SUMMA
THEOLOGIAE MORALIS

SCHOLARUM USUI
ACCOM MO DAVIT

H. NOLDIN S. J.
RECOG NOVIT

A. SCHMITT S. J.
NOVAM EDITIONEM PARAVIT

G. HEINZEL S. J.

19 60

OEN IPONTE
TYP I S ET S U M PT I B U S FELIC1ANI RAUCH

SUMMA
THEOLOGIAE MORALIS

VOL. I
DE PRINCIPIIS

EDITIO XXXIII
quam paravit

GODEFRIDUS HEINZEL S. J.

1960

OENIPONTE

TYPIS ET SUMPTIBUS FELICI ANI RAUCH

Imprimi potest. Vindobonae, die 7 ianuarii 1960.
Antonius Pinsker S.J., Praep. Prov. Austriae.
Imprimatur. No. 55. Administratura Apostolica Oenipontana.
Innsbruck, 14. Januar 1960. Dr. Hammerl, Kanzler.

Printed in Austria.
Copyright 1960 by Felizian Rauch, Innsbruck.

Index systematicus
Introductio.

Pag.
Quaestio 1. De natura theologiae moralis............................................................
1
Quaestio 2. De fontibus theologiae moralis........................................................
8
Brevis conspectus literaturae............................................................
11
Quaestio 3. De principiis theologiae moralis......................................................... 14

Liber primus.
Quaestio
Quaestio
Art.
§
§
§
Art.
Art.
Quaestio
Art.
Art.

1.
2.
1.
1.
2.
3.
2.
3.
3.
1.
2.

De ipso fine ultimo.............................................................................
15
De mediis ad finem ultimum.............................................................
20
De libertate voluntatis......................................................................... 21
Libertas voluntatis asseritur................................................................. 21
Libertas voluntatis vindicatur.............................................................
25
De iis, quae in liberam electioneminfluunt............................................. 28
Devirtutibus supernaturalibus.............................................................. 29
De donis spiritus sancti.......................................................................... 32
De ordine morali..................................................................................
35
De ipso ordine morali................................................................................ 35
De obligatione tendendi in finemultimum........................................ 37

Liber secundus.
Quaestio
Art.
Art.
Art.
Art.

1.
L
2.
3.
4.

De fine hominis ultimo.

De actibus ad finem aptis.

De actibus humanis..............................................................................
De natura actuum humanorum..........................................................
Devoluntario et involuntario..............................................................
De principiis actuum humanorum......................................................
De impedimentis actuum humanorum..................................................

41
41
44
49
51

I. Impedimenta actualia

1.
2.
3.
4.

De ignorantia.........................................................................................
De concupiscentia.................................................................................
De metu.................................................................................................
De violentia.............................................................................................

52
55
56
59

§ 1.
* § 2.
Quaestio 2.
Art. 1.
Art. 2.
Art 3.
§ 1.
§ 2.
§ 3.
Art. 4·
Art. 5.
Quaestio 3.
Appendix.
Quaestio 4

II. Impedimenta habitualia.
De propensionibus ethabitibus...........................................................
De persuasionibus falsis etaegrotationibus animi...........................
De actibus moralibus............................ ·............................................
Denatura actuum moralium .............................................................
De norma moralitatis..............................................................................
De fontibus moralitatis..........................................................................
Deobiecto..............................................................................................
De circumstantiis.................................................................................
Define......................................................................................................
De moralitate actus externi..................................................................
De imputabilitate actuum moralium..................................................
De actibus moraliter bonis.................................................................
De actibus moraliter indifferentibus..................................................
De actibus supernaturalibus................................................................

60
62
65
65
66
69
70
71
73
77
79
86
93
95

§
§
§
§

Index systematicus.

VI

99
99
100

Quaestio 5. De actibus meritoriis .
Art. 1. De natura meriti . .
Art. 2. De condicionibus meriti

Liber tertius.

De legibus.

Quaestio 1. De natura legis....................................................................................
Quaestio 2. De lege divina....................................................................................
Art. 1. De lege aeterna et naturali................................................................
Art. 2. De lege positiva divina........................................................................
Art. 3. De consiliis............................................................................................
Quaestio 3. De lege humana....................................................................................
Art. 1. De auctore legis humanae................................................................
§ 1. De iurisdictione ecclesiastica............................................................
§ 2. De legislatoribus ecclesiasticis............................................................
§ 3. De auctoritate congregationum romanarum.....................................
Ari. 2. De obiecto legis humanae....................................................................
Quaestio 4. De subiecto legis................................................................................
Art. 1. De domicilio ecclesiastico ................................................................
Art. 2. De ipso subiecto legis........................................................................
Quaestio 5. De promulgatione et acceptatione legis............................................
Quaestio 6. De interpretatione legis....................................................................
Art. 1. De interpretatione simplici................................................................
Art. 2. De epikia...............................................................................................
Quaestio 7. Dc obligatione legis............................................................................
Art. 1. De obligatione legis in genere............................................................
Art. 2. De obligatione legum specialum........................................................
§ 1. De lege poenali...................................................................................
§ 2. De lege irritante................................................................................
§ 3. De lege in praesumptione fundata ................................................
Art. 3. De modo obligationem implendi........................................................
Quaestio 8. De cessatione obligationis................................................................
Art. 1. De causis a lege deobligantibus........................................................
Art. 2. De dispensatione in lege....................................................................
§ 1. De potestate dispensandi....................................................................
§ 2. De causis dispensationis....................................................................
§ 3. De cessatione dispensationis................................................................
Art. 3. De privilegiis.......................................................................................
Quaestio 9. De cessatione legis...................................................
Quaestio 10. De consuetudine...................................................
Art. 1. De condicionibus requisitis...................................................
Art. 2. De effectibus consuetudinis.......................................
Quaestio 11. De collisione officiorum et iurium . •••••••••••e·

Liber quartus.
Quaestio
Art.
Art.
Art.
Art.
§
§
Art.
Quaestio
Art.
§
§
§
§

1.
1.
2.
3.
4.
i.
2.
5.
2.
1.
1.
2.
3.
4.

104
109
109
114
118
121
121
122
125
127
130
135
135
136
145
148
148
150
152
152
154
154
156
158
159
164
164
168
169
172
175
177
183
185
185
187
190

De conscientia.

De natura conscientiae....................
De conscientia in genere ...
De obligatione sequendi conscientiam
De conscientia scrupulosa................
De conscientia certa et dubia
De conscientia certa........................
De conscientia dubia ....................
De opinione probabili
De systemate morali
....................
De variis systematibus....................
De tutiorismo absoluto....................
De tutiorismo mitigato....................
De probabiliorismo........................
De laxismo . .

193
193
197
199
203
203
205
207
210
210
211
212
212
214

Index systematicus.

VII
Pâft-

§
§
§
Art.
Art.
Art.

5.
6.
7.
2.
3.
4.

De systemate probabilismi .................................................................. 215
De aequiprobabilismo..................................................................
226
De systemate compensationis.............................................................. 229
De principiis reflexis.............................................................................. 230
De systemate s. Alphonsi................................................................. 232
De auctoritate s. Alphonsi .................................................................. 234

Liber quintus.
Quaestio
Art.
Art.
Quaestio
Art.
Art.
§
§
Art.
Art.

1.
De virtutibus in genere.......................................................................237
1.
De natura virtutum.............................................................................. 237
2.
De distinctione virtutum moralium.........................................................241
2.
De virtutibus cardinalibus.................................................................. 244
1. De prudentia.............................,........................................................... 244
2.
De iustitia.............................................................................................. 246
1. De natura iustitiae........................................................................ ’ · · 246
2.
De obligatione iustitiae.......................................................................... 253
3.
De fortitudine (de martyrio).......................................
254
4.
De temperantia...................................................................................... 258

Liber sextus.
Quaestio
Quaestio
Art.
§
§
§
§
Art.
Art.
Quaestio
Art.
Art.
Quaestio
Quaestio
Art.
Art.
Quaestio
Art.
Art.
Art.
Quaestio
Art.
§
§
§
§
§
§
Art.
Art.

De virtutibus.

1.
2.
1.
i·
2.
3.
4.
2.
3.
3.
1.
2.
4.
5.
1.
2.
6.
1.
2.
3.
7.
1.
i.
2.
3.
4.
5.
6.
2.
3.

De peccatis.

De natura et divisione peccati........................................................
De distinctione peccatorum
.
................................................
De distinctione peccatorum theologica............................................
De discrimine peccati mortalis et venialis....................................
De peccato mortali................................................................................
De peccato veniali ............................................................................
De peccato habituali............................................................................
De distinctione specifica....................................................................
De distinctione numerica....................................................................
De condicionibus peccati....................................................................
Condiciones peccati mortalis............................................................
Condiciones peccati venialis................................................................
De gravitate peccati............................................................................
De origine peccati................................................................................
De periculo peccati............................................................................
De tentatione ad peccatum................................................................
De peccatis internis............................................................................
De desideriis pravis............................................................................
De gaudiis pravis................................................................................
De delectatione morosa........................................................................
De quibusdam generibus peccati........................................................
De peccatis capitalibus........................................................................
De superbia............................................................................................
De avaritia............................................................................................
De invidia.............................................. ·........................................
De gula (de ebrietate)........................................................................
De ira....................................................................................................
De acedia............................................................................................
De peccatis in coelum clamantibus................................................
De peccatis in Spiritum Sanctum....................................................

262
268
268
268
271
272
274
276
278
285
285
287
290
292
292
294
299
299
301
303
305
305
306
307
308
308
316
317
317
318

INTRODUCTIO IN THEOLOGIAM
MORALEM*
1)
QUAESTIO PRIMA.
De natura theologiae moralis.
1. Quid sit. Theologia moralis nomen habet ex eo, quod mores vel
vitam moralem hominis ordinat ad Deum2).
Theologia in genere est scientia agens de Deo rebusque divinis qua­
tenus revelata sunt. Deus autem considerari potest: a. prout est in se
et causa omnium; ita est obiectum theologiae dogmaticae, quae perficit
magis intellectum (theologia theoretica). b. Deus etiam considerari
potest prout est finis omnium, ita ut ad eum omnes actiones humanae
dirigendae sint (i. e. quaeritur quid agendum sit homini, ut ad Deum,
finem suum dirigatur) ; hoc praestat theologia moralis, perficiens ra­
tionem prout est directrix actionum (theologia practica).
Inde deducitur: Theologia moralis est scientia activitatis humanae,
prout ad Deum finem ultimum supernaturalem dirigitur.
Obiectum materiale (id quod considerat theologia moralis) sunt actus hu­
mani; obiectum formale (ratio sub qua eos considerat) est ordinatio horum
actuum ad finem ultimum supernaturalem. Ita S. Thomas in prologo ad I. II.,
in qua agit de motu creaturae rationalis ad Deum: Postquam praedictum est
de exemplari, scilicet de Deo et de his quae processerunt ex divina potestate
secundum eius voluntatem, restat ut consideremus de eius imagine, id est de
homine, secundum quod et ipse est suorum operum principium, quasi liberum
arbitrium habens et suorum operum po
*testatem.«
Et q. 1 : >et deinde de his
per quae homo ad hunc finem pervenire potest vel ab eo deviare.<

Activitas humana in vigente ordine supernaturali comprehendit vi­
tam Christianam, quam homo in suscipiendo baptismo promittit se or­
dinaturum esse ut membrum Corporis Christi et Ecclesiae.
’) Artnys-Damen, Theologia moralis’6 *(Turin 1950). Bouquillon, Theologia
moralis fundamentalis3 (Brugge 1903). Gôpfcrt-Staab, Moraltheologie9 (Pader­
born 1923). Hüring, Das Gesetz Christi5 (Freiburg, Br. 1959). Hürth-Abelian.
Notae ad praelectiones theologiae moralis, I. (Rom 1948). Lanza, Theologia mo­
ralis (Turin 1949). Lchmkuhl, Theologia moralis’* (Freiburg, Br. 1914). Lottin.
Principes de Morale. I. et II. (Louvain 1947). Mausbach-Ermedke, Kath. Moral­
theologie. I.® (Münster 1959). Merkelbach, Summa theol. moral. I.10 (Paris
1956). Prilmmer-Overbcck, I.13 (Barcelona—Heidelberg—Rom 1958). Rauch, Ahhandlungen aus Ethik und Moraltheologie, 1. Christliche Sittenlehre (Freiburg,
Br. 1956). Schilling, Handbuch der Moraltheologie, 1.- (Stuttgart 1952). Schind­
ler, Lehrbuch der Moraltheologie (Wien 1907). Stclzcnberger, Lehrbuch der
Moraltheologie2 (Paderborn 1953). Tillmann, Handbuch der kath. Sittenlehre.
I. I et 2: Steinbüchel, Die philosophischen Grundlagen der kath. Sittenlehre4
(Düsseldorf 1951). Miincker, Die psychologischen Grundlagen der kath. Sitten­
lehre·’ (Düsseldorf 1953). Vermecrsch-Crcuscn, Theol. moral. L* (Rom 1947).
Zalba, Theologiae mor. summa, I.2 (Madrid 1957).
2) Cf. Mausbach-Ermecke: 2. Teil, § 1, I., Die Worterklarung. 2. Die Sachiniuriosae,
1 NoIdin, Vol. I

2

Introductio

Catechumenus, per ianuam baptismi ingrediens in Ecclesiam, monetur:
»Si vis ad vitam ingredi, serva mandata. Diliges Dominum, Deum
tuum... et proximum3).« »Ex Divini Magistri sententia (Matth. 22,
37—39) Christianae vitae perfectio caritate erga Deum, erga proximos
potissimum innititur, quae tamen flagrans, studiosa, operosa sit. Ea enim,
si ita conformatur, omnes quodammodo amplectitur virtutes (1 Cor. 13,
4—7); atque iure merito ,vinculum perfectionis
*
(Coi. 3, 14) dici potest.
In quibusvis igitur rerum condicionibus versetur homo, opus est prorsus,
ut mentem suam suosque actus ad hoc propositum dirigat4).«
»in hoc statu naturae lapsae et reparatae, cum tota reparatio generis
humani et restauratio perturbatae oeconomiae salutis facta sit per Chri­
stum, Verbum caro factum, omnis homo, per eundem redemptus, spe­
cialem relationem ad Christum habet5*).« Deliberata activitas hominis in
Deum tendere debet per imitationem Christi et per assimilationem ad
Christum, qui est »splendor gloriae et figura substantiae« Dei (Heb.
1, 3), quia ipse Deus nos »praedest:navit conformes fieri imagines filii
sui« (Rom. 8, 29); imo necessaria est insertio in Christum, qui est »vitis
vera« (Jo. 15, 1) et incorporatio in mysticum Christi corpus (Eph. 1,
3—23). Aliis verbis: opus est, ut homo elevetur gratia Christi, elevatione
entitativa (2 Petr. 1, 4 ^efficiamini divini consortes naturae«), elevatione
iuridica (Gal. 4, 7 »quod si filius et heres per Deum«), elevatione morali
(Eph. 5, 1 aestote ergo imitatores Dei sicut filii carissimi«)e).
Quae norma supernaturalis secundum ipsos fontes revelationis univer­
sam legem moralem naturalem in se continet (Matth. 19, 16—22; Rom.
2, 12; 13, 8—10).
2. Relatio theologiae moralis ad asceticam. Theologia moralis totam
activitatem humanam dirigit ad finem ultimum supernaturalem, ideo eius
principia valent tum in actibus humanis lege vel praecepto obligatoriis
(ut nonnulli aiunt: in theol. morali stricte dicta), tum in actis supererogatoriis, qui pertinent ad consilia et maiorem perfectionem (theol. mor.
late dicta). Nec minimismo morali favendum est dicendo theologiam
moralem relinquere fines suos, si ad perfectiora attendat, praesertim cum
Christus omnibus omnino imponat legem: »Estote ergo perfecti, sicut
Pater vester caelestis perfectus est« (Matth. 5, 48)7).
Ideo theologia ascetica-mystica est pars theologiae moralis, quae complet
theologiam moralem stricte dictam penitius explicando perfectionem Christianam
tum ordinariam (ascesim), tum extraordinariam (mysticam)7").

3) Rituale Rom. tit. 2. c. n. 2. et prolixius c. 4. n. 4.
4) Cf. A AS 42 (1950) 660.
c) Hiirth-Abellan, n. 30.
«) Cf. Hiirth-Abellan, n. 23—27.
7) Cf. Pius XI. Enc. Rerum omnium perturbationem 26. 1. 1923: j^Ncc vero
quisquam putet ad paucos quosdam lectissimos id pertinere, ccterisque in in­
feriori quodam virtutis gradu licere consistere. Tenentur enim hac lege, ut patet,
omnino omnes, nullo excepto.< AAS 15 (1923) 50.
7") Mausbach-Ermecke, § 1, Ill. 2. c; Stelzcnbergcr, § 6, Zu IV. 4; VerniecrschCreusen, 1. n. 2; Zalba, n. 2. b.

De natura theologiae moralis

3

3. De progressu scientiae moralis7b). Quamvis principia moralia sint
in se immutabilia, tamen scientia moralis iuges progressus facere debet.
Imprimis conditiones vitae humanae (nostris temporibus praesertim res
sociales, politicae, oeconomicae) semper mutantur atque mutatis condi­
tionibus veritates morales semper de novo sunt applicandae. Deinde
scientiae, tum profanae, tum sacrae in dies perficiuntur, imo novae
oriuntur, quae etiam evolutioni et perfectioni theologiae moralis inservire
possunt et debent.
Ita e. g. psychologia et psychotherapia in quaestione de imputabilitate et
responsabilitate, scientiae sociales in quaestione de iure et iustitia (privata et
publica) multum iuvare possunt. Tendentiae, quae in vita et doctrina Christiana
s. Scripturas, liturgiam, sacramenta, generatim >supernaturalitatem< efferunt,
etiam theologiam moralem impellunt, ut has veritates clarius evolvat. Hinc
superatis »ethicismo philosophico
*,
i>extrinsecismo iuridico
*,
; minimismo ca*
suistico
adlaborat theologia moralis, ut Christus eiusque primum mandatum
debito modo cognoscatur et agnoscatur.
Inter auctores linquae germanicae acris erat disputatio de apto modo systematice proponendi theologiam moralem generalem vel fundamentalem (i. e. prin­
cipia et proprietates, quae omnibus actibus humanis convenire debent, ut apti
sint ad finem ultimum) et specialem (i. e. quaestiones, quid homo in particulari
agere debeat). Theologiam moralem specialem alii dividunt in officia religiosa
(erga Deum), individualia (erga seipsum), socialia (erga proximum), quem
modum dicunt >typum germanicum
*;
alii vero ordinant materiam secundum
virtutes theologicas et morales, sicut s. Thomas, vel secundum praecepta deca­
logi, ut s. Alphonsus fecit. Quos ultimos modos vocant »typum romanensem?
(romanischer Typ) 7<). Sapienter notat Schilling7»1) ex rerum natura non posse
probari hunc vel illum typum unice adhibendum esse.

4. Relatio theologiae moralis ad scientias affines, a. Ad ethicam.
Ethica in inultis cum theologia morali convenit, immo haec illam ex
parte in se continet: cum enim finis supernaturalis finem naturalem non
excludat sed potius supponat et contineat, quod prae fine naturali malum
est, necessario etiam prae fine supernatural! malum erit, quamvis id,
quod prae fine naturali bonum est, nondum prae fine supernatural!
bonum esse possit, nisi ad ordinem supernaturalem elevetur.
In compluribus tamen ethica et theologia moralis differunt:
a. Ratione medii cognitionis: ethicae enim medium cognoscendi est
ratio naturalis, theologiae moralis autem medium cognoscendi est ratio
fide illustrata.
7b) Hadrossek, Dic Bedcutiing des Systemgedankens für die Moraltheologie
in Deutschland scit der Thomas-Renaissance (München 1950) ; Leclercq, L’enseig­
nement de la morale chrétienne (Paris 1950) coll. Die Moraltheologie sucht neue
Wege, in Orbis catholicus, 4 (1950 51) 311-317; Thiels, Tendances actuelles en
théologie morale (üembloux 1940); Zeiger, De conditione theologiae moralis
hodierna, in Periodica 28 (1939) 177- 189, idem. Katholische Moraltheologie
heute, in Stimmcn der Zeit 134 (1938) 143—153.
7r) Stelzenberger, § 8.
7d) § 11, n. 34: > Eine Einteilung, von der man sagen konnte, daB sie die allé
anderen iiberragende und allein berechtigte ware, gibt es nicht. Vielmehr ist
1‘

Introductio

4

β. Ratione obiecti: ad veritates enim ethicas theologia moralis com­
plures addit veritates ex revelatione divina depromptas, eas praesertim,
quae ad vitam supernaturalem virtutesque theologicas referuntur.
y. Ratione finis: ethica enim hominem dirigit ad perfectionem et finem
naturalem; theologia moralis autem ad perfectionem et finem superna­
turalem.
8. Ratione mediorum: theologia enim moralis docet hominem auxilia
supernaturalia, praesertim vero sacramenta a Deo instituta, ut eorum
ope ad finem vitae aeternae pervenire possit; item motiva agendi
suppeditat supernaturalia (timorem, spem, caritatem) ac tandem
exempla ostendit supernaturalia (vitam Christi et sanctorum), ita ut
fideles finem suum faciliore et perfectiore modo assequantur, id quod
summa perfectio Christiana demonstrat, quam adepti sunt sancti
Ecclesiae.
b. Ad dogmaticam.
a. Veteres theologi theologiam dogmaticam a theologia morali non
distinxerunt, sed omnes veritates revelatas nomine theologiae specu­
lativae ad unum doctrinae corpus redegerunt.
β. Postea vero theologiam moralem a dogmatica separarunt et sepa­
ratam pertractarunt, ita ut veritates, quae ad dirigendos mores spec­
tant, theologiae morali, eas vero, quae proxime ad mores non referun­
tur, dogmaticae tribuerent. Hanc theologiam theoreticam, illam practicam appellarunt.
Ex his patet multas veritates morales e divina revelatione depromptas esse
et tamquam dogmata ad obiectum fidei pertinere, ut veritates de virtutibus theo­
logicis exercendis. Immo complures sunt veritates, de quibus aequali iure tum
in theologia dogmatica tum in morali sermo institui potest, ut veritates de sacra­
mentis, de justificatione, de merito, de fine hominis, de virtutibus, de peccatis etc

γ. Theologia dogmatica quoad veritates, quae ad solam fidem, non
ad mores pertinent, theologiae moralis fundamentum est, adeo ut
alteram fulcire atque illustrare debeat. Et sane ipsae hominis actiones
morales ex veritatibus dogmaticis de iustitia et peccato originali, de
creatione, de redemptione et gratia redemptoris accuratius et per­
fectius intelliguntur; insuper complures aliae sunt veritates dogmaticae,
quae multum lucis affundunt veritatibus moralibus.

5. c. Ad pastoralem. Theologia pastoralis est doctrina de cura ani­
marum. Docet ergo pastores, quomodo curam animarum exercere de­
beant secundum exemplum Christi Domini, qui est princeps pasto­
rum (1 Petr. 5, 4), per exercitium nempe triplicis muneris doctoris, sa­
cerdotis et regis (pastoris).
Theologia pastoralis saeculo 18. praesertim in Austria et Germania tempore
Josephinismi a theologia morali separata, exponit media et vias ad adiuvandas
jedes Einteilungsprinzip berechtigt, wenn es sich ungezwungen durchfiihren und
der gesamte Stoff sich zu einem organischen Ganzen aufbauen laBt.c

De natura theologiae moralis

5

animas; non tam proponit leges morales, sed docet quomodo suaviter et effica­
citer homines induci possint ad eas servandas*7^).

d. Ad scientias iuridicas. Ius ecclesiasticum activitatem excernam
societatis ecclesiasticae dirigit et singulorum fidelium relationem ad
eandem societatem ordinat, legem tum naturalem tum positivam divinam
accuratius determinat et perficit.
Cum Ecclesiae a Deo concessa sit vera potestas legifera, eius leges valorem
habent in foro conscientiae atque ex voluntate Dei observari debent, ut finem
vitae aeternae obtineamus. Quare theologia moralis frequenter etiam ad dispo­
sitiones juris ecclesiastici attendere debet.

Ius civile activitatem externam societatis civilis regit civiumque rela­
tionem externam tum inter se tum ad ipsam societatem determinat et
legem naturae socialem explicat et perficit. Cum etiam auctoritas civilis
instructa sit potestate ferendi leges in conscientia obligantes, ipsius
quoque leges ex voluntate Dei observandae sunt (Rom. 13, 1—7).
Harum legum ad theologiam moralem illae potissimum pertinent, quibus
iura statuuntur ac determinantur.
e. Inter scientias philosophicas et iuridicas nunc temporis sedulo ex­
coluntur scientiae sociales et oeconomicae, quarum disquisitiones in
theologia morali attendi debent, ut earum ope notiones et sententiae
falsae aut obsoletae corrigantur et ipsa theologia moralis apte per­
ficiatur7^.
Nota 1. Relationem inter ethicam Christianam atque antiquam illiusque perfectionem theologi praceunte Clemente Alexandrino1 u') ad haec
tria capita revocant. Ethica Christiana a. omnes veritates morales easque
apte connexas continet; b. maiorem certitudinem suppeditat tum ex
evidentibus rationibus internis tum ex summa Christi auctoritate de­
promptam; c. vim atque virtutem confert, qua praecepta moralia etiam
difficillima et perfectissima vita fidelium exprimantur7h).
Nota 2. Relationem inter ethicam catholicam et protcstanticam haec
quinque capita determinant. Ethica catholica a. infallibili magisterio
Ecclesiae regitur, econtra protcstantica eiusmodi magisterio caret; b. cius
fons non est sola s. Scriptura, sed praeter Scripturam etiam traditionem
ecclesiasticam agnoscit; c. libertatem ad vitam moralem necessariam
esse docet, quam nec peccatum aufert nec gratia; d. justificationem
peccatorum in interna conversione et sanctificatione per gratiam divinam
consistere docet, non in subiectiva apprehensione justitiae, qua Christus
iustus est; e. justificationem consequimur per sacramenta in re vel in voto
suscepta, quae sola Ecclesia a Christo instituta administrat.
7e)
7f)
7k)
7h)

Cf. Filrlistcr, Die Pastoraltheologie ais Universitatsdisziplin (Basel 1951).
Cf. Encyclicas Leonis 13. Rerum novarum et Pii 11. Quadragesimo anno.
Strom. 1, 20. P. G. 8, 813—818.
Cf. Mausbach, Christentum und Weltmoral2 (Münster 1905) pg. 1 35.

6

Introductio

Verum est discrimen inter ethicam catholicam et protestanticam esse essen­
tiale et derivandum a veritatibus dogmaticis, quae a protestantibus reiciuntur.
Attamen sunt theologi protestantes, qui cum quadam reverentia loquantur de
ethica catholica (e. g. H. Thielike) et debitis sub cautelis catholici possunt in
re sociali et politica cum protestantibus cooperari praesertim ad repellendum
materialismum et atheismum7*).

6. Methodus theologiae moralis est modus vel forma, qua leges pro­
ponit, quibus vita moralis et Christiana hominum dirigatur; est triplex:
a. Positiva ea est, qua veritates morales e propriis huius scientiae fon­
tibus erutae atque ex illis comprobatae ordine systematico proponuntur;
methodus positiva ergo simplicem cognitionem veritatum moralium ex
earum fontibus suppeditat.
b. Scholastica seu speculativa ea est, qua veritates morales e propriis
fontibus desumptae accuratius explicantur, ex principiis theologicis et
philosophicis confirmantur, ab impugnationibus vindicantur, nexus, quo
invicem et cum fine ultimo cohaerent, investigatur ac tandem conclu­
siones ex iis deducuntur; methodus scholastica ergo profundiorem et
magis scientificam cognitionem earundem veritatum suppeditat.
Ad hanc methodum metaphysicam aliquo modo reducenda videtur methodus
ascetico-mystica, quae ex intima unione naturae et gratiae in membris Christi
regulas vitae verae Christianae deducit. Auctores moderni s. Scripturas et
S. Pontifices imitantes hanc methodum multo cum fructu excolunt.

c. Casuistica ea est, qua neglecto ordine systematico veritates mora­
les ad casus particulares eosque rariores vitae humanae applicantur et
quaestiones practicae praesertim difficiliores ex principiis moralibus re­
solvuntur, ut in singulis casibus cognoscatur, quid licitum, quidve illici­
tum, quid grave, quid leve peccatum sit.
Theologi morales, qui methodum casuisticam potissimum sequuntur, casuistae vocantur. Eorum alii principiorum expositione fere prorsus neglecta in
solvendis casibus praesertim difficilibus et intricatis vix non unice incumbunt
(Bucceroni, Gênicot); alii vero praemissa principiorum expositione plus minusve accurata et scientifica casibus discutiendis operam dant (Elbcl, Lehmkuhl).

Ί. Methodus recentiorunf^. Recentiores theologiae moralis auctores
non unam tantum prae reliquis sectantur methodum, sed eorum plerique
omnes tres apte coniungunt; quamvis ergo in diversis theologiae moralis
partibus, prout res ipsa postulat, alia methodus prae aliis praevaleat, universim tamen cernitur methodus ex his tribus composita atque permixta.
Et recte quidem cum methodo positiva-scholastica etiam casuistica
coniungitur.
Ubi enim theologia moralis futuris confessariis proponitur, sola expositio
principiorum moralium non sufficit, sed resolutio diversorum casuum et quae­
7i) Cf. Mausbach-Ermecke, § 3, III.
~j) Schilling, n. 30, 2. b; Egentor, Kasuistik ais christl. Situationsethik, in
Münchener theol. Z. 1 (1950) 311—317; Pribilla, Klugheit und Kasuistik, Stimmen der Zeit 133 (1938) 54—65.

Dc natura theologiae moralis

7

stionum ex vita practica desumptorum prorsus necessaria est. Applicatio enim
principiorum ad quaestiones practicas praesertim diversis circumstantiis intri­
catas pro tyronibus difficultate non caret, quae difficultas superari non potest
nisi diuturnis ac variatis exercitationibus.
Insuper multarum quaestionum praeficarum solutio non tam a certis prin­
cipiis quam a prudenti peritorum indicio atque aestimatione desumitur; sed
prudens eiusmodi aestimatio non acquiritur nisi multiplici casuum, quos auctores
discutiunt et resolvunt, consideratione ac studio.
Inde fit, ut in theologia morali, praesertim in quaestionibus, quarum solutio
a prudenti aestimatione dependet, non solum multum deferatur auctoritati illo­
rum theologorum, qui prudenti indicio prae reliquis excellunt, sed etiam com­
plurium auctorum sententia citari soleat, quia plurium in eiusmodi quaestioni­
bus conforme indicium luculentum veritatis testimonium exhibet.

8. Divisio. Ut theologia moralis fini, quem potissimum intendimus,
practico conveniat, in tres partes apte dividi potest, quarum prima est
de fundamentis theologiae moralis seu dc primis et generalibus huius
scientiae principiis; altera est de praeceptis, quae exponit normas ex
revelatione Christiana desumptas, quas homo ex voluntate Dei servare
debet ut vitam ducat filio Dei et membro Christi convenientem, cari­
tatem conservet et augeat, et ita ad vitam aeternam perveniat; tertia est
de sacramentis, quae sunt totidem media seu adiumenta salutis a Deo
instituta, quibus vita membri Christi infundatur, conservetur, augeatur et
redintegretur. Horum autem mediorum usum Deus lege positiva praecipit
et Ecclesia suis decretis determinat.
Ab hac divisione non differt ea, qua theologia moralis communiter dividitur
in duas partes, quarum altera generalis seu fundamentalis, altera specialis vo­
catur. Illa exponit generalia morum principia, haec agit de obligationibus ser­
vandis et mediis adhibendis ceitis sub conditionibus. Dividimus materiam se­
cundum praecepta decalogi, sicut Deus locutus est in monte Sinai (Ex. 20) et
catechesis ad populum inde a tempore Christi (cf. Matth. 5, 21 ss; Rom. 13, 9s)
et praxis in sacramento poenitentiae commendat.

8

QUAESTIO SECUNDA.
De fontibus theologiae moralis8).

Fons theologiae moralis duplici sensu accipitur: id, cx quo veritates
morales primo hauriuntur vel cognoscuntur (fontes), et id, in quo veri­
tates morales cognitae continentur (loci theologici).

9. Fontes. Supremi fontes theologiae moralis, ex quibus veritates
morales cognoscuntur, sunt revelatio divina et ratio humana tum na­
turalis tum theologica, per fidem nempe illustrata.
a. Theologia moralis complectitur veritates supernaturales per revelationem
divinam nobis manifestatas: cum enim finis, ad quem haec scientia hominem
dirigere debeat, supernaturalis sit, veritates ordinis supernaturalis in se con­
tineat oportet, quas quidem veritates ex divina revelatione cognoscere debemus.
b. Ad finem vitae humanae obtinendum necesse est, ut homo etiam leges
ordinis naturalis observet; finis enim supernaturalis naturalem finem non ex­
cludit sed supponit et perficit; quocirca leges iuris naturae per rationem nobis
manifestatae pariter ad obiectum theologiae moralis pertinent. Insuper ratio
veritates morales divinitus revelatas declarat et illustrat atque ex eis novas
veritates ratiocinando deducit.

c. Quaenam sint veritates morales sive per revelationem sive per ratio­
nem nobis manifestatae, ab infallibili Ecclesiae magisterio discimus. Iloc nam­
que magisterium a Deo institutum et praeogativa infallibilitatis donatum est,
ut veritates tum supernaturales tum naturales ad ordinem moralem pertinentes
suprema et infallibili auctoritate nobis proponat atque declaret. Ideo a non­
nullis auctoribus Ecclesiae magisterium theologiae moralis aeque ac dogmaticae
principium formale seu directivum dicitur.

10. Loci theologiae moralis, lam illa documenta ordine exhiberi
debent, in quibus veritates morales tum supernaturales tum naturales
repositae inveniuntur.
1. Sacra scriptura tum veteris tum novi testamenti.
>Omnis scriptura divinitus inspirata utilis est ad docendum, ad arguendum,
ad corripiendum, ad erudiendum in iustitia: ut perfectus sit homo Dei, ad omne
opus bonum instructus.9)
a. Sacra scriptuira novi testamenti est primarius locus theologiae moralis,
quatenus non solum praecepta et consilia moralia ex ipso divino Salvatoris ore

”) Melchior Canus, De locis theolog. Vlll. 4. Ex quo tempore theologia mo­
ralis inter scientias theologicas disciplinam exhibet per se consistentem a dog­
matica distinctam^ etiam de fontibus seu de locis theologiae moralis tractari
coeptum est. Etsi enim fontes theologiae moralis et dogmaticae iidem fere sint
nonnullos tamen moralis theologia proprios habet. Franciscus Zacharia S. I.
primus de locis theologiae moralis peculiarem tractatum edidit, quem deinde
alii in hac re secuti sunt. Cf. Dissertatio ad Alphonsi de Liguori moralem theo­
logiam prolegomena de casuislicae theologiae originibus, locis atque prae­
stantia, quam quidem dissertationem ipso petente s. Alphonso Zacharia exara­
vit et sanctus doctor tertiae sui operis editumi praefigendam curavit
u) 2. Tim. 3, 16.

De fontibus theologiae moralis

9

prolata continet, sed diam perfectissimum exemplar vitae Christianae ir. sanc­
tissima Christi Domina vita nobis exhibet
b. Sacra scriptura veteris testamenti praecepta tum moralia tum cercmon al a
tum judicial ia comprehendit. Praecepta ceremonialia et wdiciaEa vi ob­
ligandi destituta cessarunt, praecepta vero moralia a Christo confirmata d ad
maiorem perfectionem evecta vim obligandi in novo testamento retinent.

Nota. Doctrina moralis V. T. non est absolute, sed tamen relative perfecta
atque id quidem duplici sensu, tum quia perfectior est doctrina morali aborurr
antiquitatis populorum, tum quia perfectionem N. T. veluti in radice continet;
siquidem Christus Dominus legem non venit solvere, sed adimplere10). Sapientissimo divinae providentia consilio factum est, ut revelatio divina ab imper­
fectis initiis paulatim ad perfectionem debitam evoluta sit. Insuper moral· ta>
accommodanda erat indoli atque capacitati populi israelitici, cui cred;ta sunt
eloquia Dei11). Ideo populo perfectioris moralitatis nondum capaci praecepta
initio proponuntur ex auctoritate absque motivis internis, quae postea addun­
tur, item initio magis intuitu mercedis, quam intuitu virtutis ad custodiam
legis allicitur. Nullatenus autem concedi potest, V. T. quidquam continere, quod
honestati adversetur. Quod V. T. exprobant, Dei nempe actiones et praecepta
(interficere innocentes, auferre aliena, odio habere inimicos etc.) vitiosa esse
et personas a Deo inspiratas docere et perpetrare, quae vitiosa sunt, innititur
s. scripturae locis perperam intellectis. Ceterum dicta et facta V T. non secun­
dum normas perfectas N. T. sed secundum culturam intellectualem et moralt-rr
populi israelitici dimetienda sunt
Attamen doctrina moralis in s. scripturis non systematice profertur, sed
occasione data partim tamquam doctrina Dei vel nuntiorum Dei, part m in effatis
sapientibus, in orationibus, in promissionibus et poenis
*
part.m in approba­
tione personarum exponitur. Inde semper inspiciendum est, quid sit de prae­
cepto, quid mere de consilio, quid perpetuum et universale vel temporaneum et
particulare, quid imperfectum et adhuc evolvendum, quid iam perfectum sit,
an personae eorumque dicta vel facta approbentur, et an approbentur sub
respectu morali.

2. Concilia tum generalia turn particularia (sive plenaria, i. e. plu­
rium provinciarum, sive provincialia sive dioecesana sunt) canonibus,
qui ad mores spectant, partim praecepta moralia divinitus data decla­
rant ac definiunt, partim nova praecepta ad fidelium salutem condunt.
Advertendum est plerasque leges ab Ecclesia latas leges esse disciplinares,
quae mores fidelium externos dirigunt, ideoque variabiles sunt. Mores nempe
externi aeque ac rerum adiuncta in dies mutantur, unde fit, ut etiam leges disci­
plinares pro temporum et locorum ratione variae sint: quod enim hoc tempore
et loco utile est, id alio tempore et loco inutile, quin et quandoque perniciosum
evadit12).

3. Decreta Summorum Pontificum, quibus diversis modis sive per
constitutiones (encyclicas) sive per responsa Congregationum aut doc­
trinae morales falsae condemnantur, aut praecepta moralia iuris di­
10) Matth. 5, 17.
n) Rom. 3, 2.
12) Cf. Benedictus XIV. De synodo I. 5. c. 3. n. 6.

10

Introductio

vini vel ecclesiastici declarantur, aut expresso statuitur, quid circa de­
terminatas res tenendum, quid agendum sit13).
Ex propositionibus damnatis directe ct immediate quidem error proscriptus,
indirecte et mediate autem simul etiam veritas ab Ecclesia definita cognoscitur:
hoc ipso enim quod reiicitur error, propositio contradictorie opposita statuitur
vera; et quoniam propositiones damnatae infallibiliter falsae sunt, infertur pro­
positiones oppositas infallibiliter veras esse11). Propositionum damnatarum,
quae ad rem moralem pertinent, hae praecipuae sunt:
a. Propositiones 28 ab Alexandro VII. 24. sept. 1665 damnatae ut scandalosae
et periculosae in praxi (D. 1101—1128)15).
b. Propositiones 17 ab eodem Alexandro VII. 18. mart. 1666 damnatae ut
scandalosae (D. 1129—1145).
c. Propositiones 66 ab Innocentio XI. 2. mart. 1679 damnatae ad minus ut
scandalosae et in praxi perniciosae (D. 1157—1216).
d. Propositiones 31 ab Alexandro VIII. 7. dec. 1690 damnatae ut temerariae,
iniuriosae, male sonantes, haeresim sapientes etc. (D. 1291 ss.).
e. Propositiones 5 (circa duellum) a Benedicto XIV. 10. nov. 1752 constitu­
tione Detestabilem damnatae tamquam falsae, scandalosae ac perniciosae111)
(D. 1491—1495).

4. Codex iuris canonici Pii X. iussu digestus et Benedicti XV. auc­
toritate promulgatus die festo Pentecostes 19. maii 1918 vim legis sor­
titus est. Dempta re liturgica 2414 canonibus exhibet integram atque
completam collectionem omnium legum ecclesiasticarum, quae pro
Ecclesia latina actu valorem habent. Cum integram
iuris materiam de
o
novo digestam et adiunctis nostri temporis adaptatam contineat et in­
super complures quaestiones controversas pro sua auctoritate dirimat,
facile intelliguntur in theologia morali, prout hucusque tradebatur,
non pauca ad normam Codicis corrigenda, immutanda atque addenda
fuisse.
Ex eius >normis generalibusc haec duo notanda sunt: «. Integer Codex respicit
solam Ecclesiam latinam; orientalem non obligat, nisi in iis rebus, quae ex rei
natura etiam orientalem afficiunt e. g. leges de Romano Pontifice, de concilio
generali aut eam expresse commemorant ut cn. 782, 5. b. Libri liiurgici ab
Ecclesia probati eorumque leges vim suam retinent, nisi earum aliqua expresse
corrigatur, ut factum est e. g. cn. 947 de administratione extremae unctionis.

5. Opera ss. Patrum. Sancti Ecclesiae patres non solum ut testes
traditionis sed etiam ut doctores veritatum ad mores pertinentium con13) Bucceroni, Euchiridion morale complectens selectas decisiones S. Sedis et
s. R. Congregationum5 (Rom 1908).
ri) Cf. D. Viva, Theses damnatae etc. Quaestio prodroma. Pius XII. Enc.
Humani generis 12. 8. 1950. AAS 42 (1950) 561 578, imprimis 568 = D. 3013.
15) D. = Denzinger—C. Rahner, Euchiridion symbolorum·'10 (Freiburg, Br.
1955).
1C) Commentarii in propositiones damnatas: D. Viva, Damnatae theses ad
theologicam trutinam revocatae; Io. de Cardenas. Crisis theologica (thesium a
Innocentio III. damnatarum); Io. Reuter, Theologia moralis I.; D. Duarle, Brevis
expositio propositionum damnatarum a Sede Apostolica.

Brevis conspectus literaturae

1 1

siderandi sunt; quare distinguendum est, utrum doctrinam ecclesiasti­
cam an propriam proponant. Si in proponenda doctrina ecclesiastica
consentiunt, eorum sententia ut absolute certa habenda est: Ecclesia
enim a veritate deficere non potest; quodsi veritatem proponunt, circa
quam ab Ecclesia nihil definitum est, sive ipsi consentiunt sive non con­
sentiunt, consideranda et expendenda sunt argumenta, quibus eam con­
firmant, de eorum auctoritate vero valent regulae de auctoritate theo­
logorum statuendae.
6. Opera theologorum, praesertim vero illorum, quos magni facit
Ecclesia, quae quidem singularem auctoritatem tribuit s. Thomae et
s. Alphonso. Unde ipsa Ecclesia decisiones in moralibus pententibus
quandoque respondet: Consulantur probati auctores.
De auctoritate theologorum ex P. Zacharia haec tenenda sunt:

a. > Si qua in quaestione universi casuistae eadem inter se concinunt, aientes
aliquid licitum esse, haeresi proximum est ab eorum opinione discedere.
b. Ex auctorum fere omnium casuistarum communi sententia usque adeo pro­
babilia sumuntur argumenta, ut (nisi plane gravis et nemini observata ratio aut
auctoritas, sed clara atque perspicua obstet) illis refragari temerarium sit.
c. Theologorum casuistarum etiam multorum testimonium, si alii contra
pugnant viri docti, non plus valet ad faciendam fidem quam vel ratio ipsorum
vel gravior etiam auctoritas comprobarit.

d. Unicus auctor, si sit omni exceptione maior afferatque rationem, quam alii
non considerarint aut non satis solverint, ipse autem aliorum rationes com­
mode solvat, quamvis doceat contra communem, poterit reddere opinionem propabiiemc*17).

7. Usus et praxis Ecclesiae: quas enim doctrinas et leges Ecclesia pro­
ponit, eae in fidelium moribus et exemplis expressae reperiuntur. Impri­
mis hoc valet relate ad sacramenta et ad cultum divinum17*).
Brevis conspectus literaturae.

11, I. Periodus (—saec. XIII). Auctores scribunt plerumque in finem practicum, scii, ad vitam Christianam excolendam; exponunt data occasione virtutes
et vitia necnon singulares quaestiones, quae tunc temporis magis necessariae
videbantur.

1. Tamen non desunt initia cuiusdam systematis; ita 'duplex viae in Didache,
epist. Barnabae; 12 mandata in Hermae Pastore; etiam Paedagogus et Stro­
mata Clementis Alex, hic adiungi possunt.
2. Singulares tractatus habentur de spectaculis, idololatria, de oratione, poeni­
tentia post lapsum, de fortitudine et patientia in martyrio, de virginitate, pudi­
citia, de usu divitiarum etc. apud Origenem, Tertullianum, Cyprianum; de
officiis erga Ecclesiam apud Clementem Rom. et Irenaeum.
17 ) Cf. Zacharia, Dissert, proleg. pr. 2. c. 5.
17“) Cf. Pius XII. Encyc. Mediator Dei 20. II. 1947. AAS 39 (1947) 520—595
e. g. 5-10 s, 581 ss.

12

Introductio

3. Profundior ct amplior exposito veritatum moralium invenitur apud pri­
marios PP. saec. 4—6: hic progressus ex triplici fonte occasionem duxit: ex
impugnatione haereticorum, ex progressu vitae civilis, et ex initiis vitae mo­
nasticae. Ita Laclanlius pro felici vita civili postulat religionem, iustitiam,
caritatem; usuras damnat; Ambrosius agit de officiis ministrorum (ecclesiasti­
corum) — Augustinus de moribus Ecclesiae cath. et de moribus Manichaeorum;
enchiridion de fide, spe et caritate; de civitate Dei; de variis particularibus
virtutibus et quaestionibus. Gregorius Nyss. in catechesibus; Cyrillus Alex, de
adoratione in spiritu ct veritate; Hieronymus et alii in variis epistolis, homiliis
ct explicationibus s. scripturae. Gregorius AI. Moralia in lob; Chrysostomus
de sacerdotio.

Perfectionis Christianae et vitae mysticae prima elementa posuerunt hoc tem­
pore: (Pseudo-)Dionysius Areopagita. Cassianus in collationibus, Basilius in
Moralibus et Regulis, loannes Climacus in scala paradisi et alii.
4. Versus finem huius periodi ex doctrina PP. collectiones et compilationes
exarantur, quae materiam et viam praeparaverunt pro systematica expositione.
Plerumque sequuntur symbolum; pauci (Alkuinus et Rhabanus M.) speciales
tractatus scripserunt de virtutibus et vitiis. Praeter hos aliquatenus ad nostram
disciplinam referuntur libri poenitentiales (catalogi peccatorum et poenarum
ecclesiast.) ; quorum praecipui scripti sunt inter graecos: a Theodoro Stud.,
loanne leiun., Nicephoro Const., inter latinos: a Rhabano, Theodoro Cant.. Reda.

II. Periodus. Incipit systematica et scientifica expositio theologiae generatim,
et cum ea etiam moralis.
1. Sdhola praeparatoria (Magister sent. = Petrus Lombardus et Alexander
Halensis) in II. sententiarum 111. et IV post tractatum de incarnatione agit de
vita Christiana per exercitium virtutum theologicarum, cardinalium, necnon per
observantiam praeceptorum et usum sacramentorum.
2. Ilis innixi s. Albertus M. et s. Thomas praeter Commentaria in II. sent,
etiam in Summa theologiam moralem scie n ti fi ce tractant, eo quod in II. parte
motum rationalis creaturae ad Deum per actus virtutum, et in III. parte de
sacramentis agunt. Eodem ordine et methodo etiam s. Bonavenlura in Comm
in II. sent, theologiam moralem simul cum dogmatica docet, quamvis activi­
tatem voluntatis et cordis necnon praxim et mysticam respiciat. Magis discrepat
in quibusdam quaestionibus a Thonnstica schola Scotistica duce Io. Duns Scolo;
sed m quibusdam eam etiam complet. L'traque schola abhinc doctrinam mora­
lem scientificam una cum dogmatica docet in Commentariis II. sent, vel Sum­
mae s. Thomae.
3. Ut praxi quoque consulatur, hoc tempore elaborantur Summae casuum
poenitentiae casuistico modo alphabetice compositae. Ita celeberrimus Canonista s. Ray mundus de Pennafort; post eum Summa Astesana, Pisana, Angelica
(A. a Clavasio), Sylvestrina (S. Prierias) et aliae.
Primus utrainque methodum coniunxit s. Antonius Florentinus, qui quaestiones
etiam oeconomicas et sociales tractavit.
4. Post Cone. Tridentinum novo flore aucta est theologia moralis per auctores
classicos: L. Molina, Gregorius a Vai., Azor, Suarez, Vasquez, Thomas Sanchez,
Coninck, Laymann, Lugo, Busenbaum etc. Eodem tempore plures ex his aucto­
ribus theologiam moralem separatim tractant, desumptis ex dogmatica quae­
stionibus de actibus, legibus, virtutibus, ct adiecta practica disquisitione.
Mox vero occasione impugnationis probabilismi ex parte iansenistica periodus
decadentiae sequitur; ex utraque parte scripta magis polemica prodierunt exigui
valoris scientific! et practici. Tamen non desunt auctores, qui utrumque finem

Brevis conspectus literaturae

13

laudabiliter excoluerunt, ut Lacroix, Reuter, Antoine, Rciffensfuel, Sporer,
Libel etc.
5. üenique s. Alphonsus auctor princeps, ad novum florem adduxit theologiam
moralem et tutam viam stravit inter rigorismum et laxas sententias quoru-ndam
6. Tandem etiam influxus rationalism i et *naturalism saec. XV1I1 in rebus
moralibus sentiebatur, quem impugnare conati sunt Sailer et Hirscher, viri
pietate pleni, sed quadam phobia scholasticism! impediti; meliore successu et
paulatim redeuntes ad sana principia: Oberrauch, Stapf, Linsenmann; in Gallia:
Gousset et Gury (saepe ab aliis emendatus); in Italia: Balierini, Scavini, Bucceroni; in Belgio: Bouquillon; in America: Kenrick.

7. Inter auctores novissimos sunt, qui methodum unice speculativam et posi­
tivam colunt, sunt alii, qui simul etiam praxim respiciunt, sunt denique, qui
solum practico fini inservire volunt. Etsi adaequate in classes non possint
reduci, ad priorem accedunt: Lehmkuhl, Koch, Schindler, Mausbach-Ermccke,
Schilling (3 ultimi eminent in quaestionibus oeconomicis et socialibus), Tillmann.
Ad alteram: Müller (-Seipel), Gopfcrt(-Staab), Aerlnys(-Damen), Génicot(-Salsrnans), Prümmer, Vcrmccrsch(-Crcusen), Merkelbach, Rtdand, Haring, Lanza
Zalba. Ad ultimam: Casus exarati a Lehmkuhl, Gury(-Ferrcres), Gcnicot(-Salsmans), Ter Haar, Palazzini-De Jorio. Repetitoria: Àrrcgui, Prümmer. Schilling,
lone, Telch.
Nota: Conspectum historicum prolixius elaboratum cf. in Haring, pg. 47—84;
Priimmer-Overbeck, n. 10—13; Schilling, § 10, n. 31—33; Ver meer sch-Creusen
n. 10—24; Zalba, n. 7—11.

14

QUAESTIO TERTIA.
De principiis theologiae moralis.

12. Quid sint. 1. De principiis theologiae moralis triplici sensu ser­
mo esse potest, siquidem principia theologiae moralis dicuntur:
a. Revelatio divina et ratio humana tum naturalis tum potissimum
supernaturalis per fidem illustrata: media enim cognitionis, quibus
aliquam scientiam nobis comparamus, eius principia dicuntur.
b. Loci theologiae moralis: documenta enim, ex quibus alicuius scien­
tiae veritates hauriuntur, pari modo eius principia vocantur.
c. Certae veritates morales: veritates enim, ex quibus aliae ratio­
cinatione deducuntur, principia vocari solent18).
2. Si nomine principii certae veritates morales intelliguntur, dupli­
cis generis principia distingui debent: generalia et particularia. Gene­
ralia dicuntur illae veritates fundamentales, quae exhibent condiciones
et qualitates, quae omnibus actibus humanis convenire debent, ut ad
finem apti sint, quae proinde integram theologiam moralem pervadunt
ac regunt; particularia dicuntur singulae veritates morales ex pro­
priis earum fontibus desumptae, ex quibus veritatibus veluti ex radice
aliae veritates ratiocinatione deducuntur. Sicut enim veritates reve­
latae, quae theologiae dogmaticae obiectum constituunt, huius prin­
cipia appellantur, ita particulares veritates morales theologiae moralis
principia dicendae sunt. De principiis generalibus hic sermo est; prin­
cipia particularia constituunt praecipuum obiectum theologiae moralis
specialis.
Principia generalia sunt: actus humani debent esse fini ultimo proportionate
debent esse moraliter boni, supernaturales, meritorii, debent esse conscientiae
dictamini et legi divinae conformes et eiusmodi. Principia particularia sunt:
veritates a Deo revelatae credi debent; Deus super omnia diligendus est; pro­
ximo egeno succurrendum est, non licet moechari, non licet furtum facere et
eiusmodi.

,h) Cf. Kleulgen. Institutiones theologiae (Patisbonae. 1R81) r> 27 se.

Ιό

LIBER PRIMUS.
De fine hominis ultimo.
Theologia moralis docet quomodo activitas humana in finem ulti­
mum ordinatur vel exponit mandatum in baptismo susceptum de dilec­
tione Dei. Haec duo intime cohaerent. Tendere enim in finem idem
est ac amplecti velle bonum cognitum ut tale; cum autem hoc bonum
sit bonitas divina participanda vel participata, tendere in hunc finem
idem est ac velle diligere divinam bonitatem.

QUAESTIO PRIMA.
De ipso fine ultimo1).

;

|
!
i
i

I
I

I
I

I
I
I
I
I
II
t

15. Quis sit. Omne agens rationale propter finem agit. Finis est id,
propter quod aliquid fit, vel id, quod agens intendit. Finis dividitur:
a. Finis operis est ille, in quem ipsa res natura sua tendit; finis
operantis vero ille, quem agens sua operatione intendit.
b. Finis qui (obiectivus) est id, quod agens intendit (bonum ipsum) ;
qui duplex esse potest: aut efficiendus (acquirendus), scii, quando
agens agit ex desiderio; aut communicandus (diffundendus), quando
agens agit ex amore; finis quo (formalis): ipsa adeptio vel possessio;
quatenus correspondet fini - qui - efficiendo, est proprie dicta adeptio,
quatenus vero fini - qui - communicando, quasi - adeptio habetur; finis
cui est subiectum, cui agens aliquid intendit; probe distinguendus a
subiecto utilitatis, quod potest esse diversum a fine cui.
Notanda: 1. Finis operantis potest esse idem ac finis operis, et potest esse
diversus. Si artifex domum construit, finis operis seu domus est, ut ad inhabitandum inserviat; finis operantis potest esse idem, sci. ut habitacula construat,
sed potest etiam esse alius, v. g. ut lucrum faciat, ut victum sibi comparet.
2. Si de fine Dei creantis loquimur, certe non possumus loqui de fine in
stricto sensu, quatenus nempe intelligatur causa finalis, sed tantum de ratione,
ob quam Deus voluerit, ut exsistant creaturae.

*) Cf. Stufler S.
ZkTh 41 (1917) p. 656 ss., ubi sententia hic exposita esse
s. Thomae ostenditur; breviter rem complectitur: Lercher S. I., Inst. Theol.
Dogm. II n. 590. Kleutgen, Théologie der Vorzeit2 (Münster. 1872) 1. Bd.
n. 427 ff. 2. Bd. 4. Hauptst.: Von der übernatürlichen Gemeinschaft mit Gott.
5. Hauptst.: Vom natürlichen und übernatürlichen Ziel und Ende des Menschcn; 5. Bd. 3. Hauptst.: Von der praktischen Théologie. Bouquilton, Theologia moralis fundamentalis3 *1. 1. De ultimo fine; 1. 2. De mediis ad finem.
Th. Meyer, Institutiones iuris naturalis2 (Friburgi 1907) 1 n 35 ss. V.Cathreui.
Moralphilosophie5 (Freiburg. 1911) p. 79. Dander, Gottes Bild und Gleichnis
in der Schopfung nach der Lehre des hl. Thomas von Aquin. ZkTh 43 (1929)
1 ss. 203 ss. Zalba 1. c. 1. 14—52.

16

1. De fine hominis ultimo

3. Finis operantis semper est etiam motivum, finis operis potest esse simul
motivum, non vero necessario. Sic finis comestionis est conservatio vitae; in
eo, qui comedit propter voluptatem, voluptas est motivum comestionis, in eo
autem, qui comedit ad vitam conservandam, finis simul est motivum comestionis.

14. Finis Dei creantis secundum Cone. Vatic, (sess. Ill, cap. I,
D 1783) non est augenda sua beatitudo, nec acquirenda, sed mani­
festanda perfectio per bona, quae creaturis impertitur; definitio haec
imprimis contra Hermes et Giinther, secundum quos finis Dei esset
felicitas creaturarum, directa est; ex qua definitione consideratis variis
terminis deducimus: a. Finis qui Dei creantis est ipsa bonitas (sci. ontologica) divina communicanda seu gloria Dei interna; finis quo Dei
creantis est ipsa communicatio seu gloria externa; finis cui (non vero
subiectum utilitatis) ipse Deus est, qui per hanc communicationem
habet, ut sit actu fons bonitatis.
b. Finis qui creaturarum est bonitas divina participanda vel gloria
Dei interna, finis quo est ipsa bonitas divina participata (gloria Dei
externa vel beatitudo creaturae), finis cui est Deus ipse, subiectum
utilitatis sunt creaturae.
Nota 1. Diximus bonitatem divinam communicandam vel participan­
dam esse gloriam Dei internam, communicatam vero vel participatam
gloriam Dei externam.
Gloria est laus non vulgaris ob praeclara facta vel naturam. Gloria
Dei est formalis: cognitio et agnitio, in quibus consistit laus; vel est
fundamentalis (seu obiectiva): id, quod cognoscitur et agnoscitur;
utraque est interna, quatenus est perfectio in Deo communicanda, aut
externa, quatenus est perfectio in creaturis communicata; ideoque for­
malis: cognitio et agnitio vel ipsius Dei (interna) vel eadem ex parte
creaturarum (externa), fundamentalis: perfectio vel ipsa divina (in­
terna) vel creata (externa).
2. Gloria externa et beatitudo non distinguuntur nisi ratione (secun­
dum terminum), scii, gloria respicit Deum (qui proin est finis prima­
rius), felicitas respicit creaturas (finis secundarius).
3. Etiam finis Dei non creantis esset ipsius bonitas, creantis quidem
est bonitas communicanda, qua Deus est actu fons bonitatis, non crean­
tis vero esset bonitas non communicanda, qua Deus est sibi infinite
sufficiens, ideoque bonitatis communicatio est aliquid Deum decens,
quin contrarium sit dedecens.

15. Argumenta. 1. Hanc sententiam enuntiat scriptura dicens:
a. »Universa propter semetipsum operatus est *Dominus 2), b. »Et
omnem, qui invocat nomen meum, in gloriam meam creavi eum, for­
mavi eum, et feci eum«3). c. >Propter nomen meum longe faciam
2) Prov. 16, 4.
3) Is. 43, 7.

De ipso fine ultimo

17

furorem meum ... propter me, propter me faciam, ut non blasphemer,
et gloriam meam alteri non dabo
*
4).
2. Quod traditio egregie confirmat: a. Tesserae instar sunt s. Augu­
stini verba: »Quia Deus bonus est, nos *sumus 6), d. S. Irenaeus vero:
»Non quasi indigens Deus hominis plasmavit Adam, sed ut haberet,
in quem collocaret sua **
beneficia 1).
c. Pulcherrime item Athenagoras'1): »Liquet Deum ... propter seipsum et elucentem in omnibus suis operibus bonitatem et sapientiam
adductum fuisse, ut hominem crearet... Deus nec frustra hominem
fecit, est enim sapiens; nullum autem sapientis opus inutile; nec ad
proprium suum usum, nulla enim re indiget; ...sed nec ob aliquam
rerum creatarum hominem condidit; nihil enim ex iis quae ratione
utuntur et iudicio ad alterius, sive superioris, sive inferioris usum
creatum est aut creatur, sed ad propriam eorum qui creantur vitam et
perpetuitatem.«
3. Denique ratio hoc clarissime perspicit: a. Deus ut agens intellec­
tuale certe non agit sine fine; atqui hic finis non potest esse nisi boni­
tas divina communicanda, et ex parte creaturarum eadem participanda.
Nam a. est bonitas, quia finis semper aliquod bonum est; β. est boni­
tas divina, quia Deus non agit propter aliquod externum sibi, secus ab
hoc dependeret; γ. est communicanda, quia bonitas divina augeri ne­
quit. b. Idem argumentum modo suo ingenioso proponit s. Thomas:
>Omne agens agit propter finem ... Est autem idem finis agentis et
patientis inquantum huiusmodi, sed aliter et aliter. Unum enim et idem
est, quod agens intendit imprimere, et quod patiens intendit recipere.
Sunt autem quaedam, quae simul agunt et patiuntur, quae sunt agentia
imperfecta. Et his convenit, quod etiam in agendo intendant aliquid
acquirere. Sed primo agenti, qui est agens tantum, non convenit agere
propter acquisitionem alicuius finis; sed intendit solum communicare
suam perfectionem, quae est eius bonitas. Et unaquaeque creatura
intendit consequi suam perfectionem, quae est similitudo perfectionis
et bonitatis *divinae 8).
Ex quibus omnibus elucet, cur s. Thomas tam saepe solum Deum
esse vere liberalem dicat; claret insuper, quam blasphemae sint ob­
jectiones adversariorum novissime redintegratae ab Ed. de Hartmann.
Deum creasse mundum, ut haberet plaudentes sibi.

16. Beatitudo, ad quam homo in praesenti ordine destinatus est,
in intuitiva visione Dei consistit atque in summo amore et gaudio, quae
inde resultant.
<j-|s748, 9. 11.
5) De doctr. christ. 1. 1. n. 32.
6) Adv. haer. 4, 14. 1. (Rouet de Journel, Ench. Patrist., n. 231).
T) De resurr. mort. n. 12. (M. G. VI. 995.)
") I. q. 44. a. 4. in corp.
2 Noldin, Vol 1

I. De fine hominis ultimo

18

a. Visio. Carissimi, nunc filii Dei sumus; et nondum apparuit, quid
erimus: scimus, quoniam cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam
videbimus eum sicuti est0). Ilis verbis apostolus docet statum nostrum
in aeternitate longe diversum fore ab eo, quem nunc habemus: Deo
enim ex gloria et bcatitudine tunc similes erimus; causam vero admira­
bilis huius immutationis esse intuitivam Dei visionem. — Ex parte
enim cognoscimus et ex parte prophetamus. Cum autem venerit, quod
perfectum est, evacuabitur, quod ex parte est. Videmus nunc per spe­
culum in aenigmate: tunc autem facie ad faciem. Nunc cognosco ex
parte, tunc autem cognoscam, sicut et cognitus sum10). Ex his discimus
cognitionem Dei, qua in hac vita fruimur, longe inferiorem esse cogni­
tione, qua fruituri sumus in aeternitate: cognitio huius vitae sive na­
turalis per rationem sive supernaturalis per fidem est cognitio Dei
mediata; cognitio autem vitae futurae est immediata Dei visio atque
intuitio. — Benedicius XII. declarat: ^Auctoritate apostolica defini­
mus, quod beati divina essentia perfruantur, nec non quod ex tali
visione et fruitione eorum animae, qui iam decesserunt, sunt vere beatae
et habent vitam et requiem aeternam«n).

b. Amor. Ex intuitiva visione, qua intellectus humanus intime cum
divina essentia conjungitur, naturali necessitate oritur in voluntate
amor summi boni immediate cogniti. Summam hanc caritatem, quo
homo in Deum fertur, significat apostolus his verbis: nunc autem
manent fides, spes, caritas, tria haec; maior autem horum est cari­
tas12) : ideo enim caritatem fide et spe maiorem dicit, quia etiam in
aeternitate mansura est.
c. Gaudium. De aeterna bcatitudine loquens s. scriptura ait: Euge,
serve bone et fidelis ... intra in gaudium Domini tu?3). Gaudebit cor
vestrum, et gaudium vestrum nemo tollet a vobis'4). Et sane cum per
amorem summi boni praesentis omnis appetitus satietur et quietetur,
et homo simul cognoscat, possessionem summi boni desinere non
posse, necessario inde consequitur summum illud gaudium, per quod
s. scriptura aeternam beatitudinem designat.

d. Perfecta hominis beatitudo in illis actibus consistit, quibus ipse
summum bonum perfecte possidet eoque fruitur; atqui visione Dei
intuitiva atque amore, qui exinde necessario consequitur, homo per­
fectissimo modo possidet summum bonum eoque fruitur. Ideo Bene­
dictus XII. ait: »Beati divina essentia perfruuntur, nccnon ex tali vi­
sione et fruitione animae eorum, qui iam decesserunt, sunt vere beatae
.*
B)
’°)
n)
12)
’3)
14)

1. Ioan. 3, 2.
1. Cor. 13, 9—12.
Constitutio Benedictus Deus 29. ian. 1336 (D. 530).
1. Cor. 13, 13.
Matth. 25, 21.
loan. 16. 22.

De ipso fine ultimo

19

17. Supernaturalis est. Beatitudo, ad quam homo in praesenti or­
dine destinatus est, vere supernaturalis est, quae scilicet omnes vires
oninesque exigentias naturae creatae excedit atque ipsius vitae divinae
participatio est.
Beati tu di nem, quae nobis promittitur in coelo, ille tantum cognoscere potest,
qui scrutatur profunda divinitatis; atqui eiusmodi beatitudo tum vires tum
exigentias naturae creatae superat, ideoque stricto sensu supernaturalis est15).
— Naturae creatae prorsus supernaturalis est beatitudo filii Dei; atqui beati­
tudo, quae nos manet in aeternitate, est participatio beatitudinis ipsius filii Dei:
etenim dabit nobis sedere secuni in throno suo, sicut ipse sedet in throno patris
sui™); disponet nobis regnum, sicut disposuit sibimetipsi paler; dabit, ut edamus
et bibamus super mensam suam in regno suo11). — Beatitudo, quae in aeterni­
tate nos manet, in intuitiva visione Dei consistit una cum amore, qui ex ea
necessario resultat; atqui haec est ipsius Dei beatitudo et consequenter pror­
sus supernaturalis. — Plane supernaturalis est filiatio, qua homo constituitur
filius Dei adoptivus; ergo supernaturalis est etiam beatitudo, quae filiationi
adoptivae debita proportione respondet; atqui beatitudo, quam exspectamus in
aeternitate, est beatitudo filiorum Dei18). — Etsi homo opera ethice bona viri­
bus naturae efficere possit, nullum tamen opus sine auxilio gratiae peragere
potest, quod sit aptum ad finem ultimum, ad quem a Deo destinati sumus;
quodsi sola gratia nos aptos reddit ad opera fini ultimo proportionata, finis
noster ultimus supernaturalis est.

1C) Oculus non vidit nec auris audivit nec in cor hominis ascendit, quae prae­
paravit Deus iis, qui diligunt illum; nobis autem revelavit Deus per spiritum
suum: spiritus enim omnia scrutatur, etiam profunda Dei. 1. Cor. 2, 9. 10.
,0) Qui vicerit, dabo ei sedere mecum in throno meo; sicut et ego vici et
sedi cum patre meo in throno eius. Apoc. 3, 21
17 ) Et ego dispono vobis, sicut disposuit mihi pater meus, regnum, ut edatis
et bibatis super mensam meam in regno meo. Luc. 22, 29 s.
18) Quicunque enim spiritu Dei aguntur, ii sunt filii Dei. Non enim acce­
pistis spiritum servitutis iterum in timore, sed accepistis spiritum adoptionis
filiorum, in quo clamamus: Abba, pater. Ipse enim spiritus testimonium reddit
spiritui nostro, quod sumus filii Dei. Si autem filii, et heredes; heredes quidem
Dei, coheredes autem Christi. Rom. 8, 14—17. Cf. Gal. 4. 1 ss.
2*

20

QUAESTIO SECUNDA.
De mediis ad finem ultimum.

18. Quae sint. Ut homo finem, ad quem destinatus est, assequi pos­
sit, Deus illum aptis mediis atque potentiis instructum voluit, quae
quidem duplicis generis sunt: media naturalia et supernaturalia, et
tum naturalia tum supernaturalia sunt alia externa, alia interna.
1. Media naturalia externa sunt a. res creatae praeter hominem
exsistentes, quae ei vitae necessaria suppeditant; b. diversae societa­
tum formae, familia et societas civilis. Media naturalia interna, quibus
anima instruitur, sunt potissimum intellectus et voluntas, quibus sum­
mum bonum suum cognoscere et amare potest.
De his omnibus tractant disciplinae philosophicae, quarum doctrinas suppo­
nentes hoc loco de sola voluntatis libertate agimus, de qua complura notari
debent, quae in theologia morali summi momenti sunt.

2. Media supernaturalia externa, quae Christus Dominus in hunc
finem instituit, sunt Ecclesia, sacrificium, sacramenta et eiusmodi.
Media supernaturalia interna, quibus anima instruitur, ut ad finem
supernaturalem tendere possit, sunt: a. gratia sanctificans, quae ani­
mae substantiae inhaeret hominemque elevat ad naturam et vitam
supernaturalem fini supernatural!, ad quem destinatus est, proportionatam; b. habitus infusi, qui animae potentiis, intellectui scilicet et
appetitui, inhaerent hominemque instruunt viribus et potentiis, quibus
opera fini supcrnaturali proportionata exercere possit; c. gratiae ac­
tuales, quibus Deus ad singulas hominis actiones supernaturales con­
currit, eo quod eas auxilio suo praevenit, comitatur et perficit.
Ut homo actibus suis moralibus in finem ultimum tendere possit, potentiae,
quibus actus morales eliciuntur, instructae esse debent dispositionibus et quali­
tatibus ex se stabilibus, quibus aptae reddantur ad actus fini consentaneos eli­
ciendos; ideo Deus potentiis indidit habitus eosque supernaturales. Porro ut
potentiae habitibus instructae supernaturaliter agere possint, insuper indigent
gratia actuali, qua ad actus excitentur. Tandem ut earum actus meritorii sint
vitae aeternae, anima ornata esse debet gratia sanctificante. His continentur
omnia media initerna, quae homini necessaria sunt, ut vitam moralem fini ultimo
consentaneam agere possit.
De gratia sive habituali sive actuali tractat theologia dogmatica; quae vero
de habitibus infusis scitu necessaria sunt, hoc loco exponenda veniunt. Porro
habitus infusi sunt duplicis generis, virtutes supernatorules et dona Spiritus
Sancti, de quibus iam agendum est

De mediis ad finem ultimum

21

Articulus primus.
De libertate voluntatis18).

Cum in dies augeatur numerus eorum, qui libertatem voluntatis non
solum theoretice impugnent, sed ex eius negatione etiam practicas
consequentias inferant atque contendant delicta commissa delinquen­
tibus imputari non posse eosque propterea poena nequaquam dignos
esse, necessitas postulat, ut exsistentia libertatis demonstretur atque
ab adversariorum impugnationibus vindicetur.
§ 1. Libertas voluntatis asseritur.

19. De diversis significationibus. 1. Libertas in genere significat
immunitatem a vinculo, et cum varia sint vincula, quae nos constrin­
gere possunt, vario etiam sensu terminus libertatis usurpatur.
a. Libertas a peccato, quae in hac vita est immunitas a peccato, qua
possumus non peccare et vocatur libertas gratiae; in altera vita est
immunitas a peccato, qua non possumus peccare et vocatur libertas
gloriae.
a. In hac vita possibilitas et per gratiam facilitas peragendi bonum morate
nobis praesto est, quamvis obstent diversae difficultates; in altera vita cessant
difficultates et impedimenta, quae hic electionem boni moralis etiam iis, qui in
statu gratiae sumt, quandoque difficilem reddunt.
β. Haec libertas (gratiae), quae quandoque moralis vocatur, iugiter evolvi
ac perfici potest et debet, adeo ut homo iam in hac vita gradatim ad libertatem
filiorum Dei perveniat, nec a difficultatibus in eligendo bono amplius impediatur.
Quandoque enim iam hic in terris fit, ut voluntas per gratiam Dei firmata nullis
tentationibus cedat, sed neiectis illecebris sensuum nullo negotio bonum virtutis
eligat, id quod verba Domini promittunt: veritas liberabit vos, ab influxu nempe
determinante passionum.

b. Libertas ab obligatione (a lege), quae etiam libertas moralis
vocatur, est immunitas ab obligatione (morali) faciendi id, quod a
superiore potestate praecipitur.
Patet hominem hac libertate praeditum non esse: physicam libertatem agendi
contra legem habet, nieraient non habet. Libertas moralis vocatur etiam libertas
eligendi inter bonum et malum.

c. Libertas a coactione seu a necessitate externa est immunitas a vi
extrinsecus illata contra inclinationem voluntatis.
Patet a- coactionem inferri posse tum agere nolenti, ut cum quis ad carcerem
invitus trahitur, tum agere volenti, ut cum in carcere incluso egressus prohi-

,u) Enc. Leonis XIII. Libertas (20. iun. 1888)· Meyer, Institutiones iuris
naturalis (Friburgi. 1906). 1. n. 100ss. Cathrein, Moralphilosophie3 (Freiburg
1911). I. S. 41 if. Katzinger Fr., Menschliches FreiheitsbewuBtsein (Phil, u
Grenzw. 1. 6, 1926) ibique alia literatura. Mausbach-Ermecke, I. 207—216.

22

1. De fine hominis ultimo

betur; β. libertatem a coactione potius esse libertatem agendi quam libertatem
volendi; y. voluntatem a coactione immunem esse, cum actus voluntatis coactus
impossibilis sit.

d. Libertas a necessitate interna est immunitas a vi interna, quae
voluntatem determinet ad agendum vel sic agendum. Haec libertas
iiumanae voluntati propria est.
Necessitas interna esset ergo determinatio ipsi voluntati
dum vel sic volendum. Eiusmodi determinatio inest voluntati
bonum in genere, quod velle debet, ita ut malum qua tale
relate ad felicitatem
*
quam unusquisque necessario vult, ita
inflix esse.

ingenita ad volen­
humanae relate ad
velle non possit, et
ut non possit velle

2. Ratione obiecti, quod eligitur, libertas dicitur libertas contradic­
tionis seu exercitii, si voluntas eligere potest inter agere et non agere;
libertas contrarietatis, si voluntas eligere potest rem et eius oppositum
(amare et aversari; bonum et malum); libertas specificationis, si vo­
luntas eligere potest inter res specie diversas (hoc vel illud, studere
vel ambulare).
a. Libertas contrarietatis in ordine morali, scilicet libertas eligendi inter bo­
num et malum, non pertinet ad essentiam libertatis^ sed defectus est humanae
libertati i-n statu viae proprius.
b. Sola libertas contradictionis requiritur et sufficit, ut voluntas vere libera
seu domina actuum suorum dici possit, in homine tamen viatore etiam aliae
species reperiuntur.

20. In quo consistat. 1. Libertas humanae voluntatis consistit in illa
eius proprietate et perfectione, qua voluntas positis omnibus ad agen­
dum requisitis ad agendum vel sic agendum non determinetur, sed
ipsa ad id se determinare possit et debeat. Duplex ergo elementum
ad rationem libertatis requiritur, alterum negativum, alterum positivum:
a. absentia necessitatis internae; b. propria determinatio ad agendum.
a. Libertas humanae voluntatis vocatur libertas indifferentiae, quia voluntas
positis omnibus ad agendum requisitis indifferens manet, i. e. non determinatur
ad unum (ad agendum), sed agere vel non agere, hoc vel illud agere potest;
vocatur etiam libertas electionis, quia de eius ratione est, ut voluntas inter unum
et alterum eligere possit. Indifferentia opponitur determinationi ad unum. In­
differentia, quae humanae voluntati competit eiusque libertatem essentialiter
constituit, est indifferentia activa, qua ipsa voluntas se ad opposita vel diversa
determinare potest. Distinguitur ab indifferentia passiva, quae in eo consistit,
quod aliquid ab extra ad opposita vel diversa determinari possit.
b. Doctrina eorimi, qui libertatem voluntatis tuentur, hodie indeterminismus,
econtra theoria eorum, qui libertatem 'negant, determinismus vocatur. Verum
minus apte doctrina de libertate indeterminismus dicitur, tum quia libertas vo­
luntatis non consistit in elemento mere negativo, scilicet in negatione determi­
nationis seu necessitatis internae ad agendum vel sic agendum, tum quia libertas
non excludit quamcunque voluntatis determinationem, sed solum necessitatem;
scilicet non negatur condiciones actum liberum praecedentes in voluntatem in­
fluxum exercere, qui influxus determinatio voluntatis vocari potest, attamen
liberam electionem non excludit.

De mediis ad finem ultimum

23

c. Requisita ad agendum dicuntur ta omnia, quae actum liberum seu Theram
electionem praecedere debent vel reipsa praecedunt: bonum aliquod ab intel­
lectu una cum motivis illud eligendi vel respuendi propositum, horum cons dtratio, potentia volendi, propensiones voluntatis, animi affectio sive habitualis
sive actualis.
d. Hodie libertatem indifferentiae potissimum negant omnis generis deterministae, qui affirmant voluntatem nostram ad unum seu ad agendum et sic
agendum determinatam esse20). Plerique philosophi, exceptis scholasticis, do
terminismo addicti sunt. Notum est Lutherum humanam libertatem negasse et
libero arbitrio scholasticorum servum arbitrium substituisse. Theologi protestan­
tes, relicta hac Lutheri doctrina, hucusque libertatem voluntatis defendebant;
nunc vero illi ex theologis protestantibus, qui monismo adhaereηζ ad Lutheri
servum arbitrium redeunt.
e. Libertas non excludit antecedentem propensionem voluntatis erga obiectum
propositum (diversa bona), sed solum necessitatem internam ad bonum pro­
positum volendum vel non volendum. Si nempe voluntati aliquod bonum pro­
ponitur, ipsa naturaliter et necessario ad illud inclinatur, sed non necessario
ad illud volendum trahitur: ipsa enim ad illud volendum et prosequendum se
determinat. Idem respective dicendum est de malo voluntati proposito.

2. Actus liber non est actus pro arbitrio et sine causa elicitus, sed
est actus a voluntate consideratis motivis agendi productus.
a. Quandoquidem deterministae uno ore affirmant in nostra theofa de liber­
tate actum liberum esse effectum sine causa proindeque indeterminismum offen­
dere in principium causalitatis, quaeritur quae sit causa actus *liberi
.
Sunt, qui
dicant causam actus liberi duplicem esse, alteram obiectivam, quam constituur'
bonum et motiva ad actum provocantia, alteram subicctivam, quam constituit
ipsa potentia libere volendi. Siquidem proposito bono et motivis illud eligendi
voluntas non necessitatur ad eligendum, sed a natura instructa est vi, qua ipsa
ad eligendum se determinare possit et debeat, ut actus fiat. Alii elementum
obiectivum potius ad condiciones praerequisitas referunt, et voluntatem in­
genita vi instructam ad producendum actum causam liberae electionis dicunt.
Habet ergo causam actus liber, at non necessario sed libere agentem.
b. A vi et potentia se ipsum determinandi ad actum in voluntate distinguenda
est virtus atque energia eligendi bonum, praesertim bonum morale, quamvis
electio appareat ardua eique obstent impedimenta ac difficultates. Tum exer­
citio tum gratia divina firmatur et iuvatur voluntas, ut electiones prudentes
rationique consentaneae fiant, etsi naturae corruptae difficiles exsistant.
c. De mediis firmandae atque augendae energiae voluntatis, quae potissimum
consistunt in durando et exercendo corpore, in strenuo labore sive corporali
sive spirituali, in bonis habitibus per iugem passionum mortificationem acqui­
sitis ac tandem in gratia divina oratione et sacramentorum usu parta, agit paedagogica et ascetica.

21. Qnod sit. Competit humanae voluntati libertas a necessitate
(interna) seu libertas indifferentiae.

1. Argumenta theologica, a. Multa sunt scripturae testimonia, qui­
bus a- formaliter humanae voluntati libertas asseritur.
20) Cf. A. Seitz, Willensfreiheit und Determinismus (Koln). Cathrcin I. c.
S. 46 ff. Stcinbiichel I. c., 6. Kapitcl, § 7, Die Freiheit des personlichen Wollens.

24

I. De fine hominis ultimo

Testes invoco hodie coelum et terram, quod proposuerim vobis vitam et mor­
tem, benedictionem et maledictionem; elige ergo vitam-1). — A dice it (Deus)
mandata et praecepta sua· si volueris mandata servare, conservabunt te ... Ante
hominem vita et mors, bonum et malum, quod placuerit ei, dabitur illi22). —
Beatus vir, ... qui potuit transgredi et non est transgressus, facere mala et
non fecit23).

Item multa, quibus β. virtualiter humanae voluntati libertas asseritur.
Huc pertinent omnia illa testimonia, quibus homini consilia dantur,
praecepta proponuntur, quibus homo propter opera sua laude et prae­
mio, vituperio et poena dignus affirmatur.
b. Cum libertas sit fundamentum imputationis moralis, ecclesia
nullo non tempore contra haereticos eam negantes libertatem humanae
voluntatis tuetur atque defendit2*·). Ideo negantes libertatem haeretici
censentur.

2. Argumenta philosophica, a. Voluntas est potentia, qua homo
appetere potest omne bonum; si ergo ipsi exhibetur aliquod bonum
particulare, illud appetere potest, quia bonum est, sed illud etiam non
appetere vel positive respuere potest, quia cum sit particulare bonum,
defectus cum eo coniunctus est; ergo voluntas, cui exhibetur particu­
lare bonum, indifferens est; hinc si illud amplectitur, id propterea fit,
quia ipsa se ad illud amplectendum determinat.
a. Defectus, qui cum particulari bono coniunctus est, in eo consistit, quod aut
incommodum affert, aut aliud bonum impedit, aut saltem nimis exiguum est.
quam ut potentiae amplitudinem seu desiderium beatitudinis explere possit.
β. Ex his patet electionem praecedere debere cognitionem, qua aut boni pro­
positi diversos respectus (boni et mali, commodi et incommodi) aut plura bona
simul cognoscimus et comparamus: sine hac praecedente cognitione nulla elec­
tio locum habere posset.

b. Propria conscientia ineluctabili certitudine nobis manifestat, nos
in plerisque nostris actionibus non interna necessitate duci, sed ipsos
nos ad agendum vel sic agendum determinare, adeo ut etiam non agere
vel aliter agere possimus; atqui hoc testimonium conscientiae eviden­
ter verum est25).
Deterministarum alii ipsum testimonium conscientiae negant, alii illud illu­
sionem esse dicunt. Eos breviter redarguit Cathrcin S. 47 ff.

c. Libertatem demonstrat etiam ius poenale seu criminale, quod
ubique gentium non solum crimina poenis afficit, sed etiam accurate
distinguit inter propositum, socordiam (Fahrlâssigkeit) et culpam,
21)
»)
«)
24 )
25)
quae

Deut. 30, 19.
Eccli. 15, 15. 16. 18.
Eccli. 31, 10.
Cf. Concilium trid. (D. 797). — Concil. vatic. (D. 1789).
Argumenta ex universali consensu generis humani atque ex consectariis,
negata libertate sequerentur, confer apud citatos auctores.

De mediis ad finem ultimum

25

quin etiam integrum systema poenarum continet, quae pro gravitate
culpae et actionis malae graviores vel mitiores sunt; atqui haec omnia
inania essent, si crimina non essent nisi signa morbi, non verae culpae
§ 2. Libertas voluntatis vindicatur.

Tres scientiae diversae recenter excultae voluntatis libertatem im­
pugnant: statistica moralis, anthropologia criminalis et psychopathologia. Suo quaeque modo ostendere conantur, hominem in omnibus suis
actionibus aeque legibus et impulsibus necessariis regi ac determinar:
atque entia irrationalia et materialia, et proinde delicta commissa ipsi
rnoraliter imputari non posse.

22. De statistica morali. 1. Exponitur theoria. Statistica moralis
facta moralia, praesertim vero facta criminosa magno numero colligit
eorumque causas tum internas tum externas investigat. lam vero con­
sideratis elenchis statisticis apparet, eadem phaenomena (crimina)
sub iisdem condicionibus eodem fere numero constanter redire. Ergo
sicut in ordine physico, ita etiam in ordine morali lex stabilis exsistere
debet, qua haec facta regantur atque determinentur. Unde contra liber­
tatem ita concludunt: cum ex iisdem causis, praesertim vero ex iisdem
passionibus constanter eadem crimina perpetrentur, haec non liberae
voluntati, sed passionibus aliisque adiunctis ad actum determinantibus
tribuenda sunt, proindeque homini rnoraliter imputari nequeunt. Facta
enim, quae iuxta legem stabilem constanter eodem modo ac numero
fiant, a libera voluntate procedere non possunt. Conclusio deinde ad
omnes actus voluntatis extenditur eiusque libertas simpliciter negatur.
2. Refutatur theoria a. Actio libera non est actio mere arbitraria, ab
omni norma ac lege independens; econtra etiam voluntas in suis elec­
tionibus certas normas tum physicas tum morales servat. Insuper com­
plures sunt condiciones tum externae tum internae (indoles praesertim
moralis, educatio, aliorum exemplum etc.), quae in electiones humanas
influunt easque plus minusve determinant: ordinarie enim homo sequi­
tur in suis actionibus propensiones et consuetudines suas, attamen non
coacte sed libere. Ideo mirum non est, homines, qui in iisdem condi­
cionibus reperiantur, eodem modo agere.
b. Ut ex statistica morali contra libertatem voluntatis quidquam
colligi possit, de hoc saltem constare deberet, determinatam passionem
in iisdem adiunctis magnum hominum numerum ad idem crimen pa­
trandum impellere, nec ullum hominem tali passione vexatum tentationem superasse; atqui ex statistica morali de hac re non constat, nec
constare potest. Ceterum ne hoc quidem modo ineluctabilis atque necessitans influxus passionum in voluntatem probaretur, cum homines
in iisdem adiunctis constituti libere ad eandem actionem se determi­
nent; sic imminente hieme libere spissiores vestes omnes induunt.

26

I. De fine hominis ultimo

Tandem notare iuvat, statisticam externa solum phaenomena, eaque
criminosa vel indifferentia eorunique constantiam considerare, facta
vero interna et externas virtutes non explorare, quare de eorum origine
sive necessaria sive libera nihil pronuntiare potest.

c. Stabilitas atque constantia, quae in patrandis criminibus ex statistica morali cernitur, ex existentia atque influxu eorundem motivorum in voluntatem humanam explicatur. Constat enim homines in iis­
dem adiunctis externis constitutos iisdemque passionibus ac tentationibus subiectos plerumque eadem delicta committere. Verumtamen
negari nequit complures alios iisdem passionibus vexatos tentationem
vincere, id quod statistica referre nequit; quin imino hoc quoque affir­
mari debet, plerosque, qui tentationi cedunt, saltem viribus supernaluralibus gratiae adiutos tentationem vincere potuisse huiusque potestatis
sibi conscios fuisse.
Ex statistica morali duo colliguntur: a. in electionibus suis magnam esse ho­
minis dependentiam ab habituali voluntatis dispositione et a condicionibus ex­
ternis; /3. cum nunc plurimi ad eadem crimina patranda abripiantur, nunc tem­
poris certas passiones ob adiuncta socialia vehementius grassari plurimosque
esse homines, qui, utpote in fide ac religiosa vita languentes, tum naturali tum
supernatural! fortitudine destituti, a tentationibus facile vincantur-0).

23. De anthropologia criminali. Haec scientia primo exculta est a
Caesare Lombroso, medicinae professore taurinensi (+ 1909). Materialismo et cvohitionismo darviniano addictus delictorum causam ex­
planat per theoriam atavisticam i. e. delinquentem considerat tamquam
hominem, qui in evolutione inferior remansit sicut infans nondum evo­
lutus vel homo primitivus; fingit in ^delinquente nato« abnormes qua­
litates corporeas, biologicas, psychologicas, quae ita correspondeant
criminibus, ut ex latrone latro ex sicario nascatur sicarius 'J00).
De schola criminali sociologica (Soziologische Strafrechtsschule).
Enrico Ferri, professor romanus, liberum arbitrium in delinquente
negans causas ad crimina determinantes invenit in qualitatibus innatis
individui simul cum rationibus vitae physicae, socialis et imprimis
oeconomicae (»milieu social et physique
*).
Maioris momenti aestimat
rationes sociales, quia ab iis etiam individuates notae delinquentis
dependent. In Germania haec theoria defendebatur imprimis a Fran*(!) Cf. Lehmkuhl, Der Selbstmord und die MiBhandlung der Statistik (Stimmen ans M L. XXII. S. 345 ff.). Huber, Die Hemmnisse der Willensfreiheit
(Münster 1904), S. 181 ff. Krose, Moral und Moralstatistik, in ,,Aus Ethik und
l.eben", Festschrift fur Mausbach, 170—180 (Munster 1931).
20 a) Kurclla (unus de fidelissimis fautoribus anthropologiae criminalis in
Germania), Naturgeschichte des Verbrechers, pg. 2. „Diese Hypothèse besagt
dafJ allé echten Verbrecher eine bestimmte, in sich kausal zusammenhangendc
Reihe von kürperlichen, anthropologisch nachxveisbaren und seelischen, psycho
physiologisch nachwcisbaren Merkmalen besitzen, die sie als eine besondere
Varietat, einen eigenen anthropologischen Typus des Menschengeschlechtes

De mediis ad finem ultimum

27

cisco de Liszt, professore berolinensi, et ab aliis iuris peritis ut jellinek,
Stamrnler'Mb).

Si vera essent, quae affirmantur, ad summum sequeretur homines
corpore abnormes et mente aegrotos carere libertate; at non demon­
stratur homines sanos ea destitui.
In particulari notanda sunt:
a. Ipsa theoria fundatur in experimentis inadaequatis, in hypothesibus arbi­
trariis, in multis exaggerationibus et factorum falsis explicationibus.
b. Theoria anthropologiae criminalis fundatur in hypothesi darviniana, quae
relate ad hominem falsa est. Delinquens non est homo nondum evolutus, sed
homo, qui a morali perfectione, quam alii adepti sunt et quam ipse quoque
assequi potuisset et debuisset, propria culpa defecit.
c. Concedi potest esse delinquentes, qui non sunt sanae mentis, imo interdum
difficile esse determinare, utrum homo sanae aut turbatae sit mentis; attamen
in plerisque casibus certo cognoscimus delinquentes sanos esse. Ergo aeque
falsum est omnes delinquentes esse amentes ac falsum est omnes amentes esse
delinquentes.
d. Relationes sociales possunt quidem esse impedimenta libertatis (cf. nn
54—58, 61), sed omnia facta psychologica nequeunt explanare. Possunt homines
etiam in difficillimis condicionibus aliis resistere et de facto saepe aliter ac
alii vel etiam ac omnes alii se determinant.

24. Psychopathologia est scien tia, quae vitam an imae abnormem
considerat et causas, manifestationes, effectus, sanationis possibili­
tates morborum animi investigat. Certe disturbationes animae etiam
libertatem afficiunt, attamen falso exinde nonnulli deducunt liberum
arbitrium omnino non esse. Imprimis omnes perversitate sexuali labo­
rantes dicuntur non responsabiles'J°c). Praeterea notatur morbus immoralitatis constitutionalis (amoral *insanity
),
qui homines etiam
magnae intelligentiae omni sensu morali privat, ita ut sine ulla com­
motione affectiva maxima committant crimina-'®·1).
Concedi nequit psychopathicos omni libertate destitutos esse; mor­
borum animi multi sunt gradus et ideo etiam diminutionis libertatis ex
morbo forte oriundae. Neque psychopathologia quidquam contra
libertatem hominis sani proferre potest. Cf. n. 61.
charaktcrisieren und deren Besitz ihren Triiger mit unentrinnbarer Nohvendigkeit zum Verbrechcr — wenn auch zum unentdeckten — werden laBt, ganz
unabhangig von allen sozialen und individuellen Lebensbedingungen.“ Similiter
loquebantur fautores biologie? hereditatis exaggeratae (Erbbiologie) tempore
nacismi.
2°b) M. Brugger, Schuld und Strafe (Paderborn 1933), 141 —156; Nicdermeycr, llandbuch V. 102 ss.
26c) ita Hirschfetd, Sexualpathologie (Bonn 1922).
2G<i) Gemelli (La responabilita nelle azioni umane dal punto di vista della
psicologia e della psichiatria) tales aegrotos imputabilitatis capaces habet. Ca­
sus relatos ut formas atypicas characteris ob anomaliam tendentiarum socia­
lium explicans exsistentiam huius morbi immoralitatis negat. Cf. Lanza, 1. c. n..
111, 8.

28

I. De fine hominis ultimo

§ 3. De iis, quae in liberam electionem influunt.
25. Liberam activitatem moralem hic consideramus, qua voluntas
eligit inter bonum et malum. Exercitium libertatis perfectum est, si
voluntas plene ex se sine alio influxu praeter eum, quem natura volun­
tatis exigit, ad actum se determinat; quod tum accidit, cum intellectus
obiectum adaequate cognoscit, et voluntas secundum normam rationis
expedite ad illud volendum vel respuendum se movet. lam vero multa
sunt sive in ipso homine sive extra hominem, quae in eius liberam
activitatem seu in eius electionem influxum exercent eamque plus
minusve determinant. Et haec quidem voluntatis libertatem actionisque
imputabilitatem minuunt, eam tamen non auferunt.

26. De relatione cognitionis intellectus ad actum liberum, a. Intel­
lectus rem appetendam ita exhibere debet, ut tum eius merita (perfec­
tionem, bonitatem, utilitatem) tum eius demerita (imperfectionem, de­
trimentum, incommodum), quae pro nobis habet, cognoscamus. Haec
cognitio eo perfectior est, quo accuratius utriusque partis momenta
apprehenduntur. His suppeditantur rationes et motiva, quae in elec­
tione facienda nos dirigant. Hinc quo magis adaequate rei merita atque
demerita exhibentur, eo facilius electio institui potest, quae sit secun­
dum rationem. Quodsi rei propositae magis merita quam demerita aui
vicissim magis demerita quam merita cognoscuntur, electio quidem
libera erit, at minus secundum rationem. Impossibilis fit electio, si
unum tantum motivum cognoscitur.
b. Ex his intelligitur in liberas hominis electiones omnia ea deter­
minantem influxum exercere, quae impediunt, quominus rerum appe­
tendarum, praesertim moralium, merita atque demerita adaequate
cognoscantur. Quamvis libertatem (physicam) electionis ipsa non
auferant, attamen efficiunt, ut electiones imprudentes, irrationales,
moraliter malae sint. Eiusmodi momenta sunt praesertim educatio et
adiuncta socialia et politica temporum, in quibus vivimus27). Cum in
multis hominibus manca atque inadaequata cognitio rerum et actionum
propter haec adiuncta plus minusve sit involuntaria et inculpabilis,
etiam actiones moraliter malae, quae ex ea procedunt, non poterunt
eis secundum totam earum malitiam imputari.
27. De relatione propensionis voluntatis in actum liberum, a Obiecto sufficienter proposito in voluntate necessario oritur propensio
(aversio), quae quandoque tenuis, quandoque autem vehementior est.
Propensiones istae, quamvis inveteratae et vehementes necessitatem non
inducunt, sed voluntas potestatem retinet eis resistendi; id quod ex­
perientia omnium illorum docet, qui post vitam diu in peccatis trans­
actam ad semitam virtutis redierunt. Attamen voluntatem trahunt, ut
2T) Cf. Huber 1. c. S. 112 ff. 152 ff. Fanfani, Manuale Theol. moral. I. (Romae
1950) 23 et 33.

De mediis ad finem ultimum

2S

libera determinatione velit id, ad quod vehementer iam inclinatur, ideoque electionem moraliter bonam difficilem reddunt, eoque difficiliorem
quo intensior est propensio opposita. Affectus vitiosi liberam electio­
nem tum solum impossibilem reddunt, si in casu particulari subito orti
mentem adeo obnubilant vel impediunt, ut contraria motiva expendere
amplius non possit.
b. Ex his intelligitur in electiones morales omne id influxum exer­
cere, quod efficit, ut hinc quidem propensiones malae et vitia in appe­
titu oriantur atque invalescant, inde vero energia voluntatis in repri­
mendis malis propensionibus langueat et debilitetur. Eiusmodi sunt
progenies, aetas, temperamentum, assuetudo, nutrimentum, aeris tem­
peries etc.28).

Articulus secundus.

De virtutibus supernaturalibus29).
28. Num sint. Virtutes supernaturates sunt habitus a Deo infusi
quibus homo actus supernaturales connaturaliter exercere possit. Eius­
modi virtutes a Deo infundi ratione theologica demonstratur et ex con­
cilio tridentino constat.
a. Requiritur, ut natura ad statum supernaturalem elevata actus,
quibus in finem supernaturalem tendit, connaturaliter efficere possit;
atqui ad hoc requiritur, ut non solum principium externum et transiens
(gratia actualis), sed etiam principium internum et permanens (po­
tentia) sit supernaturale, id quod suppeditant habitus infusi. Ideo Deus
ornavit hominem habitibus virtutum supernaturalium.
Quod ergo in ordine naturae sunt animae potentiae, intellectus et voluntas,
id in ordine supernatural! sunt habitus infusi nempe principium proximum
vitae supernaturalis, sicut gratia sanctificans, ex qua habitus infusi promanant,
dicenda est vitae supernaturalis principium remotum.

b. Si solum in genere quaeritur, num sint virtutes infusae, respon­
deri debet ex revelatione certum esse, animae infundi virtutes super­
naturales: ex concilio enim tridentino novimus hominem in ipsa iustificatione cum remissione peccatorum haec (dona) omnia simul infusa
accipere per lesum Christum, cui inseritur, fidem, spem et caritatem30).
Virtutes infusae aliae sunt virtutes theologicae, aliae virtutes morales.
-s) Cf. Huber S. 102 ff. 130 ff. Miincker I. c. l.Abschnitt. 3 et 4 caput.
ζί“) S. 771. I. II. q. 62- 67. Suarez, De gratia I. 6. c. 4. Mazzella, De virtuti­
bus infusis
*
(Romae 1894). Pesch, Praelectiones dogmaticae (Friburgi 1922)
VIII. I. Lercher, Instit. Theol. Dogm. IV/1 n. 122—170.
30 ) D. 800.

I. De fine hominis ultimo

30

Theologicae (divinae) hae virtutes dicuntur ratione originis divinae, quia
non cognoscuntur nisi revelatione divina, nec acquiruntur nisi a Deo nobis in­
fundantur; ratione essentiae, quia in se supernaturales sunt; potissimum vero
ratione obiecti formalis, quod est aliqua perfectio divina; econtra aliarum vir­
tutum obiectum formale est aliquod bonum creatum. Virtutum theologicarum
tamen etiam obiectum materiale (verum, quod credimus, et bonum, quod spera­
mus et diligimus), saltem principale et primarium, est ipse Deus.

29. De virtutibus theologicis. 1. Virtutes theologicae illae dicun­
tur, quarum motivum (obiectum formale) est Deus seu aliqua perfectio
divina.
2. Tres sunt virtutes theologicae, nempe fides, spes et caritas, quae
quidem requiruntur et sufficiunt, ut ad finem ultimum pervenire possi­
mus.
a. S. Paulus de virtutibus theologicis scribens: nunc autem manent fides,
spes, caritas, tria haec; maior autem horum est caritas3'1). loquitur de genere
virtutum ab omnibus aliis virtutibus distincto. Ideo concilium tridentinum de­
clarat: in ipsa justificatione cum remissione peccatorum haec omnia simul in­
fusa accipit homo per lesum Christum, cui inseritur, fidem, spem, caritatem3'2).
b. Cum ad finem supernaturalem destinati simus, Deus nos capaces reddere
voluit, qui ad eum actibus proportionatis, nempe intrinsecus supernaturalibus,
connaturaliter tenderemus; ad hoc autem necesse fuit, ut habitus virtutum
theologicarum nobis infunderentur. Nam ut in Detim finem supernaturalem ten­
dere possimus, necesse est, ut eum supernaturaliter cognoscamus, ut super­
natural! desiderio in eum feramur, tandem ut supernaturaliter ei conformemur;
atqui primum habetur per fidem, alterum per spem, tertium per caritatem theo­
logicam, per habitus igitur infusos virtutum theologicarum (Ecch 2, 8ss.).

3. Virtutes theologicas a Deo nobis infundi complures de fide cer­
tum dicunt ex loco citato concilii tridentini. Infunduntur autem omnes
simul una cum gratia sanctificante, at non omnes simul amittuntur.
4. Quoties gratia sanctificans augetur, simul cum ea etiam virtutes
theologicae cum reliquis virtutibus augentur: tanta enim est connexio
inter gratiam et virtutes, ut cum illa infundantur, conserventur et
augeantur; sed gratia sanctificans susceptione sacramentorum et bonis
operibus augetur33).
5. Quamvis virtutes theologicae cum gratia sanctificante omnes simul
infundantur atque ex ea dimanent, non tamen omnes cum ea amittun­
tur, sed pereunt per actus ipsis oppositos.
Caritas cum gratia sanctificante per quodvis peccatum mortale amittitur,
fides autem et spes solum per peccatum mortale his virtutibus directe opposi­
tum amittuntur: fides enim et spes natura praecedunt caritatem, ad eam dispo­
nunt atque conducunt, quapropter amissa caritate non amittuntur eius praeviae
dispositiones, sed remanent m peccatore, ut cum in recuperanda caritate invent.
Per peccatum mortale desperationis amittitur spes cum caritate et gratia sanctia>) 1. Cor. 13, 13.
32 ) D. 800.
*») D. 834.

Dc mediis ad finem ultimum

31

Hiante, non autem fides, quae est praevia dispositio ad spem et fundamentum
omnium virtutum supernaluralium. Tandem per peccatum mortale haeresis
fides cum gratia sanctificante et omnibus virtutibus infusis amittitur.

50. De virtutibus moralibus. Virtutes morales illae dicuntur, quarum
obiectum formale est actionum honestas.
a. Cum de fide certum non sit, etiam virtutes morales a Deo nobis
infundi, sunt theologi (scotistae), qui id negant; eorum tamen doc­
trina ab aliis ut erronea reiicitur. Et sane cum virtutes theologicas
infundi constet, id de moralibus negari non potest: si enim Deus in­
fundit virtutes theologicas, ut earum actus per interna principia connaturaliter exerceantur, ex eadem ratione etiam virtutes morales in­
fundere debet. Ideo catechismus romanus docet: »Huic (gratiae) ad­
ditur nobilissimus omnium virtutum comitatus, quae in animam cum
gratia divinitus *infunduntur 34).
b. Quot sint virtutes morales infusae, non constat. Dicendum videtur
quatuor virtutes cardinales infundi, sed non plures: cum enim reliquae
virtutes morales ad virtutes cardinales revocentur tamquam earum par­
tes intégrales aut subiectivae, illarum habitus etiam ad harum actus
eliciendos sufficiunt.
51. Quid operentur virtutes. Habitus infusi ex communiore et
veriore theologorum sententia dant ipsam potestatem, non etiam faci­
litatem supernaturales actus eliciendi, quia inclinant quidem ad suos
actus, eorum impedimenta autem non removent.
a. Ex his iam patet potissimum discrimen, quod inter virtutes infusas et ac­
quisitas intercedit: a. virtutes enim infusae dant ipsam facultatem, at non etiam
facilitatem supernaturaliter operandi: cum enim infunduntur, non auferunt
impedimenta operandi, quae proveniunt ex concupiscentia et ex malis habitibus.
Facilitas operandi per exercitium habitus infusi comparatur. Virtutes autem
acquisitae non tribuunt potestatem sed facilitatem operandi: potestas enim
operandi iam a natura adest; cum vero repetitis actibus nec sine pugna com­
parentur, eo ipso minuunt vel etiam penitus auferunt difficultates operandi, quat
ex concupiscentia vel ex prava consuetudine proveniunt, β. Virtutes infusae
cum gratia sanctificante puncto temporis infunduntur, suis actibus non effective
sed meritorie augentur et per peccatum mortale cum gratia sanctificante puncto
temporis destruuntur. Virtutes autem acquisitae non uno actu sed repetitis
actibus acquiruntur iisdemque effective augentur et non-usu vel actibus con­
trariis paulatim minuuntur ac tandem evanescunt.
b Hinc quandoque homines peccatores e. g. impudicos in aliqua virtute e.g
in lusiitia excellere videmus: nam per peccatum mortale non destruuntur omnes
virtutes acquisitae. Econtrario homines iustos videmus contra diversas easque
vehementes in malum propensiones pugnare debere: virtutes enim infusae non
auferunt naturales habitus pravos, qui actibus contrariis paulatim debilitantur

34 ) De baptismo η. 5I.

32

I. De fine hominis ultimo

Articulus tertius.
De donis Spiritus sancti36).

52. Num sint dona et quot. Praeter virtutes theologicas et morales
a Deo infusas homini iusto conferuntur septem dona Spiritus Sancti.
Ex mente s. Thomae dona definiuntur: Qualitas habituales animae
potentiis inhaerentes, quibus hae supernaturaliter disponuntur ad
prompte et perfecte oboediendum motionibus seu inspirationibus Spi­
ritus Sancti.
a. Pertinent dona aeque ac virtutes ad dispositiones supernaturales, quibus
Deus hominem iustum instructum esse voluit, ut per eas finem suum supernaturalvm attingeret. Simul cum gratia sanctificante et virtutibus animae in­
funduntur et cum gratia et virtutibus per peccatum mortale amittuntur.
b. Potentiae, quibus inhaerent, sunt intellectus et voluntas, in quibus sunt
etiam virtutes, quae per dona complentur et perficiuntur. Siquidem hominis
potentiae a duplici principio moventur ad opera bona, scilicet a naturali ratione
per fidem elevata atque illustrata et immediate a Spiritu S. lam vero ut prompte
et perfecte has motiones sequantur, certis qualitatibus et dispositionibus a Deo
instructae sunt; et quidem ad oboediendum motionibus naturalibus rationis
aptae fiunt per virtutes infusas, ad oboediendum motionibus supernaturalibus
Spiritus S. aptae fiunt per dona.

a. Esse dona sancti patres et theologi compluribus argumentis con­
firmant:
a. Dona Spiritus Sancti in homine iusto sunt participatio donorum Christi.
De Messia in s. scriptura dicitur: Et requiescet super eum spiritus Domini,
spiritus sapientiae ct intellectus, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scien­
tiae et pietatis et replebit eum spiritus timoris DominP0). Quae verba a sanctis
ecclesiae patribus etiam iusto applicantur, quippe quem Deus praedestinaverit
conformem peri imagini filii sui3"1). Insuper dona capitis redundant etiam in
viva membra corporis mystici, cuitismodi sunt homines iusti. β. Communi­
catione donorum impletur promissio discipulis suis a Christo facta: Vos
cognoscetis eum (Spiritum veritatis), quia apud vos manebit et in vobis erit3b).
Cum enim Spiritus S. non sit sine donis suis, dona sunt et manent, quamdiu Spi­
ritus S. est et manet in iusto. y. Sancta ecclesia communicationem donorum
testatur, eo quod in liturgie festi pentecostes pro donis Spiritus Sancti Deo
gratias agit eaque fidelibus uberiora implorat.

b. Natura et finis donorum in hunc modum explicari potest. Homo
iustus instructus est virtutibus infusis, ut per eas opera supernaturalia
peragat et finem supernaturalem vitae aeternae mereatur. lam vero ut
3!i) S. Th. 1. II. q. 68. Suarez, De gratia I. 2. c. 17 s., 1. 6. c. 10. Weifi, De
septem donis Spiritus Sancti (Viennae 1895). Bodewig, Die Gaben des Ili.
Geistes ZkTh 6 (1882), 7 (1883). Lercher, Inst. Theol. Dogm. IV., 1. n. 171 ss.
Mcschler, Die Gabe des hl. Pfingstfestes’1 (Freiburg 1900) Kap. 27—34. Mitterer,
Die sieben Gaben des 111. Geistes nach der Vâterlehre ZkTh 49 (1925) 528—566.
3e) Isai. 11, 2. 3,
3T) Rom. 8, 29.
8S) loan. 14, 17.

De mediis ad finem ultimum

33

opus virtutis supernaturalis exercere possit, indiget motione seu in­
spiratione Spiritus S., qua ad virtutem exercendam supernaturaliter ex­
citetur et aptus evadat. Hinc Spiritus S. hominem iustum illustrationi­
bus intellectus et motionibus voluntatis tum ad ordinarias vitae Chri­
stianae virtutes tum quandoque etiam ad opera perfectiora et sub­
limiora divino instinctu inspirare atque excitare solet. Sed ut homo
aptus reddatur, qui motiones Spiritus S. sive ad ordinaria sive ad sub­
limiora exercitia virtutum excipiat eisque prompte et perfecte oboediat,
ei conceduntur dona Spiritus Sancti.
c. Septem numerantur dona Spiritus Sancti: donum intellectus, sa­
pientiae, scientiae, consilii, pietatis, fortitudinis et timoris Domini:
cum enim haec dona conferantur ad virtutes perficiendas, et septem
sint praecipuae virtutes, oportuit, ut etiam septem dona infunderen­
tur. Unde Spiritus Sanctus, cui haec dona tamquam auctori per ap­
propriationem tribuuntur, ab ecclesia septiformis munere appellatur,
idemque rogatur, ut suis fidelibus det sacrum septenarium.
Dona ergo omnibus infunduntur iustis, id quod s. Thomas his verbis significat :
Spiritus Sanctus non est in hominibus absque donis eius39) Ex eorum nomini­
bus apparet quatuor pertinere ad potentiam cognoscitivam: intellectum, sapien­
tiam, scientiam, consilium, tria vero ad voluntatem: pietatem, fortitudinem,
timorem.

d. Quamvis dona cum virtutibus in ratione habitus conveniant, dupli­
citer tamen a virtutibus differunt: a. Ratione causae impulsivae: nam
ad bene agendum homo excitatur propria ratione sive naturali sive
supernatural!, et habitibus virtutum disponitur ad prompte his motibus
oboediendum; ad bene agendum etiam a Spiritu Sancto movetur, et
habitibus donorum disponitur ad prompte oboediendum huic inspira­
tioni. β. Ratione obiecti seu actuum, ad quos disponunt: virtutes enim
disponunt hominem ad opera, quae secundum ordinem communem
vitae Christianae fiunt; dona autem disponunt hominem etiam ad
opera, quae ordinem communem virtutis excedunt.

55. Dona quid operentur. De natura singulorum donorum theologi
non consentiunt; haec tamen ex doctrina eorum, qui s. Thomam se­
quuntur, dicenda videntur.
,

;

!

Dona, quae intellectum perficiunt, eo tendunt, ut intellectus illustrationes Spiritus Sancti ad res fidei pertinentes prompte suscipiat, earum ope de Deo et
de rebus mundanis recte iudicet atque haec iudicia ad operationes vitae humanae
rite applicet. Dona vero, quae voluntatem perficiunt, eo referuntur, ut voluntas
inspirationibus et motionibus Spiritus Sancti prompte obsecundet.

1. Donum intellectus mentem supernaturaliter disponit ad prompte
suscipiendas illustrationes, quibus veritates fidei tum quoad sensum
tum quoad earum nexum clarius et profundius percipiantur et pene­
trentur atque operationes iuxta easdem ordinentur.
3B) I. II. q. 68. a 2.
3 Noldin, Vol. I

'Q

m.

I. De fine hominis ultimo

34

2. Donum sapientiae, supposita fide veritatum revelatarum, mentem
supernaturaliter disponit ad prompte suscipiendas inspirationes, qui­
bus de rebus divinis recte indicet earumque pulchritudinem perspiciat.
3. Donum scientiae, supposita fide, mentem supernaluraliter dis­
ponit ad prompte suscipiendas inspirationes, quibus de rebus humanis
et creatis iuxta revelationem divinam rite indicet.
4. Donum consilii mentem supernaturaliter disponit, ut prompte se­
quatur illustrationes Spiritus Sancti ad eligenda ea, quae in singulis
vitae adiunctis iuxta veritates fidei facienda vel omittenda sunt ad
progrediendum in via salutis et perfectionis. Quoniam vero Spiritus
Sanctus altiora eligit quam prudentia humana, accidit, ut iustum quan­
doque ad ea impellat, quae hominibus stulta apparent, et magis ad­
miranda quam indiscriminatim imitanda sunt40).
5. Donum pietatis voluntatem supernaturaliter disponit, ut prompte
sequatur Spiritum Sanctum moventem ad colendum Deum ut patrem
nostrum omnesque alios, qui ad Deum ut patrem referuntur, ut sunt
parentes, coniuncti, pauperes, immo etiam ecclesia, sancti et scriptura
sacra41).
6. Donum fortitudinis voluntatem supernaturaliter disponit et per­
ficit, ut sequatur Spiritum Sanctum moventem ad complendum quod­
vis opus bonum inchoatum, etsi propterea superandae sint difficul­
tates et ferenda mala.
A virtute fortitudinis donum dupliciter differt: a. virtutis motivum est .natu­
ralis honestas, quae in superandis difficultatibus cernitur; motivum doni est
fiducia in motionem et assistendam Spiritus Sancti, b. Virtus respicit mensuram
virium naturae; donum vires naturae excedit et audet ea, quae rationi naturali
temeraria apparent47).

7. Donum timoris voluntatem supernaturaliter disponit, ut sequatur
motiones Spiritus Sancti ad filialem reverentiam atque omnimodam
subiectionem Deo exhibendam, eo quod refugit quamcunque delec­
tationem, quae separat a Deo. Timor enim intelligitur reverentialis
erga divinam maiestatem, cui etiam Christus Dominus reverentiam ex­
hibuit et coram quo teste s. scriptura procidunt angeli in facies suas43).

*>)
41)
42)
«)

Cf. lud. 11, 30; 16, 29; 1. Alach. 6, 46.
Rom. 8, 15.
Cf. 1. Reg. 17, 32 ss.; 2. Madh. 6, 18 ss.
Cf. Apoc. 7. 11.

35

QUAESTIO TERTIA.
De ordine morali.

Articulus primus.
De ipso ordine morali.
54. Quid sit. Ordo moralis consistit in relationibus essentialibus,
quibus homo refertur ad Deum, ad semetipsum et ad alias creaturas.
Hae relationes ab homine exigunt complures, easque diversas opera­
tiones, quibus ex voluntate Dei contendere debet ad finem suum; quam
ob rem ordo moralis consistit etiam in operationibus, quibus homo ten­
dit in finem suum. Tandem accedit ordo mediorum ad finem·, quibus
Deus hominem iuvat, ut ad finem suum perveniat. Ordo igitur moralis
complete spectatus comprehendit finem ultimum, Deum, in cuius pos­
sessione homo perfectam felicitatem consequitur, relationes, quibus
homo refertur ad Deum, ad semetipsum, ad alios; operationes, quae
relationibus hominis essentialibus consentaneae sunt, ac tandem me­
dia, quae ex institutione divina ad obtinendum finem inserviunt. Ordo
igitur moralis a Deo institutus via est, qua ad finem tendimus, et me­
dium, cuius observatione finem nostrum adipiscimur; unde s. Augu­
stinus docet: Ordo est, quem si tenueris in vita, perducet ad *Deum'
'
4')
a. Cum ordo in genere sit relatio unius ad alterum, ad constituendum
ordinem moralem imprimis considerandae sunt relationes, quibus homo
refertur ad alterum; porro tres sunt eiusmodi relationes in ipsa natura
humana fundatae, relatio religiosa, relatio individualis et relatio socia­
lis. Homo enim refertur ad Deum, primum suum principium et ulti­
mum finem; refertur ad semetipsum: compluribus enim iisque diversis
instructus est inclinationibus et potentiis, quae natura sua ita com­
paratae sunt, ut inferiores referantur ad superiores et vicissim superio­
res ad inferiores; homo tandem refertur ad alias creaturas sive ratio­
nales sive irrationales: homo enim ut pars universi hinc quidem ad
societatem cum aliis hominibus constituendam natura sua ordinatur,
inde vero iure instructus est utendi rebus materialibus, in quantum
ad consequendum finem suum id requiritur. Patet ordinem moralem
natura sua esse ordinem finalem, cum tota hominis natura cum om­
nibus suis relationibus ad Deum, finem ultimum, ordinata sit; relatio
quidem religiosa immediate, relatio autem individualis et socialis me­
diate. Ex hoc nempe intelligitur dignitas atque excellentia naturae
rationalis, quae sola immediatam relationem ad Deum habet; econtra creaturae irrationales immediate ad hominem et mediate per homi­
nem ad Deum referuntur48).
44 ) De ordine I. 1. c. 9. n. 27.
'«) Cf. S. Thomas 11. 11. q. 2. a. 3.

I De fine hominis ultimo

36

b. Cum homo natura referatur ad Deum ut creatura ad creatorem,
ut servus ad dominum, ordo exigit, ut homo creatorem ac dominum
suum agnoscat, eum revereatur, ei serviat eumque diligat. Cum corpus
se habeat ad animam ut instrumentum ad agens principale, ordo exigit,
ut vires inferiores subiiciantur ac serviant superioribus, superiores vero
dirigant inferiores. Ideo s. Gregorius M. rationem vocat dominam
familiae multae40). Denique cum homo referatur ad alios homines ut
ad socios et conservos eiusdem naturae participes atque ad eundem
finem destinatos, ordo exigit, ut alios sicut semetipsum diligat atque
in vita sociali justitiam servet.

35. Ordo naturalis et supernaturalis. Ordo a fine dependet, ad quem
obtinendum institutus est eique quoad naturam consentaneus esse de­
bet. Cum duplex sit finis ultimus, duplex est etiam ordo moralis: natu­
ralis, qui in natura humana fundatur eiusque capacitati, viribus et
exigentiae corresponde^ et supernaturalis, qui a libera Dei voluntate
institutus est et naturae humanae capacitatem, vires atque exigentiam
transcendit. Constat in praesenti ordine providentiae hominem per
gratiam sanctificantem constitui filium Dei adoptivum et heredem
felicitatis aeternae eiusque supernaturalis: Ubi venit plenitudo tem­
poris, misit Deus filium suum, ut adoptionem filiorum reciperemus41).
Quotquot receperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei fieri4*).
a. Homo ergo in hoc ordine refertur ad Deum ut filius ad patrem;
corpus, quod est membrum Christi et templum Spiritus Sancti49),
refertur ad animam gratia sanctificante elevatam; homo refertur ad
alios homines ut frater Christi et heres vitae aeternae ad fratres in
Christo atque eiusdem vitae divinae heredes. Quae quidem relationes
prorsus aliae sunt a relationibus, quae ordinem naturalem constituunt.
Ordo supernaturalis alias easque nobiliores operationes exigit, quas
omnes Christus complexus est duobus praeceptis de caritate Dei et
proximi60). Horum observatione homo consequitur beatitudinem supernaturalem vitae aeternae. Tandem etiam media huius ordinis supernaturalia sunt (n. 28).
b. Ordo naturalis ipso facto creationis instituitur. Sed placuit Deo
summe bono hominem in ipsa creatione supra naturam ad ordinem
altiorem plane supernaturalem elevare. Ordo supernaturalis instituitur
ipso facto adoptionis seu elevationis naturae humanae ad statum filia­
tionis adoptivae.

*fl)
«)
*·)
«·)
«*)

Moralia in lob I. c. 30. n. 42.
Oal. 4, 4. 5.
loan. 1, 12.
1. Cor. 6, 15. 19.
Matth. 22, 37 ss.

De ordine morali

37

Articulus secundus.
De obligatione tendendi in finem ultimum.

56. De ipsa obligatione. Primarium et principale officium morale,
quod homini in hac vita degenti incumbit, est obligatio tendendi in
finem ultimum eumque mediis a Deo ordinatis assequendi.
1. Homo ad finem vitae aeternae a Deo destinatus est; sed in hac
destinatione manifesto continetur voluntas Dei, qua homo obligatur ad
finem per media ab ipso ordinata assequendum. Inde non licet homini
contra agere, nec indifferentem se habere.
Hoc argumentum ita exhiberi potest: Deus finem ultimum hominis se con­
stituit; sed eo ipso, quod finem ultimum se constituit, Deus homini in finem
ultimum tendendi obligationem imposuit.

2. Homo naturali pondere fertur in perfectionem et beatitudinem
suam, quam assequi non potest nisi in Deo, fine supernatural!; sed
in ente rationali tendentiae naturae lege et obligatione morali regun­
tur; tenetur ergo obligatione morali in finem vitae aeternae contendendi
libere eligendo finem et ea, quae ad finem consequendum a Deo ordi­
nata sunt. Eadem obligatio etiam expressis s. scripturae verbis homini
iniungitur: Estote ergo vos perfecti, sicut et pater vester coelestis per­
fectus est61*); cum metu et tremore vestram salutem operamini6,1). Do­
minum Deum tuum timebis et ipsi soli servies63*).

3. Relatio praesentis vitae ad vitam aeternam ex s. scriptura est sta­
tus viae ad terminum, status tendentiae ad perfectam beatitudinem·
vita enim praesens exhibetur ut tempus certaminis, laboris, proba­
tionis; vita aeterna ut corona, merces, praemium54). Ergo ex volun­
tate Dei libere ad finem ultimum contendere debemus per media a Deo
ordinata65). Quod qui non fecerit, a fine beatitudinis excidet et ad
poenam aeternam condemnabitur: Et ibunt hi in supplicium aeternum;
iusti autem in vitam aeternam66).
57. Quid haec obligatio involvat. Ut homo ad finem vitae aeternae
perveniat:

1. Tenetur Deum, finem supernaturalem, fide agnoscere eumque con­
stituere finem vitae suae moralis, i. e. diligere. Unde ita dispositus
esse debet, ut nihil amare, nihil appetere velit, quod finem ultimum
61 ) Matth. 5, 48.
w) Phil. 2, 12.
M) Deut. 6, 13 coli. Matth. 4, 10. Cf. Lactant. Inst. 7, 6.
w) Matth. 5, 12; 16, 27; 19, 17. 29; 25, 9. 30. 46; 1. Cor. 9, 24; 2. Tim. 4, 8;
lac. 1, 12; 3, 4.
65) Matth. 19, 17.
6e) Atatth. 25, 46. Cf. Matth. 7, 19; Ioan. 5, 29.

38

I. De fine hominis ultimo

simpliciter impediat et caritati adversetur, cuiusmodi est peccatum
mortale.
a. Cum peccatum veniale assecutioni finis ultimi simpliciter non adversetur,
voluntas atque intentio committendi veniale peccatum non est contra obliga­
tionem praeceptam tendendi in finem ultimum. Peccatum veniale est quidem
actio, per quam homo non tendit in finem suum, at finem eiusque assecutionem
non tollit.
b. Ex his colligitur primum ac fundamentale praeceptum totius vitae moralis
hoc esse, ut homo fide Deo adhaereat, eum tamquam bonum suum supremum
assequendum speret'et se suaque omnia in Deum ordinet finem suum ultimum,
et cum ordinatio in Deum in hoc ordine salutis fiat per caritatem Dei, intelligitur,
cur actus caritatis divinae in initio vitae spiritualis necessarius et praeceptus sit.

2. Tenetur statum gratiae et filiationis Dei per sacramentum bap­
tismi sibi comparare: etenim solum filiis Dei promittitur regnum coelo­
rum, sicut filii tantum ius habent ad hereditatem patris: Nisi quis rena­
tus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto, non potest introire in regnum
Dei51). Si autem filii et heredes*58*).
3. Tenetur vitam filio Dei dignam ducere per supernaturalem obser­
vationem mandatorum Dei, ut per bona opera praemium vitae aeternae
sibi promereatur: S/ vis ad vitam ingredi, serva mandata58). Qui facit
voluntatem patris mei, qui in coelis est, ipse intrabit in regnum coelo­
rum00).
4. Si finem ultimum deseruit et statum gratiae per peccatum mortale
amisit, tenetur ad finem vitae suae redire et statum gratiae amissum
per poenitentiam recuperare. In statu enim peccati mortalis efficax ten­
dentia in finem ultimum impossibilis est. Insuper exsistenti in statu
peccati mortalis, quippe cuius ynluntas a Deo aversa adhaeret rebus
terrenis, propter defectum virium nimis arduum est superare difficul­
tates, quae in observandis per longum tempus praeceptis occurrentibus
reperiuntur, nisi voluntatem a peccatis retractet Deumque rebus creatis
efficaciter anteponat6162
).
De difficultate, quae reperitur in assignando temporq, intra quod haec obli­
gatio implenda sit, alibi sermo recurit
*
2).

38. Quatenus mundus fugiendus sit. Religio Christiana, quae finem
hominis ultimum non in bonis huius, sed in bonis alterius vitae con­
stituit eumque obligat, ut posthabitis terrenis in bona supernaturalia
atque aeterna contendat, ideo graviter vituperatur, quasi hominem ad
supernaturalia atque futura dirigens a bonis huius vitae avertat, ea
loan. 3, 5.
Rom. 8, 17.
6») Matth. 19. 17.
Matth. 7, 21.
Cf. s. Thomas I. II. q 109. a. 8. — II. 11. q. 14. a. 2. Lugo, De poenitentia
disp. 7. n. 234 ss.
62) Cf. De sacramentis n. 223.

De ordine morali

39

contemnere et prosperitatem progressumque temporalem negligere
doceat.
a. Hominem finem suum non in hac vita, sed in altera demum con­
sequi iure merito docet, cum homo in hac vita nec moralem perfectio­
nem naturae humanae convenientem nec felicitatem, quam naturaliter
appetit, obtinere possit. Etenim progressus licet maximus sive mate­
rialis sive intellectualis hominem neque ad perfectionem moralem neque
ad felicitatem evehere potest.

b. Mundum contemnendum et fugiendum esse docet, quatenus curae
mundanae tendentiam in bona aeterna impediunt veramque hominis
felicitatem in periculum adducunt. Hinc intelligitur frequens s. scrip­
turae et sanctorum Patrum monitio, non amandi sed potius deserendi
mundum, quatenus nempe periculum affert amittendi bona praestantiora. At oppido falsum est, religionem Christianam progressum tem­
poralem impedire vel hominem ineptum facere, qui ad vitam tempo­
ralem eiusque culturam perficiendam atque promovendam collaboret.
Etenim id solum exigit, ut in operibus, quibus temporalem prosperi­
tatem promovere conatur, normas moralitatis observet nec officia
Christiana negligat. Posita hac condicione monentur Christiani, ut
laboribus temporalibus et mundanis serio et diligenter *incumbant 3).
c. Neque ex eo quod religio Christiana virginitatem matrimonio, sta­
tum religiosum statui saeculari per se praeferendum docet, matrimo­
nium aut statum saecularem contemnit aut condemnat, sed bono minori
bonum maius ac melius praefert. Neque tamen considerata indole na­
turae humanae timendum est, ne tanta hominum multitudo mundum
deserat, ut prosperitas et progressus materialis unquam negligantur64).
Quin immo veram tum hominis individualis tum socialis culturam reli­
gio Christiana undequaque efficaciter auget et promovet, eo quod in
singulis virtutes individuales et sociales excolit, familiam et civitatem
tuetur et perficit atque illum progressum commendat et promovet, cui
soli vera ac solida stabilitas competit.

59. Supremum principium. Finis ultimus supernaturalis seu desti­
natio hominis ad beatitudinem, quae in visione et amore Dei consistit,
supremum est principium theologiae moralis. Ex hac namque veritate
omnia determinantur et intelliguntur, quae ad hominum sanctificatio­
nem a Deo instituta et ab hominibus praestanda sunt. Et sane ut vita
Christiana fini beatitudinis aeternae proportionata sit, infunditur gratia
sanctificans, qua homo elevatur ad ordinem supernaturalem, consti®3) Cf. 1. Thess. 4, 10 s.
°4) /. Mausbach, Die kath. Moral und ihre Gegner5 (Koln 1921); 0. Schilling,
Apologie der kath. Moral (Paderborn 1936).

40

I. De fine hominis ultimo

tuitur iustus, sanctus, filius Dei adoptivus et qua sortitur principium
vitae supernaturalis, quae filio Dei et herede beatitudinis aeternae
digna sit. Cum gratia sanctificante infunduntur virtutes theologicae,
quibus potentiae animae, intellectus et voluntas, supernaturaliter per­
ficiuntur et aptae redduntur ad exercendas virtutes quoad obiectum
prorsus supernaturales et vitae aeternae proportionatas. Virtutes mora­
les quoad obiectum quidem a virtutibus naturalibus non differunt, atta­
men per habitus infusos et per influxum, quem supernaturalis caritas
in earum actus exercet, elevantur ad perfectionem supernaturalem, quae
dignitati filii Dei ad visionem beatificam destinati conveniens sit. Pari
modo dona Spiritus Sancti eo ordinantur, ut opera virtutum supernatu­
raliter peragi possint. Ad hanc vitam supernaturalem gignendam,
alendam, perficiendam, conservandam et, si amissa fuerit, denuo repa­
randam Christus Dominus instituit sacramenta, seu totidem fontes et
adminicula vitae supernaturalis. Ad eundem denique finem his omni­
bus adiecit praecepta virtutum theologicarum et praecepta, quae refe­
runtur ad sacramenta, quae quidem sunt praecepta ordinis super­
naturalis.

41

LIBER SECUNDUS.
.

De actibus ad finem aptis.

In finem ultimum supernaturalem homo suis actibus tendere debet,
beatitudo enim aeterna tamquam merces et praemium laboris nobis
rependitur. lam vero ut actus nostri ad finem supernaturalem ultimum
promerendum apti sint, humani, moraliter boni, supernaturales et meri­
torii esse debent: finis enim obtineri nequit nisi actibus, qui fini sunt
proportionati; sed hi soli actus fini ultimo supernatural! sunt propor­
tionati; quare ordine agendum est de actibus humanis, de actibus
moralibus, supernaturalibus et meritoriis.

QUAESTIO PRIMA.
De actibus humanis1).
Articulus primus.

De natura actuum humanorum.
40. Definitio. Actus humani latissimo sensu omnes dicuntur, qui ab
homine fiunt et recte dividuntur in actus hominis et in actus stricte
et proprie humanos.
Si actus humani latissimo sensu accepti cum actibus brutorum comparantur,
reperiuntur actus qui homini et brutis communes sunt: homo enim est animal
rationale; et actus, qui homini proprii sunt: etenim homo est animal rationale.
Et sane quadruplicis generis actus distingui possunt: a. alii sunt homini quoad
substantiam et quoad modum operandi cum brutis communes ut indeliberate
videre, audire, ambulare; b. alii sunt homini quoad substantiam proprii, quoad
modum operandi vero cum brutis communes ut actus spirituales (intelligere et
velle), qui sicut actus brutorum necessario seu indeliberate fiunt; c. alii sunt
homini quoad substantiam cum brutis communes, quoad modum operandi vero
proprii ut actus sensitivi (videre, audire, ambulare), qui deliberate fiunt; d. alii
tandem sunt homini tum quoad substantiam tum quoad modum operandi proprii
ut actus spirituales (intelligere et velle), qui deliberate fiunt.

1. Actus hominis illi dicuntur, qui homini et brutis eatenus commu­
nes sunt, quia non pendent a libera voluntate, quales sunt actus sen­
tiendi, actus cogitandi, actus volendi, qui indeliberate fiunt.
’) S. Th. I. 11. q. 6—21 S. Alphonsus 1. 1. n. 144. Sporer-Bierbaum, Theologia
moralis decalog. (Paderbornae. 1897) tr. 1. c. 2. Balterini-Palmieri, Opus theo­
logicum morale’ (Prati. 1880) tr. 1. LehmkuhP^ n. 51—110. Bouquilton n. 318—
408. G. Walsch, Tractatus de actibus humanis2 (Dublinii. 1891). V. Frins, De
actibus humanis (Friburgi. 1897). Tepe, De actibus humanis n. 1—107. Pesch
111. n. 536 ss. Bucceroni, Commentarii de actibus humanis3 (Romae. 1906). Vermeersch-Creusen, Theol. mor. I.4 n. 30 ss. Merjcetbach I. n. 47 ss. Zalba 1. c. I.
54—132.

42

11. De actibus ad finem aptis

Ad actus hominis pertinent: «. actus, qui fiunt ab homine actu usum rationis
non habente, ut sunt infantes, ebrii, dormientes, delirantes; β actus qui fiunt ab
homine actu usum rationis quidem habente sed ratione non utente, quales sunl
actus intellectus voluntatis, imaginationis et motus appetit-us sensitivi, qui advertentiam mentis praecedunt.

2. Actus humani dicuntur, qui hominis proprii sunt, quia a libera
voluntate dependent, quorum proinde homo est dominus, et definiri
solent: actus qui a voluntate libere agente procedunt, i. e. qui fiunt
cum advertentia mentis cum libero consensu voluntatis, ut sunt actus
liberi tum intelligendi et volendi tum etiam sentiendi.
a. Hos solos stride et proprie humanos esse, patet: nam actus vere et proprie
humani dicuntur, quia ab homine fiunt prout homo est et a creaturis irrationali­
bus differt seu illi, qui hominis proprii sunt quoad modum operandi, sive quoad
substantiam hominis proprii sive cum brutis communes sunt; atqui solum actus,
qui a deliberata voluntate procedunt, sunt eiusmodi; actus enim necessarii in­
tellectus et voluntatis sunt quidem hominis vere proprii et dici possunt humani
quoad substantiam actionis, at eius non sunt proprii nec possunt dici humani
quoad modum actionis, quia illis non convenit proprius ille modus operandi,
qui est: agere cum dominio actus.
b. Ratio, ob quam soli actus, qui libere fiunt, proprie humani et hominis pro­
prii dicantur, est indoles dodrinae moralis. Cum enim in morali non essentia
actuum sed operatio attendatur, recte discrimen essentiale inter hominem et
entia irrationalia non ab essentia actuum, sed a modo operandi desumitur; atqui
operandi modus hominis proprius quatenus homo seu ens rationale est, est
operari libere seu cum dominio actus.

41. Actuum humanorum divisio. 1. Actus humari alii sunt eliciti,
alii imperati: eliciti dicuntur, qui a voluntate procedunt et in ipsa per­
ficiuntur ut actus amoris, odii, desiderii; imperati dicuntur, qui ex im­
perio voluntatis ab alia potentia, sive interna ut actus cogitandi sive
externa ut actus ambulandi, exercentur.
a. Nihil impedit, quominus eliciti dicantur etiam actus, qui non a voluntate,
sed ab alia potentia immediate procedunt; sic actus cogitandi quoad intellectum,
actus videndi, audiendi quoad sensus eliciti vocari possunt: quoniam autem in
re morali non attenduntur nisi actus liberi, soli actus voluntalis solent vocari
eliciti.
b. Imperium voluntatis dicitur actus voluntatis, quo haec potentias sibi subiectas ad actum move! vel ab actu cessare facit; sic voluntas efficere potest,
ut intellectus de aliqua re cogitet vel de ea cogitare desinat, item ut membra
corporis moveantur vel a motu cessent.
c. Voluntas imperium exercet in intellectum, in sensus externos et internos,
in appetitum sensitivum et in vim motricem, prout haec ad vitam animalem per­
tinent, immo etiam in se ipsam voluntatem. Harum potentiarum operationes vi
huius imperii sunt et dicuntur voluntariae, liberae (quod exercitium), quatenus
nempe earum exercitium a libera voluntate dependet2). Omnis actus imperatus
physice compositus est ex duplici actu; moraliter tamen est et dicitur unus actus.
2) De imperio voluntatis in alias potentias cf. s. Th. 1. II. q. 17. Suarez, De
voluntario disp. 10. Cathrein, Moralphilosophie S. 68 ff. Meyer, Instit. iuris nat
n. 93 ss.

De actibus humanis

43

d. Voluntas non solum aliarum potentiarum, sed etiam proprios actus impe­
rare potest, sibi e. g. imperare potest, ut eliciat actus amoris Dei; sunt ergo
actus eliciti voluntatis, qui simul imperati sunt.
e. Actus dicuntur etiam eliciti ratione motivi interni, et imperati ratione motivi externi, propter quod exercentur; sic oratio, quae est actus elicitus reli­
gionis, potest esse actus imperatus a poenitentia si fiat ad redimenda peccata
Ex his intelligitur, quid significent theologi, ubi docent unam virtutem imperare
actus aliarum virtutum, nempe si quis ex motivo e. g. caritatis pauperi dat
eleemosynam, caritas imperare dicitur actum misericordiae.

2. Alii sunt interni, alii externi, alii mixti: interni vocantur, qui ab
animae potentiis mere internis perficiuntur ut actus cogitandi; externi
vocantur, qui (a voluntate) per organa corporis externa perficiuntur
ut actus ambulandi, videndi; mixti dicuntur, qui a potentiis externis
et internis simul exercentur ut attenta oratio vocalis, devota adoratio
per genuflexionem.
a. Cum sermo sit de actibus humanis, mere externi non existant, sed sunt aut
interni, aut mixti; nam ut actus sit humanus, iam requiritur, ut perficiatur etiam
per facultates internas.
b. Secundum alium considerandi modum actus interni vocantur actus eliciti
a voluntate, et externi actus a voluntate imperati, quippe qui voluntati sint
externi, sive dein a potentiis internis sive externis exercentur.

3. Actus boni, mali, indifferentes: boni dicuntur, qui rectae rationi
sunt conformes; mali, qui rectae rationi repugnant; indifferentes, qui
rectae rationi nec conformes sunt nec repugnant; hi boni vel mali eva­
dunt potissimum ex fine, propter quem fiunt. — Actus bonus aut indiffe­
rens vocatur etiam licitus, quia nulla lege prohibetur; malus vero nun­
cupatur illicitus, quia legi vel divinae vel humanae opponitur.
4. Alii actus sunt naturales, alii supernaturales: naturales illi vocan­
tur, qui solis naturae viribus producuntur; supernaturales illi, qui au­
xilio divinae gratiae perficiuntur. Actus tum naturales tum supernatu­
rales dicuntur meritorii, prout digni sunt, quibus aliqua retributio re­
pendatur.
Discrimen inter actus naturales et supernaturales no-n ab obiecto actus, sed
a principio eliciente desumitur: nam ut actus sit supernaturalis, principium
supernaturale requiritur et sufficit, ccontra obiectum supernaturale nec requiri­
tur nec sufficit. Sane supernaturalis est actus intellectus auxilio gratiae positus
circa veritatem naturalem: actus autem sine auxilio gratiae positus circa veri­
tatem revelatam supernaturalis non est.

5. In quibusdam actibus (qui ponuntur ad specialem effectum produ­
cendum) ulterior distinctio est in validos et invalidos: validi dicuntur,
qui gaudent omnibus requisitis ad proprium suum effectum producen­
dum; invalidi autem, quibus deest aliqua condicio ad id necessaria; sic
Otum dicitur validum, quod necessarias condiciones habet ad inducen­
dam obligationem. Validi sunt aut rescindibiles aut irrescindibiles prout
humana voluntate rescindi seu vi sua privari possunt ut vota, contractus,
aut non possunt ut sacramenta.

44

IL De actibus ad finem aptis

Non quilibet actus validus est etiam licitus (matrimonium), nec omnis inva­
lidus est illicitus (testamentum informe).

Articulus secundus.
De voluntario et involuntario.

Omnes actus humani voluntarii sunt. De voluntario et involuntario
agitur, ut cognoscantur diversi modi, secundum quos voluntas in suum
obiectum tendit seu secundum quos actus a voluntate procedunt, quia
haec cognitio multum confert ad actuum humanorum imputabilitatem
eiusque gradus determinandam.
42. Quid sit voluntarium. Voluntarium dicitur, quod ad voluntate
(tamquam effectus a sua causa) procedit cum praevia cognitione in­
tellectus3). Duo ergo de ratione voluntarii sunt: a. ut actus a voluntate
tamquam a causa sua procedat; b. ut ponatur praelucente cognitione
intellectus.
a. A voluntate aliquid procedere potest positive seu per influxum eius
positivum, aut negative seu per omissionem influxus.
Positive a voluntate aliquid tripliciter procedere potest: immediate, mediate
et effective. Immediate procedunt ipsi actus eliciti voluntatis, mediate procedunt
actus a voluntate imperati et ab aliis potentiis eliciti, effective procedunt horum
actuum effectus. Sic in iactu lapidis, quo vulneratur homo, intentio iaciendi im­
mediate, iactus mediate, vulnus a lapide inflictum effective a voluntate procedit.
Negative a voluntate procedere dicuntur omissiones earumque effectus·. Si quis
ignem domui appositum non extinguit, omissio exstinctionis et effectus con­
flagration» domus negative a voluntate procedere dicuntur.
Quatuor ergo nobis voluntaria esse dicuntur: «. actus eliciti voluntatis;
β. actus a voluntate imperati; γ. effectus externi actionum nostrarum; 5. omis­
siones earumque effectus.

b. Voluntarium differt: a. a volito: volitum enim dicitur obiectum
voluntatis, etsi a voluntate non dependeat; voluntarium autem illud so­
lum obiectum dicitur, quod a voluntate dependet; β. a spontaneo, quod
a potentia procedit cum cognitione sensitiva; quare actus amentium,
infantium, quin etiam brutorum possunt dici spontanei, at voluntarii dici
nequeunt; γ. a libero seu ab actu humano: voluntarium enim ab eo
praescindit, utrum actus libere an necessario a voluntate procedat, actus
vero humanus actus liber est.
Ei, qui inimicum suum occidit, tum propositum occidendi tum mors inimici
voluntaria est; ei vero, qui occisi mortem desiderat, non infert, desiderium mortis
voluntarium, mors autem volita est. Agricolae desiderium pluviae voluntarium,
pluvia volita est; Deo autem pluvia volita et voluntaria est. — Omne ergo vo­
luntarium volitum est, sed non vicissim omne volitum voluntarium est.
·) S. Th. I. II. q. 6. a. 1: „cuius principium est intra, cum additione scientiae.'·

De actibus humanis

45

De partitionibus voluntarii4). 1. Voluntarium necessarium et
liberum, prout actus voluntatis ita fertur in obiectum, ut voluntas absti­
nere ab eo non possit, vel ita, ut voluntas pro lubitu actum ponere vel
non ponere possit.
45.

Voluntarium igitur et liberum proprie ita ab invicem differunt, ut liberum sit
species voluntarii; voluntarium enim generice est actus, qui a voluntate procedit
cum cognitione intellectus; atqui eiusmodi actus vel ita procedere potest, ut
homo eius dominium seu potestatem ab eo etiam abstinendi habeat (liberum),
vel ita, ut eius dominium non habeat (necessarium). Nihilominus voluntarium
et liberum in re morali promiscue usurpantur, quia in homine viatore non sunt
actus deliberati voluntatis^ qui plane necessarii sint.

2/voluntarium perfectum et imperfectum ratione advertentiae: illud

fit cum plena mentis advertentia atque ideo etiam cum pleno voluntatis
consensu; hoc fit cum semiplena mentis advertentia ideoque etiam cum
imperfecto voluntatis consensu. Voluntarium imperfectum habetur sj*
deliberatio ex parte subiecti aliquo modo impeditur, e. g. in actibus
semidormientis, in actibus, quae in magna animi commotione vel distrac­
tione fiunt.
Voluntarium non dicitur imperfectum, quia voluntas aegre et solum cum
aliqua repugnantia obiectum amplectitur: hoc est voluntarium secundum quid,
quod ad voluntarium perfectum pertinet; sed dicitur imperfectum, quia voluntas
non plene se determinat ad volendum obiectum e. g. peccatum. Determinatio
enim, qua voluntas se determinat ad volendum obiectum, quoad gradum per­
fectionis pendet a cognitione plus vel minus expedita, adeo ut sine plena seu
expedita cognitione non possit haberi plena et perfecta voluntatis tendentia in
obiectum, qualis ad actum perfecte humanum requiritur.

Ideo homo e. g., qui magna ira concitatus in rixa cum adversario suo in
blasphernias prorumpit vel contumelias ei dicit, graviter non peccat, quia blasphemiae et contumeliae vel sunt motus primo primi propter totalem defectum
advertentiae vel sunt levia peccata, quia ob defectum plenae advertentiae non
sunt perfecte voluntariae, nisi forte blasphemiae ob neglectam blasphemandi
consuetudinem sint gravia peccata.

3. Aliud dicitur simpliciter vel totaliter vel pure voluntarium, si nempe
obiectum secundum omnes qualitates placet, ideoque actus ponitur cum
plena voluntatis inclinatione sine omni repugnantia; aliud dicitur volun­
tarium secundum quid, si solum aliquae qualitates vel circumstantiae
obiecti placent, aliae autem displicent, ita ut relate ad has potius non
vellet obiectum; inde, si tamen actus ponitur, habebitur voluntarium
mixtum, i. e. actus est voluntarius et simul secundum quid involuntarius.
a. Voluntarium mixtum scu secundum quid continet in eodem actu inclinatio­
nem seu consensum voluntatis coniunctum cum aliqua repugnantia erga illud
ipsum, in quod fertur consensus e. g. migratio eius, qui in exilium mittitur; ideo
voluntarium mixtum vocari solet voluntarium simpliciter et involuntarium se-

*) Ballcrini-Palmicri 1. n. 15—32. S. Th. I. II. q 6 Suarez, De voluntario et
involuntario disp. 10. Frins I. n. 77 ss.

46

Π. De actibus ad finem aptis

eundum quid
*);
voluntarium simpliciter, quia voluntas reipsa rem vult et in eam
consentit, et involuntarium secundum quid, quia etsi voluntas absolute velit, vult
tamen cum aliqua displicentia et in aliis rerum adiunctis nollet. Pari modo dissen­
sus a re, cui voluntas assensum praebere vellet, dicitur involuntarius simpliciter
et voluntarius secundum quid e. g. in eo, qui non vult lucrum1, quia illud iniustum
esse cognoscit.

b. Ea, quae ex metu fiunt, e. g. negatio fidei ex timore mortis sunt voluntaria
simpliciter et involuntaria secundum quid. Eiusmodi voluntarium mixtum est
relative imperfectum ex parte consensus, si nempe comparetur cum voluntario
puro, non autem per se ex parte cognitionis, ideo voluntarium mixtum per se
constituit actum perfecte humanum.

4. Voluntarium expressum et tacitum: illud adest, quando consensus
elicitus verbis vel aliis signis exterius manifestatur, ut si superior con­
ceptis verbis vel nutu aliquid concedat vel neget; hoc adest, quando
consensus elicitus exterius non manifestatur, sed solum ex aliquo facto
vel ex facti omissione adesse colligitur, ut si superior, sciens aliquid
fieri vontra legem, non prohibeat, tacite consentire vel licentiam dare
censetur; unde axioma invaluit: qui tacet, consentire videtur
*
').
a. A voluntario tacito distinguendum est voluntarium praesumptum, quod ha­
betur, quando reipsa nullus adest actus seu consensus voluntatis, sed ob convenien­
tiam rei adesse supponitur: si enim res proponeretur, sine dubio consensus
reipsa adesset, ut si quis adolescentulo ingredienti cauponam ex praesumpto
consensu patris dicat: pater vult, ut domum redeas. Quandoque etiam volun­
tarium tacitum vocatur praesumptum, quia eius exsistentia ex signis et adjunc­
tis externis colligi seu praesumi debet.
b. De sententia: qui tacet, consentire videtur, haec notanda sunt: Taciturnitas
per se neque consensum neque dissensum significat, quare in particulari casu
ex adiunctis alterutrum colligi debet. Sequentes autem regulae statuuntur, ut
tacentis consensus vel dissensus ex adiunctis secundum prudentem aestimatio­
nem praesumi possit:
a. Tacens consentire censetur in favorabilibus, ubi nempe agitur de eius fa­
vore et commodo, non autem in odiosis, ubi agitur de eius gravamine et prae­
judicio; hinc qui alio sibi quidquam promittente tacet, consentire censetur; si
quis autem ab alio sibi quidquam donari petat isque taceat, non censetur con­
sentire.
β. Tacens etiam in odiosis consentire censetur, si nolens consentire contra­
dicere deberet et posset; non autem censetur consentire, si contradicere non
tenetur aut non potest. Tunc autem non posse dicitur, quando sine damno vel
magno incommodo non potest. Qui praesente et non contradicente domino rem
B) Merkelbach, I. n. 66. citat Billuart, dis. 1. art. 7 scribentem: »Quando ergo
S. Thom. II. II. q. 142, a. 3. scribit ea, quae finut ex metu non esse simpliciter
voluntaria, sed mixta, sumit simpliciter pro eo, quod est idem ac pure, omnino,
ex omni parte et prout opponitur mixto, ut patet ex terminis. Hic autem (I. II.
q. 6. a. 6.) sumit simpliciter pro eo, quod est actu »in re
* in oppositione ad id
♦quod est in sola apprehensione
*,
i. e. migratio in exsilium, extra casum timo­
ris maioris poenae considerata repugnat voluntati, sed haec aversio est ineffi­
cax, >non est nisi secundum rationem
*.
Patet in secundo tantum sensu dici
posse: proiectio mercium, migratio in exilium, abiuratio fidei etc. esse volundarium simpliciter, involuntarium secundum quid.

De actibus humanis

47

aufert, non committit furtum, quia dominus consentire censetur, 71 si ex metu
vel ex alia ratione taceat. Et si princeps vel superior sciat aliquid fieri contra
ordinem nec contradicat, consentire censetur, si facile contradicere vel tmpedrre
posset, non item si facile impedire non posset.

5. Voluntarium in se et in alio seu in causa (quod ab aliis volunta­
rium directum et indirectum dicitur) ratione modi, quo aliquid intendi­
tur: voluntarium in se est ipsum obiectum, in quod tendit voluntas, ut
in finem sive relative ultimum, sive intermedium ad alium; sic ei, qui
inimicum deliberate occidit, mors inimici in se voluntaria est Volun­
tarium in causa est, quod ipsum non intenditur, sed praevidetur secu­
turum ex illo obiecto, quod in se intenditur. Procedit ergo a voluntate
solum eatenus, quatenus eius causa a voluntate procedit. Sic ei, qui vult
feram occidere, mors amici, quae non intenditur, sed secutura praevi­
detur ex illa actione, est voluntaria in causa.
a. Ut aliquid dicatur voluntarium in se, nccesse non est, ut appetatur propter
se seu ut finis, sed appeti etiam potest propter aliud seu ut medium. Sic navarcho
proiectio mercium voluntaria est in se, quamvis eam non velit propter se, sed
ut medium ad servandam vitam navigantium"). Item non solum causa sed etiam
effectus simul cum causa potest esse voluntarius in se, modo voluntas hunc quo­
que in se velit, ut in eo, qui cum medicina vult etiam effectum sanitatis.
b. Duplici modo potest aliquid esse voluntarium in causa: vel eo, quod posi­
tiva actione causa ponitur, ex qua praevidetur secuturus effectus, et hoc qu dem
dicitur voluntarium in causa positiva; vel eo, quod omittendo actionem causa
non removetur vel non impeditur, licet impediri possit, hoc vero dicitur volun­
tarium in causa negativa. Exemplo sit interitus hominum innocentium in belliduce, qui in arcem tormenta explodit, et conflagratio domus in eo, qui igniarium
ab alio appositum non exstinguit®).
c. Causa hic latiore sensu significat omne id, in quo aliud continetur, sive ut
effectus in causa sive ut pars in toto sive ut cum altero connexum, ita ut volun­
tas non possit unum appetere, quin sequatur etiam alterum.
d. Ergo voluntarium in causa plerumque est effectus, qui non intenditur sed
ex causa quae in se voluntaria est et intenditur, praeter intentionem consequitur
e. Quandoque sermo fit de effectu voluntario in causa tantum, qui dicitur
etiam mere permissus; significat effectum actionis praevisum quidem, et non
intentum, sed neque amatum. Permissio dicitur activa, si effectus oritur per con­
cursum alterius causae, quae impediri non potuit, passiva, si effectus solum de
facto non impeditur. Exemplo sit conflagratio domus, quam servare vellet do­
minus, sed propter ventum validum impedire non potuit (p. activa) — et eadem,
si desistit a conatibus, simpliciter quia spem non habet servandi domum (p.
passiva).

6. Voluntarium actuale, virtualc, habituale ratione influxus, quem ac­
tus voluntatis in opus (in effectum) exercet. Cum hoc voluntarium
quoad rem conveniat cum intentione actuali, virtuali et habituali, prae7) Lehmkuhl I. n. 58.
8) Alii, qui pressius modum loquendi s. Thomae sequuntur, voluntarium
directe et indirecte a voluntario in se et in causa distinguunt, illudque ita defi­
niunt, ut cum voluntario positivo et negativo conveniat. Cf. S. Th. I. II. q. 6. a 3;
q. 77. a. 7.

48

11. De actibus ad finem aptis

stat hanc divisionem sub hoc respectu exponere. Intentio est actus seu
tendentia voluntatis in aliquem finem per apta media obtinendum.
a. Intentio actualis ea est, quae hic et nunc exsistit, in opus influit et
reflexe advertitur, quando opus ponitur. Sic qui baptismum hic et nunc
conferre vult eumque reipsa confert, in conferendo baptismo intentionem
actualem habet.
Duplex esse potest: explicita, si voluntas intendit, quod clare et distincte
apprehenditur, ut si quis sacramentum baptismi conferre intendit; vel implicita,
si id, quod voluntas intendit, in eo quod explicite cognoscitur et intenditur, ali­
quo modo continetur, ut si baptizans facere intendit, quod vidit parochum fa­
cientem. Prior in conferendo baptismo intentionem actuaJem explicitam, posterior
actualem implicitam habet.

b. Intentio virtualis ea est, quae antea elicita hic et nunc perdurat, in
opus influit, sed non advertitur, quando opus ponitur. Sic qui baptis­
mum confert, quem antea conferre proposuerat, nunc autem, de aliis
rebus cogitans ritum perficit, in conferendo baptismo intentionem virtualem habet.
Intentionis virtualis influxus ex hoc exemplo cernitur. Si quis deambulatum
pergat statuto sibi deambulationis termino, in singulis gradibus non cogitat ter­
minum, at finis intentio latenter perdurat et efficit, ut singuli gradus sint apte
dispositi ad finem. Virtualis haec intentio vocatur a vi seu virtute, qua actus
seu intentio voluntatis in actionem influit. Quid sit illa vis, quae ex actu volun­
tatis prius elicito in actionem nunc ponendam influit et efficit, ut actio virtualiter
voluntaria sit, ab autoribus diversimode explicatur9); omnes autem conveniunt
in hac regula pro praxi assignanda, cuius ope diiudicari possit, quamdiu intentio
prius elicita perduret et in actionem influat: intentio nempe prius elicita tamdiu
in actionem influit, quamdiu agens, etsi de intentione non cogitet, interrogatus
tamen, quid vel quare agat, sine novo actu voluntatis et sine reflexione ex sola
recordatione prioris intentionis statim dicit: hoc facio, vel hoc facio propter
illud10).

c. Intentio habitualis ea est, quae antea elicita, non retractata est, sed
neque in effectu vel virtute adhuc perseverat; proinde nec influit, quando
opus ponitur. Sic qui extremam unctionem petierat, sed nunc sensibus
destitutus est, ex intentione habituali sacramentum recipit.
a. Ut actio ab intentione tamquam a sua causa procedat, intentio actualis aut
virtualis esse debet; non sufficit intentio habitualis,, cum haec non amplius per­
severet, quando actio ponitur, nec in eam influat.
b. Nihil impedit, quominus aliquis plores simul intentiones habeat seu plura
obiecta simul intendaζ sive haec ad invicem ordinata sunt, ut si quis vult medi­
cinam et per eam sanitatem, sive ad invicem ordinata non sunt, ut si quis in­
stituit piam peregrinationem ad colendum sanctum et ad invisendum amicum.

44. De involuntario. Involuntarium illud dicitur, quod non procedit
a voluntate. Et quoniam ad voluntarium duo requiruntur, consensus
voluntatis et cognitio intellectus, dupliciter fieri potest, ut aliqua actio
9) Dc hac re conferri potesit Walsch λ 70 ss>. et praesertim Feins 1. n. 51—56.
10) Cf. Sporer-Bierbaum 111. tract. 7 n. 107 ss.

De actibus humanis

49

agenti sit involuntaria, aut quia a vi externa contra inclinationem volun­
tatis cogitur actionem ponere, ut si quis violenter trahitur ad fanum
idoli, aut quia actionem ignoranter ponit, ut si quis occidit hominem
putans esse feram.
a. Involuntarium distinguitur in negative seu privative et positive
involuntarium. Illud habetur, quando in voluntate erga aliquod obiectum nullus exsistit actus; hoc habetur, quando in voluntate erga ali­
quod obiectum exsistit actus aversionis seu nolitionis.
Involuntarium privative dicitur etiam non-volunfarium. Sunt, qui distinguant
inter involuntarium et non-voluntarium: Involuntarium appellant, quod quis fac t
ignorans, non facturus, si scivisset, ergo contra voluntatem; non-voluntarium
dicunt, quod quis ignorans quidem facit, sed quod sciens adhuc fecisset, ergo
sine voluntate. Illud ex errore fit, hoc cum errore. Sic si quis volens occidere
feram occidit capram inimici sui, cui iam diu nocere intendit, occisio caprae
non est quidem involuntaria, sed tamen non-voluntaria.

b. Aliud est involuntarium perfectum et imperfectum: illud habetur,
quando voluntas aliquid plene et, quantum in se est, efficaciter reiicit;
hoc habetur, quando voluntas aliquid languide et remisse, solum cum
aliqua haesitatione reiicit. Tentatio contra fidem, caritatem, castitatem,
quae sine haesitatione prorsus reiicitur, perfecte involuntaria, quae vero
cum aliqua haesitatione et negligentia reiicitur, imperfecte involuntaria
est.
Articulus tertius.

De principiis actuum humanorum.

45. Quae sint. Principia actuum humanorum ea dicuntur, quae ad
actum humanum in individuo producendum concurrere debent. Porro ad
actum humanum efficiendum tria concurrere debent: obiectum, intellec­
tus et voluntas.
1. Obiectum actus humani, quod est particulare aliquod bonum, tam­
quam causa finalis voluntatem allicit et movet ad agendum eique suo
influxu certam atque determinatam tendentiam (affectum) tribuit. Ab
obiecto igitur actus voluntatis habent, ut sint actus talis speciei, i. e.
obiectum specificat actus voluntatis.

2. Ex parte intellectus adesse debet: a. advertentia ad ipsum actum:
actus enim humanus debet esse in potestate operantis, adeo ut illum
ponere possit; atqui id impossibile est, nisi ad ipsum advertens sciat se
actum positurum esse.
Quocirca cogitationes, imaginationes vel appetitiones, quae statim proposito
obiecto sine ulla mentis advertentia in intellectu, in phantasia, in voluntate vel
in appetitu sensitivo oriuntur, non possunt esse actus humani, proinde nec bom
nec mali.
•1 Noldln. Vol. I

50

II. De actibus ad finem aptis

b. Advertentia ad obiectum eiusque qualitates. Cum actus humani
obiectum debeat esse libere volitum ideoque praecognitum, actus eatenus est humanus, quatenus eius obiectum cognitum est.
Ut actus eius, qui occidens patrem committit parricidium, sit actus humanus,
scire debet se occidere patrem; esset homicidium, si putaret se occidere homi­
nem; ne homicidium quidem esset, si putaret se occidere feram.

c. Deliberatio, qua inquirimus, utrum aliquod obiectum per intellectum
repraesentatum voluntate amplectendum an respuendum sit.
Non sunt actus 'humani, qui in concreto non sunt determinati et variis cir­
cumstantiis circumdati; ideo intellectus consideratis omnibus circumstantiis di­
judicare debet, utrum actio facienda an omittenda sit Eiusmodi circumstantiae
suppeditant totidem motiva, quibus consideratis mens indicat, rem propositam
amplectendam vel respuendam esse. Insuper ubi de rebus moralibus agitur, actio,
quae eligenda proponitur, frequenter non ut certe bona aut ut certe mala, sed
ut dubie bona aut mala se nobis exhibet. In hoc casu deliberatione opus est,
utrum actio bona an mala, licita an illicita, et proinde voluntate amplectenda
an respuenda sit.

d. Dictamen seu iudicium practicum, quo decernimus aliquid bonum
vel malum amplectendum vel respuendum esse.
a. Voluntas actum humanum sive prosecutionis sive aversionis elicere nequit,
nisi praecesserit iudicium de obiecti, circa quod versatur, convenientia vel dis­
convenientia cum natura agentis, et in specie actum moraliter bonum elicere
nequit, nisi praecesserit iudicium de morali bonitate vel liceitate obiecti et
actus; atqui hoc iudicium vocatur dictamen seu iudicium practicum.
β. Frequenter simplici obtuitu cognoscitur rem ab intellectu propositam bo­
nam ideoque amplectendam vel malam ideoque respuendam esse, quo in casu
deliberatio et iudicium practicum unico actu continetur.

3. Ex parte voluntatis requiritur: a. Exercitium libertatis, eo quod
voluntas ad agendum vel sic agendum se determinat.
Cum actus humanus natura sua sit actus liber, patet actum humanum sine
exercitio et usu huius perfectionis (libertatis) fieri non posse.

b. Libera tendentia in obiectum, prout ab intellectu proponitur.
Postquam voluntas ad agendum se determinavit, ipsa in se elicit actum, qui
natura sua est vitalis et affectiva tendentia, qua amplectitur obiectum eique ad­
haeret, vel est vitalis aversio, quae respuit obiectum propositum.

46. De advertentia, a. Advertentia definitur actus, quo mens ad ali­
quid attendit. Dividitur.
a. Ratione ipsius actus in plenam, si mentem nihil impedit, quominus actus
advertendi sit perfectus, ut quando aliquis perfecte vigilans, sui compos, non
distractus ad res advertit, et in semiplenam, si mentem aliquid impedit, quo­
minus actus advertendi sit perfectus, ut quando aliquis de re cogitat nondum
plene vigilans, vel sui non plene compos, vel aliis rebus distractus.
β. Ratione rei, ad quam mens advertit, in distinctam, si res clare vel certe
apprehenditur, et in confusam, si res obscure vel dubie apprehenditur. Sic qui
rem sacram furatur, cogitans rei sacrae furtum esse sacrilegium, ad sacrilegium
distincte advertit; qui rem sacram furatur, solum sciens rei sacrae furtum gra­

De actibus humanis

51

vius esse simplici furto, ad sacrilegium confuse advertit. Item qui tegulam ex
tecto in plateam proiicit eo consilio, ut praetereuntem inimicum occidat, ad
mortem inimici distincte advertit; et qui idem facit suspicans quidem hominem
forte praetereuntem posse occidi, nesciens autem, num reipsa praetereat et occi­
datur, ad mortem hominis confuse advertit.

b. Pro diversa mentis advertentia ad actum sive voluntatis sive alia­
rum potentiarum tripliciter diversi actus seu, ut vocari solent, motus
distinguuntur. Sunt a. actus seu motus primo primi, qui omnem adver­
tendam mentis praeveniunt e. g. motus aversionis, irae, vindictae in ap­
petitu sensitivo vel in voluntate; β. actus seu motus secundo primi, qu
plenam et perfectam mentis advertentiam praeveniunt; γ. actus seu
motus secundi, qui eliciuntur cum plena et perfecta advertentia et cog­
nitione.
Articulus quartus.

De impedimentis actuum humanorum11).
47. Cum ab exercitio libertatis dependeat, ut actus sit humanus, nosse
oportet, quaenam sint, quae exercitium libertatis ideoque actum perfecte
humanum impediant. Impedimenta actuum humanorum duplicis genens
sunt, alia actualia, quae actum humanum seu voluntarium et liberum
actu et transeunter minuunt vel auferunt; alia sunt habitualia, quae ac­
tum humanum seu voluntarium et liberum habitualiter et permanente'
minuunt vel auferunt.
Exercitium libertatis perfectum seu electio voluntatis perfecte libera est, si res
eligenda cum suis circumstantiis et motivis eam suadentibus vel dissuadentibus
ab Intellectu vere et clare cognoscitur, et si voluntas nullis inclinationibus in
alterutram partem sollicitata expedite et absque ulla difficultate se determi­
nare potest. Exercitium libertatis ergo tum ex parte intellectus tum ex parte
voluntatis impediri potest. Quidquid efficit, ut mens de rebus eligendis et in
specie de rebus suprasensibilibus et moraliter bonis minus recte vel prorsus
false iudicet, vel motiva eligendi bonum confuse tantum cognoscat, liberam elec­
tionem ex parte intellectus impedit. Et quidquid efficit, ut voluntas in eligendo
bono morali propter contrarias propensiones, quae ad res sensibiles trahunt
difficultatem experiatur, liberam electionem ex parte voluntatis impedit. Qua
magis ergx> cognitio intellectus circa bonum et malum turbata et inclinatio
voluntatis rn malum propensa est, eo minus perfecta est libertas.

I. Impedimenta actualia.
Quatuor sunt, quae humanum actum actu et transeunter impediunt.
ignorantia, concupiscentia, metus et vis. Quia actus humanus procedere
debet ex praevia cognitione, illum impedit ignorantia; quia procedere
debet ex voluntate, tamquam principio interno, illum impedit violentia,
n) Tillmann, Handbuch kath. Sittcnlchre 11. Th. Miincker, Die psychologischen Grundlagen kath. Sittenlehre4. (Düsseldorf 1953).
i

52

II. De actibus ad finem aptis

quia procedere debet a principio indifferenti ad agendum et non agen­
dum, hoc vel illo modo agendum, illuni impedit concupiscentia et metus.

§ 1. De ignorantia.
48. Notio. Ignorantia est carentia cognitionis alicuius rei. Ignorantia
ergo per se denotat mentis statum habitualem.
a. Ignorantia differt «. ab errore: error enim significat iudicium erroneum
seu assensum veritati non conformem; ergo praeter carentiam cognitionis ali­
cuius veritatis involvit iudicium veritati contrarium ut si quis non solum ignoret
Christum esse Deum et hominem, sed iudicet eum esse purum hominem;
μ. differt ab inadvertcntiOj, quae in eo consistit, quod mens ad rem non attendit,
etsi adsit illius rei cognitio habitualis.
b. Ignorantia, quae statum mentis habitualem denotat, hic sumitur, prout in
actionem nostram actualiter influit, pro ignorantia nempe actuali, ad quam
etiam inadvertentia pertinet.

49. Ignorantiae divisio. 1. Ratione obiecti ignorantia est iuris aut
facti: prima est ignorantia vel circa ipsam exsistentiam legis vel circa
id, quod in lege continetur, ut si quis ignorat in vigilia pentecostes ser­
vandum esse ieiunium vel ignorat lectionem libri haeretici esse prohibi­
tam; altera est ignorantia circa conditiones pro applicatione legis po­
stulatas, ut si quis ignorat hodie esse vigiliam pentecostes vel librum,
quem legit, esse haereticum.
Ignorantiam poenae alii revocant ad ignorantiam iuris scilicet legis decer­
nentis poenam pro delicto, alii ad ignorantiam facti scilicet connexionis poenae
.um tali delicto, alii tantem ut tertiam ignorantiae speciem recensent.

2. Ratione subiecti seu hominis ignorantia est invincibilis aut vinci­
bilis: prima est, quae deponi non potest et dicitur physice invincibilis,
si nullo modo deponi potest, ut si quis de re seu lege vel de obligatione
investigandi plane non cogitat, et moraliler invincibilis, si adhibita mo» ali diligentia deponi non potest; altera est, quae morali diligentia ad­
hibita deponi potest, sed non deponitur.
a. Moralis seu conveniens diligentia ea censetur, quae a prudentibus in eiusuodi rebus adhiberi solet. Moralis diligentia pro rei, personae et circumstan­
tiarum qualitate diversa esse debet; maior enim in re gravis, minor in re levis
momenti adhiberi solet, item «eteris paribus maiorem adhibet persona, cui multa,
et nrnorem persona, cui pauca tantum praesto sunt media inveniendae veritatis.
Quanta adhiberi debeat diligentia, ut possit dici moralis, ex modo agendi prudentum in diversis hisce adiunctis dimetiendum est. Moralis igitur diligentia
non est diligentia summa, quae adhiberi potest, sed est ea diligentia, quam qui­
libet ex prudenti iudicio hic et nunc (in hac re et in hisce adiunctis) ad depel­
lendam ignorantiam adhibere potest et debet. Ad maiorem autem quam mora­
lem diligentiam nemo tenetur, etsi maiorem adhibere posset.
h Ignorantia invincibilis est involuntaria atque ideo inculpabilis; vincibilis
est voluntaria saltem in causa et est culpabilis, si versatur circa ea, quae sciri
iaOent, inculpabilis autem si versatur circa ea, quae licite ignorari possunt.
c. Ut ignorantia sit vincibilis et culpabilis requiritur, tum ut mentem cogitatio

De actibus humanis

53

vel saltem suspicio subeat ignorantiae et obligationis eam deponendi, tum ι>τ
occasio inquirendi voluntarie praetermittatur aut non sufficienter adhibeatur
d. In idem redit, si ignorantia relate ad ortam suspicionem dividitur in ante­
cedentem et consequentem: antecedens ea est, quae voluntariam negligentiam
in inquirenda obligatione praecedit, ut est ignorantia ieiunii in eo, qui de
ieiunio ne cogitavit quidem; consequens ea est, quae voluntariam negligentiam
in inquirenda obligatione consequitur, ut est ignorantia ieiunii in eo, qui de
ieiunio cogitans ignorantiam non deponit. Omnis ignorantia antecedens est in­
vincibilis et proinde involuntaria et inculpabilis; omnis vero ignorantia conse­
quens est vincibilis et proinde vel in se vel causa voluntaria et culpabilis.

3. Ignorantia invincibilis dividitur in antecedentem et concomitantem
relate ad consensum.
Illa consensum voluntatis praecedit et solet vocari causa actionis, quia
actio non fieret, si abesset ignorantia; haec consensum voluntatis comi­
tatur et nominari solet non-causa, quia actio fieret, etsi abesset igno­
rantia. In priori casu actio fit ex ignorantia, in posteriore cum ignorantia
Antecedens dicitur, si operans actu ita dispositus est, ut actionem non poneret
si sciret, quod ignorat; sic ignorantia venatoris, qui occidit amicum, quem putat
esse feram, est antecedens, quia non fecisset, si scivisset esse amicum suum;
concomitans dicitur, si operans actu ita dispositus est, ut actionem poneret, etsi
sciret, quod hic et nunc ignorat; sic ignorantia venatoris, qui occidit inimicum
ad necem quaesitum, quem putat esse feram, est concomitans, si illum occidisset
etsi scivisset esse inimicum suum.

4. Ignorantia vincibiles pro diverso modo, quo volita est, dividitur in
affectatam et non affectatam: prior habetur, quando aliquis data opera
vult ignorantiam e. g. ut liberius peccare possit, ut si quis dubitans, num
hodie sit ieiunium, non interrogat, quamvis facile interrogare posset, ne
forte ieiunare debeat; posterior habetur, quando aliquis omittit debitam
inquisitionem, non quia rem ignorare vult, sed ob aliam rationem e. g
negligentiam, ob verecundiam etc.
Prior in se volita, posterior non in se sed in causa volita est i. e. omissione
debitae inquisitionis.

5. Ignorantia non affectata subdividitur in crassam seu supinam.
quando nulla aut fere nulla adhibetur diligentia eam deponendi; et in
simpliciter vincibilem, quando aliqua quidem adhibetur diligentia, sed
non sufficiens.
Nota. Ignorantia eorum, quae semper sciri debent, ignorantia habitualis dici­
tur. Ignorantia habituali laborat medicus, index, advocatus, confessarius,
parochus, qui ignorat ea, quae ex munere suo scire debet. Qui eiusmodi igno­
rantia laborant, in habituali statu peccati esse dicuntur, quod non ita intelligendum est, quod quovis momento peccant, quamdiu hac ignorantia laborant,
sed quod toties peccant, quoties se offert occasio discendi ea, quae scitu eis
necessaria sunt, si ipsi advertenter opportunam occasionem negligunt.

50. influxus ignorantiae in actus humanos. 1. Ignorantia invincibilis A
sive antecedens sive concomitans tollit voluntarium secundum id quod \
ignoratur: quod enim ignoranter fit, non est voluntarium in se, quia

>

54

II. De actibus ad finem aptis

ignotum, nec est voluntarium in causa, quia ignorantia supponitur in­
vincibilis. Et quoniam tum ignorantia antecedens tum concomitans in­
vincibilis est, haec pari ratione tollit voluntarium.
a. Ignorantia invincibilis sicut tollit voluntarium, tollit etiam culpam. Hinc
qui die veneris manducat carnem invincibiliter ignorans esse diem veneris vel
id, quod manducat, esse carnem, non committit peccatum. — Qui percutit homi­
nem invincibiliter ignorans eum esse sacerdotem, reus est injustitiae, non autem
sacrilegii. — Pueri et rudes, qui inhonesta peragunt, quorum malitiam igno­
rant, non peccant12).
b. Illa animi dispositio, qua operans cum ignorantia concomitanti actionem
poneret, etsi rem cognosceret, nequit efficere, ut actio sit voluntaria, sed solum
efficit, ut actio postea veritate cognita placeat. Quare in exemplo supra allato
actualis voluntas occidendi inimicum efficit quidem, ut venator peccet interno
affectu., non autem ut reus sit homicidii realis.

2. Ignorantia vincibilis non tollit sed minuit voluntarium, saltem s/
non est affectata.
a. Ratio primi est, quia ignorantia vincibilis est voluntaria; ergo
voluntaria est etiam actio vel omissio, quae ex hac ignorantia procedit,
et effectus, qui ex actione vel omissione sequitur.
Quia ignorantia vincibilis voluntarium non tollit, neque culpam tollit: qui
explodit in feram suspicans posse esse hominem, reus est homicidii, si hominem
reipsa occidat.

b. Ratio secundi est, quia eo minus aliquid voluntarium est, quo mi­
nor est illius cognitio; atqui manifesto minor est cognitio in eo, qui rem,
etsi vincibiliter, ignorat, quam in eo, qui eam cognoscit.
« Ergo ignorantia vincibilis minuit etiam culpam: eatenus enim aliquid im­
putatur in culpam, quatenus voluntarium est. Et quoniam haec ignorantia di­
versos gradus voluntarii habet, prout nempe simpliciter vincibilis, crassa vel
affectata est, etiam actio, quae ex hac ignorantia sequitur, diversos gradus
culpae habet.
β. Quantitas culpae, quae inest peccato ex ignorantia vincibili commisso, non
desumitur ex actione vel omissione, quae propter ignorantiam secuta est, sed ex
negligentia, quae in depellenda ignorantia commissa fuit: actio enim vel omissio
eatenus voluntaria est, quatenus voluntaria est ignorantiae illius causa. Hinc
fieri potest, ut magni defectus a confessariis in absolvendis poenitentibus, a
parochis in ordinandis matrimoniis, a medicis in curandis infirmis ex ignorantia
commissi solum Levia peccata sint, ubi negligentia in implenda obligatione seu
in removenda ignorantia levis fuit.
γ. Ignorantia solet dici crassa, ubi negligentia inquirendi veritatem est valde
magna, et solet dici simplex seu simpliciter vincibilis, ubi illa negligentia non
est tanta; quare ignorantia crassa grave, simplex vero leve peccatum taxari
colet. Sunt tamen auctores, qui non omnem ignorantiam simpliciter vincibilem
leve peccatum, sed etiam simpliciter vincibilem pro maiore vel minore negli­
gentia vel leve vel grave peccatum dicant. Ignorantia leviter culpabilis in re
morali ignorantiae invincibili aequiparari solet.

l2) Ideo damnata est haec propositio (2) ab Alexandro Vlll. (D 1292): Tam­
etsi detur ignorantia invincibilis iuris naturae, haec in statu naturae lapsae ope­
rantem ex ipsa non excusat a peccato formali, loan. 9, 41.

De actibus humanis

T 9^

5a

c. Quamvis in genere actus ex vel cum ignorantia positus, utpote in
causa voluntarius minus voluntarius sit quam scienter positus, tamen
ignorantia affectata reddit actum magis voluntarium quam simplex
ignorantia et ostendit magnam propensionem ad rem ignoratam. Tatrs
enim homo vult causam non ex mera negligentia sicut crasse vel simpli­
citer ignorans, sed in ordine ad rem perficiendam; gravius peccaret, qui
ignorantiam vellet ex contemptu auctoritatis, quam qui solum vellet eam,
ne a peccato retardaretur.
Nota. Leges civiles non solent ignorantiam legis ve! poenae admittere; solum
indici poenam mitigare permittunt.
Lex canonica vero locum dat ignorantiae, si probatur; non enim prae­
sumitur.13)

2. De concupiscentia.

51. Notio. Concupiscentia hic non significat illam pravam propen­
sionem ex peccato originali ortam, nec solum speciale illud desiderium
voluptatum carnalium, sed quemlibet motum appetitus sensitivi erga
bonum vel malum sensibile per imaginationem apprehensum (passiones,
totam vitam affectivam).
a. In appetitu concupiscibili sex enumerantur passiones: amor — ed um
desiderium — fuga; gaudium — tristitia; m appetitu irascibili quinque: spes
— desperatio, timor — audacia, et ira.
b. Ex iis quae de influxu harum passionum in voluntarium et liberum dicenda
sunt, solvuntur praecipuae quaestiones de imputabilitate actuum positorum ab
hominibus qui patiuntur psychoneurosi vel aliis statibus pathologicis. In his
enim statibus fere semper una vel alia ex his passionibus praedominat et improportionate vehementer excitatur; ita timor sensibilis (phobiae) in scrupulosis,
psychasthenicis, tristitia vel desperatio in melancholicis, amor vel ira in explosivis et monomanicis etc.

52. Dividitur in antecedentem et consequentem. Antecedens ea est,
quae omnem voluntatis consensum antecedit, voluntatem tamen ad con­
sensum trahit et allicit. Consequens ea est, quae consensum voluntatis
subsequitur.
a. Tripliciter fieri potest, ut concupiscentia consensum voluntatis conse­
quatur: vel enim sponte iam excitata admittitur, ut si in eo, qui obvium habet
inimicum, odium sponte excitatum deliberato voluntatis consensu fovetur; vel
studio excitatur, ut si quis iniurias ab inimico sibi illatas mente recogitat, ut
ad vindictam excitetur; vel ex vehementi actu libero voluntatis redundat, ut
si affectus odii vel amoris libere admissi in appetitum sensitivum redundant.
b. Actus igitur appetitus sensitivi antecedentes non sunt voluntarii ideoque
in se neque boni neque mali. Actus vero appetitus sensitivi consequentes volun­
tarii sunt ideoque vel boni vel mali; et ii quidem, qui de industria excitantur
vel excitati admittuntur, sunt voluntarii in se, qui autem ex voluntate in appe­
titum sensitivum redundant, voluntarii sunt in causa.

1S) Cn. 16 § 2; 2199; 2201 § 1; 2218 § 2; 2229.

4

56

II. De actibus ad finem aptis

55. Influxus concupiscentiae inactus humanos. 1. Concupiscentia
antecedens minuit libertatem et quandoque penitus tollit.
a. Ratio primi: liberum enim eo minus est, quo magis ratio in delibe­
ratione sua impeditur et quo magis voluntas ab influxu externo in unam
partem inclinatur; atqui motus appetitus sensitivi rationis deliberatio­
nem impediunt: eam enim avertunt a considerandis propriis motivis
rationis eorumque vim et efficaciam extenuant, iidem insuper volunta­
tem ad consensum alliciunt.
b. Ratio secundi: quandoque passio est adeo vehemens, ut mentem
omnino perturbet et usum rationis penitus auferat, adeo ut malitia mo­
ralis obiecti non amplius percipiatur; iam vero si nulla adest rationis
deliberatio, nullum pariter est voluntarium, ut patet in iis, qui propter
amorem vel iram vel repentinum timorem plane insaniunt. Si tamen
passio usum rationis non penitus aufert, libertatem non tolit omnino.
«. Passio, quae minuit liberum, minuit etiam peccatum, et quae aufert liber­
tatem, omnino a peccato excusat; quae tamen usum rationis non penitus aufert,
voluntarium non tollit, et proinde neque a peccato excusat. Unde fit, ut actiones,
quae ex subita ira vel ex vehementi tristitia procedunt, pro ratione advertentiae
aut prorsus involuntariae sint aut saltem tamquam actus perfecte humani impu­
tari nequeant, et malae frequenter aut nullum aut leve tantum peccatum sint;
in concreto determinatum iudicium de imputabilitate talis actionis Deo committendum est.
β. Num consensus voluntatis, qui adhaeret motibus concupiscentiae, sit actus
perfecte vel imperfecte humanus, non pendet a motu concupiscentiae i. e. a b
eius maiore minoreve vehementia, sed ab influxu, quem in usum rationis exercet.
Motus enim concupiscentiae directe in voluntatem agere eamque absolute ad
consensum trahere nequit; econtra voluntas motibus concupiscentiae etiam vehementioribus resistere atque consensum negare potest; usum autem rationis
passiones plus minus impedire solent.

2. Concupiscentia consequens, quae ex actu voluntatis redundat,
libertatem nec auget, nec minuit, sed signum est intensitatis eius; hoc
sensu dicitur quandoque augere voluntarium. Econtra concupiscentia
consequens studiose excitata ipsum actum potentiae sensitivae volun­
tarium facit, i. e. auget voluntarium.
§3. De metu14).

54. Notio. Metus definitur mentis trepidatio ob malum futurum; est
ergo actus appetitus, quo refugimus a malo imminente, quod aut nullo
modo aut solum difficile putamus vincere posse.
a. Mentis trepidatio. Aldus ex repraesentatione mali oritur in appetitu
Sicut malum, quod timetur, duplex esse potest, sensibile et spirituale, ita etiam
facultas, quae malum timet illudque effugere conatur, duplex est, appetitus
scilicet sensitivus et rationalis seu voluntas. Plerumque utraque facultas simul
timet malum, lam vero si praevalet timor in appetitu sensitivo, eosdem effectus

’«) S. Th. II. q. 6. a. 6; q. 41 sqq.

.

De actibus humanis

57

producit, quos producit quilibet alius motus appetitus sensitivi i. e. deliberatio­
nem et voluntarium minuit vel etiam omnino tollit, si vehemens, et praesertim
si subitaneus est (n. 53). Quodsi praevalet timor in appetitu spirituali, timens
liber manet et libere quaerit media ad effugiendum malum vel eligit minus ma­
lum, ut mercator in periculo naufragii. Hic timor a quibusdam metus vocatur,
de quo valent principia huius paragraph!.
b. Malum, quod metum causât, imminere potest vel illi ipsi, qui metuit, vel
eius coniunctis: quod enim sive sanguine sive amicitia coniunctis evenit malum
id proprium censetur.
c. Ex metu operari dicitur is, cui metus est causa operationis; cum metu
operari dicitur is, cui non metus sed ala est causa operationis. Nauta ex metu
proiicit merces in mare; martyr cum metu subit mortem, quam naturaliter timet
In priore casu metus ad operationem se habet antecedcnter, in posteriore solum
concomitante/·. De operationibus, quae ex metu fiunt, hic sermo est

55. Metus dividitur: a. Ratione quantitatis in gravem et levem.
prout malum, ex quo metus oritur, grave vel leve est.
Ut metus dicatur gravis, duo requiruntur: a. ut grave malum immineat, quale
est mors, mutilatio, diuturnus career, gravis infamia, magna iactura bonorum
etc.; β. ut malum difficile averti possit. Si leve malum ΐτηπιίηβζ aut grave qui­
dem, sed quod facile averti potest, metus dicitur levis.

Metus gravis alius est absolute gravis, si malum in se revera grave
timetur; alius relative gravis, si malum in se quidem leve sit, grave
autem respectu determinatae personae, quae sit meticulosa, ut sunt
pueri, senes et mulieres.
a. Metus relative gravis in re morali aequiparatur metui absolute gravi, quia
eandem mentis trepidationem inducit et proinde eundem in actionem influxum
exercet.
β. Metus, qui cadit in virum constantem, significat metum absolute gravem:
oritur enim ex malo, quod merito formidat etiam persona constans, fortis et
cordata.

b. Ratione causae, quae metum creat, in metum ab intrinseco et ab
extrinseco; prior habetur, si agens occasione alicuius mali imminentis
ipse eligit actum, quem secus non elegisset, posterior, si alia causa
libera malo proposito agentem determinat ad actum quem secus non
fecisset.
Alii auctores terminos >ab intrinseco<
origine mali, an sit v. g. a morbo vel a
alteram divisionem causae necessariae vel
momenti sit quoad rescissionem actus, sed
praeferenda videtur divisio supra posita.

vel >extrinseco< adhibent pro sola
naufragio; tunc demum subiungunt
liberae. Sed cum origo mali nullius
solum incussio ab alia causa libera,

Metus ab extrinseco iterum est vel iuste vel iniuste incussus, prout
persona metum inferens ius habet malum inferendi ut princeps vel
pater, qui poenam intentat, aut iniuste metum incutit ut latro mortem
intentans, nisi detur pecunia.
Δ c. Addendus est metus reverentialis, qui habetur, quando quis timet,
ne offensos et indignatos habeat eos, quos revereri debet, ut sunt pa-

58

11. De actibus ad finem aptis

rentes et superiores quicunque (principes, praelati, episcopi etc.). Re­
fertur ad metum iuste vel iniuste incussum, prout eius causa est iusta
vel iniusta.
Num metus reverentialis possit esse gravis. — Metus oritur ex malo, quod
aliquis sibi imminere existimat; si ergo offensione parentum vel superiorum im­
minere potest grave malum, metus reverentialis potest esse gravis. Atqui metus
reverentialis dupliciter accipitur: «. secundum se prout significat confusionem
et molestiam, quam patitur inferior ob solam offensionem et indignationem
superioris; β. prout significat alia insuper mala ut diuturnam increpationem,
duriorem tractationem, privationem bonorum etc. lam vero si metus reveren­
tialis hoc altero sensu accipitur, sine dubio gravis esse potest; quodsi priore
sensu accipitur, censetur esse levis. Hac distinctione facta conciliari possunt
auctores, quorum alii metum reverentialem habent gravem, alii vero levem.

56. Influxus metus in actus humanos. 1. Actus positus ex metu
quantumvis gravi per se simpliciter voluntarius et secundum quid in­
voluntarius est. Metus enim per se efficit, ut voluntas deliberate eligat
actionem tamquam medium ad vitandum malum, sed cum aliqua repu­
gnantia, ut si quis ex metu naufragii proiiciat merces; atqui eiusmodi
actus est simpliciter voluntarius cum admixtione involuntarii.
a. Metus, cum ordinarie non auferat voluntarium·, non excusat a peccato, nec
aufert meritum bonae actionis, ut si quis ex metu poenae assistat sacro. Quia
tamen voluntario, quod ex metu procedit, admixtum est involuntarium, metus
minuit culpam et meritum, et eo quidem magis, quo maior est repugnantia in
ponenda actione. In specie vero a. si agitur de re intrinsecus mala nullus metus
a peccato excusat nec culpam adeo minuit, ut peccatum mortale propter metum
fiat veniale;15; β. si agitur de re sola lege positiva prohibita, gravis metus a
peccato plane excusare potest, nisi metus incutiatur in odium Ecclesiae vel
religionis10), (n. 177.)
b. Quia actus qui ex metu fit, simpliciter voluntarius est et ideo simpliciter
humanus, per se metus non excusat ab obligationibus propter ipsum contractis,
nisi obstet lex vel ratio specialis: voluntarium enim, quod sufficit ad commit­
tendum peccatum grave, sufficit etiam ad conrrahendas obligationes. Ideo per
se valet votum ex metu mortis in medio naufragio vel in gravi morbo emissum;
valet iuramentum extortum et ordinatio sacra accepta ex metu17. Attamen
possunt rescindi.
c. Ex ipso iure positivo saltem quidam actus metu gravi et iniusto extorti
invalidi habentur: matrimonium18), admissio ad noviciatum10), professio reli­
giosa20), votum21), renuntiatio officii22).

2. Metus levis in foro externo non attenditur: supponitur enim ipsum
non habuisse influxum in actionem; in foro autem interno minuit vo­
luntarium ideoque gravitatem peccati pro quantitate influxus in volun­
tatem.
15) De re intrinsecus mala valet imprimis mandatum Domini: Ne terreamini
ab his, qui occidunt corpus. Luc. 12, 4.
10) Cn. 2205 § 2, 3; 2229, 2, 3.
17) Cn. 103 § 2; 1317; 214 § 1.
*’>) Cn. 572 § 1.
18) Cn. 1087 § 1.
■") Cn. 1307 § 3.
”) Cn. 542, 1.
-“) Cn. 185.
:

De actibus humanis

59

§ 4. De violentia.
57. Notio ac divisio. 1. Violentia (coactio, vis) passive considerata
definitur motio causata a principio externo renitente voluntate; active
considerata est ipsa vis, quae adhibetur ad motionem in alio causandam.
Duo ergo requiruntur, ut actus dicatur violentus seu coactus; a. ut a prin­
cipio externo procedat et b. ut sit contra voluntatem totis viribus resistentem.
Qui igitur vere et perfecte vim patitur, adeo ut exterius aliud agere non possit,
non solum interius non consentit nec mere dissentit, sed etiam exterius quantum
potest suasione, precibus, minis, clamore, vi etc. resistit et vim illatam repellere
conatur.

2. Patet in actus elicitos voluntatis non posse cadere violentiam,
siquidem est contradictio in terminis voluntatem cogi ad actum i. e.
in voluntate esse inclinationem erga obiectum, dum eadem voluntas
ab eodem obiecto renitendo declinat; quare nec Deus potest cogere
voluntatem. In actus autem, qui a voluntate imperari possunt, cadere
potest violentia: nam non solum corporis membra, sed etiam potentiae
internae, praesertim phantasia et intellectus, a vi externa (e. g. per
influxum angeli boni vel mali) ad actus moveri possunt renitente
voluntate.
3. Violentia dividitur in violentiam absolutam et in violentiam secun­
dum quid; illa habetur, quando is, cui infertur, resistit quantum pot­
est et proinde omnino invitus patitur; haec duplici sensu accipitur:
a. secundum alios enim habetur, quando patiens vim illatam repellere
aut saltem minuere potest, sed non facit; b. secundum alios habetur,
quando patiens vim illatam repellere non potest, sed nec omnino in­
vitus patitur.

58. Influxus violentiae in actus humanos. 1. Violentia absoluta tollit
omne voluntarium: nam actus a violentia absoluta causatus fit volun­
tate prorsus renitente, et si vel minimum consentiret vel resistentiam
debitam omitteret, iam deficeret violentum absolutum. Ideo violentia
tollit peccatum^ cum non possit esse peccatum, quod non sit volun­
tarium.
Non pcccat, qui violenter inclusus cogitur omittere sacrum die festo; qui
cogitur genua curvare vel thus adolere coram idolis; virgo, quae vi opprimitur
et pro viribus resistit; qui patitur pravas suggestiones vel motus.

2. Violentia secundum quid non tollit, sed minuit voluntarium; aut
enim omittitur resistentia, quae adhiberi posset et deberet, et tunc actio
violenta est indirecte (in omissione resistentiae) voluntaria, ut si mulier,
quae opprimitur, invasorem, quem repellere posset, non repellit; aut
voluntas non omnino repugnat, et tunc habetur aliquis voluntatis con­
sensus (volitum), ut si mulier quae opprimitur et invasorem repellere
non potest, in pravam delectationem consentit.
Resistentia, quae opponenda est violentiae, ne actio violenta seu coacta im­
putari possit in peccatum, quandoque requiritur per se, quando nimirum vio­

60

II. De actibus ad finem aptis

lentia eiusmodi est, ut superari possit. Sic si quis patitur tactus inhonestos, ut
violenti et pleno sensu involuntarii sint, requiritur non solum, ut voluntas re­
pugnet, sed etiam ut tactus repellantur, quantum fieri potest: alias enim, qui
vim patitur, aliquatenus saltem consentire censetur. Quandoque resistentia
requiritur per accidens, etsi mutilis sit, quando nempe requiritur ad praecaven­
dum scandalum; sic martyres, qui cogebantur thus offerre idolis, tenebantur
resistere, quatenus opus erat ad ostendendum se pati invitos; vel quando neces­
saria est ad praecavendum consensum, id quod accidit, ubi vis infertur contra
castitatem; sic mulier oppressa tenetur per se etiam clamore et viribus corporis
quantum potest resistere. Verum si haec resistentia positiva inutilis vel nimis
difficilis immo periculosa sit, ab ea adhibenda excusatur, dummodo vitare possit
consensum.

II. Impedimenta habitualia.
Impedimenta habitualia duplicis generis sunt: alia ex parte volun­
tatis, scilicet propensiones naturales in malum et habitus acquisiti, qui
voluntatem inclinant ad actus moraliter malos; alia ex parte intellec­
tus, scilicet opiniones falsae et aegrotationes animi, quae hominem
impediunt, quominus plene suis facultatibus spiritualibus uti possit.

§ 1. De propensionibus et habitibus.
59. Notiones. 1. Propensiones naturales ad bona sensibilia et mo­
raliter mala e. g. ad ebrietatem, luxuriam, iracundiam etc. ex consti­
tutione et complexione corporis (ex statu et condicione systematis
nervei) oriuntur atque ab eius habitudine multum dependent. Hinc ea,
quae in corporis constitutionem et habitudinem influunt, etiam in pro­
pensiones naturales influxum exercent, ut victus, occupatio, anni tem­
pora, loci temperies etc. Eadam frequenter a genitoribus hereditate
innata sunt.

2. Habitus definitur constans inclinatio ad similes actus producen­
dos facultati superaddita. Habitus confert potentiae, cui inest, ut haec
facile et prompte operari possit et operetur.
a) Homo a natura non est praeditus habitibus, nec bonis nec malis,
sed solum quibusdam propensionibus seu dispositionibus ad habitus,
qui habitus inchoati vocantur atque a naturali temperamento vel a
genitoribus hereditate proveniunt. Ipsi habitus repetitione actuum simi­
lium acquiruntur: quivis enim actus in potentia, a qua procedit, quandam determinationem seu inclinationem ad similes actus producendos
relinquit; per iterationem eorundem actuum deinde habitus in poten­
tia generatur. Ordinarie ad habitum generandum plures actus requi­
runtur, nisi valde intensi sint.
b) Postquam adeptus est usum rationis, homo incipit habitus sibi
acquirere. Etenim si resistit passionibus, quae ad sensibilia trahunt,
hoc ipso gradatim augentur vires voluntatis contra passiones, for­
matur dispositio quaedem in voluntate similes actus contra passio­
nes eliciendi, quae voluntatem ad bonum inclinat, appetitum passio­

De actibus humanis

61

nis minuit atque voluntati subiicit, quin et ipso corporis organa ex­
perientia teste dispositionem virtuti consentaneam induunt. Si econtra
passionibus indulget, vires voluntatis ad superandas passiones minu­
untur, inclinatio in passionis obiectum augetur atque ipsa corporis
organa dispositionem consentaneam induunt, adeo ut homo tandem
vitio subiciatur. Manet tamen in voluntate potestas contra impetus
passionis, utut per habitus vitiorum auctae, libere se determinandi,
dummodo sufficiens usus rationis remanserit.
c) Quo frequentius similes actus iterantur, eo maior in potentia fit
inclinatio et facilitas ad similes actus. Habitus intensus et in potentia
iam diu radicatus vocatur consuetudo, quae interdum tanta vi ad similes
actus impellit, ut ei vix imperari possit: consuetudo altera natura.
d) Pravae consuetudines duplicis generis sunt: aliae quae potentias
organicas (phantasiam et appetitum sensitivum) non afficiunt nec
potentias spirituales in suis functionibus impediunt ut consuetudo blas­
phemandi, mentiendi, furandi; aliae, quae potentias organicas, quando­
que quidem adeo vehementer alterant, ut activitates potentiarum
spiritualium inde impediantur ut consuetudo luxuriae et ebrietatis.
e) Ratione originis distinguitur consuetudo naturalis seu involun­
taria, quae sine advertentia ad eius effectus morales contrahitur, et con­
suetudo moralis seu voluntaria, quae cum cognitione effectus moralis
contrahitur et retinetur.

60. Influxus in actus humanos. 1. Propensionum naturalium atque
habituum quoad substantiam idem est influxus in actus humanos: Si
voluntarium sumitur prout differt a libero exercitio (i. e. quod a volun­
tate tamquam a causa procedit), habitus augere dici potest volunta­
rium quoad intensitatem; si vero voluntarium sumitur pro libero, libe­
rum exercitium minuitur per habitum, quia indifferentia minuitur. Uti­
que, quamdiu habitus ipse voluntarius est, quoad effectum (culpam)
nil mutatur23) (n. 86).
2. De consuetudine, a. Prava consuetudo, quae activitatem mentis
et voluntatis non inficit, libertatem minuit quidem, sed actum perfecte
humanum et culpam gravem non excludit. Quandoque tantam in vo­
luntatem vim exercet, ut difficulter superari possit, attamen talis non
est, ut voluntas, saltem auxilio gratiae adiuta, ei imperare non possit.
Omnino teneri debet, consuetudinem pravam quamcunque adhibitis aptis re­
mediis tractu temporis emendari posse, nisi facultates spirituales in suis activi­
tatibus propterea turbatae sint.

b. Prava consuetudo, quae mentis et voluntatis functiones impedit,
libertatem ita minuit, ut homo actus perfecti et gravis culpae sit in­
capax, et eo quidem magis, quo magis intellectus et voluntatis activi­
tas turbatur.
M) Cf. Suarez, De volunt, disp. 3 s. 3 n. 16.

62

II. De actibus ad finem aptis

Ut diiudicari possit imputabilitas delictorum, quae ex prava consuetudine,
praesertim contra castitatem, committuntur, notandum ist: actus peccaminosos,
quo frequentius committuntur, eo magis appetitum augere, adeo ut vehernentissimus impulsus ad peccatum adigat, eosdemque actus energiam voluntatis de­
bilitare, atque intellectum bona sensibilia recogitantem impedire, quominus
motiva, quae a peccato retrahant, sufficienter perpendere possit. Haec impedi­
menta libertatis in iis maiora sunt, qui pravum habitum iam paene ab infantia
contraxerunt, et maiora adhuc in iis, quibus mala dispositio a parentibus here­
ditate transmissa et consuetudine aucta est. Quamvis ergo plus minusve delibe­
rate peccent, possunt tamen, non quidam a toto, sed a tanto peccato excusari.

c. Bona consuetudo, etsi reddit actus faciliores et physice minus vo­
luntarios in actu, cum tamen et ipsi sint voluntarii in causa, non minuit
iimputabilitatem ad laudem vel meritum.

§ 2. De persuasionibus falsis et aegrotationibus animi.

61. Notiones. 1. Opiniones et persuasiones falsae atque erroneae de
rebus religiosis et moralibus ortum habent a mala educatione, a fami­
liari consuetudine cum pravis sociis, a lectione librorum foliorumque
malorum etc. Eiusmodi persuasiones impediunt, quominus intellectus
vera bona consideret atque aestimet et voluntati proponat, quae pro­
inde de solis sensibilibus, profanis et saepe prohibitis delectatur. Pec­
catum, quod in hoc statu committitur, materiale est si persuasiones
falsae invincibiles sunt, formale si vincibiles sunt24) (Cf. n. 50).
2. a
Animi aegrotatio (psychopathia, Seelenkrankheit vel Seelenstorung) adesse dicitur, cum activitates mentis et voluntatis habitualiter male affectae sunt. Ex principiis psychologicis fieri nequit, ut
intellectus et voluntas in se aliquo morbo laborent, cum sint potentiae
mere spirituales, quae morbi sunt incapaces; in specie voluntas aliam
aegritudinem in se ipsa habere nequit, quam pravos habitus, qui libe­
ram determinationem minuunt quidem, sed non auferunt. Attamen cum
potentiae spirituales in suis actibus externe dependeant a sensibus,
praesertim vero a phantasia, ab appetitu sensitivo atque ab illa parte
cerebri, quae functionibus harum potentiarum inservit, si potentiae
sensitivae male affectae sunt, per redundantiam etiam intellectus et
voluntas in suis functionibus turbantur.

b. Secundum medicos manifestationes psychopathiae esse possunt:
perceptio sensum alterata quantitative (hyperaesthesia, hypaesthesia,
anaesthesia) vel qualitative (illusio, quae est erronea interpretatio
obiecti, hallucinatio i. e. perceptio obiecti non exsistentis) ; perturbatio
memoriae, quae sive omnino, sive partialiter deficit (amnesia, hypomnesia), sive obiecta deformat (paramnesia, cuius summus gradus est
*‘) Münckcr I. c. 3. Abschnitt. 4. Kap. Ungiinstige Einfliisse der Umwelt auf
die Gewissensentscheidung. Zalba I, 120s.

De actibus humanis

63

myrnomtania); ideae perturbatae (Wahnideen), quae vel celeritate et
s>ine rationabili connexione se invicem excipiunt (Ideenflucht) vel dif­
ficulter tantum inter se connectuntur. Interdum una idea praevalet et
quasi fixa in mente haeret, ut propriae excellentiae (megalomania;
GroBenwahn) vel persecutionis timendae (Verfolgungswahn) vel cul­
tus religiosi exercendi (religiôser Wahn) vel sexualitatis abnormis;
emotiones et passiones vel deficientes (abulia) vel exaggeratae, prae­
sertim timoris (phobiae); totius conscientiae psychicae et activitatis
externa vel deficientia (somnolentia-sopor-coma) vel excitatio ab­
normis.
c. Causae morborum animi enumerantur endo genae (hereditate
transmissae) et exogenae, ut nimium laboris, vulnera praesertim cere­
bri, intoxicationes, infectiones, eventus terrifici (bellum, terraemotus),
denique habitus peccaminosi (e. g. in re sexuali), conversio religiosa
culpabiliter neglecta.
d. Psychopathologia nondum sufficientem declarationem et divisio­
nem morborum animii proposuit. Ut aliquis saltem conspectus prae­
beatur Niedermeyer distinguit psychoses, neuropathias, psychopathias"5).

Psychopathiae complectuntur anomalas dispositiones corporis et
aniiimae, ex quibus psychosis vel neuropathia oriri potest (degenerierte
Anlage), ut sunt labilitas affectuum (Triebmensch, Zwangsmensch),
monomania e. g. cleptomania et imprimis psychopathia sexualis.
Psychosis est actualis vel acutus (ut aiunt) animi morbus; habetur
in schizophrenia, paranoia (Wahnsinn), oligophrenia (Schwachsinn),
dementia (Verblôdung), alcoolismo chronico, morphinismo, et simi­
libus.

Neurologia distinquit morbos organicos nervorum, ut e. g. tabes
dorsalis (Rückenmarkschwindsucht) aut neuritis (Nervenentziindung),
in quibus laesio quaedam deprehenditur in materiali organo (in cerebro
aut in systemate nervorum vegetativo25*1). Sunt vero etiam perturba­
tiones vitae sensitivae et psychicae (Seelenstorungen!), quae corpus
vere vel apparenter intactum relinquant; qui morbi ^functionales vel
constitutivis dicuntur neuropathiae. Sunt praeprimis neurasthenia et
hypochondria, dein neuroses organicae (ut aiunt), quae usum orga­
norum mirum in modum impediunt (e. g. neurosis cordis. Herzneurose, n. ventriculi, Magenneurose; neurasthenia sexualis, Sexualneurosen) et anankismi diversi vel phobiae (Zwangsneurosen), quae uti
videtur sine ulla ratione obiectiva timores animae iniciunt (agorapho­
bia, Platzangst; phobophobia i. e. timor timoris, Angst vor der Angst),
denique hysteria et epilepsia.
2R) Niedermeyer, Compendium, 301—334. Idem, Handbuch, V. 40—104.
uc>n) Niedermeyer, Compendium 268—270.

MM

64

II. De actibus ad finem aptis

62. Influxus aegrotationum animi in actus *humanos'- 1).
Principia: 1. A morbida propensione in malum distinguenda est
debilitas voluntatis relate ad bonum (WiJlensschwache, sittliche
Schwache), quae in statu naturae lapsae ei naturaliter inest. Concu­
piscentia enim electionem boni moralis difficilem reddit atque natura­
lem voluntatis debilitatem in ordine morali constituit, quae habitibus
pravis valde augeri potest. Tamen negari nequit esse et in dies augeri
impedimenta actus humani pathologica. Vehementia passionum extra­
ordinarie exaggerata, phobiae, in casu concreto indicium de libertate
saepe redddumt difficillimum.

2. Distinguendum est inter impedimentum pathologicum (dispositionem vel impulsum pathologicum) et actum singularem in quem
exercent suum influxum. Aegrotatio animi saepe nullo modo libertati
subest, at inde non sequitur indoli morbidae nullo modo posse resisti.
Impulsus morbidus non est idem ac impulsus insuperabilis.
3. Si psychopathia per actus humanos inducta est ut toximaniae vel
narcomaniae per abusum alcooli aliorumve toxicorum (Rauschgifte)
aut metalues, applicanda sunt quoad psychopathiam in se et quoad
actus moraliter malos, qui inde sequuntur, principia de voluntario in
causa.

4. Quoniam voluntas in suis actibus directe solum a cognitione de­
pendet, praelucente cognitione per se semper expedita et libera est.
At experientia constare videtur possibilitas actuum externorum, qui
coacte fiant stante clara cognitione eorum illiceitate. Imo pauci20®)
etiam putant fieri posse, ut voluntas violentia interna pathologica co­
gatur ad consensum contra aliam simultaneam et deliberatam volun­
tatem. Patet talem consensum extortum non esse liberum.
NB.! In applicando principio hoc casui cuidam extraordinario opus est magna
discretione et cautione, ne incidatur in sententias 41—53 Michael de Molinos ab
Innocentio XI. damnatas (D. 1261—1273).

5. Unusquisque casus pathologicus pro seipso diiudicandus est. Non
valet regula generalis. x> Pathologicus semper privatur libertate et responsabilitate« neque >Quamvis pathologicus, tamen responsabilisa

6. In dubio indicandum est secundum communiter contingentia et
deliberatos habitus aegroti. Diminutio vero libertatis in homine psy­
chice aegroto iure praesumitur. » Lucida intervalla«2<lb), quae vocan­
tur secundum modernos medicos non sunt tempora sanitatis, quibus
aegrotus fruatur plene facultatibus suis, sed illis temporibus effectus
psychopathic! tantum latent.
2«) Zalba, I. c. I. 130. Hürth, I. c. 1. 422 s.
2«a) Hürth, 1. c. 405.
«b) Niederrneyer, V. 33—37.

De actibus humanis

65

7. Sacerdos psychopathicos, praesertim hystericos religiose tanium
adiuvet salutaria dando monita et sacramenta administrando, minime
vero psychotherapiam medico reservatam sibi usurpet20c).

62 a. De psychotherapia (psychiatria). 1. Medioi multas excogi­
taverunt methodos, quibus aegrotationes animi, praesertim functiona­
les sanarent. Quae methodi constituunt scientiam et artem psychotherapeuticam.
Sunt vero imprimis hae: a. methodus psychophysica, quae per actio­
nes in corpus psychicam vitam ordinare vult (ergo indirecte vel psychosomatiice).
b. methodus suggestive/, quae per hypnosim neuroses dissolvere in­
tendit.
Narcoanalysis ad hanc methodum reducitur, cum loco suggestionis per nar­
cotica (Evipan, Pentothal, Amythal) statum mentis hypnosi similem provocat
ad peragendam psychokatharsim.

c. methodus analytica (Freud) ad eundem finem adhibet psychoanalysim, quae causas morbi efficientes in subconscientia latentes in­
venire vult (secundum leges psychologiae de associationibus) et resol­
vere. d. methodus psychologiae individuatis (Adler) quaerit magis
causas finales, quae psychopath i cum ad fugam in aegrotationem de­
terminaverunt. e. methodus psychologiae complexae (Carolus Gusta­
vus Jung) conatur perscrutari »inconscientiam *collectivam et indu­
cere aegrotum ad complendam personam per agnitionem >umbrae<
i. e. partis personalitatis hucusque neglectae. Ideo haec methodus dici­
tur psychoagogica et synthetical d).
2. Moralitas harum methodorum. Finis omnium harum methodorum,
sanatio psychopath i ci, certe est bonus et laudandus, attamen quaestio
movenda est de inediis ad hunc finem adhibendis.

Fundamentale principium medico circa aegrotum observandum est
hoc: Medicus ut persona privata nullam habet potestatem de patho­
logico nisi eam, quam ei aegrotus vel aegroti huius parentes, tutores,
curatores de eo potestatem habentes explicite vel implicite concedunt
Atqui aegrotus non habet absolutum ius in suum corpus et animam
(non est proprietarius sui ipsius), sed utitur tantum iure relativo ad­
ministration is sui corporis et animae secundum moralem legem na­
turae. Ergo et psychopathicus et psychotherapeuta aegroti nomine
agens debet theoretice et practice agnoscere Deum creatorem, domi­
num, legislatorem, finem ultimum et supernaturalem personae hu­
man aeMc).
w,c) Miller, Katholische Beichte (Innsbruck-Wien 1946).
■i) Niedermeyer, Handbuch, V. 111—266 (Scripta et opera hac de re edita
enumerat 1. c. 267—290). Idem, Compendium, 335—356.
»»·) Pius XII. Allodutio, AAS 44 (1952) 782—784.
5 NoIdin, Vol. I

66

11. De actibus ad finem aptis

Prae lice haec imprimis notanda sunt: a. Non licet psychotherapeutae aegro­
tum inducere, ut omnes omnino repraesentationes, libidines, experientias se­
xuales de novo excitet, quia est periculum peccati nec est ratio sufficiens peri­
culum permittendi, cum non certo constet de necessitate therapeutica illirnitatae
explorationis vitae sexualis et psychokatharsis saepe melius et stabilius via
indirecta perfici possit, b. Limitatur ius therapeutae perscrutandi subconscientiam aegroti per 8. decalogi praeceptum; sunt enim secreta commissa, quae
ne medico quidem licite revelari possunt, c. Si psychopathicus se propter vera
peccata culpabilem sentit, nec potest nec licet hunc >sensum culpabi! itatis<
(sentiment de culpabilité) per persuasionem vel suggestionem aufferri. In tali
casu opus est sincera religiosa conversione, d. Etiam peccatum materiale (prop­
ter defectum responsabilitatis in concreto psychopathico) violat legem moralem
nec est res indifferens. Medicus ergo tale peccatum ad summum tolerare potest,
si evitari nequit, numquam vero approbare nec suadere20 f).

Nota. Noticia de aegrotationibus animi confessario adeo necessaria inveniri
potest Milncker, Der psychische Zwang (Düsseldorf 1922). Jud, Zur Psycho­
logie der Skrupulanten (Freiburg, Schw. 1935). Bergmann, Religion und Seelenleiden (Düsseldorf 1927 1930). Chrysoslomus Schulte, Was der Scelsorger von
nervosen Seelenleiden wissen muB (Paderborn 1936). Biot-Galimard, Guide
médical des vocations sacerdotales (Paris 1945). Klug, Tiefen der Seele11
(Paderborn 1949). Niedcrmeyer, Handbuch der speziellen Pastoralmedizin,
V. Seelenleiden und Seelenheilung (Wien 1952). Idem, Compendium der Pasto­
ralmedizin (Wien 1953), 259—389. Dobbelstein, Psychiatrie und Seelsorge
(Freiburg, Br. 1952). Idem, Der normale Mensch im Urteil der Psychiatrie
(Einsiedeln-Zürich-Koln 1955).

2°f) Pius XII Allocutio in Conventu de hystopathologia systematis nervorum
Romae 13. IX. 1952 habito, AAS 44 (1952) 779—789; Allocutio in Conventu
de psychotherapia et psychologia Romae 13. IV. 1953 habito, AAS 45 (1953)
278—286. De hypnosi cf. etiam De Praeceptis 749.
I

67

QUAESTIO SECUNDA.
De actibus moralibus.
Articulus primus.
De natura actuum moralium27).

65. Qui sint actus morales. 1. Morule primo et proprie dicitur de
actione, eaque humana. Quidquid praeterea morale dicitur (ordo mo­
ralis, lex moralis, virtus moralis etc.), secundario et improprie sic
appellatur.
Morale enim a more dicitur; mos autem proprie significat eundem saepius re­
petitum agendi modum in agentibus liberis: morale ergo primo et proprie ad
actiones liberas pertinet; improprie morale dicitur, quidquid ad actionem mora­
lem aliquo modo refertur.

2. Morales dicuntur actus, qui ut normae supremae vivendi confir­
mes vel difformes libere perficiuntur. Duplex ergo condicio requiritur,
ut actus possit dici moralis:
a. Ut sit liber: actus enim necessarius nec moralis nec proprit hu­
manus dici potest.
Ihi, ait s. Thomas, incipit genus moris, ubi primo dominium voluntatis inveniturc37»). Et sane actus moralis omnium consensu hominem facit dignum laude
aut vituperio, praemio vel poena; atqui solum id, quod cum libertate fit, homi­
nem facit dignum laude et praemio aut vituperio et poena.

b. Ut haec co n for mit as vel d iffor mit as apprehensa, in actu bono
etiam intenta sit: sola enim libertas ad constituendam actus moralitatem non sufficit, sed insuper requiritur, ut voluntas tendat in obiec­
tum, quod ab intellectu apprehenditur et voluntati repraesentatur sub
respectu morali: moralis enim actus esse non potest, nisi ex tendentia
voluntatis in obiectum morale, sicut actus bonus vel malus esse nequit,
nisi ex obiccto bono vel malo.
a. Distinguimus ordinem physicum seu naturae et ordinem moralem seu
rationis. Ad ordinem physicum pertinet omne id, quod ad evolvendam, conser­
vandam perficiendamque naturam sive sensitivam sive spiritualem conducit,
quod proinde agenti delectationem vel saltem utilitatem affert; ad ordinem vero
rationis seu moralem pertinet id quod naturam rationalem decet, cius dignitati
conveniens est. Si operans in aliqua actione ml aliud apprehendit et intendit
nisi delectationem vel commodum naturae, actionem moralem non exercet, etsi
actio ad ordinem spiritualem pertineret; qui e. g. in studio mathesis vel musicae
nil aliud cognoscit, nisi illud placere vel hominem perficere et solum hanc
delectationem vel utilitatem intendit, non exercet actionem moralem. Ut actio
moralis sit, qualitatem moralem obiecti apprehendere et velle debet.
(i. Obiectum actus moralis potest esse res, cuius natura ita comparata est,
ut enti rationali conveniat circa illam actum sive amoris sive aversionis exercere
27) E. Gutwenger, Wertphilosophie mit besond. Bcrücksichtigung des ethischcn Wcrtes (Phil. u. Grenzw. VIII. I und 2), Innsbruck 1952.
)
'·**
S. 771. 2. dist. q. 3. a. 2.
5*

68

II. De actibus ad finem aptis

ut Deus, qui ab homine amandus est; vel potest esse actio, quae natura sua
eiusmodi est, ut enti rationali eam ponere vel vitare conveniat; sic enti rationali
convenit, ut veritatem dicat, periurium fugiat.

γ. Ergo non omnis actus humanus simul moralis est; sed sunt actus humani,
qui morales non. sunt. Et sane non solum pueri deliberate agunt, quin eorum
actus morales sint, quia rationem boni et mali moralis nondum apprehendunt,
sed etiam adulti quandoque deliberate exercent actus sine omni prorsus atten­
tione ad eorum indolem moralem, praesertim quando indifferentia aspiciunt
legunt, scribunt etc.28). Auctores morales in hac re diversae sunt sententiae. Alii
omnes actus humanos dicunt morales, sicut omnes actus morales sunt humani20).
Alii econtra tenent esse actus humanos, qui propter defectum advertentiae ad
ordinem moralem non sunt morales. Prioris sententiae patroni affirmare debent
hominem, quoties deliberate agit, etiam ad ordinem moralem saltem in confuso
advertere; atqui hoc adversari videtur experientiae.

Articulus secundus.

De norma moralitatis30).

64. Quae sit. 1. Morales dicuntur actiones, moralia dicuntur earum
obiecta. Id, quo aliquid est et dicitur morale, termino abstracto moralitas vocatur. Moralitas ergo duplex distinguitur, altera obiectiva, quae
inest obiecto actus moralis seu actui obiective spectato, altera subiectiva vel formalis, quae inest ipsis actibus moralibus.
2. Num actio sit moralis, et in specie num sit moraliter bona vel mala
ab eius obiecto dependet, adeo ut actio sit moralis, et moraliter bona
vel mala, quia obiectum eius morale et moraliter bonum vel malum
est. Quaeritur ergo, quid illud sit, quo obiecta actionum moralium con­
stituuntur moralia et in specie moraliter bona vel mala. Obiecta volun­
tatis constituuntur moralia et moraliter bona vel mala ab aliqua
norma, quae dicitur norma moralitatis; adeo ut actio, quae huic nor­
mae conformis est, sit et dicatur moraliter bona, quae vero ab ea difformis est, moraliter mala. Moralitas igitur obiectorum moralium in
quadam relatione ad normam moralitatis consistit et definiri potest:
’·*)
Cf. Struggl, Theologia moralis tract. 1. q. 2. n. 28. E Milller-Seipel,
Theol. moralis10 (Ratisbonae 1923) I. § 98 n. 2.
|
u®) Cf. s. Thomas 1. 11. q. 1. a. 3. Lchmkuhl I. n. 95.
30) Quaestio dc moralitate et moralitatis principio seu norma in philosophia
morali facile principem locum occupat, ex qua praecipuas notiones pro insti­
tuto theologiae moralis desumpsisse iuvabit. Cf. Suarez, De bonitate et malitia
humanorum actuum. Frins, Zur Philosophie der Sittlichkeit ZkTh 10 (1886)
577 ff. Idem, De actibus humanis (Friburgi 1904) II p. 54 ss. Theod. Meyer,
Institutiones iuris naturalis2 (Friburgi 1906) 1. n. 140 ss. V. Cathrein, Moralphilosophie5 (Freiburg 1911) I. S. 183 ff. /. Donat, Ethica generalis (Oeniponte
1934) n. 122 sqq. Lottin I. c. 3: Les normes de la moralité. 11. c. 13 A propos
des normes de la moralité; 14. La norme de la moralité chez s. Thomas d’Aquin.
Lanza 1. c. 125—129. Mausbach-Ermecke 1. c. pg. 73—81.

De actibus moralibus

69

relatio obiecti moralis ad normam moralitatis. Quaeritur ergo, quae­
nam sit norma moralitatis.
Moralitas est notio generica et consistit in illa obiectorum moralium proprie­
tate, qua relationem dicunt ad suam normam. Haec autem relatio duplex esse
potest, vel conformitatis vel difformitatis; quare duo suprema genera obiectorum
moralium distinguuntur: moraliter bona et moraliter mala.

65. Divisiones moralitatis. 1. Ratione subiecti moralitas est objec­
tiva et subiectiva.
a. Moralitas obiectiva est illa obiecti (actus moralis) condicio, prop­
ter quam conforme vel difforme est normae vivendi. Duplex distin­
guitur moralitas obiectiva, interna, quae obiecto convenit ex se, et
externa, quae obiecto convenit ex praecepto superioris.
b. Moralitas subiectiva est illa actus condicio, qua agens deliberate
amplectitur vel aversatur obiectum, quod conforme vel difforme est
normae vivendi.
a. Moralitas subiectiva ab obiectiva essentialiter dependet et designat modum,
quo actus moralis producitur, illam nempe condicionem, qua libere et cum
cognitione qualitatis moralis obiecti exercetur. Ab hac moralitate homo consti­
tuitur moraliter bonus vel malus.
β. Moralitas obiectiva vocatur etiam materialis, quatenus actionibus objective
consideratis convenit in se, independenter ab agentis apprehensione; et mora­
litas subiectiva vocatur etiam formalis, quatenus actioni convenit dependenter
ab apprehensione agentis. Quia agens in sua cognitione fallibilis est, fieri potest,
ut eadem actio sit formaliter bona et materialiter mala, et vicissim fieri potest,
ut eadem actio sit formaliter mala et materialiter bona.

2. Ratione perfectionis distingui debet moralitas incompleta et com­
pleta; illam actiones morales sortiuntur ex sola convenientia cum na­
tura rationali, hanc etiam ex conformitate cum divina voluntate: etenim
completo sensu bonum et malum dicitur, quod praemio et poena dig­
num est; praemio autem vel poena dignum est, quod legi conforme
vel ab ea difforme est.
a. Supposita creatione vult Deus, et quidem necessario vult, ut homo servet
ordinem moralem. Iste actus divinae voluntatis est lex aeterna, qua homo ordi­
nem moralem servare tenetur. Ideo dicendum est, bonum esse, quod voluntati
divinae vel legi aeternae conforme est, et malum esse, quod a voluntate divina
vel a lege aeterna difforme est.
b. A norma moralitatis distingui debet principium obligationis. Sane aliud est
quaerere, cur actus humanus sit moraliter bonus vel malus, et aliud quaerere,
cur actus humanus sit moraliter (positive vel negative) necessarius seu ex obli­
gatione ponendus vel omittendus. Norma moralitatis est ordo moralis a Deo
constitutus, prout est auctor naturae humanae; principium obligationis est lex
aeterna seu Deus, prout est supremus legislator. Multo latius patet moralitas
quam obligatio: quamvis enim actio moraliter mala sit etiam prohibita, quamplurimae tamen sunt actiones moraliter bonae, quae non sunt praeceptae. Quae
quidem apte confirmantur nota s. Augustini definitione, secundum quam lex
aeterna est ratio et voluntas Dei ordinem naturalem (moralem) conservari iubens
perturbari vetans.

7θ

If. De actibus ad finem aptis

66. Norma constitutiva et suprema. Norma constitutiva moralitatis
est ordo rerum in finem ultimum.
Norma constitutiva illa est, ex qua actiones humanae habent essen­
tialem suam moralitatem, i. e. ad quam conformes vel difformes esse
debent, ut bonae vel malae dicantur. Atqui »ea quae sunt ad finem,
non dicuntur bona, nisi in ordine ad finem«31) vel generatim ordo in
finem est norma rectitudinis et bonitatis rei; prout est vel non est in
finem, est bona vel mala. Ergo ordo rerum in finem ultimum (cf. n. 39)
est norma constitutiva et simul suprema moralitatis actuum.
A qua sententia parum differt, qui dicit normam supremam esse essentiam
divinam. Homo enim prae aliis creaturis excellenti modo est repraesentatio
divinae essentiae iam in suis facultatibus naturalibus, a fortiori autem in facul­
tatibus supernaturalibus; proinde idea exemplaris pro omnibus quae decent na­
turam humanam elevatam, ultimatim in essentia divina reperitur.

67. Norma manifestativa. In plerisque actionibus humanis moralitas
seu convenientia resp. disconvenientia cum ordine in finem ultimum
optime cognoscitur eo, quod inspicitur humana natura, utrum nempe
naturae humanae conveniant necne. Nam ipsa ordinatio in finem
ultimum fit vel fieri debet secundum naturam humanam. Immo cum
homo sit etiam ipse finis proximus multarum rerum et actionum (v. g.
propriarum perfectionum, animalium, plantarum, etiam aliorum homi­
num, in quantum ab eis amorem, obedientiam, adiumentum postulare
potest), natura humana quoad has actiones etiam dici potest norma
constitutiva, utique subordinata ultimae normae.
Attamen sunt etiam aliae actiones, pro quarum moralitate cogno­
scenda non sufficit inspicere naturam humanam, sed v. g. Dei iura vel
Dei voluntatem (quomodo v. g. colendus sit). Inde in his natura
humana non est norma adaequata.
Inde dici potest, naturam humanam esse praecipuam normam manifestativam moralitatis, in quibusdam etiam constitutivam. Deus enim
hominem elevavit ad statum supernaturalem filiationis divinae et facul­
tates huic statui convenientes eidem dedit; sed eo ipso voluit, ut homo
agat vitam filio Dei convenientem, i. e. natura humana elevata est
norma boni et mali pro homine; est autem regula regulata vel regu­
landa a suprema regula32).

68. Non est moralitas sine Deo. Moralitas duplici sensu accipi pot­
est, sensu latiore et imperfecto, quo significat ordinem moralem i. e.
actiones, quae ordini morali conveniunt; sensu stricto et perfecto, quo
significat ordinem moralem seu actiones ordini convenientes et immu­
31) S. Th. II. II. q. 23. a. 7.
32) Lev. 11, 44 >Sancti estote, quia ego sanctus sum< coli. Mattii. 5, 48;
Eph. 4, 13.

De actibus moralibus

71

tabili lege praeceptas. Utroque sensu verum est, praecisione facta a
Deo non haberi moralitatem.

a. Actiones ordini morali convenientes nituntur principiis moralibus,
quae intelliguntur esse necessaria atque immutabilia; sed eiusmodi
principiorum fundamentum non potest esse nisi ens necessarium et
immutabile, Deus, qui sicut est fons omnis veritatis, ita etiam fons est
omnis bonitatis moralis. Sine Deo ergo principia moralia carent fun­
damento et proinde suam absolutam necessitatem suamque immutabili­
tatem amittunt.
b. Omnes intelligunt legem seu obligationem moralem in se con­
tinere absolutam necessitatem finis et parem necessitatem mediorum;
atqui solum supremus legislator, Deus, entibus rationalibus constituere
potest finem absoluta necessitate obtinendum et determinare media
pari necessitate adhibenda33).
Articulus tertius.

De fontibus moralitatis.

69. De ipsis fontibus. 1. Fontes vel etiam principia moralitatis vo­
cantur illa elementa actuum humanorum, quae actionem moralem in
concreto constituunt ordini morali convenientem vel ab eo discrepan­
tem: haec elementa sunt obiectum, circumstantiae et finis. Tres ergo
numerantur fontes moralitatis: obiectum, circumstantiae et finis.
a. Scilicet moralitas actionum in genere desumitur ex earum convenientia vel
discrepantia cum ordine morali; sed actus morales tum boni tum mali diversi
sunt, lam quaeritur, quid actiones constituat ordini morali convenientes vel ab
eo discrepantes; et cum tria sint, quae actiones in concreto constituunt ord;ni
morali conformes vel difformes: obiectum, finis et circumstantiae, nec reperiatur
in actione aliud elementum, iure merito dicitur, in actionem ex triplici fonte
derivari moralitatem.
b. Moralitatem actionum derivari ex hoc triplici fonte non significat, morali­
tatem in qualibet actione ex his tribus simul desumi, sed significat eam ex aliquo
horum trium derivari: in concreto igitur pro diversitate actuum modo ex uno
vel altero, modo ex omnibus simul desumitur.

2. Ut actus sit bonus, omnia principia, a quibus moralitas dependet,
debent esse naturae rationali conformia; si vel unum sit difforme, actio
fit mala; unde axioma invaluit: bonum ex integra causa, malum ex
quovis defectu. Si ergo actus ex obiecto, ex fine et ex circumstantiis
naturae rationali conveniens est, simpliciter bonus, quodsi aut ex ob­
iecto aut ex circumstantiis aut ex fine naturae rationali disconveniens
est, simpliciter malus est.
M) Cf. Cathrein, Religion und Moral (Freiburg 1900). Th. Meyer, Die Grundsatze der Sittlichkeit und des Redites (Freiburg 1868). J. Fuchs, Lex naturae,
Die Theonomie des Naturrcchts, 63—70 (Düsseldorf 1955).

72

Π. Dc actibus ad finem aptis

Num et quando hoc principium: bonum ex integra causa, malum ex quovis
defectu restringendum sit, suo loco dicetur: quaeritur enim, num actus ex
obiecto bonus per finem malum ve! per circumstantiam malam totam suam
bonitatem semper amittat.

§ 1. De obiecto.
70. Notio et principium. 1. Obiectum actus moralis dicitur illud,
circa quod tendentia voluntatis proxime et primario versatur.
a. Id, circa quod versatur tendentia voluntatis, est diversum, prout actus
voluntatis est mere elicitus aut elicitus et simul imperatus:
aliqua res: sic
Deus est obiectum amoris Dei, pecunia obiectum aviditatis pecuniae; β. aliqua
actio externa ut in his actibus: velle largiri eleemosynam, velle furari, velle am­
bulare; 7. aliquis actus internus ut in his actibus: velle amare Deum, velle
credere.
b. Dicitur proxime et primario, quia etiam finis et circumstantiae sunt id, in
quod tendit voluntas, at non proxime et primario.
c. Ad obiectum actus ea omnia pertinent, quae eius substantiam, non physice
sed moraliter spectatam, constituunt; porro substantiam actus ea omnia consti­
tuunt, quae ei adeo sunt essentialia et necessaria, ut si aliquid desit vel aliud
addatur, actus fiat diversus. Sic furti obiectum est res aliena domino rationabi­
liter invito ablata: etenim si res non est aliena aut si non invito domino aut eo
non rationabiliter invito aufertur, non est furtum.
d. Obiectum proximum est ipse actus voluntatis imperatus (furari, credere)
vel obiectum actus eliciti (Deus, pecunia); obiectum remotum est id, circa quod
versatur actus imperatus (res aliena in furto, veritas revelata in actu fidei).

2. Primam et essentialem moralitatem actus humani accipiunt ab
obiecto: obiectum enim sicut in ordine physico, ita etiam in ordine
morali per se et primario dat speciem actibus, quia potentiae ab ob­
iecto per se et primario ad actum moventur.
Ideo fit, ut moralitas, quae actui ex obiecto convenit, ante omnem aliam con­
cipiatur, quae ei ex fine vel ex circumstantiis conveniat. Qui ex amore Dei dat
eleemosynam ad sublevandam miseriam pauperis, exercet actum misericordiae,
et qui furatur ad se inebriandum, ponit actum furti, quia obiectum, non finis,
primario constituit speciem moralem actus. Ideo moralitas, quam actus acci­
piunt ex obiecto, dicitur obiecliva, essentialis et substantialis.

71. Divisio. 1. Obiectum dicitur bonum, si naturae rationali consen­
taneum est ut Deum adorare, velle eleemosynam dare; dicitur malum,
si ei dissentaneum est, ut blasphemare, velle furari; dicitur indifferens,
si neutrum obtinet, ut edere, ambulare, scribere, quod ex se naturae
rationali nec conveniens nec disconveniens est.

2. Obiectum aliud interne et per se bonum vel malum, aliud per acci­
dens et ratione praecepti bonum vel malum est. Illud ex se et natura
sua conforme vel difforme est naturae rationali ut amare vel odisse
proximum; posterius non ex se et natura sua, sed solum ratione legis
supervenientis bonum vel malum est ut vesci carnibus vel ab iis ab­
stinere.

De actibus moralibus

73

Obiecta prioris generis praecipiuntur, quia bona sunt, et prohibentur, quia
mala sunt; obiecta vero posterioris generis bona sunt, quia praecipiuntur, et
mala sunt, quia prohibentur.

3. Obiecta in se mala sunt duplicis generis: alia sunt mala absolute
et independenter a qualibet condicione, quia ex se naturae rationali ita
repugnant, ut neque ipse Deus ea mutare possit e. g, odium Dei, per­
jurium; alia sunt mala condicionale i. e. ratione alicuius condicionis,
quae subest potestati Dei propter dominium, quod in res creatas exer­
cet, quam condicionem si Deus auferat, desinunt esse mala et fiunt
licita ut auferre rem alienam, occidere hominem etc.
4. Obiectum materiale dicitur id, circa quod actus voluntatis ver­
satur e. g. pecunia aliena, quae concupiscitur, rei alienae ablatio; obiectum formale dicitur idem obiectum materiale, prout cum cognitione
moralitatis eius libere ab agente attingitur e. g. desiderium vel ablatio
rei alienae facta cum cognitione malitiae moralis.

§ 2. De circumstantiis.
72. Notio et numerus. 1. Circumstantiae sunt condiciones, quae ad
substantiam actus moralis accedunt eumque moraliter (i. e. ratione
honestatis) afficiunt, ut in furto circumstantia loci sacri vel rei sacrae.
Quia circumstantiae ad actum moralem in sua substantia iam consti­
tutum accedunt, accidentia actuum moralium dicuntur.
a. Circumstantiae actuum moralium illae tantum condiciones vocari solent,
quae ad substantiam moralem actus seu ad actum in specie morali iam consti­
tutum accedunt, sic in furto rei sacrae non alienum esse, sed solum sacrum
esse circumstantia actus dicitur.
b. Illae circumstantiae moraliter afficiunt obiectum, quae aliquam habitudinem
continent ad naturam rationalem seu ad ordinem moralem.

2. Septem numerari solent circumstantiae, quae exhibentur hocce
versiculo:
Quis, quid., ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo, quando34).
Quis indicat specialem qualitatem personae, quae operatur, e. g. quod sit
clericus, voto vel matrimonio ligatus.
Quid denotat obiecti ipsius qualitatem vel quantitatem: num percussio gravis
vel levis, patris vel extranei sit, num res furto ablata magna vel parva, sacra
vel profana sit.
Ubi significat rationem loci, utrum sacer an profanus, utrum occultus an
publicus fuerit, ut scandalum oriri potuerit.
Quibus auxiliis significat specialem rationem mediorum, quae agens adhibuit,
ut pecunia furto ablata se inebriare, armis prohibitis vulnerare.
Cur finem operantis indicat, ut furari ad se inebriandum. Licet finis ad cir­
cumstantias pertineat, ob peculiarem tamen influxum in moralitatem peculiarem
considerationem meretur.

3‘) S. Th. 1. 11. q. 7. a. 3.

1.

IL De actibus ad finem aptis
Quomodo actionis modum significat tum interioris ut intense vel remisse, advertenter vel inadvertenter, bona vel mala fide agere, tum exterioris ut occidere
veneno vel gladio, cum crudelitate membratim concidere.
Quando denotat temporis quantitatem et qualitatem: utrum diu an obiter,
tempore sacro an non sacro aliquid factum sit.

3. Non solum obiecta sunt indifferentia, sed etiam complures circum­
stantiae dicendae sunt indifferentes, quae in moralitatem actus non
influunt neque ullam moralitatem ei tribuunt, quia naturae rationali
nec convenientes nec disconvenientes sunt ut eleemosynam dare manu
dextera vel sinistra, feria secunda vel tertia furari.
75. Principia. 1. Actus humanus moralitatem accipit etiam a cir­
cumstantiis, quae obiectum in concreto determinant: nam circumstan­
tiae efficere possunt, tum ut actus sit vel non sit naturae rationali con­
veniens, tum ut magis vel minus conveniens sit. Sic temperanter se
reficere naturae rationali conveniens, intemperanter se reficere naturae
rationali disconveniens est; ferventer Deum colere naturae rationali
magis conforme est quam remisse eum colere; fratrem occidere naturae
rationali magis difforme est quam hominem occidere.

2. Quadruplici modo circumstantiae moralitatem tribuunt actibus
humanis: eo quod
a. actus ex obiecto indifferens fit bonus vel malus ex circumstantiis;
sic manducare carnes die abstinentiae malum, temperate se reficere
bonum est;
b. actus ex obiecto bonus ex circumstantia potest fieri malus (cf. 3);
sic malum est orare contra praeceptum superioris;
c. actus ex obiecto bonus vel malus a circumstantiis novam boni­
tatem vel malitiam accipit; sic qui ex voto a carnibus abstinet, actum
temperantiae et religionis, et qui rem sacram furatur, actum iniustitiae
et irreligiositatis ponit;
d. actus ex obiecto bonus vel malus a circumstantiis fit magis vel
minus bonus aut malus; sic si pauper dat eleemosynam, actus miseri­
cordiae maior est, et si peccat sacerdos, malitia peccati ceteris paribus
maior est.
Notandum est illas circumstantias, quae actioni ex obiecto indifferenti primam
speciem moralem tribuunt, communiter ad ipsum obiectum referri et ab obiecto
non distingui, adeo ut objective bonus vel malus dicatur actus, qui ex obiecto
indifferens, bonus vel malus constituitur ex aliqua circumstantia; sic manducare
carnes die ieiunii dici solet actus ex obiecto malus.

3. Circumstantia graviter mala totam actus bonitatem aufert, cir­
cumstantia vero leviter mala concomitans actum (remisse attendere,
praecipitanter agere, tepide orare, fastidiose eleemosynam dare) non
aufert totam actus bonitatem. Ratio primi est, quia actus, qui plene
a fine ultimo avertit, non potest ad finem conducere. Ratio secundi

De actibus moralibus

75

est, quia eiusmodi actus non avertit a fine ultimo, et ideo tendentia
voluntatis in malum non destruit totam actus bonitatem; et sane, nisi
ita esset, pauci admodum actus boni etiam in viris sanctis reperirentur.
Cum circumstantiis actionum, quae actiones ipsas afficiunt, confundendae non
sunt actiones sive internae sive externae, quae durante actione fiunt, sed ad
ipsam actionem nullatenus referuntur ut pium suspirium vel verbum otiosum
inter studendum, actus impatientiae vel orationis inter laborandum. Eiusmod·
actus, sive boni sunt sive mali, meritum vel demeritum actionis nec augent nec
minuunt, sed propriam in se ipsis moralitatem habent.

74. Divisio circumstantiarum. Circumstantiae dividuntur:
1. In speciem mutantes et speciem non mutantes, prout actionem
solum intra eandem speciem moralem modificant, vel actionis speciem
moralem diversam efficiunt seu potius actioni aliam speciem moralem
superaddunt.
2. Circumstantiae speciem non mutantes vel sunt aggravantes vel
imminuentes, prout bonitatem vel malitiam moralem augent vel minu­
unt, ut si quis actus efficiat, qui longiore vel breviore tempore durent,
vel si grave furtum faciens maiorem vel minorem summam auferat.
Hae circumstantiae vel leviter vel graviter seu notabiliter moralitatem
actus augent aut imminuunt.
Solemus quidem loqui de circumstantiis imminuentibus, re tamen accuratius
considerata circumstantiae imminuentes proprie nullae sunt. Sic si quoad actum
orationis deest circumstantia longioris durationis, ab actu non aufertur quid­
quam seu actus non minuitur, sed potius ei non additur maior perfectio; item
si quoad actum malum furti deest circumstantia maioris quantitatis, proprie
non minuitur obiectiva actus malitia, sed maior non additur.

Circumstantiae speciem mutantes actionis speciem theologicam
mutant, si efficiunt, ut actio, quae ex obiecto est peccatum leve, fiat
grave, et quae est peccatum grave, fiat leve e. g. ob parvitatem vel
magnitudinem materiae; aliae autem speciem moralem mutant, si
actioni novam speciem bonitatis vel malitiae tribuunt praeter eam,
quam ex obiecto habet, ut si quis furetur rem sacram.
§ 3. De fine.

75. Notio. 1. Finis actus humani est illud, propter quod agens ope­
ratur; distinguitur finis operis et finis operantis seu finis internus et
externus.
v a. Finis internus seu operis dicitur ille, in quem actus per se et natura sua
ordinatur ut eleemosyna ad sublevandam miseriam pauperis; finis operis seu
internus ab ipso opere seu ab obiecto non distinguitur, quare actui non tribuit
moralitatem distinctam ab ea, quam ex obiecto habet. Finis externus seu ope­
rantis ille est, ad quem actus ab operante ordinatur, ut eleemosyna ad satisfa­
ciendum pro peccatis. lam fieri potest, ut solus finis internus, vel internus et
simul aliquis externus, vel neglecto interno solum aliquis finis externus ab ope-

76

II. De actibus ad finem aptis

rante intendatur ut si quis largitur elemosynam solum ad sublevandam alterius
miseriam vel etiam ad retrahendum alium a peccato vel solum ad alium a peccato
retrahendum.
6. De solo fine operantis hic sermo est, quia solum iste finis moralitatem ab
obiecto distinctam in actum humanum inducere potest.

2. Admittendi sunt fines in se indifferentes, qui nullam actibus
moralitatem tribuunt, quando non attenditur an ordini rationali con­
formes vel difformes sint, ut canere ad lucrum faciendum, ire in agrum
animi relaxandi causa.

76. Divisio. Finis operantis multipliciter dividitur:
a. In finem proximum et remotum: proximus ille est, qui nullo alio
interposito intenditur; remotus ille, qui mediante alio fine intenditur;
sic si quis cantat, ut stipendio accepto sustentationem sibi procuret,
stipendium est finis proximus, sustentatio remotus.
b. In finem ultimum et intermedium: ultimus est, qui intenditur prop­
ter se, in quo ergo sistit agens, quin ad ulteriorem finem actum refe­
rat; intermedius est, qui intenditur propter ulteriorem finem; sic si
quis libros componit ad comparandam sibi pecuniam in salutem pro­
ximi et in gloriam Dei impendendam, gloria Dei est finis ultimus, pe­
cunia et salus proximi sunt fines intermedii.
c. Finis ultimus potest esse simpliciter seu absolute ultimus, praeter
quem alius non est, ad quem opus referatur; et secundum quid ulti­
mus, qui solum ultimus est in aliquo ordine rerum seu in aliqua serie
actionum; sic scientia est finis secundum quid ultimus in ordine stu­
diorum, gloria Dei est finis simpliciter ultimus.
d. Finis ultimus (secundum quid) vel est positive vel negative ulti­
mus, prout finis ulterior excluditur, aut non excluditur quidem, sed
neque intenditur.
a. Qui solum studet ad scientiam sibi comparandam, ei scientia est finis po­
sitive ultimus, quia ulteriorem finem e. g. gloriam Dei excludit; qui studet ad
scientiam sibi comparandam, nec de ulteriore fine cogitat, ei scientia est finis
negative ultimus, quia ulteriorem finem e. g. gloriam Dei neque intendit neque
excludit.
β. Finis ultimus non solum explicite et formaliter, sed etiam implicite et virtualiter excludi potest, eo nempe quod actio, utpote inordinata et peccaminosa,
ad finem ultimum referri nequeat. Sic qui intemperanter ob voluptatem comedit,
finem ultimum gloriae Dei (virtualiter) excludit, etsi de fine ultimo non cogitet.

e. In finem totalem, qui solus ad actionem movet, adeo ut, si iste
non esset, actio non fieret, et partialem, qui simul cum alio ad actionem
movet. Finis partialis ita comparatus esse potest, ut cum alio sit aequa­
lis vel aeque principalis, si uterque sufficiens est, qui ad actum mo­
veat, aut ita, ut unus sit primarius, qui primo intenditur, et alter secun­
darius, qui solum cum subordinatione ad primarium intenditur et ad

De actibus moralibus

77

actum movet; ille dicitur movens et solus ad actionem sufficeret; hic
dicitur impellens et in actionem quidem influit, sed solus ad actionem
non sufficeret.
Sacerdoti, qui missam celebrat solum ad Deum colendum, cultus Dei est mis­
sae finis totalis; si missam celebrat tum ad Deum colendum tum ad stipendium
lucrandum, cultus Dei et stipendium sunt missae fines partiales. Quodsi sacer­
dos ita comparatus est, ut celebraret, etsi stipendium non haberet, cultus Dei
est finis primarius, si deficiente stipendio non celebraret, stipendium est finis
primarius celebrandi.

77. Principia. 1. Actus humanus moralitatem accipit etiam a fine,
propter quem fit: nam finis, ad quem actio ab operante ordinatur, effi­
cere potest, ut actio ratione huius ordinationis sit naturae rationali con­
formis vel difformis. Sic non solum dare eleemosynam, sed etiam dare
ad redimenda peccata naturae rationali conforme, et non solum furari,
sed etiam furari ad se inebriandum naturae rationali difforme est.
Finis, qui actui ex obiecto indifferenti primam speciem moralem tribuit
ipsum obiectum ingredi atque ad obiectum pertinere dicitur; sic largiri pecu­
niam ad sublevandam miseriam, canere ad laudandum Deum actiones ex obiecto
bonae dicuntur, et canere ad molestiam alteri creandam actio ex obiecto mala
dicitur.

2. Diversis modis fieri potest, ut finis actioni tribuat moralitatem
nam actus ex obiecto bonus, malus vel indifferens ab agente referri
potest in finem bonum, malum vel indifferentem.
a. Actus humanus praeter bonitatem obiectivam, quam retinet vel
retinere potest, aliam ex fine accipit. Nam finis est id, in quod prae­
cipue tendit voluntas, proinde etiam moralitas finis voluntatem reddit
bonum vel malum.
Dicitur: »quam retinet vel retinere potestx; non enim necessario retinet boni­
tatem obiecti; si enim obiectum propter solas qualitates physicas ad illum finem
aptum est, et bonitas non attenditur, sola finis bonitas influit. V. g. si quis iter
facit ad locum sanctuarii, solum ut aegrotum ibi degentem visitet, actum ponit
ex solo fine (misericordia) bonum. Aliquando vero obiectum illi fini proportionatum est nonnisi quatenus in se bonum est; v. g. peregrinari ad sanctuarium
ad impetrandam sanitatem aegroto; tunc actus simul retinet bonitatem obiect

b. Si actus ex obiecto bonus ad finem malum ordinatur, distinguen­
dum est:
a. Si finis malus finis totalis seu unica et adaequata causa actionis
est, sive graviter sive leviter malus est, corrumpit bonitatem actus et
totum opus vel graviter vel leviter malum reddit, e. g. dare pauperi
eleemosynam ad eum avertendum a fide vel eleemosyna solum ad men­
dacium, malum est, quia voluntas bonum non intendit, nisi sub ratione
mali seu ut medium ad finem malum, et ideo non vult nisi malum35).
3δ) Cf. Matth. 6, 1.5. 22. 23.

11. De actibus ad finem aptis

78

β. Si finis malus finis partialis est seu si actio fiat propter finem
bonum et finem malum, qui leviter tantum malus est, sive primarius
sive secundarius est, non vitiat totum actum, sed iste partim bonus
partim malus est: potest namque voluntas simul utrumque velle, bonum
et malum; sed tendentia in bonum per tendentiam leviter malam non
destruitur, quia voluntas per eam non avertitur a fine ultimo, ut si quis
dat eleemosynam ad sublevandum pauperem et simul ad captandam
laudem hominum.
Finis iste partialis ad actionem bonam tripliciter se habere potest: antecedenler, ita ut non influat in actionem postea ponendam, sed potius eius occasio
sit, ut si quis ex respectu humano accedat ad sacrum, cui deinde debita cum
intentione assistit; iste finis occasionalis non vitiat actionem; concomitanter, ita
ut simul cum alio fine bono sit causa actionis, ut si quis pulsat organum ad
laudandum Deum et ad vanam gloriam; iste vitiat actionem ex parte; conse­
quenter, si actione ex bono fine iam incepta accedat malus finis, ut si quis in­
cepit canere ad colendum Deum et deinde subrepat etiam aliquid ostentationis;
iste finis pariter vitiat actionem ex parte3*1).

Quomodo voluntas possit simul utrumque velle, auctores diverso modo expli­
cant. Alii enim docent eundem actum posse esse simul bonum et malum ; alii
vero dicunt posse esse in voluntate eodem tempore circa idem obiectum duos
actus, alterum bonum, alterum malum*37). Vulgo tamen solemus eiusmodi actus
considerare ut unum actum, etsi ex pluribus complexum.

γ.
opus
dum
enim

Si finis malus finis partialis est et graviter malus, vitiat totum
illudque constituit malum e. g. incendium exstinguere ad iuvanproximum et simul ad grave furtum committendum: impossibile
est, ut placeat Deo actio, qua homo totaliter a Deo avertitur.

c. Actus ex obiecto bonus a fine indifferenti, in quem ab agente or­
dinatur, non fit malus, sive finis indifferens est partialis ratio volendi
obiectum bonum sive totalis, ut si quis in ecclesia cantat vel unice vel
etiam ad lucrandum.
d. Actus ex obiecto malus a fine bono non potest bonitatem accipere,
sed est et manet malus: si enim obiectum malum est, finis bonus non
impedit, quominus voluntas malum reipsa velit; malitia obiectiva in­
tenditur tamquam finis intermedius; bonum autem ex integra causa,
malum ex quovis defectu. Unde illud apostoli: non faciamus mala, ut
eveniant bona38). Tamen finis bonus minuit actionis malitiam, ut si
quis furetur ad benefaciendum, quia minor est affectus ad malum,
quod voluntas non appetit nisi ex amore alicuius boni.
Ex his patet in prima ethicae principia eum offendere, qui docet finem sancti­
ficor'’ media i. e. finem bonum constituere bonam actionem ex obiecto vel ex
circumstantiis malam: finis bonus efficere potest, a. ut bona sit actio ex obiecto
vel circumstantiis indifferens; b. ut bona sit actio solum per legem oositivam

3<J) Cf. Ballerini-Palmicri I. n. 98.
37 ) Cf. Bili itari, De actibus humanis art. 4. n. 2.
w) Rom. 3, 8.

De actibus moralibus

79

prohibita, si scii, excusatio habeatur a lege positiva; at nequit efficere, ut bona
fiat actio ex obiecto vel circumstantiis intrinsecus mala39).

e. Actus ex obiecto malus a fine malo novam malitiam, immo tot
malitias accipit, quot sunt fines mali, in quos actio ab agente ordinatur.
Si quis e. g. furatur ad se inebriandum, actio duplicem malitiam habet,
injustitiae et intemperantiae.
/. Actus ex obiecto malus a fine indifferenti, in quem ab agente re­
fertur, non mutatur, sed retinet suam malitiam.
g. Actus ex obiecto indifferens a fine bono vel malo primam moralitatem accipit.
Nota. Ad instar adagii dicitur, valorem et meritum operum nostrorum non
ab eo pendere, quod fit, sed ab eo, quomodo fit. Quod ut rite intelligatur, notan­
dum est: a. Si agitur de duobus operibus, quorum alterum ex obiecto est altero
nobilius atque perfectius ceteris paribus i. e. si cum intentione aeque perfecta
(ex oboedientia, ex caritate) peraguntur, opus ex obiecto perfectius maioris
meriti est, dummodo etiam bonitas obiectiva ab agente intendatur. 6. Duorum
operum ex obiecto aequalium illud maioris meriti est, quod cum intentione (ftne
operantis) sive quoad substantiam sive quoad intensitatem perfectiore peragitur.
c. Fieri potest, ut opus ex obiecto minus perfectum (indifferens) maius meritum
habeat, quam opus ex se perfectius, si finis operantis sive quoad essentiam sive
quoad intensitatem in uno perfectior est quam in altero.

Articulus quartus.
De moralitate actus externi.
a. Actus externi hic non dicuntur soli actus, qui organis externis perficiuntur,
sed omnes actus aliarum potentiarum, qui a voluntate imperantur, lam de his
actibus duo quaeruntur: a. num eis conveniat moralitas propria a moral tate
actus interni distincta, et β. num augeant bonitatem vel malitiam actus interni,
num e. g. furtum vel largitio eleemosynae aliquid addat ad moralitatem actus
interni voluntatis, quo quis efficaciter vult furari vel dare eleemosynam.
b. Hanc quaestionem alia ratione solvunt scotistae, qui actibus externis pro­
priam in se moralitatem tribuunt, alia vero thomistae, qui eisdem propr am
moralitatem negant. Thomistis aliarum scholarum theologi communi fere con­
sensu accedunt40).

78. Actus externi non habent propriam moralitatem. 1. Actus ex­
terni non habent bonitatem vel malitiam propriam a moralitate actus
interni distinctam: etenim illi soli actus proprie vocantur morales, qui
in se liberi sunt: libertas enim est fundamentum et condicio moralitatis;
quia ergo actus externi in se non sunt liberi, non possunt esse in se
30) Cf. Reichmann, Der Zweck heiligt die Alittel (Freiburg. 1903), Erganzungsheft zu den Stimmen a. M.-L. 68.
•‘°) Cf. Suarez, De bonitate et malitia actuum humanorum disp. 10. Frins II
n. 332 ss. Lot tin 1. 187—199.

80

11. De actibus ad finem aptis

morales. Sunt tamen et dicuntur moraliter boni vel mali a bonitate vel
malitia actus interni, a quo imperantur: eatenus enim sunt morales,
quatenus sunt liberi; liberi autem sunt, quatenus imperantur a libera
voluntate; ergo morales sunt per denominationem desumptam ab acti­
bus elicitis voluntatis.
Quia ergo actus externi suam bonitatem vel malitiam participant ab actu in­
terno, utriusque actus una est bonitas vel malitia moralis; actus externus moralitatem actus interni, a quo imperatur, perficit et complet; quare actus internus
et externus unum numero actum moraliter bonum vel malum in sua specie com­
pletum et consummatum constituunt.

2. Ex his iam consequitur actum externum per se seu ceteris pari­
bus non superaddere interno specialem bonitatem vel malitiam: nani
tota bonitas vel malitia actus externi habetur ab actu interno; ergo
non potest actui interno quidquam addere, nisi durationem, perfectio­
nem, quam voluntatis actus acquirit eo, quod actum externum libertate
quasi informat. Hinc etiam actus externi omissio per se nihil detrahit
de moralitate actus interni: si enim voluntas ad exsecutionem perfecte
disposita ideo solum non ponit actum externum, quia illum ponere non
potest, omissio actus externi est involuntaria respectu voluntatis; atqui
quod est involuntarium, non potest quidquam detrahere de moralitate;
solum deficit illa duratio et perfectio, quam actus acquisivisset, si ex­
ternum opus posuisset.
a. Ideo seria et efficax voluntas aliquid faciendi, ubi factum ipsum ideo non
perficitur, quia perfici non potest, in s. scriptura aeque laudatur, ac si factum
fuisset41). Quare idem specie peccatum committunt, qui illud opere non comple­
verunt, modo voluntatis efficax propositum habuerint peccatum data opportu­
nitate complendi42); solum sequelas actus externi non contrahunt.
b. Quodsi affirmatur per se Deo aeque placere bonam voluntatem et desi­
derium aliquid exsequendi, ac si opere factum fuisset, id non valet a. de desi­
derio inefficaci e. g. exsequendi quaecunque missionarii in toto orbe peragunt.
Huiusmodii desiderii meritum a dispositione illius dependet, qui illud elicit. Nec
valet β. de desiderio licet efficaci illarum actionum externarum, quibus ex in­
stitutione Dei peculiaris efficacia convenit, ut sunt sacramenta vel martyrium.
Sed valet solum de voluntate vere efficaci exercendi aliquem actum externum,
qui tamen propter impedimentum externum per accidens factus non est43), uti­
que actum ipsum supplere non potest.

3. Attamen non negatur actum externum per accidens augere boni­
tatem vel malitiam (ideoque etiam meritum vel demeritum) actus in­
terni, idque tripliciter: quatenus nimirum opus externum efficit, ut
actus internus voluntatis fiat intensior et diuturnior, vel ut saepius re­
petatur, vel quatenus per actum externum accedit bonum vel malum
exemplum, aedificatio vel scandalum proximi.
41 ) Gen. 22, 16.
«) Matth. 5, 28.
43) Hoc non plene probat Vermeersch-Creusen I 99 quia >desideratur actus
externus informans interiorem*.

De actibus moralibus

81

Actus externos in re morali summi esse momenti ex iis patet, quibus scotistae
demonstrare conantur actibus externis per se moralitatem convenire distinctam
ab actibus internis, scilicet: a. actus externi sunt obiectum praecepti; sic distinc­
tis praeceptis in decalogo prohibentur mala desideria et actus mali; sed diver­
sitas praeceptorum signum est diversae malitiae; b. non solum in sacramentis,
sed etiam in indulgentiis et in martyrio efficacia, quam hi actus habent ex opere
operato, annexa est actibus externis; c. in confessione non solum actus interni,
sed etiam externi declarari debent.
Ad a. Diversitas praeceptorum esset signum diversae malitiae, si cum actu
externo simul non prohiberetur etiam actus internus; atqui sexto et septimo
praecepto prohibetur actus externus simul cum interno. Nono deinde et decmo
praecepto iterum prohibetur actus internus, ne rudes existiment actum inter­
num malum non esse, nisi accedat externa exsecutio.
Ad b. cf. n. 2, b, β.
Ad c. Actus externos ex voluntate Christi instituentis sacramentum poeni­
tentiae confiteri debemus, quia non solum formales malitias peccatorum, sed
ipsa peccata confiteri iubemur; sed peccata complete non declarantur, nisi actus
externus quoque accusatur, quando ad propositum internum accedit externa
exsecutio.

Articulus quintus.
De imputabilitate actuum moralium.

79. Natura imputabilitatis. a. Actum moralium imputabilitas ex
eorum natura necessario consequitur. Imputabilitas enim est illa actus
moralis proprietas, vi cuius homini tamquam proprio suo auctori ac
domino tribui potest et debet; sed actus morales, cum a deliberata
voluntate procedant, homini tamquam auctori ac domino conveniunt.
Ordinarie tamen imputabilitas de ipso homine ut auctore actionum moralium
praedicatur et significat illam hominis condicionem, qua ipse tamquam auctor
actionum suarum considerari potest et debet.

b. Imputatio (Verantwortlichkeit) est indicium, quo actus eorumque effectus homini tamquam proprio suo auctori ac domino tribuuntur.
c. Fundamentum et radix imputabilitatis est libera voluntas, per
quam homo constituitur auctor et dominus actuum suorum. Et proinde
gradus imputabilitatis a maiore vel minore influxu liberae voluntatis
in producendis actibus moralibus dependet.
Cum actus morales vel boni vel mali sint, eorumque bonitas vel malitia ho­
mini tamquam auctori tribuatur, ipsi prout boni sunt ad laudem et meritum,
prout vero mali sunt ad vituperium seu culpam et poenam imputantur. Actus
proinde morales ratione imputabilitatis vel laudabiles et meritorii vel culpabiles
et poena digni sunt.

80. Condiciones imputabilitatis in *genere· 4). 1. Ut actus moralis
homini plene (praesertim in grave peccatum) imputari possit, requi­
ritur: a. cognitio ex parte actus perfecta; b. cognitio moralitatis actus
u) Af. Müller, Ethik und Recht in der Lehre der Verantwortlichkeit (Regens­
burg 1932).
6 Noldin, Vol. i

82

11. De actibus ad finem aptis

saltem confusa: etenim si moralitatem actus non apprehendit, actio
physica, non autem moralis agenti imputanda est.

a. Cognitio intellectus perfecta est, si naturali eius activitati nullum
obstat impedimentum, cuiusmodi est in eo, qui plena utitur ratione
seu plene sui compos est. Quo magis intellectus in sua activitate impe­
ditur, eo magis imputabilitas actionis minuitur.
b. Quoad moralitatem actus cognitio versari potest: a. circa moralitatem actus in genere (bonus vel malus); β. circa moralitatem actus
in specie (furtum vel furtum sacrilegum); γ. circa gravitatem actus
mali (grave vel leve peccatum).

c. Ad plenam imputationem actus sufficit cognitio moralitatis eius
confusa.
2. Ut actus moralis homini plene imputari possit, requiritur perfectus
voluntatis consensus, adeo ut actus sit perfecte humanus.
Perfectio consensus non tam ab adhaesione voluntatis quam a cog­
nitione intellectus dependet, adeo ut perfectus sit consensus, si cognitio
est perfecta, atque imperfectus, si cognitio est imperfecta. Quare actus
ex metu positi sunt quidem minus voluntarii, quatenus repugnantiam
atque ideo minorem voluntatis adhaesionem continent, sunt tamen
actus perfecte humani, cum perfecto voluntatis consensu positi, dum­
modo cognitio intellectus non fuerit propter metum impedita.
81. De imputabilitate actus moraliter boni et mali. Ut actus bonus
agenti imputari possit, ipsa bonitas moralis appeti atque intendi de­
bet; ut actus malus agenti imputari possit, necesse non est, ut moralis
malitia intendatur; sufficit ergo, ut voluntas in obiectum malum cogni­
tum tendat, si est obiectum existens; si agitur de obiecto mere ab­
stracto, imputatur solum secundum notas apprehensas.

a. Ratio primi est, quia voluntas bonum intendere debet: voluntas
enim nequit esse et dici bona, nisi a bonitate obiecti, quod intendit.
Ratio secundi est, quia voluntas malum non solum non intendere sed
vitare debet quantum potest; cum enim obiectum voluntatis nequeat
esse malum, voluntas est et dicitur mala a malitia, quae cum obiecto
quod intenditur, coniuncta est et quam vitare debemus.
b. Tum bonum tum malum potest esse voluntarium in se vel volun­
tarium in causa; de utroque i. e. de bono et malo in se voluntario, et
de bono et malo in causa voluntario valet principium.
Danti eleemosynam moralis bonitas actionis non imputatur, nisi eam inten­
dat; percutienti inimicum moralis malitia actionis imputatur, etsi eam non in­
tendat. — Scribenti bonum librum lucri faciendi causa boni effectus libri, etsi
praevisi, non imputantur, nisi eos intendat; scribenti autem librum pravum lucri
faciendi causa, mali effectus praevisi imputantur, etsi eos non intendat.

De actibus moralibus

83

82. De imputabilitate effectus mali in causa voluntarii.
Agitur hic de solo effectu malo, non item de imputabilitate effectus boni, quia
bonum, ut nobis imputari possit, in se intendi debet; proinde bonum in causa
tantum voluntarium nunquam imputatur. Malum autem in causa tantum volun­
tarium nobis imputari potest (n. 81). Ideo quaeritur, utrum omnis effectus malus
iam ideo nobis imputetur, quia sequitur ex causa libere a nobis posita, an aliae
insuper condiciones ad hoc requirantur.

Ex una parte malum in causa voluntarium non tantopere volunta­
rium est; ex altera parte intolerabile onus imponeretur hominibus, si
propter quemlibet effectum malum mere possibilem vel valde remotum
actionem bonam vel indifferentem omittere deberent, a fortiori, si ac­
tionem praeceptam vel propter bonum effectum intentam omittere ob­
ligati essent.
Obligatio ergo omittendi actum propter effectum malum non inten­
tum sed mere praevisum non est absoluta et universalis, sed adesse
potest ratio sufficiens, permissive se habendi erga effectum mere prae­
visum.
Quando effectus non ex positivo influxu agentis sequitur, ratio suf­
ficiens iam ipsa bonitas actus erit; effectus enim in se non est volitus,
ideo eius malitia non inficit voluntatem, nisi adsit specialis obligatio
vitandi actionem propter hanc circumstantiam effectus.
Quando vero effectus malus ex actione tamquam causa positivo in­
fluxu producitur, in genere obligatio aderit, actionem omittendi, nisi
specialis ratio necessitatis vel alterius boni effectus excuset.
Inde deducitur: 1. Effectus malus, qui ex natura actionis sequitur
ita, ut actio alium effectum habere non possit, item effectus malus in­
tentus, sive in se, sive ut medium ad alium, semper imputantur.
Sic occidenti inimicum ad pecuniam rapiendam non solum imputatur furtum,
sed etiam mors; medico facienti abortum vel craniotomiam ad salvandam ma­
trem imputatur mors infantuli.

2. Effectus malus mere permissus (non amatus) imputatur agenti,
si potuit actionem omittere sine proportionate incommodo, vel si obli­
gatio specialis aderat, omittendi actionem praecise ideo ne ille effectus
sequatur.
Sic sacrilegium communicantis imputatur sacerdoti, si potuit eum repellere,
quia indignitas publice nota est; non imputatur, si eum solum ex confessione
cognoverat peccatorem. Omissio sacri non imputatur matri, quae curam domus
agere debet nec alio tempore missam audire potest. Pollutio mere praevisa ex
certo ciborum genere non imputatur, quia non adest obligatio specialis vitandi
certos cibos ob pollutionem secuturam. Ei, qui in aedificia militaria urbis op­
pugnatae tormentum bellicum explodit, mors innocentium, etsi praevisa, non
imputatur; imputatur autem, si in hospitale explodit, quia adest specialis obli­
gatio parcendi hospitalibus.

3. Effectus malus, qui solum permittitur ob alium effectum bonum
eiusdem actionis, non imputatur, si effectus bonus non sequitur per
6*

84

Π. De actibus ad finem optis

effectum malum (cf. supra 1), et si habetur proportio sufficiens inter
utrumque.

85. Inde recte statuitur regula: Licet ponere actionem, ex qua se­
quitur bonus et malus effectus, si quatuor condiciones simul verificantur: Scii.
a. Si actio ipsa est bona vel indifferens vel saltem non praecise ideo
prohibita, ut effectus malus impediatur.
In casu, quo actio mala quidem esset, sed non praecise ideo prohibita, ut
effectus malus impediatur, si ceterae condiciones verificentur, effectus non im­
putaretur. Sic ei qui nocet valetudini suae praevidens futurum esse, ut ieiunare
non possit, imputatur quidem actio nocens valetudini, non autem omissio ieiunii.

b. Si effectus bonus non sequitur per effectum malum, sed aut aeque
immediate aut saltem effectus malus per effectum bonum. Secus malus
effectus intenderetur tamquam medium ad effectum bonum.
a. Si duo effectus ex causa sequuntur, fieri potest, ut aeque immediate ex
causa procedant, quia causa ad utrumque producendum natura sua determinata
est, ut si chirurgus amputando brachium infirmo sanitatem et dolorem causât;
aut fieri potest, ut immediate ex causa sequatur effectus bonus ad quem causa
ex natura sua determinata est, malus autem effectus, ad quem causa non est
determinata, sequatur mediante bono, ut si quis imaginem pingit ad lucrum
faciendum, cuius aspectu alius ad peccandum incitatur. In utroque casu agens
intendere potest unum, quin intendat alterum.
β. Hinc graviter peccat puella ex delicto gravida, quae abortum procurat ad
vitandam infamiam: adhibet enim medium malum ad obtinendum finem bonum.
Medicus licite praebet medicinam ad sanandam mulierem gravidam, etsi prae­
videat fore, ut abortus sequatur; sed illicite agit, si remedium directe et imme­
diate tendit ad expellendum foetum et huius demum expulsio ad sanandum
morbum.

c. Si effectus malus, qui praevidetur secuturus, non intenditur neque
approbatur sed mere permittitur: nam etiam actio in se honesta fit
mala, si agens in ea perficienda pravum finem intendat.
Duo ergo ex hac parte praecaveri debent, quando ponitur causa, ex qua secu­
turus praevidetur malus effectus: imprimis ne effectus intendatur, quando poni­
tur causa, et deinde ne approbetur seu ne placeat, quando reipsa sequitur; e. g.
si quis iure suo utens foveam fodit, in quam praevidet lapsurum proximum
suum, peccat, tum si malum proximi intendit, tum si de eo secuto gaudet.

d. Si adest ratio proportionate gravis ponendi causam et permittendi
effectum malum: accedente enim causa sufficienti cessat lex, vi cuius
effectus malus erat vitandus; cessante autem hac lege effectus malus
licite permitti potest, ut si quis ad se ispum conservandum occidit
invadentem.

84. Ratio proportionate gravis. Ad obtinendum igitur bonum effec­
tum quandoque licitum est permittere malum, si adsit ratio excusans
proportionate gravis. Proportio adesse debet inter effectum bonum
seu inter motivum, ob quod actio ponitur, et inter effectum malum.

De actibus moralibus

85

Ut diiudicari possit, num adsit ratio excusans proportionate gravis,
ad haec adiuncta attendendum est:
a. Eo maior debet esse ratio excusans, quo gravius est malum, quod
ex causa posita secuturum praevidetur.
Sic non licet occidere invasorem ad conservanda bona minoris pretii, licet
autem ad bona maioris momenti vel ad ipsam vitam conservandam.

b. Maior ratio excusans requiritur, si agens omittendo actionem ma­
lum effectum impedire potest, quam si malum nihilominus aliunde se­
cuturum scit.
Sic maior ratio requiritur, ut tabernarius hospitibus die ieiunii praebere possit
carnes, si nullus alius daturus reperiatur, quam si alius adsit daturus, ubi ipse
neget.

c. Eo maior ratio requiritur, quo propius causa ad efficiendum ma­
lum concurrit.
Distinguitur causa proxima, quae ita effectum producit, ut inter eam et effec­
tum alia causa media non interveniat, et causa remota, quae effectum non pro­
ducit, nisi complures aliae causae mediae interveniant. Causa dicitur propin­
quior aut remotior, quo pauciores vel plures aliae causae interveniunt. Maior
ergo ratio excusans requiritur in eo, qui prope, minor in eo, qui remote ad
alterius peccatum e. g. ebrietatis concurrit. — Ex hac ratione fieri potest, ut
bonum in se minus compenset malum maius, ubi nempe bonum proxime, malum
autem solum remote ex eadem actione sequatur.

d. Eo maior ratio excusans requiritur, quo certius effectus malus se­
cuturus praevidetur; sufficit ergo minor ratio, si malum plus minusve
probabiliter tantum secuturum est.
e. Maior ratio requiritur in iis, qui malum ex officio impedire tenen­
tur, quam in iis, qui nullo officio illud impedire tenentur.
Sic maior ratio requiritur, ut caupo die ieiunii filio suo carnes praebere possit,
quam ut erga extraneos id licite faciat, quia ex officio pietatis peccata filii
impedire tenetur. Ex officio ad peccatum impediendum illi potissimum teneri
dicuntur, qui vi contractus ideoque ex iustttia illud impedire debent ut custodes,
parochi.

85. Quo tempore imputetur effectus malus voluntarius in causa.
1. Qui scienter ponit vel non aufert causam mali effectus (idem dicen­
dum de omissione actionis praeceptae), non tunc committit peccatum,
quando sequitur malus effectus, sed quando voluntarie ponit vel non
tollit causam: peccatum enim non in exsistentia mali effectus, sed so­
lum in actu interno voluntatis consistit. Ideo quamvis reipsa malus
effectus non sequatur, tamen peccatum iam commissum est.
a. Hinc qui potitans advertit se ulteriore potu inebriandum et insuper ex­
perientia novit se in ebrietate solitum esse rixari et blasphemare, eo ipso in­
stanti, quo praevidens malos effectus bibere decernit, peccatum ebrietatis, rixae
et blasphemiae in causa volitum committit. — Qui die festo mane se dat somno
praevidens omnino sacrum inde omittendum, tunc peccat contra praeceptum
ecclesiae, quando omissionem praevidens se dat somno. — Qui decrevit non

SG

IL De actibus ad finem optis

audire missam, hoc proposito peccat, etsi postea mutata voluntate eam audiat.
— Idem dicendum est de eo, qui alteri porrigit venenum; scilicet non peccat,
quando sequitur mors alterius, sed quando ponit causam mortis.
b. Ideo gravitas peccati in causa voluntarii non est desumenda ex gravitate
effectus seu ex gravitate praecepti violati, sed ex malitia actus interni volun­
tatis; quodsi actus voluntatis, qui appetit causam cum praevisione mali effec­
tus, veniale peccatum est, etiam laesio praecepti gravis solum venialis erit.

2. Effectus malus in causa voluntarius, qui peccatum internum ex­
terius complet, rationem peccati habet a malitia peccati interni. Hinc
si is, qui causam posuit, voluntatem suam retractavit, antequam effec­
tus malus sequeretur, hic non habet rationem peccati, sed solum ra­
tionem habet effectus peccati.
Ei, qui praevidens se in ebrietate commissurum esse homicidium se inebriat
et hominem occidit, mors imputatur in peccatum. Quodsi ante alterius mor­
tem pravam voluntatem retractavit, mors ei non imputatur in peccatum, sed
solum ut effectus peccati. — Idem dicendum est de eo, qui porrigit alteri vene­
num, sed antequam ille moriatur confessus est peccatum, scilicet postea morte
secuta non tenetur iterum confiteri peccatum homicidii; sed tamen damnum
homicidio illatum reparare debet.

86. De imputabilitate peccati ex habitu pravo commissi. Si quis
contraxit consuetudinem e. g. iurandi, singuli actus ex hac consuetu­
dine commissi sunt in peccatum imputabiles, si iurans ad actum eiusque malitiam advertit; quodsi inadvertenter iurat, distinguendum est:
quamdiu consuetudo voluntaria est, actus in peccatum imputantur; si
consuetudo involuntaria est, actus non imputantur in peccatum: con­
suetudo enim contracta est causa singulorum actuum, quare si illa vo­
luntaria est, singuli actus in causa voluntarii sunt. Consuetudo autem
voluntaria est, tum si iurans ad consuetudinem per repetitos actus
contrahendam advertens nihilominus se non emendat, tum si ad con­
suetudinem iam contractam advertens nullo remedio eam deponere
conatur; involuntaria est, si eam sive inadvertenter sive advertenter
contractam per poenitentiam retractat et depositurum proponit.
a. Qui ergo ex prava consuetudine, quam emendare studet, inadvertenter iurat
vel blasphemat, non peccat, quia singuli actus neque in se neque in causa
voluntarii sunt. Qui vero ex prava consuetudine, quam exstirpare negligit, in­
advertenter iurat vel blasphemat, peccatum committit, quia singuli actus non
quidem in se, sed in causa voluntarii sunt. Attamen non tot committit peccata,
quot iuramenta vel blasphemias dicit, sed unum, illudque tum committit, quando
ad consuetudinem contractam et ad obligationem eam exstirpandi advertens
emendationem negligit. Si quis ergo ad singula peccata, quae ex prava con­
suetudine committuntur, non advertit, non est, cur confessarius de eorum
numero sollicitus sit, cum peccatum solum consistat in neglecta emendatione
pravae consuetudinis.
b. Ex his colligitur, quale peccatum sit negligentia in tollenda eiusmodi prava
consuetudine, quae est causa peccatorum. Si nimirum peccata ex consuetudine
commissa gravia sunt, negligentia gravis est, quia obligatio eam exstirpandi
gravis est; quodsi peccata levia sunt, negligentia levis est, quia obligatio eam

De actibus moralibus

87

tollendi levis est; quodsi tandem aliqua adhibetur sollertia emendandi consue­
tudinem, sed non seria atque sufficiens, pariter levis negligentia committitur.

86 a. Praesertim post bellum 1945 finitum disputatio orta est de
culpa communi vel collectiva („Gemeinschuld“). Sunt iuristae et phi­
losophi qui dicant novam formam culpae et imputabilitatis ab imputabilitate individual! omnino diversam esse stabiliendam. Hanc culpam
(ita dicitur) contrahunt ipso facto omnes, qui sunt membra societatis
vel fractionis vel nationis vel stirpis vel religionis, quae declaratae sunt
criminosae; et quidem ab omnibus omnino membris etiamsi nulla tene­
antur culpa personali, culpa communis contrahitur.
Societas, ut agere et ita laude vel poena digna fieri possit, indiget
unitate quadam morali, quam ut plurimum ex speciali concessione auc­
toritatis publicae acquirit. Quapropter e. g. natio, quae non est organisata et erecta in personam moralem, qua talis nullo modo capax est
liberi actus proprii neque imputabilitatis. Persona moralis vero collegiata »cum non habeat physicam facultatem volendi, neque habet pro­
prios actus humanos; sed cum agat per voluntatem physicam et per
actus humanos hominum, qui curam personae juridicae habent, his
actibus formaliter inest moralitas«, quae actibus personae iuridicae
(per denominationem) adseribi solet45). Singulis membris ratione
activitatis personae moralis culpa imputari potest, si et in quantum
cooperata sunt ad actionem communem decernendam vel exsequendam
aut active (per mandatum, consilium, suffragium, exemplum vel scan­
dalum) aut saltem negative (per omissionem correptionis fraternae,
protestationis etc.). In tantum ergo homo individuus est responsabilis pro sceleribus a communitate commissis, in quantum libera eius
voluntas partem habet in crimine perpetrato vel non impedito46). Si
ergo communitas absque ulla culpa personali membri est (ut aiunt)
>subiectum tendentiae flagitiosae
*
(„Trager eines verbrecherischen
Geisies“), hoc membro nescienti vel nolenti imputari non potest. Ne­
que pro possibilitate culpae collectivae argumentum efformari potest
ex facto peccati originalis, cum peccatum originale ad ordinem supernaiuralem pertineat et praecise ratione voluntarii cum peccato perso­
nali analogice tantum conveniat47). Recte itaque omnia iura profana
hucusque factum externum causae scienti et volenti tantum ut effec­
tum tribuebant. Concordabat et concordat ius canonicum48).
45) Hürth-Abcllan, I. 464. cf. etiam cn. 101. et Wernz-Vidal, lus can. VII.
n. 111 ssq.
40) Joh. Id. Schuster, „Kollektivschuld“, Stinunen der Zeit 139 (1946),
101—117.
47) F. Konig, „Kollektivsohuld und Erbschuld", ZkTh. 72 (1950), 40—65.
4S) R. J. 23 in Vi. >Sine culpa, nisi subsit causa, non est aliquis pun endus .<
CIC. cn. 2199, 2209, 2255, § 2.

88

II. De actibus ad finem optis

QUAESTIO TERTIA.
De actibus moraliter bonis 49).

87. Qui sint. Ut actus humanus moraliter bonus sit, requiritur, ut
ad Deum, normam supremam referatur.50)
1. Hoc certo et perfecte obtinetur, si fit per intentionem actualem,
vel virtualem; in hoc omnes consentiunt. Habitualem intentionem suf­
ficere ab aliquibus negatur.

2. Immo, si agitur de actibus ex obiecto bonis, tamquam minimum
requiritur et sufficit, si actus obiective iam ad Deum relatus tamquam
talis appetatur.
a. Praeter triplicem intentionem subiectivam: actualem, virtualem et
habitualem (n. 43, 6), alia est actionum relatio in Deum, quae obiectiva vel naturalis dicitur. Obiective, naturaliter vel implicite actio refer­
tur in Deum, eo quod actio non aliqua intentione ab operante elicita,
sed ipsa sua natura in Deum refertur: nam omne opus bonum suapte
natura ordini morali conveniens est; sed cum Deus sit auctor et finis
ordinis moralis eumque servari voluerit, qui deliberate iuxta hunc ordi­
nem agit, implicite Deum respicit et actionem ponit ad Deum ordina­
tam et voluntati divinae conformem.
b. Sunt, qui doceant, omnes actus, qui non versantur circa ipsum
Deum, finem ultimum, per intentionem virtualem operantis referri de­
bere ad Deum, ut sint boni.
Eorum argumentum est hoc: positivo praecepto obligamur ad om­
nes nostras actiones ad Deum referendas, ait enim Apostolus: Sive
manducatis, sive bibitis, sive aliud facitis, omnia in gloriam Dei
facite61).
Nota. Putant quidam, etiam s. Alphonsum esse huius sententiae, cum dicat
(1. 5. tr. praeamb. n. 44): »Oportet saepius in die, saltem mane, generaliter
offerre Deo omnes actus suos, ut sic adimpleatur praeceptum Apostoli, saltem
intentione virtuali omnia faciendi in gloriam Dei.<
Sed videndum est, quid ipse s. Doctor intelligat hic sub >virtuali intentione
*;
quod consideranti sequentia verba, quibus concludit articulum, facile patebit:
>Unde quamvis aliquis accedens ad mensam, non cogitat de conservatione
vitae, sed solum de cibi delectatione, ut ait Gonet, non peccat; quia talem delec­
tationem, saltem virtualité^ vult propter conservationem vitae, sicque non in­
ordinate eam appetit.
*
Ex quibus sequitur: a) s. Alphonsus agit de actibus
indifferentibus; b) hos dicit virtualiter in Deum relatos, si agens saltem virtualiter vult >ordinate agere
*
vel >non peccare
*;
vult ergo solum, ut opera
*y) Cf. B aller ini-Palmi eri I. n. 103 ss. WaLsch 1. c. n. 675 ss. Erins II. n.
290 ss. Ernst, Ober die Notwendigkeit der guten Meinung (Freiburg. 1905).
co) Cum relatio operum in Deum fiat per bonam intentionem, hic solvitur
quaestio, num et quaenam bona intentio requiratur, ut opera nostra bona sint.
6X) 1. Cor. 10, 31. Cf. etiam 1. Cor. 16, 14; Coi. 3, 17; 1. Pet. 4, 10. 11.

De actibus moraliter bonis

89

nostra Deum glorificent, quod fit, si honestatem non excludimus. Hanc autem
certe non excludet, qui saepius in die sua opera Deo offert.
Praeter iansenianos theologi, qui dicuntur augustiniani (Noris. Bcrti aliique)
putabant omnem actum ex obiecto bonum, ut vere bonus sit, ad Deum explicite
referendum esse ex motivo caritatis. Ad hanc sententiam devenerunt ex com­
pluribus testimoniis s. Augustini perperam intellectis eamque ex ss. literis (tex­
tibus modo citatis) confirmari putabant. Huius relationis omissionem peccatum
veniale dicebant.
Refutatur. Intelligi nequit, cur ex natura rei ad honestatem actionis alia eius­
dem relatio ad finem ultimum requiratur quam implicita et naturalis. Et sane,
cum Deus sit finis absolute ultimus, omnis actio moralis in Deum finem ultimum
tendere debet; sed actio moralis eo ipso, quod est moraliter bona, in Deum
tendit, et operans actionem natura sua in Deum tendentem exercet. Si ergo alia,
perfectior relatio requireretur, id ex positiva voluntate Dei necessarium esset
Ideo reipsa ad praeceptum Dei per Apostolum promulgatum patroni huius sen­
tentiae provocant. Atqui nullum exsistit praeceptum divinum, quo obligemur
actiones nostras positiva intentione in Deum referre. Verba enim apostoli supra
relata alii cum s. Bonaventura eiusque schola non de praecepto, sed de consilio
explicant; quodsi tamen, ut opinatur s. Thomas cum suis, praeceptum con­
tineant, ad aliud non obligant, nisi ut omnia opera implicite et obiective in
Deum referantur. Et sane universale praeceptum, quod omnes omnino homines
afficiat, illa verba continere non possunt: etenim si omnes actiones, ut sint mo­
raliter bonae, per intentionem operantis referendae essent in finem ultimum,
sequeretur omnia opera infidelium ex defectu debitae relationis esse peccata,
quod falsum est52).
Sed neque praeceptum particulare, quod solos fideles obliget, illa verba con­
tinent: nam praeterquam quod iugum intolerabile eiusmodi praecepto impone­
retur fidelibus, haec doctrina est contra sensum et praxim fidelium: omnes
enim etiam pii et timorati fideles indicant se opus bonum facere, si ex miseri­
cordia dent pauperi eleemosynam, etsi de ulteriore fine non cogitent53).
Tandem si haec verba praeceptum continerent explicite omnia referendi in
Deum, non teneremur solum omnia opera utcunque in Deum referre, sed ad id
teneremur ex motivo caritatis: nam suis actibus gloriam Dei quaerere, ad cari­
tatem pertinet; quinimmo est etiam perfectissima intentio, quam homo elicere
potest, cum sit intentio, ad quam Christus Dominus vitam suam hic in terris
Deo Patri obtulit; atqui falsum est, ex motivo caritatis omnia opera in Deum
esse referenda: sequeretur enim omnem actionem, quae non fiat ex motivo can­
tatis, peccatum esse, id quod nemo sanus affirmat.
Reipsa his verbis Apostolus concludit sermonem exponentem praeceptum, ne
ullo modo operatione nostra proximos scandalizemus sed potius aedificemus,
ideoque ex contextu verba obiecta continent praeceptum, ut operationes nostrae
externae, praesertim indifferentes (manducare, bibere et eiusmodi) proximum
aedificent et hoc modo in gloriam Dei cedant. De motivo, ex quo illae opera­
tiones fiant, utpote interno aliisque absconditio, in his verbis sermo non est·'·
*)
M) Cf. propos. 25. baiana: Omnia opera infidelium sunt peccata et philoso­
phorum virtutes sunt vitia; item propos. 36. 37 (D 1025; 1036s). Aliae (D
1016; 1399; 1406).
M) Cf. propos. 9. Alexandri VIII.: Revera peccat, qui odio habet peccatum
mere ob eius turpitudinem et disconvenientiam cum natura sine ulla ad Deum
offensum respectu. Ergo non peccat neque actum malum peragit, qui ex motivo
honestatis naturalis sine ulteriore relatione ad Deum actum doloris de peccatis
suis elicit. (D. 1299.)
M) Comely, Commentarius in s. Pauli ep. 1. ad Cor. (Parisiis. 1890).

90

11. De actibus ad finem optis

88. Si agitur de actibus ex se indifferentibus, illa obiectiva ordi­
natio est in eo, quod actus iuxta praescripta rationis ordinati sunt et
qua tales apprehenduntur et appetuntur, etsi voluntas explicite non bo­
num honestum, sed delectationem vel utilitatem intendat.
a. Qui ludit ad se recreandum et intelligit hanc actionem consideratis omnibus
eius adiunctis (personae, loci, temporis, durationis etc.) convenire cum prae­
scriptis rationis eamque qua talem intendit, bene agit. Hanc sententiam cuiusvis
scholae theologi tenent, praesertim vero s. Thomas eiusque genuini discipuli,
qui actus, quos plerique scotistae dicunt indifferentes, existimant esse moraliter
bonos. Hodie vero haec sententia inter theologos evasit fere communis55).
β. Eo homines ordinarie aliquam actionem secundum rationem exactam diiudicant, quod eam ut non illicitam apprehendunt.

a. Alii docent omnes actiones, praesertim indifferentes, ut sint mora­
liter bonae, referendas esse positive ad finem honestum, i. e. ratio,
quae voluntatem ad agendum moveat et determinet, debere esse bo­
num positive honestum seu motivum alicuius virtutis, nec sufficere, ut
sit aut delectatio aut commodum naturae.
Ut actiones, quibus homo consulit sanitati suae vel per victum vitam con­
servat, sint moraliter bonae, vdluntas eas ideo appetere debet, quia e. g. Deus
ita praecipit, vel quia vitam sustentant. Largitio eleemosynae, qua quis intendit
sublevare indigentiam pauperis, est opus moraliter bonum, quia fit ex motivo
positive honesto nempe ex motivo virtutis misericordiae.
Huius sententiae praeter augustinianos sunt complures cuiusvis scholae theo­
logi, non solum thomistae, sed praesertim scotistae, qui admittentes actus in
individuo indifferentes, ad hoc, ut actus moraliter boni sint, exigunt, ut explicite
ad finem honestum ordinentur.
»

b. Eorum argumentum hoc est: homo semper et in omnibus tenetur
operari ut homo seu ut ens rationale: Deus enim permittere non potest,
ut homo deliberate seu ut ens rationale agens operetur modo, qui digni­
tati naturae rationalis non conveniat; atqui operatio, quae positive non
refertur ad finem honestum, non est homine digna: finis enim naturae*S.
55) Cf. Ballcrint-Palmieri 1. n. 112—129. VI. n. 259. Gênicot I. n. 39. Pcsch
111. 673. Ne quis putet hanc doctrinam esse a mente antiquorum theologorum
alienam, conferat haec testimonia. >Actus virtutis politicae (alicui loqui ex
quadam civili amicitia — actus indifferens ex fine indifferenti) non est actus
indifferens, sed in se bonus est et si sit gratia informatus, erit meritorius*.
S. Thomas 2. dist. 40. q. 1. a. 5. j>Duobus modis potest homo operari propter
sublevandam necessitatem naturae vel etiam corporis commoditatem: primo
considerando solum humanam naturam ut animalem, alio modo considerando
illam etiam ut rationalem, quod fit, quando ad operandum propter commodi­
tatem naturae adhibet homo rationis regulam et iudicat illam commoditatem
sibi esse convenientem etiam ut ratione regulatam. Prior ergo modus non
sufficit ad honestatem actionis. Si autem operatur secundo modo, id satis est
ad honestatem actionis*. Suarez in 1.2. tr. 33. disp. 9. sect. 3. n. 9. » Vocare
solemus recreationem honestam, lusus honestos etc., quatenus in eorum delectabilitate, quae est ratio volendi et obiectum formale talium actuum, mensura a
ratione praescripta servatur, et ob hanc mensuram servatam honesta nomi­
natur*. Nlaslrius 1. 1. disp. 5. q. 4. a. 4. n. 196.

De actibus moraliter bonis

91

rationalis proprius est finis positive honestus. Qui ergo actionibus
suis commodum aut delectationem quaerit, nec ulteriorem finem posi­
tive intendit, more brutorum agit nec ponit actionem moraliter bonam.
c. Refutatio. Verum neque haec sententia videtur admittenda. Etsi
enim finis naturae rationalis proprius dicatur bonum honestum, nullo
tamen argumento ostendi potest, hominem teneri illud finem semper
et in omnibus positive intendere, ut bene agat: sufficit enim, ut nega­
tive eum intendat, i. e. ut apprehendat se nihil agere, quod fini honesto
contrarium sit; eo ipso implicite intendit finem a Creatore huic delecta­
tioni praefixum. Insuper etiam haec sententia videtur esse contra sen­
sum et praxim fidelium, ut mox declarabitur.

89. Argumenta propositae sententiae, a. Actio est moraliter bona,
quae ex obiecto, fine et circumstantiis bona est; atqui actio, quae secun­
dum rationem ordinata est, eiusmodi est. Sane obiectum, quod ab­
stracte consideratum indifferens est, in concreto autem consideratis
omnibus circumstantiis secundum rationem ordinatum est, moraliter
bonum dici debet; item finis, qui abstracte consideratus indifferens est
(delectatio), in concreto autem ratione habita circumstantiarum secun­
dum rationem ordinatus est, moraliter bonus dici debet, quia rationi
conformis est. Semper quidem requiritur, ut homo in actionibus suis
deliberatis operetur ut homo et prout decet naturam rationalem; sed
qui intendit quidem in aliqua actione delectationem vel commodum
naturae, attamen secundum normam rationis temperatum, non agit
more brutorum, sed ut ens rationale, scilicet deliberate et iuxta prae­
scriptum rationis.
b. Actus, quo exercetur virtus moralis, est actus moraliter bonus:
honestum, ait s. T/iomas, proprie in idem refertur cum virtute5®); at­
qui sunt actus, quorum obiectum et finis in se sunt indifferentia, et qui
eo solum constituuntur actus virtutum, quod usus rerum, qui in com­
modum et delectationem suscipitur, omni ex parte sit temperatus iuxta
normam rationis, cuiusmodi est virtus temperantiae57).
c. Haec sententia cum mente et praxi fidelium etiam timoratorum
congruit: nemo enim, quantumvis pius sit, se peccatum commisisse
indicat, si moderate iuxta praescriptum rationis utatur commodis et
delectationibus naturae, nec de ulteriore fine honesto sollicitus sit. Ideo
fideles de eiusmodi actionibus nullibi se accusant, quasi actionem ma­
lam peregissent; quae fidelium praxis cum mente ss. Patrum apprime
concordat58).
Nota. Omnes tamen concedunt hanc actionum bonitatem moralem infimam
esse eamque per intentionem, qua actiones explicite in altiorem finem honestum
6β) II. II. q. 145. a. 1.
6Î) S. Th. II. II. q. 141. a. 6. Cf. etiam I. II. q. 64. a. 1.
5K) Cf. s. August, in ps. 34. scrm 2. n. 16; in ps. 164. n. 2.

92

II. De actibus ad finem optis

atque adeo in finem ultimum ordinantur, augeri et perfici posse. Bonitas enim
actionum eo magis crescit, quo altior et nobilior est finis, qui ab agente posi­
tive intenditur, et quo magis haec intentio est explicita et actualis.

90. Difficultates. Contra hanc doctrinam duplex oritur difficultas,
altera ex s. scriptura, qua reprobantur verba otiosa et pari ratione
actiones otiosae50); verba autem otiosa dicantur, quae finem honestum
non habeant. Altera difficultas oritur ex propositionibus 8. et 9. ab
Innocentia XI. damnatis, ex quibus pateat, delectabilibus uti ob solani
voluptatem peccatum esse60), eum vero, qui in actionibus delectabilibus
ulteriorem finem non intendat, ob solam voluptatem agere.
a. Verbum otiosum dicitur non quidem verbum turpe vel mendax, sed neque
verbum, quod per intenrionem loquentis non dirigatur in altiorem finem ho­
nestum; verbum otiosum potius est verbum, quod sine ratione necessitatis vel
utilitatis ex mera scurrilitate vel garrulitate profertur; eiusmodi autem verbum,
utpote contra praescriptum rationis prolatum, malum est61).
b. Ob solam voluptatem agere dicitur, non qui in usu delectabilium ulteriorem
finem honestum non intendit, sed qui actiones delectabiles quaerit, quamdiu istae
voluptatem afferunt sine respectu ad praescripta rationis modum et mensuram
dictantis atque exigentis, ne usus delectabilium bona altioris ordinis impediat.
Qui ergo ob solam voluptatem agit, finem altiorem non solum non intendit, sed
implicite etiam excludit et impedit (n. 76).
Quare ita ob solam voluptatem agere, ut ulterior finis honestus atque ideo
finis ultimus impediatur, peccatum est; ita vero ob solam voluptatem agere,
ut delectatio ad agendum moveat et intendatur, quin ad ulteriorem finem ho­
nestum dirigatur, peccatum non est, modo actio delectabilis vere naturae in­
servire cognoscatur et in eius usu modus a ratione praescriptus servetur.

91. De usu delectabilium62), a. Bona delectabilia (GenuBmittel,
GenuBgüter) ea dicuntur, quorum usus delectationem affert. Delectatio
est quies seu complacentia appetitus in bono praesenti seu possesso.
Cum duplex sit appetitus, duo etiam sunt genera bonorum delectabi­
lium, spiritualia et sensibilia. Quamvis etiam ex usu rerum spiritualium
delectatio percipiatur, tamen de delectationibus appetitus inferioris ex
usu rerum sensibilium potissimum hic sermo est.
b. Bona delectabilia sensibilia duplicis generis sunt: necessaria,
quae ad vitam vel ad speciem conservandam requiruntur et quibus
annexa est delectatio, ut cibus et potus: non necessaria, quae solum ad
delectationem afferendam inserviunt, ut liquores, odores, aromata, ta6U) Matth. 12. 36.
60) Prop. 8.: >Comedere et bibere usque ad satietatem ob solam voluptatem
non est peccatum, modo non obsit valetudini, quia licite potest appetitus natu­
ralis suis actibus fruic. Prop. 9.: »Opus coniugii ob solam voluptatem exer­
citum omni penitus caret culpa ac defectu veniali
*.
Propositiones istae ex mul­
tiplici capite falsae sunt. (D. 1158s.)
°1) Cf. Knabenbauer, Commentarius in evangelium s. Matthaei (Parisiis.
1892) I. q. 496 s.
«”*) Cf. /. B. Becker, Die moralische Beurteilung des Handelns aus Lust,
ZkTh 26 (1902) 4 18. 673. Frins 11. n. 198 ss. Regatillo-Zalba, 1. c. 170—175.

De actibus moraliter bonis

93

bacum etc. Haec vel sola sumuntur, vel rebus vitae necessariis asper­
guntur ad eorum delectationem augendam. De rebus delectabilibus
duplex quaestio instituitur: a. num earum usus licitus sit; b. num ipsa
delectatio licite appeti possit.
1. Unusquisque delicias non nocivas licite sibi comparare potest,
dummodo earum usus lege rationis dirigatur, ut honestus et moraliter
bonus sit; earum tamen abstinentia tamquam exercitium virtutis com­
mendanda est.
a. Omnes res creatae bonae et ab auctore naturae ideo conditae sunt, ut iis
utomur ad obtinendos fines nostros honestos, id quod praesertim valet de
rebus, quae vitae et speciei conservandae inserviunt: Omnia enim vestra *sunt 3);
ideo earum usus nedum prohibitus, sed prorsus licitus est.
b. Appetitus post lapsum in delectabilia fertur independenter a norma honesta­
tis, scilicet in ea etiam, quae illicita sunt atque in licita inordinate; ideo in
eorum usu regi debet a ratione, ut eius actus moraliter boni sint.
c. Ex duplici ratione abstinentia a rebus delectabilibus, etiam licitis, com­
mendanda est: ad firmandam voluntatem, ut haec eo certius atque facilius se ab­
stineat, quando earum usus illicitus est; ad exercendam virtutem iuxta exem­
plum Christi Domini, qui cum esset dives, propter nos egenus factus est64) et
delectabilibus non necessariis prorsus se abdicavit.

2. Actus voluntatis, qua ipsa delectatio seu res delectabilis appetitur
propter delectationem, licitus et moraliter bonus est, dummodo obiec­
tum licitum et appetitus delectationis secundum regulas rectae rationis
moderatus sit. Qui ergo utitur delectabilibus naturae, ut sunt colloqui,
comedere, bibere, ludere, se recreare etc., quia placent, nedum male, sed
potius bene agit, si in iis modum et mensuram a ratione praescriptam
servet.
a. Sunt theologi (e. g. Billuart cum aliis thomistis), qui contendunt, actus, qui
ex delectatione fiunt, qualiscunque haec sit, omnes moraliter malos esse: cum
enim propter delectationem agere enti rationali non conveniat, putant omnem
delectationem deliberate quaesitam moraliter malam esse. Alii (ut V/vc)05)
distinguentes inter delectationes animales, ut sunt delectationes tactus et
gustus, et delectationes superiores licet sensibiles, ut sunt delectationes visus
et auditus, docent illas sub nulla unquam conditione licite propter se appeti
posse, quia ex se non sint homine rationali dignae, has vero licite propter se
appeti posse, dummodo cum moderatione appetantur, quia cognitioni intellec­
tuali inserviunt nec ita ad condicionem brutorum deprimunt.
b. Respondetur: Actionibus, quae ad conservandam et perficiendam naturam
conferunt, auctor naturae ideo commodum et delectabilitatem indidit, ut homi­
nes ad eas exercendas inde allicerentur00), ergo homo commodum et delec­
tationes velle potest, lam si in illis actionibus nil aliud reprehenderet et quae­
reret, nisi commodum naturae et voluptatem, actio naturae animali quidem con­
veniret, at natura rationali digna non esset; eo autem, quod commodis et de-

e3) 1. Cor. 3, 22.
°4) 2. Cor. 8, 9.
°5) Damnatae theses (D. 1158. 1159.) ao tnnocentio XI
'l0) S. Th. contra gen. 1. 3. c. 26. n. /: i delectationes sunt propter operationesc
Confer etiam Ps. 103, 14 ss.

94

Π. De actibus ad finem optis

lectationrbus, quas quaerit, omni ex parte (quoad adiuncta temporis, loci, dura­
tions etc.) modum et mensuram praescribit, quam recta ratio postulat, ut ens
rationale agit; nec potest intelligi, quid eiusmodi actionibus desit, quominus
possint dici rectae homineque dignae. Hominis enim, quippe animalis rationalis
natura, non est rationalis tantum, sed animalis et rationalis; ergo positive appe­
tere et quaerere potest, quae naturae suae animali conveniunt; eo autem quod
haec sub ductu et dominio rationis exercentur, etiam naturae rationali suffi­
cienter conveniunt.

92. De omissionibus. Quaeritur, num omissiones operis boni non
praecepti peccata sint. — Omissio operis boni locum habere non pot­
est sine prosecutione alicuius boni; iam vero prout hoc bonum ho­
nestum est vel inhonestum, omissio peccaminosa vel non peccaminosa erit.
Quod ut melius declaretur, notandum est omissiones operis boni
duplici modo accidere posse: vel enim loco operis perfectioris eligitur
opus minus perfectum, vel opus bonum simpliciter omittitur.
a. Si loco actionis perfectioris eligitur alia minus perfecta, quae ipsa
honesta est, omissio nedum peccatum, sed actus bonus est, licet minoris
perfectionis quam actio omissa. Si e. g. iuvenis, cui se offert occasio
audiendi sacrum (non praeceptum) et simul instituendi deambulatio­
nem (utique rationabiliter ordinatam), omisso opere perfectiore eligit
deambulationem minus perfectam, omissione sacri nullatenus peccat.
b. Si opus bonum simpliciter omittitur seu actu nolitionis excludi­
tur, nec eius loco aliud opus eligitur, a motivo, propter quod opus per­
fectius omittitur, dependet, utrum omissio peccatum sit necne. Etenim
cum nemo possit nolle bonum, quatenus bonum est, qui omittit opus
bonum, ideo illud omittit, quia in eo deprehendit aliquod malum, quod
effugere intendit; malum autem fugimus ex amore boni oppositi; iam
vero si amor oppositi est honestus, omissio erit actus moraliter bonus;
si est inhonestus, omissio erit peccatum. Si e. g. iuvenis oblata occa­
sione audiendi missam apprehendit nullum quidem adesse impedimen­
tum accedendi ad ecclesiam sed nullam quoque urgere obligationem,
eamque omittit, ideo missam omittere decernit, quia in ea apprehendit
malum e. g. incommodum, quod fugere intendit. Iam si motivum, prop­
ter quod evitare conatur incommodum, sit rationabile, omissio non est
peccatum: sin autem motivum sit e. g. spiritualis acedia vel boni vilipensio, omissio est peccatum67).
e7) Cf. Pesch 111. n. 675. Lclunkuhl I. n. 109. Cf. in fine de imperfectionibus
n. 289.

95

APPENDIX.
De actibus moraliter indifferentibus.

93. Declarationes. 1. Non quaeritur, num actus humani sint mora­
liter indifferentes: patet enim actus humanos, qui fiunt sine adverten­
tia ad ordinem moralem nec bonos nec malos esse (n. 63); sed quae­
stio instituitur de actibus moralibus: utrum nempe actus, qui fiunt cum
advertentia ad normam moralem omnes sint vel boni vel mali, an ad­
mittendae sint actiones morales, quae sint indifferentes.
2. Haec quaestio fit de actibus moralibus concrete et in individuo
consideratis, prout nempe a persona individua hic et nunc operante
exercentur, ideoque una cum fine operantis et cum reliquis adiunctis
actionem in concreto concomitantibus e. g. cantare in ecclesia ad lau­
dandum Deum. Si enim actus morales abstracte et secundum speciem
i. e. solum secundum obiectum suum considerantur e. g. cantare, prae­
cisione facta a fine operantis et a reliquis circumstantiis, certum est
actiones morales posse esse indifferentes, quia per se nec conformitatem nec difformitatem cum norma moralitatis habent.
Patet actum secundum speciem consideratum non existere nisi in mentis abstractione: quoties enim actus perficitur, in certis circumstantiis et in aliquem
finem, quem agens sibi proponit, perficitur.

3. Iam vero quoad actus morales concrete et in individuo considera­
tos non una est philosophorum ac theologorum sententia: siquidem
affirmantibus cum s. Bonaventura69) scotistis negant cum s. *Thomcl·
)
thomistae et maior aliorum theologorum pars, ullum actum moralem
in individuo consideratum posse esse indifferentem.
Actiones indifferentes quandoque dicuntur etiam actiones supernaturales, quae
non sunt meritoriae, et tamen non sunt peccata, actiones igitur, quae non sunt
meritoriae nec demeritoriae. Facile conceditur esse actiones (hoc sensu) super­
naturales indifferentes, cuiusmodi sunt opera tum peccatorum tum infidelium,
quae ex gratia fiunt, praesertim vero opera, quibus ad justificationem se dispo­
nunt. Num admittendae sint etiam in iustis, qui sunt in statu gratiae sancti­
ficantis, pendet a condicionibus, quae ad actum meritorium requiruntur.

94. Non sunt actus morales indifferentes. Operans enim vel intendit
finem honestum vel non intendit; si primum, actio est moraliter bona;
si alterum, operans vel apprehendit actionem esse secundum normam
rationis exactam vel eam apprehendit normae rationis adversantem:
medium in eo non datur, qui ad moralitatem actionis advertit; si pri­
mum, actio est bona, si alterum, actio est mala (n. 87).
1. Thomistarum complures in hunc modum ratiocinantur: quaevis
actio, quae deliberate exercetur, ab operante in determinatum aliquem
C8) In 2. dist. 4. q, 1. a. 3.
6U) 1. II. q. 18. a. 9.

96

IL De actibus ad finem optis

finem ordinatur, quia homo deliberate agens semper ex aliquo fine
agit; iam vero finis iste vel est finis honestus vel non; si primum, actio
erit bona, si alterum actio erit mala: homo enim, quia ex natura sua
ordinatus est in finem positive honestum, in omni actione sua talem
finem (saltem implicite) prosequi debet.
Hoc argumentum per se ad idem redit, sed probatio addita ab aliis reicitur,
qui permittunt interdum etiam ex fine indifférente (delectatione) agere, quia
ex illa generali ordinatione non sequitur, omnem plane actionem in finem posi­
tive honestum ordinandam esse.

2. Scotisiarum ratio, qua sententiam contrariam affirmantem com­
muniunt, est haec: ut homo agat convenienter naturae rationali, ne­
cesse esse, ut semper et in omnibus tendat in finem positive honestum;
si ergo actio in aliquam naturae commoditatem ordinetur vel ad sub­
levandam naturae indigentiam exerceatur, non erit bona, quia non ten­
dat in finem honestum, nec erit mala, quia non sit naturae rationali
disconveniens; erit ergo indifferens.
Etiam hoc argumentum eandem theoriam supponit, actiones nempe positive
dirigendas esse in finem honestum, ut bonae sint; attamen affirmat illas actiones,
quae fiant ob finem indifferentem, sive obiectum earum est bonum sive indiffe­
rens, sed tamen iuxta praescriptum rationis ordinatum, esse moraliter indiffe­
rentes.

95. Notanda de hac quaestione. 1. Ex praemissis patet totam controversiam
de actibus indifferentibus a duobus doctrinae capitibus pendere: a. num demon­
strari possit obligatio semper et in omnibus actionibus deliberatis intendendi
finem positive bonum: etenim si haec obligatio exsistit, actiones ob finem in­
differentem positae propter neglectam hanc obligationem evadunt malae.
b. Quodsi de hac obligatione non constat, ulterius quaeritur, utrum illae actio­
nes, quae exercentur ob finem indifferentem, sed tamen iuxta praescriptum
rationis, dicendae sint bonae an indifferentes.
2. Quidquid dicatur, certe ferendi non sunt theologi, qui hinc quidem negant
actus in individuo indifferentes, inde vero ad moralem bonitatem actus exigunt,
ut positive intendatur finis honestus; rigor enim huius doctrinae nimium ad­
versatur menti et praxi fidelium, quibus persuasum non est in omnibus omnino
actionibus quaerendum esse finem positive honestum, ne sint malae. Quocirca
nemo, sive rudis est sive doctus, sive laxae sive timoratae conscientiae, moralem
defectum agnoscit in omissa hac bona intentione, ideoque nemo unquam de eo
se accusat. Et sane intelligi nequit, cur e. g. mala sit actio, qua quis conatur
abigere sensum frigoris solum ad levandam hanc molestiam absque altiore fine;
ergo vel bona vel saltem in indifferens erit; scotistae eam dicunt indifferentem,
sed iuxta theoriam expositam dicenda est moraliter bona, si agens eam in con­
creto licitam iudicat et qua talem explicite intendit (n. 87).

97

QUAESTIO QUARTA.
De actibus supernaturalibus70).

96. Declarationes. 1. Actus morales, quibus ad finem supernatura­
lem vitae aeternae perveniamus, supernaturales esse debent, idque
supernaturalitate interna ipsius actus, qua hic supra naturam elevatus
in ipso esse suo et quoad substantiam supernaturalis sit: via enim ter­
mino et opus praemio proportionatum esse debet; finis autem vitae
aeternae stricte supernaturalis et a fine ultimo naturali essentialiter
diversus est; ideo etiam actus, quibus tendimus in illum finem, quoad
essentiam supernaturales esse debent.
2. Condiciones, quae requiruntur, ut actus humanus vere srt super­
naturalis, ab auctoribus variae assignantur. Omnes quidem exigunt
ùLjjt actus sit moraliter bonus: actus enim humanus ex se moraliter in­
differens, non potest esse supernaturalis. Sane actus supernaturalis
Deum habet auctorem principalem per gratiam excitantem et adiuvantem; Deus autem ad actus indifferentes gratia sua non excitat. De­
inde exigunt b, ut actus a principio supernatural!, nempe a potentia
per gratiam actualem elevata, procedat: nam ut actus sit supernatu­
ralis, id certe requiritur, ut non viribus naturae, sed viribus supernatu­
ralibus gratiae eliciatur. Alii vero insuper c. exigunt, ut etiam eius
obiectum formale seu motivum sit supernaturale.
Quid sibi velit haec condicio, diversimode explicant; plerique volunt, ut
obiectum formale per fidem apprehendatur, i. e. ut agens ad agendum moveatur
aliqua veritate revelata, quam non mere rationis lumine sed fide (intellectu
lumine fidei instructo) cognoscit. Qui e. g. pauperi dat eleemosynam, quia
pauperi succurrere honestum est, ex naturali motivo agit; qui vero eleemosy­
nam largitur, quia pauper a Christo redemptus, quia frater Christi est, quia
Christus id praecipit, quia id confert ad vitam aeternam, ex motivo supernatural!
per fidem apprehenso agit, modo habitu fidei instructus sit. Fides enim in actum
supernaturalem influere debet; influit autem per motivum ex fide cognitum. Si
quis hoc ita intelligeret, ac si pro singulis actibus motivum ex fide cognitum
requireretur, certe nimium postularet.
Alii71) solum hoc postulant, ut fides, sine qua non potest homo cognoscere
suum finem supernaturalem, nec moveri erga eundem, aliquando elicita nec
revocata fuerit, et ita operibus directionem in finem ultimum supernaturalem
conferat. In hac sententia sufficit v. g., ut Christiani sciant, etiam observationem
legis naturalis nobis propositam esse ut viam ad finem supernaturalem; eo ipso
actus directionem in finem supernaturalem habent.
70) Cf. S. Th. De veritate q. 14. Schmid, Die Cbernatürlichkeit der menschlichen Heilswerke, ZkTh 12 (1888) 263. 419. Milllendorff, Die Verdienstlichkeit
und das übernatürliche Motiv, ZkTh 17 (1893) 42. 496. Schiffini, De gratia
divina (Friburgi. 1901) n. 371 ss. David, De obiecto formali actus supernatu­
ralis (Bonn. 1913). Lercher, Inst. Theol. Dogm. IV. Is, n 182 ss. Zalba 1. c. 1.
353—358.
T1) Pcsch, Praei, dogm V. a. 408. (Ab hac sententia auctor
videtur solis verbis differre; cf. postea n. 98, a.)
7 Noldin, Vol. I

II. De actibus ad finem optis

9S

97. Duplex sententia. 1. Magni nominis theologi ad actum supernaturalem praeter supernaturale principium etiam obiectum seu motivum supernaturale exigunt: Suarez12), Lacroix13), s. Alphonsus1*),
Mazzella16), Lehmkuhl10).
Duo genera argumentorum hi auctores proferunt:
a. Ex natura rei: actus specificantur ab obiecto (formali); actus autem na­
turalis a supernatural! specie differt; ergo specie seu essentialiter diversum
esse debet utriusque actus obiectum (formale); essentialis autem utriusque
obiecti (formalis) diversitas in eo est, quod alterum per rationem, alterum vero
per fidem apprehendatur.
b. Ex fontibus revelationis. Patronorum huius sententiae aliqui concedunt,
ex natura rei non haberi efficax argumentum, quo demonstretur actum natu­
ralem et supernaturalem non posse versari circa idem obiectum; affirmant
autem ex positiva voluntate Dei omnes actus supernaturales ex fide procedere
seu motivum supernaturale habere debere; siquidem tum s. scriptura tum tra­
ditio docent fidem esse radicem, ex qua vita supernaturalis progerminet; ergo
sine influxu fidei per motivum ex fide cognitum non posse exerceri actus super­
naturales. Et sane
a. Haec testimonia: Sine fide impossibile est placere Deo; credere enim
oportet accedentem ad Dcunv7); iustus ex fide vivit™) non solum de prima
justificatione, ad quam per actum fidei homo se disponere debeat, sed de om­
nibus omnino actibus supernaturalibus intelligenda esse, qui supernaturales
esse nequeant, nisi fides per eorum motivum supernaturale in eos influat.
β. Concilium tridentinum declarare volens doctrinam s. Pauli his testimoniis
expressam addere: »per fidem ideo iustificari dicimur, quia fides est humanae
salutis initium, fundamentum et radix omnis iustificationisc72
79) ; ex quo habea­
*77
74
73
mus, non solum primam iustificationem, sed etiam augmentum gratiae sancti­
ficantis per actus supernaturales et meritorios ex radice fidei procedere debere;
atqui (aiunt) ex radice fidei eo solum procedunt, quod fides per obiectum
supernaturale in eos influit atque ad eorum productionem concurrit.

2. Nihilominus affirmari potest: ut actus humanus hominis fidelis
sit supernaturalis, alia condicio non requiritur, nisi ut sit ethice bonus
et ex gratia seu ex principio supernaturali procedat; necesse autem
non est, ut obiectum actus supernaturalis sit supernaturale. Quocirca
supernaturalitas actus non ab obiecto, sed a principio eliciente depen­
det, adeo ut supernaturalis sit, etsi versetur circa obiectum naturale,
modo viribus gratiae eliciatur.
a. Hisce non negatur actum, qui ex motive supernaturali fidei elicitur, maioris
esse dignitatis et pretii. Etsi ergo bona intentio supernaturalis, quae dicitur,
ex hoc capite non probetur necessaria, tamen fideles monendi atque hortandi
sunt, ut actiones suas ex motivis supernaturalibus fidei exercere assuescant;

72)
73)
74)
76)
7β)
77)
7«)
7«)

De gratia 1. 2. c. 4. 5.; 1. 12. c. 7. 33. n. 10.
Theologia moralis 1. 2. n. 21 ss.
Theologia moralis 1. 6. n. 439.
De gratia Christi n. 54 ss.
Theol. mor. I. n. 367. Passauer Monatsschrift (1895) S. 14 ff.
Hebr. 11, 6.
Hebr. 10, 38. Rom. 1, 17. Gal. 3, 11.
D. 801.

ue actibus supernaturalibus

99

eorum namque opera hac ratione maioris meriti erunt; ad ipsam autem supernaturalitatem actus id necessario non requiritur.
b. Ceterum id, quod Cardenas de eleemosyna in specie docet, ad plerasque
actiones moraliter bonas hominis Christiani extendi potest: >Qui in schola fidei
didicit eleemosynam esse operationem sanctam et placentem Deo, quia Deus
sic revelavit, licet oblata occasione eleemosynae sit actualiter immemor reve­
lationis divinae, operatur tamen ductus doctrina, quam didicit in schola fidei
divinae, et ita ea operatio procedit virtualiter ex actu fidei, quia operatur ex
dictamine, quod comparavit in schola fidei* 80).

98. Argumenta huius sententiae. 1. Actus, qui a principio per gra­
tiam supernaturali procedunt, sine dubio sunt supernaturales: si enim
radix et principium supernaturale est, etiam fructus vel effectus super­
naturalis esse debet. Et sane gratia actualis efficit, ut actus humani
sint supernaturales: ideo enim gratia conceditur, ut actus per gratiam
supernaturales fiant, et ideo ad omne opus salutare tum iusti tum pec­
catoris, tum fidelis tum infidelis necessaria est gratia, quia ipsa efficere
debet, ut opus sit supernaturale.
a. Certe textus ex s. scriptura et concilio tridentino allati probant
fidem esse necessariam, ut homo finem supernaturalem cognoscere et
erga eundem se movere possit. Non vero probari potest, ad hoc neces­
sarium esse, ut motivum sit haustum ex fide. E contra probari potest
fidem aliquando susceptam esse meram condicionem, qua posita Deus
dat gratiam. Deus enim hominem destinavit in finem supernaturalem
et eo ipso ei imposuit obligationem, actibus liberis et bonis tendendi
in illum finem; quod cum sine gratia impossibile sit, Deus cuilibet ten­
dere volenti gratiam largiri debet. Homo autem tendere vult in finem
supernaturalem eo ipso, quod fidem suscipit vel ad eam se disponit;
per hoc enim habet directionem in finem supernaturalem, quae directio
manet, nisi fidem abiiciat. Ut ex multis unum saltem scripturae testi­
monium afferatur, Christus Dominus ait: Qui verbum meum audit et
credit ei, qui misit me, habet vitam aeternam31), i. e. habet, unde possit
opera vitae aeternae peragere, quia habet condicionem, qua posita
suppeditantur a Deo gratiae supernaturales. Ex traditione autem con­
stat in ecclesia vigere persuasionem, quam s. Augustinus his verbis
exprimit: »bene (quemquam) operari non posse, nisi per fidem perce­
perit gratiam. Incipit autem homo percipere gratiam, ex quo incipit
Deo credere vel interna vel externa admonitione motus ad fidemc82).
b. Ex praecedenti argumento sequitur omnibus fidelibus, sive iusti
sunt sive peccatores, semper praesto esse gratiam actualem, qua
eorum actiones moraliter bonae fiant supernaturales, sed maiore cum
certitudine affirmari potest omnia opera moraliter bona iustorum sem­
per exerceri cum gratiae divinae auxilio proindeque esse supernatueo) Cardenas, Crisis theol. pr. 4. disert. 16. c. 6. n. 54.
81) Ioan. 5, 24.
*2) Ad Simplic. I 1. q. 2. n. 2. Cf. ZkTh 18 (1894) 593. 20 (1896) 22 ff.

Ιθβ

11. De actibus ad finem optis

ralia. Nam concilium tridentinum haec habet: »Cum enim ille ipse
Christus lesus tamquam caput in membra et tamquam vitis in palmites
in ipsos justificatos iugiter virtutem influat, quae virtus bona eorum
opera semper et antecedit et comitatur et subsequitur«S3).
2. Si ad actus supernaturales influxus fidei per motivum supernaturale requireretur, non essent actus supernaturales sine tali influxu
fidei; atqui sunt actus supernaturales sine influxu motivante fidei. Cer­
tum est in infidelibus ante fidem et independenter ab influxu fidei
reperiri actus, qui ex gratia procedunt: etenim proscripta est propo­
sitio affirmans fidem esse primam gratiam84); siquidem ante fidem
conceduntur gratiae vere supernaturales, quibus infidelis ad veram
fidem amplectendam se disponat; atqui actus, qui viribus gratiae eli­
ciuntur, sunt supernaturales; ergo sunt actus supernaturales, qui non
hoc sensu fundantur in fide, quod fides in eos influat.

99. Ad argumenta adversae sententiae.
a. Actus sine dubio specificantur ab obiecto: obiectum enim specie diversum
efficit, ut etiam actus sint essentialiter diversi; attamen obiectum non est unica
ratio, a qua petendum est essentiale discrimen inter actus exsistens, quippe
quod etiam a potentia essentialiter diversa derivari possit, etsi actuum idem
sit obiectum. lam vero discrimen inter actum naturalem et supernaturalem prae­
cipue desumi debet ex parte principii essentialiter diversi.
b. Non potest affirmari omnes actus supernaturales ita fundari in fide, ut ex
fide tamquam ex motivo progerminent: constat enim esse actus vere super­
naturales in infidelibus, illos nimirum actus, qui ipsam fidem eiusque influxum
praevertunt.
c. Verba apostoli Ilebr. 11, 6. proxime de prima justificatione intelligenda
sunt, adeo ut sensus sit: beneplacitum, quo Deus prosequitur iustos, sine fide
obtineri non potest: et pari modo, qui ad Deum accedit per ipsam justificationem,
fidem habeat oportet; proxime ergo illa verba absolutam necessitatem fidei ad
primam iustificationem significant. Si deinde verba apostoli latius sumantur,
adeo ut ad quodvis beneplacitum, quo Deus prosequitur etiam opera supernaturalia, et quemvis accessum, quo etiam per opera supernaturalia ad Deum
accedimus, necessaria dicatur fides, id hoc sensu verum est, quod non quidem
motivum fidei, sed existentia fidei in operante sit condicio, sine qua gratia ad
actus supernaturales necessaria non concedatur.
d. Verba Iustus ex fide vivit, significant a. iustus per fidem et propter fidem
habet, ut vitam supernaturalem agere possit, quia fides est fundamentum et
condicio, qua posita accipit a Deo gratias supernaturales. β. Iustus saltem ut
plurimum ex fide desumit motiva volendi et agendi; ex eadem fide desumit mo­
tiva bene ac pie vivendi et exacte observandi praecepta religionis Christianae
et hac ratione vivit i. e. vitam supernaturalem conservat et perficit.
e. Fides dicitur fundamentum et radix omnis iustifii-ationis non propter mo­
tivum fidei, ex quo fieri debeant opera supernaturaliter bona, sed a. quia vita
supernaturalis cum fide incipit et a fide dependet tamquam a condicione gra­
tiarum actualium; β. quia fides movet ad opera bona exercenda et hac ratione
ad iustificationem conservandam atque augendam concurrit.

«3) D. 809.
e4) Cf. prop. 27. Quesuelli (D. 13/7) et 5. ab Alexandro VIII. damnata
(D 1295).

101

QUAESTIO QUINTA.
De actibus meritoriis.
Articulus primus.
De natura meriti.

100. Definitio. Meritum abstracte consideratum est illa actionis
humanae proprietas, vi cuius praemio vel poena digna est: actio enim
bona in obsequium alterius facta digna est praemio, actio vero mala,
quae in detrimentum alterius cedit, digna est poena. Meritum concrete
consideratum est opus praemio vel poena dignum. Rationem ergo
meriti aliquod opus eo habet, quod cedit in bonum vel detrimentum
alterius. Meritum theologicum est opus, quod coram Deo praemio vel
poena dignum est; pressius autem meritum theologicum illud dicitur,
quod ex revelatione cognitum ad finem supernaturalem vitae aeternae
refertur, de quo valent verba: reddit enim Deus unicuique secundum
opera eius35).
Bonitas vel malitia moralis actus humani, prout in obsequium vel offensam
Dei cedit, est causa meriti; praemium vel poena est meriti effectus. Usu theo­
logico meritum actus boni communitur nomine meriti intelligitur, cum meritum
actus mali potius demeritum vocari soleat.

101. Divisio, a. Meritum dividitur in naturale et supernaturale. prout
ordinatur ad praemium naturale, quod in bonis ordinis naturalis con­
sistit, aut ad praemium supernaturale, quod vel unice vel potissimum in
bonis supernaturalibus consistit. Praemium naturale convenit operi­
bus, quae solis naturae viribus perficiuntur: cum enim omnes actiones
moraliter bonae cedant in gloriam Dei, dignae sunt retributione, sed
in hoc ordine naturae per gratiam elevatae non consideratur aliud
meritum et praemium nisi supernaturale, quod convenit operibus quae
ex gratia fiunt.
b. In meritum de condigno, cui ex iustitia merces debetur, quia eius
valor est aequalis praemio, et meritum de congruo, cui solum ex qua­
dam decentia merces debetur, quia eius valor non est aequalis praemio;
illud etiam perfectum, hoc imperfectum dicitur; illud est meritum iustorum, hoc etiam peccatoribus convenit.
Duplex discrimen intercedit inter meritum de condigno et meritum de con­
gruo: a. Quoad valorem operis: opus, cui convenit meritum de condigno est
aequale praemio, non quidem aequalitate mathematica sed morali seu, ut habet
$. Thomas, aequalitate virtutis: >sicut semen arboris, in quo est.virtus ad totam
arborem"80). In merito de congruo praemium superat valorem operis, p. Quoad85
85) Rom. 2, 6. Matth. 16, 27.
80) Cf. 1. II. q. 114. a. 3. ad 3.

102

II. De actibus ad finem optis

ius ad praemium: in merito de condigno ex parte merentis habetur ius ad prae­
mium et debitum iustitiae ex parte praemiantis; in merito de congruo merces
tantum ex quadam aequitate tribuitur, et si praemium propter promissionem ex
parte praemiantis debitum est, solum ex fidelitate debetur.

c. Quod infallibilitatem meriti attinet, ea pendet a promissione di­
vina. lam vero omne meritum de condigno propter adiunctam promis­
sionem divinam infallibile est, meritum vero de congruo aliud infalli­
bile, aliud fallibile est, prout ei adiuncta est vel non est promissio di­
vina. Sic peccator per ultimam dispositionem ad gratiam sanctifican­
tem hanc de congruo infallibili meretur, non autem per dispositionem
remotam.
d. Ratione boni, quod in patria rependitur, in praemium essentiale
seu substantiale, quod continet: a. vitam aeternam seu visionem beati­
ficam universim; β. augmentum gloriae seu maiores gradus visionis
beatificae; et praemium accidentale, quod continet omnia bona, quae
praeter visionem beatificam in patria coelesti beatis obveniunt, quae­
que secundaria dicuntur: tres aureolae (martyrum, doctorum et vir­
ginum); familiare consortium angelorum, beatorum et ipsius coeli
reginae, visio humanitatis Christi, gaudium de proprio corpore, locus
singularis sanctis in coelo assignatus.

Articulus secundus.
De condicionibus meriti.
102. Quae sint condiciones meriti. Illae tantum condiciones specia­
les hic accuratius proponendae sunt, quae ex parte merentis ad meri­
tum requiruntur.
a. Condiciones generales meriti, quae ad omne meritum tum de con­
digno tum ue congruo requiruntur, quatuor sunt, quarum duae ad persondiu merentem, duae vero ad opus meritorium referuntur: a. status
viae, qui ex lioera dispositione Dei in ipsa morte terminum habet;
β. libertas a coactione et necessitate; γ. operis bonitas moralis; δ. ope­
ris supernaturalitas87).
b. Condicio specialis meriti de condigno est status gratiae ex parte
personae merentis: verum namque meritum non pendet a solo opere
supernatural!, sed etiam a statu et dignitate personae merentis: ideo
actiones supernaturales. nisi accedat gratia sanctificans, non habent
meritum verum atque perfectum; siquidem gratia sanctificans operi87) Harum condicionum necessitatem ostendunt dogmatici, ex quibus conferri
possunt: Schiffini, De gratia divina (Friburgi. 1901) n. 344 ss. Chr. Pesch,
Praelectiones dogmaticae2 (Friburgi. luUÜ) V. n. 397 ss. Lercher, Inst. Thcol.
Dogm. IV. I3 n. 116 s.

De actibus meritoriis

103

bus tribuit illum valorem, qua proportionata et aequalia constituuntur
praemio.
a. Concilium trid. meritum verum et proprie dictum seu de condigno solum
operibus iustorum tribuit88) ; b. s. scriptura declarat hominem non posse fruc­
tum bonorum operum ferre, nisi per gratiam sanctificantem manserit in
Christo89). Insuper solum filios vocat heredes i. e. hereditatem non meretur,
nisi qui filius sit per gratiam sanctificantem90), c. Et sane si meriti capax
esset, qui non est in statu gratiae, aliquis simul vita et morte aeterna dignus
esse posset.

103. Complures theologi insuper exigunt, ut opus sit ex caritate
factum: nam sine caritate nec fides nec aliud opus bonum qualecun­
que ullum valorem coram Deo habet91). Quomodo autem opus ex
caritate procedere debeat, ut meritorium esse possit, non omnes eadem
ratione exponunt92*).
a. Alii ita explicant, ut soli actus eliciti caritatis et actus a caritate imperati,
qui nempe ex motivo caritatis actualiler vel saltem virtuaiiier in Deum ordinen­
tur, meritorii sint. Hi ergo ad meritum intentionem saltem virtualem exigunt,
qua opera omnia ex caritate in Deum ordinentur. Argumento ex natura rei de­
sumpto hanc suam sententiam in hunc modum confirmant: ad meritum de con­
digno, quod est nobilissimum meritum, actus supremae et perfectissimae vir­
tutis, quae est caritas, requiritur. Ad confirmandam suam sententiam ad aucto­
ritatem s. Thomae provocant03).

b. Alii ita explicant, ut actus caritatis et opera, quae per actum caritatis
habitualiter in Deum ordinentur, meritorii sint. Hi ergo ad meritum intentionem
habitualem exigunt, qua opera omnia ex caritate in Deum ordinentur. L’t huic
condicioni satisfiat, requiritur, ut actus caritatis praecedat, nunquam per subscquens peccatum grave retractatus fuerit et ut toties renovetur, quoties urget
praeceptum caritatis; hac ratione omnia opera ex intentione caritatis habitua­
liter in Deum relata censent. Patroni huius quoque sententiae ad s. Thomam
provocant, quem in hunc sensum intelligendum esse putant94).
c. Alii tandem ita explicant, ut actus caritatis et omnia opera, quae procedunt
ex habitu caritatis, qui cum gratia sanctificante semper coniunctus est, meritorii
sint. Hi ergo ad meritum nullam peculiarem intentionem seu actum praevertentem caritatis requirunt, quo opera ex caritate in Deum ordinentur, sed docent
ad meritum sufficere statum gratiae, qui caritatem indissolubili nexu complec­
titur, et illam ordinationem obiectivam seu naturalem ad Deum, quam opera
iusti ex se et natura sua habent, modo sint in se bona et per influxum gratiae
supernaturalis posita. Per gratiam enim sanctificantem homo ordinatur ad Deum,
finem supernaturalem fitque Dei filius, cuius opera bona hoc ipso sunt opera
filii Dei; opera autem filii Dei ex se digna sunt aeterna hereditate
ss) D. 809. 842.
80) loan. 15, 4.
°") Rom. 8, 16ss.
°1) I. Cor. 13, 1—3.
°·) Cf. Schiffini 1. c. n. 364 ss. Zalba I. c. I. 361—374.
ω) I. II. q. 100. a. 10. ad 2. De virt. q. 2. a. 11. ad 3; 2. dist. 40. q. 1, a. 5.
et ad 6.
'") De malo p. 2. a. 5. ad 10.; 2. dist. 40. q. 1. a. 5. et ad 6.

101

11. De actibus ad finem optis

104. Sententia praeferenda.
a. Rationes, quae hanc tertiam sententiam aliis omnino praeferendam osten­
dunt, conferri possunt apud dogmaticos. Illarum praecipuae sunt: a. In sacra
scriptura non solum actibus, qui aliquo modo a caritate actuali procedunt, sed
actibus aliarum quoque virtutum iisque simpliciter nominatis promittitur et tri­
buitur ipsa beatitudo aeterna1**5*), β. Concilium tridentinum recensens omnes
condiciones ad meritum de condigno requisitas, nulla mentione facta actus ca­
ritatis vel alterius bonae intentionis, omnia opera bona iusti, quae per gratiam
fiunt, meritoria esse declarat00). Neque per verba: quae in Deo sunt facta aliud
significat quam opera, quae in gratia et per gratiam fiunt. Haec verba ita intelligenda esse, patet ex verbis in canone (32) positis: quae per Dei gratiam
fiunt: haec enim illis aequivalent. Ex mente concilii tridentini ergo praeter sta­
tum gratiae et influxum gratiae actualis ad meritum aliud non requiritur, γ. Et
sane omnes actus boni et supernaturales, qui ab homine iusto exercentur, natura
sua ordinati sunt in Deum finem supernaturalem, cedunt in gloriam Dei et hoc
ipso sunt media ultimo fini proportionata; ergo omnia habent, quae ad meritum
de condigno requiri possunt. Nam per habitum caritatis, qui gratiam sanctifi­
cantem necessario consequitur, homo ordinatur in Deum finem supernaturalem,
et cum per eandem gratiam et caritatem constituatur filius et amicus Dei, omnia
eius opera implicite et habitualiter referuntur ad Deum eique consecrantur; ideo
ad meritum non requiritur, ut etiam ex parte operantis ad Deum summum bo­
num ordinentur.
b. Aliarum sententiarum prima gratuitam exaggerationem profert et in suo
argumento confirmatorio petitionem principii continet: id ipsum enim quae­
ritur, utrum summum meritum de condigno solum nobilissimae virtuti caritatis,
an etiam aliis conveniat. Caritas, de qua loquitur s. Pautus (1. Cor. 13), non
est caritas actualis sed caritas habitualis. Itaque non docet Apostolus opera
bona, etiam heroica, nihil prodesse, nisi ex amore Dei fiant, seu nisi per bonam
intentionem (per actum caritatis) ad Deum referantur, sed docet charismata seu
gratias gratis datas nihil prodesse ad meritum vitae aeternae, si a caritate habi­
tuali et a gratia sanctificante divulsae sint07). Secunda sententia, praeterquam
quod ad meritum condicionem postulat, quam concilium tridentinum non exigit,
alia non levi difficultate premitur. Fingamus puerum in infantia baptizatum:
qui, postquam ad usum rationis pervenit, ad obligationem eliciendi actum cari­
tatis non advertit, ideoque per notabile tempus in statu gratiae bona opera
facit, quin actum caritatis elicuerit; vel adultum, qui per attritionem et sacra­
mentum poenitentiae iustificatus in gratia vivit, quin actum caritatis, nondum
urgente praecepto, eliciat; vel tandem hominem iustum, qui per notabile tem­
pus ex inadvertentia actum caritatis, quando iam urget praeceptum, renovare
praetermittit: hos omnes toto hoc tempore nihil mereri posse, post concilium
tridentinum vix erit, qui contendat.

°5) Cf. Matth. 19, 16ss. 25, 34 ss. 1. Tim. 6, 17 ss.
°°) Sess. 6. c. 16. haec leguntur: Nihil ipsis iustificatis amplius deesse creden­
dum est, quo minus plene illis quidem operibus, quae in Deo sunt facta... vitam
aeternam suo tempore, si tamen in gratia decesserint, consequendam vere pro­
meruisse censeantur. Et can. 32. haec habentur: Si quis dixerit ... justificatum
bonis operibus, quae ab eo per Dei gratiam et lesu Christi meritum, cuius vivum
membrum est, fiunt, non vere mereri augmentum gratiae, vitam aeternam et
ipsius vitae aeternae... consecutionem atque etiam gloriae augmentum, a. s.
(D. 809. 842.)
°7) Cf. Comely (Cursus scripturae sacrae) m hunc locum.

De actibus meritoriis

105

Nota. Adulti qui actum caritatis hinc inde eliciunt, saltem quoties et quo modo
sub gravi praeceptus est, etiam secundum severiorem sententiam necessaria
requisita ad meritum habent. Sed si quis sine culpa oblitus esset talem ac'um
elicere, et nostra sententia non esset certa, nil mereretur; ubi enim agitur de
condicionibus ad meritum requisitis, nihil iuvat opinionis probabilitas, sed sola
veritas. Verum etiam si de veritate huius sententiae non est dubitandum, fideles
tamen aptis motivis inducendi sunt ad operandum ex intentionibus perfectissi­
mis, praesertim caritatis frequenter renovatis: quo perfectior enim est intentio,
praesertim supernaturalis, saepius renovata multum confert, immo quandoque
necessaria est ad voluntatem efficaciter firmandam in proposito resistendi tentationibus etiam vehementioribus et constanter implendi leges Christianas etiam
difficiliores.

106

LIBER TERTIUS.
De legibus1).

105. Quilibet homo, ut participet divinam bonitatem, i. e. ut finem
suum assequatur, actiones conformare normae moralitatis debet. A
fortiori homo baptizatus, membrum corporis Christi, dilectionem Dei
exercere debet, sicut in baptismo promisit, per observationem manda­
torum Dei. Hisce non postulatur, ut legem observet ex motivo cari­
tatis, quod utique perfectius est; sed sufficit ut caritatem exerceat,
probet, manifestet per observationem legis, i. e. ut cognoscens obiectivam conformationem actionis suae cum voluntate Dei eandem velit
(cf. n. 87). Ideo lex immediate vel mediate divina vocatur regula re­
mota et externa actionum, conscientia vero, per quam regula externa
nobis innotescit et applicatur, vocatur regula proxima et interna.

QUAESTIO PRIMA.
De natura legis.
106. Definitio. Lex a s. Thoma definitur: ordinatio rationis ad bo­
num commune ab eo, qui curam communitatis habet promulgata2).
Quaecunque sit vera nominis etymologia, lex manifesto notionem ob­
ligationis seu ligaminis continet, quo subiectum legis adstringitur, et
simul normae ac regulae agendi: lex enim operationes regulat, eo quod
obligationem inducit.
a. Lex dicitur ordinatio, quia in norma seu dispositione eaque obligante con­
sistit, qua actiones diriguntur in finem; quare lex a consilio distinguitur, quod
nullam inducit obligationem nec necessario procedere debet a superiore, qui auc­
toritate pollet.
b. Rationis: hac voce significatur ratio practica, quae intellectum et volun­
tatem complectitur; licet enim lex ultimatim in actu voluntatis consistat, qua­
tenus nempe obligationem inducit, ad eam tamen condendam primario intellectus
concurrere debet, cuius est considerare, num lex ferenda ad finem conducat,
et ordinare in finem.
c. Ad bonum commune: finis enim legis est bonum totius communitatis, quod
lex directe et immediate respicit, et per bonum commune mediate ad bonum

*) S. Th. 1. II. q. 90—100. S. Alphonsus I. 1. n. 99—208. Suarez, De legibus,
opus classicum decem libris constans. Laymann, Theologia moralis 1. 1. tr. 4.
Reuter, Theologia moralis pr. 1. n. 118—262. Sporer-Kat 'cnbcrgcr, Supplemen­
tum c. 1. Werz-Vidal, lus canonicum, 1. (Roma 1951). Vermeersch-Crcusen,
Epitome iur. can. 1. n. 60 sq. Wirthmiiller, Cher das Sittengesctz (Würzburg
1878). //. Jone, Commentarium in CIC., I. (Paderborn 1950).
-) Cf. I. II. q. 90 a. 4.

De natura legis

107

singulorum dirigitur. Hoc bonum tum spirituale tum temporale est, totum scili­
cet communitatis bonum.
d. Ab eo, qui curam communitatis habet: nam legem ferre est actus superioritatis et iurisdictionis; quare ille solum, qui communitatis regendae potestatem
habet, universae communitati normam, qua dirigatur, imponere potest.
e. Promulgata i. e. ita publicata seu intimata, ut a subditis cognosci possit.
Voluntas enim subditi solum per cognitionem induci potest, ut se conformet
voluntati legislatoris. Unde lex non promulgata obligare nequit.
Disputant, utrum promulgatio verius de essentia legis esse dicatur an potius
eius condicio necessaria, sine qua efficaciam externam habere non possit. Quodsi
C. I. C. cn. 8 § 1. dicit >Leges instituuntur, cum promulgantur< non vult dirimere
controversiam, sed solum repetit, quod iam in decr. Gratian. continebatur
(Dist. IV. c. 3.).

107. Discrimen inter legem et praeceptum. 1. Lex est stabilis, inde
per se perdurat, nec exstinguitur mortuo eius auctore; praeceptum est
ex se transitorium, corruit cum ipso superiore, qui illud dedit.
Generatim lex etiam eatenus est stabilis, quatenus ordinat aliquid ad perma­
nentem necessitatem communitatis; nihilominus dantur etiam leges durantes
solum quamdiu certa adiuncta permanent: v. g. leges veteris testamenti quae­
dam.
Ut aliquod praeceptum ultra mortem praecipientis valeat, necessaria est reno­
vatio sequentis superioris vel ut potestas legislativa illi tribuat maiorem stabili­
tatem (ut fit in quibusdam religionibus et cn. 24).

2. Lex fertur pro communitate, quamvis agat solum de parte com­
munitatis (v. g. de clericis) vel de singulari persona (v. g. de ss. Pon­
tifice); considerat has personas non ut singulares, sed ut partem
communitatis. Praeceptum vero per se non requirit communitatem,
sed potest ferri pro singularibus personis vel pro communitate im­
perfecta.
Ex his condicionibus prior est praecipua; deficiente stabilitate non habetur
lex; si fertur nihilominus pro communitate, dicitur praeceptum commune vel
statutum.

3. Differunt ratione auctoris: nam ad legem condendam requiritur
auctoritas publica et potestas iurisdictionis; ad praeceptum sufficit
etiam auctoritas privata et potestas dominativa: patris, mariti, domini.
4. Ratione finis: lex enim fertur immediate in bonum commune;
praeceptum vero immediate in bonum privati vel communitatis im­
perfectae.

5. Ratione loci: praeceptum (saltem potestatis dominativae) directe
afficit personam, proinde obligat etiam extra territorium; lex vero
directe respicit communitatem, cuius membra ex relatione ad territo­
rium dignoscuntur; proinde praesumitur territorialis3), nisi bonum
commune postulet, ut etiam extra territorium sequatur personam.
8) Cn 8 § 2.

108

III. De legibus

108. De obligatione morali, effectu legis. 1. Obligatio late accepta
esi necessitas, qua entia creata operationibus suis ad fines proprios
contendunt. Haec necessitas essentialiter diversa est in creaturis ratio­
nalibus et in creaturis ratione carentibus: haec enim ad fines suos du­
cuntur determinatione naturae, illae vero ad fines suos semetipsas du­
cere debent secundum normas mediante ratione ipsis impositas. Prior
necessitas obligatio physica, posterior obligatio moralis vocatur. Est
igitur obligatio moralis debitum rationale obiectivum voluntati impo­
situm. Hac obligatione creaturae rationales vere quidem, sed moraliter adstringuntur, i. e. ita, ut libertate physica non priventur, sed in
earum potestate sit, obligationem implendi vel infringendi.

2. Supremum principium et fons omnis obligationis, quae ex lege
oritur, ipse Deus est; unde vis legis vere obligantis aut immediate aut
mediate a Deo procedere debet. Voluntas enim creaturae rationalis,
ab aliis creaturis in prosecutione finis sui independens, solum a Deo,
absoluto creaturarum domino, efficaciter ligari potest. Ideo s. scrip­
tura testatur, omnem potestatem legiferam a Deo esse: Omnis anima
potestatibus sublimioribus subdita sit; non est enim potestas nisi a
Deo, quae autem sunt, a Deo ordinatae sunt4). Idem de singulis legis­
latoribus testatur scriptura5).
109. Dc sanctione legis. 1. Sanctio legis active spectata est decre­
tum legislatoris, quo legis observationi bona (praemia) obtinenda,
eius violationi mala (poenas) subeunda proponit; passive spectata
significat ipsa bona legis observationi et mala legis violationi propo­
sita. Sanctio legis obligationis complementum est.

2. Distinguitur sanctio interna, quae significat bona vel mala, quae
ex natura rei legis observationem vel violationem consequuntur (tran­
quillitas et remorsus conscientiae, bona vel mala fama etc.); et sanctio
externa, quae significat bona vel mala, quae ex legislatoris dispositione
cum legis observatione vel violatione connectuntur.
3. Eius finis triplex est: a. ut subditi ad legis observationem effi­
caciter moveantur: ipsa enim legis cognitio atque obligationis con­
scientia (PflichtbewuBtsein) hominem, prout nunc est, illecebris con­
cupiscentiae obnoxium, ad legis custodiam sufficienter non inducunt;
b. ut ordo moralis retributione praemii compleatur, retributione poenae
restituatur: ordo enim iustitiae exigit, ut merito observatae legis prae­
mium, demerito violatae legis poenae retribuatur; c. ut subditi contra
voluntatem legislatoris rebelles eius auctoritati subjiciantur, eo quod
contra suam voluntatem cogantur malum subire, qui legi voluntarie
se subiicere recusarunt.*6
<) Rom. 13, 1.
6) Cf. Matth. 16, 19; Prov. 8, 15; Eph. 6, 1; Eph. 6, 5.

De natura legis

109

Nota. Cuiusmodi sit et debeat esse sanctio legis divinae, ut ad finem ob­
tinendum sufficiens sit, num debeat esse praemii aeterni et poenae aeternae,
docet ethica et dogmatica.

110. Praecipuae legis divisiones. 1. Lex in genere aut est lex
aeterna, quae est ab aeterno in solo Deo summo legislatore; aut est
temporalis vel per participationem, quae in tempore etiam in crea­
turis est.
Lex in triplici statu considerari potest: in legislatore, in quo est per actum
intellectus, quo iudicat actionem ad finem necessariam vel utilem esse, et per
actum voluntatis, quo vult, ut a subditis observetur; in subditis, in quibus est
per actum intellectus, quo imperium superioris, excipitur et voluntati proponi­
tur; in signo, cuiusmodi est scriptura vel viva vox, quibus lex exhibetur.

2. Lex temporalis ratione auctoris dividitur in divinam, quae im­
mediate a Deo, et humanam, quae immediate ab homine condita est.
a. Lex divina dividitur in naturalem et positivam: illa a Deo neces­
sario fertur et promulgatur lumine rationis; haec a Deo libere fertur
et diversis modis, externe tamen, promulgatur.

Lex divina positiva dividitur in primitivam (ante Moysen patriarchis
datam), mosaicam, quam Deus per Moysen populo israelitico dedit,
et evangelicam, quam tulit Christus, novi testamenti auctor.

b. Lex humana altera est ecclesiastica, altera civilis, prout a legis­
latore ecclesiastico vel a legislatore saeculari fertur.
3. Pro diversa materia legis distinguitur lex praecipiens seu affir­
mativa, si refertur ad actum bonum eumque ponendum; lex prohibens
seu negativa, si refertur ad actum malum eumque omittendum; lex
permittens, si refertur ad actum, qui nec praeceptus nec prohibitus sed
licitus est, et lex poenalis, si sancit poenam.
a. Quamvis legis affirmativae et negativae sit eadem vis obligandi, diversam
tamen efficaciam habent secundum celebre axioma: lex affirmativa obligat sem­
per sed non pro semper; lex negativa vero semper et pro semper: actus enim
malus, quem prohibet lex negativa, quovis tempore omittendus est, actus autem
bonus, quem praecipit lex affirmativa, semper quidem praeceptus est, at non
quovis momento sed solum tempore statuto exerceri debet v. g. auditio sacri.
b. Patet legem permittentem proprie non esse legem, quia directe nullam in­
ducit obligationem, quae ad rationem legis proprie dictae requiritur. Quodsi
dicatur eam indirecte obligare, quatenus prohibet, ne quis impediat exercere
volentem actum a lege permissum,, notandum est hoc sensu eam pertinere ad
legem negativam et prohibentem.

4. Ratione obligationis dividitur: a. in legem moralem seu praecep­
tivam, quae solum ad sui observationem, pure poenalem, quae solum
ad poenam subeundam, et mixtam, quae ad utrumque obligat; b. in
personalem, quae personam extra territorium vagantem sequitur, et in
localem, quae personam extra territorium non sequitur.

110

Ill. De legibus

Paret omnes leges superioris particularis locales esse, quia ipse extra terri­
torium potestatem exercere nequit; eius proinde leges subditum extra terri­
torium sequi non possunt. Econtra omnes leges superioris universalis hoc sensu
personales sunt, quod subditos ubique obligent, nisi ex eius voluntate in ali­
quibus tantum locis promulgatae sint: lex enim non obligat, ubi non est pro­
mulgata.

5. Lex negativa ratione effectus vel est simpliciter prohibens, quae
actum reddit malum et illicitum, vel prohibens et simul irritans, quae
actum non solum illicitum, sed etiam invalidum reddit, vel mere irri­
tans, si actum non prohibet, sed, si fiat, invalidum declarat (e. g. ob
defectum sollemnitatum vel formae).

111

QUAESTIO SECUNDA.
De lege divina.

Articulus primus.

De lege aeterna et naturali6).
111. Quid sit lex aeterna. Lex aeterna est voluntas divina, quae ne­
cessario et ab aeterno vult, ut creaturae condendae servent ordinem a
divina sapientia constitutum seu ut creaturae condendae ad proprios
fines convenienter contendant.
a. Ab aeterno sua sapientia vidit Deus res omnes in tempore condendas;
item ab aeterno liberrima voluntate decrevit in tempore mundum creare ad pro­
priam gloriam. Hoc actu intellectus cognovit Deus finem universalem mundo
et fines particulares rebus singulis praefigendos et simul cognovit operationes,
quibus res condendae finem tum universalem tum particularem consequi possint.
Decreto autem voluntatis statuit, ut res creandae operationibus convenientibus
ad fines suos contenderent. Operationes, quibus res condendae ad fines suos
contendunt, ordinem universi, ordinem naturae constituunt. Atqui in illo actu
voluntatis divinae, quo creaturarum operationes ad fines suos ordinantur, con­
sistit lex aeterna.
b. Lex aeterna per se universalis est, adeo ut eius obiectum constituant non
solum ordo moralis seu operationes, quibus entia rationalia in finem conten­
dunt, sed etiam ordo physicus seu operationes entium ratione carentium, quin
etiam ordo supernaturalis seu operationes, quibus homo in filium Dei elevatus
ad finem vitae aeternae contendit. Ideo ex s. Thoma lex aeterna est ratio di­
vinae sapientiae, secundum quod est directiva omnium actuum et motionum'1').
Plerumque tamen lex aeterna solum relate ad ordinem moralem eumque natu­
ralem considerari solet.
c. Patet legem aeternam qua talem ab aliis legibus dupliciter différé: a. quod
praeexistat subditis quos obligat, et operationibus quas dirigat, cum ab aeterno
non sint, qui obligationis et directionis sint capaces; /3. quod lex aeterna qua
talis seu anleccdenter ad legem naturalem nullam obligationem in hominibus
producat, cum eis non sit promulgata.

112. Quid sit lex naturalis. 1. Lex naturalis subiective est obligatio
hominibus necessario imposita per actus convenientes tendendi in pro­
prium finem; est ergo ipsa lex aeterna per imperium voluntatis divinae
hominibus imposita.
a. Finis, ad quem homo ordinatus est, una cum actionibus, quibus eum con­
sequi potest, ordinem moralem constituit; unde lex naturalis etiam dici potest
obligatio hominibus imposita servandi ordinem moralem.

·) Suarez, De legibus 1. 1. c. 1—4. Seydl, Das ewige Gesetz (theol. Studien
d. Leo-Gesellschaft Wien, 1902). Cathrein, Moralphilosophie5 S. 374 ff. Mayer,
Institutiones iuris nat.- n. 238ss. /. Fuchs, Lex naturae (Düsseldorf 1955).
’) I. II. q. 93. a. 1.

112

III. De legibus

b. Cum actus ordini convenientes sint boni, ei vero disconvenientes sint mali,
lex naturalis did potest obligatio hominibus imposita faciendi bonum ei vitandi
malum.
c. Supposito decreto condendi creaturam rationalem Deus non potest non
velle ea, quae bona et ad servandum ordinem necessaria sunt, et non potest
non nolle ea, quae mala sunt: ergo supposita existentia creaturae rationalis Deus
necessario praecipit et prohibet ea, quae legis naturalis sunt.

2. Lex naturalis obiectiva est ordo moralis a Deo constitutus, con­
sistens in operationibus, quae considerata hominis relatione ad Deum,
semetipsum et proximos necessario faciendae vel omittendae sunt.
Operationes istae objective consideratae sunt totidem normae, quibus
tota activitas humana regitur.
Materiam ergo legis naturalis constituunt ea omnia, quae natura sua honesta
et ad finem necessaria, et quae natura sua mala sunt. Et quoniam ea, quae
natura sua mala sunt, ordinem naturae perturbant, ea vero, quae natura sua
honesta sunt, ad ordinem naturae servandum conducunt, lex naturae a 5. Augu­
stino recte definitur: ratio et voluntas Dei ordinem naturalem conservari iubens,
pertubari vetans?).

3. Legem naturalem Deus promulgavit per lumen rationis. Rationi
enim humanae Deus indidit potentiam, qua magna facilitate ideas
morales et principia moralia formare atque ex supremis principiis con­
clusiones seu prima praecepta moralia ratiocinando deducere potest.
Ideo perbelle s. Thomas legem naturalem dicit participationem legis
aeternae in rationali creatura9).
a. Actus igitur, quo Deus legem naturae promulgavit, est ipsa creatio, qua
hominibus indidit naturale lumen rationis. Quare omnibus hominibus vi naturae
rationalis imposita est lex absolute obligans, quam omnes ratione sua cognoscere
possunt, et quam omnes operationibus suis observare tenentur. Unde s. Paulus:
Cum enim gentes, quae legem non habent, naturaliter ea, quae legis sunl, faciunt,
eiusmodi legem non habentes ipsi sibi sunl lex. Qui ostendunt opus legis scrip­
tum in cordibus suis, testimonium reddente illis conscientia ipsorum10). Argu­
menta rationis, quibus exsistentia legis naturalis probatur, conferri possunt
apud philosophos morales11).
b. Ergo lex naturalis differt a lege aeterna sicut lex, quae simul est m legis­
latore et in subditis, a lege, quae solum est in mente legislatoris.

4. Subtectum legis naturae est omnis homo omnium temporum et
locorum: fundamentum enim legis naturalis est natura rationalis; in­
super ipsa est medium, quo homo ad finem suum ordinatur et dirigitur;
sed natura rationalis in omnibus eadem est omnesque ad eundem finem
destinati sunt.
Ideo obligatione legis naturalis ne ii quidem exempti sunt, qui usu rationis
carent ut infantes et perpetuo amentes, cum et ipsi naturam rationalem habeant
Lege tamen hi solum in actu primo obligantur ideoque legem violantes mate­
rialiter tantum peccant.

8) S. Augustinus contra Faustum 1. 22. c. 27.
e) I. II. q. 91. a. 2.
10) Rom. 2, 14. 15.
11 ) Cathrein, 1. c. Meyer, 1. c. Schindler, S. 144 ff.

De lege divina

1 13

5. Lex naturalis est fundamentum cuiusvis legis positivae, idque
duplici modo: primo quia obligatio oboediendi legitimo superiori, sive
Deo sive homini, ex lege naturae habetur; deinde quia lex, quae legi
naturae contraria est, nihil valet: etenim non est lex, quae continet id,
quod naturae humanae et fini, ad quem homo destinatus est, incon­
veniens est.

113. De praeceptis legis naturalis. 1. Praecepta legis naturalis ra­
tione cognitionis triplicis generis sunt:
a. Ad primum pertinent quaedam universalissima morum principia
ut: bonum est faciendum, malum fugiendum; supremum numen colen­
dum; summum bonum amandum est; benefactores honorandi sunt;
quod tibi non vis fieri, alteri nec feceris etc., quae principia ab aliis
non derivantur, ab ipsis vero omnia et singula legis praecepta dis­
cursu rationis deducuntur.
b. Ad secundum pertinent illa praecepta, quae ex universalibus prin­
cipiis immediate et obvio ac facili discursu deducuntur, cuiusmodi
sunt: honora patrem et matrem; non furtum facies et cetera, quae in
decalogo continentur (excepta determinatione sabbati).
Ideo non solum suprema principia moralia sed etiam praecepta decalogi tam­
quam normae universales actionum humanarum omnibus gentibus, etiam in­
cultis, omnium temporum et locorum nota sunt, ut ex ethnologia constat12)

c. Ad tertium pertinent illa praecepta, quae solum mediate et re­
mote praemisso diligenti studio et subtiliore discursu ex primis prin­
cipiis vel ex praeceptis decalogi inferuntur, ut: iniuria alicui illata non
est propria auctoritate vindicanda; res inventae restitui debent.
Etiam praecepta tertii generis necessario praecepta vel prohibita sunt, seu
cum sint aut conclusiones difficiliores aut indeterminata et ambigua, fundamen­
tum praebent legibus positivis, quibus ea accuratius determinantur et firmiter
constituuntur.

2. Considerata vi et efficacia praecepta naturae duphcis generis
sunt, alia dicuntur primaria, quae natura absolute exigit, quia sine illis
ordo moralis redditur impossibilis, alia secundaria, in quae natura
valde quidem inclinat, quia sine illis ordo moralis est minus perfectus,
quae tamen hypothetice exigit.
I

Sic unitatem matrimonii, quatenus excludit polyandnam, natura absolute
exigit, matrimonii autem unitatem, quatenus excludit pulygyniam, hypothetice
exigit; hinc polyandria iure naturae absolute prohibita, polygynia vero eidem
iuri minus conformis, at absolute prohibita non est. Idem dicendum de disso­
lutione matrimonii.

3. Considerato modo obligandi praecepta legis naturae alia sunt
absoluta seu ab omni condicione independentia ut: Deus colendus est,
12) V. Cathrein, Moralphilosophie® 1. S. 448 ff. Die Einheit des sittlichen BewuBtseins. 3 Bdc. IV. Schneider, Allgemeinheit und Einheit des sittlichen BewuBtseins (Paderborn 1895). Λί. Reding. Handbuch der Moraltheologie, IV.
R Mohr, Die christl. Ethik im Lichte der Ethnologie (München 1954).
8 NoMin. Vol

1

114

ΠΙ. Dc legibus

alia sunt condicionata, quae aliquod factum supponunt, a quo depen­
dent, ut: votum, iuramentum servandum est. Inde oritur divisio iuris
naturae in absolutum et condicionatum.
114. Num praecepta legis naturalis ignorari possint. Quia prae­
cepta legis naturalis triplicis generis sunt, in solvenda hac quaestione
distinctione opus est.
1. Prima principia legis naturalis ab adulto, qui rationis plene com­
pos est, nullo modo ignorari possunt: prima enim principia moralia ei,
qui eorum terminos intelligit, immediate evidentia sunt; eiusmodi
autem veritates ab eo ignorari nequeunt, qui utitur ratione satis exculta.
2. Principia legis naturalis secunda, quae continentur in decalogo,
ad longum tempus invincibiliter ignorari non possunt: quae enim ex
principiis notis obvia et facili illatione evidenter deducuntur, non pos­
sunt diu latere hominem excultae rationis compotem. Quae si clare
non cognoscat, saltem per remorsus conscientiae incitatur ad investi­
gandam veritatem.
Si qui ergo diutius ignorantia horum praeceptorum laborant, ea dicenda est
vincibilis et culpabilis, utpote non ex defectu luminis intellectualis, sed ex ma­
litia voluntatis orta: nam teste Apostolo ob pravas consuetudines lex naturae
e cordibus hominum deleri potest, qui tamen ob hanc ignorantiam a peccato
non excusantur13).

3. Praecepta legis naturalis remotiora, quae ex suis principiis solum
cum magna difficultate et praemisso diligenti studio deducuntur, ab
iis, qui studiis nunquam vacarunt, invincibiliter etiam ad longum tem­
pus ignorari possunt et saepe reipsa ignorantur, id quod dissensus
theologorum et ipsorum etiam sanctorum Patrum de his praeceptis
ostendit14).
Omnes quidem concedunt theoretice dari ignorantiam invincibilem legis natu­
ralis, at probabilioristae, tutioristae et ianseniani negabant practice dari posse
eiusmodi ignorantiam et operantem propterea a peccato excusari. Verum cum
haec sententia non solum ab Ecclesia proscripta15), sed hodie etiam obsoleta
sit, eam indicasse sufficiat10).

115. Quoad ignorantiam decalogi pro praxi notandum est, quod auctores
consulta experientia communiter docent.
a. Invincibiliter ignorari potest malitia actuum internorum, scilicet cogita­
tionum et desideriorum pravorum, praesertim inefficacium.
b. Invincibiliter ignorari potest etiam malitia actuum externorum praesertim
a pueris et rudibus, immo ab aliis quoque in extraordinariis adiunctis, ut ubi lex

13 ) Cf. Rom. 1, 20 ss.
14 ) Cf. Ballerini-Palmieri I. n. 48.
16) Tametsi detur ignorantia invincibilis iuris naturae, haec in statu naturae
lapsae operantem ex ipsa non excusat a peccato formali. Propositio 2. ab Ale­
xandro VIII. (7. dec. 1690) damnata. (D. 1202).
10) Cf. Lacroix 1. 1. n. 720 ss. Thyrsus Gonzalez, Fundamentum diss. 11.
c. 5. S. Alphonsus I. 1. n. 170—174.

De lege divina

115

humana tolerat, quod moraliter malum est. Sic fieri potest, ut quis ignoret
malitiam pollutionis, ut existimet licitum esse mentiri ad propriam vel alterius
vitam servandam, furari a malis divitibus ad succurrendum bonis pauperibus,
peiurare ad vitam tuendam. Immo sunt, qui affirment fieri posse, ut etiam
Christiani licitam putent fornicationem in locis, ubi permittuntur meretrices
publicae17).

;
I
j

c. Num malitia actus interni etiam tum invincibiliter ignorari possit, ubi
malitia respectivi actus externi cognoscitur, num ergo invincibiliter aliquis putare
possit seriam voluntatem peccandi (furandi) non esse peccatum, si actus ex­
ternus (furtum), quem cognoscit essi malum, non fuerit secutus, non una est
auctorum sententia: aliis enim id affirmantibus, negat cum aliis 5. Alphonsus
his verbis: >hanc opinionem nunquam probabilem censere potuic18). In praxi
poenitentes in his casibus prudenter interrogandi erunt, num aliquam, saltem
confusam malitiae cognitionem habuerint, eorumque assertioni credendum est.

j

i

'

116. De immutabilitate legis naturalis. Duplex distinguitur mutatio
legis naturae: interna, qua lex ipsa abrogatur aut in aliam mutatur,
et externa, qua in lege per potestatem sive humanam sive divinam
dispensatur.
1. Lex natura intrinsecus mutari non potest: cum enim lex naturae
contineat id, quod naturae humanae ratione habita indolis religiosae,
sensitivae-rationalis et socialis necessario conveniens est, mutari ne­
quit, nisi mutetur natura humana.
2. Lex naturalis etiam extrinsecus (a Deo vel Ecclesia) mutari pro­
prie non potest.
Lex naturae supposita creatione necessaria et a voluntate Dei independens
est, ideo etiam necessario immutata perdurat, quamdiu eadem manet natura
humana. Et sane Deus semper velle debet, ut homo creatorem suum colat, ut
appetitum sensitivum rationi subiiciat, ut erga proximum caritatem servet.

Attamen Deus potest: a. in praeceptis secundariis ad altiorem finem
obtinendum ad tempus dispensare; b. in illis actionibus, quae non
absolute turpes sunt, improprie dispensare.
a. Cum ordo naturae praecepta secundaria non exigat absolute sed solum,
ut perfectus sit, nihil impedit, quominus Deus ad altiorem finem obtinendum ad
tempus exceptionem permittat. Sic filiis protoparentum permisit Deus, ut fra­
tres ducerent sorores ad servandam unitatem generis humani; sic etiam disso­
lutionem matrimonii et servitutem populo israelitico ad tempus permisit.
b. Lex proprie mutari dicitur, si obligatio legis cessat manente eadem materia
legis; improprie autem lex mutari dicitur, si obligatio legis cessat, ubi materia
legis evasit alia. Ut intelligatur, qui fieri possit, ut materia legis mutetur, no­
tandum est quandoque materiam legis naturalis simpliciter in se malum esse;
sic locutio Deo iniuriosa in se et propter se mala est; quandoque autem ideo
in se malam esse, quia ei annexum est ius alienum, lam vero qui in illud ius
dominium exercet, auferendo illud ius efficere potest, ut actio, quae antea illicita
erat, nunc licita evadat. Patet legem naturalem, quae prohibet, ne ius alienum

17) Cf. Sporcr-Bierbaum, TheoL mor. sacram. (Paderbornae. 1901) 111. pr.
IV. n. 572.
”*) Cf. s. Alphonsus, de consc. n. 9. Lacroix 1. 1. n. 35.
s*

116

111. De legibus

laedatur, in hoc casu non mutari, sed materiam legis, dempta ab ea aliqua
circumstantia, mutatam esse18).
Sic lex naturalis prohibet seipsum vel innocentem occidere, item prohibet rem
alienam auferre; si tamen Deus, qui est vitae et mortis ac rerum omnium do­
minus, id permittat vel praecipiat, licite fieri potest20).

117. 3. Ecclesia potest: a. legem naturae infallibiliter declarare et
interpretari; b. quasdam condiciones addere ita ut ab iis validitas
actuum dependeat (n. 168); c. in illis praeceptis, quorum particularis
obligatio ab actu humanae voluntatis dependet, improprie dispensare
potest; sic reipsa dispensat in votis et juramentis, in matrimonio rato
et in professione religiosa.
Ut hoc declaretur, notanda sunt ea, quae sequuntur:
1. Obligationes legis naturae sunt duplicis generis, aliae singulos afficiunt
independenter ab actu voluntatis humanae ut Deus colendus, parentes hono­
randi, non mentiendum etc.; aliae vero singulos afficiunt solum dependenter ab
actu voluntatis humanae, eiusmodi sunt obligationes, quae ex contractibus,
votis, iuramentis oriuntur.
2. In obligationibus primi generis summus Pontifex dispensare nequit; in
obligationibus secundi generis proprie non dispensat, quia obhgationem legis
naturalis (votum esse implendum, promissum esse servandum) non relaxat, sed
pro potestate, qua utitur in voluntatem humanam, permittit, ut actus voluntatis,
quo obligatio legis naturalis in particulari casu inducta est, mutari seu retrac­
tari possit, quo facto ipsa obligatio in hoc individuo cessat. Sed quia obligatio
contracta est erga Deum, actus voluntatis humanae inducens obligationem non
pro arbitrio, sed solum Deo consentiente (i. e. exsistente iusta causa) mutari
et retractari potest. Dum ergo summus Pontifex ex iusta causa dispensat, ipse
declarat Deum in mutationem voluntatis consentire. «
3. Ex his patet summum Pontificem habere potestatem dispensandi in lege
naturali divina aliud non significare nisi s. Pontificem declarare posse, quando
Deus in mutationem voluntatis, ex qua orta est obligatio legis, consentiat. Deus
autem s. Pontificem hac potestate instructum esse voluit, quia id fidelibus non
solum expedit, sed quandoque plane necessarium est. Considerata enim rerum
mundanarum inconstantia, inde hominum imprudentia et inconsideratione non
raro fit, ut obligationes ex voluntate humana contractae hominibus magis no­
civae quam utiles sint21).

Articulus secundus.
De lege positiva divina.

118. Notio. Lex positiva divina est lex libere a Deo lata et imme­
diato aliquo actu a creatione distincto promulgata. Hinc lex divina
positiva solum per revelationem cognosci a nobis potest. Supposita
destinatione hominis ad finem supernaturalem, Deus necessario conie) Cf. Lefunkuhl, I. n. 286.
20 ) Cf. Gen. 22, 2; Ex. 3, 22; 11, 2; 12, 35.
21 ) Cf. Ballerùti-Patmieri 1. n. 406 ss.

De lege divina

117

didit legem positivam, qua homo ad finem supernaturalem beatitudinis
aeternae dirigeretur. Lex divina positiva duplex distinguitur: lex anti­
qua seu mosaica et nova seu evangelica. Praetermissis iis, quae de
lege vetere traduntur, de lege nova seu evangelica quaedam notentur.
Quemadmodum destinatio hominis ad finem supernaturalem
nam eiusque finem naturalem non destruit, sed elevat et perficit,
supernaturalis legem naturae non aufert sed complet: adeo ut
lex naturalis simul constituant integram legem moralem hominis
naturalem vitae aeternae destinati.

naturam huma­
ita lex revelata
lex positiva et
ad fint-m super­

119. De abrogatione legis antiquae. 1. Lex antiqua mosaica, quae
per se solos obligabat iudaeos, abrogata est in morte Christi vel certe
die pentecostes.
a. Legem mosaicam eamque totam quoad praecepta ceremonialia, iudicialia
et moralia, quae non sunt naturalia, abrogatam esse, sollemniter declarat con­
cilium apostolicum22). Quam declarationem apostoli cum Antiochenis communi­
cant his verbis: Visum est Spiritui Sancto et nobis nihil ultra imponere .obis
oneris (ex lege scilicet mosaica)23).
b. Certum est legem mosaicam non cessasse ante mortem Christi, sed utrum
abrogata sit tempore mortis Christi, ut volunt thomistae, an die pentecostes,
quando facta est sollemnis novae legis promulgatio, ut docent scotistae, certo
dirimi nequit. Ex Apostolo constat legem veterem ante Christi mortem non
cessasse; ex eodem Apostolo confirmari videtur sententia, quae tenet in ipsa
morte Christi Domini legem veterem abrogatam esse24).

2. Elsi lex antiqua post mortem Christi fuerit mortua i. e. vi obli­
gandi destituta, non tamen statim facta est mortifera, sed ad tempus
sine peccato adhuc observari poterat; non quidem prout significabat
Christum venturum, sed prout praescribebat modum Dei colendi. Et
sane ipsi apostoli ceremonialia legis quandoque observabant25).
a. Patet haec de lege ceremoniati valere, quam etiamnunc observare pecca
tum mortale est, cum sit cultus falsus et superstitiosus; qui enim ceremonias
legis mosaicae observat, profitetur Messiam nondum advenisse, sed adhuc futu­
rum esse26). Praecepta iudicialia et magis moralia non sunt mortifera, quam­
vis vim obligandi ex lege mosaica ortam et ipsa amiserint.
b. Quo tempore lex nova per apostolos sufficienter promulgata erat, lex anti­
qua non amplius licite observari potuit, sed coepit fieri mortifera seu cultus
falsus et illicitus. Quando autem id ipsum factum sit, accurate quidem deter­
minari non potest, sed post excidium Hierosolymorum certe observari amplius
non poterat.
c. De hac re celebris orta est controversia inter s. Hieronymum et s. Augu­
stinum. Contendebat ille legem mosaicam post mortem Christi nunquam sine
peccato observari potuisse; apostolos autem non serio sed simulate eam ob­
servasse. Pecte contradixit s. Augustinus contendens apostolos legem antiquam
22)
M)
2«)
2B)

Cf. Act. 15, Iss.
Act. 15, 28.
Hbr. 9, 16. 17. Eph. 2, 15. Cf. Pesch V. n. 517 s.
Cf. Act. 10, 14; 16, 3; 18, 18; 21, 24; 1. Cor. 9, 20 s.
Cf. Gal. 5, 2. 4.

118

Hl. De legibus

observantes serio egisse eamque sine peccato observare potuisse, quia initia
mortua quidem erat, sed nondum mortifera. Hieronymus tandem in Augustini
sententiam concessit27).

120. Dc exsistentia legis novae. 1. Christus Dominus pro potestate
legifera, qua pollebat, novam condidit legem omnes obligantem, quae
lex evangelica vel supernaturalis vocatur.

a. Nomine legis novae saepe improprie intelligitur novus ordo salu­
tis, quem Christus abrogata vetere lege instituit. lam vero iste ordo
salutis continet legem proprie dictam seu praecepta a Christo lata,
qui non venit solvere (legem), sed adimplere23). Et sane a. quam
plurima praecepta Christus durante vita sua publica annuntiavit; ideo
β. apostolis eorumque successoribus praecepit, ut observationem man­
datorum suorum hominibus commendarent20); γ. et concilium tridentinum condemnat eos, qui negant Christum nova praecepta dedisse30).
b. Ex multiplici titulo lex a Christo lata vocari debet supernaturalis,
tum quia provenit a Deo, ut est auctor ordinis supernaturalis, tum quia
pro hominibus ad ordinem supernaturalem elevatis instituitur et viri­
bus supernaturalibus observatur, tum denique quia ad finem super­
naturalem dirigit.
2. Lex nova seu evangelica triplicis generis praecepta continet: theologalia, moralia et sacramentalia. Theologalia ad virtutes theologicas
referuntur31); moralia decalogo continentur: Christus enim legem
naturalem non abrogavit, sed explicite renovavit, confirmavit eique
maiorem perfectionem addidit32) ; sacramentalia ad sacramenta et ob­
ligationem sacrificii pertinent33).
a. Quia Christus praecepta decalogi propria auctoritate confirmavit, ea ex
duplici titulo obligant, vi legis naturalis et positivae. Ideo Christiani praecepta
decalogi violantes non committunt quidem duo peccata specie (quia ex iisdem
motivis lata sunt) vel numero diversa, attamen gravius peccant quam infideles
eadem praecepta violantes.
b. Praecepta iudicialia in lege evangelica non continentur, nisi iudicialia di­
cantur praecepta, quae constitutionem ecclesiae34) eiusque auctoritatem35) re­
spiciunt. Licet ad gubernandum populum fidelem in societatem congregatum
praecepta iudicialia sint necessaria, ea tamen noluit ipse Christus immediate
condere, sed mediate tantum per ecclesiam, quam proinde potestate legifera in-

*)'- Cf. Suarez, 1. 9. c. 15 ss. Mohler, Gesammelte Schriften und Aufsatze
(Regensburg 1839) I. S. 1 ff.
u») Matth. 5, 17. De nova lege cf. M. Reding, Handbuch d. Moraltheologie, VI.
R. Schnackenburg, Die sittl. Botschaft des Neuen Testamentes (München 1954).
'·») Matth. 28, 20.
3U) Sess. 6. can. 19. (D. 829).
81 ) Mare. 16, 16. Matth. 22, 37. Luc. 10, 27.
«) Matth. 5: Ego autem dico vobis etc.
33) loan. 3, 5. Luc. 22, 19. Ioan. 6, 54 s.
34) Matth. 16, 18 s.
3S) Matth. 18, 17 ss.

De lege divina

119

struxit. Eiusmodi praecepta postmodum reipsa occurrentibus occasionibus sta­
tuta sunt, eaque in iure canonico continentur.
c. Praeter praecepta moralia lex nova continet etiam plura consilia moralia,
quorum praecipua sunt tria consilia, quae evangelica vulgo dicuntur, nempe
paupertatis, castitatis et oboedientiae.

121. Eius obligatio. Lex evangelica obligat omnes homines omnium
temporum et locorum, a. Omnibus enim a Christo imposita est, quia
ex voluntate Dei omnes per Christum ad sanctificationem et salutem
ducendi sunt. Ideo Christus expresse ait: Data est mihi omnis potestas,
in coelo et in terra. Euntes ergo docete omnes gentes. Docentes eos
servare omnia, quaecunque mandavi vobis3*).

b. Legem Christi obligare omnes homines omnium temporum, adeo
ut nulla alia secutura sit lex usque ad consummationem temporis,
patet: a. Deus in vetere testamento promiserat novum foedus, quod
mansurum esset in aeternum37), β. Christus stabilitatem immutabilem
regni sui praedixit38); ideo tempus legis novae dicitur tempus novissimum30), γ. Abroganda esset, ut perfectior introduceretur; sed ne­
quit esse lex perfectior ea, cuius praecepta hominem cum Deo imme­
diate coniungunt, cuius sacramenta hominem vere sanctificant, cuius
sacrificium infinitae est dignitatis.

j

1

Absoluta perfectio doctrinae moralis Christi Domini etiam ex ipsa doctrina
apparet. Imprimis nec determinato tempori nec certae nationi accommodata
omnibus hominibus omnium temporum et locorum congruit. Insuper eius fun­
damentum et finis Deus est, bonum absolutum et infinite perfectum. Tandem
praeceptum caritatis divinae hominem ad summam perfectionem moralem et
simul ad perfectam beatitudinem evehit. Praeceptum caritatis propriae et pro­
ximi omnibus indigentiis naturae humanae tum individuaiis tum socialis per­
fectissimo modo satisfacit.

c. Attamen praecepta legis novae non aequali modo obligant omnes
homines: praeceptum suscipiendi fidem et ingrediendi ecclesiam per
susceptionem baptismi omnes immediate obligat, alia vero mediate
tantum, scilicet per ingressum in ecclesiam et per susceptum baptis­
mum.
Ad quaestionem, quando lex nova obligare coepit, alii respondent objective
ct in actu primo eius obligationem coepisse in morte Christi vel saltem die
pentecostes: putant enim Christum statuisse, ut cum legis sollemni promul­
gatione simul incipiat eius obligatio40). Alii autem docent eam obligare coe­
pisse post sufficientem eius per orbem divulgationem; sufficientem vero eius
divulgationem factam esse per apostolos; ergo in actu primo tempore aposto­
lorum (40 annis p. Chr. mortem vel certe post excidium Hierosolymorum) om­

30)
87 )
3»)
3U)
40 )

Matth. 28, 18 ss. Cf. Mare. 16, 15. Rom. 1, 16.
1er. 31, 31. 40.
Matth. 16, 18; 28, 19 s.
Act. 2, 17; 1. Ioan. 2, 18.
Cf. loan. 3, 14 ss.

120

III. De legibus

nes lege evangelica obligatos fuisse. In actu secundo autem singuli non prius
obligantur, quam legis notitia ad eos pervenerit: nam usque ad hoc tempus
infideles propter ignorantiam a legis observatione excusantur41).

122. De potestate in lege divina positiva dispensandi, a. Certum
est Christum, legis evangelicae auctorem, potestatem dispensandi in
sua lege ecclesiae concedere potuisse: quilibet enim legislator potesta­
tem dispensandi in suis legibus alteri conferre potest. Quaestio est,
num haec potestas ecclesiae de facto concessa sit, num ergo s. Pontifex
ex iusta causa legem divinam relaxare possit. Atqui eiusmodi potesta­
tem ecclesiae concessam non esse, communiter docent theologi, neque
ecclesia unquam hanc potestatem sibi vindicavit.
Verba Domini ad Petrum: Quodcunque solveris super terram, erit solutum in
coelis42*) non sunt prorsus illimitate intelligenda, sed restringenda sunt ad ea,
quae necessaria sunt, ut ecclesia munere suo fungi possit, seu ad ea, quae ad
bonum ecclesiae et salutem animarum necessaria sunt; atqui eiusmodi non est
potestas dispensandi in legibus divinis: melius enim est, si in iis non dispen­
setur. Ut nempe unitas ecclesiae a Christo institutae luculentius appareret, ex­
pediebat omnino, ut principalia instituta et praecepta Christi apud omnes fideles
omnium temporum essent uniformia ideoque immutabilia.

b. Attamen ecclesia legem divinam declarare et authentice interpre­
tari potest, idque inf allibiliter : est enim infallibilis interpres institutio­
num et praeceptorum Christi. Itaque summus Pontifex non solum
declarare potest, quaenam causa a lege divina excuset, sed potest
etiam sensum legis eiusque obligationem determinare atque ipsam le­
gem interpretando modificare et limitare".

Articulus tertius.
De consiliis44;.

123. Notio. Consilia sunt actiones bonae nulla lege praeceptae, me­
liores tamen earum oppositis ut virginitas, quae melior est matrimonio,
ieiumum, quod melius est temperantia.
a. Praeter actiones lege praeceptas vel prohibitas multae aliae sunt nec prae­
ceptae nec prohibitae sed licitae, in quibus continentur eae, quae tamquam con­
41) Cf. Suarez, 1. 10. c. 4. n. 25.
·»-) Matth. 16, 19.
•3) Cf. Ferraris, Bibliotheca (Romae 1890) s. v. Papa a. 2. n. 30.
44) S. Hieronymus, Adversus lovinian. 1. 2. S. Thomas I. 11. q. 108. a. 4
II. 11. q. 184. a. 3.; q. 186. a. 7. Suarez, De religione tract. 7. I. 1. c. 6—9,
Bellarminus, De monachis c. 7—13. Ballerini-Palmieri IV. n. 4—8. MfausbachErmecke 1. c. 1. 319—326.
Pius XII. Allocutio Delegatis Conventui generali ex universis religiosis Or­
dinibus etc. Romae 8. XII. 1950 habita. A AS 43 (1951) 26 -36, cf. annotationes
Fabregas in Periodica 40 (1951) 285—290. Pius XII. Litt. Enc. Sacra virgini­
tas, 25. 111. 1954, AAS 46 (1954) 161—191.

e

De lege divina

121

silia nobis commendantur: Deus enim voluntatem suam duplici modo nobis
manifestat, aut praecipiendo aut suadendo et commendando. Actiones prae­
ceptae ad finem obtinendum necessariae sunt, consilia necessaria non sunt, sed
libera atque uniuscuiusque optioniI * permissa.
b. Non omnes actiones nulla lege praeceptae ad consilia pertinent: de ratione
enim consilii est, ut sit aclio melior quam eius opposita; ideo matrmon irr
quamvis praeceptum non sit, non est res consilii, quia non est virginitate melius
c. Consilia multipliciter differunt a legibus: a. leges obligant omnes, consilia
eos tantum obligant, qui ad eorum observantiam ipsi se obligarunt; β leges
obligant vi sua ex voluntate divina, consilia solum dependenter a voluntate hu­
mana; γ. leges sunt media ad obtinendam vitam aeternam necessaria, consilia
sunt media libera, quae tamen securius et perfectius ad vitam aeternam con­
ducunt. Quia consilia non necessaria sed libera sunt, eorum opera opera supercrogatoria (Werke der übergebühr) vocantur.
Ex his declarationibus intelhguntur qualitates, quae consilio conveniunt
nempe ut sit: «. opus liberum non praeceptum; β. bonum melius; 7. opus
supererogatorium.

124. Eorum exsistentia. 1. Quamvis contra doctrinam catholicam de
consiliis iam ab antiquissimis temporibus complures erraverint, ipsa
tamen consilia ex instituto negant atque impugnant protestantes et
rationalistae.
Antiquorum temporum haeretici (Apostolici, Encratitae, Manichaei, Pelagiani,
Helvidius, lovinianus, Vigilantius etc.) eo errarunt, quod determinatas actiones
supererogatorias dixerint praeceptas vel prohibitas, sic paupertatem nonnulli
dicebant praeceptam (econtra oeconomi nationalis aliqui paupertatem propter
Deum sponte electam prorsus condemnant), alii usum carnis et vini affirmabant
illicitum, at ipsam exsistentiam consiliorum non negabant; protestantes vero et
rationalistae ipsa consilia impugnant: ilii quidem ex doctrina de servo arbitrio
et de operibus bonis superfluis, hi vero ex morali principio philosophiae kantianae, vi cuius homo omnibus mediis aptis ad summam perfectionem moralem
contendere debet.

!

2. Praeter praecepta esse etiam consilia colligitur:
%j·

;

a. Ex colloquio Christi cum iuvene de perfectione interrogante: Sz
vis ad vitam ingredi, serva mandata... S/ vis perfectus esse, vade,
vende, quae habes, et da pauperibus et habebis thesaurum in coelo et
veni, sequere me45).
Quibus verbis Christus Dominus praeceptis, quorum observatio ad salutem
necessaria dicitur, superaddit aliquid, quod melius atque perfectius et non ne­
cessarium, sed pro arbitrio eligendum sit, illudque commendat ad maiorem
felicitatem obtinendam; loquitur ergo de consilio.

b. Ex s. Paulo: De virginibus autem praeceptum Domini non habeo,
consilium autem do tamquam misericordiam consecutus a Domino, ut
sim fidelis ... Igitur et qui matrimonio iungit virginem suam, bene
facit, et qui non iungit, melius facit40).
—

«) Matth. 19, 17 ss.
*«) 1. Cor. 7, 25—40.

122

III. De legibus

1 MM

His verbis Apostolus virginitatem dicit non praeceptam eamque ex inspiratione
divina commendat non solum tamquam bonam, sed tamquam meliorem coniugio;
hisce ergo consilium commendat.

c. Ex ipsa actionum moralium natura patet plurimas esse actiones
bonas, quae praeceptae non sunt et simul meliores quam earum oppo­
sitae; in specie vero consilia ad tria capita referri possunt:
a. Ad motivum, ex quo praecepta observantur; quod enim praecepta non ex
motivo naturalis honestatis, sed ex motivo supernaturali, praesertim vero ex
motivo caritatis Dei observentur, ad consilia pertinet.
β. Ad abstinentiam ab actionibus indifferentibus: actiones enim indifferentes,
praesertim eae, quae ad delectabilia referuntur, quamvis sub certis condicioni­
bus non sint malae, tamen ad finem ultimum melius et expeditius tenditur sine
illis; quare iis se abstinere quatenus necessaria non sunt res consilii est.
γ. Ad exercitium virtutum: plurimae enim actiones bonae earumque oppositis
meliores aut nullatenus aut saltem non omnibus temporibus praeceptae sunt ut
virginitas, frequens susceptio sacramentorum, auditio sacri diebus ferialibus,
frequens oratio etc.

125. Consilia evangelica. Inter consilia eminent consilia evangelica
scilicet paupertas, castitas et oboedientia homini praestita, quae evan­
gelica vocantur, quia a Christo Domino in evangelio promulgantur et
verbo atque exemplo tamquam media perfectionis Christianae speciali
modo commendantur, ita ut simul promulgetur consilium instituendi
peculiarem vitae statum, in quo ad observationem horum consiliorum
existât obligatio.
a. Singula in sacris litteris continentur:
a. Consilium paupertatis: Si vis perfectus esse, vade, vende, quae habes, et da
pauperibus41*).
β. Consilium castitatis: Non omnes capiunt verbum istud, sed quibus datum
est... Sunt eunuchi, qui se ipsos castraverunt propter regnum coelorunu Qui
potest capere, capiat13). Quibus verbis Christus Dominus significat virginitatem
esse bonum praestantius coniugio, quod bonum ipse non praecipit, sed iis, qui
pretium eius ex gratiae dono capere possunt, commendat.
γ. Consilium oboedientiae: Si quis vult post me venire, abneget semetipsum
et tollat crucem suam quotidie et sequatur me49). Quibus verbis non solum abnegatio praecepta continetur, sed etiam non praecepta et praesertim ea, quae
in voluntaria oboedientia homini praestita consistit, quippe quae pleno sensu
sit abnegatio sui scilicet proprii intellectus et propriae voluntatis. Insuper: S/
vis perfectus esse ... veni, sequere me").
b. Quaedam consilia iam antiquum testamentum continebat: a. sacrificia libere
oblata; sic hostiae pacificae non erant praeceptae, sed libere offerebantur;
β. vota, quae in lege commendantur, sed non praescribuntur61'. Votorum prae­
cipuum est nasireatus, quo homo vel ad tempus vel in perpetuum speciali modo
se Deo consecrabat.
41 )
<8)
4B)
")
61)

Matth. 19, 21.
Matth. 19, 11. 12.
Luc. 9, 23.
Matth. 19, 21; Luc. 9, 59.
Deut. 23, 21 ss.

De lege humana

123

126. Obiectiones. Haeretici, qui consilia impugnant, contendunt bo­
nas actiones, quas exercere possumus, omnes esse praeceptas; ad
quod demonstrandum provocant ad varia testimonia s. scripturae:
a. Estote ergo vos perfecti, sicut et Pater vester coelestis perfectus
est™); quibus verbis praecipiatur omnis etiam praestantissima per­
fectio, qua Deo similes fieri possimus. — Verum his verbis non omnis
perfectio, sed illa nobis praecipitur, quae in dilectione inimicorum con­
sistit (v. 44); huius exercitio similes erimus Patri coelesti, qui solem
suum oriri facit super bonos et malos.
b. Diliges dominum Deum tuum ex toto corde tuo... et in tota
mente tua™) ; quibus, eo quod perfecta caritas nobis praecipitur, quid­
quid perfectionis assequi possimus, nobis praecipiatur. — Verum his
verbis caritas praecipitur appretiative perfecta, quae in eo consistit,
quod omne peccatum vitemus, grave quidem sub poena aeterna, leve
autem sub poena temporali.

QUAESTIO TERTIA.
De lege humana.

Articulus primus.
De auctore legis humanae.

127. Potestas necessaria. 1. In legislatore humano ad legem rite
condendam duo requiruntur: a. iurisdictio seu potestas regendi illos
tamquam subditos, quibus lex imponitur; b. potestas in illam particu­
larem materiam, circa quam lex versatur, quam potestatem dicunt com­
petentiam. Siquidem legislator humanus legitima pollens auctoritate ea
tantum praecipere potest, quae faciunt ad finem communitatis, cui
praeest, dummodo altioribus legibus non adversentur.
a. Iurisdictio late accepta significat potestatem gubernandi. Haec autem vel
est potestas gubernandi privata (domestica) seu potestas gubernandi personam
aut familiam (societatem imperfectam) et dicitur potestas dominativa, vel est
potestas gubernandi publica (politica) seu potestas gubernandi civitatem seu
rempublicam (societatem perfectam) et dicitur potestas iurisdictionis seu iuris­
dictio stricte accepta54), lam vero ad leges ferendas potestas dominativa no»
sufficit, sed requiritur potestas iurisdictionis, eaque politica, non ea tantum,
quae in indice reperitur ad ius dicendum, sed ea, quae in principe seu magistratu
exsistit ad totam civitatem gubernandam.
b. Potestas dominativa non est derivata a potestate publica, nec ab ea pendet,
sed est sui generis, anterior civili potestate et a Deo ipso communicata55). Est
5-)
5 ‘)
ficat,
sensu

Matth. 5, 48.
M) Matth. 22, 37. cf. Schilling I. n. 107.
Vocabulum iurisdictionis, quod ex se universam potestatem regendi signi­
quandoque strictore sensu solam potestatem iudicialcm designat. Hoc
in tractatu de indice et poenitentia nomen iurisdictionis usurpatur.

124

ΙΠ. De legibus

autem duplex: sociatis et simpliciter dominativa. Vel enim naturaliter oritur ex
quavis societate quantumvis parva. Cum omnis societas necessario regi debeat,
ratio ordinis exigit, ut in ea sit superior et sint subditi, qui ei subiiciantur. Unus­
quisque ergo, qui in aliqua societate nascitur vel ei aggregatur, eo ipso eius
auctoritati sociali oboedire tenetur. Haec potestas est in patre respectu filii, in
marito respectu uxoris, in hero respectu famuli. Vel ipsa oritur ex voto oboe­
dientiae, quo vovens superiori suo se submittere promittit. Haec potestas domi­
nativa est in superiore regulari respectu subditorum. Unde patet in superiore
regulari haberi utramque potestatem, socialem et dominativam, et proinde in
eo reperiri veram potestatem praecipiendi atque in conscientia obligandi independenter a voto oboedientiae
*
0).
c. Notandum est discrimen inter praeceptum, quod vi iurisdictionis, et inter
praeceptum, quod vi potestatis dominativae fertur: qui hoc violat, solum contra
oboedientiam peccat, qui illud violat, contra virtutem peccat, ad quam praecep­
tum refertur. Potestas enim dominativa solum subiectionem subditi respicit,
quaecunque sit materia, in quam exercetur; iurisdictio autem respicit bonum
per observationem praecepti in tali materia obtinendum57).

2. Pro duplici hominum communitate perfecta, ecclesiastica et civili,
duplex etiam distinguenda est potestas legifera, ecclesiastica et civilis.
Primo pauca de potestate legifera civili, dein de ecclesiastica potissi­
mum agemus.
128. De potestate legifera civili. 1. Sicut ipsa societas civilis, ita
suprema eius potestas ex voluntate auctoris naturae derivatur: Non
est potestas nisi a Deo™). Ipsa ex proprio munere suis legibus bonum
commune seu temporalem civium felicitatem, qualis iq hac vita obti­
neri potest, curare debet. Quem finem ut assequatur, duplicis generis
leges condat oportet. Leges, quibus vitia cohibentur atque exercitium
virtutum moralium praesertim iustitiae praecipitur: beatitudo enim
temporalis absque virtutum moralium exercitio impossibilis est; leges,
quibus sufficiens copia bonorum externorum procuratur: quaedam enim
copia bonorum externorum ad exercitium virtutum requiritur.
2. Quinam in societate civili potestate legifera potiantur, a forma
regiminis dependet, quae in diversis regnis diversa est: hodie plerum­
que non solus supremus princeps leges condere potest, sed corpus
legislativum aut solum aut cum principe vel praeside.
lurisdictionis civilis etiam femina capax esse potest, non autem jurisdictionis
spiritualis, qualis est ecclesiastica, quia haec supponit subiectum capax ordinis.

§ 1. De iurisdictione ecclesiastica50).
129. Notio et divisio. 1. Iurisdictio ecclesiastica est potestas regendi
fideles in ordine ad salutem aeternam a Christo vel ab ecclesia alicui
concessa.
65) Leo XIII., Enc. Quod ApostolicL
M) Cf. Suarez, De legibus I. 1. c. 8
67) Cf. De praeceptis n. 278, 3.
M) Rom. 13, 1.
5V) In sequentibus §§ ex libro I. C1C ea referuntur, quae pro fine theologiae
moralis necessaria vel utilia esse poterunt; commentarium vero proprie dictum
Codicis praebere canonistarum est.

De lege humana

125

Iurisdictio ecclesiastica distinguitur a civili, quae est potestas regendi cives
in ordine ad commune bonum temporale. Haec solum in foro externo, illa in
foro externo ct interno exercetur.

2. Triplici modo potest quis iurisdictionem accipere: collatione offi­
cii, cui ipso iure annexa est, quae vocatur ordinaria; dein per commis­
sionem superioris factam personae, quae vocatur delegata; demum
suppletione Ecclesiae, eo quod solum ad actum a iure conceditur60).
Ordinaria iterum potest esse vel propria vel vicarid
*
1) prout aut
proprio nomine exercetur aut nomine superioris.
Sic episcopus jurisdictione propria condit leges dioecesanas, vicaria dispensat
in quibusdam legibus universalis ecclesiae.

3. Iurisdictio ulterius dividitur a. in voluntariam, quae sine forma
iudiciali et proinde semper in volentes exercetur, ut fit in absolutione,
dispensatione, et iudicialem, quae in forma iudiciali et proinde etiam
in invitos exercetur, ut si reus vocatur et punitur.
Nisi aliud ex rerum natura aut ex iure οοπείεζ iurisdictionem voluntariam
exercere quis potest etiam in proprium commodum, aut extra territorium exsi­
stens, aut in subditum e territorio absentem: iudicialis exerceri nequit in pro­
prium commodum aut extra territorium (nisi iudex vi expulsus sit e suo terri­
torio)02).

j

b. In iurisdictionem fori interni seu conscientiae, quae primario et
directe bonum privatum respicit et fidelium relationes morales ad Deum
ordinat, et iurisdictionem fori externi, quae primario et directe ad bonum commune refertur et relationes fidelium ad ecclesiam, societatem
visibilem, ordinat.
c. Iurisdictio fori interni duplex est, sacramentalis seu poenitentialis,
quae in administratione sacramenti poenitentiae exercetur, et extrasacramentalis seu extrapoenitentialis, quae extra sacramentum poeni­
tentiae exercetur63).

!
!

I

'

130. Principia04). 1. Qui jurisdictionis potestatem ordinariam ha­
bet, potest eam alteri ex toto vel ex parte delegare, nisi aliud expresse
iure caveatur.
Qui vero delegatam potestatem habet, potest eam subdelegare so­
lum:
a. Si est ab apostolica Sede delegatus idque propter eminentiam su­
premae potestatis; subdelegatio fieri potest vel ad actum vel etiam
°0) Cn. 197 coli cn. 209 >ln errare communi aut in dubio positivo et probabili
sive iuris sive facti iurisdictionem supplet ecclesia pro foro tum externo tum
*.
interno
°1) Cn. 197.
°2) Cn. 201, § 2. 3.
°3) Cn. 196.
°4) Cn. 199.

111. De legibus

126

habitualiter; non autem potest subdelegare, si ipsius delegatio talis
fuerit, ut electa fuerit industria personae, aut si subdelegatio prohibita
fuerit expresse.
Quare episcopus facultates ab apostolica Sede sibi ad tempus delegatas abs­
que speciali concessione aliis tum generali modo tum pro casu particulari dele­
gare potest. Non autem, si in concessione dicitur: per teipsum vel personaliter.

b. Si est quidem ab alio, qui infra R. Pontificem habet ordinariam
potestatem, delegatus, sed ad universitatem causarum; subdelegatio
fieri potest in singulis casibus tantum.
Ad universitatem causarum delegatus dicitur, qui potestatem accepit non so­
lum unam vel plures particulares causas, sed vel simpliciter omnes vel omnes
in certo aliquo genere e. g. omnes causas matrimoniales expediendi. Sic sacer­
dos qui delegatur ad vices gerendas parochi absentis.

c. In aliis casibus potestas jurisdictionis delegata subdelegari potest
tantummodo ex concessione expresse facta.
d. Subdelegata potestas non potest iterum subdelegari, nisi id ex­
presse concessum fuerit.

2. Ut delegatus valide uti possit delegatione sibi concessa eam cog­
noscere et acceptare debet, insuper cavere debet, ne fines sui mandati
neve circa res neve circa personas excedat.
Delegatus mandati sui fines non excedit, qui alio modo agit, quam deleganti
placuerit, nisi modus ipsi a delegante tamquam condicio praescriptus fuerit455).

151. 1. Cessat potestas ordinaria™) : amisso officio, cui annectitur;
si vero appellatio interponitur contra amissionem officii, potestas in­
terea silet; nisi forte appellatio sit tantum in *devolutio 7).
Resoluto iure concedentis (i. e. si is qui concessit moritur vel quo­
cunque modo amittit officium) solum tunc cessat, si lex hoc statuit
vel si concessa fuerit cum clausula »ad beneplacitum nostrum« vel alia
aequipollente. Secus resoluto iure concedentis (v. g. Episcopi) non
cessat.

2. Cessat potestas delegata: a. expleto mandato; b. elapso tempore
vel exhausto numero casuum, pro quo concessa fuit; c. cessante causa
finali delegationis; d. revocatione delegato directe intimata, aut re­
nuntiatione deleganti directe intimata et ab eodem *acceptata 9).
Non autem cessat resoluto iure delegantis, nisi in duplici casu;
a. si hoc ex additis clausulis appareat; b. si contineat potestatem ali«5)
««)
°7)
«8)

Cn. 203, 1. 2.
Cn. 208; 183 § 2.
De appellatione in devolutivo cf. cn. 1889.
Cn.207.

De lege humana

127

cui factam concedendi gratiam peculiaribus personis in rescripto ex­
pressis et res adhuc sit intégra®0).
Res dicitur integra, si delegatus nondum incepit potestate sua uti.

3. Jurisdictio fori externi et interne0), a. Jurisdictio (sive ordinaria
sive delegata) pro foro externo collata valet etiam pro foro interno,
non autem e converso;
b. Jurisdictio pro foro interno collata exerceri potest extra sacra­
mentum, nisi sacramentale exigatur;
c. Si forum, pro quo Jurisdictio concessa est, non fuerit expressum,
intelligitur concessa pro utroque foro, nisi ex rei natura aliud constet.
Nota. Termino Ordinarii in iure comprehenduntur: R. Pontifex, pro suo quis­
que territorio Episcopus residentialis, Abbas vel Praelatus nullius, eorumque
Vicarius generalis, Administrator, Vicarius et Praefectus Apostohcus, omnes
qui his deficientibus interim ex iure vel constitutionibus in regimine succedunt,
denique Superiores maiores in religionibus exemptis clericalibus pro suis sub­
ditis.
Termino Ordinarii loci vero designantur hi omnes praeter Superiores reli­
giosos71).

§ 2. De legislatoribus ecclesiasticis™).

132. In ecclesia leges ferre possunt: 1. Romanus Pontifex pro uni­
versa ecclesia, qui potestatem accipit immediate a Christo: nam Chri­
stus Dominus contulit beato Petro et legitimis eius successoribus pote­
statem regendi universam ecclesiam: Tibi dabo claves regni coelo­
rum'3); pasce oves meas'4).
a. Congregationes romanae leges ferre non possunt, nisi iussu et appro­
batione summi Pontificis.
b. Quod vim legis et obligationem attinet, nihil refert, quo modo pontifex
legem condat, nec refert, utrum per bullam an per breve vel alio decreto quidquam praecipiat.

2. Concilium oecumenicum pro tota ecclesia, si legitime convocatum,
celebratum et a Romano Pontifice confirmatum sit; concilium plena­
rium pro toto territorio alicuius nationis; concilium provinciale pro
provincia ecclesiastica. Attamen priusquam promulgentur decreta con­
cilii plenarii vel provincialis, Romae a s. congregatione Concilii re­
cognosci debent, ut emendari possint, si quid forte minus congruum
continerent, quae recognitio seu revisio decretis synodalibus non tri­
buit maiorem vim atque auctoritatem. Ipsi autem patres concilii de*)« Cn. 207; 61.
70) Cn. 202.
71) Cn. 198.
72) Cf. Cappello, Summa iur. can. (Roma. 19-15), L c. IV. De lege eccle­
siastica.
”) Mat th. 16, 19.
···) loan. 21, 17.

111. De legibus

128

signant modum promulgationis et tempus, quo decreta obligare inci­
piunt75).
Ad quaestionem, num episcopi in concilio sive plenario sive provinciali legi­
time congregati vera potestate legifera polleant, s. Officium 30. sept. 1896
affirmative respondit; eorum ergo decreta vim legis habent, etsi in statuta
dioecesana non fuerint inserta. Episcopi tamen inferiores sunt concilio pro­
vinciali, quare ipsi per se huius leges et statuta observare tenentur, nec in eis
dispensare possunt, nisi in particularibus casibus et iusta de causa70).

3. Episcopus pro sua dioecesi sive in synodo dioecesana sive extra
synodum. I lue pertinent etiam Vicarii et Praefecti apostolici et Abba­
tes seu Praelati nullius (scilicet dioeceseos), qui potestatem in clerum
et populum habent. Capitulum cathédrale sede vacante seu potius vi­
carius capitularis, qui leges ferre et abrogare potest; succedit enim in
jurisdictione episcopi; jurisdictioni autem huic annexa est potestas
legifera.
Cum episcopi potestate legifera vere polleant, lege ecclesiastica praecipere
possunt, quidquid pro bono animarum earumque recto regimine opportunum
duxerint, dummodo iuri communi non adversetur. Et cum lex, ne inutilis atque
inefficax sit, sanctione muniri debeat, legibus suis etiam poenas addere pos­
sunt76
77).

4. Capitulum generale seu congregatio generalis in ordinibus reli­
giosis exemptis vi iurisdictionis a summo Pontifice concessae. Potestas,
quae ipsis superioribus generalibus competit, pro statutis ordinum qui­
dem diversa est, potestatem autem ferendi leges ordinarie ipsi non
habent, sed solum condendi ordinationes seu statuta aut iuxta aut
praeter leges vigentes. Superiores tandem locales vi iurisdictionis prae­
cipere possunt eorumque praecepta morte vel recessu praecipientis per
se exspirant, nisi per potestatem legislativam ipsis attributa sit spe­
cialis stabilitas78).
Abbatissae vel superiorissae in ordinibus religiosis mulierum leges ferre non
possunt. Potestatem leges ferendi in religiones mulierum praeter summum
Pontificem habent superiores ordinum virorum, quibus ordo mulierum est an­
nexus, aut episcopus, in cuius dioecesi monasterium situm est. Superiorissae
tamen in casibus particularibus et particularibus personis sub gravi vel sub
levi praecipere possunt, quae ad spiritualem monialium profectum vel regula­
rem disciplinam iuxta (non praeter) regulas et constitutiones ordinis pertinent,
non vi iurisdictionis, quam non habent neque accipere possunt, sed vi voti ob­
oedientiae, quod moniales professae emittunt, et vi potestatis dominativae,
quae iure naturali convenit omnibus superioribus cuiuslibet communitatis. Vi
huius potestatis etiam novitiis, quae votum oboedientiae non emiserunt, prae­
cipere possunt.
76)
70)
n)
78)

Cn.
Cn.
Cn.
Cn.

291, 1.
291, 2.
335 § 1.
501. Lacroix 1. 1. n. 566.

De lege humana

129

§ 3. De auctoritate congregationum r orna narum™).
133. De ipsis congregationibus romanis. Congregationes romanae,
quibus R. Pontifex in regenda universali ecclesia utitur, nunc unde­
cim numerantur80).
Singulis congregationibus praeest Cardinalis praefectus, et si eis praeest
ipse s. Pontifex, eas dirigit Cardinalis secretarius, quibus adiunguntur alii Car­
dinales aliique administri.

1. Congregatio sacri Officii, cuius praeses est ipse summus Pontifex,
causas cognoscit, quae ad fidem pertinent, de haeresi et de criminibus,
quae suspicionem haeresis movent, diiudicat; ea tractat quae circa pri­
vilegium paulinum et impedimenta disparitatis cultus et mixtae reli­
gionis versantur. Insuper abolita s. congregatione indicis ad eam per­
tinet munus examinandi et, si opus fuerit, damnandi libros et scripta,
quae fidei et bonis moribus nocent. Tandem ad eam pertinent ea, quae
ieiunium sacramentale pro sacerdotibus celebrantibus respiciunt.
2. Congregatio consistorialis, cuius praeses pariter est s. Pontifex,
parat agenda in consistoriis, in regionibus s. congregationi de prop,
fide non subiectis, dioeceses et capitula constituit omniaque ordinat,
quae ad regimen dioecesium referuntur. Ad ipsam Episcopi relationem
de statu dioecesium facere debent.
3. Congregatio de disciplina Sacramentorum. Salvo iure s. Officii
et congregationis s. Rituum, ad ipsam spectat universa legislatio circa
disciplinam septem Sacramentorum, v. g. dispensationes matrimonio­
rum pro foro externo, validitas ordinum, dispensationes ab irregulari­
tatibus, facultates asservandi ss. sacramentum, dispensationes, quae s.
communionem vel missae sacrificium spectant etc.
4. Congregatio concilii, ad cuius negotia pertinet universa disci­
plina cleri saecularis populique Christiani. Quamobiem curare debet,
ut praecepta ecclesiae serventur uti ieiunium, abstinentia, quoad dies
festos cum potestate in his legibus dispensandi. Ad ipsam spectant,
quae ad pias sodalitates, pia legata, stipendia missarum, beneficia et
bona ecclesiastica attinent. Tandem iudicat de omnibus, quae ad im­
munitatem ecclesiasticam, ad celebrationem et recognitionem concilio­
rum pertinent.
5. Congregatio religiosorum (negotiis religiosorum sodalium prae­
posita), ad quam referuntur ea, quae ad regimen ordinum religioso­
rum tum votorum sollemnium tum simplicium, etiam >institutorum sae”*) a. Nomine Sedis apostolicac seu sanctae Sedis veniunt non solum R.
Pontifex, sed etiam congregationes, tribunalia et officia, per quae R. Pontifex
negotia ecclesiae universae expedire solet; cn. 7.
b. Curia romana constat s. congregationibus (unoecim), tribunalibus (s. Poenitentiaria, Rota romana, Signatura apostolica) et officiis (Cancellaria apostolica, Dataria apostolica, Camera apostolica, Secretaria status); cn. 242.
“«I Cn. 246—257.
9 Noldin, Vol. I

130

III. De legibus

culorium«, pertinent. Ipsa insuper controversias dirimit, quae tum
inter episcopos et religiosos tum inter ipsos religiosos et religiosas
familias oriuntur. Tandem religiosis dispensationes a iure communi
concedit81).
,
6. Congregatio de propaganda fide jurisdictionem exercet in regio­
nes missionum et omnia missionum negotia tractandi ius habet et po­
testatem, attamen ad alias peculiares congregationes deferre debet,
quae aut fidem aut matrimonia aut sacros ritus attingunt. Quae ad
religiosos pertinent qua missionaries, haec congregatio pertractat, quae
vero ad eos qua religiosos pertinent, ad Congregationem religiosorum
remittenda sunt. Tandem curat ea, quae ad celebrationem et recogni­
tionem conciliorum in locis sibi subiectis pertinent.
7. Congregatio sacrorum rituum ius habet videndi et statuendi ea
omnia, quae ad sacros ritus et ceremonias ecclesiae latinae spectant,
ideoque invigilat, ut ritus et ceremoniae in sacro faciendo, in sacra­
mentis administrandis, in divinis officiis persolvendis etc. diligenter
observentur. Ipsa opportunas dispensationes concedit. Denique ea
omnia exsequi debet, quae ad beatificationem et canonizationem sanc­
torum vel ad sacras reliquias referuntur.
8. Congregatio ceremonialis, ad quam pertinet moderatio ceremo­
niarum, quae in sacello pontificali et in sacris functionibus cardinalium
extra sacellum pontificale servandae sunt. Eadem diiudicat quaestiones
de praecedentia tum cardinalium tum legatorum, quas variae nationes
ad s. Sedem mittunt.
9. Congregatio pro negotiis ecclesiasticis extraordinariis. Haec dioe­
ceses constituit vel dividit et ad dioeceses vacantes idoneos viros pro­
movet, quoties de his rebus cum guberniis civilibus agendum est. In­
super ei examinanda proponuntur ea, quae cum legibus civilibus ali­
quid coniunctum habent.
10. Congregatio de seminariis et universitatibus, quae invigilat om­
nibus, quae ad seminaria pertinent, studia universitatum et facultatum,
quae ab ecclesia dependent, moderatur, novas institutiones examinat
_t approbat, facultatem concedit academicos gradus conferendi et nor­
mas tradit, iuxta quas illi conferri debeant.
11. Congregatio pro ecclesiis orientalibus. Huic reservantur omnia
negotia, quae ad ecclesias orientales referuntur. Quare omnibus facul­
tatibus pollet, quas aliae congregationes pro ecclesiis latinis possident
Insuper pro nostra disciplina magni momenti sunt: a. ex tribunali­
bus s. Poenitentiaria apostolica, cui praeest Cardinalis Poenitentiarius
maior. Huius tribunalis iurisdictio restringitur ad solum forum inter81) Pro dispensatione religiosorum (non-sacerdotum) super lege ieiunii
eucharistici competens est s. Congr. de Religiosis? pro quaestionibus de vali­
ditate ordinum et de obligationibus maioribus ordinibus adnexis etiam quoad
religiosos competens est s. Congr. de Sacramentis. A. A. S. XV. p. 39.

De lege humana

131

num, pro quo absolutiones, dispensationes, commutationes, sanatio­
nes et condonationes largitur. Insuper quaestiones conscientiae dirimit
ac tandem post abolitam congregationem Indulgentiarum de indulgen­
tiis quoad usum et concessiones earum iudicat.
b. Commissio (Consilium) ad Codicis canones authentice interpre­
tandos, die 15. septembris 1917 instituta. Constat aliquot cardinalibus,
quorum unus coetui praeest, ab ipso romano pontifice eligendis, qui­
bus accedunt aliquot consultores ex utroque clero iuris canonici periti.
154. Declarationes, a. Hoc loco sermo non est de decretis doctri­
nalibus, sed solum de decretis disciplinaribus, quae in materia morum
vel novam legem condunt, vel legem iam exsistentem interpretantur,
vel in causis particularibus ius dicunt aut gratiam concedunt.
b. Decreta congregationum romanarum variis nominibus significan­
tur atque vel declarationes vel decisiones vel resolutiones vel responsa
vel decreta dicuntur. Etsi stricto sensu decreta novam legem, decla­
rationes vero legis iam constitutae interpretationem et resolutiones seu
decisiones sententiam judicialem in causa particulari contineant, nihi­
lominus haec nomina ordinarie indiscriminatim usurpantur82).

c. Potestas, quae sacris congregationibus competit, a summo Pon­
tifice eis concessa est, potestatem tamen legiferam non habent, adeo
ut sine speciali mandato et approbatione s. Pontificis decreta gene­
ralia vim legis universalis habentia condere non possint, ne congre­
gatio quidem de propaganda fide pro regionibus missionum, nec
s. congregatio Rituum83).

d. Cum congregationes potestate legifera careant, earum decreta
licet universalia vim legis universalis non habent, nisi ex mandato
s. Pontificis edita atque ab eo speciali approbatione confirmata sint.
Decreta autem particularia unaquaeque circa obiectum sibi deman­
datum concedere potest; sed haec quoque decreta hodie a s. Pontifice
in forma communi approbari solent.
e. Duplex distinguitur approbatio: in forma specifica, qua decreta
post diligens examen absolute confirmantur; et in forma communi,
qua decreta rigido examine non subiiciuntur et solum condicionate (si
sacris canonibus non repugnant) confirmantur.
Approbatio in forma communi naturam decretorum non mutat, sed in sua
specie relinquit, ergo solum externam quandam auctoritatem eis tribuit; appro-

«2) Cf. W er nz-Vidal, Ius can. I. n. 208.
83) Sixtus V. instituens hanc congregationem constit. Immensa 22. ian. 1588
ei potestatem legiferam contulit; ipsa congregatio declaravit, decreta sua formiter edita eandem auctoritatem habere, ac si immediata ab ipso s. pontifice
promanarent (23. maii 1846. n. 2916) quam declarationem Pius IX. confirmavit
17. iul. 1846. — Attamen per const. Sapienti consilio Pii X. hoc privilegium
sublatum est.
9*

132

111. De legibus

batio in forma specifica mutat decretum in legem s. pontificis, quam ipse suo
nomine et sua auctoritate condit.

f. Ut decreta sacrarum congregationum vim obligandi habeant,
authentica esse debent; authentica vero dignoscuntur, eo quod formiter edita i. e. a congregationis praefecto et secretario subscripta et
congregationis sigillo munita sunt. De authentia decretorum ss. con­
gregationum nobis constare potest aut ex collectionibus authenticis84)
aut ex eorum promulgatione in Actis apostolicae Sedis.

155. De auctoritate congregationum. 1. Decreta generalia, quae
pro universa ecclesia conduntur et rite promulgantur, vim legis univer­
salis habent, eo quod ex speciali mandato s. Pontificis edita et pro tota
ecclesia approbata fuerint.
2. Decreta et responsa particularia certe vim praecepti particularis
pro iis, ad quos diriguntur, et per se pro iis solis habent: ad eiusmodi
enim decreta condenda s. congregationes speciali facultate instructae
sunt; quia tamen non diriguntur ad universam ecclesiam, proxime et
per se vim legis universalis habere nequeunt, quia legislator per ea
omnes obligare non intendit.
Ergo decreta particularia eorumque vis obligatoria ad similes casus aliorum
locorum vel personarum per se non sunt transferenda, praesertim quia decreta
particularia respiciunt particulares circumstantias (consuetudinis, scandali vi­
tandi, luris tertio quaesiti etc.) eorum, ad quos diriguntur; unde fit, ut ipsa
decreta quandoque sibi contradicere videantur. Quodsi tamen eadem sint loco­
rum et personarum adiuncta, decreta et decisiones particulares probabilem
normam indicandi tutoque agendi etiam pro aliis suppeditant, cum quaestiones
propositae a theologis scientia et prudentia eximiis resolvantur.

3. Si tamen responsa particularia exhibent interpretationem legis
universalis iam exsistentis a particularibus adiunctis independentem,
sub certis condicionibus vim legis universalis habere possunt.
Interpretationem absolutam et ab adiunctis particularibus independentem ex­
hiberi tum ex verbis decreti tum eo potissimum colligitur, quod congregatio
saepius interrogata idem semper responsum remittit.

Articulus secundus.
De obiecto legis humanae.

Obiectum legis est, quidquid lex praecipere vel prohibere potest;
et quoniam lex est medium, quo potestas publica finem communitatis
procurat, obiectum legis esse potest, quidquid ad finem communitatis
oblinendum necessarium vel utile est. Ex hoc generali principio sequi­
tur ad valorem legis requiri, ut eius obiectum quatuor hisce proprie­
tatibus insignitum sit: debet esse honestum, iustum, possibile et utile.
M) S. C. R. 8. apr. 1854 (n. 3023).

De lege humana

133

156. Honestum: omnis enim potestas legislativa est a Deo; Deus
autem potestatem obligandi ad id, quod est inhonestum, dare nequit.
a. Inde sequitur legi, quae praecipiat rem inhonestam, obtemperandum non
esse; in dubio autem, num id bonum sit, quod lege praecipitur, generatim prae­
sumendum est illud esse honestum et licitum.
b. Obiectum legis praecipientis sunt actus boni vel etiam indifferentes; ob­
iectum legis prohibentis sunt actus mali, et possunt esse actus indifferentes,
imo et boni. Nam etiam tales actus possunt esse bono communitatis ut.les vel
nocivi. Indifferentes actus pro motivo ex quo praecipiuntur, fiunt obiectum
alicuius virtutis.

157. lustum: lex ex triplici capite dicitur iusta: a. ratione finis, eo
quod refertur ad bonum commune (de quo η. 141 ) ; b. ratione mate­
riae, eo quod subditis imponuntur onera servata proportione aequali­
tatis inter onera eorumque facultates; c. potissimum vero ratione
auctoris, eo quod non excedit potestatem legislatoris. Quodsi prae­
cipitur id, quod aliquo modo iustitiae repugnat, subditus per se
oboedire non tenetur.
Lex insta et iniusta ordinarie latiore sensu accipitur, adeo, ut iniusta dicatur
tum ea, quae competentiam legislatoris excedit, tum ea, quae competentiam non
excedit, sed praecipit, quod illicitum est. Leges ergo iniustae duplicis genens
sunt: aliae quae competentiam legislatoris excedunt, quamvis id, quod prae­
cipitur, licitum sit; aliae, quae praecipiunt id, quod illicitum est. Prioris gene­
ris legibus subditus quandoque per accidens oboedire tenetur, ubi nempe in­
oboedientia maiora mala sive personae particulari sive communitati affert, ut
si potestas politica impedimenta matrimonii statuit. Legibus secundi generis
oboedire non licet. De his sunt verba s. scripturae: Oportet oboedire Deo magis
quam hominibus
*
5), et Malo mori quam foedari30).

138. Num lex humana possit praecipere actus mere internos:
a. Actus mere interni dicuntur tum actus interni, qui nullum actum externum
adiunctum habent, tum actus interni, qui per accidens cum actu externo vel
potius mixto coniunguntur. Actus enim mixti sunt duplicis generis: alii, in qui­
bus actus internus aut per se et natura sua aut certe lege morali requiritur ad
actum externum rite perficiendum e. g. intentio invocandi Deum in testem in
iuramento, doloris in confessione, attentionis in oratione; alii, in quibus actus
internus solum per accidens cum mixto coniungitur, qui etiam sine illo rite fieret
ut determinata intentio in oratione recitanda. Actus interni per accidens cum
externis coniuncti ad actus mere internos referendi sunt.
b. Directe praecipi dicitur actus internus, si ipse in se praecipitur, indirecte,
si actus externus in se praecipitur, internus autem solum propter suam cum illo
conjunctionem praecepto attingitur.

1. Certum est legem humanam (etiam civilem) posse praecipere
actus mixtos, actus scilicet internos, qui cum externis ita sunt con­
iuncti, ut externi sine illis rite non fierent; et sane ecclesia praecipit
dignam communionem paschalem et fructuosam susceptionem poeni­
tentiae, et potestas civilis praecipit iuramentum.
ActTs, 29.
*») 2. Machab. 7, 2.

134

111. De legibus

Hi actus interni cum externis necessario coniuncti secundum alios, etiam lege
ecclesiastica, solum indirecte, secundum alios vero, non solum lege ecclesiastica
sed etiam lege civili, directe praecipiuntur.

2. Certum est potestatem civilem non posse praecipere actus mere
internos: hi enim ad finem societatis civilis directe nihil conferunt,
quippe qui etiam sine illis sufficienter obtineri possit.
3. Disputant, num lex ecclesiastica possit praecipere actus mere in­
ternos. Complurium quidem auctorum sententia docet lege humana
actus mere internos praecipi non posse, actus vero internos cum ex­
ternis necessario coniunctos solum indirecte praecipi. Sententia tamen
affirmans omnino praeferenda est, scilicet legislatorem ecclesiasticum
directe posse praecipere non solum actus mixtos, sed etiam mere in­
ternos.
a. Sententiam negantem tenent s. Thomas, Suarez, s. Alphonsus, cui negans
est probabilior (n. 100), et plerique alii cum illis, novissime Vermcersch (I4,
n. 181), Hiirth-Abellan (n. 116); affirmantem tuentur Cardenas, Elbel (n. 332),
Hotzmann (n. 314), Ballerini-Palmieri (n. 308), Bouquillon (n. 114), Cap­
**
pello
1), quibus nonnulli alii se adiungunt. Practice haec quaestio non est magni
momenti, quia raro accidit, ut expediat praecipere actus mere internos; actus
mixtos autem ecclesia omnibus concedentibus saltem indirecte praecipere potest.
Quodsit superior ecclesiasticus actus mere internos praecipiat, etsi eius potestas
dicatur dubia, tamen pro valore praecepti praesumendum eique parendum est.
Hinc si iniungantur exercitia spiritualia, is, cui miunguntur, ab illis integre
peragendis sese excusare nequit sub praetextu, superiorem non posse praecipere
actus mere internos.
b. Qui negant, ita argumentantur: non potest humana lege praecipi vel pro­
hiberi id, cuius exsecutio humanis mediis urgeri et cuius omissio puniri non
potest: frustra enim eiusmodi lex imponeretur. Insuper Ecclesia est communitas
visibilis; sed materia legum, quibus gubernatur communitas visibilis, solum
sunt actus externi et sensibiles. Tandem Ecclesia nunquam praecipit actus mere
internos; atqui quod nunquam facit, Ecclesia facere non posse censetur.
Qui autem affirmant ita dicunt: a. Ecclesia praecipere potest, quidquid ad
ipsius finem conducit; atqui licet Ecclesia sit societas visibilis, est tamen etiam
societas spiritualis intendens finem supernaturalem, cui actus mere interni probe
consentanei sunt. β. Potestas legifera beato Petro illimitate concessa est (quid­
quid ligaveris); ergo non est coarctanda ad actus externos, nisi id manifestis
argumentis probetur, γ. Primum argumentum prioris sententiae nimium probat:
exinde enim sequeretur neque actus mixtos neque externos occultos posse esse
materiam legis ecclesiasticae. Insuper distinguenda est potestas mere directiva et potestas directiva et coactiva simul: atqui necessarium non est, ut Ecclesia
actus mere internos praecipiat potestate directiva et coactiva (externa) simul, sed
sufficit, ut eos praecipiat potestate directiva, etsi eorum transgressionem punire
non possit. Ceterum punire potest etiam actus mere internos per poenam nimirum
ipso facta incurrendam. Tandem δ. Ecclesia non solum potestatem exercet circa
actus mere internos, ut ex iis patet, quae mox (sub c.) dicuntur, sed .reipsa
praecipit actus mere internos: iubentur enim c. g. sacerdotes missam celebrantes
post sumptionem corporis Christi, ut aliquantulum quiescant in meditatione
sanctissimi sacramenti, quae certe meditatio est actus mere internus, et sum­

s’) Cappello, Summa iuris pubi. eccl. n. 173—176 priorem suam sententiam
negantem reliquit.

De lege humana

135

mus pontifex praecipit, ut clerici ordinandi exercitia spiritualia peragant, quae
ex actibus mixtis et mere internis (meditationes, examina) componuntur'’'·'·).
Eadem potestas praescribendi clero suae dioecesis exercitia spiritualia com­
petit etiam episcopo149).

c. In sequentibus hanc potestatem omnes concedunt:
a. Confessarius in foro sacramentali imponere potest potestate vi­
carie divina actus mere internos e. g. piam meditationem.
β. Ecclesia interpretari potest legem naturalem et divinam, quae ver­
satur circa actus mere internos; sic determinare potest, quoties actus
fidei vel caritatis sit eliciendus; quoties ab animarum pastoribus missae
sacrificium pro populo applicandum sit.
γ. Praescribere potest actus mere internos tamquam integrantes ac­
tum externum ad hoc, ut sit actus huius vel illius speciei (intentio, ut
oratio fiat nomine ecclesiae), ut sit actus honestus, Deo placens (con­
fessio valida), ut actus fiat ad specialem finem (oratio pro conver­
sione peccatorum).
δ. Praescribere potest actus mere internos tamquam condicionem
ad gratiam obtinendam: sic meditationem mysteriorum vitae et pas­
sionis Domini praescribit ad lucrandam indulgentiam viae crucis.
c. Superiores religiosi subditis suis iniungere possunt actus internos
ratione voti oboedientiae, quo se superioribus etiam relate ad hos actus
subiecerunt e. g. orationem mentalem, examen conscientiae.

159. Possibile, non solum physice, sed etiam moraliter: ad impossi­
bile enim nemo tenetur. Sane, lex cedere debet in bonum commune;
atqui non cederet in bonum commune, si moraliter non esset possi­
bilis: lex enim quae excedit ordinarias subditorum vires, a maiore com­
munitatis parte non servatur; lex autem, quae a plerisque non ser­
vatur, cedit potius in detrimentum communitatis. Ideo communi con­
sensu admittitur principium: legem affirmativam non obligare cum
incommodo proportionate gravi, quod per accidens cum observatione
legis coniunctum est.
a. Moraliter impossibile illud dicitur, quod solum cum magna difficultate,
quae nempe prudentum iudicio superet humanas vires, effici potest. Quoniam
autem praecepta tum divina tum humana diversae sunt necessitatis ac gravi­
tatis, non eadem in omnibus difficultas ab observando praecepto excusat, sed
quo gravius est praeceptum, eo maius debet esse incommodum in eius obser­
vatione subeundum, ut a praecepto excuset (cf. n. 177).
b. Pudor subeundus in confessione proprii peccati et propria diffamatio apud
confessarium ex accusatione peccati incurrenda per se et intrinsecus cum con­
fessione peccati coniuncta sunt, quare a legislatore praevisa et ex eius inten­
tione ferenda sunt: sed diffamatio ob confessionem peccatorum apud alios in­
currenda per accidens et extrinsecus cum confessione coniuncta est, quare a
confessione excusare potest.
fW) Cn. 1001.
«°) Cn. 126; 2313.

136

III. De legibus

140. Num lex praecipere possit actus heroicos, actus scilicet, qui
extraordinariae difficultatis sunt.

a. Lex positiva divina actus heroicos praecipere potest: nam hinc
quidem Deus absolutus est hominum dominus, inde vero ipse hominum
vires augere potest, quibus observatio legis etiam difficillimae fiat
moraliter possibilis. Cum tamen non sit praesumendum Deum se velle
obligare ad patranda miracula in ordine morali, lex positiva divina
non censetur praecipere actus heroicos, ideo in casu magnae difficul­
tatis potius lex cessare dicitur.
b. Lex humana actus heroicos per se praecipere non potest, nisi aut
bonum commune id exigat, aut libere status eligatur, in quo eiusmodi
actus iniunguntur.
Ergo aliquando etiam lex humana praecipere potest actus valde difficiles.
a. Si lex imponitur determinato hominum coetui, quem quilibet libere ingredi­
tur; sic moniales obligantur ad perpetuam clausuram, sacerdotes ad castitatem
perfectam, nonnulli religiosi ad servitium infirmorum, qui peste infecti sunt,
sacerdotes celebrantes ad ieiunium eucharisticum; β. Si bonum commune id
exigit: bonum enim commune praevalet bono privato; sic milites etiam cum
periculo vitae hostem aggredi stationemque non deserere, et parochi tempore
morbi contagiosi in parochia manere iubentur. Sunt tamen, qui dicant, in hoc
casu potius legem naturalem quam positivam actum difficilem praecipere, legem
scilicet, bonum commune praeferendum esse bono privato.

141. Utile communitati, quod ita intelligendum est, ut non solum
materia legis, sed etiam modus, quo lex praecipitur (utrum mere poe­
nalis an praeceptiva, prohibens an etiam irritans, obligans sub gravi
an sub levi), debeat esse utilis communitati: nam potestas ferendi
leges in bonum commune concessa est.
Hinc lex, quae non esset utilis communitati aut solum cederet in utilitatem
principis vel paucorum, non esset valida lex, utpote respiciens bonum privatum
tantum. Et ideo lex amittit vim obligandi, ubi incipit fieri inutilis vel nociva
communitati.

Num lex se extendat ad actus praeteritos.

Quoad obligationem negandum est: cum enim lex sit regula agen­
dorum, natura sua actus futuros respicit; antequam in cognitionem
venerit non potest esse obligatio ad actum lege postulatum®0). Quoad
effectus permanentes legis vel actuum iuridicorum antea positorum di­
stinguendum est: a. si nova lex non est nisi declaratio comprehensiva
prioris, afficit omnes actus interea positos01) b. merae facultates vel
habilitates in priore lege fundatae tolluntur; c. actus positi vel iura
rite acquisita sub regimine veteris legis non tolluntur, nisi nominatim
de eis caveatur02).
®°) Cn. 10.
01) Cn. 17 § 2.
Cn. 4; 10; A. A. S. XI. (1919) p. 351. cf. exempla ibi relata.

137

QUAESTIO QUARTA.
De subiecto legis.

Articulus primus.

De domicilio ecclesiastico93).
142. Notiones. 1. Per domicilium et quasi-domicilium suum quisque
parochum et ordinarium acquirit. Ideo determinari debet, quomodo
acquiatur et amittatur domicilium et quasi-domicilium.
2. Domicilium vel quasi-domicilium in parochia parochiale; domi­
cilium vel quasi-domicilium in dioecesi (absque parochiali) dioecesanum dicitur.
3. Qui domicilium vel quasi-domicilium nonnisi dioecesanum habet,
eius tamen parochus proprius est parochus loci, in quo actu commo­
ratur.
4. Duplex distinguitur domicilium: voluntarium, quod per se i. e.
propria electione acquiritur, et legale seu necessarium, quod per alium
seu ex dispositione legis acquiritur.
Patet non ad leges civiles, sed ad statuta legis ecclesiasticae attendendum
esse, ubi agitur de acquirendo vel amittendo domicilio ecclesiastico. Ideo locus
domicilii est parochia, non urbs aut oppidum, et condiciones ad acquirendum
vel amittendum domicilium requisitae ex iure canonico, non ex iure civili peten­
dae sunt, nisi ius canonicum has adoptet.
Nota. Sicut dioecesis dividenda est in partes territoriales (parochias), ita
vicariatus apostolicus vel praefectura apostolica dividatur ubi commode fieri
potest in partes, quae, si peculiaris rector eiusdem fuerit assignatus, appellan­
tur quasl-parochiae94). Quod in hoc articulo de parochia dicitur, idem valet
etiam de quasi-parochia.

145. Quomodo acquiratur vel amittatur.
I. De acquirendo domicilio:
1. Ad acquirendum domicilium duo simul concurrere debent: a. com­
moratio in aliqua parochia aut saltem in diocesi; b. ut commoratio
coniuncta sit cum animo seu intentione ibi perpetuo manendi, si nihil
inde avocet, vel protracta sit ad decennium completum95).
a. Domicilium acquiritur ex eo die, quo commoratio et animus manendi simul
adsunt: necesse non est, ut quis per aliquod tempus iam ibi habitaverit; si
vero deest animus manendi, acquiritur finito decennio.
β. Si de animo perpetuo ibi manendi non constat, ille ex variis indiciis, quae
moralem certitudinem pariant, concludi debet. Eiusmodi indicia sunt: habitatio
assidua, translatio maioris partis bonorum, acquisitio bonorum immobilium.
03) Cn. 92—95.
04) Cn. 216 § 2, 3.
05) Cn. 92 § 1.

138

111. De legibus

2. Domicilium legale acquirunt personae in lege determinatae:
a. Uxor a viro legitime non separata retinet domicilium viri; potest
etiam quasi-domicilium proprium acquirere, et si legitime separata
est, etiam domicilium0*’) ; b. Minor domicilium habet illius, cuius
potestati subiicitur; sed minor infantia egressus potest etiam quasidomicilium proprium acquirere; c. Amens habet domicilium cura­
toris07).
Discrimen inter filios minores et maiores quoad domicilium in domo paterna
hoc est, quod minores ibi domicilium necessarium habent, ita ut illud propria
voluntate amittere non possint, maiores vero liberum, ita ut illud retineant,
quamdiu velint, pro arbitrio autem illud deserere possint.

II. De acquirendo quasi-domicilio:

Acquiritur quasi-domicilium, si haec duo simul concurrunt: a. com­
moratio in aliqua parochia vel saltem dioecesi, et simul b. animus ibi
manendi per maiorem anni partem i. e. saltem per sex menses vel com­
moratio reapse protracta ad maiorem anni partem0’’).
«. Etiam quasi-domicilium acquiritur in primo casu ex eo die, quo haec duo
simul adsunt, nec requiritur, ut quis per aliquod tempus iam ibi habitaverit;
secus expleta semestrali commoratione.
β. Ad quasi-domicilium in aliquo loco acquirendum requiritur vera et pro­
prie dicta habitatio in eodem loco; non sufficit, ut quis in aliqua regione instar
itinerantis de loco in locum migret, nisi agatur de quasi-domicilio dioecesano.
γ. Ergo officiales publici, indices, professores, discipuli, famuli, ancillae etc.,
qui ratione officii, studii vel negotii gerendi in aliquo loco degunt cum inten­
tione per maiorem anni partem ibi manendi, in eo loco quasi-domicilium habent.
Si de animo per lorogius tempus in aliquo loco manendi non constat, iste ex
variis indiciis concludi debet.

III. De amittendo domicilio et quasi-domicilio:
Amittitur utrumque domicilium, si haec duo simul concurrunt: a. ac­
tualis discessus e loco domicilii; et b. animus non redeundi. Sicut
solus discessus e loco domicilii ad amittendum domicilium non sufficit,
ita nec solus animus non amplius in eo loco manendi sufficit.
Domicilium ex eo die amittitur, quo haec duo simul adsunt, neque necesse
est, ut alibi domicilium aut quasi-domicilium acquisitum sit.

Articulus secundus.

De ipso subiecto legis.
144. Personae diversae. Praemittenda sunt quae codex de personis
potestati ecclesiae subiectis ratione aetatis vel domicilii statuit:
°”) Cn. 93. Etiam uxor malitiose deserta a viro non potest proprium distinc­
tum domicilium acquirere, nisi potest obtentam separationem perpetuam vel ad
tempus indefinitum. Corn. int. A. A. S. XIV (1922) p. 526.
®7) Cn. 93 § 1.
·») Cn. 92. 2.

De subiecto legis

139

1. Ratione aetatis, a. Persona, quae 21. aetatis annum complevit,
maior est, infra hanc aetatem minor;
b. Minor, si masculus, censetur pubes a 14., si femina, a 12. anno
completo;
c. Impubes ante plenum septennium dicitur infans seu puer vel par­
vulus et censetur sui non compos, expleto autem septennio usum
rationis habere praesumitur. Infanti assimilantur, quotquot usu ratio­
nis habitualiter sunt destituti09).
a. Codices civiles recentes ad plenam pubertatem plerumque annum 18. in
viris et 16. in feminis exigunt; diversam autem in viris et feminis aetatem fere
omnia iura requirunt, quia potentia generandi in feminis citius incipere solet
quam in masculis100).
β. Persona maior plenum habet suorum iurium exercitium; minor in exer­
citio suorum iurium potestati parentum vel tutorum obnoxia manet iis exceptis,
in quibus ius minores a patria potestate exemptos habet, ut in susceptione
sacramentorum et status religiosi.

2. Ratione domicilii. Persona dicitur incola in loco, ubi domicilium
habet; advena, in loco, ubi quasi-domicilium habet; peregrinus, si
versatur extra domicilium et quasi-domicilium, quod adhuc retinet;
vagus, si nullibi domicilium habet vel quasi-domicilium*10’)
145. Subiectum legis generatim sunt soli subditi legislatoris usum
rationis habentes. Ratio primi est: legem ferre est actus superioritatis
et jurisdictionis; jurisdictio autem exerceri non potest nisi in subditos.
Ratio secundi: quaevis lex inducit obligationem moralem; sed qui usu
rationis carent, obligationis moralis non sunt capaces.
Subiectum legis duplici modo obligari potest, aut solum habitualiter seu in
actu primo, aut habitualiter et simul actualiter seu in actu secundo. Obligatio
in actu primo dicitur imperfecta, obligatio autem in actu secundo perfecta.
Qui actualiter lege obligatus est eamque non servat, formalitcr peccat; qui
solum habitualiter lege tenetur eamque transgreditur, peccat materialiter.

146. Subiectum legis in specie.
tenentur omnes homines eo ipso,
etsi usum rationis adepti non sint:
per se et necessario conveniunt vel

1. Lege naturali saltem habitualiter
quod naturam rationalem habent,
etenim lex ista refertur ad ea, quae
disconveniunt cum natura rationali.

Qui usum rationis adepti sunt, lege naturae tenentur in actu secundo, qui
usum rationis adepti non sunt, in actu primo; ergo non licet incitare pueros aut
perpetuo amentes ad aliquid, quod lege naturali prohibitum est e. g. ad blasphemiam, impudicitiam etc., nam etiam pueri, agentes contra legem naturae,
materialiter peccant. Ille vero, qui puerum ad violandam legem naturae in­
ducit, utpote violationis causa principalis, formaliter peccat. Cumprimum pueri
usum rationis habent, transgredientes legem naturae ipsi formaliter peccant.
e") Cn. 88.
10°) Pubertas naturalis quandoque multum differt a pubertate legali seu ca­
nonica; sic in Aegypto anno 10., in Laplandia vix anno 18. puberes exsistunt
1<n) Cn. 91.

140

III. De legibus

2. Lege positiva divina (in quantum legi naturali superadditur),
quae a Christo data est pro omnibus hominibus, omnes, lege autem,
quae lata est pro fidelibus, soli fideles tenentur, cum primum rationis
usum adepti sunt. Ideo omnes tenentur ecclesiam ingredi, baptismum
suscipere, at non tenentur confiteri et eucharistiam suscipere nisi fideles.
Si quae ergo sunt leges divinae, quae aetati puerili iam conveniant, ad eas
servandas pueri tenentur; sic pueri quoque, qui rationis usum adepti sunt, si
peccatum mortale commiserunt confiteri tenentur, et si in periculo mortis sunt,
s. unctionem et viaticum suscipere possunt resp. tenentur.

3. Lege ecclesiastica a. non tenentur, qui baptizati non sunt, nec
baptizati, qui usum rationis non habent, nec usum rationis habentes,
qui septimum aetatis annum nondum impleverunt, nisi aliud iure ex­
presse caveatur; b. lege ecclesiastica generali tenentur ubique terra­
rum fideles, pro quibus lata est; c. lege ecclesiastica particulari tenen­
tur omnes, pro quibus lata est, et qui in illo territorio domicilium vel
quasi-domicilium habent et simul actu ibi commorantur102).
a. Infideles seu non baptizati non tenentur legibus ecclesiae, quia non sunt
ecclesiae subditi; ideo per se licet diebus festis eis iniungere opera servilia.
b. Perpetuo amentes legibus ecclesiae non subjacent, quia ne habitualiter qui­
dem ratione utuntur; ideo licet eis diebus prohibitis carnes praebere.
c. Amentes, qui lucida intervalla habent, ebrii, (ad breve tempus) delirantes
legibus ecclesiae subjacent, quia habitualiter ratione utuntur; ideo non licet
eis diebus prohibitis carnes praebere: quamvis enim comedendo carnes format­
ter non peccent propter defectum cognitionis, peccant tamen materialiter, quia
lege tenentur, cum habitualiter sint rationis compotes et solum hic et nunc eius
usu careant.
d. Iure expresse aliud statuitur circa legem ieiunii et leges poenales, pro
quibus maior aetas requiritur, ut suis locis dicetur.

147. De impuberibus.

1. Ante septennium completum non tenentur legibus mere ecclesiasti­
cis, etiamsi usum rationis iam sint adepti: leges enim humanae non
obligant nisi rationis compotes; sed quia leges humanae attendunt
communiter contingentia, et communiter non contingit, quod pueri ante
septennium completum usum rationis habeant, ideo lege ecclesiastica
ante septennium completum non obligantur, etsi constet eos iam habere
usum rationis.
a. Si certum est, eos post septennium expletum nondum pervenisse ad usum
rationis, legibus certe non tenentur; item si dubium est, num pervenerint, non
tenentur.
b. Ideo non peccant, ne materialiter quidem, impuberes, qui ante septennium
cumpletum diebus prohibitis carnes manducant, diebus festivis missam non
audiunt, etsi usum rationis iam sint adepti. Monendi sunt autem parentes, ut
filios iam ante septennium legibus ecclesiae servandis assuefaciant: postea
enim iam assueti eas facilius servabunt.
1«) Cn. 12. — Cn. 13.

De subiecto legis

141

2. Post septennium completum tenentur legibus ecclesiasticis, quae
eorum aetati conveniunt: hac enim aetate capaces sunt obligationis;
ergo obligatio eos afficit, nisi ecclesia aliud determinet. Ideo tenen­
tur missam audire, a carnibus abstinere, semel saltem in anno con­
fiteri; communionem paschalem recipere; at non tenentur ieiunare.
3. Impuberes non incurrunt ordinarias poenas ecclesiasticas latae sententiae
et potius punitionibus educativis, quam censuris aliisve poenis gravioribus vindicativis corrigantur; puberes vero qui eos ad legem violandam induxerint vel
cum eis in delictum concurrerint ad normam cn. 2209 § 1—3, ipsi quidem
poenam in lege statutam incurrunt103).

148. De haereticis et dubie baptizatis. 1. Per baptismum homo fit
Christianus et subditus potestatis ecclesiasticae cum omnibus iuribus
et officiis104). Qui ergo valide baptismum suscepit, Christi ecclesiae
subditus est, sive quoad fidem catholicus, haereticus, schismaticus vel
apostata sit, et universalibus legibus ecclesiae tenetur, nisi expresse
excipiatur105). Nullum ergo dubium est, quin haeretici, schismatici,
apostatae per se teneantur legibus ecclesiae; a peccato tamen formali
nati in haeresi excusantur, quia plerique ignorant se legibus ecclesiae
teneri106); hoc autem non valet de iis, qui recenter ab ecclesia de­
fecerant.
Sunt tamen auctores, qui opinantur haereticos, qui in secta iam a longo tem­
pore constituta nascuntur, iis legibus non teneri, quae immediate ad sancti­
ficationem animae tendant ut lex de sanctificatione festorum, de ieiunio: cen­
sent enim ecclesiam nolle urgere has leges, quia hoc magis in destructionem
quam aedificationem cederet; teneri autem legibus, quae tutelam ordinis publici
intendunt, ut sunt leges de impedimentis matrimonii107). Post Codicem vero,
qui can. 87 dicit baptizatos, qui obstricti sunt obice ecclesiasticae communio­
nis vinculum impediente (ut haeretici, schismatici, apostatae) non habere om­
nia baptizatorum iura, attamen omnia officia, haec sententia improbabilis vide­
tur. Et qui eam tenent, non permittunt catholicis, quominus haereticis legum
violationem suadeant vel iniungant, quia Ecclesia non permittit, ut’a catholicis
ad agendum contra legem inducantur.

2. Orto dubio de valore baptismi, sive catholicus sive haereticus
tenetur dubium solvere, vel manente dubio sibi certum baptismum pro­
curare. Interim, quia per factum baptismi ecclesiae subiectus erat,
103) Cn. 2230. — Ab incurrendis reservationibus peccatorum impuberes or­
dinarie non eximuntur.
1W) Cn. 87.
106 ) Cf. cn. 1099 § 2.
ltw) Graeci catholici non ligantur pontificiis legibus nisi in triplici causa:
a. in materia dogmatum; b. si implicite ad eos extenduntur, scilicet ubi materia
ipsa demonstrat eos comprehendi, quia non agitur de lege mere ecclesiastica,
sed ius naturale et divinum declaratur; c. si leges explicite ad eos quoque
extenduntur.
107) C. Mare, Institutiones morales Alphons.13 (Romae, 1906) I. n. 198.
Génicot, Casus conscientiae (Lovanii. 1901). I. p. 22. — Econtra Vermcersch,
1. c. n. 253 et Salsmans in ed. 5. Génicot, Casus consc. (Bruxellis. 1905) p. 17

142

III. De legibus

manet subtectus saltem pro foro externo; pro foro interno controvertitur; sed raro erit praeceptum, quod solum forum internum spectet,
ideo plerumque, propter subiectionem in foro externo, in utroque tene­
bitur.

149. An legislator suis teneatur legibus.
a. Duplex imprimis distinguenda est vis legis: praeceptiva, quae scilicet
solum obligat ad servandam legem et ad incurrendam culpam in conscientia,
et coactiva, quae etiam obligat ad subeundam poenam in transgressores statu­
tam. Insuper vis praeceptiva alia dicitur directa, si obligatio oritur ex ipsa
lege et voluntate legislatoris, alia indirecta, si lex solum est occasio, qua posita
obligatio ex alio fonte e. g. ex lege naturali procedit. Iam quaeritur, num legis­
lator teneatur legibus a se latis.
b. Legislator vel est collegium plurium, quod solum potestatem legiferam
exercere potest ut in republica collegium deputatorum vel synodus provincialis
vel capitulum generale in quibusdam ordinibus religiosis, vel est singularis per­
sona ut papa, episcopus, imperator, qui solus leges condere potest.

1. Qui componunt collegium potestate legifera insignitum, tenentur
legibus a se latis: singuli enim collegio, quod potestate legifera pollet,
vere subiiciuntur. Ergo praeses reipublicae tenetur legibus reipublicae,
metropolita legibus synodi provincialis, praelatus regularis legibus
capituli generalis.
Singularis relatio, qua summus Pontifex refertur ad concilium oecumenicum,
qua nimirum est supra concilium, efficit, ut ipse non sit subiectus legibus in
concilio oecumenico latis.

2. Legislator, qui solus ferre potest leges, non tenetur suis legibus
quoad vim coactivam, sed solum quoad vim praeceptivam, attamen
indirecte tantum.
Ratio primi est, quia nemo se ipsum obligare potest vi coactiva, id quod
omnes concedunt, ideo nec papa, nec episcopus incurrit censuras a se latas.
Ratio secundi est, quia lege naturali tenetur legislator se conformare suis sub­
ditis in observatione legum, quas ipse condidit: bonum enim commune quod
procurare tenetur, maxime promovetur bono exemplo: insuper decet, ut caput
communitatis se conformet communitati, cui praeest. Ratio tertii est, quia solum
inferior a suo superiore, nemo autem a seipso vere et directe obligari potest,
quod communiter ab auctoribus conceditur.

3. Legislator autem, qui legem a se latam sine causa non observat,
secluso scandalo graviter non peccat et accedente rationabili causa
a lege omnino excusatur, etsi subditi eam violantes graviter peccent:
ipse enim ex alia lege et ex alio fine obligatur, scilicet ut se conformet
communitati, cui praeest, id quod exigit aequitas et decentia.
150. De clericis legibus civilibus subjectis108). Etsi clerici sint
membra societatis civilis, non tamen omnibus eiusdem legibus sub108) Nomine clericorum veniunt: a. omnes, qui aliquem ordinem vel saltem
primam tonsuram receperunt (cn. 108); b. omnes utriusque sexus religiosi,
etiam laici et novitii (cn. 614); c. sodales piarum societatum sive virorum sive
mulierum sine votis publicis in communi viventes (cn. 680).

De subiecto legis

143

iiciuntuî, sed ab aliquibus exempti esse possunt aut iure divino aut iure
ecclesiastico, hire divino quidem ab illis, quae statui clericali repug­
nant, iure ecclesiastico, in quantum ius divinum suadet immunitatem
a quibusdam legibus, et ecclesia eam positive statuit.
1. Summus Pontifex, etsi non esset princeps saecularis, tamquam
supremum caput ecclesiae Christi, quae est societas perfecta per omnia
regna terrae diffusa, iure divino a quavis iurisdictione auctoritatis ci­
vilis immunis est, nisi ipse ultra ad tempus se ei subiicere velit, sicut
summi Pontifices primorum saeculorum imperatoribus romanis de
facto, non de iure, subiecti erant.
2. Summo Pontifici ius competit eximendi a iurisdictione civili tum
episcopos tum clericos.
3. Certe immunes sunt clerici omnes: a. (iure divino) a servitio mili­
tari; b. (iure saltem ecclesiastico) a muneribus et publicis officiis
civilibus, utpote alienis a statu clericali.
Cn. 139 complura recenset eiusmodi munera et officia clericis non convenien­
tia e. g. tabellionis, notarii, advocati, senatoris (deputati). Quodsi alicubi hatc
munera declinari non possint, saltem sine licentia superiorum ecclesiasticorum
acceptanda non sunt.

4. Leges civiles quoad vim praeceptivam servare tenentur quatenus
iustae sunt nec officiis clericorum obstant; quoad vim coactivam ab
Ecclesia puniendi sunt.
Omnes consentiunt clericos ad observationem legum civilium in conscientia
teneri, obligationem vero non omnes ex eodem fonte derivant: alii enim cen­
sent a lege naturae, alii ab ipsa lege civili, alii tandem a voluntate Ecclesiae
eam descendere. Secundam sententiam nostra aetate tuetur Wcrnz (1. n. 108),
tertiam Lehmkuhl (1. n. 140).

5. Clerici in omnibus causis seu processibus sive contentiosis sive
criminalibus apud iudicem ecclesiasticum conveniri debent, nisi aliter
pro locis particularibus provisum fuerit109).
a. Cum hodie potestas civilis hanc clericorum exemptionem raro agnoscat,
ecclesia subiectionem clericorum sub certis legibus ludicialibus seu forensibus
expresse per concordata permittit vel saltem tolerat.
b. In locis, in quibus nihil particulariter quoad hanc rem provisum est, haec
servanda sunt:
a. Clerici conveniri (i. e. ad iudicem laicum citari) nequeunt sine venia ordi­
narii loci, in quo causa peragitur, quam tamen licentiam ordinarius, praesertim
si actor est laicus, ne deneget sine iusta et gravi causa
β. Si nihilominus ab eo, qui nullam praehabuerit veniam, conveniatur, com­
patere potest, certiore tamen facto superiore, a quo venia obtenta non fuit.

151. De regularibus episcopi legibus subiectis.

1. Regulares exempti per se non tenentur legibus ordinariorum, in
quorum dioecesibus exsistunt: privilegium enim exemptionis in hoc
w>) Cn. 120. Cf. 1. Cor. 6. 1 ss.

144

III. De legibus

ipso consistit, quod regulares ab ordinaria episcoporum jurisdictione
eximantur et soli Romano Pontifici immediate subsint110111
).

2. Complures tamen sunt casus, in quibus regulares exempti episco­
porum iurisdictioni sive ordinariae sive delegatae subiiciuntur.
Quandoque per accidens etiam in iis se subiicere debent episcopis, in quibus
per se exempti sunt, ubi nempe vel ad vitandum scandalum vel ad bonum
commune promovendum subiectio necessaria est. Econtra per indultum ab ordi­
nario loci concessum obligatio legis communis cessat etiam pro omnibus reli­
giosis in dioecesi commorantibus. (Cn. 620).

3. An ipsae domus religiosorum exemptorum sint proprie loca ex­
empta, controvertitur; post Codicem praevalet sententia negans; non
enim directe domus eximit cn. 615, sed personas religiosas cum domi­
bus, i. e. domus relate ad personas religiosas.

152. De peregrinis et vagis113).
1. Peregrini non tenentur legibus particularibus sui territorii, nisi
earum transgressio in proprio territorio noceat aut leges personales
sint: leges enim territoriales, i. e. ita territorio affixae sunt, ut extra
illud non se extendant; atqui peregrinus extra territorium est, quod
lege afficitur112).
a. Qui die reiunii particularis extra territorium suum versatur, ieiunium ser­
vare non tenetur. — Qui mane discedens e loco, ubi non est ieiunium, redit in
locum domicilii sui, ubi servandum est ieiunium, potest ibi mane carnibus plene
se reficere, etsi sciat se meridie iam futurum esse in loco domicilii sui, domi
tamen a carnibus abstinere et ieiunium eatenus servare debet, quatenus adhuc
servari potest, scilicet quoad abstinentiam. — Qui mane discedit e domicilio
suo, in quo est ieiunium, certo sciens se vespere futurum esse in loco, in quo
ieiunium non est, potest iam mane plene se reficere, quia ieiunium ut res in­
divisa praecipitur, a carnibus autem in domicilio suo abstinere debet, quia ab­
stinentia singulas comestiones prohibet113).
b. Qui tamen territorium elapso demum tempore ad legem implendam utili
relinquit, nec legi satisfecit, contra legem peccat, ut si quis locum, in quo cele­
bratur festum particulare, elapso tempore ultimi sacri deserat, quin missam
audierit; qui vero eum ita deserit, ut ante tempus ultimae missae pervenerit
extra locum, ubi celebratur festum, non peccat, si nullum sacrum audiat: nam
si mansisset in loco, ubi praeceptum obligabat, poterat impletionem differre ad
id tempus, quando autem pervenit ad alium locum, desinit obligatio114).

c. Si lex dioecesana vetat scribere quidquam in ephemeride mala, hac lege
tenetur etiam subditus in alia dioecesi commorans, quia transgressio in proprio
territorio noceret.
110) Cn. 615.
111 ) Cn. 14.
112) Leges et statuta superiorum regularium obligant etiam extra territorium,
quia iurisdictio superiorum regularium subditos non afficit ratione territorii,
sed ratione voti oboedientiae, quo personaliter superioribus subiiciuntur.
113) Cf. De pra£ceptis n. 676, 3 ; 680.
114) S. Alphonsus n. 157.

De subiecto legis

145

2. Non tenentur legibus particularibus loci, in quo versantur, iis ex­
ceptis, quae ordini publico consulunt vel actuum sollemnia determinant
(locus i. e. lex localis regit actum): leges enim non obligant nisi sub­
ditos; subditus autem solum est, qui domicilium vel quasi-domicilium
habet in territorio legislatoris. Quodsi eadem lex in utroque domicilio
vigeat, peregrini tamen a lege immunes sunt.

a. Qui relinquit locum domicilii sui, in quo est particulare ieiunium,
et venit in locum, ubi pariter est speciale ieiunium, non tenetur ieiunare:
non ratione praecepti sui domicilii, quia est extra territorium; non ra­
tione praecepti huius loci, quia non est subditus legislatoris.
b. vOrdini publico consulunto illae leges plerumque poenales vel
disciplinares (vel politicae in foro civili), quae in illo loco particulari
damnum speciale avertere vel integritatem ordinis publici servare vo­
lunt. Ita lex, quae cavere vult propagationem alicuius epidemiae in
quodam loco, etiam peregrinos obligat; a fortiori, si ordinarius loci
vetat accessum ad quaedam theatra vel loca propter periculum spiri­
tuale vel scandalum fidelium, etiam peregrinos obligat. Si interdictum
locale latum est, etiam peregrinis ibi non licet divina officia celebrare.
Si in dioecesi quaedam condiciones statutae sunt pro admittendis sacer­
dotibus ad celebrandum, etiam peregrini tenentur11®).
c. *Actuum *sollemnia sunt illae formalitates externae, quae pro
validitate actuum iuridicorum vel contractuum statuuntur.

3. Peregrini tamen tenentur legibus communibus, quae vigent in eo
loco, ubi versantur, etsi in suo domicilio essent abrogatae, iis autem
non tenentur, si in loco, in quo versantur, non obligant.
Ergo peregrini diebus hebdomadae sanctae Romae ieiunare debent iuxta leges
communes, prout ibi vigent. Econtra peregrini, qui tempore quadragesimae ver­
santur in loco, ubi bis in die carnes comedere licet, possunt uti hoc privilegio,
etsi in loco domicilii sui tale privilegium non exsistat

4. Qui legi communi in suo territorio iam satisfecit, non tenetur
iterum satisfacere, si venerit in locum, ubi idem praeceptum serius
urget, quia non exsistit obligatio idem praeceptum bis adimplendi.
Semel autem substantiam praecepti servare tenetur, etsi in diversis
locis diversis diebus observetur110).
In Belgio abstinentia sabbatina inter quadragesimam servatur feria IV; si
Belga domi fer. IV eam servavit et sabbato versatur in Italia, non tenetur cum
Italis sabbato iterum abstinere; si Italus fer. IV versatur in Belgio, sabbato iam
redux futurus in Italiam, potius sabbato, ubi lex communis abstinentiam prae­
scribit, eam servare tenetur; quodsi Belga fer. IV versatur in Italia ct sabbato*
11δ) Ex praecepto ecclesiae orationes (collectae) ab episcopo loci imperatae
recitari debent ab omnibus omnino sacerdotibus missam in dioecesi celebran­
tibus, tum a regularibus tum a peregrinis. S. C. R. 3. apr. 1811 n. 2613: 5. mari
1898 n. 3985.
n«) S. C. Cone. 9. febr. 1924 (A. A. S. XVI, (1V24J 94).
10 NoIdin, Vol. I

III. De legibus

146

domi, semel abstinere debet, quia nullibi dispensatio adest; sed uterque, si
versatur sabbato in Austria, ubi dispensatio concessa est, hac uti potest.

5. Vflgt tenentur legibus tam generalibus quam particularibus loci,
in quo versantur. Considerantur ergo tamquam incolae loci, in quo ver­
santur, ideo proprius eorum parochus vel ordinarius est parochus vel
ordinarius loci, in quo actu commorantur117).
Nota. Praeceptum personale, item privilegium personale eum, cui datum est
ubique sequitur; ubique ergo dispensatione uti potest, sicut ubique praecepto
adstringitur.

117) Cn. 14 § 2. Cn 94 § 2.

147

QUAESTIO QUINTA.
De promulgatione et acceptatione legis.
155. Promulgationis notio atque necessitas. 1. Promulgatio definitur
externa legis propositio a legislatore sollemniter facta communitati.
a. Promulgatio fieri debet a legislatore, quia lex omnia ea, quae ad ipsius
effectum obtinendum requiruntur, habere debet a legislatore. Sollemnis seu
actu publico iussu legislatoris facta (voce praeconis, affixione in loco publico,
insertione in folio officiali), quo subditis certo constet legem promulgari.
b. Promulgatio legis differt ab eiusdem divulgatione, qua, facta iam promul­
gatione, in diversis locis inter subditos diffunditur, ut ad omnium notitiam de­
veniat. Patet divulgationem ad valorem legis necessariam non esse. Differt
etiam a notitia seu cognitione legis: nam notitia legis nondum promulgatae non
inducit obligationem; promulgatione autem facta lex obligat (in actu primo)
etiam eos, qui legem adhuc ignorant. Qui ergo legis nondum promulgatae pri­
vatam notitiam habet, non peccat, si contra legem agit; qui autem contra legem
iam promulgatam agit, materialiter peccat, etsi eam ignoret.
c. Episcopi promulgatae legis textum authenticum sibi comparare et cum sub­
ditis suis communicare et, si opus fuerit, explicare tenentur.

2. Promulgatio necessaria est, ut lex obtineat vim obligandi; lex
enim subditos obligare nequit, nisi ipsis voluntas legislatoris obligandi
subditos intimata sit; intimatur autem per promulgationem; quare
lex ante promulgationem non obligat.
Qui affirmant, promulgationem non solum condicionem necessariam ad legis
obligationem inducendam, sed elementum constitutivum ipsius legis esse ita
argumentantur: lex formaliter est regula morum publica a principe lata ut est
persona publica: atqui regula per publicationem constituitur publica; ergo lex
per publicationem formaliter constituitur lex.

154. Promulgationis modus, hire naturae requiritur et sufficit ille
promulgationis modus, quo subditi legem ut a legislatore promulga­
tam cognoscere possint. Cum ad hunc finem obtinendum modi exstent
diversi, legislatoris est illum eligere, qui ipsi ad finem aptus videatur;
modus autem a legislatore electus plane sufficiens censeri debet.
a. Romani Pontifices prioribus saeculis sufficientem declarabant
promulgationem, qua leges ecclesiasticae Romae in locis publicis affi­
gebantur, nec necesse erat eas in singulis provinciis vel dioecesibus
promulgare, nisi in particulari casu ipse legislator aliud statuerat. Inde
vero ab initio anni 1909 eae solum leges ecclesiasticae, ea decreta et
acta s. Sedis rite promulgata censentur, quae in Commentario officiali
actorum apostolicae Sedis inserta et in vulgus edita fuerint, nisi in
casibus particularibus alius promulgandi modus fuerit praescriptus11”).
Ex voluntate concilii tridentini lex de clandestinitate matrimoniorum ad obli­
gationem inducendam promulgari debuit in singulis parochiis. Pius X voluit.*
nH) Constitutio Promulgandi, 20. Sent. 1908. Cn 9.

io·

148

Ill. De legibus

ut decretum Ne temere (2. aug. 1907) de sponsalibus et matrimonio per eius
ad ordinarios transmissionem promulgaretur.

b. Modus promulgandi leges concilii plenarii et provincialis ab ipsis
Patribus, leges episcopales ab episcopo determinatur119). Per se suffi­
cienter promulgatae censentur, si in urbe episcopali publicantur (eo
quod e. g. in ecclesia cathedrali publice legantur vel in eiusdem valvis
affigantur) vel si in folio dioecesano inseruntur.
155. Quando lex obligare incipiat (vacatio legis), a. Leges ponti­
ficiae obligare incipiunt expletis tribus mensibus a die, qui Actorum
numero appositus est, nisi ex natura rei illico ligent aut in ipsa lege
brevior vel longior vacatio expresse statuta fuerit120).
a. Leges ergo ecclesiasticae sicut ante illum terminum neminem obligant, etsi
legis notitiam habeat, ita elapso illo tempore omnes obligant (saltem in actu
primo), etsi earum notitiam nondum habeant, immo quilibet legem scire prae­
sumitur.
/?. Leges ecclesiasticae, quae definitiones fidei continent vel legem divinam
declarant, statim omnes in conscientia obligant, qui legis cognitionem utcunque
acceperunt: eiusmodi enim leges, cum iam sint promulgatae, ad inducendam
obligationem non promulgatione, sed sola cognitione indigent.
γ. Modus computandi tres menses is est: a. Tres menses sumantur prout sunt
in calendario; ergo non ut spatium 90 dierum, sed e. g. a 20. maii ad 20. au­
gusti; b. sumendi sunt ita, ut finiantur ultimo die, ergo incipiente 20. augusti.
Quodsi mensis careat die eiusdem numeri, incipiente ultimo die eiusdem mensis,
e. g. si Actis oppositus est 31. ianuarii, spatium trium mensium finitur die
30. aprilis121).

b. Pro legibus concilii plenarii et provincialis tempus, quo obligare
incipiunt, determinatur a Patribus; leges episcopales statim a promul­
gatione obligare incipiunt, nisi aliud in ipsis caveatur122).
156. De acceptatione legis.
Lex acceptari dicitur, eo quod a subditis incipit observari; lex promulgata
et cognita, quae a subditis non observatur,, non acceptari dicitur.

1. Acceptatio populi non requiritur, ut lex vim obligandi obtineat:
superior enim independenter ab acceptatione populi potestatem et vo­
luntatem habet obligandi subditos nec vera potestas legifera in prin­
cipe consistere posset, si valor legum ab acceptatione populi penderet.
a. Id de lege civili adeo verum est, ut contraria propositio damnata sit123); de
lege ecclesiastica autem contrarium affirmare etiam haeresim saperet: fide
enim certum est, potestatem legiferam eamque prorsus a populo independentum summum Pontificem immediate a Christo accepisse.
i’») Cn. 291 § 1 ; 335 § 2.
120) Cn. 9.
‘ J
121 ) Cn. 34.
122) Cn. 291 § 1; 335 § 2.
123) Populus non peccat, etiamsi absque ulla causa non recipiat legem a prin­
cipe promulgatam. Propositio 28. ab Alexandro VII. damnata. (D. 1128).

De promulgatione et acceptatione legis

149

b. Fieri tamen potest, ut alicubi lex lata iure non recipiatur, si nimirum ibi
vigeat contraria consuetudo, quae per legi additam clausulam derogatoriam
non aufertur.

2. Si lex rite promulgata non servetur, statim consuetudo contraria
oriri potest. In hoc casu illi, qui initio legem transgrediuntur, plerum­
que peccant, quando autem consuetudo contraria legitime praescripta
est, subditi legem non servantes non amplius peccant. Patet effectum
contrariae huius consuetudinis eundem esse, ac si lex non fuisset
acceptata.

3. Si lex aliqua disciplinaris videatur populo nimis difficilis vel
rerum adiunctis minus conveniens, ad legislatorem appellatio fieri po­
test; interim vero obligatio legis ex praesumpto consensu legislatoris
suspenditur. Quodsi deinde legislator obligationem non urget, eam re­
vocare censetur.
Quare episcopi leges pontificias per se acceptare et subditis promulgare te­
nentur; si tamen legem aliquam suae dioecesi minus convenientem vel etiam
noxiam iudicaverint, rationes suas s. sedi exponere possunt et debent; interim
s. Pontifex censetur nolle obligare; deinde vero eius definitioni parendum est
Quodsi nihilominus episcopo lex suae dioecesi certo noxia videatur, non tenetur
eius observationem urgere.

150

QUAESTIO SEXTA.
De interpretatione legis.

Obligatio legis pendet a voluntate
autem legis voluntatem legislatoris
tantum manifestant; quare non raro
tatio duplex est, aut ordinaria seu
»epikia« vocari solet.

legislatoris verbis expressa; verba
saepius obscure atque imperfecte
interpretatione indigent. Interpre­
simplex aut extraordinaria, quae

Articulus primus.

De interpretatione simplici124).
157. Notio et divisio. 1. Notio. Interpretatio definitur: explicatio
legis genuina, i. e. non ad lubitum facta, sed ita, ut fundetur in verbis
legis consideratis secundum stylum curiae, contextum, obiectum, cir­
cumstantias.
Tota interpretatio eo tendit, ut mens legis quaeratur et determinetur. Mens
autem legis quaeritur, quae verbis legis continetur; ideo mens legislatoris, quae
verbis legis nulla ratione continetur, attendenda non est.

2. Divisio, a. Ratione auctoris in authenticam, quae fit ab ipso
legislatore vel ab alio, cui legislator potestatem interpretandi dedit;
in usualem, quae fit a subditis per modum, quo legem observant; in
doctrinalem, quae fit a viris doctis secundum regulas genuinae inter­
pretationis.
Interpretatio authentica alia datur per modum legis, alia per mo­
dum sententiae iudicialis vel rescripti in re particulari.
b. Ratione actus in declarativam (comprehensivam), quae legem
ex propria et usitata verborum significatione explicat, et mutationem
inducentem.
Declarativa duplex est: vel declarat verba legis in se certa, vel ex­
plicat legem dubiam.
Etiam mutationem inducens duplex est: extensiva, quae legem ultra
usitatum verborum sensum extendit; et coarctiva, quae legem infra
usitatam verborum vim coarctat.
c. Ratione modi in strictam, qua sensus verborum secundum neces­
sariam tantum significationem sumitur; ut si vox filius de genito tan­
tum intelligitur; et in latam, qua sensus verborum extenditur, quan­
tum ex ipsis licet, ut si vox filius etiam de adoptato accipitur.
Nonnunquam enim accidit, ut verba legis duplici sensu intelligi possint, quo­
rum uterque est sensus proprius, sed unus est altero latior. Sic vocabulum
clerici, si stricte sumatur, religiosos et episcopos excludere potest; quodsi idem
vocabulum late sumatur, etiam religiosos et episcopos comprehendere potest.
1M) Cn. 18—20.

De interpretatione legis

151

Leges, quae poenam statuunt aut liberum iurium exercitium coarctant aut
exceptionem a lege continent, strictae subsunt interpretationi. (Cn. 19.)

158. Effectus interpretationis. 1. Interpretatio authentica a per
modum legis data eandem vim habet ac ipsa lex; et si verba legis in
se certa tantum declarat, promulgatione non indiget et valet retror­
sum; si legem coarctat vel extendit aut dubiam explicat, non retrotrahitur et promulgari debet.
b. Data per modum sententiae iudicialis aut rescripti in re peculiari
vim legis non habet et afficit tantum personas et res, pro quibus data
est*125).
Disputatio de interpretatione non mere declarativa hucusque ab auctoribus
agitata, utrum scii, promulgatione indigeat nec ne, nunc soluta est.

2. Interpretatio doctrinalis non habet vim legis, quia non procedit a
potestate legislativa, sed eum valorem habet, quem ipsi conciliant
pondus rationum et doctorum auctoritas; quocirca ubi doctorum con­
sensus habetur, interpretatio est moraliter certa; ubi vero doctores de
sensu legis discordant, interpretatio solum probabilis habetur. Regu­
las interpretationis doctrinalis tradunt canonistae128).
3. Interpretatio usualis legitime praescripta aequivalet authenticae,
ideoque certitudinem habet: nondum praescripta aequivalet doctrinali,
ideoque solum probabilitatem habet.

159. Quis interpretari possit. Leges ecclesiasticas authentice inter­
pretari potest legislator, eius successor et is, cui potestas interpretandi
ab eisdem concessa fuit127).

a. Summus Pontifex authentice interpretari potest non solum leges
a se latas, sed etiam omnes alias leges ecclesiasticas tum generales
tum particulares. Insuper ipse ex concessione Christi Domini ius divi­
num tam naturale quam positivum authentice et infallibiliter declarare
potest.
b. Episcopus authentice interpretari potest leges dioecesanas tum
a se tum ab antecessoribus sive intra sive extra synodum latas: ipse
enim est unicus earum legislator128). At interpretari non potest leges
concilii provincialis, nisi hoc ipsi expresse commissum fuerit.

c. Congregationes romanae nunc potestatem non habent habitualiter
et per modum legis (authentice) interpretandi leges ecclesiasticas non
audito R. Pontifice, ne leges quidem a se ipsis approbante s. Pontifice
lae)
Vidal,
’“)
127)
12S)

Laymann, De legibus c. 18. Reuter, De legibus n. 252—258.
Ius can. 1. η. 174—178.
Cn. 17. 2.
Cn. 17, 1.
Cf. cn. 362.

Wernz·-

152

III. De legibus

latas. Etiam S. C. Rituum, quae antea hac facultate instructa erat, ea
nunc caret. Sola Commissio (Consilium) 15. sept. 1917 instituta ius
habet authentice interpretandi canones Codicis iur. can., audita ta­
men in rebus maioris momenti s. congregatione, ad quam res pertinet,
quae Consilio disceptanda proponitur.
Tum ss. congregationes tum etiam tribunalia romana, sicut quilibet
iudex ecclesiasticus, leges authentice interpretari possunt per modum
sententiae iudicialis aut rescripti in re particulari.

Articulus secundus.
De epikia.
160. De epikia. 1. Epikia (έπιείκεια, aequitas120) definiri potest
interpretatio restrictiva legis, qua judicatur legem ad particularem ali­
quem casum ob speciales circumstantias non se extendere, licet in ver-_
Jjis legis clare contineatur. Ratio admittendi epikiam est, quia legis­
lator humanus praevidere nequit diversissima adiuncta, in quibus ho­
mines reperiri possunt, et si ea praevideret, lege sua, quae communiter
contingentia tantum respicit, comprehendere non posset; et ideo me­
rito censetur eiusmodi casus noluisse sua lege universali comprehen­
dere.
Etiam epikia quaerit et explicat mentem legislatoris, sed non quoad sensum
verborum, sed quoad exceptionem casus particularis a lege universali, cuius
verba in se clara sunt.
Epikia differt ab excusatione, quae locum habet ubi lex iuxta verborum tenoram observata nimis difficilis evaderet, ut si quis ad audiendum sacrum relin­
queret graviter aegrotum vel si aegrotus ieiunaret. Ita David excusatus erat,
cum panes propositionis manducaret130).

2. Epikia sensu proprio locum habet, si ex circumstantiis prudenter
iudicari potest, legislatorem in hoc casu, in quo lex non est nimis dif­
ficilis, noluisse obligare, etsi potuisset, quia merito praesumitur nolle
obligare cum toto rigore et in omni casu, quo potest131).
Qui die festo magnum lucrum extraordinarium amitteret audiens sacrum,
epikia uti potest. Si protestans, quem instruis, tibi offert textum ex libro pro­
hibito, ut statim respondeas, lege non teneris.

3. Quando uti non liceat. Neque in lege naturali neque in legibus
positivis divinis epikia adhibenda est, quia supponi non potest Deum
non praevidisse omnia adiuncta possibilia. Attamen possibilis est ex­
cusatio ut in exemplo Davidis manducantis panes propositionis. Non
licet uti epikia in legibus actum ipso facto irritantibus: in his enim
120) >Benigna interpretatio secundum aequum et bonum.< S. Th. 1. II. q. 96.
a. 6. 11. 11. q. 120
I. Reg. 21, 6.
1S1) Cf. Suarez, De legibus 1. 6. c. 7. n. 11 S. Th. I. 11. 96, 6.

De interpretatione legis

153

legibus bonum commune postulat uniformitatem et certitudinem circa
valorem aut nullitatem actuum, ita ut sine dispensatione omnes sint
certo invalidi. Ideo mens legislatoris particulares casus excipere ne­
quit.
Etsi lex humana quaevis per se epikiam admittat, ex praxi tamen
fori civilis lege civili non semper admittitur. Si e. g. parochus propter
urgentem mortis causam duos concubinarios matrimonio iungit sine
praecedente matrimonio civili, ubi lex matrimonium civile praescribit,
parochus, legitima usus epikia, recte agit, iudex civilis tamen paro­
chum quandoque reum declararet violatae legis civilis.

154

QUAESTIO SEPTIMA.
De obligatione legis.

Articulus primus.

De obligatione legis in genere.

161. Exsistentia obligationis. 1. Quaelibet lex obligationem in
conscientia seu sub peccato inducit: primus enim et essentialis effec­
tus legis est obligatio servandi legem; quocirca lex, quae nulla ratione
ne ad poenam quidem subeundam in conscientia obligat, non est lex.
Ergo exploratum est etiam legislatorem civilem, quamvis sit impius vel
ethnicus, condere posse leges in conscientia obligantes. Constat a. ex natura
potestatis ab ipso Deo collatae, cui inest officium servandi boni communis,
arcendique a societate civili condicionem anarchicam; b. ex s. scriptura: Non
est potestas nisi a Deo. ... Itaque qui resistit potestati, Dei ordinationi resistit
Subditi estote non solum propter iram, sed etiam propter conscientiam'132').

2. Quaenam sit obligatio legis, utrum ad culpam, an ad poenam
vel ad utrumque, dependet primario ab ipsa materia legis, secundario'
a voluntate legislatoris.
a. A materia legis: Sunt enim leges etiam civiles quarum finis ad bonum
commune ita necessario obtinendus est, ut ipse finis aut immediate ad culpam
obliget, aut certe citra hanc obligationem obtineri non possit; tales leges ad
culpam obligant. Saepe etiam consuetudo, utpote optima legum interpres, idipsum demonstrat; si enim subditi, etiam timoratae conscientiae, legem prac­
tice habent poenalem, talis censenda est.
b. A voluntate legislatoris, quae coniici potest: «. ex declaratione ipsius legis­
latoris, qualis habetur de regulis quarundam religionum; β. ex verbis ipsius
legis: si lex solum poenam praescripit (qui hoc fecerit, subeat hanc poenam),
erit poenalis; si praecipit et simul poenam imponit, erit mixta; item si nor
continet verba praeceptiva, ordinarie erit poenalis, quodsi talia continet, ordi­
narie erit praeceptiva. Etsi enim defectus verborum praecipientium non sit cer­
tum signum legis poenalis, ordinarie tamen, si lex fertur mere assertive, cen­
setur esse poenalis, et si fertur per modum praecepti vel prohibitionis, censetur
esse praeceptiva; γ. ex gravitate poenae: etenim si legi civili additur gravis­
sima poena temporalis, quae proportionem non habet cum transgressione, con­
stat legem esse poenalem. Sane legislator non censetur ad utrumque obligare
velle, ad incurrendam culpam et simul ad incurrendam poenam exorbitantem,
nisi agatur de lege gravissimi momenti.

162. Qualitas obligationis. Obligatio legis potest esse gravis vel
ievis; quaenam autem obligatio in singulis legibus imponatur, tum ex
materia, tum ex adiunctis et fine legis, tum ex voluntate legislatoris
dependet.
«*) Rom. 13. 1. 2. 5. Cf. 1. Petr. 2, 13.

De obligatione legis

155

a. Materiam gravem legislator imponere potest sub gravi, vel etiam
sub levi, nisi qualitas materiae postulet obligationem sub gravi. Ut
ergo lex sub gravi obliget, requiritur tum materia gravis, tum intentio
legislatoris (saltem implicita) sub gravi obligandi.
Quocirca ut lex sub gravi obliget, duo requiruntur: materia gravis et intentio
legislatoris sub gravi obligare volentis. Materiam gravem esse colligitur ex
natura rei, ex fine legis et ex circumstantiis. Obligationem materiae gravis ex
intentione legislatoris gravem esse dignoscitur potissimum: a. ex verbis legis,
quae si magnam vim habent (severe, districte praecipimus, mandamus in virtute
s. oboedientiae, sub interminatione divini indicii mandamus), significant gravem
obligationem; β. ex gravitate materiae: in materia enim gravi, quae scilicet
multum confert ad obtinendum finem a lege intentum, legislator censetur sub
gravi obligare voluisse, nisi contrarium constet; γ. ex gravitate poenae: eten m
si legi additur gravis poena spiritualis e. g. excommunicatio latae sententiae,
signum est legem sub gravi obligare; in lege tamen civili poena improportionate magna plerumque legem poenalem significat: 5. ex interpretatione doc­
torum; e. ex consuetudine seu ex sensu et praxi subditorum.
De intentione autem legislatoris haec nota: sicut necesse non est, ut legislator
explicite intendat obligationem in conscientia imponere, ut lex in conscientia
obliget, ita necesse non est, ut explicite intendat obligationem gravem imponere,
ur lex sub gravi obliget; sicut enim intentio obligandi in ipso usu potestatis
legiferae contineri censetur, pari modo legislator materiam gravem generatim
etiam sub gravi iniungere velle praesumitur. Quare omnino tenendum est etiam
legislatorem infidelem condere leges in conscientia obligantes. Si tamen con­
stat legislatorem atheum obligationem coram Deo et in conscientia nihili facien­
tem solam obligationem ad poenam in transgressores infligendam agnoscere,
recto supponitur, eius leges esse mere poenales, nisi obligationem in conscien­
tia absolute exigant.

b. Materiam levem legislator per se sub gravi iniungere non potest,
nisi specialis finis vel adiuncta materiam faciant gravem; obligatio
enim materiae non proportionata legem faceret nimis onerosam et
multiplicaret peccata.
Unde si materia simpliciter levis est, transgressio non est mortalis, etsi legis­
lator sub gravi obligare voluisset; et si lex sub gravi obligans in materia levi
violatur, transgressio pariter nonnisi levis est.
Si tamen materia in se levis evadat gravis ex fine vel ex adiunctis, sub gravi
sine dubio imponi potest: sic grave est, si celebrans omittat infundere modicum
aquae in calicem; si unus se subtraheret v. g. legi tributorum, non magnum
damnum fieret reipublicae; cum vero exinde plures se subtraherent, potest
etiam singulis sub gravi imponi.

165. Ad quid obliget lex. Obligatio, quam lex inducit, complura
elementa sive explicite sive implicite in se continet; obligat:
1. Ad sui observationem; haec potissima et essentialis est efficacia
legis, in qua aliae obligationes implicite et virtute continentur.
2. Ad sui cognitionem: cum enim lex observari non possit, nisi co­
gnoscatur, ideo, ne legislatio evadat inutilis, primo sui cognitionem
praecipere debet. Eo ipso autem obligat etiam ad ordinaria media ad­
hibenda, quae ad legem cognoscendam conducunt.

156

III. De legibus

a. Hinc ignorantia voluntaria seu vincibilis alicuius praecepti hic et nunc
obligantis peccatum est contra illud ipsum praeceptum, quod ignoratur, et qui­
dem grave, si ignorantia ex gravi negligentia processit.
b. Sicubi statuta a clericis observanda in folio dioecesano ab episcopo pro­
mulgantur et divulgantur, tenentur clerici folium emere vel saltem ex aliis, qui
illud legunt, quandoque inquirere, quid ab episcopo statutum fuerit: hoc enim
est medium cognoscendi statuta episcopi ordinarium, ad quod adhibendum pro­
inde omnes tenentur.

3. Ad adhibenda media ordinaria, quae ad ipsius observationem
proxime necessaria sunt: qui enim tenetur ad finem, eo ipso tenetur
etiam ad media, quae ad obtinendum finem proxime necessaria sunt.
Ad adhibenda autem media extraordinaria et remota lex non obligat,
quia haec obligatio nimis onerosa et difficilis esset.
Qui officium divinum recitare tenetur, tenetur sibi comparare et conservare
breviarium, quo illud recitare possit; et qui praevidet se ipso die ieiunii habere
non posse cibos esuriales, tenetur pridie eos comparare, ut ieiunium servare
possit.

4. Ad removenda vel praecavenda impedimenta, quae eius observa­

tionem proxime impossibilem reddant, si id fieri possit sine gravi in­
commodo: qui enim ad finem tenetur, eo ipso tenetur etiam ad remo­
venda vel non ponenda impedimenta, quae fini obtinendo proxime
obstant.
Qui ipso die ieiunii sine iusta causa venatum exit, praevidens se prae lassi­
tudine eo die ieiunare non posse, contra praeceptum ieiunii peccat; et qui die
festo mane se inebriat praevidens se propterea sacro interesse non posse, non
solum contra temperantiam, sed etiam contra praeceptum audiendi sacri delinquit.

5. Ad vitandum periculum proximum peccandi contra legem: ei
enim, qui sine proportionata causa quaerit proximum periculum vel
occasionem peccandi contra legem, legis violatio est voluntaria in
causa.
Qui ergo sine iusta causa se exponit proximo periculo peccandi, contra idem
praeceptum peccat, cuius violandi periculum quaerit.

Articulus secundus.

De obligatione legum specialium.
§ 1. De lege poenali133).

164. Quid sit. Legislatori, qui efficaciter vult ut aliquis actus pona­
tur vel omittatur, duo media praesto sunt: unum spirituale, scii, obli­
gatio in conscientia, alterum materiale, scii, poena subeunda, si actus
113)' Sttare? I c I 5. c. 3 ss. Blederlack, Die Lehre von den Pünalgesetzen,
ZkTli 23 (1899) 155 fi. Ius Pontificium IV, p. 119ss. I. Giienechea, Principia
turis politici (Roma 1939) II. n. 243—247.

De obligatione legis

157

non ponatur vel omittatur. Non raro per hoc alterum medium efficacius
finis a legislatore intentus obtinetur. Si ergo hoc alterum medium ad­
hibet, habetur lex mere poenalis, si utrumque, lex mixta.
Inde patet: a. Etsi singuli actus non postulentur in conscientia vi legis, tamen
aliunde aliqua obligatio in conscientia adesse potest; sicut religiosi regulas,
quamvis singulae non obligent in conscientia, tamen in genere ex studio per­
fectionis observare tenentur, ita cives v. g. statuta, quibus ordinatur modus in­
cedendi et currus vehendi in plateis, in genere observare tenebuntur ad pericula
vitanda, quamvis nemo putet se in conscientia culpam contraxisse, si in singu­
lari casu, ubi periculum non est, contra egerit, b. Semper tamen poenam sta­
tutam in conscientia subire tenentur, quia tenentur agnoscere auctoritatem legis­
latoris ad illos actus postulandos.

2. Legislatorem posse condere leges mere poenales non est du­
bium: nam lex mere poenalis rationem verae legis habet, aeque ac lex
praeceptiva. Haud raro bonum commune quandoque aliam legem quam
poenalem non exigit, eo quod subditi ex solo timore poenae ad obser­
vandam legem sufficienter impellantur, et fini legis satisfiat per poenae
solutionem134).
a. Sunt quidem nonnulli doctores scholastici, qui negant posse esse legem
mere poenalem. His accedit unus alterve ex theologis recentibus135). Eorum
argumenta sunt haec: «. De ratione legis est, ut obliget in conscientia; lex autem
mere poenalis est lex arbitraria (ein bloBes Willkiirgesetz), cuius scilicet exsi­
stentia arbitrio legislatoris tribuatur et cuius observatio arbitrio subditorum
permittatur, β. Poena supponit culpam; sed qui legem poenalem transgreditur,
non committit culpam, cum in conscientia non obliget.
b. Verum omnino tenenda est communis doctorum sententia posse esse leges
mere poenales. Sane quaevis lex intendit aliquem actum vel ponendum vel omit­
tendum; iam vero ut lex assequatur id quod intendit aut ipsum actum praecipit
atque in conscientia ad illum obligat, aut actum proponit et hypothetice poe­
nam praecipit, si nempe actus non fiat aut non om:ttatur. Proprium igitur obiec­
tum legis poenalis est poena hypothetice subeunda, quae in hac lege non est
sanctio legis nec vindicatio culpae, sed medium, quo legislator subditos urget
ad actum a lege propositum atque intentum.
c. Ad argumenta negantium notandum est. a. De ratione legis non est, ut in
conscientia obliget ad actum, quem intendit, sed satis est, ut obliget ad poe­
nam, si actus intentus non fiat. β. Poena supponit culpam aut moralem aut
civilem, at non semper moralem. Vel melius ita: Poena proprie dicta supponit
culpam, non autem poena late dicta, quae solum iustam causam supponit, prop­
ter quam inferatur. Poena enim late dicta est quodvis incommodum, quod a
superiore ex iusta causa irrogatur, quae in hoc casu est omissio actus a lege
intenti.

165. Num et quae sint. Quaeritur ergo, num reipsa conditae sint
atque exsistant leges mere poenales.
1. Licet ecclesia possit leges ferre mere poenales, de facto tamen,
si regulae et statuta quorundam ordinum religiosorum excipiantur,
13‘) F. Maroto, Instit. iur. can. 1. n. 221.
135) Cf. TUbinger theol. Quartalschrift 1898, S. 655 ff. 1900, S. 204 ff. 1902,
S. 575 ff. Lopez, Theoria legis mere poenalis et hodiernae leges civilis, Perio­
dica 27 (1938) 208—216.

158

III. De legibus

vix ullae exsistunt leges ecclesiasticae mere poenales'36) ; exsistunt
autem leges civiles mere poenales.
2. Leges civiles mere poenales in genere sunt omnes illae, quarum
finis sufficienter obtineri potest, eo quod subditi solum timore poenae
ad earum observationem adigantur, nisi legislator aliud declaravit. In
specie vero poenales censentur: a. statuta, quae ad ordinem communi­
tatis externum referuntur (die Polizeiverordnungen) ; β. leges de cae­
sione lignorum, de venatione, piscatione, pastione in silvis, pascuis
vel paludibus communitatis, ubi id sub poena prohibetur. Iure gentium
(Haager Landkriegsordnung von 1899—1907) exploratio rerum (Spionage) declarata est licita tempore belli; exploratores tamen capti et
convicti plerumque morte plectuntur. Num insuper aliae sint leges
(tributorum ac militiae) suis locis dicetur.
3. Praeceptivae universim sunt leges, quarum finis sufficienter ob­
tineri nequit, nisi subditi etiam timore culpae ad earum observationem
adigantur; eiusmodi sunt: a. leges, quae confirmant legem naturalem
vel positivam divinam; β. leges, quae immediate conferunt ad com­
mune bonum ut leges, quae referuntur ad contractus, publica officia
etc.; γ. leges, quae definiunt iura, ut lex, quae ex bonis paternis tri­
buit partem legitimam filiis etc.
Hocce principium, leges civiles haberi posse poenales, quae natura sua non
exigunt, ut sint praeceptivae, praesertim de legibus valet, quae a modernis gu­
berniis quamplurimae conduntur; a. quia, quae nunc sunt gubernia, unice me­
dia externa adhibent ad legum observationem urgendam, obligationem vero
conscientiae parvipendunt, atque ideo implicite declarant se obligationem inter­
nam non urgere; b. quia civium, etiam eorum, qui timoratae sunt conscientiae,
communis persuasio invaluit, has leges in conscientia non obligare.

Nota. Vcrmecrsch-Creuscn, Theol. mor. I. 172—177 redit ad conceptum legis
mere poenalis, quem profert S. Alphonsus (De legibus n. 145). Secundum eum
lex mere poenalis omnino non obligat in conscientia, sed tota quanta manet in
foro iuridico seu fori exterioris. Imputatio iuridica fit propter culpam iuridicam,
quae esse potest vel violatio legis mere poenalis vel omissio etiam involuntaria
diligentiae praescriptae. Poena infligitur ergo sine culpa theologica sed non
sine culpa iuridica.

§ 2. De lege irritante.

166. Notio. 1. Lex irritans ea dicitur, quae invalidos reddit actus,
qui ex se considerato solo iure naturae validi essent.
a. Irritationes circa actus iuridicos, ut contractus, matrimonium, vota, iuramenta, professionem religiosam, electiones et beneficia potissimum versantur.
b. Ratio huius legis est, ut fraudes, pericula et alia incommoda a societate
arceantur et hac ratione bonum commune promoveatur.
c. Ex his patet legem irritantem per se non esse poenalem; sed quia irritatio
actus in gravamen agentis cedit, ea in poenam delicti imponi potest.
13β) Cf. Wernz-Vidal, Ius can. 1. n. 165.

De obligatione legis

159

2. Duplex distinguenda est irritatio:
a. Moralis, qua actus valore naturali, quem iure naturae in foro con­
scientiae habet, spoliatur, et civilis, qua actus solum valore positivo,
quem ex iure civili in foro externo habet, spoliatur. Actum mere civi­
liter irritum potestas politica non agnoscit nec tuetur; in foro autem
conscientiae ius suum aeque producit, ac si irritatio non adesset.
b. Irritatio moralis vel est lata (plenissima), si efficit, ut actus sit
ex ipsa lege nullius valoris; vel est ferenda, si exigit sententiam iudicis.
Haec sententia iudicis interdum nullitatem actus mere declarat, inter­
dum vero eam efficit; in priore casu actus erit nullus a primo mo­
mento, in altero casu usque ad sententiam effectus suos retinet.

167. Divisio. Leges irritantes dividuntur: a. In leges, quae actum
absolute irritant, et in leges quae tantum in gratiam alicuius (minoris
vel laesi) huic tribuunt ius actionis coram iudice pro rescissione.
b. In leges, quae actum prohibent et simul irritant, ut sunt impedi­
menta dirimentia matrimonii, et in leges, quae actum solum irritant,
non prohibent, ut sunt sollemnitates testamentorum.
c. In leges directe irritantes, quae actum simpliciter irritum decla­
rant; indirecte irritantes, quae certam formam vel sollemnitatem in
actu servandam praescribunt, qua deficiente actus est nullus; ad has
accedunt inhabilitantes, quae personam ad actum ponendum inhabi­
lem declarant, ita ut inde actus positus nullius valoris sit.
168. Principia. 1. Legislatores tum ecclesiasticos tum civiles ha­
bere potestatem ferendi leges irritantes omnes concedunt, quia hoc ad
bonum commune utile, quandoque etiam necessarium est. Ideo, non
quidem pro arbitrio sed exigente bono communi, leges irritantes con­
dere possunt.
Inde non sequitur, legem positivam praevalere legi naturali; nam ipsa lex
naturae exigit, ut potestas socialis ad bonum commune instructa sit hac facul­
tate. Insuper lex naturalis ad valorem actus, v. g. donationis, elementa essen­
tialia non sensu ita exclusive postulat, ut nil aliud posci possit, sed solum
minimum exprimit, relinquens legi positivae ulteriorem determinationem.

2. Irritatio moralis plenissima non praesumitur, sed ex verbis legis
vel ex fine, qui secus obtineri non potest, probari debet. Inde leges
ecclesiasticae actum ipsum naturaliter et in conscientia reddunt inva­
lidum; leges autem irritantes civiles ante sententiam iudicis actum
per se solum civiliter et in foro externo reddunt invalidum, nisi aliud
vel ex obiecto vel ex verbis legis certo constet.
Rationes sunt: Ecclesia ipsa proprias leges irritantes tunc solum ut tales
habendas esse dicit, si hoc expresse vel aequivalenter statuitur. Quoad leges
civiles vero observandum est a. terminum >nullitas< de facto sensu ambiguo
adhiberi a codicibus; b. jurisperitorum opiniones in hac re valde discrepare;
c. inde nullitatem actuum ante sententiam iudicis saltem dubiam esse, ideoque
practice non exsistere

160

III. De legibus

3. Leges mere irritantes non obligant in conscientia ad omittendum
actum, sed solum ad subeundos effectus irritationis; leges autem irri­
tantes et simul prohibentes in conscientia obligant ad omittendum
actum. Ideo non licet matrimonium inire cum impedimento dirimente,
licet autem per se testamentum condere sine forma legali.
4. Lex irritans generatim effectum suum obtinet, etsi invincibiliter
ignoretur vel actus ex gravi metu ponatur137): exigitur enim a bono
communi, ut lex propter ignorantiam invincibilem vel gravem metum
agentis non cesset: ideo nullum est matrimonium, quod bona fide cum
impedimento irritante contrahitur. Si vero irritatio unice vel primario
per modum poenae statuitur, effectu caret, si culpa v. g. ob ignoran­
tiam vel metum gravem deest.
5. Lex irritans cessat in casu impossibilitatis communis vel gravis­
simi incommodi communis.
Aliqui auctores epikiam admiserunt etiam in casu gravissimi damni privati138);
agebant de casu perplexo in matrimonio ineundo; sed cum in tali casu per co­
dicem ampla dispensationis facultas data sit, sententia rarissime locum appli­
cationis habet.

§ 3. De lege in praesumptione fundata.
169. Praenotiones. 1. Praesumptio est rei incertae probabilis coniectura130). Quaevis lex, quae in praesumptione fundari dicitur, prae­
sumit seu supponit aut periculum aliquod universale aut factum ali­
quod particulare. Ideo duplex distinguitur lex in praesumptione fun­
data: lex, quae fundatur in praesumptione communis periculi, et lex,
quae fundatur in praesumptione facti particularis.
2. Prior supponit in eiusmodi actione communiter locum habere
periculum peccati, fraudis.
Sic lex prohibens lectionem quorundam librorum supponit eam communiter
afferre periculum peccandi; lex prohibens matrimonia mixta supponit in eis
communiter intervenire periculum perversionis quamvis in casu particulari forte
locum non habeat.

Nota. Patet legislatorem has leges condentem pericula non supponere, sed,
cum certum sit ea communiter subsistere, legem condit ad ea praecavenda.
Quare leges, quae fundatae dicuntur in communi periculo, aptius dicuntur leges
latae ad praecavendum commune periculum generale, prout a novo Codice
reipsa vocantur cn. 21.

3. Posterior supponit culpam, negligentiam vel aliud factum reipsa
exsistere, quamvis in casu particulari forte non exsistat. Sic lex prae­
cipiens oboediendum esse sententiae iudicis supponit factum eam esse
iustam, quamvis forte iusta non sit.
13T) Cn. 16. 1. habet: Nulla ignorantia legum irritantium aut inhabilitantium
ab eisdem excusat, nisi aliud expresse dicatur.
13e) S. Alphonsus VI n. 613; Ballerini-Palmieri I n. 318 ss.
iae) Cn. 1825 § 1.

De obligatione legis

161

170. Principia. 1. Lex, quae fundatur in praesumptione facti, non
obligat in conscientia, si factum reipsa non subsistit, nisi aliquando
per accidens.
a. Katio est, quia in hoc casu, cum praesumptio falsa sit, deest fundamentum
legis seu sententiae et proinde etiam obligatio; inde axioma: praesumptio cedit
veritati. Hinc si quis per sententiam iudicis condemnatur solvere mulctam prop­
ter damnum ab animali suo illatum, non tenetur eam solvere, si damnum non
fuit illatum; et si ad solvendum cogitur, uti potest occulta compensatione.
b. Per accidens in conscientia obligat, quando eius observatio hinc quidem
gravis non est, inde vero eius non-observatio magna incommoda infert sive
nobismetipsis sive proximo sive bono communi.

2. Lex, quae fundatur in praesumptione periculi, semper obligat in
conscientia, etsi in particulari casu periculum non subsistat.
Katio est: a. Fundamentum legis semper adest: nam suppositio, cum tali
actione communitur connexum esse periculum, semper vera est, etsi in particu­
lari casu non subsistat.
b. Lex non cessat, nisi finis legis universaliter et contrarie cessaverit: alias
enim mala, quae lex praecavere intendit, efficaciter non imped;rentur, quia multi
sibi falso persuaderent nullum adesse periculum. Hinc a lectione libri prohibiti
etiam ille abstinere debet, cui ex lectione nullum periculum imminet.
c. Confirmatur cn. 21: Leges latae ad praecavendum periculum generale ur­
gent, etiamsi in casu particulari periculum non adsit.

Articulus tertius.
De modo obligationem implendi.
171. Principia. 1. Legi negativae satisfit per omissionem actus pro­
hibiti sine contraria voluntate; lex enim negativa nil aliud praecipit,
nisi omissionem actus.
Qui ergo die vetito non comedit carnes, quia non habet, implet praeceptum
abstinentiae, licet de praecepto ne cogitet quidem, modo non adsit intentio
contraria; quae esset violatio legis interna.

2. Leges affirmativae in genere praecipiunt substantiam actus, non
modum; inde sequentes regulae, quae valent etiam de praeceptis parti­
cularibus et de obligationibus sponte susceptis:
a. Si lex praecipit praestationem realem, solum requiritur rei prae­
ceptae praestatio, quae etiam per alium fieri potest, non requiritur
intentio praestandi rem debitam.
a. Eiusmodi leges e. g. solvendi debitum, solvendi tributum natura sua non
praecipiunt nisi rei praestationem, qua exhibita, etsi ignoranter, immo et reluc­
tanter, finis legis obtentus est, cum lex aliud non intendat nisi effectum exter­
num. Ideo etiam ebrius vel coactus eiusmodi legi satisfacit. Attamen ut hae
leges formaliter et meritorie impleantur, requiritur intentio ponendi opus prae­
scriptum1·’0).
14°) Cf. Struggl, Theologia moral, tract. 3. q. 2. n. 14. Schindler 1. p. 226.
11 Noldin. Vol. 1

162

III. De legibus

β. Per alium res debita praestari potest, quia res in alium transferri potest,
dummodo ille, in quem transfertur seu pro quo praestatur, aliquo modo (tacite
vel saltem interpretative) consentiat, secundum adagium: res aliena fieri po­
test mea.

b. Si lex praecipit actionem personalem, requiritur et sufficit, ut
opus praescriptum humano modo i. e. cum intentione illud faciendi
ponatur, et quidem ab ipso qui lege obligatur.
a. Eiusmodi leges, utpote hominibus impositae, actus humanos postulant, qui
scilicet scienter et voluntarie ponantur. Aliud autem non requiritur, quia finis
a legislatore intentus hoc modo sufficienter obtineri potest. Per alium hae leges
impleri nequeunt, quia actiones in alium transferri non possunt: actio aliena
non potest fieri mea.
β. Requiritur quidem voluntas ponendi opus praescriptum, quando opus ip­
sum, non solum effectus operis praecipitur; sed non requiritur intentio satis­
faciendi praecepto, et multo minus intentio obtinendi finem a legislatore inten­
tum, quare axioma invaluit: finis praecepti non cadit sub praecepto. Non in­
tentio satisfaciendi praecepto, quia leges non eo tendunt, ut subditi per earum
observationem subiectionem suam et oboedientiam testentur erga legem, sed
ut finis boni communis per eas promoveatur. Finis autem a legislatore intentus
per ipsos actus praeceptos a subditis impletos obtinetur, etsi ab eis non in­
tendatur.
γ. Hinc qui dormiens vel nolens et solum coactus assistit sacro, non satis­
facit praecepto audiendi missam, quia non agit humano modo; et qui pergit
ad ecclesiam, dum ibi fit sacrum, solum ut exspectet amicum, pariter non sa­
tisfacit praecepto, quia non habet intentionem faciendi opus praescriptum; qui
vero ex metu interest sacro, satisfacit praecepto. — Qui ignorans esse diem
festum assistit sacro, satisfacit praecepto et qui opus ex voto debitum vel pro
poenitentia impositum persolvit sine intentione implendi obligationem, eidem
satisfacit, modo opus non applicet in alium finem, qui cum fine praecepti com­
poni nequeat: quilibet enim censetur habere intentionem prius satisfaciendi
debitis quam ponendi opera supererogatoria. — Satisfacit praecepto, qui for­
mam ieiumi observat, etsi laute comedat et mortificationem corporis neque in­
tendat (et per accidens) neque obtineat, quia finis praecepti non cadit sub
praecepto.
5. Quoad observationem legis notandum est axioma: parum pro nihilo repu­
tatur: leges enim humano modo servandae sunt; in morali autem hominum
aestimatione non censetur violata lex, quae modice tantum laeditur. Sic qui in
recitando officio vel in auditione sacri modicum quid omittit, legem non violat.
Attamen excipiendae sunt leges, in quibus modus eas observandi physicus a
natura aut a iure aut a voluntate humana determinatur ut in ieiunio naturali
ante communionem servando, vel in aetate ad professionem religiosam vel ad
sacros ordines requisita.

3. Ad satisfaciendum legi non requiritur, ut lex in statu gratiae im­
pleatur, nisi status gratiae ad substantiam operis pertineat; quin etiam
impleri potest per actum ex circumstantiis peccaminosum, modo pec­
catum non impediat substantiam actus praecepti: lex enim solani sub­
stantiam actus praecipit, nullatenus autem eius modum, nisi ad sub­
stantiam actus pertineat.
a. Si opus praeceptum est actus externus, sufficit, ut iste humano modo po­
natur e. g. auditio missae cum intentione eam audiendi; et si opus praeceptum

De obligatione legis

163

est actus mixtus, requiritur, ut tota substantia moralis actus praescripti i. e
actus externus cum debito actu interno ponatur, ideo per sacrilegam confessio­
nem aut communionem non satisfit praecepto ecclesiae141). Satisfit autem per
actum ex circumstantiis peccaminosum, ut si quis assistat sacro in determinata
ecclesia, ut ibi habeat occasionem furandi. Satisfacit praecepto ieiunii, qui a
cibo abstinet, etsi ex avaritia id faciat; item qui ieiunat vel confitetur ex vana
gloria.
b. Qui advertit se non recitasse horas, non implesse poenitentiam, non inter­
fuisse sacro ea, qua voluisset, et debuisset, devotione ideoque proponit repe­
tere opus ad satisfaciendum praecepto, postea vero illud non repetit, satisfecit
praecepto, etsi voluntatem repetendi opus non revocet, quia iam posuit opus
praescriptum, etsi cum defectu.

Num satisfaciat praecepto ponens quidem opus praescriptum, sed
cum intentione non satisfaciendi praecepto.
Distinguendum est: si obligatio legis ab intentione legislatoris de­
pendet, satisfacit; qui ergo audit missam cum intentione nunc satis­
faciendi devotioni et praeceptum postea implendi, non tenetur aliam
missam audire: nam totum id iam posuit, quod legislator praecepit;
si autem obligatio ab intentione agentis dependet, ut in voto vel pro­
missione, non satisfacit: sicut namque ab intentione agentis pendet,
ut obligatio exsistat, ita ab eadem agentis intentione dependet, ut ex­
stinguatur vel permaneat.
4. Qui totam legem implere nequit, ad nihil tenetur, si materia prae­
cepta est indivisibilis ut pia peregrinatio; tenetur autem ad partem,
si materia est divisibilis et in parte, quae impleri potest, salvatur ratio
praecepti. Ratio praecepti salvari censetur, si pars, quae praestari
potest, ad finem praecepti aliquid confert.
a. Qui integram viam ad peregrinationem ex voto instituendam facere ne­
quit, ad nihil tenetur, quia materia praecepta indivisibilis est. — Qui recitare
non potest integrum officium, potest autem unam alteramve horam, ad has
partes tenetur, in paucis autem versiculis vel etiam in uno psalmo non salvatur
ratio praecepti, ideo ad eorum recitationem non tenetur. — Qui in quadrage­
sima ieiunare nequit, tenetur diebus, quibus abstinentia praescribitur, abstinere
a carnibus, si potest.
b. Si quis totam legem implere non potest, dubitat autem, num possit im­
plere partem, plerumque etiam ab implenda parte excusatur, ut e. g. infirmus,
qui dubitat, num possit partem officii recitare: alias enim multis scrupulis et
anxietatibus ansa daretur.

172. 1. Eodem actu pluribus praeceptis satisfieri potest, nisi con­
stet aliam fuisse mentem legislatoris: nam uno actu totum opus poni
potest, quod diversis legibus praecipitur. Mentem autem legislatoris
non esse contrariam recte coniicitur, si praecepta, quae ad eandem
materiam referuntur, ex eodem motivo iniungantur.
141 ) Qui facit confessionem voluntarie nullam, satisfacit praecepto ecclesiae
Prop. 14. Alexandri VII. Praecepto communionis annuae satisfacit per sacri­
legam Domini manducationem. Prop. 55. Innocenta XI. (D. 1114; 1205).

n*

III. De legibus

164

Qui officium recitare debet ratione ordinis et ratione beneficii, una recitatione
satisfacit; qui tempore paschali sumit viaticum, utrique praecepto communi­
candi in paschate et communicandi in morte satisfacit. Cui vero pro poenitentia
(ergo ex motivo poenitentiae) iniuncta fuit largitio eleemosynae ad pias causas,
non satisfacit, si eam det pro eleemosyna ex voto debita (i. e. e motivo reli­
gionis); ex si cui pro poenitentia imposita fuit auditio sacri, eam implere non
potest die festo simul audiendo sacrum ex praecepto ecclesiae debitum, nisi
confessarius expresse permiserit, quia diversum est utriusque praecepti motivum.

Nota. His continetur aliqualis norma recte conficiendi de mente legislatoris,
nisi ex adiunctis aliud constet. Sic semper excipienda est materia iustifiae: qui
enim ex pluribus obligationibus alteri debet centum, non satisfacit, si semel dat
centum, quia in debitis iustitiae attenditur aequalitas rei ad rem; sed non po­
test una solutione centum aequare debitum plurium centum; ideo alia in his
est intentio legislatoris. — Item qui votum emisit semel communicandi in hono­
rem alicuius sancti, nequit una communione satisfacere obligationi voti et an­
nuae communionis, licet idem sit utriusque motivum, quia alia censetur fuisse
intentio voventis, praeterquam quod novo religionis vinculo se obligare inten­
disset ad communionem paschalem.

175. 2. Eodem tempore pluribus praeceptis saitsfieri potest: a. nisi
opera praecepta se invicem impediant; b. nisi legislator opera diverso
tempore ponenda intenderit, quia impletur totum id, quod lege prae­
scribitur.
a. Hinc eodem tempore aliquis missam praeceptam audire et horas recitare
vel poenitentiam iniunctam implere potest.
β, Cui pro poenitentia impositae sunt duae vel tres missae, eas absolute eo­
dem tempore, dum simul celebrantur in pluribus altaribus, audire potest, quia
ad plures simul attendere potest; ordinarie tamen mens confessarii erit, ut
poenitens missas successive, non eodem tempore audiat.

174. Quando impleri debeat. 1. Si legi implendae determinatum fuit
tempus, illud certe observandum est; quodsi tempore praescripto lex
observata non fuit, cessat obligatio, si tempus determinatum fuit ad
finiendam obligationem, non cessat autem, si determinatum fuit ad ur­
gendam obligationem. Utrum tempus ad finiendam an vero ad urgen­
dam obligationem determinatum sit, ab intentione legislatoris depen­
det, quae ex fine aut ex verbis legis aut ex consuetudine eruitur.
Qui non ieiunavit die vigiliae, non tenetur alio die ieiunare; qui die domi­
nica non audivit sacrum, non tenetur illud audire die sequenti, quia determi­
natio temporis addita est ad finiendam obligationem. Qui autem tempore pas­
chali non suscepit sacram communionem, tenetur postea eam suscipere142);
qui die statuto debitum non solvit, illud solvere tenetur postea, quia determi­
natio temporis addita non est ad finiendam obligationem, sed ad urgendam.

2. Tempore, quo urget praeceptum, a. hoc quandocunque observari
potest e. g. sacra communio toto tempore paschali sumi potest; b. qui
autem lege iam urgente praevidet impedimentum eam postea implendi,
legi prius satisfacere debet, nisi praevideat se durante adhuc obli­
142) Cn. 859 § 4.

De obligatione legis

165

gatione a lege fore exemptum; c. qui tandem lege nondum urgente
praevidet impedimentum illam implendi, non tenetur praevertere tem­
pus legis, etsi eam implere possit.
Qui ergo tempore paschali serius s. communionem sumere nequit, tenetur
prius; qui autem tempore paschali non potest, non tenetur ante tempus pas­
chale communicare. — Qui serius horas recitare nequit, tenetur prius; sed
anticipare non tenetur etsi praevideat se postero die officium recitare non posse
— Qui die festo post horam sextam sacro interesse nequit, tenetur illud audire
ante horam sextam, modo praebeatur occasio.

3. Non potest impleri praeceptum tempore, quo non urget, nisi ex­
presse concessum sit, ut paulo ante obligationem opus praescripturr
poni possit.
Qui missam audit die sabbati, nequit implere praeceptum dominicale, qu a
missa in dominico audiendi praecipitur. — Qui missam audit in loco, ubi nul­
lum celebratur festum, et postea se confert ad locum, in quo celebratur festum
universale de praecepto, non tenetur ibi denuo missam audire, quia obligation:
eo die missam audiendi iam satisfecit143). — Si vero agatur de materia iustitiae,
v. g. de debito solvendo certa die, potest et debet anticipari, si praevidetur im
pedimentum.

n,<) Cf. Lugo, De euchar. disp. 16. sect. 2. n. 39 s.
nione c. 5. § 2. n. 4 ss.

Tamburini, De commu­

*.

166

QUAESTIO OCTAVA
De cessatione obligationis.

Obligatio legis, manente ipsa lege communi, in particulari casu trip­
liciter cessare potest: a. per causas a lege deobligantes; b. per dispen­
sationem; c. per privilegium.
Articulus primus.

De causis a lege deobligantibus.

175. Notiones. Causae a lege deobligantes aliae sunt eximentes,
aliae excusantes seu impedientes.
Eximentes illae dicuntur, per quas aliquis desinit esse subiectum
legis, ut si quis se recipit extra territorium, quod lege particulari affi­
citur, vel si quaedam condicio mutatur, aetatis, status, qua posita qui­
busdam legibus non subiicitur; causae igitur eximentes a legis ob­
ligatione prorsus immunem constituunt.
Causae excusantes seu impedientes eae dicuntur propter quas ali­
quis, etsi maneat subiectum legis, eam tamen observare non tenetur,
ut si quis propter infirmitatem vel propter arduum laborem a ieiunio
excusatur.
Duplex quaestio hic tractanda est: a. de causis a lege excusantibus
et b. de appositione causarum a lege deobligantium.
176. De causis a lege excusantibus. Causae ab observatione legis
excusantes sunt ignorantia et impotentia. Hoc intercedit inter utram­
que discrimen, quod ignorantia auferre potest legis transgressionem
formalem, non item materialem; impotentia autem auferre potest legis
transgressionem formalem et materialem.

Principia. 1. Ignorantia invincibilis excusat a culpa et a poena. A
culpa, quia tollit voluntarium; sed quod voluntarium non est, coram
Deo peccatum non est. A poena, quia culpa est veluti causa poenae;
sed ubi deest causa, deest etiam effectus.
2. Ignorantia invincibilis excusat quidem a culpa violatae legis, sed
non excusata legis violatae effectu irritante aut inhabilitante, nisi expresse dicatur144).
Ignorantia vincibilis sive legis sive poenae non excusat a culpa nec
ordinarie a poena: haec enim ignorantia non aufert simpliciter volun­
tarium, ergo nec omnem culpam; sed ubi adest culpa, adest etiam
causa poenae.
144) Cn. 16, Ί.

De cessatione obligationis

167

Nota. Quod de ignorantia dicitur, valet etiam de inndvertentia, quae est quae­
dam ignorantia actualis, ipsam nempe excusare a culpa et a poena.

177. Impotentia duplex distinguitur: physica, quae simpliciter ex­
cedit vires humanas; moralis, quae oritur ex metu vel periculo gravis
damni vel incommodi, quod cum observatione legis per accidens coniunctum est, et eius observationem valde difficilem reddit.
Incommoda, quae per se et intrinsecus coniuncta sunt cum observatione legis,
a legislatore praevisa et ideo ferenda sunt; in lege autem humana, quae non
potest moraliter impossibilia imponere, etiam incommoda intrinseca excusare
possunt.

Impotentiam physicam ab observatione legis excusare manifestum
est: ad impossibile enim nemo tenetur; sed etiam impotentia moralis
quandoque ab eadem excusat. Sed cum leges sint diversae speciei,
iam quaeritur, num in quavis lege metus seu grave damnum vel in­
commodum ab eius observatione excuset.
1. A lege naturae negativa ne mortis quidem periculum excusat;
haec namque lex prohibet, quod in se et intrinsecus malum est; atqui
ne ad mortem quidem vitandam licet facere, quod in se malum est ui
blasphemare, peierare, mentiri.
2. A lege affirmativa sive divina sive humana ne mortis quidem
periculum excusat, si eius violatio cederet a. in damnum commune;
b. in extremum damnum spirituale hominis particularis; c. in odium
Dei aut religionis vel in contemptum ecclesiae.
Ratio primi est, quia bonum commune praeferendum est bono vitae hominis
privati; ideo parochus tempore pestis etiam cum periculo vitae tenetur suis
parochianis adesse; si bonum commune postulat, ut poena non obstante gravi
metu urgeatur, etiam incurritur (duellum).
Ratio secundi est, quia ordinata caritas exigit, ut supremum bonum spirituale
proximi praeferatur proprio bono temporali vitae; ideo tenemur cum periculo
vitae conferre baptismum puero moribundo nondum baptizato.
Ratio tertii est, quia, qui facit, quod in odium Dei et religionis vel in con­
temptum ecclesiae exigitur, eo ipso consentit intentioni praecipientis et con­
temnit Deum vel ecclesiam, id quod in se malum est. Ideo non licet carnes
comedere die prohibito, si id in contemptum ecclesiae exigitur, etsi sub com­
minatione mortis146).

3. Praeter hos casus impotentia moralis seu damnum vel incom­
modum proportionate grave a lege tum naturali affirmativa tum posi­
tiva tum divina tum humana excusat.
Ratio primi est, quia cum hae leges non sint in singulis casibus absolute ne­
cessariae, Deus non censetur velle obligare cum gravissimo incommodo. Ideo
non tenemur cum periculo vitae aut gravis mali depositum servare, votum im­
plere, proximo extremam necessitatem corporalem patienti succurrere, rem
miuste ablatam restituere.
14B) Cf. 2. Mach. 6, 18ss.

168

III. De legibus

Katio secundi est eadem divina benignitas, qua Deus non censetur earum
observationem cum tanto rigore exigere, etsi eam exigere posset. Ideo Christus
ipse excusat Davidem, qui in periculo gravis mali comedit panes propositionis
laicis iure divino prohibitos140). Item non tenemur cum gravissimo incommodo
externo integre confiteri.
Ratio tertii initio huius numeri indicata est14T).

In singulis autem praeceptis determinandum est, quantum debeat
esse damnum vel incommodum, ut ab eorum observatione aliquis ex­
cusetur, quia diversa praecepta sunt diversae gravitatis diversique
rigoris. In genere affirmari potest, leges negativas gravius obligare
quam affirmativas, divinas gravius quam humanas.

178. De appositione causarum a lege deobligantium. Notiones,
a. Causae a lege deobligantes apponi dicuntur directe, si unice vel sal­
tem principaliter ea intentione ponuntur, ut quis a legis observatione
se deobliget; et apponi dicuntur indirecte, si ex alio fine apponuntur,
licet impossibilitas implendae legis praevideatur.
b. Insuper causa proxime impediens dicitur, si ponitur, quando lex
iam actu aut post breve tempus urget, et dicitur remote impediens, si
ponitur, quando post notabile tempus urget. Quando autem causa
censeri debeat proxime et quando remote impediens, non regula gene­
rali sed potius ex prudentum iudicio et ex praxi timoratorum, ratione
habita gravitatis legis et frequentiae obligationis determinari debet.
Qui sabbato vespere vel die festo iam inchoato auditioni missae impedimen­
tum ponit, causam proxime impedientem ponit, qui feria sexta id facit, causam
remote impedientem ponit. Impedimentum, quod obligationem legis aliquot die­
rum spatio praecedit, si obligatio frequenter occurrit, remote impediens cen­
setur.

179. Principia. 1. Licitum est legi etiam directe et proxime appo­
nere causas eximentes: lex enim obligat quidem ad sui observationem,
quamdiu eiusdem subditi sumus, sed per se non obligat, ut legis subditi
maneamus.
Ideo quilibet in eum statum vel locum se transferre potest, in quo lex non
obligat. Potest ergo unusquisque licite e loco, ubi est ieiunium, ire in locum,
ubi ieiunium non est, ne debeat ieiunare.

2. Non licet legi directe apponere causam sive proxime sive remote
impedientem: qui enim legi directe apponit causam impedientem, legem
explicite violare intendit; atqui nunquam licita est expressa voluntas
legem vioiandi, quamdiu quis subditus est legi; immo tenetur impedi­
menta removere (n. 163,4).
3. Semper licitum est legi indirecte apponere causam remote impe­
dientem, quia legislator non censetur velle, ut subditi iam multo ante**
’*») Matth. 12, 3. 4. coll. cum. I. Reg. 21.
**T) Cf. etiam n. 140.

L)e cessatione obligationis

169

obligationem legis teneantur praevidere et omittere omne id, quod ob­
servationem legis impediat: esset enim incommodum nimis grave;
quare nulla peculiaris ratio requiritur, ut quis iter suscipere possit
e. g. feria quinta vel sexta, etsi praevideat, se non posse sequenti
dominica missam audire.
Dicitur: snulla peculiaris ratio requiritur
*;
etenim aliqua ratio iam requiritur,
ut possit dici impedimentum nonnisi indirecte apponi (cf. n. 178 a). Ita si quis
eandem recreationem venationis vel excursionis habere possit feria IV. et V
vel fer. V. et VI., et tamen sine ulla ratione eligeret sabbatum et dominicam,
non potest dici indirecte apponere impedimentum, quia nil aliud intendit; sed
potius dicendus esset implicite directe apponere causam impedientem.

4. Sine insta causa non licet legi indirecte apponere causam proxime
impedientem: qui enim tenetur ad legem, tenetur etiam cavere impe­
dimenta proxime impedientia. Ex causa proportionate gravi autem
licet legi indirecte apponere causam proxime impedientem: qui enim
hoc facit, legem non violat, sed eius violationem permittit: atqui id ex
iusta causa licitum est iuxta principium actionis cum duplici effectu.
Ut causa impediens indirecte apponatur, sufficit quaelibet intentio non mala,
v. g. etiam merae recreationis honestae; sed ut causa proxime impediens poni
possit, insuper alia ratio proportionate gravis requiritur. Proportio ita aesti­
manda est:
a. Quo gravior est lex vel quo rarior eius obligatio redit, eo citius incipit
obligatio futuram legis observationem non reddendi impossibilem. Sic potest
quis sabbato mane, non autem sabbato vespere, multo minus, summo mane
diei festi recreationis causa montes ascendere vel venatum exire, si praevideat
se ideo non posse audire sacrum.
b. Quo gravior est lex et quo propinquius ea urget, eo gravior debet esse
causa, ob quam impedimentum observationi eius licite apponi possit. Sic non
licet ipso die ieiunii recreationis causa venari et sic ad ieiunandum se impotem
reddere; licet autem ex graviore causa id facere; at pridie diei ieiunii licet
etiam recreationis causa venationi vacare cum praevisione postero die ieiunium
lore impossibile.
c. Multo gravior causa requiritur, ut quis frequenter vel continuo se impotem
reddat ad servandam legem, quam ut semel tantum aut raro id fiat. Hinc certe
non’ licet sequi et fovere modernum exaggeratum et irrationabilem corporis
cultum, quo ducti putant sibi toto fere tempore apto, quolibet die dominico
et festo in montes ascendendum esse cum omissione missae. Talis exaggeratio
iam in seipsa non est rationabilis, sed peccaminosa et praeceptum redderet illusorium. Si vero non ageretur de mera recreatione vel consuetudine, sed pecu­
liaris causa urgeret, praecise tali die et hora excursionem in montes faciendi
(v. g. quia alio tempore impediatur et nihilominus valetudo id exigat) semel vel
iterum per annum hanc excursionem, quamvis proxime impedientem, facere
quis posset. Sed in praxi iudicium de sufficientia causae et necessitatis non
arbitrio fidelium relinqui potest ob maximum periculum hallucinationis et re­
laxationis disciplinae, sed potius recursus ad dispensationem commendandus
est; parochi vel sacerdotis facultatem habentis tunc erit causam examinare.

170

111. De legibus

Articulus secundus.
De dispensatione in lege148).
180. Notio. 1. Dispensatio definitur relaxatio legis in speciali casu
a legitima auctoritate facta1411). Per dispensationem ergo manente legis
obligatione quoad reliquos, ex voluntate superioris quoad particulares
aliquas personas et casus eius obligatio aufertur.
a. Dispensatio est acias jurisdictionis, qui actu voluntatis exercetur, quare
superior dispensationem concedere non potest, nisi sciens et volens; valet autem
dispensatio metu extorta, modo superior voluntatem dispensandi habuerit, quia
metus non tollit voluntarium, nec lex positiva eiusmodi dispensationem irritam
declarat.
b. Dispensatio differt ab excusatione, quae non requirit interventum superioris;
quare quilibet vir peritus et prudens se vel alium a lege excusatum declarare
potest, si causa sufficiens est; dispensatio vero, cum sit relaxatio per volun­
tatem legislatoris, requirit interventum auctoritatis legislativae. Differt ab irri­
tatione obligationis, quae non immediate legem attingit, sed personam vel mate­
riam, et fit ex potestate dominativa. Differt a licentia, qua lex non relaxatur,
sed potius adimpletur: licentia enim locum habet, quando lex aliquam rem non
absolute, sed solum sub condicione prohibet, ne scilicet sine consensu superioris
fiat. Sic si lex prohibet, ne religiosus domo egrediatur sine superioris licentia,
is, qui licentiam petit, non petit legis relaxationem, sed legem observat. Differt
a privilegio, quod ex se perpetuum et non semper contra legem est, dispensatio
econtra ex se ad tempus conceditur et semper contra legem est.
c. Discrimen inter dispensationem et licentiam eo potissimum cernitur, quod
nunquam valet praesumpta dispensatio, valet autem praesumpta licentia. Cuius
rei Suarez hanc rationem assignat. Ubi aliquid prohibetur, ne fiat sine licentia,
actio non est simpliciter prohibita, sed solum ne fiat sine consensu superioris,
qui consensus ex communi usu etiam praesumi potest. At ubi dispensatio
requiritur, actio ipsa prohibita ideoque mala est, quare per actum voluntatis
ipsius superioris prohibitio et malitia auferri debent100).

2. Dispensatio per se effectum sortitur eo momento, quo conceditur;
attamen ut quis licite dispensatione uti possit, ei vel per litteras vel
per internuntium notificari debet, ne existimans dispensationem fac­
tam se exponat periculo legem frangendi, si forte concessa non fuisset.
181. Divisio. Ex multis dispensationis divisionibus duae tantum
notandae sunt, cum aliae e. g. debita et non debita, valida et invalida,
totalis et partialis, absoluta et condicionata, localis et personalis ex
ipsis terminis intelligantur, eae scii, quibus dispensatio dividitur:

a. in obreptitiam, si in petitione falsum quid asseritur, et in subreptitiam, si reticetur, quod manifestandum erat;
M8) Sticgler, Dispensation, Dispensationswesen und Dispensationsrecht im
Kirchenrecht (Mainz 1901). Reilly, The general norms of dispensation
(Washington 1939).
Cn. 80.
1M) Cf. De legibus 1. 6. c. 13. n. 20.

171

De cessatione obligationis

b. in expressam, quae verbis vel signis perspicuis conceditur, et in
tacitam, quae scienter conceditur in facto, quod sine dispensatione
fieri non posset.
Colligitur dispensatio tacita ex voluntate praesente
si peteretur) superioris quae continetur in illo facto;
subditum contra legem agentem et non resistit cum
censetur. Aliud dicendum, si superior sine incommodo

(non futura: dispensaret
etenim si superior videt
facile posset, dispensare
resistere non posset.

§ /. De potestate dispensandi.
182. De ipsa potestate. Potestas dispensandi est potestas juris­
dictionis; quare de ea recolenda sunt, quae supra (n. 128) de juris­
dictione dicuntur. Insuper notandum est:

1. Potestas dispensandi ordinaria et delegata ad universitatem cau­
sarum tale, quaelibet alia stricte interpretanda est151), ut facultas dis­
pensandi in certo casu. Ipsa dispensatio ordinarie strictae interpre­
tationis est152), quia est contra ius commune et odiosa legi. Excipitur
dispensatio communitati vel ob bonum commune concessa, quia favet
religioni et bono communi.
Qui dispensatus est a ieiunio, non item ab abstinentia dispensatus est, quia
haec in illo non necessario continetur.

2. Cum potestate delegata dispensandi ea quoque intelliguntur con­
cessa, sine quibus eadem exerceri non potest153). Hinc in potestate
dispensandi continetur etiam facultas absolvendi a poenis ecclesiasti­
cis, si quae forte obstent, sed ad effectum dumtaxat dispcnsation.s
consequendae154).
3. Gratia a vicario generali denegata et postea, nulla facta huius
denegationis mentione, ab episcopo impetrata invalida esi.
4. Gratia ab episcopo denegata nequit valide impetrari a vicario
generali non consentiente episcopo, etiam facta denegationis men­
tione155*).
5. Gratia ab una congregatione vel officio negata invalide conce­
ditur ab alia congregatione vel officio aut a loci ordinario, etsi potesta­
tem habente, sine assensu priorum, salvo iure s. Poenitentiariae pro
foro interno150).
6. Gratia a proprio ordinario denegata nequit peti ab alio ordinario,
nulla facta denegationis mentione157).
1δ1)
1M)
163)
154)
,M)
1δ“)
»67)

Cn.
Cn.
Cn.
Cn.
Cn.
Cn.
Cn.

200 § 1.
85. Cf. cn. 50.
200 § 1 .
66 § 3.
44 § 2.
43.
44 § 1.

172

III. De legibus

183. Quîs dispensare possit I. In genere. 1. Dispensare potest con­
ditor legis, eius successor vel Superior (potestate ordinaria).
2. Qui ab illo facultatem dispensandi accepit (potestate delegata168).
II. In specie. 1. Summus Pontifex dispensare potest a. in omnibus
legibus ecclesiasticis tum generalibus tum particularibus, sive latae
sunt a concilio sive ab alio pontifice sive ab apostolis; b. (improprie)
in quibusdam legibus divinis, in quibus scilicet obligatio iuris divini a
voluntate humana dependet ut in votis, in iuramentis, in matrimonio
rato non consummato et in professione religiosa. In aliis autem legi­
bus divinis solum voluntatem supremi legislatoris interpretari seu de­
clarare potest.

2. Episcopus vel loci ordinarius potestate ordinaria dispensare potest
a. in omnibus legibus et statutis dioecesis suae, praeterea in legibus
concilii provincialis et etiam plenarii, sed in casibus particularibus
ex iusta causa tantum16®).
b. In legibus universalibus ecclesiae (similiter in legibus quas speciatim tulit R. Pontifex pro illo peculiari territorio160) per se nequit
dispensare, ne in casu quidem particulari. Potest autem: a. potestate
delegata, si haec ei explicite vel implicite concessa fuerit; β. in casu
urgenti, scii, si difficilis sit recursus ad s. Sedem et simul in mora sit
periculum gravis damni, et de dispensatione agatur, quae a Sede Ap.
concedi solet161), γ. In legibus dubiis dubio facti, etiam irritantibus
et inhabilitantibus, dummodo agatur de legibus, in quibus R. Pontifex
dispensare solet; leges dubiae dubio iuris, etiam irritantes et inhabilitantes, non obligant162).
Quid valeat ordinarius in legibus de observantia festorum, de irregularitati­
bus, de abstinentia et ieiunio, de proclamationibus ordinandorum, matrimonio­
rum etc. etc. suis locis dicetur.

3. Parochus nec in lege generali nec in lege particulari dispensare
potest, nisi potestas expresse ei concessa sit. In Codice conceditur, ut
parochi in casibus singularibus et ex iusta causa in lege de observan­
tia festorum, de abstinentia et ieiunio vel etiam in utraque dispensare
possint163).
io8) Cn. 80.
3Σ») Cn. 82.
i»») Cn. 82.
1β1) Cn. 81. NB.: Recursus non censetur difficilis quoties Ordinarius facile
recurrere potest ad Legatum R. Pontificis in regione, qui cum eadem S. Sede
communicat, quamvis Ordinarius ipse directe Romam recurrere nequeat vel ob
interruptum epistolarum commercium vel ob aliam causam. C. I. 26 jun. 1947.
AAS. 36 (1947) 373.
™2) Cn. 15.
i·53) Cn. 1245.

De cessatione obligationis

173

a. Parochi hanc suam potestatem utpote ordinariam etiam aliis delegare pos­
sunt; ideo e. g. capellanus delegari potest ad concedendam dispensationem ab
abstinentia, ab operibus servilibus etc.
b. De potestate dispensandi in impedimentis matrimonialibus parochis, immo
etiam sacerdotibus et confessariis cn. 1044 expresse concessa, dicetur in trac­
tatu de Matrimonio.

4. Superiores maiores in religionibus clericalibus exemptis potestate
ordinaria suos subditos dispensare possunt (ut Episcopi) in legibus
universalibus ecclesiae in dubio facti et si difficilis sit recursus ad
s. Sedem et in mora sit periculum gravis damni, dummodo s. Sedes
in tali re concedere soleat dispensationem; superiores minores eandem
potestatem dispensandi habent ut parochi184).
5. Confessorii dispensare non possunt, nisi potestatem delegatam
ad id acceperint. Ubi autem exsistit sufficiens causa, doctrinaliter de­
clarare possunt, poenitentes in peculiaribus eorum circumstantiis ad
observandam legem non teneri.
Si facultas delegata dispensandi conceditur confessorio ab oratore eligendo,
nihil impedit, quominus orator variare et uno iam electo alium eligere possit,
qui prioris dispositionem aut confirmet aut corrigat. Haec enim censetur esse
intentio s. Poenitentiariae facultatem concedentis, quia potestas pro foro con­
scientiae concessa sequitur naturam huius fori, in quo poenitens libere alium
confessarium adire potest™5*).

184. Quinam dispensari possint. Cum dispensatio sit actus iuris­
dictionis, patet dispensari non posse nisi subditos100), quibus accensentur etiam vagi187). In specie vero de superioribus infra R. Pontificem
haec notanda sunt:

1. Potestas dispensandi ab ordinario exerceri potest etsi exsistat
extra territorium et in subditum etiam e territorio absentem.
2. Peregrini in territorio exsistentes dispensari possunt in legibus
festorum et abstinentiae et in impedimentis matrimonialibus.
3. A parochis dispensari possunt tum singuli fideles subditi tum sin­
gulae familiae etiam extra territorium atque in suo territorio etiam
peregrini188).
4. Superiores religionis exemptae dispensare possunt tum subditos
tum familiares suos i. e. eos, qui diu noctuque in religiosa domo de­
gunt famulatus, educationis, hospitii aut infirmae valetudinis causa189).
™<) Cn. 1245 § 3.
™5) Cf. Schmalzgrueber, Titi. XVI. n. 243. Sanchez, De matrimonio 1. 8.
disp. 27. n. 40.
10°) Cn. 201, 1.
™O Cn. 94, 2.
™8) Cn. 1245, 1.
™») Cn. 1245 § 3 coli. 514 § 1.

174

111. De legibus

Cum religiosis exemptis ordinarii locorum proprie dispensare non possunt,
cum non sint eorum subditi; attamen cum superiorum consensu religiosi uti
possunt dispensationibus ordinariorum e. g. in abstinentia vel ieiunio170).

5. Dispensatio concedi potest absenti, quin etiain ignoranti et ab­
solute loquendo etiam invito; in tali casu libertatem habet utendi vel
non utendi dispensatione; ipsa dispensatio vero valet ante acceptatio­
nem, nisi aliud ex clausulis appareat171).
Facultas dispensandi, quae alicui conceditur tamquam confessorio, in eo tan­
tum loco valet, in quo jurisdictionem habet, i. e. in eos, qui in dioecesi, pro
qua jurisdictione pollet, versantur, quos ergo absolvere posset, si accederent;
excipienda vero est facultas dispensandi ita concessa, ut solum in actu confes­
sionis exerceri possit; hac confessarius uti potest nonnisi in actu confessionis.
Potestas, quae alicui conceditur tamquam nussionario, valet pro toto tempore,
quo missionibus habendis destinatus est, etsi actu non occupetur in danda
missione.

185. Num habens potestatem dispensandi cum aliis secum ipse dis­
pensare possit. Qui habet potestatem generalem (non pro particulari
casu) sive ordinariam sive delegatam dispensandi cum aliis, dispen­
sare potest etiam secum ipse, idque directe; dispensatio enim non est
actus iurisdictionis contentiosae nec jurisdictionis voluntariae, qua ob­
ligatio iniungitur, sed iurisdictionis voluntariae, qua gratia concedi­
tur; ad actus vero huius iurisdictionis non requiritur persona distincta.
Qui generalem dispensandi facultatem habet, omnium consensu potest etiam
secum ipse dispensare. Hanc tamen dispensationem non omnes eodem modo
explicant. Alii censent superiorem solum indirecte secum dispensare posse, id­
que duplici modo. Vel enim cum tota communitate dispensat; quodsi tota com­
munitas a lege solvitur, aequitas postulat, ut etiam illius caput ab ea solvatur
Vel superior alicui concedit facultatem dispensandi, et deinde ipse ab eo petit
dispensationem. Si autem facultas solum in actu confessionis exerceri potest,
confessarius, sicut se absolvere nequit, ita nec seipsum dispensare potest.

§ 2. De causis dispensationis.
186. Necessitas causae. Si petitur dispensatio, causae dispensationis
allegari debent. Causae istae gravitati legis debent esse proportionatae; quaenam autem sint sufficientes, iudicio prudenti dispensantis
relinquendum est; attamen non adeo graves esse debent, ut per se a
lege excusent: etenim in hoc casu opus non esset dispensatione.
Fieri potest, ut lex ob aliquam causam impedientem aut certo aut probabiliter
non amplius obliget; non solum in primo, sed etiam in hoc secundo casu opus
non est dispensatione, cum obligatio legis sine dispensatione cesset. Si vero
legi obstent causae impedientes, quae per se quidem ab obligatione legis non
excusant, quae tamen certe aut saltem probabiliter sufficiunt, ut superior
dispensare possit, opus est dispensatione.
17°) Cn. 620
"i) Cn. 37

Dc cessatione obligationis

175

Num superior exsistente iusta causa dispensare debeat.

1. Si dispensatio non est debita, sed permissa tantum, dispensare
non debet, sed eam pro prudenti suo arbitrio concedere vel negare,
uni concedere, alteri negare potest: dispensatio enim prodest subdito,
observatio autem legis prodest bono communi.

2. Si dispensatio sive ex praecepto sive ex iustitia debita est, dis­
pensare tenetur.
Casus, in quibus debita est dispensatio, hi enumerari solent: a. si ius com­
mune vel praeceptum particulare exigit, ut ob eam causam dispensetur; b. si
necessarium est ad bonum commune, quo in casu iustitia (legalis) exigit, ut
dispensetur, sic ob necessitatem ecclesiae debita esse potest dispensatio ab inter­
stitiis; c. si necessarium est ad bonum spirituale petentis, ob quam causam
dispensatio in votis potest esse debita; d. si necessarium est ad avertendum
grave damnum vel publicum scandalum; sic debita esse potest dispensatio a
proclamationibus matrimonii.

Si dispensavit ipse superior et inferiori commisit meram exeeutionem, hic per se denegare non potest gratiam; sed si videret, rescrip­
tum esse manifeste nullum quia aut nulla causa motiva est vera, aut
condiciones appositae non sunt impletae, aut dispensandus esset adeo
indignus ut aliorum offensioni esset concessio gratiae, potest et debet
negare exeeutionem, et in ultimo casu certiorem facere dispensan­
tem172).

3. Negata dispensatione, etsi iniuste id factum fuerit, non licet con­
tra legem agere. Quodsi negata fuerit ab inferiore, patet recursus ad
superiorem; et si superior quoque eam negaverit, servanda est lex,
nisi tanta sit observationis difficultas, ut haec per se a lege obser­
vanda excuset.
187. Distinctio causarum. 1. Causae dispensationis aliae sunt in­
ternae, quae per accidens oriuntur ex difficultate observandi ipsam
legem, ut si ob debilitatem a ieiunio dispensetur173); aliae externae,
quae oriuntur vel ex adiunctis personae dispensandae vel personae
dispensantis vel ex bono communi.
2. Causae dispensationis aliae sunt motivae (finales), quae per se
sufficiunt ad concedendam dispensationem, aliae impulsivae, quae per
se non sufficiunt ad concedendam dispensationem, motivas tamen ad­
juvant, ut facilius concedatur dispensatio.
n2) Cn. 54 § 1.
373) Nonnullae leges ut e. g. lex integritatis in confessione ita sunt compa­
ratae, ut natura sua (ergo per se) magnam difficultatem habeant; haec diffi­
cultas in particulari casu ab observatione legis non excusat. Aliae leges ut
e. g. lex ieiunii pariter natura sua aliquam sed non adeo magnam difficultatem
habent. Quodsi in particulari casu difficultas haec magna est, ea per accidens
cum observatione legis coniungitur, etsi interna sit, et proinde ab observatione
legis excusat (n. 139).

III. De legibus

176

Principia. 1. Ad licite dispensandum semper requiritur iusta et ratio­
nabilis causa174). Qui sine causa dispensat, committit vitium accep­
tationis personarum et causam dat variis querelis.
2. Ad valide dispensandum per se non requiritur causa, si ipse legis­
lator vel eius successor aut superior dispensat, quia obligatio legis
prorsus ab eius voluntate dependet. Sed si dispensatio datur per re­
scriptum, ex Cn. 40 et 42 § 2 una saltem causa motiva requiritur: dis­
pensatio enim conceditur hac condicione: si preces veritate nitantur116).
Levis tamen causae ceteroquin verae exaggeratio dispensationem non
reddit invalidam.
Ad quaestionem, quo tempore vera esse debeat causa dispensationis, utrum
tempore, quo petitur, an tempore, quo conceditur dispensatio, respondendum
est. tempore, quo effectum habet dispensatio. Ergo in dispensationibus, quae
conceduntur sine exsecutore, vera esse debet tempore, quo datur dispensatio;
in illis, quae dantur per exsecutorem, tempore exsecutionis170).
Exemplo sit Berta, quae petiit dispensationem ab impedimento maioris gradus
matrimonii ob duplicem causam: ut proles concepta legitimetur et ut sublevari
possit mater annosa. Si hae causae verae sunt tempore dispensationis (per or­
dinarium) vel exsecutionis (si haec commissa erat parocho), dispensatio valet. Si
ante istud tempus vel infans vel mater moritur, valida est dispensatio, si utraque
causa fuerit motiva, invalida, si causa remanens solum fuerit impulsiva; si pro­
les moritur et mater tam dives facta est, ut certo non indigeat sustentatione
filiae, similiter invalida est cbspensatio; si vero non certo tam dives facta est,
et haec causa fuerit motiva, valida est dispensatio.
In impedimentis minoris gradus valida est et manet dispensatio, etsi utraque
causa vera non fuerit177).

3. Si inferior sine iusta causa dispensat, dispensatio invalida esf178) :
superior enim non censetur concedere facultatem dispensandi sine
iusta et rationabili causa.
a. Legislator, qui sine iusta causa dispensat, graviter non peccat, nisi forte
ratione scandali vel gravis damni aliorum: vitium acceptationis personarum
grave non est.
b. Inferior, qui sine iusta causa dispensat, in materia gravi graviter peccare
potest, quia usurpat potestatem sibi non concessam.

4. In dubio a. num adfuerit iusta causa, valida est dispensatio data
a legislatore, eius successore vel Superiore, non autem quae potestate
ab iis derivata concessa fuit; b. num causa sufficiat, dispensatio licita
et valida est, sive legislator sive eius inferior dispenset170): alias enim
superiori dispensanti nimium onus iniungeretur.
5. Qui petit dispensationem a. sine iusta causa, illicite agit, quia
17<)
i7»)
17°)
177)
17«)
17®)

Cn.
Cn.
Cn.
Cn.
Cn.
Cn.

84 § 1.
40. 42 § 2.
41.
1054.
84 § 1.
84 § 2.

De cessatione obligationis

177

dispensantem inducit ad rem illicitam. Qui tamen utitur dispensatione
valida non peccat: qui enim valide dispensatus est, non tenetur ob­
servare legem; b. in dubio de sufficientia causae licite petit380).
6. Si post concessam dispensationem error circa causam detegitur:
a. dispensatio valida est, ubi superior statuit, eam in omni casu
efficacem fore ut v. g. cn. 1054.
b. invalida est, si nulla causa exsistit; et a momento erroris detecti
usus dispensationis formaliter illicitus est.
c. Si error fuit circa sufficientiam causae, dispensatio, quae habet
tractum successivum (cf. n. sequ.) corruit; dispensatio, quae habet
effectum totum simul, non necessario corruit, sed diiudicanda est ex eo,
quod dispensans potuit et voluit.

§ 3. De cessatione dispensationis.
188. Dispensatio, quae habet effectum totum simul, i. e. per quam
unico actu inhabilitas personae vel impedimentum aufertur, semel con­
cessa, nec revocari potest nec exstinguitur cessatione causae motivae.
Si quis ergo valide dispensatus est ab irregularitate, ab impedimento matri­
monii et matrimonium iam contraxit, manet dispensatus, etsi causa motiva cessa­
verit; nec revocari potest talis dispensatio, saltem si per exsecutorem iam in
actum deducta est. Hoc sequitur ex cn. 86.

189. Dispensatio quae habet tractum successivum, v. g. a ieiunio,
a recitatione breviarii, a missa audienda, semper intelligitur concessa
pro singulis casibus, quamdiu causa et condicio perseverant. Cessat
ergo:
1. Revocatione dispensantis, a. Legislator dispensationem semper
valide revocare potest: obligationem enim, quam dispensando relaxa­
vit, iterum valide imponere potest. Ut licite revocet, requiritur iusta
causa: revocatio tamen sine iusta causa facta venialem culpam non
excedit.
b. Inferior solum ex iusta causa dispensationem valide revocare pot­
est; secus invalide agit. Qui enim in lege superioris solum secundum
eius voluntatem dispensationem concedere potest, etiam solum secun­
dum eiusdem voluntatem eam revocare potest; sed revocatio sine iusta
causa contra eius voluntatem esse censetur.
c. Delegatus ad singularem casum vel qui rescriptum particulare
exsecutus est, dispositionem revocare non potest, cum eius potestas
usu consumpta sit.
190. 2. Renuntiatione dispensati181), a. Renuntiatio debet compe­
tenti superiori intimata et ab eodem acceptata esse, ut valeat; obli­
gatio enim non potest denuo oriri, nisi per voluntatem superioris.
1H0) IbidT
1M1) Cn. 72.
12 Noldln, Vol. 1

III. De legibus

178

b. Renuntiare potest quis nonnisi dispensationi in suum favorem,
non autem, si concessa fuerit communitati, dignitati vel loco, nec si
renuntiatio cessaret in ecclesiae vel aliorum detrimentum.

c. Non-usus vel usus contrarius1*2) non exstinguit dispensationes
aliis non onerosas; si vero dispensatio in aliorum gravamen cedit, ex­
stinguitur dispensatio solum, si accedat legitima praescriptio vel tacita
renuntiatio.
Qui ergo dispensatus est a ieiunio vel a divino officio, potest dispensatione
iterum uti, etsi obtenta iam dispensatione per aliquod tempus ieiunaverit vel
officium recitaverit. — Qui dispensatus ad matrimonium ineundum cum Berta,
ducit Semproniam, hoc ipso non renuntiavit dispensationi acceptae; potest ergo
post mortem Semproniae ducere Bertam. — Si quis autem dispensatus a voto
in favorem alterius facto nihilominus continuat praestare, quod et voto debu­
isset, potest adesse tacita renuntiatio vel locus esse praescriptioni ex parte
alterius.

191. 3. Resoluto iure dispensantis183) v. g. per mortem vel amotio­
nem ab officio dispensatio solum cessat, si data fuerit ad beneplacitum
nostrum vel alia aequipollenti clausula, quia tunc cessat quodcun­
que beneplacitum superioris; non cessat autem, si data fuerit ab­
solute vel donec revocetur.
4. Per mortem dispensatP84), si fuerit personalis; si vero quis in
aliquo munere constitutus qua talis accepisset dispensationem, haec
transit ad successorem.
5. Elapso tempore vel expleto numero casuum185), si fuerit ad cer­
tum tempus vel ad certum numerum casuum. Item, si rerum adiuncta
immutentur ita. ut usus evaserit noxius vel illicitus.
6. Certa ac totali cessatione causae motivae. Si ergo cessat causa
mere impulsiva, vel solum una ex causis motivis, vel si etiam unica
causa motiva non certo cessat, dispensatio iam concessa valida manet.
Exemplo sit sacerdos, qui dispensationem a breviario accepit propter debili­
tatem oculorum, mater familias, quae dispensata est ab abstinentia propter in­
firmitatem et quia vir et filii excusati sunt (scii, ne pro se ipsa sola debeat
alios cibos parare).

Num liceat uti dispensatione extra dioecesim. Non licet uti dispen­
satione, quae in lege communi generali induito pro tota dioecesi con­
cessa est: haec enim aeque ac praeceptum commune territorialis est;
dispensatione autem particulari, quae ex speciali causa personae sin­
gulari concessa est, ubique terrarum uti licet, quia haec personae in­
haeret, cui concessa est, eamque comitatur.
”*)
’«)
1M)
ιω)

Cn. 76.
Cn. 73.
Cn. 74.
Cn. 77.

De cessatione obligationis

179

Articulus tertius.
De privilegiis.
192. Definitio. 1. Privilegium objective consideratum est lex privata
specialem favorem contra vel praeter ius commune concedens.
a. Privilegium rationem legis habet, quia est norma, secundum quam aliquis
ex concessione superioris permananter operari potest contra vel praeter ius
commune, praesertim vero, quia tota communitas tenetur agnoscere privilegium
et privilegiatum non impedire, quominus eo utatur.
b. Lex privata dicitur, quia non conceditur toti communitati, sed vel uni per­
sonae vel parti communitatis, quae ipsa lege tenetur. Quamvis vero sit favor
parti concessus, neque necessarius ad essentialem ordinem partis constituen­
dum (e. g. specialis facultas absolvendi in regularibus), tamen recte dicitur
ius vel lex, quia confert ad bonum commune totius societatis esse privilegia
in societate1540).

2. Privilegium subiective consideratum est facultas specialis et per­
manens a superiore in favorem concessa contra vel praeter ius com­
mune.
a. Permanens dicitur, quia non datur ad actum transeuntem vel ad breve
tempus sicut dispensatio aut facultas generatim accepta, sed quia natura sua
quandam stabilitatem habet, etsi non semper sit perpetuum. A superiore con­
cessa, quia privatus non potest privilegia concedere, sed solum licentias dare,
intra limites legis.
b. Privilegium a dispensatione differt: a. privilegium positive ius aliquod
statuit, dispensatio mere negative obligationem tollit; β. dispensatio solum est
contra legem, privilegium potest etiam esse praeter legem; γ. dispensatio ple­
rumque ad actum transeuntem conceditur, privilegium vero est facultas stabilis
et permanens; δ. dispensatio concedi potest etiam integrae communitati; privi­
legium saltem contra legem non potest concedi toti communitati eidem legi
subiectae (esset abrogatio legis); at potest concedi communitati vel coetui
intra ambitum totius. Dispensatio ergo singulari personae concessa a privilegio
contra legem vix diflert nisi duratione.

193. Divisio. Privilegia dividuntur: 1. Palione materiae: a. in privi­
legia contra legem, si per illa alicui legi derogatur, ut est exemptio a
solvendis tributis: et praeter legem, si per illa nulli legi derogatur, ut
est potestas dispensandi; b. in privilegium favorabile, quod privilegiato
affert commodum, nulli autem incommodum ut privilegium dicendi
missam in oratorio privato; et odiosum, quod uni affert commodum,
alteri vero incommodum ut exemptio a solvendis tributis, ab ordinarii
iurisdictione.
Facultates habituales, quae conceduntur in perpetuum vel ad praefinitum tem­
pus aut ad certum numerum casuum, accensentur privilegiis praeter legem
(ius)1547).
1<4e) Cf. Vermeersch-Creusen, Theol. mor. I. n. 204.
1,47 ) Cn. 66. 1.
12*

180

III. De legibus

2. Ratione subiecti, cui conceditur, in privilegium personale et reale.
Personale confertur directe et immediate alicui personae ratione sui
ipsius ob scientiam, dignitatem etc. Hoc personam sequitur et cum ea
exspirat ut potestas absolvendi a censuris. Reale directe et immediate
confertur non personae sed rei, a qua in personam redundat. Hoc privi­
legium adhaeret rei, cum ea transit ad personam, ad quam res per­
tinet, et cum re etiam exspirat.
Nomine rei intelligitur non solum res corporea ut ecclesia vel monasterium,
sed etiam res incorporea ut persona moralis (collegium, communitas), munus,
dignitas, status, qualitas a persona separabilis ut doctoratus etc.188). Huc e. g.
pertinent indulgentiae annexae ecclesiae, altari, cruci, rosario etc., insuper
privilegia concessa variis communitatibus (ordinibus religiosis, confraternitatibus) vel diversis statibus (clericis, episcopis etc.).

3. Ratione causae, ob quam confertur, in gratiosum, quod ex mera
gratia, in remuneratorium, quod intuitu alicuius meriti aut servitii a
privilegiato vel aliis e. g. parentibus praestiti conceditur, et in onero­
sum, quod interveniente aliquo pacto ad obtinenda servitia conceditur.
4. Ratione modi, quo conceditur, in privilegium datum motu proprio,
quod conceditur sine petitione vel ad petitionem cum clausula motu
proprio, et datum ad instantiam, quod conceditur propter petitionem
sine dicta clausula.
5. Ratione finis, ob quem conceditur, in privilegium commune, quod
communitati primo et per se in bonum communitatis conceditur, adeo
ut eius usus cedat in bonum communitatis ut privilegium canonis, quod
clericis, aut exemptionis, quod ordinibus religiosis concessum est, et
in privilegium privatum, quod personae privatae vel etiam communi­
tati, sed in bonum singulorum conceditur.

194. De concessione privilegii. 1. Privilegium concedere potest
solus legislator aut eius successor aut utriusque superior, sive est privi­
legium contra sive praeter legem. Etenim si est contra legem, solus
legislator subditum a lege eximere potest, et si est praeter legem,
solus legislator communitati imponere potest obligationem privilegiatum in usu privilegii non impediendi.
2. Privilegia acquiri possunt per directam concessionem competentis
auctoritatis et per communicationem (quando scii, privilegium uni con­
cessum extenditur ad alium); sed etiam per legitimam consuetudinem
aut praescriptionem169).
a. Ante codicem viguit ampla communicatio privilegiorum inter religiosas
familias. Privilegia ante Codicem per communicationem legitime acquisita et
pacifice possessa non revocantur100). Post codicem non datur alia, nisi inter*18
188) Ita Suarez, De legibus, L 8. c. 3. n. 4.
1S8) Cn. 63, 1.
1M) C. /. C. 30. Dec. 1937 (A. A. S. XXX [1937] 73).

De cessatione obligationis

181

ordinem regularem et moniales eiusdem ordinis, quatenus eorum capaces sunt,
alias inter regulares quaevis communicatio privilegiorum exclusa est101).
b. Communicatio privilegiorum duplici modo fit: a. in forma aeque princi­
pali, si communicantur, ac si primo et per se fuissent concessa ideoque non im­
mutantur, si in principali privilegiario immutantur. Huiusmodi erat commu­
nicatio inter regulares; β. in forma accessoria, si augentur, imminuuntur vel
amittuntur, quoties immutantur in primo et principali privilegiario. Hoc modo
nonnulla privilegia religiosorum communicantur eorum familiaribus vel Ter­
tiariis saecularibus.
c. Utraque communicatio in iis privilegiis tantum locum habet, quae directe,
perpetuo et sine speciali relatione ad certum locum aut rem aut personam con­
cessa fuerant primario privilegiato; porro locum non habet, si subiectum non
est capax talis privilegii102).

3. Privilegium contra legem concedi potest solum subdito, quia con­
cessio haec est actus jurisdictionis, qui solum in subditos exercer:
potest; privilegium autem praeter legem etiam aliis non subditis con­
cedi potest, dummodo materia sit subiecta legislatori privilegium
conferenti, quia haec concessio habet rationem donationis, cuius etiam
non subditus capax est.
4. Ut privilegium validum sit, non requiritur iusta causa illud con­
cedendi, quia mere a voluntate legislatoris dependet, num aliquem
velit a communi lege esse exemptum; sed ut privilegium licitum sit.
requiritur iusta causa. Privilegium enim contra legem sine iusta causa
concessum laedit iustitiam legalem et distributivam; et privilegium
praeter legem sine iusta causa concessum est actus prodigalitatis, qui
illicitus est.

195. De usu privilegii. 1. Privilegio communi, quod principaliter in
bonum commune concessum est, unusquisque uti tenetur nec ei renun­
tiare potest, quia non licet agere quidquam contra bonum commune;
huiusmodi sunt privilegia communia clericorum, episcoporum, regu­
larium etc.
2. Privilegio privato, quod personae privatae in bonum privatum
concessum est, per se nemo uti tenetur103), sicut nemo tenetur uti iure
suo, quia privilegium datur ut favor, non ut onus; per accidens tamen
eo tenetur uti privilegiatus, si non-usus in damnum alterius cederet,
ut si quis nollet uti facultate absolvendi a reservatis.
Si sacerdos infirmus, qui domo exire non potest ad celebrandum, privilegium
accepit instituendi oratorii privati, non tenetur illud instituere, ut diebus domi­
nicis et festis celebrare possit; si oratorium erexit, in rigore non tenetur diebus
praeceptis celebrare, sed ab audiendo et celebrando sacro excusatur15*4).
1W)
102)
1B3)
1M)

Cn.
Cn.
Cf.
Cf.

613.
64.
cn. 69.
Lehmkuhl, Casus consc. 1. n. 128 ss.

182

ill. De legibus

Dicitur per se, scii, nisi ex alio capite exsurgat obligatio; sic confessarius
çaudens privilegio absolvendi a reservatis, hoc uti tenetur ex tacita conventione
cum poenitente disposito.

3. Privilegio privato, quod communitati datum est in bonum singu­
lorum, singuli renuntiare non possunt, sed sola communitas id potest;
singuli autem per se non tenentur eo uti, per accidens tamen ad id
teneri possunt, tum si superior legitimus usum privilegii singulis iniungit, tum ratione conformitatis cum aliis.

196. De interpretatione privilegii. 1. In interpretatione privilegii
cuiuscunque semper servanda est proprietas verborum, etsi modo iuxta
latiorem, modo iuxta strictiorem significationem accipienda sint, id
quod cn. 67 his verbis exhibet: »Privilegium ex ipsius tenore aesti­
mandum est, nec licet illud extendere aut restringere.
*
2. Etsi modo late, modo stricte accipiendum sit, restrictio tamen
non debet esse tanta, ut privilegium reddatur inutile, sed ea semper
adhibenda est interpretatio, ut privilegiatus ex indulgentia concedentis
videatur aliquam gratiam consecutus105).
3. In dubio haec norma servanda est: Privilegia, quae ad lites refe­
runtur, vel iura aliis quaesita laedunt, vel adversantur legi in com­
modum privatorum, vel impetrata fuerunt ad beneficii ecclesiastici
assecutionem, strictam interpretationem recipiunt, cetera omnia
*
).
tatam™
4. Concessa facultas alias etiam secumfert potestates, quae ad illius
usum necessariae sunt; quare in facultate dispensandi includitur etiam
potestas absolvendi a poenis ecclesiasticis, si quae forte obstent, sed
ad effectum dumtaxat dispensationis consequendae197).

197. De cessatione privilegii198). Privilegium cessare potest:

1. Ipso facto, et quidem a. Privilegium personale personam sequitur
:t cum ipsa exstinguitur.
Attamen facultates habituales ordinariis ab apostolica Sede concessae, nisi
m earum concessione electa fuerit industria personae, non evanescunt cessante
•ure ordinari», cui concessae sunt, etiamsi ipse eas exsequi nondum coeperit,
sed transeunt ad ordinarios, qui ipsi in regimine succedunt.

b. Privilegium reale et locale cessat per absolutum rei vel loci in­
teritum; privilegium autem locale reviviscit, si locus intra 50 annos
restituatur190).
i»»)
”*)
ltrt)
*»»)
*»·)

Cn.
Cn.
Cn.
Cn.
Cn.

68.
68, cn. 50.
66, 3.
71—88.
75.

De cessatione obligationis

183

c. Privilegium quodvis cessat, si temporis progressu rerum adiuncta
(iudicio superioris) sic immutentur, ut noxium evaserit aut eius usus
illicitus fiat;
d. Item elapso tempore vel expleto numero casuum, pro quibus con­
cessum fuit200).

2. Non-usu aut usu contrario et quidem spatio temporis, quod ad
praescriptionem sufficiat, cessat privilegium, odiosum, i. e. quod iur:
aliorum adversatur. Quae enim lege statuta sunt de amissione iuris
ope praescriptionis, valent etiam de privilegiis, quae aliis oneri sunt
At privilegia favorabilia, quae solum privilegiato favorem conferunt,
nec in aliorum gravamen redundant ut celebrandi duabus horis ante
auroram, non cessant ne per non-usum quidem longissimi temporis201)
Per abusum per se non amittitur privilegium. Abuti dicitur, qui ex eo sumit
occasionem peccandi. Abusu tamen concedenti praebetur iusta causa revocandi
illud. Ideo ordinarius ne omittat monere s. Sedem, si quis privilegio ab eadem
concesso graviter abutitur2·’2).

3. Renuntiatione libera atque expressa ex parte privilegiati et a
competente superiore acceptata. Ut valeat renuntiatio, requiritur, ut
privilegio renuntiari possit. Iam vero
a. Privilegio, quod solum in proprium favorem concessum est, quae­
vis persona privata renuntiare potest;
b. Privilegio, quod alicui communitati, dignitati vel loco concessum
est, privata persona renuntiare non potest. Ideo clericus renuntiare
non potest privilegio canonis, ne pro se ipso quidem;

c. Neque ipsa communitas renuntiare potest privilegio per modum
legis ipsi concesso, vel si renuntiatio cedat in ecclesiae aliorumve prae­
judicium203).
4. Revocatione expressa vel tacita concedentis vel successoris vel
superioris eius.
a. Revocatio expressa fit per clausulas revocatorias legi insertas,
qua ratione a concilio tridentino et a Codice iuris can. facta est revo­
catio multorum privilegiorum20*).
Clausulae derogatoriae sunt duplicis generis, generales: non obstantibus privi­
legiis, et speciales: non obstantibus quibuscunque privilegiis, non obstantibus
privilegiis etiam speciali mentione dignis et eiusmodi.

b. Revocatio tacita fit per novam legem. Iam vero per legem con­
trariam in Codice contentam privilegia exsistentia non revocantur, nisi
aliud in ipsa lege caveatur; per novam legem generalem revocantur
,JW‘)
-■°1)
302)
»3 )
«’·»)

Cn.
Cn.
Cn.
Cn.
Cn.

77.
76.
78.
72, 1. 2. 3.
71. coli. cn. 60; cn. 4.

184

III. De legibus

privilegia in Codice contenta, at non revocantur privilegia cetera, nisi
eorum specialis mentio fiat, quia revocans novisse censetur priora, non
tamen in Codice non contenta.
5. Morte vel cessante iure concedentis per se non cessat privilegium:
ex generali enim regula gratia facta per mortem concedentis non ex­
stinguitur. Morte concedentis cessat privilegium in duplici casu: a. si
concessum fuit ad tempus vitae concedentis vel cum clausula ad bene­
placitum nostrum; o. si continet gratiam faciendam et res adhuc est
integra.

185

QUAESTIO NONA.
De cessatione legis.
Lex ipsa cessare potest: a. ab extrinseco, i. e. per legislatorem (vel
successorem vel superiorem eiusdem); b. ab intrinseco, i. e. per ces­
sationem finis.
Ad priorem modum cessationis reducitur etiam consuetudo, quare in sequenti
articulo de consuetudine agetur.

198. De cessatione ab extrinseco. 1. Quae potest esse aut abroga­
tio, i. e. totalis revocatio legis per legislatorem facta; aut derogatio,
i. e. partialis revocatio; aut demum obrogatio, i. e. legis contrariae
introductio. De prioribus difficultas non est.
2. Obrogatio, quandonam locum habeat: Lex posterior, a compe­
tenti auctoritate lata, obrogat priori, si id expresse edicat, aut sit illi
directe contraria, aut totam de integro ordinet legis prioris mate­
riam205).
3. Quoad ambitum obrogationis valent: a. lex generalis nullatenus
derogat locorum specialium et personarum singularium statutis, nisi
aliud in ipsa expresse caveatur206) ; b. lex generalis obrogat priori
generali; c. lex specialis vero obrogat tum generali tum speciali legi
contrariae.
Ratio ab antiquis jurisperitis assignatur: Legislator condens novam legem
priorem universalem ignorare non poterat, speciales vero ignorare potest; ideo
m priore casu revocat, in altero non nisi expresse dicat; si vero condit legem
specialem, etiam eorum, quae de hac materia in priore lege sive generali, sive
speciali contenta erant, recordare censetur.

De relatione canonum Codicis ad priores leges in specie agit can. 6.
4. In dubio revocatio legis praeexsistentis non praesumitur, sed leges
posteriores ad priores trahendae sunt et his, quantum fieri possit, con­
ciliandae207).
199. De cessatione finis. 1. Declarationes, a. Finis seu causa mo­
tiva legis cessare potest adaequate, si tota ratio, quae legislatorem
impulit ad legem ferendam, cessat, vel inadaequate, si una tantum ratio
cessat, altera vero manet.
b. Finis legis adaequatus cessare potest universaliter seu pro maiore
parte communitatis, vel particulariter seu pro singulari persona tantum.
c. Finis legis conlrarie cessare dicitur, quando observatio legis esset
nociva vel nimis difficilis vel potius contrarius effectus sequeretur; et
»5) Cn. 22.
"β) ib.
Cn. 23.

186

III. De legibus

dicitur negative cessare, si finis legis in casu particulari non obtinetur,
quin tamen nocumentum sequatur nec nimia difficultas.
Si e. g. prohibitio legendi librum pravum observari non potest sine detri­
mento fidei, quia fides defendi non potest, nisi legatur liber, finis legis cessat
contrarie: cessat negative, si lectio solum legenti nullum damnum affert.

2. Principia, a. Cessante causa motiva adaequate et universaliter ces­
sat ipsa lex: si enim finis legis cessat, lex fit inutilis ideoque nulla;
cessante causa motiva inadaequate non cessat lex, quia lex nondum
est inutilis.
b. Si finis legis cessat particulariter et contrarie, cessat lex, sed
si finis legis cessat negative tantum, lex non cessat.
Ratio est: si finis legis contrarie cessat, deest condicio essentialis
(utilitas ad bonum commune); quodsi finis legis solum negative ces­
sat, bonum commune exigit, ut lex, quae propter bonum commune lata
est, ab omnibus observetur; etenim nisi ab omnibus observari debeat,
brevi efficaciam amittit, quia multi, putantes finem legis pro ipsis
cessasse, legem non observarent et suo exemplo plures alios seduce­
rent. Insuper si singulorum iudicio permitteretur, num in particulari casu
periculum damni cesset, eiusmodi leges propter periculum hallucina­
tionis plerisque inutiles forent.
Sententia, quae tenet cessare legem, quando finis eius mere negative cessat,
et quam nonnulli auctores (Tamburini) probabilem habent, in praxim non de­
ducitur, quia probabilitate carere videtur. Ratio illius sententiae est haec: Sicut
lex universaliter cessat, si finis legis pro tota communitate cessat, quia lex facta
est inutilis, ita lex particulariter cessare debet, ubi finis legis pro persona par­
ticulari cessat, quia observatio legis pro hac persona est inutilis. Verum haec
ratio probabilitate caret, quia observatio legis, quae pro persona particulari est
Inutilis, pro communitate utilis, quin etiam necessaria est, ideo legislator cen­
setur urgere legem, cuius finis negative tantum cessat. Sic numquam omittitur
proclamatio matrimonii, etsi nullum sit invalidi matrimonii periculum; item
non permittitur lectio libri prohibiti, ubi pro persona particulari nullum timeatur
perversionis periculum.

187

QUAESTIO DECIMA.
De consuetudine.
200. Definitio. Vox consuetudo dupliciter accipitur: a. causaliter pro
actibus a communitate frequenter repetitis; b. formaliter pro iure, quod
accedente legislatoris consensu ex illis oritur. Hinc consuetudo for­
maliter definiri potest ius quoddam seu lex introducta diuturno com­
munitatis usu approbante eo, qui curam illius communitatis habet.
Probe notandum est discrimen, quod intercedit inter consuetudinem (dero­
gatoriam) et praescriptionem iuris, quacum consuetudo quandoque confundi­
tur: alia enim principia consuetudinem, alia praescriptionem regunt, quare non
eaedem utrobique condiciones requiruntur. Praesertim vero a. ad praescrip­
tionem bona fides requiritur, ad consuetudinem non requiritur; b. ad prae­
scriptionem consensus illius non requiritur, contra quem praescribitur, ad con­
suetudinem vero consensus legislatoris requiritur; c. praescriptio valet etiam
pro privato contra privatum, minime vero consuetudo. Attamen etiam consue­
tudo praescribi dicitur, quia usum diuturnum et spatium temporis requirit, ita
ut obiectum praescriptionis fieri possit.

201. Divisio. 1. Ratione extensionis consuetudo dividitur in uni­
versalem seu generalissimam, quae in universa ecclesia viget; in gene­
ralem (in se particularis est), quae in tota aliqua provincia eccle­
siastica viget; in specialem, quae in communitatibus minoribus (dioece­
sis, capitulum, ordo religiosus vel provincia religionis; non autem
parochia vel domus religiosa, quae non est monasterium sui iuris),
sed tamen legum capacibus viget; et in specialissimam, quae a per­
sonis privatis et communitatibus, quae legis non sunt capaces, obser­
vatur. Patet hanc non habere rationem legis, sed ad instar privilegii
esse tantum facultatem, aliquid agendi vel omittendi20”).
2. Ratione relationis ad legem in consuetudinem contra legem, quae
legem exsistentem aut omnino aut saltem ex parte aufert; praeter legem,
quae novam legem inducit; secundum legem, quae legem exsistentem
ipso usu confirmat vel interpretatur.
Ex hac divisione patet triplicem esse consuetudinis effectum: e. interpretandi
legem; β. inducendi novam legem; γ. abrogandi legem exsistentem.

Articulus primus.
De condicionibus requisitis.

202. Condiciones, quae requiruntur, ut consuetudo vim habeat, sunt:
1. Consensus legislatoris; sufficit autem consensus legalis.
a. Consuetudo in ecclesia vim legis a consensu competentis superio20H) Cf. Wernz-Vidal, Ius can. I. n. 236. Cn. 26.

188

Hl. De legibus

ris ecclesiastici unice obtinet209). Revera sine aliquo consensu legis­
latoris nulla lex.
b. Ut consuetudo vim legis obtineat, non requiritur consensus per­
sonalis, sed sufficit legalis: nihil enim impedit, quominus legislator
lege universali statuat, consuetudinem debitis qualitatibus praeditam
vim legis habere; quod si legislator fecerit, consuetudo vim legis acci­
pit sine ulteriore consensu; id autem ipso iure statutum est210).
a. Consensus potest esse personalis, quo superior ipse, aut legalis, quo ius
vel lex universalis consuetudinem approbat. Personalis supponit cognitionem
consuetudinis, legalis eam non exigit. Consensus personalis est expressus, si
legislator dat licentiam inducendi consuetudinem, et est tacitus, si legislator
consuetudinis conscius ei non resistit, cum facile resistere possit. Quare con­
suetudo, quam legislator prudenti silentio tantummodo tolerat, vim legis per
consensum personalem obtinere nequit.
β. Consensus legalis definiri solet praevia approbatio facta per voluntatem
universalem in iure expressam approbandi quamcunque consuetudinem debitis
condicionibus vestitam.
γ. Si pro consuetudine habetur consensus personalis, etiam tacitus tantum,
non requiritur legitimum tempus ad consuetudinem inducendam, sed statim
cessat obligatio legis; est potius abrogatio legis; nova autem obligatio post
Codicem non oriri videtur nisi per legem formaliter latam vel per consuetudinem
tempore statuto observatam.

2. Ex parte materiae: ut consuetudo sit rationabilis, i. e. talis, quae
a legislatore tamquam utilis statui posset, quamvis legi praesenti sit
contraria; rationabilis ergo non est, quae iuri naturali vel divino est
contraria, vel quae in lege expresse reprobatur211).
Ut sit rationabilis non requiritur, ut sit melior et perfectior quam lex ex­
sistens; possunt enim esse diversi modi agendi, qui a legislatore praecipi pos­
sent tamquam utiles, quamvis unus perfectior sit aliis. Neque requiritur, ut sine
peccato inchoetur; qui emm consuetudinem contra legem inducunt, initio ple­
rumque peccant; sed irrationabilis esset, utpote legi altiori contraria, quae occa­
sionem peccati crearet, v. g. usus, qui legem de libris prohibitis vel de clausura
religiosorum tollere vellent.

3. Ex parte subiecti: ut inducatur a communitate, quae legis eccle­
siasticae recipiendae capax est212); talis est ecclesia universa, dioece­
sis, ordo religiosus, quandoque etiam huius provincia (semper moraliter intelligendo de maiore parte communitatis); capax non est
paroecia213) domus religiosa, quae non sit monasterium sui iuris.
4 Ex parte actuum: ut sint frequentes, uniformes, publici, deliberati.
facti cum intentione se obligandi vel deobligandi.
»») Cn. 25.
Cn. 27 28.
«’) Cn. 27 § 2.
«’) Cn. 26.
’*’) Vermcersch-Crcusen (Epitome I, 138, 2) conantur probare etiam paroec im habere populum stabilem et legis recipiendae et ideo consuetudinis efformandae capacem esse.

De consuetudine

189

a. Quoad priora requisita non est difficultas: excluduntur actus nositi vel
omissi ex ignorantia, metu, errore, ex mera mconsideratione vel levitate, simi­
liter, quae ex mera devotione exercentur, ut terna salutatio angelica.
b. Quoad intentionem dicendum est: si agitur de consuetudine praeter legem
quae novam obligationem imponit, requiritur positiva intentio se obligandi2’*),
si agitur de consuetudine contra legem, non opus est, ut subditi legem cognos­
cant, et nihilominus contra eam agant, sed sufficit, ut contrarius usus ita inva­
lescat, ut legislator sine aliqua perturbatione populi contradicere non posset
Si agitur de actibus ex mera devotione positis, animus se obligandi quando­
que colligitur ex adiunctis, v. g. si ob'ervelur cum aliquo incommodo, si trans­
gressores puniantur, si homines probi communiter ita iudicent.

5. Ex parte ducationis: tempus a lege statutum, quod est pro con­
suetudine tum contra215), tum praeter216217
) legem, sunt 40 anni continui
et completi; contra legem vero, quae continet clausulam futuras con­
suetudines prohibentem, debet esse centenaria vel immemorabilis211).
Supposito dubio positivo circa consuetudinem, adeo ut ex una parte vere pro­
babile sit omnia haberi, quae ad legitimam consuetudinem inducendam requi­
runtur, et pari modo ex altera parte probabile sit aliquid eorum deesse, quae
ad legitimam consuetudinem requiruntur, ita distinguendum est: a. in dubio
circa consuetudinem praeter legem consuetudo nondum obligat: dubium nam­
que est, num consuetudo vim legis obtinuerit; lex autem dubia non obligat;
b. in dubio circa consuetudinem contra legem lex non amplius obligat: eo enim,
quod consuetudo contraria probabiliter a lege deobligat, ipsa lex facta est du­
bia; lex autem dubia non obligat.

Articulus secundus.

De effectibus consuetudinis.
De duplici tantum consuetudine hic agendum est. < de consuetudine deroga­
toria seu contra legem et β. de consuetudine obligatoria seu praeter legem.

205. Eius vis derogatoria. 1. Consuetudinem ecclesiasticam, de qua
sola hic agitur, habere vim abrogandi legem constat ex iure canonico,
quod consuetudini hanc efficaciam expresse tribuit218). Et sane eadem
est vis consuetudinis et legis; lex autem posterior abrogare potest
priorem; ergo etiam consuetudo id potest, modo debitis vestita sit
condicionibus.
2. Consuetudo abrogare non potest legem naturalem, quia haec est
immutabilis, nec legem positivam divinam, quia vis consuetudinis ab
auctoritate humana derivatur, nempe a consensu legislatoris humani;
Cn. 28.
2«) Cn. 27 § 1.
21°) Cn. 28.
217 ) Cn. 27 § 1.
218) Codex iuris can. cn. 27 habet: Consuetudo iuri ecdesiastico praeiudicium non ahert nisi juerit rationabilis et legitime praescripta.

III. De legibus

190

atqui auctoritas humana nihil potest contra legem divinam; sed ab­
rogare solum potest legem ecclesiasticam.
Etsi consuetudo non habeat vim abrogandi legem divinam, eam tamen inter­
pretari i. e. indicare potest, quomodo lex ex mente legislatoris intelligenda et
observanda sit. Haec tamen consuetudo, interpres legis divinae, regi debet in­
fallibili iudicio ecclesiae, quae sola est authentica interpres institutionum et man­
datorum Christi.

3. Nulla est lex ecclesiastica, quae contraria consuetudine abrogari
non possit, nisi in iure expresse reprobetur'210).
Ergo legitima consuetudo abrogare potest etiam:
a. Legem expresse prohibentem contrariam consuetudinem. De qua Codex
haec habet: Contra legem ecclesiasticam, quae clausulam continet futuras con­
suetudines prohibentem, sola praescribere potest rationabilis consuetudo cen­
tenaria aut immemorabilis220).
ft. Legem irritantem: lex enim irritans abrogari potest per aliam legem; ergo
etiam per consuetudinem, quae eiusdem est auctoritatis.
c. Consuetudinem aliquam exsistentem.
Ergo consuetudo universalis abrogare potest consuetudinem universalem, et
consuetudo particularis particularem; universali autem consuetudini particu­
laris derogare potest ex parte, in eo scilicet loco, in quo particularis consue­
tudo invaluit.

204. Eius vis obligandi. 1. Consuetudinem vim habere inducendi
legem, si debitis condicionibus fuerit vestita, Codex expresse decla­
rat221).
Lex per consuetudinem introducta vocatur lex non scripta, ut distinguatur a
lege scripta, quae expressa legislatoris ordinatione constituitur et promulgatur.

2. Consuetudo imponere potest quamcunque legem: praeceptivam,
irritantem, immo etiam mere poenalem: consuetudo enim efficere
potest, quod efficit ipsa lex; atqui lex quamcunque obligationem im­
ponere potest.
Constat legem omnes clericos in sacris constitutos ad recitationem officii
obligantem et nonnulla impedimenta matrimonii dirimentia ut impedimen­
tum disparitatis cultus consuetudine inducta esse, quod tamen hodie fieri non
iam potest
*
22).

205. Num nova lex auferat contrarias consuetudines vigentes.
a. Consuetudo contra aut praeter legem per novam legem contra­
riam revocatur; sed consuetudinem centenariam vel immemorabilem
nova lex non revocat et lex generalis non revocat consuetudinem par­
ticularem, nisi lex de eisdem expressam mentionem faciat223;.
21β)
«»)
221 )
»2)
«»)

Cn. 27.
Cn. 27, 1.
Cn. 28.
Cn. 1041.
Cn. 30.

De consuetudine

191

b. Quid vero leges Codicis quoad consuetudines eousque vigentes
efficiant, haec sunl224) :
Consuetudines sive universales sive particulares, quae ipsis cano­
nibus expresse reprobantur, corrigi debent, licet sint immemora­
biles2'").
Consuetudines, quae non expresse reprobantur et centenariae vel
immemorabiles sunt, tolerari possunt, si locorum ordinarii existimant,
eas prudenter removeri non posse. Aliae autem, quae non sunt cen­
tenariae, suppressae sunt, nisi Codex aliud expresse statuat.*22

Cn. 5.
22S) Cn. 5. Consuetudo immemorabilis ea est, cuius initii memoria vulgaris
non exsistit. Non dicitur: cuius initii cognitio non exsistit; ideo consuetudo
immcmorialis esse potest, etsi eius initia ex historia probe nota sint, modo eius
exsistentia hominum nunc viventium memoriam (centum circiter annos) trans­
cendat.

111. De legibus

192

QUAESTIO UNDECIMA.
De collisione officiorum et iurium.
206, Notiones.

1. Officia pro diversitate legum, ex quibus oriuntur, sunt:
a. officia affirmativa, quae ex praeceptis, et officia negativa, quae
ex prohibitionibus oriuntur;
b. absoluta, quae simpliciter et sine exceptione, et hypothetica, quae
solum in certis suppositionibus obligant;
c. naturalia, quae in lege naturae, et positiva, quae in lege positiva
sive divina sive humana fundantur;
d. superiora et inferiora, prout ad maiora vel minora bona servanda,
ad maiora vel minora mala advertenda referuntur;
e. iustitiae, quae obligant ex debito stricto vel saltem legali, et alia­
rum virtutum, v. g. caritatis, quae obligant ex debito morali.

2. Cum iura correspondeant officiis iustitiae, eodem modo atque
officia distinguuntur; in specie notanda sunt:
a. iura connata, quae cum ipsa natura rationali habentur, et iura
acquisita, quae ex contractibus vel per legem positivam obtinentur.
b. iura inalienabilia, quibus nullatenus renuntiari potest, et alienabilia, quibus renuntiari potest: quod enim homini sive ad finem ulti­
mum assequendum sive ad moralem obligationem implendam neces­
sarium est, abdicari non potest.
3. Collisio officiorum est concursus complurium obligationum, quae
simul impleri non possunt.
Sic in casu iniusti aggressoris ius servandi vitam propriam et obligatio ser­
vandi vitam alienam collidunt. Cum ius servandi propriam praestantius sit, al­
tera obligatio vim suam amittit.

a. Sunt auctores, qui putent, collisionem officiorum in obiectiva
rerum veritate exsistere; per peccatum enim harmoniam et ordinem
moralem turbatum esse, insuper officia vitae terrenae et aeternae, individualis et socialis saepe invicem opposita esse, ita ut collisio non
solum error singulorum mere subiectivus sit, sed fundatus in disharmonia obiectiva. — Nihilominus dicendum est, collisionem officiorum
esse mere apparentem; omnes enim leges et omnia officia ultimatim
fundantur in sapientia et voluntate divina, ex qua omnis obligatio pro­
ficiscitur et proinde obiectivam repugnantiam continere non possunt;
alterutra solum obligatio in rerum veritate exsistit; concedendum qui­
dem est, harmoniam turbatam et varias relationes hominum nunc tem­
poris valde complexas esse; et exinde cognitionem difficiliorem fieri;
attamen ultima ratio apparentis collisionis est imperfecta et in-

De collisione officiorum et iurium

193

adaequata cognitio legum et condicionum pro earum valore requisi­
tarum226).
b. Quare in casu, quo officia collidunt, de hac re potissimum agitur,
ut collisio solvatur seu ut determinetur, quaenam obligatio inter colli­
dentes, ceteris cessantibus, exigat, ut impleatur. Ad hoc determinan­
dum plures regulae statuuntur.
207. Regulae ad solvendam collisionem. Supremum in hac re prin­
cipium hoc est: Praevalet obligatio oriens ex lege, quae spectata na­
tura et fine maioris momenti est. Unde sequentes regulae inferuntur:
a. Praecepta legis naturae praeferenda sunt praeceptis legis posi­
tivae divinae, haec praeceptis legis positivae humanae; inter haec prae­
cepta legis ecclesiasticae praevalent praeceptis legis civilis, id quod ex
diverso fine harum legum eruitur, quorum unus altero nobilior est.
Lex, quae exigit, ut proximo egenti subveniamus, superior est lege abstinendi
ab operibus servilibus (cf. Matth. 12, 1—14); lex servandi sanitatem praefe­
renda est legi ieiunii vel abstinentiae.
Non licet mentiri nec turpe negotium exercere ad subveniendum egenti.

c. Praecepta iustitiae quibus in altero respondet ius strictum, in
genere praevalent praeceptis caritatis, ubi illud non verificatur.
Si simul concurrunt obligatio solvendi debitum et dandi eleemosynam, prae­
valet prior, quae est iustitiae, prae obligatione posteriore, quae est caritatis.
Attamen si cui solvendum est debitum, quo soluto debitor se coniicit in gra­
vem necessitatem, potest différé solutionem, quamvis sit obligatio iustitiae.

d. Praecepta (negativa et positiva), quae maiora bona tuentur, prae­
valent legibus, quae minora tuentur; ideo praecepta, quae referuntur
ad bona spiritualia, bona interna, bona communia, praeferenda sunt
praeceptis, quae referuntur ad bona corporalia, externa, privata.
Sic civis militare tenetur, etsi propria vita vel propria familia damnum patia­
tur. — Sacerdos vel medicus aegrotos iuvare tenetur, etsi propria sanitas vel
propria familia periclitetur. — Non licet a fide deficere ad vitam servandam;
nec fidem negare ad declinandam persecutionem. — Famulus, cui famulatus est
occasio peccati, quae miliis mediis removeri potest, tenetur famulatum deserere,
etsi damna temporalia essent gravissima. — Non licet vitam periculo exponere
propter exiguum aliquod bonum temporale.

e. Quodsi in casu officiorum collidentium post diligens examen de­
terminari non possit, quaenam obligatio praevaleat, et simul urgeat
necessitas operandi, electio pro arbitrio fieri potest. Error, qui in hoc
casu forte committitur, involuntarius est neque agenti imputatur.
207 a. Ethica situationis2^»), quam vocant, est »nova« quaedam
scientia moralis, quae fundatur in systemate ^philosophiae existen22€) Cf. Koch, Moraltheologie p. 94. Mausbach-Ermecke, I. c. 142.
220 «) pius xut Allocutio ad »Fédération mondial de jeunesses féminines
*
catholiques
Romae, die 18. IV. 1952 habita. A AS 44 (1952) 413—419. Cf. Hürth,
13 Noldln. Vol. I

194

III De legibus

*tialis (ideo nomen »exsistentialismus ethicus
*
), vult scientiam mo­
ralem omnino personalem construere (sindividualismum ethicum
*)
affirmans: Inter Deum et hominem non intervenit valor vel ordo qui­
dam valorum neque societas neque auctoritas vel lex, sed persona
humana patri coelesti fiducialiter occurrit (personliche Begcgnung
zwischen Gott und Mensch) ac secundum propriam scientiam et con­
scientiam (non ^passive
*
vel »receptive« scilicet respiciens auctori­
tatem vel legem), sed ^sincere, active, productive
*
decidi<t quaestiones
morales, sicuti decet filium maiorennem (»mündiger Christ«), qui
scit aleam privatam (risque personnel, Wagnis) dictaminis conscien­
tiae in se suscipere.
Haec nova scientia moralis renuit leges morales ex essentiis rerum et per­
sonarum >abstrahere< easque casibus concretis applicare (sicuti hucusque fecit
>ethica essentialisc, Wesens - Wert - Grundsatz - Gesetzes - Moral), sed respicit
>exsistentiam< vel »situationem<, i. e. circumstantias individuates, semper
variantes, non reductibiles ad normas rigidas et aeternas. Ideo non abstracta
principia, ut leges decalogi vel Ecclesiae conscientiam determinare possunt, sed
bonum et perfectio personalis; Deus non attendit actiones, sed rectam, sinceram
intentionem. Potest ergo horne e. g. uxorem dimittere, fidem abicere, si in con­
creta situatione sincere iudicat hoc conducere ad bonum et perfectionem per­
sonalem.
Fautores huius sententiae inveniuntur inter protestantes (E. Grisebach) sed
etiam inter catholicos, uti E. Michel, qui hoc modo ^theologiam laicalem« (ipse
non est clericus) evolvit. Sunt multi, qui hac nova theoria homines in difficilllimis situationibus adiuvare velint.

b. Ethica situationis corruit cum fundamento philosophico, cui innititwi=aeb) ; revera generalia principia et leges, quas explicite reicit im­
plicite proponit226 c). Praeterea sub condicionibus utcumque varianti­
bus semper habetur eadem natura humana, ex cuius relationibus ad
Deum, proximum, mundum facile deducuntur principia moralia univer­
salia in concreta situatione prudenter adhibenda.

Ita S. Scriptura independenter a quibuslibet circumstantiis de incre­
dulis in genere dicit: »Invisibilia enim ipsius a creatura mundi per ea,
quae facta sunt, intellecta conspiciuntur... ita ut sint inexcusabiles.
*
(Rm. 1, 20.)
Annotationes, Per. 41 (1952) 231—244. Fuchs, Situationsethik in theolog. Sicht,
Scholastik, 27 (1952) 161—182. Idem, Situation und Entscheidung (Frankfurt
1952). Idem, Lex naturae, praesertim 116—136. Hâring, 1. c. 314—318.
iweb) pius xii Litt. Enc. Humani generis: »Huiusmodi evolutionis commenta,
quibus omne, quod absolutum, firmum, imutabile est, repudiatur, viam stra­
verunt novae aberranti philosophiae, quae cum< idealismo, immanentismo ac
pragmatismoc contendens >existentialismi« nomen nacta est, utpote quae immu­
tabilibus rerum essentiis posthabitis, de singulorum »existentia« tantum solicita
sit.< A AS 42 (1950) 563.
22ec Steinbüchel, Systematische Wesensethik und existentielle Situation, in
Tillmann, 1. c. I. 1. pg. 237—257.

De collisione officiorum et iurium

195

Neque »opus legis scriptum in cordibus suis
*
(Rm. 2, 15), si ex
essentis rerum deducitur, in fundamento nititur a Deo extrinseco ab
eoque independence, sed omnes res creatae (ut vestigia vel imagines
Dei) sunt quasi-verbum Dei ad hominem (>Deus enim illis manifesta­
vit Rm. 1, 19); revelant leges morales et ab homine postulant re­
sponsum, ut vero quodam sensu homo legi obediens occurrat Deo
patri. Personalis ille occursus clarior adhuc fit, si attenditur finis
supernaturalis Hominis (»Si autem vis ad vitam ingredi, serva man­
*
data!
Mt. 19, 17). Deus utique »intuetur cor
*
(1 Sm. 16, 7), sed
postulat etiam actiones externas, »quoniam fides sine operibus moriua
est« (Jac. 2, 20); nec idem valet, utrum opera sint moraliter bona
vel mala, cum scriptum sit: »Et non (sicut blasphemamur, et sicut
aiunt quidam nos dicere) faciamus mala, ut veniant bona: quorum
damnatio iusta est« (Rm. 3, 8). Denique sunt situationes, in quibus
Deus postulat actiones heroicas, imo martyrium·.
Ergo neque > legal ismus
*
neque »sinceritas conscientiae
*
hominem
ducit ad Deumi, sed conscientia Christiana rite instructa auctoritatis
divinae et humanae legibus.
c. Instructio S. Congr. S. Officii diei 2 febr. 1956 220d) interdicit et prohibet
defendere inter catholicos doctrinam ethicae situationis, quovis nomine (v. g
ethicae spiritus, ethicae libertatis, ethicae personae) designetur. Sunt enim ca­
tholici, qui quidem reicere volunt ethicum laxismum, libertinismum, autonomisinum; admittunt etiam generalia principia ethicae obiectivae (v. c. decalogum),
sed restingunt absolutum valorem principiorum et leges altiori principio >instinctus et sensus moralise subordinant. Saltem in difficillimis quaestionibus, ut de
onanismo coniugali, de solitariae pollutionis directa procuratione ex causa
honesta, de suicidio ad praecavenda damna aliorum, concedunt homini iudicare
non in terminis >scholae« vel >scientiac« sed quoad >rem< et leges naturae (existentis et ideo) mutabiles situationi adaptare.
Quamvis sincera intentio adiuvandi homines in >multis conflictibus ethicis
aliter insolubilibus
*
certe laudanda est, tamen multa sunt in tali systemate,
quae probari nequeunt, imprimis 1. quod ordo moralis obiectivus, ab homine
independens (cf. n. 34—39) subiciatur intimo cuidam mentis iudicio ac lumini,
quo individuum immediate et intuitive, quasi unico ictu oculi perspiciat, quid
recte agendum sit; et 2. quod mutabilitas naturae concretae et corresponden­
ts legis naturalis concretae immoderate exaggeretur (cf. n. 113, 116). Quae vero
habeantur elementa vera in tali systemate, quaeque attendenda sint pastori in
cura animorum, bene exponit Kraus, Situationsethik ais pastoral- und moraltheologisches Problem (Mainz, Bischôfliches Ordinariat 1956).

220<i) AAS 48 (1956) 144 s. Cf. Hürth, Annotationes, Per. 45 (1956) 140—204

13*

197

LIBER QUARTUS.
De conscientia1).

QUAESTIO PRIMA.
De natura conscientiae.

Articulus primus.

De conscientia in genere.
208. Conscientia. 1. Sicut conscientia psychologica est cognitio
actus proprii interni, ita conscientia moralis, de qua hic agimus, esi
indicium de indole morali nostrarum actionum.
2. I labitualis autem facultas ita iudicandi similiter conscientia vo­
cari solet; ita latina vox tum habitum, tum actum significat; graece
pro actu συνείδησις, pro habitu συντήρησις usurpatur2).
3. Exsistentia conscientiae moralis est factum universale: omnes
enim homines, culti aeque ac barbari, vocem conscientiae in semetipsis percipiunt.
Huius rei testimonia sedulo collegerunt auctores supra citati, praesertim
Cathrein. S. scriptura conscientiam ubique supponit, cum eius varias activitates
passim describat3).

4. Conscientia ut synteresis est quaedam proprietas intellectus, qua
hic magna facilitate atque evidentia cognoscit universalissima prin­
cipia moralia seu suprema principia legis naturalis. Deinde vero syn­
teresis etiam ipsa haec principia significat.
a. Eiusmodi principia sunt e. g. bonum faciendum, malum vitandum; quod
tibi non vis fieri, alteri ne feceris; supremum numen colendum est: promissa
servanda sunt; praecepta impleri debent, et alia suprema principia legis natu­
ralis. Ex his principiis universalibus scientia moralis deducit veritates, quas
ipsa docet, e. g. bonum faciendum est; sed miseris subvenire bonum est; ergo

x) S. Th. 1. II. q. 10. S. Alphonsus I. 1. tr. 1. n. 1—89. Sporer-Bierbaum,
Theologia mor. decalog. (Paderbornae 1897) I. tr. 1. n. 1—109. Reuter, Theolog. mor. pr. 1. tr. 2. n. 59 ss. Bouquillon 1. C. pr. 2. n 243 ss. Lchmkuhl 1. n.
111 sqq. Ballerini-Palmieri, Opus theolog. mor.3 (Prati [1898) I.) n. 130—235.
Cathrein, Das Gewissen und die Gewissensfreiheit (Freiburg 1906). Rodrigo,
Praelectiones theologico-morales Comillenses Ser. 1. tom. 111. Tractatus de
conscientia morali (Santander 1954).
a) Secundum s. Hieronymum (com. in Ezech. 1. 1. c. 1. n. 10; M. L. 25 p. 22);
cum hic sit unicus locus inter graecos scriptores, probabilius censetur esse
mendum pro συνειδήσεις.
3) Gen 3; 4, 14; Prov. 12, 18; Matth. 27, 3 s; Rom. 2, 14—16; 1 Cor. 8, 7ss.;
2 Cor. 1, 12; 1 loan. 3, 19 s.

198

IV. De conscientia

miseris subveniendum est. Malum vitandum est; adulterium malum est; ergo
adulterium vitandum est. Haec veritates deductae scientiam moralem consti­
tuunt. Ad haec judicia deducenda intellectus habitum acquirere potest, qui pa­
riter vocatur scientia moralis. In formandis principiis synteresis intellectus non
errat; in formandis principiis scientiae moralis errare potest et aliquando errat.
b. Inest homini ingenita dispositio ad vitam moralem ducendam (eine sittliche Anlage), quae dispositio duo complectitur: dispositionem intellectus ad
cognoscendam legem moralem et naturalem, propensionem voluntatis sequendi
leges morales ab intellectu propositas tamquam normam liberae activitatis. Cum
utraque dispositio nomine conscientiae (synteresis) significetur, patet con­
scientiam hoc sensu integram vitam moralem, prout ab intellectu et voluntate
procedit, designare, ut cum hominem dicimus religiosum vel religione carentem
(gewissenhaft, gewissenlos).
c. Conscientia, cum sit dispositio et qualitas habitualis intellectus et volun­
tatis, excoli et perfici potest et debet; quoad intellectum, eo quod leges ser­
vandas discendo scientiam moralem nobis comparamus; quoad voluntatem, eo
quod legibus moralibus prompte oboediamus. Eadem conscientia, etsi nun­
quam penitus exstingui possit, negligentia tamen et praesertim vitiis et volup­
tatibus obnubilari, infirmari, quin etiam vitiari potest. Hinc aeque de conscientia
illuminata et vigilante, ac de conscientia cauteriata et dormiente loquimur.

209. Conscientia ut συνείδησις. Conscientia moralis altero (pro­
prio) sensu est iudicium mentis de moralitate actionis proxime prac­
ticum, quod quidem iudicium dictamen (conscientiae) vocari solet.
a. Iudicium mentis, quod pro obiecto habet actionis humanae moralitatem,
aliud est remote practicum seu speculativum, quod actiones in abstracto et in
genere respicit, ut furtum esse vitandum, egeno esse succurrendum; aliud
proxime practicum seu simpliciter practicum, quod refertur ad actiones morales
in concreto et in particulari hic et nunc ponendas simul cum omnibus adiunctis,
«n quibus reperiuntur, et voluntatem agentis immediate dirigit, e. g. hanc rem
a me non esse auferendam utpote alienam, huic homini nunc mihi esse sub­
veniendum utpote egeno; non illud sed hoc vocatur conscientia.
b. Veritates tum synteresis tum scientiae moralis universales sunt; conscien­
tia econtra versatur circa singularem actionem nunc ponendam, eius proinde
dictamina particularia sunt, immediate tamen ex veritatibus scientiae moralis,
mediate ex veritatibus synteresis deducta. Ideo dictamen conscientiae virtualiter
aequivalet conclusioni alicuius syllogismi, cuius maior continet legem moralem,
minor actionem hic et nunc ponendam, cui lex applicatur, et conclusio exhibet
convenientiam vel disconvenientiam actionis cum lege, e. g. furtum est illicitum;
haec actio est furtum; ergo haec actio est illicita.

210. Principia primaria. 1. Homo honeste agere non potest sine in­
dicio practico de bonitate actionis.
Probatur a. ex s. scriptura: S. Paulus loquens de scandalo ex usu
ciborum ludaeis prohibitorum duplicem statum mentis distinguit, fidem,
i. e. firmum iudicium de bonitate actionis, et incertitudinem, qua quis
huc illueque vertitur; qui fidem habet, non peccat; quod vero non est
ex fide, peccatum est.
Pom. 14, 21 sqq.: >Bonum est non manducare carnem et non bibere vinum,
neque in quo frater tuus offenditur aut scandalizatur aut infirmatur. Tu fidem
habes? penes temetipsum habe coram Deo. Beatus qui non iudicat (ό μή χρίνωνι

De natura conscientiae

199

semetipsum in eo quod probat. Qui autem discernit (ό δέ διαχρινόμβνο:), si man­
ducaverit, damnatus est, quia non ex fide. Omne autem, quod non est ex fide,
peccatum est.<

b. Ex ratione: voluntas enim, cum sit potentia caeca, indiget con­
venienti directione; atqui directionem voluntas accipere solum potest
a conscientia: nam illa potentia, a qua voluntas naturaliter in suis
operationibus dependet, est ratio; ratio autem, quae in particulari casu
dictat, hoc esse faciendum, quia bonum, illud omittendum, quia malum,
est conscientia.
Dicitur regula proxima, quia voluntati magis propinqua est quam
lex, et dicitur regula subieciiva et interna, ut distinguatur a lege, quae
est norma obiectiva et externa.
Ergo, quod probe notandum est, actiones humanae suam bonitatem aut
malitiam moralem (formalem) non sumunt a norma moralitatis vel a lege, ut
in se est, sed a lege, prout per dictamen conscientiae voluntati proponitur seu
a conscientia; quare absque ratione de praeteritis actionibus bona fide positis
anguntur, qui postea audiunt eas fuisse peccaminosas.

2. Conscientiae vere convenit vis obligandi: legi enim vere proprieque dictae convenit vis obligandi; ergo etiam conscientiae, quae non
est nisi lex ad singulas actiones humanas applicata. Eadem est igitur
vis obligatoria conscientiae, quae est legis; et quoniam omnis obli­
gatio legis a voluntate Dei est derivanda, conscientia tum voluntas Dei
tum vox Dei vulgo neque inepte appellatur.
Quoniam autem Deus voluntatem suam nobis manifestat per rationem nostram,
quae falli potest, dictamen conscientiae potest esse erroneum; hinc fieri potest,
ut sequi teneamur conscientiam malum praecipientem.

211. Divisio. Conscientia multipliciter dividitur:

1. Ratione actuum, ad quos refertur, in antecedentem et consequen­
tem, prouti actus aut mox ponendi aut iam positi sunt; illa indicat, quid
bonum vel malum, quid faciendum vel omittendum sit, haec autem
praeteritum approbat vel accusat vel etiam, si id fieri potest, excusat.
Conscientia antecedens a Deo nobis data est ut dux et moderatrix vitae
nostrae moralis, quam sequi tenemur, ut ad finem vitae aeternae perveniamus;
conscientia consequens nostrarum actionum iudiccm agit laudans et approbans,
si bonae, monens, reprobans, vituperans, terrens atque castigans, si malae sunt.
Iudicium approbans testimonium bonae conscientiae dicitur, iudicium accusans
et reprobans remorsus seu vermis conscientiae. Testimonium bonae conscientiae
solatium et praemium, donum pacis internae, remorsus conscientiae angores
et poenam afferunt: Non est pax impiis
*).
Unde conscientia hominem magnopere
iuvat ad finem suum consequendum.
Nota. Conscientia antecedens est proxima regula mimum, de qua sola nobis
hic sermo est, ad quam proinde divisiones pertinent, quae sequuntur.

2. Ratione obligationis, quam manifestat, in praecipientem, prohi­
bentem et permittentem.
4) Is. 22, 57.

200

IV. De conscientia

3. Ratione assensus in certam et dubiam; certa ea est, qua mens fir­
miter absque errandi formidine iudicat actionem esse bonam et licitam
vel malam atque illicitam; dubia ea est, qua mens indicium de actionis
honestate suspendit vel format quidem, sed cum formidine errandi.
4. Ratione conformitatis cum obiecto in veram et erroneam.
a. Conscientia vera (recta) est illa, quae dictat rem, prout in se est,
erronea illa, quae dictat aliter, ac res in se est.
Inter conscientiam veram et rectam proprie loquendo discrimen intercedit
Ordinarie quidem conscientia recta etiam vera erit. Vera enim dicitur, quae
obiectivo rerum ordini consentanea est, quae ergo bonum dicit, quod reipsa
bonum est, et malum, quod reipsa malum est. Sed dictamen conscientiae est
veluti conclusio syllogismi, cuius propositio maior est principium morale, pro­
positio minor actio humana, cui illud applicatur, ut inde concludi possit, actio­
nem esse licitam vel illicitam. Porro recta dicitur conscientia, quae iuxta leges
logicas rite ex principio morali deducta est. Iam fieri potest, ut ratiocinium ex
falso principio morali procedat, unde fieri potest, ut conclusio seu conscientia
recta quidem sit, sed falsa.

b. Conscientia erronea alia est invincibilis et inculpabilis, cuius error
moraliter vinci non potest; alia vincibilis et culpabilis, cuius error adhi­
bita morali diligentia deponi potest, sed ex incuria non deponitur.
Conscientia erronea dupliciter potest esse invincibilis, aut quia agenti ne
suscipio vel dubium quidem de errore in mentem venit, aut quia orta quidem
de errore est dubitatio, attamen ne adhibita quidem morali diligentia error de­
poni et veritas inveniri potest. Sic is quoque invincibiliter errat, qui dubitans,
num tali die sit abstinentia, adhibita morali diligentia ignorat reipsa praecep­
tam esse abstinentiam. Principium tamen, quod sequitur, solum de priore modo
conscientiae invincibiliter erroneae valet; de altero modo infra sermo erit.

5. Conscientia erronea dividitur in laxam et angustam. Haec divisio
magis respicit conscientiam habitualem.

a. Laxa illa dicitur, quae inani vel leviore de causa rationem peccati
aut negat aut minuit. Ad laxam reducitur etiam conscientia cauteriata
(das abgestumpfte Gewissen)6), quae ex diuturno habitu peccandi
orta etiam peccata gravia parvipendit, et conscientia pharisaica, quae
magna praecepta parvi, parvas autem et externas observantias magni
tacit.
b. Angusta illa dicitur, quae inani vel leviore de causa rationem pec­
cati affirmat vel auget. Ac angustam reducitur conscientia scrupulosa,
quae est iudicium ex nimia formidine formatum, adesse peccatum, ubi
non est, vel maius quam est, et aliquatenus etiam conscientia perplexa,
quae cx utraque parte peccatum apprehendit.
Nota: Tenera vocatur conscientia, quae rationem peccati, etiam le­
vissimi, percipit, ubi revera est; est vera et recta.

<·) Cf. 1. Tim. 4. 2.

De natura conscientiae

201

Articulus secundus.

De obligatione sequendi conscientiam.
212. Principia. 1. Conscientiam certam et simul veram ubi praeci­
pit vel prohibet, sequi tenemur.
Conscientia enim certa est ipsa lex certo a nobis cognita et ad actio­
nem particularem applicata, si conscientia supponitur vera; atqui legem
certo cognitam sequi tenemur; ergo conscientiam certam, saltem si
simul vera est, sequi tenemur.

2. Conscientiam (subjective) certam, invincibiliter erroneam, ubi
praecipit vel prohibet, sequi tenemur, eandemque sine peccato sequi
possumus, ubi aliquid permittit.6).
Ratio primi est, quia voluntas, cum sit caeca facultas, ad recte agen­
dum tenetur sequi ductum intellectus certo praecipientis vel prohiben­
tis; ergo tenetur sequi conscientiam veram aeque atque invincibiliter
errantem, modo certa sit. Ratio secundi est, quia sequens conscientiam
permittentem vult actionem, quam iudicat licitam, id quod nequit esse
peccatum.
Quaeritur, unde conscientia erronea vim obligandi accipiat: cum enim eatenus
obliget, quatenus legem divinam renuntiat, conscientia erronea quippe quae
legem divinam reipsa non renuntiet, obligare non posse videtur. Dicendum est,
conscientiam erroneam vim obligandi haurire ex universali legis principio: bo­
num faciendum, malum vitandum est, quantum fieri potest i. e. prout nobis per
conscientiam manifestatur; unde conscientiae certae semper et in omni casu
oboedire tenemur. Conscientia ergo erronea non obligat vi praecepti parti­
cularis, quod renuntiat, sed vi praecepti universalis, quo bonum facere et malum
vitare tenemur, in quantum cognoscimus.
Vel alio modo: Deus non dirigit nos immediate per lumen suum infallibile,
sed per lumen rationis nostrae, quod ipse scit esse fallibile (sicut princeps gu­
bernat provincias dissitas per gubernatorem); in tali casu, etsi ratio nostra
discrepat sine culpa, tamen subditis norma est, quamdiu nil scitur de dis­
crepantia.
a. Principium valet de actibus qui a libera voluntate procedunt. In iis emm.
quae vitari nequeunt, non potest ex conscientia erronea committi peccatum,
quia actio vel omissio est prorsus involuntaria. Qui putat inhonestas vel blas­
phemas cogitationes sine consensu ortas iam esse peccata, non peccat, etsi eius­
modi cogitationes habeat, quia efficere nequit, ut mentem non subeant. Item
incarcerating qui erronee putat se peccare, eo quod omittit sacrum, reipsa non
peccat.
b. Hinc si cui conscientia dictet se teneri proximo periclitanti subvenire per
mendacium, peccat contra caritatem, si non illud dicit, quod conscientia in hoc
casu erronee censet dicendum7).
c. Qui opus ex se malum ponit, quod ex conscientia erronea existimat esse
bonum, non solum non peccat, sed ex multorum sententia opus bonum exercet
et suppositis supponendis per illud etiam meretur.
°) In s. scriptura hoc principium invenire potest e. g. Gcn. 20. 4—7; Io. 9, 41;
15, 22. Rodrigo, De iure sectandi conscientiam, Analecta Gregoriana vol. 68,
series facult. theol., sectio A. n. 11. 441—461 (Romae 1954).
7) Gary, Compendium theologiae mor. 1. n. 38.

202

IV. De conscientia

d. Peccatum ex erronea conscientia commissum est eiusdem gravitatis et
speciei, ac si ex vera conscientia commissum esset. Qui ergo erronee putans
audiendum esse sacrum istud omittit, graviter peccat contra ecclesiae praecep­
tum et in confessione sufficit dicere: sacrum omisi. Qui percutit hominem erro­
nee putans esse sacerdotem, aeque sacrilegium committit, ac si reipsa sacer­
dotem percussisset. Si tamen confessarius suspicatur poenitentem peccasse ex
conscientia erronea, eum interroget, num reapse indicaverit se graviter peccare,
eumque de rei veritate instituat8*).
e. Si ergo conscientia dictet licitum esse furari ad subveniendum pauperi,
furtum ex conscientia invincibiliter erronea non esset peccatum.

3. Conscientiam vincibiliter erroneam, sive prohibet sive permittit,
nec sequi nec contra eam agere licet, sed errorem ante actionem de­
ponere tenemur: etenim sic agens se exponeret scienter periculo pec­
candi6). Si tamen ageretur de actu bono, quem quis existimat esse
praeceptum, posset sequi conscientiam vincibiliter erroneam, nec tene­
retur errorem deponere.
>Qui putat, sed cum dubio, sibi furandum esse a divite, ut succurrat egenti,
peccat sive cum ciusmodi conscientia furetur, sive non furetur. Debet ergo
ante actionem, si fieri possit, errorem deponere inquirendo veritatem
*
10). —
Sed qui cum dubio putat hodie sibi audiendum esse sacrum et pergit ad audien­
dum sacrum, non tenetur inquirens veritatem deponere errorem.
Nota. Ut confessarius dignoscere possit, utrum conscientia fuerit invincibiliter
an vincibiliter erronea, interroget poenitentem; a. num aliquam indecentiam in
actu adverterit vel saltem de eius liceitate dubitaverit; b. num conscientia ipsi
dictaverit aliquem ea de re interrogandum esse. Quodsi utrumque neget, error
fuit invincibilis; si alterutrum affirmet, error vincibilis et culpabilis fuit, et
quidem graviter culpabilis, si rem, de qua agebatur, ut rem magni momenti
apprehenderit.

215. De conscientia laxa. Conscientia laxa plerumque habilum de­
notat, illam nempe animi dispositionem, quae tendit in moralem liber­
tatem plus aequo extendendam; si actum significat, est indicium, quod
ex leviore motivo iudicat licitum esse, quod illicitum, vel leve pecca­
tum esse, quod grave est. Et conscientia laxa consequens est iudicium,
quod ex levi motivo iudicat non fuisse grave peccatum, ubi reipsa
grave commissum fuit.
Principia, a. Per se graviter peccant, qui scientes se habere con­
scientiam laxam praeceptum in re gravi transgrediuntur; vel enim
confusam gravis peccati cognitionem habent, vel saltem obligationem
cognoscunt, ante actionem deponendi conscientiam laxam; ideo scien­
ter se exponunt periculo proximo praeceptum grave violandi. Neque
eos excusat error, quo iudicant non esse peccatum, quia error in causa
voluntarius est.
Qui nesciunt se esse laxae conscientiae et ad malitiam actionis ne in confuso
quidem advertunζ propter ignorantiam a peccato excusantur. Immo per acci-

") Cf. Lugo, De poenit. disp. 16. n. 499 ss.
·) Ideo damnata est ab Iruioccntio XI. sententia 11 (D. 1231): >Ad dubia,
quae occurrunt, an recte procedatur necne, non opus est reflectere.*
l0) Gury, I. c. n. 38.

De natura conscientiae

203

dens ille, qui scit se esse laxae conscientiae, a peccato mortali immunis esse
potest, ubi nempe neque ad malitiam actionis neque ad obligationem accuratius
in eius malitiam investigandi ne in confuso quidem advertit.

b. In dubio de pleno consensu in peccatum praesumendum est eos
plene consensisse, quemadmodum illi, qui timoratae sunt conscientiae,
in dubio non consensisse praesumuntur: ex ordinarie enim contingenti­
bus morali certitudine ad particulare factum recte concluditur.
c. Qui laxa conscientia laborat, sub gravi eam deponere tenetur, quia
deponere tenetur habituale periculum, in quo versatur, graviter pec­
candi.
214. De conscientia perplexa. 1. Conscientia perplexa eo sensu,
quod homo in medio duorum praeceptorum constitutus peccare credit
(ex errore), quamcumque partem eligat, secundum s. Alphonsiini (n
10) ita solvitur: »Si potest actionem suspendere, tenetur illam differre,
donec consulat sapientes; si vero suspendere nequeat, tenetur eligere
minus malum, vitando potius transgressionem iuris naturalis, quam
liumani aut positive divini. Si autem non possit discernere quidnam
sit minus malum, quamlibet partem eligat, non peccat; quia in huiusmodi casu deest libertas necessaria ad peccatum formale.
*
Exemplo sit homo, qui die festo assistens infirmo existimat se peccare, si
remaneat, et pariter se peccare, si accedat ad ecclesiam, vel sacerdos, qui sacrum
faciens putat se peccaturum, si repetat formam consecrationis^ et pariter se
peccaturum, si eam non repetat, vel confessarius, qui timet se peccaturum dene­
gando absolutionem, quia poenitentem a sacramentis prorsus absterret, et se
peccaturum concedendo absolutionem, quia sacramentum indigno administrat;
faciat, quod voluerit: nulla enim exsistit necessitas peccandi.

2. Conscientia autem perplexa, quatenus ad angustam reducitur, eo
quod homo ex inani timore putat adesse peccatum ex utraque parte,
tractanda est fere sicut scrupulosa; scilicet ex directione confessarii
discat agere contra illud iudicium ex timore ortum.
Articulus tertius.

De conscientia scrupulosa1’).

215. Notiones. 1. Scrupulus, ut actus, est timor de peccato ex inani
apprehensione ortus. Itaque scrupulus natura sua non est iudicium
sanae mentis, sed est timor de peccato ortus ex inani apprehensione
mentis perturbatae.
n) S. Alphonsus, I. 1. η. I! —18. Reuter, Neoconfessarius n. 255 ss. Stoz,
Tribunal poenit. I. 1. pr. 5. η. 171 ss. Laymann, Theologia moral. I. 1. tract. 1.
c. 6, Lacroix, Theologia moral. I. 1. η. 519 ss. Scaramclli, Director, ascct. 1. 2.
n. 421 ss. S. Ignatius, Exercitia spiritualia, Regulae de scrupulis. Gemelli, De
scrupulis (Florentiae. 1913) vel Gemelli-Linderbauer, Skrupulositiit und Psy­
chasthenic (Regensburg. 1916). Müncker, Der psychische Zwang usw. (Düs­
seldorf. 1922). licrgmann, Religion u. Seelenleiden Bd. I (Düsseldorf. 1926)
Ind, Zur Psychologie dur Skrupulanten (Freiburg, Schweiz 1935). Haring, I. c
201—203.

204

IV. De conscientia

Conscientia scrupulosa quandoque habitualem animi dispositionem
ad eiusmodi inanes apprehensiones propensam, quandoque actum sig­
nificat. Hoc sensu conscientia scrupulosa est apprehensio, qua quis
inani ratione sive ante sive post factum formidat adesse peccatum,
ubi non est.
Conscientia scrupulosa differt a. a conscientia tenera, quae etiam minimos
defectus ut tales cognoscit et ex reverentia erga divinam maiestatem magni
facit, probe tamen retenta distinctione inter peccatum mortale et veniale. Dif­
fert b. a conscientia erronea, quae est firmum iudicium, sed falsum.

2. Scrupulus consistere potest cum conscientia certa de honestate
actionis: cum enim ex inani motivo ortus sit, non tollit certam persua­
sionem. Ideo licet agere cum conscientia scrupulosa seu licet contra
scrupulos agere, modo agens sciat se habere scrupulos eosque esse
contemnendos.
a. Non licet quidem contra conscientiam agere: at conscientia scrupulosa,
cum sit inanis apprehensio et vanum dubium, non est proprio sensu conscientia.
b. Non licet agere cum dubio practico; at dubium ex scrupulis ortum non est
dubium practicum sed vanus timor, qui spernendus est.

216. Causae scrupulorum variae sunt, aliae internae, aliae externae.
Deus scrupulos permittit sapienti providentiae consilio ad determi­
natum finem obtinendum: vel enim Deus intendit, a. ut homines a pec­
cato praeserventur, vel β. ut anima a peccatis purgetur, vel γ. ut ti­
morem peccati concipiat, vel δ. ut ad magna pro Dei gloria prae­
standa praeparetur. Scrupuli, qui a Deo ob specialem rationem per­
mittuntur, post aliquod tempus cessant, horrorem peccati conciliant
et cum Deo intimius coniungunt.
Deus proprie et directe auctor scrupulorum dici nequit, cum errorem con­
tineant et animae malum constituant. Directe aut a natura humana per pecca­
tum vitiata aut a malo daemone procedunt, Deus autem eos admittit atque
sapientia sua ita moderatur ac dirigit, ut effectum bonum vitae spiritualis pro­
ducant.

a. Naturalis dispositio sive animi sive corporis: indoles melancho­
lica, indoles ad timores et suspiciones propensa, capitis debilitas prae­
sertim in mulieribus, functiones vitae organicae male affectae facile
scrupulos progignunt. Scrupuli, qui ex hoc fonte oriuntur, diu durare
et vario modo se manifestare solent; insuper non solum in rebus mo­
ralibus, sed etiam in aliis vitae humanae actionibus se produnt.
b. Malus daemon permittente Deo scrupulos excitat, ut homini no­
ceat, praesertim vero ut a divinis, ab oratione et ab usu sacramento­
rum eum avertat. Scrupuli, qui a daemone proveniunt, saepe ex eo
dignoscuntur, quod hominem a virtute retrahere, in tepiditatem et de­
sperationem coniicere conantur.
c. Lectio librorum, qui nimis rigidi, instructiones et consilia confessariorum et contionatorum, qui in exaggerationes et rigorem propensi
sunt, scrupulos progignere possunt.

De natura conscientiae

205

In iuvenibus et puellis timoratae conscientiae scrupuli de materia sexti prae­
cepti non raro ex mera ignorantia proveniunt. Huiusmodi scrupulosi prudenti
instructione de iis, quae ipsis scitu necessaria sunt, frequenter a scrupulis
liberantur.

217. Signa conscientiae scrupulosae: a. Si quis putat se peccare
in iis rebus, in quibus homines pii et timoratae conscientiae nullum
peccatum reperiunt. b. Si quis iuclicio confessarii non acquiescit, iden­
tidem circa eandem rem consilium quaerit, nec tamen oboedit, com­
plures consulit et nulli acquiescit, c. Si quis in examinandis suis actio­
nibus modum excedit, ad minutissima adiuncta attendit, non solum ad
ea, quae fuerunt, sed etiam quae adesse potuerunt, ideoque in confes­
sione minima quaeque explicat, d. Si quis confessiones semper de
novo repetere conatur, e. Si quis preces anxie persolvit, iugiter de
novo incipit et saepius repetit. /. Si quis externis signis inopportunis
utitur ad repellendas tentationes.
218. Remedia scrupulorum, a. Considerare scrupulos tamquam
morbum animi, id quod revera sunt, et firmum propositum concipere
eos deponendi et remedia adhibendi, quibus removeantur, b Precibus
se Deo commendare ad triplicem hanc gratiam impetrandam: conse­
quendi finem, propter quem Deus scrupulos immittit seu immitti per­
mittit; patienter ferendi scrupulorum crucem, quae in timoribus et an­
xietatibus internis consistit; obtinendi huius mali liberationem, si Deo
placuerit, c. Scrupulos contemnere, contra illos agere i. e. non facere
aut omittere, quod scrupulus ingerit; cogitatione eos non fovere, d. Ju­
dicio confessarii acquiescere et eius monitis prompte oboedire: oboe­
dientia praecipuum est huius infirmitatis remedium, e. Ante actionem
non iudicare aliquid esse peccatum, nisi absque deliberatione certo et
evidenter cognoscat esse peccatum, post actionem non iudicare se com­
misisse peccatum, nisi absque examine certo et evidenter sciat se con­
sensisse. /. Nunquam iudicare sibi obligationem incumbere, nisi certo
et evidenter eam percipiat, g. Nunquam otiari, sed semper labore prae­
sertim externo occupari; non esse solitarium, ut mens a cogitationibus,
quae scrupulos fovent, distrahatur; non uti austeritatibus, quae vires
corporis debilitent, sed in omnibus servare temperantiam.

219. Modus agendi confessarii. a. Scrupulosi magna caritate et
patientia tractandi sunt: sunt enim infirmi commiseratione digni, qui
sibi consulere non possunt. Nec tamen ex nimia benignitate eis id con­
cedendum est, quod scrupulos auget, immo constanti quodam rigore
ab eis exigi debet, quod ad morbum minuendum vel sanandum oppor­
tunum videatur.
b. Cognoscere studeat, num poenitens vere scrupulosus sit, quae­
nam sit scrupulorum origo, utrum in uno tantum an in pluribus scru­
pulosus sit. Confessarii est iudicare, num poenitens scrupulosus sit;
scrupulosi ipsi fere semper putant timores suos non esse inanes.
c. In consiliis et responsis tradendis brevis sit, non ambigue et du­
bitanter, sed definite et determinate loquatur, regulas generales (non

206

IV. De conscientia

particulares) suppeditet, secundum quas in particularibus casibus scru­
pulosi se dirigant, nec eorum, quae praescribit, rationem eis reddat.
d. Scrupuli circa haec tria potissimum versantur: a. Timent scru­
pulosi, ne pravis cogitationibus, praesertim contra fidem aut castita­
tem, assensum praebuerint. In hoc casu scrupulosi docendi sunt, non
cogitationem aut sensum, sed solum consensum esse peccatum, cogi­
tationes et sensus contemnendos esse; insuper monendi sunt, ne pra­
vas cogitationes in confessione accusent, nisi adeo certe sciant se
consensisse, ut de consensu iurare possint, β. Timent, ne confessiones
praeteritae aut invalidae aut sacrilegae fuerint sive propter defectum
integritatis sive propter defectum doloris. In hoc casu scrupulosus se­
mel confessionem generalem instituere permittatur, si nullam antea in­
stituit; facta autem semel confessione generali ne permittatur de prae­
teritis, quae ante ultimam confessionem acciderunt, verbum facere, nisi
certissimi sciat se peccatum grave commisisse illudque nunquam di­
xisse, immo quandoque absolute interdicendum est, ne de praeteritis
quidquam accuset, γ. In omni actione peccatum vel peccati periculum
timent. In hoc casu scrupulosis iniungendum est, ut scrupulos et timo­
res contemnant, libere agant, immo contra scrupulos operentur, nisi
evidenter in actione peccatum cognoscant. In confessione vero permit­
tendum non est, ut fuse exponant, praesertim si de turpibus agitur,
quid cogitaverint, quae fecerint, quoties contra conscientiam egerint:
praestat enim, ut in genere tantum de his se accusent, nisi de peccato
plane constet.
e. Tandem confessarius attendat ad tria, quae dicuntur privilegia
scrupulosorum: a. scrupulosos nimirum non teneri ad eam diligentiam
in examine conscientiae, quam alii adhibere debent, quia accuratius
examen nihil prodest, sed magis eos perturbat; β. scrupulosos non
teneri ad confessionem eorum, quae ipsi se commisisse existimant, sive
ex praeterita vita sive ex ultima confessione, sed solum ad confessio­
nem eorum, quae obvio examine evidenter gravia peccata esse cognos­
cuntur, etsi hac ratione integritas confessionis quandoque deficiat, quia
propter nimium incommodum ab integritate excusantur; γ. licere scrupu­
losis contra suam conscientiam agere, ubi non cum immediata eviden­
tia peccatum grave cognoscent.
An sit obligatio agendi contra conscientiam scrupulosam. Quandoque
obligatio est agendi contra conscientiam scrupulosam: scrupuli enim
sunt morbi animae, qui damnum afferunt vitae tum corporali tum spiri­
tuali; si ergo ex iis grave damnum imminet, exsistit obligatio contra
scrupulos certandi. Licet haec obligatio per se possit esse gravis, raro
tamen gravis est quoad singulos actus; immo ipsi scrupulosi a gravi
culpa fere semper excusantur ob eam, qua laborant, infirmitatem12).

^) Cf. Stoz, Tribunal poenit. I. 1. pr. 5. n. 182.

De natura conscientiae

207

Articulus quartus.

De conscientia certa et dubia.
§ 1. De conscientia certa.
220. Notio ac divisio. Conscientia certa ea est, qua mens firmiter
absque errandi formidine iudicat actionem esse bonam et licitam vel
malam atque illicitam.
Dubium ct formido errandi in vario gradu excludi possunt prout motivum
assentiendi fortius vel minus forte est:
a. Sola certitudo intellectus increali excludit omne dubium (et omnem formi­
dinem) etiam imprudens indeliberatum mere possibile.
b. In intellectu creato formido imprudens saltem indeliberata semper possi­
bilis est; nihilominus habetur certitudo stricta vel perfecta, dummodo moti­
vum excludat omne dubium et omnem formidinem prudentem et insuper om­
nem imprudentem deliberatam et actualem (c. necessaria).
c. Si motivum excludit omne dubium et omnem formidinem prudentem, sed
admittit aliquam imprudentem possibilem vel etiam actualem, habetur certi­
tudo stricta quidem, sed libera. Hanc certitudinem, quam etiam dicunt moralem
(proprie dictam), theologia fundamentalis e. g. vindicat facto revelationis.
d. Si motivum excludit quidem omne dubium et omnem formidinem prudentem
actualem, sed admittit prudentem possibilem, habetur certitudo lata seu im­
perfecta.

a. Ergo ratione motivi in intellectu creato distinguitur certitudo
stricta, quae est aut necessaria (b) aut libera (c) et certitudo lata (d).
Dici solet haec certitudo lata etiam moralis. Haec in multis rebus etiam
summi momenti nobis sufficere debet, quia maiorem in iis habere non possu­
mus e. g. de validitate baptismi vel ordinationis sacerdotalis. Possibilitas ab­
soluta erroris non est exclusa, sed possibilitas nondum est periculum, errons.
Haec late dicta certitudo habetur v. g. si motiva seu rationes pro alicuius
actionis honestate sunt tot vel tanta, ut rationes pro contrario amittant suam
probabilitatem vel si pro liceitate actionis militet vera ac solida, non tamen
convincens ratio, pro contrario autem nulla invenitur ratio solida. Pro praxi
tales actiones dicendae sunt licitae, quia lege naturali homo tenetur agere pru­
denter seu iuxta rationes intellectas, non autem sine ratione seu motivo in­
tellecto (ut animalia bruta). Quamvis ergo scientifice sententia liceitatis di­
cenda sit mere (et quidem unice) probabilis, homo agere debet ac si de licei­
tate actionis scientifice certo constaret13).

b. Ratione obiecti distinguitur certitudo speculativa, quae versatur
circa veritates abstractas vel circa liceitatem actionis in genere, e. g.
arare est opus servile, vel die festo prohibita sunt opera servilia; et
certitudo practica, quae versatur circa liceitatem actionis hic et nunc
ponendae, e. g. hodie, etsi sit dies festus, pingere mihi licet.
13) Vermecrsch-Crcuscn, Theol. mor. I.4 n. 314. Haec certitudo late moralis
videtur etiam in ratione esse cur sacerdos, qui non recordetur se rite perfecisse
consecrationem, iubente Missali (De defect. V. 2) non debeat consecrationem
repetere.

208

IV. De conscientia

c. Ratione modi, quo acquiritur certitudo dictaminis ultimo-practici,
distinguitur certitudo directa et indirecta seu reflexa. Directa dicitur,
quae oritur ex principiis internis rationis vel ex auctoritate, quae ip­
sam rei veritatem et ex hac actionis honestatem demonstrant; indirecta
ea dicitur, quae oritur ex principiis externis (reflexis), quae non ip­
sam rei veritatem et inde actionis honestatem demonstrant, ex quibus
tamen per alias rationes actionis honestas certo colligitur.
Ideo bene dicit s. Alphonsus1*) : »Aliae enim ... sunt rationes, qui­
bus iudicamus de rei veritate... aliae, quibus indicamus de honestate
actionis.< »Semper itaque distinguendum verum a licito.«
Exemplo sit iudex, qui reum condemnare, innocentem vero absolvere debet.
Iam si ex actis iudicialibus accusatus demonstratur reus, iudex habet certitu­
dinem directam commissi criminis et format dictamen conscientiae directe cer­
tum: accusatus iste mihi est condemnandus. Quodsi ex actis iudicialibus graves
rationes accusatum ostendunt reum, sed aliae rationes graves eum ostendunt
innocentem, directam certitudinem de crimine commisso et dictamen directe
certum de accusato condemnando vel absolvendo non acquirit: applicando
autem hoc principium reflexum: in dubio favendum est reo, format dictamen
indirecte certum: accusatus este mihi est absolvendus.

221. Principia. 1. Solum dictamen ultimo-practicum certum est
recta norma actionum nostrarum: ex Apostolo enim omne, quod non
est ex fide, i. e. quod non est ex certa persuasione, peccatum est™).
Sane, qui operatur cum conscientia, quae non est certa, voluntarie peri­
culo se exponit transgrediendi voluntatem divinam; atqui ita agens
virtualiter consentit in transgressionem praecepti, ideoque formaliter
peccat. Quare nunquam licet agere sine conscientia certa de honestate
actionis.

2. Ut conscientiam sequi possimus, sufficit, ut ea sit moraliter certa
certitudine imperfecta: nam sufficere debet in actionibus nostris mo­
ralibus ea certitudo, qua maiorem ipsa rerum natura non admittit; at­
qui res morales ut plurimum aliam certitudinem praeter moralem seu
latam non admittunt. Insuper ad licite operandum sufficit persuasio
vere certa de honestate actionis; atqui conscientia moraliter certa est
vere certa.
Conscientiae certitudinem non impedit dubium negativum, quod vel nulla vel
*olum leviore atque inani ratione fundatur et ab agente ut tale cognoscitur.
Qui ergo cum eiusmodi dubio agit, nihilominus conscientiam practice certam
habet Ex quo patet dubium negativum spernendum et solum positivum in re
morali attendendum esse.

3. Ad licite operandum sufficit in defectu directae certitudinis con­
scientia practice certa etiam indirecta; ad licite operandum enim aliud
non requiritur nisi certa persuasio, actionem hic et nunc ponendam
esse honestam: atqui hanc persuasionem suppeditat quaevis conscien­
tia practice certa sive certitudine directa sive reflexa.
,4) L. 1. n. 25; 21.
*») Rom. 14, 23.

De natura conscientiae

209

§ 2. De conscientia dubia.
222. Notio. Conscientia dubia ea est, qua mens iudicium de actionis
honestate suspendit vel format quidem, sed cum formidine errandi.
Conscientia ergo dubia (in genere) v.el nullum iudicium format de
actione, vel solum iudicat, actionem esse dubiae honestatis, vel etiam
iudicat, sed opinative, i. e. cum formidine errandi, actionem esse hone­
stam vel non. Quia vero ex statu suspensionis ad iudicium opinativum
non proceditur nisi per imperium voluntatis (movente utique aliqua
ratione boni), recte dicitur non esse plus veritatis in opinione quam
in dubio proprie dicto.
a. Dubium in genere acceptum est status mentis circa aliquam propositionem,
quo mens caret certitudine: dubius enim dicitur, qui non est certus, sive iudi­
cium suspendit, sive ad unam partem inclinat, sive uni parti cum formidine de
opposito assentit. Ergo dubium hoc sensu acceptum soli certitudini opponitur
b. Duplex distinguendum est dubium, strictum et latum: mens enim, quae
firmum iudicium de actionis honestate non possidet, duplici modo se habere
potest: vel enim neutri parti, nec pro liceitate nec contra liceitatem assentit, sed
assensum suspendit (dubium strictum), vel uni parti potius quam alteri assentit,
sed cum formidine errandi (dubium latum vel opinio).
c. Dubium proprie et stricte dictum, cum sit suspensio iudicii seu suspensio
assensus circa aliquam propositionem opponitur omnibus mentis statibus, qui­
bus mens aliquo modo propositioni assentit: suspicioni, opinioni et certitudini.
In suspicione enim mens in unam partem inclinat, quin tamen ei assentiat, in
opinione mens uni parti assentit, sed cum formidine, in certitudine tandem
assentit sine formidine errandi.
d. Dubium proprie et stricte sumptum ex duplici ratione evenire potest, aut
quia ex utraque parte vel nullae vel leves tantum rationes adsunt, aut quia ex
utraque parte aequales vel fere aequales rationes militant. In dubio igitur stricte
accepto mens est veluti lingula staterae, quae in aequilibrio posita neque in
unam neque in alteram partem deflectit. Sed ubi ex utraque parte adsunt ratio­
nes probabiles, voluntas mentem movere potest, ut alterutri assentiat.

223. Divisio. 1. Dubium ratione motivi dicitur negativum, si aut
nullae aut leves tantum rationes assentiendi occurrant (est potius ne­
scientia), et dicitur positivum, si adest gravis ratio assentiendi, quae
tamen non postulat firmum assensum.
Dubium positivum duplici modo evenire potest: vel enim ex utraque parte ad­
est gravis ratio assentiendi, vel ex una parte tantum, ex altera vero nulla appa­
ret ratio assentiendi (In secundo casu, uti supra dictum est, pars prior est
scientifice dubia, sed practice certa.) Idem dicendum est de dubio negativo:
vel enim ex utraque parte deest ratio assentiendi, vel ex una parte tantum, ex
altera vero adest ratio plus minusve firmiter assentiendi, ut si sacerdos dubitet,
num rite consecraverit, quia reflexe non recordatur consecrationis factae.

2. Dubium ratione obiecti aliud est speculativum, quod versatur
circa rei vel propositionis veritatem, e. g. num pingere sit opus servile,
vel circa actionis liceitatem in genere, e. g. num pingere die festo li­
ceat; aliud est practicum, quod versatur circa actionis nunc ponendae
liceitatem, e. g. num mihi hodie licitum sit pingere.
M NoIdin. Vol. I

210

IV. De conscientia

Ergo dubium practicum dici non solet illud, quod versatur circa actionis
liceitatem in genere, sed illud, quod versatur circa liceitatem actionis hic et
nunc ponendae.
Dubium practicum semper supponit dubium speculativum atque ex dubio
speculativo oritur: nec enim dubitarem, num mihi licitum sit hodie pingere,
nisi, dubitarem, num pingere sit opus servile, nec dubitarem me hunc puerum
baptizare posse, nisi dubitarem num iam sit baptizatus. Patet fieri posse, ut
manente dubio speculativo haberi possit conscientia practice certa, nempe in­
directe.

3. Dubium speculativum est aut dubium iuris, si nempe versatur circa
exsistentiam vel sensum legis, aut est dubium facti, si versatur circa
facta vel condiciones particulares, a quibus applicatio legis pendet.

224. Principia. 1. Nunquam licet operari cum conscientia practice
dubia: qui enim hoc modo operatur, volens actionem, etsi mala esset,
in malum consentit, ideoque peccat: omne enim, quod non est ex fide
i. e. ex certa persuasione liceitatis, peccatum est10).
a. Peccatum, quod agens cum dubio practico committit, eiusdem est speciei
et gravitatis, ac peccatum cum certa conscientia commissum. Qui ergo dubitat,
num id, quod facturus est, sit grave peccatum, et nihilominus agit, graviter
peccat; et qui in dubio, num hodie sit abstinendum a carnibus, nihilominus
comedit, peccat contra praeceptum abstinentiae. Quare in confessione sufficit
dicere: die vetito carnes comedi.
b. Inepte tamen agunt, qui post factum angi et in libris vel a confessario in­
quirere incipiunt, num peccaverint; item qui in dubio agunt, et postea cognos­
centes actionem positam non esse malam, non amplius anguntur; nam moralitas
actionis tota pendet a dictamine conscientiae antecedente et concomitante ipsam
actionem; dubium vel cognitio subsequens moralitatem actionis positae mutare
nequit.

2. Qui dubitat de liceitate actionis ponendae, antequam agat, du­
bium deponere et conscientiam practice certam sibi formare debet.
Duplex autem exstat via et methodus deponendi dubium sibique efformandi conscientiam practice certam, directa et indirecta.
a. Directe dubium practicum conatur deponere, qui in rei veritatem
vel actionis liceitatem, circa quam dubium speculativum versatur, in­
quirit, eo quod investiget rationes internas consulens libros vel doctores etc. Indirecte seu reflexe dubium practicum deponitur ope alicuius
principii reflexi: nam horum ope deveniri potest ad conclusionem prac­
tice certam, hoc vel illud licitum esse permanente dubio speculativo.
b. Si dubium versatur circa legem vel praeceptum, quod hic et nunc obligat,
modus directus deponendi conscientiam dubiam primo Ineo adhibendus est, in­
quirendo scilicet morali diligentia in rei veritatem vel actionis liceitatem: quae­
libet enim lex imprimis ad sui cognitionem obligat. Quocirca qui ex negligentia
in inquisitione veritatis periculo se exponit legem transgrediendi, hoc ipso pec­
cat. In hac autem veritatis investigatione non debet adhiberi diligentia summa,
usurpando scilicet omnia media, quae adhiberi possunt: hoc enim esset onus
intolerabile, sed sufficit, ut adhibeatur diligentia moralis, quae sola humanae

in) Rom. 14, 23.

De natura conscientiae

211

naturae accommodata est (n. 49). Qui adhibita morali diligentia ad rei cogni­
tionem pervenire non potest, versatur in eius rei ignorantia (moraliter) invin­
cibili.

3. Quodsi ad dictamen practicum certum perveniri nullo modo pos­
sit, actio differenda, vel si urgeat necessitas agendi, pars tutior (i. e
actio, qua lex certe non laeditur) eligenda est: nisi enim in hoc casu
pars tutior eligeretur, fieret actio cum conscientia practice dubia, quod
semper peccatum est; qui vero amplecitur partem tutiorem, certo im­
munis est a legis violatione.

Nota. Quando auctor in hoc et sequentibus articulis utitur termino
^conscientia practice certa, vel dubia«, significare vult, agi de dictamine ultimo practico in oppositione ad iudicium speculativum.

Articulus quintus.
De opinione probabili.
225. Declaratio.
tia, pro qua stant
assensum praebere
sed cum formidine

1

1. Probabilis dicitur aliqua propositio vel senten­
rationes vel motiva talis ponderis, ut vir prudens
possit, non quidem firmum (sicut in certitudine),
errandi.

Intelligitur autem probabilitas solida (non tenuis, quae levi et inani motive
innitor) et certa (non dubia, ubi motivum solum dubie grave est).

2. Opinio proprie (subiective) est ille assensus cum formidine er­
randi, quo homo adhaeret sententiae probabili. Improprie (obiective)
quandoque etiam ipsa propositio dicitur opinio probabilis.
In rebus enim contingentibus homo (compositum ex parte sensitiva et ratio­
nali) naturali instinctu inclinatur ad assensum, simulatque ratio gravis apparet;
sed pars rationalis reflectens super motiva et videns ea non valere ad certitu­
dinem, aliquo modo cohibet assensum (in dubio stricto totaliter cohibet). Haec
formido, ne opposita sententia vera sit, est essentiale opinionis (non quod homo
se determinet ad assensum, sed quod eum aliquo modo cohibet).
Ergo non idem subiectum assentit et formidat, sed totus homo assentit, sed
ratio reflectens formidat. Opinans suam sententiam non iudicat veram, sed veri­
similem, i e. simul agnoscit, etiam oppositam habere pro se rationes graves et
posse esse veram.
Potest ergo homo iudicare de rationibus utriusque partis et utramque proba­
bilem habere; sed non dat assensum opinativum pro una et simul pro opposita.
Exemplo sit sententia S. Thomae, peccatorem non statim ad confessionem ob­
ligari, et opposita S. Bonaventurae, statim confessionem esse faciendam. Po­
test nunc assecla S. Thomae, quamvis assensum det sententiae sui doctoris,
nihilominus iudicare, alium virum prudentem in schola S. Francisci eruditum,
vel etiam scipsum in alia praedispositione, rationes S. Bonaventurae graves
existimare et huic sententiae assensum opinativum dare. Sed non potest idem
hanc sententiam et oppositam simul affirmare opmative.

226. Divisio. Probabilitas multipliciter dividitur. 1. In speculativam
et practicam: illa convenit opinioni in se et in abstracto consideratae,
*
14

I

212

IV. De conscientia

haec convenit opinioni consideratae in concreto cum adiunctis, quae
illam in casibus particularibus afficiunt.
Ex his intelligitur fieri posse, ut opinio speculative probabilis practice non
sit probabilis propter scandalum vel periculum peccandi, quod in concreto
timendum esset, si quis secundum illam opinionem ageret. Sic sententia haec,
mulierem vi oppressam ob metum mortis passive se habere posse, speculative,
non autem practice probabilis dicitur, quia ob summam hominis lapsi propen­
sionem in res venereas imminet periculum consentiendi in turpem delectationem.

2. In internam et externam: illa fundatur in rationibus ex ipsa rei
natura desumptis, haec proxime fundatur in auctoritate doctorum. Ex­
terna probabilitas per se supponit internam, scilicet doctores ad veri­
tatem amplectendam ex rationibus internis determinatos fuisse.
a. Prout maius vel minus est pondus rationum vel auctoritatis, quibus sen­
tentia aliqua fulcitur, etiam maior vel minor est gradus probabilitatis sive in­
ternae sive externae, b. Probabilitas autem externa non tam ex numero auc­
torum quam ex eorum doctrina et prudentia nec non ex studio et diligentia, qua
in veritate indaganda usi sunt, aestimari debet.

3. In absolutam et comparativam seu relativam: illa habetur, quando
opinionis motiva in se considerantur, independenter ab opinione oppo­
sita: haec habetur, quando opinionis motiva simul cum opposita eius­
que motivis ponderantur.
His addenda est probabilitas solitaria, quae tunc habetur, quando nullae sunt
rationes oppositae, quin tamen ipsa certitudinem, ne late quidem moralem,
attingat. Sic ubi vir probus, cuius nec fidelitas nec infidelitas hucusque experi­
entia probata est, aliquid serio promittit, eius promissio est grave motivum
fiduciae, quod certitudinem non praebet, nulla tamen ratione contraria infirma­
tur. Rarae sunt in theologia morali opiniones unice probabiles; si quae tamen
sint, eo ipso quod ex parte opposita nulla ratio apparet, valde augetur earum
probabilitas, ita ut ad moralem certitudinem fere accedat.

227. De opinionibus comparative consideratis.

1. Si opiniones invicem comparantur ratione securitatis non pec­
candi, ubi aliquis eas sequitur, notandae sunt hae distinctiones:
a. Opinio tuta dicitur illa, quae excludit periculum formaliler pec­
candi; b. tutior dicitur illa, quae magis excludit peccatum, v. g. etiam
periculum peccati materialis; c. minus tuta illa, quae minus excludit
peccatum. In concursu igitur opinionum, quarum una stat pro lege,
altera pro libertate, tutior est, quae stat pro obligatione, quia pericu­
lum peccandi simpliciter excludit, minus tuta est, quae stat pro liber­
tate, quia non omne periculum peccandi excludit.
a. Tufam id dicitur, quod remotum est a malo eiusque periculo. Cum in prae­
senti quaestione agatur de peccato formali, tutum dicitur, quod removet pecca­
tum formale eiusque periculum. Simpliciter tuta non est sola opinio pro lege,
sed tuta esse potest tum opinio pro lege tum opinio pro libertate.
β. Quamvis per se tutior sit opinio pro obligatione, aliunde tamen per acci­
dens fieri potest, ut opinio pro lege non sit tutior: nam propter difficultatem
observandi legem opinio ex se tutior practice frequenter inducit periculum pec­
cati.

De natura conscientiae

213

γ. Opinio minus luta non desinit esse simpliciter tuta, quamvis oppn< :a sit
tutior; sicut minus probabilis non desinit esse probabilis, quamvis opposita sit
probabilior.
δ. Tutum, tutius etc. non idem dicit ac probabile, probabilius H nc fieri po­
test, ut tutius sit, quod est minus probabile, si scii. minus probabile es:, obli­
gationem exsistere; e contra probabilius potest esse minus tutum, si probabi­
lius est, obligationem non exsistere. Ita v. g. opinio s. Bonaventurae. statim
post peccatum adesse obligationem confitendi, est tutior, opimo s. Thomae, quae
hanc obligationem negat, est probabilior.

2. Si opiniones invicem comparantur ratione probabilitatis, hae
distinctiones habentur:
a. Opiniones aequiprobabiles dicuntur illae, quae rationibus fulci­
untur aeque vel fere aeque gravibus: modicus enim excessus, quo una
magis quam altera fulcitur, non impedit, quominus dicantur aeque
probabiles.
b. Opinio probabilior ea dicitur, quae motivis gravioribus innititur
quam eius opposita, quae simpliciter probabilis vel comparative minus
probabilis vocatur.
Nota. S. Alphonsus circiter ab anno 1762 aliis quoque terminis uti­
tur, in quibus bene attendendum est, quonam sensu eos intelligat:
a. opinio probabilissima, quam sumit pro moraliter certa sensu lato,
quamvis vi terminorum nondum possit dici moraliter certa, quamdiu
adhuc inter fines probabilitatis est.
b. opinio notabiliter probabilior, quae secundum ipsum, cum parum
distet a probabilissima, est (practice) quasimoraliter certa, et inde
opinio notabiliter minus probabilis = tenuiter probabilis = impro­
babilis.
c. A fortiori s. Alphonso opinio certe et notabiliter probabilior est
quasi-moraliter certa.

214

IV. De conscientia

QUAESTIO SECUNDA.
De systemate morali17).

Articulus primus.
De variis systematibus.

228. Ad quid inserviat. Systema morale est methodus formandi
dictamen conscientiae ultimo-practicum, quando dubium speculativum
de obligatione legis nullo modo solvi potest. Innumera sunt adiuncta
vitae humanae, in quibus dubium de obligatione legis ac proinde de
liceitate actionis oritur, quin ad certam eius solutionem deveniri possit.
Et in statu naturae lapsae etiam ope prudentiae infusae non omne tale
dubium directe solvi potest.
Quaeritur ergo, utrum ex voluntate Dei, supremi legislatoris, ser­
vari debeant etiam leges dubiae, de quarum obligatione cum certitudine
non constat, an ex eiusdem voluntate sufficiat, ut serventur leges, de
quarum exsistentia certam cognitionem habemus. Et si constiterit, ex
voluntate Dei necesse non esse, ut serventur etiam leges dubiae, ulte­
rius quaeritur, qua ratione manente dubio de obligatione legis ad con­
scientiam practice certam perveniri possit. Ex dubio enim de obliga­
tione legis immediate oritur conscientia practice dubia; sed non licet
agere cum conscientia practice dubia. Duplicem ergo quaestionem
quodvis systema morale solvendam sibi proponit: de obligatione legis
dubiae et de via ac methodo perveniendi ad conscientiam practice cer­
tam exsistente dubio de liceitate actionis in genere.
229. Quid sit. Nomine systematis moralis intelligitur complexus
principiorum, quorum ope ex dubio speculativo de obligatione legis
deveniri possit ad conscientiam practice certam.
Dicitur systema morale: a. quia complura principia logico nexu inter se co­
haerentia continet, quorum ope praecipua quaestio theologiae moralis solvitur;
b. quia in totam theologiam moralem eiusque indolem maximum influxum exer­
cet, cum systematis principium sit fecundissimum theologiae moralis principium,
quod normam ludicandi de exsistentia praecepti atque ideo normam agendi in
quaestionibus quamplurimis suppeditat.

Nota. Bene monet Schindler1*), ne nimium exaggeretur momentun
systematis moralis. Hodie fere tantum probabilismus et aequiprobaK) Cf. Fr. Mannhart, De ingenua indole probabilismi (Augustae Vinde 1759)
Ludwigs, Zur Frage fiber das Moralsystem ZkTh (1878) 1 ff. Kirchenlexikon2
Moralsysteme. Rousselot, Quaestiones de conscientia (Parisiis). MausbachErmecke I. c. 1. 179—188.
w) Moraltheologie 1. pg. 214. Similiter Mer kelbach II. n. 100.

De systemate morali

215

bilismus defenduntur et (ut scite addit Merkelbach”) >in praxi adhuc
minus differunt
*
moralistae.
250. Brevis conspectus.

Systemata moralia numerantur omnino
septem: Formulae singulorum systematum in hunc modum exhiberi
solent:
1. Tutiorismus absolutus docet: sequi debemus opinionem tutiorem,
(faventem legi), etiamsi contraria pro libertate sit probabilissima.
2. Tutiorismus mitigatus docet: sequi debemus opinionem tutiorem,
nisi contraria pro libertate sit probabilissima.
3. Probabiliorismus docet: licet uti opinione minus tuta favente li­
bertati, dummodo sit probabilior quam opposita favens legi.
4. Aequiprobabilismus docet: licet uti opinione minus tuta favente
libertati, dummodo sit aeque probabilis ac opposita favens legi.
5. Probabilismus docet: licet uti opinione minus tuta favente liber­
tati, dummodo sit certe et solide probabilis; nec refert, an opposita
favens legi sit plus vel minus vel aeque probabilis.
6. Compensationis systema docet: uti possumus opinione minus tuta
favente libertati, dummodo sit vere probabilis, et defectus maioris
probabilitatis compensetur per rationem proportionatam ordinis prac­
tice.
7. Laxismus docet: licet uti opinione minus tuta favente libertati,
dummodo saltem tenuiter vel dubie probabilis sit.
Si principia horum systematum invicem conferimus, haec manifesta sunt:
a. Omnia systemata ad duas classes referri possunt, quarum altera continet
systemata tutioristica seu antiprobabilistica, duo scilicet priora, altera systemata
probabilistica, scilicet quinque posteriora. Illa magis legi, haec magis favent
libertati; illa sunt systemata iansenistarum, haec systemata catholicorum.
b. Duo haec genera systematum eo potissimum ab invicem differunt, quod
systemata tutioristica non admittunt nisi conscientiam directe certam, proindeque usum opinionis probabilis et principii reflexi universalis reiiciunt; systemata
vero probabilistica admittunt conscientiam indirecte certam, ideoque etiam usum
opinionis probabilis et principii reflexi universalis ad formandam conscientiam
indirecte certam licitum declarant.
c. Horum systematum duo: tutiorismus absolutus et laximus ab ecclesia re­
probata sunt, alia quinque ab ecclesia <non quidem reprobata sunt, sed verum
esse nequit nisi unum, quia se mutuo excludunt.

§ 1. De futiorismo absoluto.
251. Tutiorismus absolutus docet: semper sequt tenemur tutiorem,

etsi opposita sit probabilissima.
1. Hanc doctrinam supra modum rigoristicam defendit Sinnichius
(I 1666), doctor lovaniensis, eamque tuentur ianseniani. Cum enim
ianseniani docerent esse praecepta, quae hominibus sunt impossibilia,
1B) Theol. mor. II. pg. 992.

216

IV. De conscientia

nec dari gratiam, qua fierent possibilia, ad tuendam hanc doctrinam
onera et praecepta fidelibus imposita augere conati sunt.
2. Argumenta eorum haec sunt: a. Est axioma receptum: in dubio
pars tutior eligenda est; pars tutior autem stat pro lege; ergo semper
tenemur servare legem, nisi certum sit legem nunquam exstitisse aut
iam cessasse, b. Non licet sua actione se exponere periculo peccandi;
atqui etiam is, qui sequitur opinionem probabilissimam, operando se
exponit periculo peccandi: nam etiam opinio probabilissima potest
esse falsa.
3. Refutatio, a. Haec doctrina ab ecclesia reprobata est: nam ab
Alexandro VIII. damnata est haec proposito (3): Non licet sequi opi­
nionem vel inter probabiles probabilissimam20), b. Deus non obligat
ad id, quod tutius, sed ad id, quod simplierter tutum est. c. Fidelibus
imponit iugum intolerabile et praecepta divina eis facit impossibilia.
d. Verum est nemini licere se periculo formaliter peccandi exponere;
etiam periculum materialiter (contra legem non cognitam) peccandi
semper debere esse exclusum, gratis asseritur.
§ 2. De tutiorismo mitigato.
232. Tutiorismus mitigatus docet: sequi tenemur opinionem tutio­
rem, nisi opposita pro libertate sit probabilissima.
1. Hoc systema, quod pariter exaggeratum rigorismum involvit, tue­
bantur saeculo 17. et 18. doctores lovanienses, lansenio plus aequo
addicti: Opstraet (f 1720), Steyaert (f 1701), Henricus a s. Ignatio
(f 1719) etc. Hi quidem duritiam doctrinae iansenianae in hunc modum
emollire conati sunt, quod admitterent opinionem probabilissimam pro
libertate. Ceterum iisdem argumentis
doctrinam suam defendunt ac
o
ianseniani. Posteriore tempore huic sententiae, quam nunc nemo am­
plius tenet, cardinalis Gerdii (1802) accessit21).
Complures sunt probabilioristae (Antoine, Gazzamga, Patuzzi, L. Habert etc.),
qui maiorem, quam ad licite agendum contra legem requirunt, probabilitatem
adeo exaggerant, ut opinio probabilior evadat probabilissima eorumque probabiliorismus degeneret in tutiorismum22).

2. Refutatur: hoc systema necessario in doctrinam ab ecclesia pro­
scriptam recidit, nisi affirmare velit licitum esse agere cum conscientia
practice dubia: etenim opinio probabilissima, quam sequi licet contra
legem, aut parit certitudinem speculativam, — tunc relapsus fit in iutiorismum absolutum; aut non parit certitudinem speculativam, —
tunc, cum principium reflexum non admittant, concedere debent, lici­
tum esse agere sine dictamine ultimo certo.
§ 3. De probabiliortsnw.
233. Probabiliorismus docet: licet uti opinione minus tuta quae fa­
vet libertati, modo sit probabilior quam opposita favens legi; si est
mere probabilis, standum est opinioni faventi legi.
20) D. 1293.
21) Gerdii, Opere edite et inedite (Firenze. 1850) vol. VII. c 3 et 4.
M) Of. Bouquillon 1. c. p. 544, nota 3.

De systemate morali

217

Quoad gradum maioris probabilitatis, quam prae se ferre debet opinio pro­
babilior, ut eam sequi liceat, probabilioristae non conveniunt: alii exigunt, ut
sit notabiliter probabilior vel unice probabilis, ideoque fere moraliter certa; hi
sine principio reflexo conscientiam formant; alii contenti sunt, si opinio est
simpliciter probabilior; et inter hos quidam putant, mentem soli probabiliori
assensum dare posse, et hunc assensum ex praesumptione quadam sufficere ad
conscientiam formandam; alii requirunt principium reflexum.

1. Haec doctrina usque ad medium saeculum 17. inter moralistas
parum nota erat. Ex eo tempore theologi ordinis praedicatorum tanto
consensu probabiliorismum propugnarunt, ut usque ad initium elapsi
saeculi vix reperiri possit theologus dominicanus, qui non sit probabiliorista. His complures alii theologi tum sacerdotes saeculares tum
aliorum ordinum regulares se adiunxerunt.
Inter dominicanos eminent: Mercorus, Gonnetus, I. Martinez, Vincentius Ba­
ronins, Contensonius, Natalis Alexander, Concino, Billuart et Patuzzi, quem
acerrimum adversarium nactus est s. Alphonsus. Hoc eodem tempore alii etiam
theologi cuiusvis ordinis tam saeculares quam regulares huic doctrinae acces­
serunt, e quibus nominandi sunt: Prosper Fagnanus, Collet, Cabassutius. E theo­
logis societatis lesu probabiliorismo addicti sunt: Blancus, Thyrsus Gonzalez,
Camargo, Estrix, Gibert, Elizalde, Malalra et Antoine. Nunc temporis, praeser­
tim post approbationem ecclesiasticam, quam nacti sunt libri morales s. Alphonsi, vix erit theologus, qui probabiliorismum defendat.

2. Argumentum eorum est: sicut in dubio circa veritatem amplecti
tenemur eam sententiam, quae magis accedit ad veritatem et magis
excludit periculum errandi, ita in dubio circa honestatem sequi tenemur
sententiam, quae magis accedit ad veritatem et magis excludit peri­
culum peccandi; atqui opinio probabilior magis accedit ad veritatem
et magis removet a peccato.
3. Refutatio, a. Aut admittunt principium reflexum ad formandam
conscientiam certam aut non admittunt; si primum, logica necessitate
deveniunt ad probabilismum, si alterum, necessario tandem incidunt
in tutiorismum absolutum, cum non liceat agere cum conscientia prac­
tice dubia.
Qui admittunt principium reflexum, in hunc modum formant conscientiam
practice certam: non peccat, qui facit, quod prudenter iudicat esse licitum; at­
qui qui sequitur opinionem orobabiliorem, facit, quod prudenter iudicat esse
licitum; ergo qui sequitur probabiliorem, non peccat. — lam vero minorem alio
modo efficaciter probare non possunt, nisi per argumentum desumptum ex igno­
rantia invincibili legis; sed hoc argumentum consequenter ducit ad probabilis­
mum: lex enim invincibiliter ignoratur, sive opinio contra legem est probabilior
sive probabilis.

b. Nequit esse verum systema morale, quod non solum intolerabile
onus imponit fidelibus, sed insuper hoc incommodum affert, quod eius
usus tam confessariis quam fidelibus est impossibilis; atqui probabiliorista, nisi velit semper tutiorem eligere, debet inquirere, non solum
quaenam opinio sit probabilis, sed etiam quaenam sit probabilior; at­
qui id plerisque est impossibile. Insuper omnes, qui timoratae sunt
conscientiae, coniicit in scrupulos et perplexitates innumeras, praeser­
tim quia id, quod uni certo probabilius est, idem alteri ad summum

218

IV. De conscientia

probabile videtur, et quod eidem hodie probabile apparet, cras videtur
esse probabilius.
c. Eorum argumentum, quod multos fefellit, duo continet, quae falsa
sunt. a. Falsum est opinionem probabiliorem certo propius accedere
ad veritatem: nam ut id affirmari posset, deberet iam nota esse veritas
Dicendum: opinio probabilior nondum cognoscit rem, sed solum veri
similitudinem, sed tamen aeque falsa esse potest atque opposita pro­
babilis. Ergo neutra ex contradictoriis sententiis, quarum una vera
esse debet, ad veritatem magis vel minus accedit, quam alia: utraque
enim vel coincidit cum veritate, vel eidem contradictorie opponitur.
β. Confunditur ordo cognitionis cum ordine operationis: si in dubio de
veritate agitur de consensu praestando alterutri opinioni, illi assentiri
debemus, quae propter graviores rationes apparet probabilior, sed ne­
que huic assentimur ut certae; attamen in practicis simul cognoscimus
legem esse incertam; iam vero legem Incertam sequi non tenemur.
Simili confusioni innititur exemplum a probabilioristis et aequiprobabilistis
decantatum. Si Romam petenti se offerant duae viae quarum altera probabilius
Romam ducit, prudenter solum haec eligi potest. — Amens profecto esset, qui
alteram eligeret, quae minus probabiliter Romam ducit. Verum eiusmodi casus,
in quibus agitur de medio ad finem necessario assequendum et de damno ne­
cessario vitando, versatur extra ambitum cuiusvis systematis moralis. Insuper
exemplum supponit notum esse, ubi sit Roma.

§ 4. De laxismo.
234. Probabilismus laxus seu laxismus docet: licet uti opinione
minus tuta favente libertati, modo saltem tenuiter vel dubie probabilis
sit.
1. Probabilismum laxum his terminis seu tamquam principium et
systema morale nemo docuit: etenim qui affirmant sufficere etiam exi­
guam probabilitatem, eam dicunt, quae tamen prudentem assensum
mereatur. Nihilominus sunt auctores, qui laxistae dicuntur, ut Sancias
(loannes Sanchez), Leander, Diana, Bauny, Moya, praesertim vero
Caramuel, quem s. Alphonsus principem laxistarum appellat.
2. Laxistae igitur dicuntur, non quia systema nimis benignum defen­
dunt, sed a. alii, quia principium probabilismi ita exhibent, ut in par­
tem nimis benignam accipi possit: dicunt enim licitum esse sequi minus
probabilem, etsi comparata cum contrario non iam sit solide probabi­
lis; b. alii, quia principium probabilismi non satis restringunt ad pro­
priam eius materiam, sed ad alias etiam extendunt, in quibus adhiberi
non potest, c. alii tandem, quia reapse in particularibus quaestionibus
opiniones admittunt, quae, utpote dubie vel tenuiter tantum probabiles,
nimis benignae sunt.
3. Refutatio, a. Principium laxismi ab ecclesia damnatum est pro­
positione 3. Innocenta XL: «Generatim dum probabilitate sive intrin­
seca sive extrinseca, quantumvis tenui, modo a probabilitatis finibus
non exeatur, confisi aliquid agimus, semper prudenter agimus2··').«
“) D. 1153.

De systemate morali

219

b. Servanda est lex, cuius obligatio non est vere dubia; atqui dubia
vel tenuis probabilitas, quae est contra legem, hanc non reddit vere
dubiam, c. Si opinio pro libertate tenui vel dubia ratione nitatur, lex
censetur moraliter certa, sin minus certitudine directa, saltem certitu­
dine indirecta: etenim certum est, hominem non posse sequi rationes
dubias, leves atque improbabiles.
Opinio tenuiter probabilis his auctoribus non est simpliciter improbabilis,
quae nullatenus intra fines probabilitatis continetur, sed est opinio non gravi
ac solido, sed levi atque apparenti tantum fundamento innixa, adeo ut intra
fines tenuis et dubiae, non verae et certae probabilitatis contineatur24).

§ 5. De systemate probabilismi.

235. Probabilismus docet: licet uti opinione minus tuta favente li­
bertati, dummodo sit solide et certe probabilis; nec refert utrum oppo­
sita favens legi sit plus vel minus vel aeque probabilis. Hoc principium
nunc tenent recentiores communiter ut Gary, Ballerini, Lehmkuhl, Sa­
betti, Bucceroni, Bouquillon, Delama, Rappenhoner, Gopfert, Van der
Velden, Raphael a s. losepho, Waffelaert, Haine, Génicot, Schindler,
Vermeersch, Mausbach-Tischleder et alii.
Status quaestionis. 1. Quodlibet systema morale, proinde etiam
probabilismus agit unice de licito vel illicito; vel aliis verbis: locum
habet solum in dubio iuris, ubi quaestio est de obligatione legis (sive
in genere, sive relate ad agentem) aut de iis, quae continentur in lege,
seu aut de exsistentia legis aut de existentis legis sensu.
In talibus enim quaestionibus ignorantia invincibilis excusat a pec­
cato formali. Proinde, si dubium iuris speculativum solvi non potest,
ope nostri principii iure concludimus ad dictamen ultimo-practicum
certum de honestate actionis, quod sufficit ad tuto agendum.
2. Excluduntur ergo ex ambitu probabilismi (et cuiusque systema­
tis) dubia facti; nam factum incertum nec per ignorantiam invincibi­
lem, nec per opinionis probabilitatem certum fieri potest. Proinde, si
ex alia certa lege postulatur certum factum (v. g. quia necessitate medii
necessarium est ad aliquem finem assequendum vel aliquod damnum
avertendum), non solum periculum formaliter peccandi, sed etiam pe­
riculum mere materialiter offendendi contra illam legem vitari debet.
Sic certa lex est, te obligari ad salutem aeternam certo consequendam, et vitandum esse etiam periculum materiale; inde non potes contentus esse cum
baptismo solum probabiliter valido; haec enim probabilitas facti non tollit periculum aeternae salutis nec propriae nec alienae. — Similiter certa obligatio est.
vitandi etiam periculum vitae vel damni alieni, si potes; inde non potest medieus adhibere medium probabiliter nocivum, ubi praesto sunt media certa; nec
licet tibi explodere in dumetum, ubi probabiliter latet homo; in utroque casu
mera probabilitas facti non removet periculum damni proximi. — Item adest
obligatio certa, ex reverentia sacramento debita, vel etiam ex caritate vel iusiitia, extra casum necessitatis non exponendi sacramentum etiam mero periculo
nullitatis: inde non licet tibi adhibere materiam dubiam pro baptismo vel eucha-

24) Cf. Viva, Damnatae theses, in prop. 3. ab Innoc. XI. damnatam.

~

*r 3
<
- ' ';’
. s '

<

'

220

IV. De conscientia

ristia, ubi praesto est certa. Nam sola probabilitas materiae non aufert illud
periculum.

3. Sunt tamen casus, in quibus dubium facti circa legem ecclesiasticam directe solvitur: a. per dispensationem.
Cn. 15: »Leges, etiam irritantes et inhabilitantes, in dubio iuris non urgent;
in dubio autem facti potest Ordinarius dispensare in eis, dummodo agatur de
legibus in quibus R. Pontifex dispensare solet.c Inde si dubium iuris habetur
circa impedimentum dirimens matrimonii, nulla adest obligatio servandi illud;
si autem dubium facti habetur, matrimonium esset solum dubie validum; debes
ergo dispensationem obtinere, ut matrimonium certo validum sit.

b. Per suppletionem defectus probabilis, supposito utique, quod
ecclesia supplere possit et velit.
Sic, quamvis iurisdictio sit necessaria ad validitatem sacramenti poenitentiae,
potes audire confessiones cum jurisdictione probabili, quia >in dubio positivo
et probabili sive iuris sive facti iurisdictionem supplet ecclesia pro foro tum ex­
terno tum interno<. (Cn. 209.)

4. Denique sunt casus, in quibus dubium facti transit in dubium
iuris; si nempe factum certum non necessitate medii ad aliquem finem
obtinendum, sed sola necessitate praecepti postulatur. Tunc enim,
sicut ignorantia excusat, ita etiam probabilis opinio sufficit ad dicta­
men certum de liceitate. Ex ipso nempe dubio facti obligatio fit imme­
diate incerta et proinde iam dubitatur solummodo, utrum actio vel
omissio sit licita vel illicita25).
Ha, si habes solam probabilitatem facti, votum tuum esse impletum, brevia­
rium esse persolutum, hunc cibum esse carnem, hoc dubium facti transit in du­
bium iuris, quia probabile est, Deum vel ecclesiam non obligare ad vitandum in
his rebus etiam merum periculum.

236. De axiomate: In dubio pars tutior eligenda est. Hoc axioma
locum habet: a. in dubio practice, si quis de actione hic et nunc po­
nenda conscientiam certam sibi formare nequit (n. 224, 3.); b. in om­
nibus illis casibus dubii facti, in quibus lex praeter honestatem actio­
nis iniungit obligationem obtinendi necessario aliquem effectum vel
vitandi aliquod malum. Casus autem, in quibus agitur de fine absolute
obtinendo vel de malo necessario vitando, ad tria capita revocari pos­
sunt:
a. Ubi agitur de medio ad salutem necessario: ex praecepto carita­
tis enim aeterna salus necessario obtineri, aeterna damnatio necessario
vitari debet; ubi ergo agitur de condicione, a qua aeterna salus depen­
det, illa condicio ita adhiberi debet, ut salus aeterna non adducatur in
periculum.
β. Ubi agitur de valore sacramenti: ex virtute enim religionis et ca­
ritatis, quin et iustitiae minister sacramenta valide administrare debet,
ne Deo iniuria neve homini damnum inferatur; ubi ergo agitur de re,
i qua valor sacramenti dependet, eligendum est medium certum, nisi26
26) Gènicol n. 68.

De systemate morali

221

adsit necessitas, vel nisi ecclesia defectum suppleat; de qua duplici
exceptione in tractatu de sacramentis dicetur.
y. Ubi agitur de certo iure alterius: ex iustitia enim ius proximi illae­
sum servari debet, ideo omittenda est quaevis actio, qua certum ius
proximi in periculum adducatur. Quocirca medicus adhibere tenetur
media tutiora et certiora, quamdiu haberi possunt, tum ut obtineatur
effectus necessario obtinendus, tum ut caveatur malum necessario vi­
tandum. Idem dicendum est in similibus casibus ut de venatore, cui
non licet explodere, ubi solum probabiliter iudicat occisum iri feram
et non hominem.
257. Declaratio principii. 1. Ut quis tuta conscientia uti possit opi­
nione probabili, requiritur: q. ut ea sit vere vel solide probabilis, et
quidem illi ipsi, qui eam sequitur: alias enim lex non est ei vere dubia
atque incerta: b. ut opinio sit certe probabilis: nam ut dictamen con­
scientiae (conclusio syllogismi) sit certum, etiam propositio minor
(haec opinio est probabilis) certa esse debet.
Eo igitur quod opinio debet esse vere vel solide probabilis, excluditur usus
opinionis tenuiter probabilis; eo quod esse debet certe probabilis, excluditur
usus dubie probabilis.

2. Ut opinio aliqua dici possit vere vel solide probabilis, haec tria
requiruntur: a. ut motivo vere gravi rationis vel auctoritatis innitatur;
b. ut ei nec definitio ecclesiae nec certa ratio adversetur; c. ut eius
motiva per motiva sententiae oppositae non amittant suam probabi­
litatem.
Num opinio probabiliter probabilis habenda sit vere et solide probabilis,
pendet a sensu, qui termino probabiliter probabilis subiicitur: etenim si proba­
biliter probabilis ea opinio dicitur, quae ob rationem vere gravem ac pruden­
tem affirmatur, ea profecto vere et solide probabilis est: quodsi probabiliter
probabilis ea opinio dicitur, quae ob rationem affirmatur, quae non certo sed
dubie et probabiliter tantum vere gravis et prudens est, ea vere (certe) et so­
lide probabilis dici nequit20).

3. Non opus est, ut gradus probabilitatis computentur, dummodo
opposita intra terminos probabilitatis versetur, nec sit moraliter certa.
a. Ex regulis logicae per se nihil obstat, quominus etiam opinioni multo vel
notabiliter probabiliori opponatur ex altera parte opinio vere et certe proba­
bilis; in rebus tamen moralibus raro videtur fieri posse, ut opinio cognoscatur
vere et certe probabilis, cuius opposita certe demonstratur multo vel notabiliter
probabilior.
b.Excipiunt probabilioristae: maior probabilitas unius opinionis elidit seu
destruit minorem probabilitatem oppositae; ergo minus probabilis in concursu
probabilioris non est probabilis. — Affirmatio haec: maior probabilitas elidit
minorem, duo significare potest: aut maior vis argumentorum ex una parte eo
ipso efficit, ut minor evadat vis argumentorum alterius partis; aut maior vis
argumentorum ex una parte prorsus destruit probabilitatem alterius partis, lam
vero si probabilitas utriusque opinionis ex eodem principio desumitur, augmen­
tum unius eo ipso deprimit probabilitatem alterius; quodsi probabilitas ex di­
20) Cf. Baller inl-Palmieri I. n. 190.

222

IV. De conscientia

versis principiis desumitur, maior unius non minuit eo ipso minorem alterius, sed
haec retinet suam vim, etsi maior sit opposita, quia ex aliis principiis sua argu­
menta deducit, >proutc, ait s. Alphonsus, »pondus decem librarum minime effi­
cit, ut pondus octo librarum in altera lance positum non sit et vere etiam
grave dicatur
*
27). At vero in utroque casu, sive probabilitas ex eodem sive ex
diversis principiis desumitur, maior probabilitas destruit oppositam, si eius ex­
cessus adeo notabilis est, ut proxime accedat ad moralem certitudinem: tunc
enim opposita fit dubie vel tenuiter probabilis.

238. De probabilitate externa. Nullum est dubium, quin probabili­
tas externa opinionem constituere possit vere et certe probabilem: si
enim complures iique graves auctores opinionem dicant probabilem,
ordinarie fieri non potest, quin ea probabilibus rationibus internis ful­
ciatur. Ideo per se licitum est sequi probabilitatem externam, quae
pro aliqua opinione vere militat, etsi motiva eius interna non cognos­
cantur.
a. Non solum sententia, quae a plerisque theologis probabilis dicitur, sed
etiam sententia, quam quinque vel sex theologi probitate, scientia et prudentia
insignes pro vera aut probabili habent, censeri debet vere et certe probabilis,
nisi eorum auctoritas infirmetur aut declaratione ecclesiae aut manifesta ratione.
b. Unus auctor plerumque non sufficit ad constituendam sententiam vere pro­
babilem contra aliorum auctoritatem: ideo damnata est propositio 27. ab Alex­
andro VII2*). Nihilominus negari nequit fieri posse, ut etiam unus auctor opi­
nionem vere probabilem reddat: si nempe auctor gravis et magni nominis quae­
stionem aliquam serio et diligenter ex professo tractet, sententiam suam gravi­
bus rationibus confirmet, quas afii non attulerint, et aliorum contrarias rationes
sufficienter solvat, eius auctoritas sufficit ad conciliandam sententiae veram pro­
babilitatem. Id eo fidentius affirmari potest, quia s. Sedes expresse declaravit
non esse inquietandum confessarium, qui sequatur doctrinam s. Alphonsi solum
propter eius auctoritatem, etsi rationes eius non perpenderit.
c. Quandoquidem externa probabilitas essentialiter in interna fundatur, non
licet provocare ad probabilitatem externam, quando sententia falsa et proba­
bili ratione destituta cognoscitur, etsi magni nominis auctores eam sententiam
teneant. Externa probabilitas cum praecisione ab interna tum solum invocari
potest, quando agitur de re obscura et difficultatibus implexa, quae ab auctori­
bus nondum satis declarata est.
d. De probabilitate interna iudicare non possunt nisi docti et in re morali
valde versati; his probabile οεζ quod omnibus diligenter consideratis apparet
gravibus rationibus innixum. De probabilitate externa iudicare possunt docti et
indocti. His probabile, quin etiam practice certum est, quod eis dicitur a viro
docto et probo (parocho, confessario), si nulla sit ratio seria de eius auctori­
tate dubitandi. Quodsi adsit ratio dubitandi, ulterius inquirere tenentur. Ex his
iam sequitur:
ter et absque inordinato affectu expendit eamque gravi ratione innixam depre­
hendit, eam ut sibi probabilem sequi potest; β. homo rudis stare potest sen-

27) Dissertatio scholastico-moralis pro usu moderato opinionis probabilis in
concursu probabilioris anni 1755. n. 13.
38) Si liber sit alicuius iunioris et moderni, debet opinio censeri probabilis,
dum non constet relectum esse a Sede apostolica tamquam improbabilem. Falsa
est haec propositio, quia affirmat ad probabilitatem opinionis sufficere, ut a
moderno auctore probabilis dicatur nec ab ecclesia reiecta fuerit. (D. 1127.)

De systemate morali

223

tentiae confessarii vel parochi, quem scit esse probum atque prudentem; γ. confessarius vel parochus in praxi sequi potest auctoritatem theologorum proba­
torum, immo etiam unius vere gravis et probati doctoris, praesertim vero
s. Alphonsi.

. 259. Demonstratur principium. 1. Ex ratione: a. Lex dubia non
obligat; \ atqui lex, contra quam habetur vera et solida probabilitas,
est vere dubia; ergo lex, contra quam habetur vera et solida probabi­
litas, non obligat.
Ad maiorem. q._Solum lex cognita obligationem inducere potest:
lex enim nequit immediate et per se voluntatem obligare, sed ut volun­
tas obligata sit, lex per cognitionem ei exhiberi et applicari debet; ergo
solum lex cognita voluntatem obligare potest, id quod s. Thomas his
verbis docet: nullus ligatur per praeceptum aliquod nisi mediante scien­
tia illius praeceptr”) ; atqui quamdiu intellectus de exsistentia legis
dubitat, legem non cognoscit: sola enim certa cognitio vera est scientia;
qui de aliqua veritate dubitat, cognoscit dubium circa eam et obliga­
tionem in eius exsistentiam inquirendi, ipsam veritatem autem non
cognoscit; ergo lex dubia voluntatem obligare nequit.
b. Lex obligare potest nonnisi eo, quod intellectus proponit volun­
tati aliquod obiectum tamquam necessario amplectendum vel fugien­
dum. Atqui, quamdiu intellectus dubitat de lege, neque certum est, an
lex hoc obiectum attingat. Ergo a fortiori non potest hoc obiectum
repraesentari ut necessario amplectendum vel fugiendum; manet ergo
voluntas libera. Vel aliis verbis: Lex debet esse mensura et norma ac­
tionum; sed quaelibet norma vel mensura debet esse certa; cum in­
certa norma nemo potest normare, ita ut obligatio oriatur.
Ad minorem: Certitudo et opposita probabilitas de eadem veritate
se mutuo excludunt; quamdiu ergo opinio pro libertate probabilis est,
opinio pro lege nequit esse certa. Nihil autem refert, utrum opinio
haec sit minus an aeque vel magis probabilis, modo opinio pro liber­
tate sit probabilis.
Alii propositionem maiorem in hunc modum demonstrant: lex quae non est
sufficienter promulgata, non obligat: promulgatio enim necessaria est ut lex
vim obligandi obtineat; atqui lex dubia non est sufficienter promulgata. Prae­
stat autem argumentum ex cognitione legis desumere, ut undequaque sit efficax.

b. Lex incerta nequit veram obligationem inducere: atqui lex, contra
quam militat opinio vere et solide probabilis, est vere incerta; ergo lex,
contra quam militat opinio probabilis, nequit certam obligationem im­
ponere.
Ad maiorem. Ius libertatis utpote certum atque innatum praecedit
ius legis eiusque obligationem. Sane si invicem comparentur iura legis
et iura libertatis humanae, dicendum est secundum ordinem naturae
praecedere ius libertatis et subsequi ius legis et obligationis, etsi non
tempore, saltem natura et ratione: obligatio enim supponit liberam
voluntatem, quae ligetur; atqui ius certum restringi non potest nisi
2e) De verit. q. 17. a. 3.

224

IV. De conscientia

obligatione certa: nequit enim effectus esse maior sua causa; ergo lex
incerta certam obligationem producere nequit.
a. Hoc argumentum desumitur ex relatione, quae libertatem inter et legem
exsistit. Quoad legem positivam tum divinam tum humanam libertas tempore
legi anterior est, cum ea, quae lege positiva prohibentur, ex se licita sint et
solum per legem in tempore latam illicita fiant. Ubi autem de lege naturae agi­
tur, quae est lex aeterna, libertas ratione legi anterior est. Et sane eo ipso, quod
homo a Deo creatus εεζ secundum totam quidem essentiam suam a Deo de­
pendet eique subiectus est. Ex hac dependentia sequitur debitum contrahendi
obligationes, quas Deus ei iniungere voluerit atque obligatio investigandi et
cognoscendi leges, si quas ei daturus sit. Hoc sensu homo non nascitur liber
sed Deo subiectus: etenim hoc debitum se subiiciendi omnibus legibus divinis
libertatem praecedit vel potius libertati coexsistit. Sed si quaeritur de lege deter­
minata, cui particularis creatura rationalis subiecta est, libertas legem ratione
praecedit. Deus enim ratione prius concipit essentiam creaturae eiusque liber­
tatem et ratione posterius legem, cui subiecta est: cum enim lex suapte natura
sit medium, quo creatura ad proprium finem dirigatur, imprimis cognosci debet
natura, ut determinari possit lex ei conveniens, qua dirigatur ad finem. Ideo
ait s. scriptura: Deus ab initio constituit hominem et reliquit illum in manu con­
silii sui; adiecit mandata et praecepta sua30); et s. Thomas: Illud dicitur lici­
tum, quod nulla lege prohibetur'1). Obligatio ergo debet certo probari, econtra
libertas in particulari actione non debet probari, sed eo ipso quod cognoscit
homo, non certo obstare prohibitionem, obiectum sub ratione boni appetit et
ordinate agit.
b. Ex his argumentis constat per se solum certam legis cognitionem volunta­
tem humanam obligare; si tamen opinio pro lege sit probabilissima vel nota­
biliter probabilior quam opposita, legem servare tenemur. Etsi enim eiusmodi
opinio veram certitudinem non attingat, in praxi tamen aequivalet sententiae
certae, quia eius opposita non est vere et certo sed solum dubie vel tenuiter
probabilis, ideoque suppeditare nequit normam agendi, cum ad informandam
conscientiam practice certam non sufficiat. Hinc fit, ut eiusmodi opinio dicatur
quasi moraliter certa vel in praxi certa.

240. 2. Ex auctoritate doctorum. Thesis, quam a prima sua propo­
sitione magna pars theologorum amplectitur, vindicat et in quaesti­
onibus particularibus tamquam regulam adhibet, sub oculis magisterii
ecclesiastici, non potest esse falsa. Atqui talis est thesis probabilismi.
Ad maiorem notat s. Alphonsus: si falsum esset principium proba­
bilismi, illud non admisissent tot doctores, neque ecclesia illud tolerasset: ecclesia enim prudenti silentio tolerare potest opiniones erro­
neas particulares, at non alias, aquae doctrinam generalem continent,
ut est sententia benigna, quae importat cunctarum conscientiarum
directionem circa omnes particulares casus: unde si esset falsa, uni­
versi populi Christiani deceptio invecta fuissetc32).
Minorem confirmabit sequens conspectus historicus, a. Primis eccle­
siae saeculis explicite haec quaestio non proponitur, qua nempe ra30) Eccli. 15, 14, 15.
31 ) In 4. dist. 15. q. 2. a. 4. ad 2.
32) S. Alphonsus, Dissertatio scholastico-moralis pro usu moderato opinionis
probabilis in concursu probabilioris ann. 1755 apud Ballerini-Palmieri I. p. 194.

De systemate morali

225

Hone solvenda sint dubia de obligatione legis, ideo nec principium
aliquod determinata formula conceptum reperitur, per quod resolvatur
quaestio; in ecclesiae praxi tamen principii probabilistic! plura indicia
habentur: in particularibus enim quaestionibus dubia secundum prin­
cipium probabilisticum resolvuntur33).
b. Media aetate non solum usus huius principii in quaestionibus par­
ticularibus, sed ipsum principium implicite et virtualiter occurrit: tra­
duntur enim veritates, ex quibus principium probabilismi necessaria
illatione deducitur, immo formulae occurrunt, quae illud aequivalenter
exhibent. Non tamen negatur eodem tempore reperiri etiam formulas,
quae potius probabiliorismo et tutiorismo favent.
c.Primus omnium principium probabilismi explicite proposuit et
argumentis demonstravit (1577) Bartholomaeus Medina 0. Pr. Hoc
principium, quamvis nondum omni ex parte perpolitum, theologis cu­
iusvis ordinis adeo placuit, ut communi consensu illud acceptarent, per­
ficerent et per integrum fere saeculum vix ullo reclamante liberis editis
exponerent et ad casus particulares applicarent34*).
d. Circa medium saeculum 17. impugnationes probabilismi initium
sumpserunt. Praeter unum alterumve theologum acerbiore ira in illum
insurrexerunt ianseniani, quibus in impugnando systemate (1656)
communi consensu accesserunt dominicam’. Inde factum est, ut theo­
logi quoad morale systema in duas partes scinderentur: alii ex quavis
schola tuebantur probabiliorismum, alii pariter ex quovis ordine tene­
bant et vindicabant probabilismum. Magna contentione et acri studio
utrimque certatum est; maior tamen doctorum pars semper adhaerebat
probabilismo33).
Tres potissimum rationes assignari possunt, ob quas complures auctores re­
licto probabilismo amplexati sint probabiliorismum: a. Licentia opinandi mul­
torum auctorum, qui opiniones parum probabiles levi ratione ducti tamquam
probabiles et practice licitas venditabant. Iam vero huic malo, solum relicto
ipso systemate probabilismi se efficaciter mederi posse existimabant, b. Im­
pugnationes iansenistarum, qui odio in Societatem lesu abrepti systema mo­
rale, cui plerique Societatis theologi addicti erant, tamquam fontem laxismi
morumque corruptelam traducebant, c. Damnatio propositionis 3. Innocenta XI.
(n. 234, 3); complures enim theologi putabant hac propositione non solum
usum sententiae tenuiter probabilis, sed ipsum systema probabilismi tamquam
fontem laxismi damnari.

e. In mediis turbis miro providentiae consilio Deus ecclesiae suae
misit s. Alphonsum, qui operibus suis id effecit, ut lites finirentur et
rigor iansenianus et systema probabiliorismi e finibus ecclesiae exsu­
larent36).
33) Cf. Christianus Lupus, De antiquitate et legitimo usu sententiae proba­
bilis. /. de Blic in Dictionnaire apologétique de la foi cathol. s. v. Probabi­
lisme, t. IV. p. 302 ss.
34) Cf. Schmitt, Zur Geschichte des Probabilismus (Innsbruck. 1904).
3B) Cf. /. de Blic Diet. apol. s. v. Probabilisme p. 319.
aü) Cf. Bouquitlon, Theolog. mor. fundam.3 n. 304 ss. Kirchenlexikori2, Moralsysteme.
15 Noldin, Vol. I

226

IV. De conscientia

241. 3. Ex approbatione ecclesiae, a. Explicite quidem ecclesia
probabilismum nunquam approbavit; sed neque unquam reprobavit.
Inimo pluries enixe rogata ab adversariis huius systematis, ex propo­
sitis thesibus solum eas damnavit, quae laxismum exprimunt, ipsam
vero thesim probabilismi, quamvis in catalogo adversariorum conten­
tam, intactam reliquit. Et hoc ipsum factum est sub Innocentio XI.,
qui pro sua persona adversarius erat acerrimus probabilismi. Nonm
hoc magis implicita approbatio est? Si damnare potuisset, in his cir­
cumstantiis damnare debuisset.
Ut aliqua exempla afferamus37): «. Sub Alexandro VII. prodiit decretum
s. Officii 24. sept. 1665, in cuius praeambulo dicitur S. Pontificem magnopere
dolere de quodam modo opinandi, qui posset esse vitae Christianae corruptela:
si hoc ad probabilismum referendum esset, prima thesis damnata debuit esse
sententia probabilismi; sed nulla invenitur, nisi thesis laxismi (26, 27).
β. Sub Innocentio XI. episcopi Galliae adiuti a rege Ludovico XIV. seriem
thesium miserunt damnandam, quarum 7. erat thesis probabilismi; haec non
fuit damnata. Facultas theologica Lovaniensis 100 theses attulerat et per duos
annos earum damnationem urgebat; 1679 damnatae sunt 65 ex iisdem, relicta
intacta secunda quae erat probabilismi.
γ. Denique Thyrsus Gonzalez, generalis praepositus S. J., acerrimus pro­
pugnator probabiliorismi apud Innocentium XL et XII. egit pro damnatione
probabilismi, et quod obtinuit a priore pontifice, erat mandatum pontificis, ut
permittatur in S. J. etiam defendere probabiliorismum (26. iun. 1680)38*). Simi­
liter actum est ad alias supplicationes cleri gallicani (1700) et Thyrsi Gonzalez
(1702) sub Clemente XI. Neque Clemens XIV. ad urgentiam principum sup­
primens Societatem lesu rationes attulit ex probabilismi falsitate, quamvis ad­
versarii has rationes maximi faciebant.

b. Implicite etiam mentem suam clare et indubitanter manifestat ec­
clesia peculiari illa approbatione, qua insignivit opera moralia s. Alphonsi, qua scilicet eius opiniones declarantur pro praxi tutae; atqui
impossibile est approbare opiniones, quae in operibus s. doctoris con­
tinentur, quin indirecte et implicite approbetur systema morale, cuius
usu et applicatione singulae sententiae deductae et stabilitae sunt;
systema autem, quo usus est s. Alphonsus in exaranda theologia mo­
rali, est simplex probabilismus.
Negari nequit approbationem (negativam) ecclesiae ad omnia scripta s. doc­
toris referri et proinde etiam ad dissertationes, quibus primo probabilismum,
deinde aut vere aut specietenus aequiprobabilismum tuetur; verum negari
pariter nequit positivam et peculiarem approbationem, qua eius scripta magnis
encomiis celebrantur, eo quod inter laxiores et rigidiores sententias animarum
moderatoribus tutam viam muniverit38), potissimum tribui eiusdem theologiae
morali. Quod enim mediam inter laxismum et rigorismum viam sterneret, non
suis dissertationibus de morali systemate effecit, sed potissimum solutione par­
ticularium quaestionum, quo prudenti iudicio inter laxas et rigidas opiniones
37 ) Cf. de Blic 1. c. p. 330 ss.
®) Hoc decretum per multos annos falsa lectione circumferebatur, usque
dum a. 1902 unicus verus textus ab assessore s. Officii publicatus est. Nihilo­
minus ab aliquibus auctoribus etiam hodie citatur quasi probabilismum prohi­
buerit. (Cf. Frins, De act. hum. 111. η. 299 ss.)
30) Pius IX. in litteris apost. super confirmatione tituli doct. 7. iul. 1871.

L>e systemate morali

997

tutas eligit. Atqui in eligendis opinionibus principium probabilismi adhibens
id unum investigat, utrum opinio sit probabilis, et hanc lectori tamquam normam
agendi proponit atque commendat.

242. De usu opinionis probabilis. Uti licet opinione probabili in
favorem libertatis contra quamcunque legem sive naturalem sive posi­
tivam divinam sive humanam: de omnibus enim aeque valet princi­
pium: Lex dubia non obligat, quippe quod ex ipsa natura obligationis
demonstretur.
Sunt, qui hanc affirmationem quoad legem naturae infitiati sint, existimantes
circa legem naturae non posse admitti dubium insolubile seu ignorantiam in­
vincibilem. Verum etsi de primis principiis et proximis conclusionibus non ha­
beatur ignorantia invincibilis, de veritatibus tamen deductis praesertim remo­
tioribus dubium insolubile locum habere potest (n. 114).

Licet uti opinione vere probabili pro libertate in omnibus casibus legis
dubiae, sive opposita pro lege est minus vel aeque vel magis proba­
bilis: cum enim argumenta, quibus demonstratur principium: Lex du­
bia non obligat, ex ipsa natura obligationis deprompta sint, sponte
consequitur nec probabilem nec probabiliorem, sed solum (late, mo­
raliter) certam legis cognitionem voluntatem humanam obligare posse,
ideoque licitum esse usum opinionis probabilis, ubi lex vere dubia est.
a. Ergo principium probabilisticum prorsus universale se extendit non solum
ad dubium legis exsistentis sed etiam legis cessantis·. Dubium namque de lege
versari potest aut «. circa exsistentiam legis, ut nimirum dubitetur, num lata
vel promulgata fuerit lex, num tempus obligationis iam advenerit, num ad hunc
casum veJ ad has personas se extendat, aut β. circa cessationem legis, si nimi­
rum certa erat legis exsistentia, et dubitatur, num cessaverit vel eo quod ab­
rogata sit, vel eo quod aliquis ab eius observatione excusatus vel dispensatus
sit, vel legem iam impleverit etc. Atqui in utroque casu adhiberi potest prin­
cipium probabilismi. Ergo neque ille, qui probabiliter existimat se non emisisse
votum, neque ille, qui votum certe emisit, sed probabiliter existimat se ei iam
satisfecisse, ad aliquid stricta obligatione tenetur: eo ipso enim, quod lex pro­
babiliter cessavit, exsistentia legis fit dubia; atqui lex dubia non obligat
(Cf. n. 248.)
b. Ergo in dubio de cessatione legis principium probabilismi etiam in materia
' iustitiae licite adhiberi potest, nisi culpabilis negligentia debitoris causa sit, cur
dubium de solutione facta exsistat, nec dubium sit mere negativum i. e. nulla
aut levis tantum adsit ratio dubitandi de solutione facta. Opponunt quidem
lustitiam eo differre ab aliis virtutibus, quod ipsa servare debeat aequalitatem;
hinc quamdiu res dubia est, saltem pro rata dubii restituendum esse. Verum
iustitia exigit, ut servetur aequalitas, eo quod unicuique redditur ius suum,
quando de iure alterius certo constat; quando ius alternis dubium est, iustitia
non exigit, ut unus potius quam alter, praesertim cum sit possessor bonae fidei,
re sua spolietur10). Insuper perfecta aequalitas in hoc casu propter ignoran­
tiam invincibilem factae solutionis restitui nequit, etsi denuo solvatur: si enim
sulutio iam facta est, alter plus habet, quam ei debetur; atqui cum aequalitas
certo restitui non possit, non est, cut in dubio potius creditor plus accipiat
quam debitor, nisi culpa debitoris causa sit, ob quam aequalitas restitui nequeat.40
40) Cf. Bucccroni, Casus conscient.5 (1903) n. 12, 5
>5*

228

IV. De conscientia

245. An eidem circa eandem rem licitum sit e duabus opinionibus
probabilibus modo una modo altera uti.
a. Nihil prohibet, quominus aliquis in diversis casibus circa eandem
rem pro libitu modo una modo altera opinione probabili utatur: utra­
que enim conscientiam aeque reddit tutam. Sic potest idem pro uno
testamento uti opinione, qua testamentum carens formalitatibus legis
est validum, et pro alio testamento opinione contraria.
b. At in eodem casu non potest circa eandem rem sequi unam opi­
nionem probabilem, quatenus commodum affert, et simul alteram
contrariam, quatenus haec commodum affert. Sic non licet idem testa­
mentum carens formalitatibus legis habere validum, ut adiri possit
haereditas, et invalidum, ne solvi debeant legata, quae in illo continen­
tur, quia non potest simul esse validum et invalidum'1).
a. Si quis nocte inter feriam VI. et sabbatum domum veniens nonnisi pro­
babiliter scire potest, utrum sit feria VI. an sabbatum41
42), non potest simul uti
probabili opinione, legem abstinentiae iam cessasse ad comedendas carnes, et
altera, etiam probabili, legem ieiunii pro communione nondum incepisse. Nam
non potest simul utramque probabilitatem facti assumere, esse fer. VI. et saboatum.
b. Non licet voluntarie adducere statum dubii insolubilis; sic non potest quis
circa probabilem mediam noctem bibere nulla inquisitione facta, si mane vult
communicare; peccavit omittendo inquisitionem. Attamen mane, si dubium per­
durat, poterit communicare, quia non certo constat ipsum solvisse ieiunium.
Saepius vel quasi habitualiter illam inquisitionem negligere, saperet contemp­
tum legis. Potest autem sine inquisitione bibere, si simul renuntiat commu­
nioni; et si mane specialis ratio adest communicandi, poterit communicare.
c. Si dubium de media nocte, quamvis conatus fuerit, solvere non potuit,
saltem ex rationabili causa (magna siti) bibere liceret, quia non temere se
exponit periculo violandi legem, et etiam communicare, nisi interim certo con­
staret, eum post mediam noctem bibisse. Item non licet sacerdoti hostiam dubie
consecratam ante sumptionem pretiosi sanguinis consumere, ne consulto inducat
statum dubii de ieiunio naturali cum periculo violandae legis.

244. Difficultates quam plurimae, quibus probabilismus impugnari
solet, ex theoria supra exposita sine negotio solvuntur, aliae infra
enodandae erunt, ideo hoc loco haec pauca sufficiant:
1. Ex lege superiore debemus sincere tendere ad convenientiam cum
moralitate obiectiva seu cum ordinatione obiectiva legis aeternae; at­
qui is, qui sequitur opinionem minus probabilem contra legem, non
tendit sincere ad convenientiam cum moralitate obiectiva; ergo is, qui
sequitur opinionem minus probabilem contra legem, offendit in legem
superiorem et proinde actionem moraliter malam ponit4·'’).
Respondetur: a. ^Sincere" in sensu adversariorum tunc tantum tenditur ad
convenientiam cum moralitate obiectiva, si legem fortasse existentem exsequi

41) Cf. Lugo, De eucharist. disp. 15. n. 47 ss., ubi complura eiusmodi exempla
afferuntur et diiudicantur.
*2) Adverte bene, hic non agi de applicatione cn. 33 § I. ubi certum supponi­
tur tempus.
*3) Cf. Lehmkuhl, Probabilismus vindicatus (Friburgi. 1907).

De systemate morali

990

studemus etsi probabilissimum sit eam non existere. Hoc vero est tutiorismus
ab ecclesia damnatus.

b. Ad maiorem. Hocce principium duo continet, quae verissima sunt.
Propter essentialem nempe atque absolutam dependentiam nostram a
Deo creatore, tenemur habitualiter sinceram voluntatem gerere obser­
vandi omnes leges particulares, quas Deus nobis daturus est; et cum
leges nobis ignotas observare non possimus, tenemur eadem sincera
voluntate tendere ad cognitionem legum a Deo latarum et cognitas
actu observare. Utrum autem nostra a Deo dependentia et, quae inde
resultat, habitualis obligatio tendendi ad convenientiam cum morali­
tate obiectiva nos solum obliget ad servandas leges particulares satis
cognitas an etiam ad servandas eas, quarum cognitionem adipisci non
possumus et quae probabiliter objective non exsistunt, est quaestio in­
ter theologos controversa, quam probabilistae in partem negativam
resolvendam esse invictis argumentis demonstrant. Qui ergo conten­
dunt nos vi huius principii observare debere opiniones, quae nostro
iudicio cum ordinatione obiectiva legis aeternae probabilius conveni­
unt quam discrepant, id ipsum affirmant, quod probandum est et quod
ex argumentis probabilistarum falsum esse convincitur. Quodsi deinde
contendunt legem, quae nostro iudicio probabilius exsistit, cognitam
esse, iterum affirmant, quod falsum est. Si tandem concedunt obliga­
tionem legis probabilius exsistentis directe non oriri ex ipsa lege pro­
babilius exsistente, utpote non sufficienter cognita nec sufficienter
promulgata, sed indirecte ex hoc principio superiore: debemus tendere
ad convenientiam cum moralitate obiectiva, eandem petitionem prin­
cipii committunt. Etenim antecedcnter ad legem cognitam alia obli­
gatio non exsistit, nisi inquirendi morali diligentia in exsistentiam legis,
quae, si sufficienter cognita non sit, voluntati naturalem suam liber­
tatem relinquit.
Minor prorsus neganda est: etenim sinceram voluntatis tendentiam
ad convenientiam cum lege aeterna semper stricte exigere (non solum
aliquando suadere atque inclinare, id quod omnes concedunt), ut in
conflictu opinionum eligatur opinio probabilior, commentum est, quod
nulla ratione demonstratur. Qui ergo affirmat, nos vi praelaudati prin­
cipii non solum ad investigandam legis exsistentiam atque ad servan­
das leges satis cognitas teneri, sed etiam ad servandas leges probabi­
lius seu verisimilius exsistentes, committit petitionem principii et in­
super affirmat, quod falsum est. Hinc qui utitur minus probabili pro
libertate, nedum actionem ponit moraliter malam, sed potius actiones
suas dirigit iuxta principium probabilismi unice verum et certis argu­
mentis demonstratum.
2. Qui sequitur probabilismum, se exponit periculo peccandi. —
Periculum formaliter peccandi exclusum est, eo quod is, qui sequitur
probabilismum, cum conscientia practice certa agit, scilicet cum certa
persuasione, actionem, quam ponit, licitam esse; periculum autem
materialiter peccandi adest etiam in aequiprobabilismo, quia lex.
contra quam militat probabilitas, revera exsistere potest, cum rationes
probabiles falsae esse possint; at non est necesse, ut hoc periculum

230

IV. De conscientia

evitetur. Si enim constat licitum esse usum opinionis probabilis contra
legem, eo ipso constat Deum nobis non imponere obligationem vitandi
hoc periculum materialiter peccandi; etenim intolerabile onus nobis
esset impositum, si ad evitandum hoc periculum materialiter peccandi,
teneremur servare leges omnes incertas; saepissime enim deberemus
legem servare, quae non exsistit.
3. Probabilismus in praxi ducit ad vitam laxam. — a. Si agitur de
obligatione imponenda, nullatenus laxismum fovet, qui non imponit,
nisi quod certo probare potest, econtra competentiam suam egredere­
tur, qui incertas obligationes ut certas imponeret, b. Si agitur de diiudicanda probabilitate opinionis, quilibet errare potest; immo probabiliorista maiorem occasionem habet errandi, quia insuper de gradu
probabilitatis indicare debet, c. Si agitur de propria vita dirigenda,
primo notandum est, usum libertatis, quam opinio probabilis praebet,
posse esse meliorem quam non-usum, immo etiam praeceptum. Dein,
illa animi dispositio, qua quis non curat meliora, sed stare vult nonnisi
in praeceptis, non pendet a systemate, quod defendit, sed inter asse­
clas omnium systematum inveniri potest et invenitur.

§ 6. De aequiprobabilismo44).

245. 1. Aequiprobabilismus docet: licet uti opinione probabili fa­
vente libertati tunc solum, quando opposita favens legi aeque vel fere
aeque probabilis est; quando autem opinio favens legi certo probabi­
lior est, non licet simpliciter probabili in favorem libertatis uti.
a. Theoretice differt aequiprobabilismus a probabilismo eo quod: «. inducat
terminum opinionis certe probabilioris, quam dicit propius accedere ad veri­
tatem vel etiam quasi moraliter certam esse; β. doceat, rationem ex qua for­
manda sit conscientia certa, non esse solam probabilitatem opinionis, sed du­
bium strictum ex aequalitate probabilitatis exsurgens, quod ostendat legem
non esse sufficienter promulgatam.
b. Practice aequiprobabilistae a probabilistis co differunt, quod systema
suum dubiis de cessatione legis non applicant, ipsi ergo eum, qui positive du­
bitat, num votum certo emissum impleverit, ad illud denuo implendum, et eum,
qui positive dubitat, num peccatum certo commissum iam confessus sit, ad illud
denuo confitendum obligant.
c. In delectu opinionum autem a probabilistis vix differunt: imprimis enim
omnes amplectuntur opiniones, quas s. Alphonsus dicit probabiles, etsi sint
minus probabiles; quodsi de nova quaestione agitur, quam s. Alphonsus non
tractavit, opinionem pro libertate in praxi sequuntur, quando eam solida ratione
fulciri intelligunt. Immo etiam in loquendi modo a probabilistis non recedunt:
opiniones enim, quas licite sequi possumus, vix unquam dicunt aeque probabiles,
sed ad exemplum s. Alphonsi simpliciter probabiles.
*·) Gaudé C. SS R., De morali systemate s. Alphonsi etc. (Romae, 1894).
Ter Haar C. SS. R., De systemate morali antiquorum probabilistarum (Paderbornae. 1894). Aerlnys C. SS. R., Probabilismus oder Aequiprobabilismus?
(Paderbon. 1896 Huppert, Probabilismus oder Aequiprobabilismus? ZkTh 19
(1895) 467 ff. Noldin, Aequiprobabilistische Beweisführung. ZkTh 20 (1896)
670 ff. De Caigny, De genuino probabilismo licito (Brugis. 1901). Idem, De
genuino morali systemate s. Alphonsi (Brugis. 1901).

De systemate morali

231

2. Aequiprobabilismum tuentur imprimis theologi congregationis SS.
Redemptoris Haringer, Mare, Aertnys, Konings, Vindiciae alphonsianae, Ratis, W outers, Ter Haar etc. persuasum habentes s. Alphonsus
fuisse aequiprobabilistam. Istos sequuntur in hac quaestione complu­
res alii theologi: Gousset, Del Vecchio, Ninzati, Scavini, Pruner, E.
Muller4*), Simar, Schilling, Merkelbach etc.
Attamen aequiprobabilismum non omnes eodem sensu defendunt, quod ut
probe intelligatur, notandum est duas esse formulas, quas aequiprobabd ?mu«
excludit: a. licet sequi opinionem probabilem, etsi opposita sit certe probabilior
et b. licet sequi opinionem probabilem, etsi opposita sit certe et notab liter pro­
babilior. Aequiprobabilistae, qui suum systema ita intelligunt, ut solum secun­
dam formulam excludant, a probabilistis non differunt nisi verbis4*); qui aequi­
probabilismum ita intelligunt, ut utramque formulam excludant, a probabilismo
non verbis tantum, sed ipsa re differunt.

246. Argumenta, quibus aequiprobabilistae systema in genere de­
monstrant, sunt ipsissima argumenta probabilistarum; argumenta
deinde, quibus eam partem demonstrant, qua a probabilistis differunt,
haec sunt:

1. Servanda est lex, quae sufficienter est promulgata; atqui lex, cui
favet opinio certe aut certe et notabiliter probabilior, est sufficienter
promulgata; ergo servanda est lex, cui favet opinio certe aut certe et
notabiliter probabilior.
a. Propositionem minorem alii aliter demonstrant: alii enim affirmant legem,
pro qua militat opinio certe seu certe et notabiliter probabilior, esse sufficienter
promulgatam, quia opinio certe seu certe et notabiliter probabilior est mora­
liter vel quasi moraliter certa. Alii autem contendunt opinionem certe pro­
babiliorem non excedere limites probabilitatis, at nihilominus legem, cui favet
eiusmodi opinio, esse sufficienter promulgatam atque sequendam: nam »opinio
certe probabilior magis accedit ad veritatem; atqui tenemur amplecti assensu
et tamquam normam agendi opinionem, quae magis accedit ad veritatem<47).
b. Ad haec observandum est: a. opinio certe et notabiliter probabilior prac­
tice aequivalet opinioni moraliter certae: etenim si notabilis est excessus pro­
babilitatis unius opinionis, isque certo cognitus, opinio opposita non erit nisi du­
bie probabilis; atqui non licet uti opinione dubie probabili. Opinio autem certe
probabilior per se nec theoretice nec practice aequivalet opinioni moraliter
certae, sed est opinio simpliciter etsi magis probabilis, β. Prorsus negandum
est opinionem probabiliorem magis accedere ad veritatem.

2. Ad licite operandum requiritur certitudo moralis de honestate
actionis; atqui talis certitudo nequit haberi, si opinio pro libertate est
certe minus probabilis: opinio enim certe minus probabilis non est so­
lide et certe probabilis.
Ad hanc affirmationem: opinio certe minus probabilis nequit esse solide

*■ B) Editores vero eius operis addita § 82 probabilismum sequuntur.
46 ) Aertnys C. SS. R., De conscientia n. 94 sq. Marc Instit. mor. 1, 884.
n) Recenti tempore aequiprobabilistae diversa quidem alia promunt argu­
menta (cf. Conuner, Jahrbuch Will. S. 106 ff.), quae tamen accuratius inspecta
non sunt nisi variationes huius argumenti ab antiquis probabilioristis inventi
(n. 232, 2).

2.32

IV. De conscientia

probabilis ita respondendum est: non licet uti opinione, quae non sit solide et
certe probabilis; si ergo opinio, cuius opposita est certe probabilior, non est
amplius solide et certe probabilis, non licet ea uti; num autem opinio, cuius
opposita est certe probabilior, adhuc possit esse solide et certe probabilis, non
est quaestio moralis, sed quaestio logica; logici autem docent opinionem posse
esse solide probabilem, cuius opposita non sit moraliter certa. Quodsi con­
cedatur opinionem minus probabilem esse solide probabilem, ex principio lex
dubia non obliga! ea ut licet.

3. Lex non obligat, si est vere dubia; atqui vere dubia tum solum
est, si circa eam habetur dubium i. e. si mens suspendit assensum prop­
ter rationes ex utraque parte aequales; ergo lex tum solum non obli­
gat, si ex utraque parte, pro lege et pro libertate, habentur rationes
aequales vel fere aequales.
Resp.: neganda est minor, nam lex tamdiu est vere dubia, quamdiu contra eam
stat ratio certo vere et solide probabilis.

247. Refutatio ipsius systematis. 1. Aequiprobabilistae ad stabilien­
dum suum systema in genere non aliis utuntur argumentis quam probabilistae, scilicet: lex dubia non obligat et lex incerta nequit inducere
certam obligationem; atqui ex his argumentis non aequiprobabilismus,
sed necessaria illatione sequitur formula probabilismi; ergo aequipro­
babilistae non integram, sed dimidiatam tantum conclusionem ex suis
ipsorum principiis deducunt.
2. Systema morale, quod ad sui usum necessario exigit, ut ex utra­
que parte ponderentur non solum vis et momenta sed etiam gradus
rationum et statuatur, utrum opiniones adversae sint aeque an minus
vel magis probabiles, est systema practice ineptum: nam fere semper
impossibile est determinare, quando ex utraque parte stent rationes
aeque vel fere aeque probabiles; auctores autem, qui existimant se il­
lud absque difficultate praestare posse, sibi aliisque illudunt.
3. Opinio certe probabilior vel est quasi moraliter certa vel est sim­
pliciter probabilis; si primum, concedendum est, non licere sequi op­
positam, quia haec non est vere probabilis, si alterum, nullo iure pro­
hibemur sequi oppositam, cum probabili opponatur pariter probabilis.

248. De usu probabilismi, ubi agitur de cessatione legis.
1. Iam pridem inter theologos agitabatur controversia, num princi­
pium probabilismi extendi possit etiam ad dubium de cessatione legis
Auctores magni nominis ut Suarez, de Lugo, Bonacina, Salnianticenses, Lacroix, ipse probabiliorista Billuart aliique probabilismum ad­
hibent etiam in dubio de cessatione legis.

2. S. Alphonsus primis temporibus suum systema probabilisticum
pariter extendit etiam ad quaestiones, in quibus de cessatione legis
agitur; postea vero hanc sententiam retractavit et complures quaesti­
ones particulares suae theologiae moralis iuxta hanc doctrinam refor­
matam immutavit.
Quodsi in opere theologiae moralis nihilominus occurrant resolutiones, quae

Dc systemate morali

233

cum hac doctrina non concordant
*),
id aut inadvertentiae tribuendum aut di­
cendum est doctorem in particularibus quibusdam quaestionibus noluisse urgere
sententiam reformatam.

3. Praeter auctoritatem s. Alphonsi duo potissimum argumenta affe­
runt, quibus hanc sui systematis partem demonstrent aequiprobabilistae: a. In dubio melior est condicio possidentis; atqui in hoc casu
possidet lex; ergo servanda est lex. b. Cum dubium de cessatione ob­
ligationis plerumque ex eo oriatur, quod quis legi probabiliter iam
satisfecerit, dicunt: obligationi certae non satisfit per adimpletionem
dubiam; ergo ei denuo satisfaciendum est.
4. Verum haec duo argumenta rem non evincunt. De principio pos­
sessionis infra erit sermo, de altero argumento ita: obligationi certae
non satisfit per impletionem dubiam, concedo; per impletionem pro­
babilem vero non satisfit certe, satisfit autem probabiliter; atqui obli­
gatio, cui probabiliter iam est satisfactum, cessat esse certa, et incerta
obligatio est nulla4®).
Nota. His praemissis rem ipsam iam ita absolvere possumus: sententia, quae
principium probabilismi extendit etiam ad casus cessationis legis seu obliga­
tionis a multis et probatis auctoribus defenditur, rationibus ex ipsa rei natura
desumptis valide comprobatur, argumenta vero contrariae sententiae apte sol­
vuntur, quam ob rem principium probabilismi tuto adhiberi potest etiam in
casu cessationis legis necnon obligationis.

§ 7. De systemate compensationis.
249. 1. Compensationismus docet: Lex certa perfectam obligatio­
nem parit, lex dubia vero, quamdiu pro ea stat ratio probabilis, non
omni vi obligatoria destituitur, sed obligat imperfecte, i. e. plus vel
minus, prout plus vel minus cognoscitur. Inde, ut contra legem imper­
fecte obligantem agere liceat, quaedam causa practica sufficiens tam­
quam compensatio requiritur.
Sicut enim in lege certa quaedam ratio requiritur, ut excusemur, ita etiam
in lege dubia aliqua ratio sufficiens, quamvis minor, sed proportionata gradui
cognitionis necessaria est, ut excusati simus.

2. Huic doctrinae addicti sunt Mamier, Laloux et quidam auctores
0. Praed., ut Potton, novissime Prammer'0) favet. Reicit eam Merkelbac h*61 ).
Refutatio: a. Non datur obligatio imperfecta; aut enim adest obli­
gatio, gravis vel levis, sed certa aut nulla, b. Ut a lege certa excuse­
mur, requiritur causa proportionata, quia certa obligatio adest. Ut hoc
ad legem incertam transferatur, primo probandum esset, legem incer­
tam obligare, c. Dicunt requiri causam sufficientem, ut peccatum ma­
teriale permitti possit. Inde iam concedunt, non esse peccatum for«)
<·)
6n)
61)

Ci. I. 1. n. 99; I. 4. n. 150; I. 6. n. 505; I. 3. n. 290. n. 112.
Cf. Lugo, De eucharistia disp. 19. n. 249.
Biederlack, ZkTh 39 (1915) 778 ff.
Summa theol. mor. II. n. 99,

234

IV. De conscientia

male, agere contra legem incertam, et hoc sufficit; neque permittitur
peccatum materiale certum, sed ad summum periculum peccati mate­
rialis.
Articulus secundus.
De principiis reflexis.

250. De principiis universalibus. 1. Principia directa vocantur illae
veritates, ex quibus res ipsa comprobatur et certo cognoscitur; prin­
cipia vero reflexa dicuntur nonnullae veritates generales, quae rem
quidem, cuius veritas quaeritur, non probant, attamen ad certitudinem
practicam efficiendam inserviunt.
a. Quandoquidem ex principiis directis certam legis cognitionem non semper
assequi possumus» cogimur quandoque ex principiis reflexis eam certitudinem
nobis comparare, quae ad moraliter agendum requiritur.
b. Principia reflexa vocantur, quia a proprio eorum obiecto ad aliud per
ratiocinationem quasi flectuntur, ut per ea obtineri possit dictamen certum de
honestate actionis.

2. Principia reflexa sunt duplicis generis — alia sunt universalia,
alia particularia. Probando systema probabilismi statuimus principium
universale, quod duplici forma exhibetur: Lex dubia non obligat et
L ex incerta non potest inducere certam obiigal io nem.
Ope huius principii stante dubio speculativo dictamen practicum
certum efformare possumus pro honestate actionis nostrae, dummodo
dubium speculativum sit (vel transeat in) dubium iuris, et sit dubium
positivum, fundatum certa et solida probabilitate.

251. De principiis particularibus. In aliis dubiis, sive negativis iuris,
sive facti, universale principium, quo in omni casu dictamen practicum
certum formari possit, praesto non est. Sunt autem quaedam axiomata
sive in iure usitata, sive ex experientia hausta, quae aut per modum
interpretationis legis, aut per modum praesumptionis applicari pos­
sunt, et applicata aut dubium solvunt, aut saltem ad dubium positivum
iuris ducunt et ita locum praebent principio universali. Vocantur prin­
cipia particularia. Inter haec accuratiorem considerationem meretur
principium possessionis.
1. De principio possessionis52), a.' Principium possessionis, quod
in iure ita exhibetur: in pari delicto vel causa potior est condicio pos­
sidentis™), apud moralistas hac formula occurrit: in dubio melior est
condicio possidentis. Hoc principium, quod proprie et immediate per­
tinet ad materiam iustitiae commutativae, quae est de dominio rerum,
hunc sensum habet: si inter duos lis exsistit de proprietate alicuius rei
et dubium non solvitur, iura rem ei tribuunt, qui hucusque eam possi­
debat, donec alter sufficienter probet rem esse suam: possessio enim*63
®») Bouquillon, Theologia moralis fundamentalis3 (Brugis. 1903) n. 302 ss.
63) C. In pari <55 reg. iur. in 69.

De systemate morali

235

fundat praesumptionem dominii, atque ideo concedit ius retinendi rem,
donec de contrario sufficienter constet. Hoc principium quoad mate­
riam iustitiae non solum in foro iudiciali, sed etiam in foro interno va­
lere, nemo negat.
Principium igitur possessionis quandam rerum stabilitatem tuetur, ita ut res
vi possessionis in eodem statu immutatae permaneant, in quo hucusque legitime
exsistebant, donec superveniat ratio priorem statum immutandi sufficiens.

b. Sunt, qui hoc idem principium per analogiam etiam ad alias ma­
terias aliarum virtutum transferant atque ad solvenda dubia de obli­
gatione legis applicent: fingunt enim libertatem et legem veluti duas
personas, quarum altera ius habeat agendi pro libitu, altera vero ius
limitandi libertatem; iam vero in conflictu libertatem inter et legem
ei esse victoriam tribuendam, quae in possessione sit.
c. In applicatione autem huius principii haec attendi debent: α Pos­
sessio, sicut in materia iustitiae non efficit certum dominium, ita m alia
materia non efficit directe certitudinem, sed solum prudentem prae­
sumptionem fundat; ideo plerumque aliis principiis reflexis opus erit
ad complendam vel melius declarandam formationem certi ultimi dictaminis conscientiae (cf. n. sq.).

β. Possessio semper debet esse certa; nam incerta possessio etiam
in materia iustitiae non efficit meliorem condicionem. Ideo hoc princi­
pium applicari non potest in dubio positivo de cessatione legis, quia
stante dubio positivo possessio legis iam non est certa.
Ideo plerique auctores negant hoc principium in aliis materiis esse
principium universale, et tenent illud solum in dubiis negativis esse
adhibendum. Nam lex et libertas non semper sunt quasi duo litigantes
de iure, sed lex non est inimica libertatis; potius se invicem complent.
252. 2. De aliis principiis particularibus. Cum dubium negativum
non fundetur nisi in ratione nulla aut levi, non efficit sufficientem
agendi rationem, et proinde non est attendendum. Et sane impruden­
ter ageret, qui ex nullo vel levi motivo ad actum ponendum vel omitten­
dum se determinaret. Quare in praxi ita agendum est, ac si nullum
adesset dubium; id quod exprimit principium possessionis vel aliud
principium reflexum particulare, prout ostendunt exempla, quae se­
quuntur.
a. Si in dubio negativo iuris nulla aut levis ratio probat legem esse
latam, legem ad hunc casum se extendere, legem sub gravi praecipere
etc., manet libertas seu metior est condicio libertatis possidentis. Item
si nulla aut levis ratio probat legem esse abrogatam, aliquem esse ab
ea excusatum, in ea esse dispensatum etc., manet lex seu melior est
condicio legis possidentis.
b. Si in dubio negativo facti nulla aut levis ratio probat aliquod
factum, a quo obligatio legis dependet (an vinum communiter in eccle­
sia appositum sit de vite, an lapis consecratus recte positus sit, an
puer septem annorum usum rationis habeat, an homo timoratae con-

236

IV. De conscientia

scientiae tentationi consenserit etc.), applicatur principium: in dubio
iudicandum est ex communiter contingentibus.
In dubio negativo, an quis emiserit votum, commiserit peccatum,
intulerit damnum; an adsit tempus inchoandae obligationis (dies vene­
ris inceperit), adsit tempus finiendae obligationis (dies veneris desie­
rit); an quis horas recitaverit, hoc peccatum fecerit vel confessus sit,
an voto satisfecerit, debitum solverit etc., applicatur principium: Fac­
tum non praesumitur, sed probari debet.
In dubio negativo iuris circa valorem actus, ubi nulla aut levis ratio
probat, me non habuisse intentionem vel attentionem debitam in missa,
in sacramentis, in horis, me non iuste possidere hanc rem, baptismum
collatum non esse validum, confessionem non fuisse integram etc. ap­
plicatur principium: In dubio standum est pro valore actus vel: Quod
factum est, censetur recte factum.
Nota 1. Principium: in dubio standum est pro valore actus quandoque etiam
in dubio positivo, ubi validitas actus probabilibus rationibus evincitur, et qui­
dem contra libertatem applicatur. Verum tunc tantum id fieri potest, ubi lex
superior (bonum commune, ius tertii) eaque certo rem postulat; ergo in illis
casibus, in quibus principium: lex dubia lex nulla applicari nequit. Sic ubi
agitur de dubio positivo circa valorem matrimonii, ordinationis, religiosae pro­
fessionis etc. standum est pro valore actus et pro obligationibus inde promanantibus, quamdiu dubium perdurat.

Nota 2. Vermcersch, l‘ n. 355 pro dubiis facti ex utraque parte negativis pro­
ponit solutionem ex mente legislatoris, quam sequentibus regulis (quasi-principiis particularibus) colligit: a) Ubi agitur de lege humana mere prohibente.
et nulla ratio iustitiae vel caritatis obligat ad praecavendum periculum erroris
materialis (v. g. in ieiunio eucharistico vel ecclesiastico), prudenter existimare
potes, legislatorem in benigniorem partem inclinari, b) Ubi agitur de lege ali­
qua positive implenda vel de condicione ad certum officium vel usum positive
requisita (tempus aptum ad breviarium recitandum, aetas pro matrimonio, bene­
ficio vel ordine) non sufficit dubium negativum, sed requiritur saltem pro­
babilis opinio, tempus vel aetatem adesse (qui dubitat negative, non potest
illum actum ponere), c) Si legislator subditos lege astringere vult posita qua­
dam condicione, subditi non astringuntur, si solum negative dubitant, sed re­
quiritur, ut positive constet de condicione impleta (qui dubitat de aetate, ieiunare
non tenetur).

Articulus tertius.

De systemate s. Alphonsi54).

255. Notae historicae. 1. Nonnulli aequiprobabilistae praetendunt
s. Alphonsum esse inventorem novi systematis, quod unice rectam
51 ) Ballcrini, Dissertatio de genuina s. Alphonsi sententia circa usum opinio­
nis probabilis. (Opus theol. morale0 I. Appendix 1. p. 632 ss.) Arendt, Crisis
apologeticae dissertationis P. de Caigny C. SS. R. (Friburgi. 1897). Noldin,
Die Briefe des heiligen Alphons von Liguori u. dessen Moralsystem ZkTh 20
(1896) S. 73 ff. Meffert, Der hi. Alphons von Lguori (Mainz. 1901) I, 19—136.
/. de Blic (Dictionnaire apolog. de la foi cath.
*)
s. v. probabilisme p. 320 ss.
Raus (Nouv. Rev. théol. 55 [1928] p. 241 ss.).

De systemate morali

237

agendi normam suppeditet; hoc autem systema esse ipsum aequiprobabilismum. At vero quantopere sit absona haec affirmatio, evidens
est: inde enim sequeretur unice rectam agendi normam usque ad s
Alphonsum in ecclesia fuisse ignotam. Quam ob rem dicendum est ve!
s. Alphonsum non esse inventorem novi systematis, vel illud non esse
unicam recte agendi normam. Insuper ex historia constat nonnullos
fuisse theologos (Amort, Rassler, Ant. Mayr), qui systema probabilismi iam ante s. Alphonsum formula aequiprobabilistica exhiberent.
Tandem ipse s. Alphonsus in Apologia declarat: >Ego nunquam volui
nec volo nova systemata cuderec.
2. Primis temporibus s. Alphonsus adhaesit probabiliorismo, quem
a magistro suo acceperat; mox vero, in audiendis confessionibus probe
intelligens probabilioristam non posse cum fructu directionem anima­
rum suscipere, accessit ad probabilismum, quem strenue contra probabilioristas defendit, et probabilismum quidem purum, quem anti­
quiores moralistae tuebantur. Ad propugnandum hunc probabilismum
duplicem dissertationem exaravit: pro usu moderato opinionis proba­
bilis in concursu probabilioris, alteram a. 1749, alteram a. 1755 et se­
cundum principia huius probabilismi opus suum morale composuit,
quod quinquies iam editum fuerat, antequam formulam systematis mo­
ralis ipse mutaret.
3. Inde ab anno 1762 principium probabilismi mutavit in formulam,
qua fere utuntur aequiprobabilistae: cum opinio minus tula est aeque
vel fere aeque probabilis, potest quis eam licite sequi (n. 55); et: ubi
opinio pro lege videtur certe probabilior, cam sequi tenemur, secus vero,
si est eiusdem ponderis, quod habet opinio pro libertate (n.67); saepius
asseverans se non esse sectatorem probabilismi. Immutabiliter tamen
retinet, solam legem certam posse obligare conscientiam, in quo non
differt a probabilismo; attamen in eo est differentia, quod sententiam
probabiliorem, si est certo et manifeste talis, aequivalentem dicit mo­
raliter certae; quoad excessum probabilitatis non certum et notabilem
iterum non dissentit a probabilismo.
a. Ad mutationem hanc faciendam inducebatur his potissimum rationibus:
a. quia formula, qua initio probabilismum proposuerat: licet sequi minus pro­
babilem in concursu probabilioris, ambigua erat; β. quia nova formula putabat
se efficacius impugnationes adversariorum reiicere et abusus laxistarum prae­
cavere posse; y. quia unice hac via prohibitionem librorum suorum et suppres­
sionem congregationis a se fundatae ex parte gubernii timendam evitare poterat.
b. Disputant, utrum contradictio, quae inter priora et posteriora scripta
s. ductoris reipsa exsistit, vera an tantum apparens sit. Ne aequiprobabilistae
quidem in hac re eiusdem sunt sententiae. Recentiores (Mare, Gaude) autu­
mant s. doctorcm probabilismum, cui initio adhaeserat, postea revocasse et
aequiprobabilismum docuisse; antiquiores vero (Haringcr, Vindiciae alphons.)
opinantur s. Alphonsum sententiam de morali systemate nunquam mutasse,
sed semper aequiprobabilismo adhaesisse, initio quidem implicite et dubitanter,
postea vero explicite et fidenter. Plerique probabilistae praeeunte Ballerini et
ipsi censent, s. doctorem sententiam de morali systemate nunquam mutasse,
sed semper adhaesisse simplici probabilismo, quem in prioribus scriptis lucu­
lenter exponit atque defendit, in posterioribus solum apparenter retractat, eo
quod formula aequiprobabilistica illum proponit.

238

IV. De conscientia

Articulus quartus.
De auctoritate s. Alphonsi.
254. Eius auctoritas. 1. Opera moralia s. doctoris sunt:
a. Theologia moralis, quam ipse novies edidit saepius emendatam55), b. Homo
apostolicus, compendium theologiae moralis, c. Praxis confessarii ad bene ex­
cipiendas confessiones; d. Dissertationes, quarum nonnullae postea operi theo­
logiae moralis insertae sunt.

2. Auctoritas interna doctrinae moralis s. Alphonsi fundatur in auc­
toris scientia et prudentia atque in argumentis, quibus doctrinam suam
communivit, lam vero negari non potest esse theologos morales ingenio,
mentis acumine et copia doctrinae s. Alphonso non inferiores; his
tamen praerogativis eius theologia moralis excellit: securitate, qua
difficiliores de moribus quaestiones ad genuina principia reducit atque
ex eis resolvit; prudenti indicio, quo libratis hinc inde rationum mo­
mentis opiniones eligit; ac tandem eruditione, qua plerorumque auc­
torum sententias et argumenta examinat. Ad haec accedit singularis
sapientia, qua mediam viam docens hinc quidem rigorismum iansenianum, inde vero contrarium laxismum profligavit.
3. Auctoritatem externam potissimum constituit indicium, quod de
eius doctrina morali tulit ecclesia, ludicia publica s. Sedis, quae vel
ad opera s. Alphonsi univcrsim vel ad theologiam moralem in particu­
lari referuntur, haec sunt:
a. Declaratio s. Rituum congr. ad effectum canonisationis 25. maii 1802: Nihil
censura dignum fuit repertum.
b. Responsum s. Pocnitentiasiae ad dubia ab archiepiscopo Vesuntionensi
proposita 5. iulii 1831:

1. >Utrum s. theologiae professor opiniones, quas in sua theologia morali
profitetur b. Alphonsus a Liguorio, tuto sequi ac profiteri possit.
2. An sit inquietandus confessarius, qui omnes b. Alphonsi a Liguorio se­
quitur opiniones in praxi s. poenitentiae tribunalis hac sola ratione, quod a
Sede apostolica nihil in operibus illius censura dignum repertum fuerit.
Confessarius, de quo in dubio, non legit opera s. doctoris nisi ad cognoscen­
dam accurate eius doctrinam, non perpendens momenta rationesve, quibus
variae nituntur opiniones, sed existimat se tuto agere eo ipso, quod doctrinam,
quae nihil censura dignum continet, prudenter iudicare queat sanam esse, tutam
nec ullatenus sanctitati evangelicae contrariam.
Ad I. Affirmative, quin tamen reprehendendi censeantur, qui opiniones ab aliis
probatis auctoribus traditas sequuntur.
Ad 2. Negative, habita ratione mentis s. Sedis circa approbationem scripto­
rum servorum Dei ad effectum canonisationis.
*
c. Collatio tituli Doctoris Ecclesiae (1871), quo sanctus propter eminentem
suam doctrinam >insignis magister divinitus ecclesiae *datus declaratur.
d. His accedunt complura encomia, quae in literis a ss. Pontificibus ad varios
theologos datis reperiuntur, qui opera s. doctoris vel ediderunt vel in aliam

6δ) Cf. Elenchus quaestionum reformatarum in fine operis; 99 puaestiones
reformatae secundae, 25 sextae, 3 nonae editioni additae sunt.

De systemate morali

239

linguam verterunt66). Mentione dignum est responsum s. Poenifentiariae 19. de­
cembris 1855 ad quondam professorem, qui, cum gradus academicos obtineret,
iuramento se obstrinxerat probabiliorismum tuendi, scilicet ipsum non obstante
iuramento posse s. Alphonsi doctrinam sequi et publice tradere nec dispen­
satione a iuramento indigere.

255. Corollaria. Ex his omnibus quoad auctoritatem s. Alphonsi
in rebus moralibus sequentia colliguntur:
a. Sententiae s. Alphonsi hisce non declarantur omnes verae, sed
tamen in genere haberi possunt probabiles, non quidem semper interne,
attamen saltem externe, et quidem propter solani auctoritatem s. doc­
toris.
ludicium ecclesiae de operibus s. Alphonsi non refertur ad
trinae, sed ad condiciones pro canonisatione requisitas; atqui
obtinendum examen operum id solum investigat, num aliquid in
quod rectae fidei et bonis moribus adversetur vel, quod eodem
quid in iis contineatur, quod sit censura (theologica) dignum.

veritatem doc­
ad hunc finem
iis contineatur,
redit, num ali­

b. Ideo in praxi quilibet confessarius tuto sequi potest (nonnullis
exceptis) opiniones s. Alphonsi, ita ut iuxta illas suam aliorumque
agendi rationem dirigat, non autem ut ex eis obligationes poenitentj
imponat. Nemo tamen eas sequi tenetur, sed unicuique liberum est am­
plecti sententias aliorum auctorum, modo sint vere et solide proba­
biles; quare confessarius a suis poenitentibus exigere non potest, ut
sequantur opiniones s. doctoris.
Excipiendae sunt illae sententiae, quae a. vel ante vel post edita opera s. doc­
toris ab ecclesia reprobatae sunt ut de patrino catholico in baptismate a ministro
haeretico collato; de absolutione moribundi, quam concedit simplex sacerdos
praesente approbato; de episcopo regulari, quem s. Alphonsus non obligatum
putaverat neque ad vota in religione emissa neque ad regulam sui ordinis*57),
in specie omnia per C. i. C. mutata; quae β. adversantur consuetudini sive ante
sive post tempora s. doctoris legitime introductae e. g. circa ieiunium, circa opera
servilia; quae γ. supponunt adiuncta temporis s. Alphonsi, quae adiuncta postea
immutata sunt ut quantitas gravis in furto; quae S. evidenti vel certa ratione
demonstrantur falsae: impossibile enim est conscientiam practice certam sibi
formare iuxta sententiam, quae cognoscitur esse falsa.

256. Num confessarius absolvere debeat poenitentem, qui vult uti
opinione opposita sententiae confessorii.
a. Si agitur de opinionibus, quae respiciunt administrationem sacra­
menti, manifesto confessarius procedere debet secundum opiniones,
quas ipse tenet; nam agenti probabiles esse debent sententiae, secun­
dum quas conscientiam formare vult.
b. Si agitur de sententiis, quae versantur circa obligationes poenitentis, confessarius tenetur dispositum absolvere, quantumvis uti velit
opinionibus oppositis iis, quas tenet confessarius, modo sint vere pro*®) Haec congesta reperiuntur apud Clementem Mare, Institutiones morales
Alphonsianae13 (Romae. 1906) I. p. VII—XII.
57) Cf. resolutio S. C. Ep. et Peg. 6. maii 1864 et Acta s.Sed. I 449 ss.

240

IV. De conscientia

babiles: pocnitens enim ius habet utendi opinionibus vere probabilibus,
confessarius autem ius non habet utendi opinione probabili mere ad
imponendam obligationem. Immo etiam ubi poenitens rudis ignorat se
habere ius utendi sententia opposita, confessario non licet ipsi impo­
nere obligationem, quae a Deo legislatore non imponitur.
c. Quodsi confessarius opinionem, qua vult uti poenitens, existimat
falsam, distinguendum est; si opinio talis est, ut theologi communiter
illam habeant probabilem et soli confessario appareat falsa, hic poenitenti consulere potest, ut eam deserat et sententiam sequatur suam;
at negata absolutione eum cogere non potest. Verum si opinio, quae
poenitenti probatur, talis est, ut theologi communiter eam ut falsam
reiiciant, confessarius illum docere et hortari debet, ut opinionem suam
deserat, et si id facere nolit, absolutionem ei negare debet, nisi forte
poenitens sit in bona fide et ex monitione nullus fructus speretur·74).

BS) Cf. Lchmkuhl 1. n. 206 ss>

241

LIBER QUINTUS.
De virtutibus1).

QUAESTIO PRIMA.
De virtutibus in genere.
Articulus primus.

De natura virtutum.

257. Definitio. 1. Virtus in genere definitur habitus potentiam per­
ficiens ad bene operandum2).
a. Duplex distinguitur habitus, subsianlivus, qui animae substantiae inhaeret
eique novum essendi modum tribuit, cuiusmodi est gratia sanctificans; et
operativus, qui animae potentiis inhaeret easque ad agendum perficit, cuiusmodi est virtus.
b. Virtus est habitus operativus, qui potentiam ad agendum perficit. Haec
perfectio autem duplicis generis esse potest: aut potentiam ad operationem
suam iam completam ad agendum inclinat, adeo ut actus suos cum quadam
facilitate exercere possit; aut potentiam ad operationem exercendam in se in­
completam et insufficientem elevat et complet. Habitus prioris generis dant
potentiae, ut facile operari possit, habitus posterioris generis dant, ut simpli­
citer operari possit.
c. Virtus, quae est habitus bonus, non potest elicere nisi actus bonos, sicut
vitium, quod est habitus malus, non potest elicere nisi actus malos. Ideo virtus
solet definiri bona qualitas mentis, qua recte vivitur, qua nullus male utitur3).
Quamvis virtus non possit esse principium (elicitivum), potest tamen esse obiectum actus mali, ut si quis virtutem odio habet vel de ea superbit. Aliis autem
habitibus, qui a virtutibus distinguuntur ut scientia, ars, homo ad bonos et malos
actus uti potest.

2. Tria in virtutibus consideranda sunt: causa efficiens, subiectum
et obiectum.
a. Causa efficiens virtutis id dicitur, a quo virtus producitur. Ratione
’) S. Th. 1. II. q. 55—61. Suarez, De virtutibus. Lessius, De iustitia et iure
ceterisque virtutibus cardinalibus. Greg. de Valentia, Commentar, scholast. II.
disp. 1 q. 5. A. Tanner, Theologia scholast. 11. disp. 3 p. 2 ss. Mazzella, De vir­
tutibus infusis (Romae 1894). Waffclaert, De virtutibus cardinalibus (Brugis
1889). Tractatus de virtutibus ad usum seminarii Mechliniensis (Mechtinae 1896).
L·. Miiller-Scipel, Theologia moralis10 (Ratisbonae 1923) I. § 105 ss. /. B. Scaramelli, Directorium asceticum t. 3. De virtutibus moral. (Augustae Vindel 1770).
Lottin 1. c. I, 241—268; II. 191—199. Lcrcher, Inst. Theol. Dogm. IV3 I. n.
122—170.
'-) Habitus est qualitas potentiae inhaerens in ordine ad eius actus (S. Tho­
mas).
3) S. Augustinus, De libero arbitrio 1. 2. c. 19.
16 NoIdin. Vol

I

242

V. De virtutibus

causae efficientis virtutes dividuntur in naturales et supernaturales, in­
fusas et acquisitas.
b. Subiectum virtutis illudque proximum dicitur illa animae potentia,
in qua virtus inest et a qua actus certae virtutis eliciuntur. Subiectum
remotum est ipsa persona habens virtutem.
Potentiae, in quibus virtutes inhaerent, sunt intellectus, voluntas et appetitus
sensitivus; in hoc nempe appetitu insunt illae virtutes, quae versantur circa
passiones moderandas^ cuiusmodi sunt temperantia et fortitudo.

c. Obiectum materiale virtutis est id, circa quod versatur actus vir­
tutis; obiectum formale est ratio seu motivum, propter quod versatur
circa obiectum suum materiale. Sic obiectum materiale fidei sunt veri­
tates a Deo revelatae; obiectum formale fidei est auctoritas Dei reve­
lantis.
258. Divisio virtutem, a. Pro diverso subiecto, cui virtus inest, di­
viduntur in virtutes intellectuales, quae intellectum perficiunt ad cog­
noscendum verum, et virtutes appetitivas (morales), quae voluntatem
perficiunt ad prosequendum bonum. Virtutes intellectuales a philoso­
phis numerantur quinque: intelligentia, sapientia, scientia, ars et pru­
dentia, quibus a theologis additur fides theologica; virtutes appetitivae
autem numerantur quam plurimae.
Virtutum intellectualium tres sunt habitus speculativi: intelligentia, sapientia
et scientia; duae sunt habitus practici: ars et prudentia. Intelligentia perficit
mentem ad cognoscendum verum, quod immediate et per se cognosci potest;
sapientia ad cognoscendum verum, quod per discursum cognoscitur et est sim­
pliciter ultimum (causa prima); scientia ad cognoscendum verum, quod per
discursum cognoscitur et est ultimum in determinato aliquo genere.

b. Ratione effectus in virtutes morales, quae hominem faciunt sim­
pliciter seu moraliter bonum, et intellectuales, quae hominem faciunt
bonum secundum quid, e. g. bonum philosophum, bonum artificem.
Illae in voluntate insunt et in aliis potentiis solum quatenus reguntur
a voluntate; hae insunt in intellectu independenter ab imperio volun­
tatis.
Ad virtutes morales hoc sensu acceptas pertinent etiam virtutes theologicae
et prudentia; ad virtutes intellectuales hoc sensu acceptas pertinent intelligentia, sapientia, scientia et ars.

c. Ratione causae efficientis in virtutes infusas et acquisitas: illae
immediate a Deo in potentiis animae producuntur, hae per actus
saepius repetitos ab homine comparantur. Virtutes infusae aliae
dicuntur per se, aliae per accidens infusae: illae a solo Deo eas in­
fundente haberi possunt, cuiusmodi sunt omnes virtutes supernatu­
rales, hae etiam humano conatu haberi possunt, cum sint ordinis
naturalis, sed quandoque speciali Dei dono infunduntur.
Repetitis actibus virtutes acquiri, experientia constat; revelatione autem edo­
cemur virtutes a Deo immediate nobis infundi (n. 28). Virtutes acquisitae et
infusae in eo conveniunt, quod sint habitus, quibus ad bene operandum disponi­
mur; differunt autem tum origine tum effectu.

üe virtutibus in genere

243

d. Cum praecedenti divisione quoad rem fere coincidit ea, qua
virtutes dividuntur in naturales et supernaturales, illae viribus natu­
ralibus per repetitos actus acquiruntur et ad finem naturalem, natu­
ralem nempe beatitudinem, ordinantur, hae auxilio gratiae super­
naturalis exercentur et ad finem supernaturalem seu supernaturalem
beatitudinem ordinantur.
e. Ratione obiecti in virtutes theologicas et morales: illae pro suo
obiecto immediato habent aliquam perfectionem divinam ideoque im­
mediate circa Deum versantur, hae pro suo obiecto immediato habent
bonum creatum i. e. actionum honestatem; sic misericordiae obiectum
materiale est sublevatio egeni, et obiectum formale est moralis hone­
stas, quae in sublevatione egeni relucet.
Ergo virtus moralis dupliciter accipitur, prout opponitur virtuti theologicae
et prout opponitur virtuti intellectuali.

/. Ratione perfectionis in communes et heroicas: illae modo com­
muni seu ordinario exercentur, hae prompte, expedite et supra com­
munem operandi modum exercentur.
g. Ratione subiecti remoti, scilicet personae habentis virtutem, in
formatas et informes, prout persona habens virtutem est in statu gra­
tiae vel in statu peccati mortalis; gratia vel caritas dicitur forma alia­
rum virtutum.
259. De medio virtutis. 1. Medium virtutis dicitur mensura, qua
ab ea excluditur excessus et defectus; sic liberalitas in medio est inter
prodigalitatem et avaritiam, fortitudo in medio est inter temeritatem
et timiditatem, quia servat debitum modum inter excessum et defec­
tum.
a. Potissima virtutum proprietas ea est, qua dicuntur esse in medio inter ex­
cessum et defectum. Actus enim virtutum, ut tales sint, rectae rationi debent
esse conformes; atqui non essent rectae rationi conformes, si vel per excessum
vel per defectum a medio rectae rationis deflecterent; ergo virtutes eo con­
sistunt in medio, quod earum actus ratione obiecti et circumstantiarum rectae
rationi conformes sunt.
b. Medium virtutum considerari potest ex parte obiecti. circa quod versatur,
et ex parte subiecti seu ratione modi, quo virtus exercetur. In modo exercendi
virtutem a medio deflecti potest, si temere, inopportune, nimio conatu etc. exer­
cetur. Porro omnes virtutes habent et exigunt medium ex parte subiecti.
c. Medium virtutum ex parte obiecti duplex est, medium rei et medium ratio­
nis. Medium rei est mensura, quae a natura ipsa determinata et proinde pro
omnibus eadem est; medium rationis est mensura, quam ratio prudenti aesti­
matione consideratis persona et circumstantiis determinat, proindeque non pro
omnibus eadem, sed in diversis diversa est.

2. Omnes virtutes morales habent medium ex parte obiecti, et qui­
dem iustitia habet medium rei, aliae autem virtutes morales habent
medium rationis.
Quid facere debeat, qui iustitiam stricte servare intendit, non prudenti aesti­
matione determinatur, sed a natura iam definitum est, tantum scilicet dare debet,
quantum debitum est: iustitia enim exigit, ut qui debet centum, centum etiam
16*

244

V. De virtutibus

solvat, quisquis ille est, dives an pauper et quisquis eius creditor est. Medium
aliarum virtutum moralium est medium rationis: etenim quaenam materia in
his sit rectae rationi conformis, per rationem secundum qualitatem personae
determinandum est: quod enim uni in sumendo cibo conveniens est, id alteri
potest esse nimium aut parum, et quod in subeundo periculo convenit viro, id
puero vel mulieri nimium est.

3. Virtutes theologicae non habent medium ex parte obiecti sed so­
lum ex parte subiecti seu ratione modi: cum enim obiectum harum vir­
tutum sit ipse Deus, impossibile est per excessum contra ipsas peccare;
et sane non possumus nimium in Deum credere et sperare vel Deum
nimis amare. In modo autem, quo hae virtutes exercentur, peccari po­
test etiam per excessum.

260. De nexu virtutum. Connexae dicuntur virtutes, quarum una
sine altera exsistere nequit.
1. Virtutes theologicae eatenus inter se connexae sunt, quatenus in
ordine generationis caritas supponit spem et fidem et spes supponit
hdem et omnes simul infunduntur; eatenus autem non sunt connexae,
quatenus una sine altera esse potest: amissa enim caritate manet spes
et fides, et amissa spe manere potest fides (n. 29, 5)4).
2. Virtutes morales infusae inter se connexae sunt, quatenus una cum
gratia et caritate infunduntur et his amissis virtutes simul amittuntur.
Cum virtutibus moralibus acquisitis autem infusae non sunt necessario
connexae; nam infusae esse possunt sine acquisitis ut in parvulis bap­
tizatis, et acquisitae esse possunt sine infusis ut in peccatoribus adul­
tis: amissis enim per peccatum infusis non amittuntur etiam virtutes
acquisitae.
3. Virtutes morales acquisitae non sunt necessario connexae, quamdiu sunt imperfectae, si autem perfectae sunt, necessario invicem connectuntur, adeo ut is, qui unam perfecte possidet, omnes alias pariter
habeat.
Ut virtus dici possit perfecta, non est necesse, ut exerceatur in gradu heroico,
illud autem requiritur, ut facile, prompte et constanter in omni eventu etiam
in difficultatibus ordinariis exerceatur. Virtus dupliciter potest esse imperfecta,
aut a. quia nondum pervenit ad rationem habitus, sed vel est quaedam natu­
ralis et innata inclinatio ad bonum vel est quaedam dispositio ad habitum vir­
tutis orta ex nonnullis actibus imperfectis, aut β. quia attingit quidem rationem
habitus, sed potentiae nondum firmiter inhaeret nec ad virtutem constanter etiam
m difficultatibus exercendam disponit.

a. Virtutes acquisitae imperfectae non sunt inter se connexae: expe­
rientia enim constat multos sive ex innata indole sive ex aliqua assue­
tudine promptos esse ad opera misericordiae, qui tamen prompti non
sunt ad opera castitatis, item promptos esse ad exercendam castitatem,
qui prompti non sunt ad exercendam liberalitatem vel humilitatem.
<) Qua ratione
fides et spes, cum
De gratia I. 6. c.
virtuiibus infusis

fieri possit, ut an.issa gratia sanctificante in anima maneant
tamen gratia sit harum fundamentum et principium, cf. Suarez,
13. Kleutgen, Théologie d. Vorzeit II n. 200 ff. Mazzella, De
n 184 ss. Lerchcr, IV. 1. n. 131.

De virtutibus in genere

245

b. Virtutes acquisitae perfectae necessario inter se connexae sunt;
qui ergo una caret, nullam perfecte habet. Ratio interna haec esse
videtur, quia non est perfecta virtus sine perfecta prudentia; at ubi
est perfecta prudentia, ibi omnes aliae virtutes plus minusve perfectae
sunt: perfecta enim prudentia non est, quae simul non est iusta, tem­
perans et fortis.
Non requiritur, ut virtutes perfectae omnes eundem gradum perfectionis
attingant, sed tum in eodem tum in diversis hominibus una potest altera esse
perfectior; inde fit, ut in uno sancto haec, in altero alia virtus praecipue emineat
atque laudetur.

Articulus secundus.
De distinctione virtutum moralium.

261. Distincto specifica virtutum moralium ab earum obiecto for­
mali desumitur. Quaelibet enim virtus moralis versatur circa bonum
honestum; tot ergo distinguendae erunt virtutes specifice diversae,
quot sunt speciales rationes boni honesti, circa quod versatur virtus;
sed specialis honestas, quam virtus quaelibet prosequitur, est eius
obiectum formale.
Diversae rationes honestatis seu boni honesti vel reperiuntur in operationibus,
quae sunt ad alterum, vel in moderandis passionibus; ideo virtutum moralium
duo magna genera habentur: virtutes, quae versantur circa operationes ad alte­
rum, ut est iustitia et quae ei annexae sunt, et virtutes, quae versantur circa
passiones, ut est fortitudo et temperantia et quae his annexae sunt.

262. Inter virtutes morales sunt quatuor, quae cardinales seu prin­
cipales vocantur; prudentia, iustitia, fortitudo et temperantia, ad quas
omnes aliae virtutes tamquam partes earum annexae reducuntur.
a. Vocantur cardinales, quia inter virtutes praecipuae sunt atque in
vita hominis morali pernecessariae ac usitatissimae, sicut in ostio prae­
cipuum est cardo, in quo ostium volvitur et a quo eius usus dependet.
Huius nominis auctor dicitur s. Ambrosius (l. 5. rn Luc. 6, 20); s. scriptura
eas commemorat, ubi de sapientia divina ait: Sobrietatem (temperantiam) et
prudentiam docet, et iustitiam et virtutem (fortitudinem), quibus utilius nihil
esi in vita hominibus6); docet autem sapientia (Deus) has virtutes per infusio­
nem earum.

b. Numerus earum desumitur tum ex quadruplici obiecto (hone­
state, bono honesto), circa quod versantur, tum ex quadruplici sub­
iecto, cui principaliter insunt.
a. Obiectum. Ut homo in omnibus secundum virtutem seu secundum rectam
rationem agat, imprimis recte iudicare debet de iis, quae agenda sunt, quod
fit per prudentiam; deinde ordinem rationis servare debet erga alios, quod
fit per iustitiam; dein ordinem rationis servare debet erga se tum superando
difficultates, quae retrahunt a recta ratione, quod fit per fortitudinem; tum
8) Sap. 8, 7.

246

V. De virtutibus

moderando passiones, quae in usu rerum creatarum incitant ad agendum contra
ordinem rationis, quod fit per temperantiam0).
Breviter s. Thomas obiectum virtutum moralium in hunc modum exhibet;
prudentia, quae ceteris lumen praefert, est in eligendis; iustitia in distribuendis;
/orlitudo in tolerandis; temperantia in utendis*7).
β. Subiectum. Prudentia est in intellectu, iustitia in voluntate, fortitudo in
appetitu sensitivo irascibili, temperantia in appetitu sensitivo concupiscibili.
Omnes tamen virtutes morales sunt etiam in voluntate tamquam in subiecto,
quia earum actus a voluntate aut eliciuntur aut imperantur. Hinc nonnullae
virtutes (ut prudentia, fortitudo, temperantia) sunt in duplici potentia, et con­
sequenter completa virtus ex duobus habitibus constat, quorum alter est in
voluntate, alter in intellectu vel in appetitu sensitivo; uterque autem constituit
rnoraliter unam virtutem propter relationem, qua unus habitus ad alterum
ordinatur.

265. Partes annexae virtutum cardinalium. luxta s. Thomam ad
unamquamque virtutem cardinalem tres classes virtutum moralium
pertinent, quae illius sunt partes annexae, sicut totum habet partes
annexas: aliae enim virtutes sunt cardinalium partes subiectivae, aliae
partes integrantes, aliae partes potentiales.
a. Partes subiectivae virtutis illae dicuntur, quae ad eam referuntur
ut species ad genus; sic temperantiae species sunt castitas, sobrietas.
b. Partes integrantes illae vocantur, quae requiruntur, ut virtus sit
integra seu ut facilius et perfectius operari possit; ut v. g. pudicitia
iuvat ad castitatem.
c. Partes potentiales illae dicuntur, quae virtuti cardinali quidem
affines sunt, in aliquo vero a perfecta ratione illius virtutis deficiunt.
Dicuntur partes potentiales, quasi non habentes totam potentiam prin­
cipalis virtutis; ut religio quoad iustitiam erga Deum.

264. Diversa virtutum perfectio. Virtutes non omnes eiusdem sunt
dignitatis ac perfectionis: maior tamen vel minor earum perfectio ab­
solute determinari non potest: nam sub uno respectu haec, sub alio
alia maioris est perfectionis.
a. Spectato obiecto virtutes theologicae perfectiores sunt virtutibus
moralibus, quia illarum obiectum immediatum tum materiale tum for­
male est ipse Deus, finis ultimus; harum autem obiectum immediatum
non est Deus, sed bonum creatum, non finis ultimus, sed medium ad
finem.
b. Inter virtutes cardinales sub aliquo respectu perfectissima est
prudentia, tum quia omnes alias virtutes dirigit omniumque dux est.
eo quod singulis medium assignat, quod tenere debent, tum quia in­
tellectum perficit, non voluntatem; intellectus autem secundum s. Tho­
mam voluntate perfectior est.
Sub alio autem respectu iustitia inter virtutes cardinales primum
locum occupat, tum quia eius opera obligationes implent, quae Deo
e) S. Th. 1. II. q. 61. a. 2.
7) 1. II. q. 61. a. 4.

De virtutibus in genere

247

et proximo debentur, tum quia voluntatem perficit, cum eius subiectum
voluntas sit; e contrario fortitudo et temperantia appetitum inferiorem
perficiunt, cum earum subiectum sit appetitus sensitivus; insuper
earum opera praestant, quod homo sibimetipsi debet.
Sub alio tandem respectu inter virtutes morales eminet oboedientia;
etenim si ea virtus perfectior dicitur, quae Deo maius bonum offert,
oboedientia dicenda est virtus moralis perfectissima quia homo per
eam nobilissimum, quod possidet, bonum offert, suam voluntatem.
c. Tandem inter virtutes iustitae illae potiores sunt, quarum obiec­
tum remotum et mediatum (obiectum cui) Deus est, quae scilicet obli­
gationem implent Deo debitam, cuiusmodi sunt religio, quae Deo ex­
hibet cultum debitum; poenitentia, quae satisfacit pro offensa et imuria
Deo irrogata; oboedientia, quae exsequitur voluntatem Der;; gratitudo, quae agnoscit beneficia a Deo accepta.

H) Cf. s. Th. I. II. q. 66. — II. II. q. 141. a. 8. — II. II. q. 161.

V. De virtutibus

248

QUAESTIO SECUNDA.
De virtutibus cardinalibus.

265. Virtutes cardinales triplici modo considerari possunt: a. Ut
virtutes speciales inter se et ab aliis distinctae, quatenus nimirum ea­
rum obiectum ad determinatam materiam restringitur, in qua specialis
honestas relucet.
b. Ut virtutes generales seu ut quatuor genera virtutum, quae alias
virtutes morales sub se continent. Sic omnis virtus, quae efficit, ut
operationes sint secundum rationem directae, dicitur prudentia; omnis
virtus, quae efficit, ut operationes sint secundum debitum exactae, di­
citur iustitia; omnis virtus, quae cohibet passiones, dicitur temperan­
tia; omnis virtus, quae animum reddit firmum contra difficultates
quascunque, dicitur fortitudo.
c. Ut proprietates generales, quae aliquo modo inesse debent unicuiqui virtuti: omnis enim virtus debet esse prudens in operando, ne
erret per inconsiderationem; iusta, ut praestet, quod debet Deo, pro­
ximo et ipsi operanti; fortis, ut in bono constanter persistat nec ullis
difficultatibus cedat; temperans, ut in omnibus mediocritatem (me­
dium) servet et modum a ratione praescriptum non excedat®).

Articulus primus.
De prudentia.
266. Eius natura. 1. Prudentia definitur recta ratio agendorum,
seu est virtus moralis in quovis negotio dictans, quid consideratis cir­
cumstantiis agendum sit, ut actio rectae rationi sit conveniens.
a. Prudentia est virtus intellectus practici, quae proxime dirigit omnes vir­
tutes tum morales tum theologicas.
b. Prudentia hominem ordinat tum ad seipsum tum ad alterum, quia actus
quoscunque dirigit.

2. Obiectum materiale prudentiae constituunt omnes actiones huma­
nae in particulari, de quibus dictat, quomodo hic et nunc exercendae
sint, ut fiat honestum et evitetur malum. Obiectum formale est natu­
ralis honestas, quae in eo relucet, quod omnes actiones deliberatae se­
cundum rectam rationem fiant.
a Quia prudentia ad omnes actiones humanas pertinet (ipsa enim omnibus
medium virtutis veluti formam imprimere debet), facile intelligitur nullam posse
esse virtutem sine prudentia. Quamobrem prudentia recte dicitur auriga et
moderatrix omnium virtutum. Sic misericordia hominem inclinat ad subvenien­
dum pauperibus, prudentia vero dictat, quantum, ubi, quando, quomodo pauperi
dari debeat, ut actus misericordiae sit omni ex parte rectae rationi conveniens.
b. Ipsa supponit, voluntatem bene dispositam esse circa fines particulares
virtutum moralium, ne per affectus inordinatos iudicium prudens corrumpatur:

e) S. Th 1. II. q. 61, 2-4

De virtutibus cardinalibus

249

qui enim recte vult judicare, ab inordinatis affectibus debet esse immunis, cum
unusquisque iudicare soleat, prout affectus est.

3. Functiones seu actus prudentiae numerantur tres: consultatio,
iudicium et imperium. Ipsa enim imprimis inquirere debet media, quae
necessaria sunt ad finem, i. e. ut opus honeste fiat, deinde iudicat, quid
et quomodo hic et nunc agendum sit, ut opus secundum virtutem fiat,
ac tandem imperat hanc iilamve actionem hic et nunc esse faciendam.
267. De vitiis oppositis. 1. Vitia prudentiae opposita per defectum
sunt:
a. Praecipitatio, qua statim sine praevia deliberatione opus susci­
pitur.
b. Inconsideratio, qua omittitur attenta inspectio rei, de qua judi­
candum est, et circumstantiarum eius.
c. Inconstantia, qua sine ulla aut certe sine iusta causa mutatur
sententia lata.
d. Negligentia, qua res deliberata et determinata opportuno tem­
pore non mandatur exsecutioni.
2. Vitia prudentiae opposita per excessum sunt potius vitia, quae
falsam quandam speciem et similitudinem prudentiae habent:
a. Prudentia carnis, quae excogitat media ad implendos motus na­
turae corruptae.
b. Astutia, quae excogitat ad aliquem finem sive bonum sive malum
consequendum vias simulatas et occultas ad proximum fallendum; si
committitur verbis, dicitur dolus, si factis, vocatur fraus.
c. Sollicitudo temporalium, quae est nimia occupatio in bonis tem­
poralibus conquirendis et conservandis.
d. Sollicitudo futurorum, quae est nimia occupatio circa ea, quae
futuro tempore praesertim vitae necessaria sunt.

268. De partibus prudentiae. 1. Partes integrantes prudentiae nu­
merantur octo:
a. memoria praeteritorum, b. intelligentia praesentium, c. docilitas,
quae acquiescit sententiis maiorum, d. sollertia in considerandis even­
tibus futuris, e. ratio comparans unum cum alio et prompte colligens,
quod exinde sequitur, /. providentia considerans finem, g. circum­
spectio attendens ad circumstantias operis, h. cautio in vitandis im­
pedimentis.

2. Partes subiectivae prudentiae sunt duae: a. prudentia monastica
seu privata, per quam aliquis regit se ipsum, b. regitiva, per quam
aliquis regit alios seu multitudinem.
Haec distinguitur in oeconomicam, qua regitur familia, filii bene educantur,
bona conservantur et augentur etc.; in politicam, qua regitur societas hominum
sub iisdem legibus viventium eiusque bonum commune quaeritur; in nulitarem,
qua diriguntur milites ad hostes oppugnandos vel eos repellendos.

250

V. De virtutibus

3. Partes potentiates virtutis prudentiae numerantur tres:

a. Eubulia est habitus inveniendi bonum consilium in rebus ambiguis
et perplexis.
b. Synesis est habitus ferendi rectum iudicium circa operationes par­
ticulares secundum leges communes.
c. Gnome est habitus recte indicandi in particularibus, in quibus ob
particularia adiuncta a communi lege facienda est exceptio. Gnome
ergo dirigit epikiam.
Nota: Laesio prudentiae non est vitium speciale ratione materiae, cum in omni
peccato inveniatur; quare sufficienter accusatur in confessione, si indicatur
peccatum commissum10).

Articulus secundus.

De iustitia11)·
§ 1. De natura iustitiae.

269. Notio iuris. Notio iustitiae supponit notionem iuris, quod est
eius obiectum. Ius sensu proprio et primario significat personae pote­
statem moralem inviolabilem aliquid habendi, faciendi vel exigendi;
hoc sensu dicimus: utitur iure suo, ius suum in alterum transfert; se­
cundario significat id, quod iustum, aequale seu quod alteri debitum
est, ipsa nempe obiecta, circa quae illa potestas versatur; hoc sensu
dicimus: unicuique tribuendum est ius suum. Hae duae iuris signifi­
cationes correlativae sunt; altera rem debitam, altera titulum debiti
exhibet: nihil enim esset cuipiam debitum, nisi haberet potestatem
illud exigendi vel retinendi. Iam vero ius, prout significat id, quod al­
teri debitum est, constituit obiectum iustitiae12).
a Potestas moratis dicitur, tum quia non est physica, tum quia est iuxta
rectam rationem; inviolabilis dicitur, quia unusquisque eam observare tenetur,
ut ideo sine culpa violari non possit. Ratio autem et fundamentum huius inviolabilitatis est dignitas et independentia personae, quae in eo consistit, quod
homo rationem finis habeat non medii, et tendere debeat, non ducatur in finem
suum. Quod cum efficere nequeat, nisi quaedam bona creata ordinare possit
in bonum et finem suum, pollet hac duplici eaque inviolabili potestate se ordi­
nandi in finem suum, et quaedam bona adhibendi ut media ad proprium finem
et bonum obtinendum.
10) S. Thomas II. II. q. 53. a 1 et q. 54. a. 1. Vermecrsch II. n. 150.
”) S. Th. 11. II. q. 57 s. q. 61. Molina, De iustitia et iure tract. 1. Lessiu^
De iustitia et iure I. 2. sect. 1. c. Is. Lugo, De iure et iustitia disp. 1. sect. I.
Holzmann, Theologia moralis IV. n. 286—336. Vermeersch, Quaestiones de
iustitia (Brugis. 1901) n. 1—76. Poltier, De iure et iustitia (Leodii, 1900).
Victor Cathrein, Die Kardinaltugend der Gerechtigkeit. ZkTh 25 (1901) 635 ff.
«) Cf. quae de iuris natura et proprietatibus subtiliter aeque ac ingeniose
disputant Lugo (De iustitia disp. 1. n. 2ss.), Vermcersch (1. c. n. 5 ss.), Ca­
threin (Moralphilosophie6 I. S. 502 ff.) aliique.

De virtutibus cardinalibos

251

Λ Potestas moralis seu ius duplex distinguitur, improprie dictum, quod fun­
datur in superioritate et reddi ad aequalitatem nequit, cuiusmodi est Dei ius
ad cultum, patris ad oboedientiam; proprie dictum, quod fundatur in personali
independentia et reddi ad aequalitatem potest, cuiusmodi est ius operaro in
salarium.
c. Debitum triplex distinguitur: a. Debitum morale, quod solum oritur ex
honestate virtutis, quin in altero sit potestas illud exigendi, ut est debitum cari­
tatis, misericordiae, gratitudmis, veracitatis; qui ergo hoc debitum non servat,
non laedit ius alterius, sed solum deficit ab honestate virtutis, quam unusqusqtte in suis actionibus servare debet, β. Debitum legale, quod oritur ex iure
improprie dicto, quod proinde alius ut sibi debitum exigere potest, quod tamen
ad aequalitatem reddi nequit, ut est debitum religionis, pietatis, oboedientiae13),
y. Debitum iuridicum, quod oritur ex iure proprie dicto, quod proinde alius ut
sibi ex proprio iure debitum exigit, et quod etiam reddi ad aequalitatem potest
et debet, ut est debitum iustitiae.
d. Ius prout significat potestatem, est ius subiectivum, prout significat debitum
est ius obiectivum. luri subiectivo correspondet ex altera parte debitum seu
officium iuridicum saltem alium non impediendi in usu iuris sui. Quare relatio
iuridica (das Rechtsverhaltnis) utrumque involvit, ius et debitum iuridicum.

270. Divisio iuris. Ius proprie dictum, prout est legitima potestas,
varie distinguitur:
o
1. a. Ius absolutum, cuius terminus immediatus est res, terminus
mediatus omnis persona; tale scii, ius ab omni homine violari et con­
tra omnem hominem urgeri potest. (Dingliches Recht.)
b. Ius relativum (vel obligatorium), cuius terminus immediatus est
una vel plures personae determinatae, a quibus solis postulari potest.
(Schuldrecht.)
2. a. Ius in rem, quo subiectum immediate ipsam rem sibi devinc­
tam habet et de ea disponere potest.
b. Ius in personam, quo subiectum devinctam sibi habet personam,
a qua aliquid exigere potest.
3. Ius in re — et ius ad rem secundum aliquos eodem sensu sumitur
sicut ius in rem et in personam; ab aliis alio sensu, scii, quod ius ad
rem non solam personam, sed saltem aliquo modo etiam rem sibi de­
vinctam habet, v. g. ius in re promissa vel obligatorie vendita.
a. Proinde ad ius ad rem pertinet non solum omne ius relativum, sed etiam
quaedam iura absoluta, v. g. si rem ita devinctam habet, ut aliquando certo eius
fieri debeat et hoc contra omnes homines urgeri potest (v. g. Vorverkaufsrecht,
erbrechtliche Anspriiche).
β. Aliud non confundendum est ius reale, quod inhaeret subiecto prout est
dominus rei, — et ius personale, quod inhaeret subiecto, prout est haec per­
sona determinata.
y. Ad acquirendum ius in re triplex condicio requiritur: iustus titulus, res
in individuo determinata et rei traditio. Ius in re tribuit actionem realem et
personalem, i. e. res potest sumi, ubicunque reperitur et contra quemcunque
apud quem reperitur.

,3) Debitum legale sic dicitur, quia hoc debitum etiam lege humana urgeri
potest.

252

V De virtutibus

Ad acquirendum ius ad rem aliud non requiritur nisi iustus titulus, vi cuius
res exigi potest; talis titulus est v. g. lex concedens, vel factum ex quo oritur
ius, v. g. mors testatoris, ex quo oritur ius ad haereditatem. Ius ad rem solum
tribuit actionem personalem contra debitorem, non autem realem in rem vel
tertiam personam.

271. Notio iustitiae14). Iustitia est virtus moralis, quae hominem
inclinat ad reddendum unicuique ius suum (seu quod ei debetur) ad
aequalitatem.
a. Nomen iustitiae tripliciter accipitur:
a. Latiore et improprio sensu denotat tum complexum omnium simul
virtutum (Die christliche Gerechtigkeit), tum quamlibet virtutem,
quippe quae sit aliqua illius complexus pars, aliqua iustitia. Priore
sensu dicitur: Beati, qui esuriunt et sitiunt iustitiam'5). Sic decet nos
implere omnem iustitiam™); posteriore: Attendite, ne iustitiam (mise­
ricordiam) vestram faciatis coram hominibus''1).
β. Strictiore et improprio sensu significat genus aliquod virtutum,
eas scilicet virtutes morales, quae hominem ordinant ad alterum, sive
Deum sive hominem, quaeque ad virtutem cardinalem iustitiae tam­
quam partes intégrales et potentiales revocantur.
γ. Stricte et proprie significat virtutem moralem et cardinalem, quam
exhibet proposita definitio.
b. Tria sunt de ratione iustitiae:
a. Ut sit ad alterum: nemo enim erga semetipsum proprie iustus vel
iniustus esse potest. Distinctio ergo personae requiritur inter eum,
qui reddit debitum, et eum, cui illud redditur, ut locum habere possit
iustitia, sive persona physica sive moralis est.
β. Ut id, quod redditur alteri, sit ei ex proprio iure debitum. Ex pro­
prio iure debitum illud dicitur debitum, quod fundatur in personali
alterius dignitate atque in eius independentia, quae inde resultat
(269, b).
Quoniam iustitia natura sua est ad alterum et fundatur in individual! inde­
pendentia, quaerebant theologi, num inter patrem et filium intercedat debitum
iustitiae, cum filius sit aliquid patris et quod filii est, sit patris. Quaestio sol­
vitur facta distinctione inter patrem et filium, quatenus sunt pater et filius, et
quatenus sunt homines. In illis ergo obligationibus, quae ideo solum exsistunt,
quia alter est pater et alter filius, non intercedit inter eos ratio iustitiae; in iis

’’) Sententiae auctorum de iustitia eiusque speciebus variae sunt. Complures
rationem iustitiae proprie dictae soli iustitiae commutativae tribuunt, quam
a iustitia distributiva et legali nomine iustitiae simpliciter perfectae vel per­
fectissimae distinguunt. Alii econtra rationem iustitiae proprie dictae tum
iustitiae commutativae, tum iustitiae distributivae et legali tribuunt easque tam­
quam veras species ad iustitiam generice acceptam referunt. Hanc sententiam,
quam inter veteres defendunt Tanner, Holzmann, Metzger, Coei. Mayr. aliique,
inter recentes docte propugnat Vermeersch (1. c. n. 1—76).
1C) Matth. 5, 6.
10) Matth. 3, 15. Cf. Matth. 1, 19. Luc. 1, 6.
n) Matth. 6. 1.

De virtutibus cardinalibus

253

autem obligationibus, quae exsistunt, quia sunt homines, inter eos intercedit
ratio iustitiae. Hinc si pater non alit filium, et filius non oboedit patri, prout
qterque tenetur, non laedunt iustitiam; at si pater detrahit filio, et filius furatur
patri, uterque laedit iustitiam18).

y. Ut debitum alteri ad aequalitatem reddatur. Debitum ad aequali­
tatem reddit, qui illud adaequate seu ita solvit, ut iam nihil amplius
debeat.
c. Obiectum materiale iustitiae est omne id, quod alteri ex proprio
iure debetur, obiectum formale est naturalis honestas, quae in eo cer­
nitur, quod unicuique adaequate reddatur, quod ei debetur: id enim
iustitia propter honestatem naturalem sibi insitam intendit, ut aequa­
litas statuatur inter ius unius et debitum alterius.

Tres sunt iustitiae species ratione habita relationum, quae in socie­
tate civili reipsa exsistunt: iustitia generalis vel legalis, quae inclinat
omnes homines ad reddendum communitati, quod ipsi debetur; iustitia
particularis, quae inclinat ad reddendum singulis quod ipsis debetur;
quae iterum est duplex: iustitia commutativa (ordo partis ad partem)
et iustitia distributiva, quae regit ordinem totius ad partes.
a. In communi ratione iustitiae omnes univoce conveniunt, cum tria elementa
ad essentiam iustitiae requisita in omnibus reperiantur: singulae tamen modo
specifice diverso illa participant. Tres iustitiae species in eo conveniunt, quod
earum obiectum sit ius proprie dictum ideoque perfectum, quod scilicet funda­
tur in dignitate atque independentia personae sive physicae sive moralis, et
quod hoc ius reddant ad aequalitatem; in eo autem differunt, quod ratio iuris
et debiti, quod respiciunt, sit essentialiter diversa, et pari modo aequalitas,
quam statuunt inter debitum et acceptum, sit specifice diversa.
b. Tria iura proprie dicta, sed specifice diversa sunt: a. ius societatis qua
talis erga personas privates seu partes societatis, quod respicit iustitia legalis;
β. ius personae privatae erga personam privatam seu partis erga partem eius­
dem communitatis, quod respicit iustitia commutativa; γ. ius personae privatae
seu partis societatis erga societatem, quod respicit iustitia distributiva. Ex
triplici iure diverso oritur triplex debitum diversum iuri consentaneum, quod
solvunt tres virtutes iustitiae: debitum privati seu partis praestandi id, quod
iure suo exigit privatus; debitum communitatis qua talis praestandi id, quod
iure suo exigit privatus eiusdem communitatis membrum seu pars; debitum
privati seu partis praestandi id, quod iure suo exigit communitas a suis par­
tibus et membris.

272. Iustitia commutativa illa est, qua privatus tribuit privato, quod
ei ex iure debetur.

a. Commutativa dicitur, quia circa commutationes (emptiones et
venditiones) aliosque contractus potissimum versatur. Cives, inter quos
commutationes fiunt, constituunt subiectum iustitiae commutativae.
b. Obiectum materiale iustitiae commutativae sunt bona cuiusque
privati, quae ad ipsum exclusive pertinent. In his bonis commutandis
unicuique reddendum est, quod ei debetur, seu curandum est, ne quis
privetur re sua. Obiectum formale est honestas aequalitatis inter ius
1H) Cf. s. Th. Π. II. q. 57. a. 4. Ballerini-Palmieri 111. n. 4.

254

V. De virtutibus

unius personae privatae et debitum iuridicum alterius itidem personae
privatae, quae ambae sunt membra communitatis.
c. Iustitiae commutativae peculiare est, ut reddat alteri rem propriam
(vel complete vel saltem inchoative n. 270, 3.), cum eius obiectum
materiale sint res, quae iam factae sunt saltem aliquo modo alterius
propriae, ut si operario redditur debitum salarium.
d. Cum manifestum intercedat discrimen inter ius, quod respicit
iustitia commutativa, et ius, quod respicit iustitia distributiva, nihil
impedit, quominus illud dici possit ius strictum, hoc vero ins minus
strictum, quamvis utrumque sit ius verum, proprie dictum atque per­
fectum, quippe quod in se contineat integram rationem iuris supra
descriptam. Ius enim, quod respicit iustitia commutativa, est ius pro­
prietatis seu ius in re aut saltem ad rem.

275. Iustitia distributiva illa est, qua communitas tribuit civibus,
quod eis ex iure debetur; civibus enim eo ipso, quod sunt partes so­
cietatis, convenit ius exigendi, ut a societate iuventur in prosecutione
finis sui, prout fert natura societatis; et vicissim societati incumbit
officium curandi, ut ex bonis communibus singulis tribuatur, quod eis
debetur.
a. Officium distribuendi bona communia eis inest, qui societatem
repraesentant, principibus eorumque ministris, guberniis: hi enim soli
pro societate et nomine societatis agere possunt: hi ergo subiectum
iustitiae distributivae constituunt.
b. Obiectum materiale iustitiae distributivae sunt bona communia,
cuiusmodi sunt tutela iurium, pecunia ad erigendas scholas publicas,
subsidia ad promovendas scientias et artes, ad sublevandam indigen­
tiam civium etc.; munera publica, onera communia. Obiectum formale
est honestas aequalitatis inter ius (minus strictum) personae privatae,
quatenus est pars communitatis, et debitum iuridicum communitatis
qua talis.
c. Iustitia distributiva reddere debet ad aequalitatem, quod civibus
debetur; quae tamen aequalitas non est rei ad rem, sed proportionis
rerum ad cives, ita ut bona meritis subsidia indigentiis, onera facul­
tatibus civium sint proportionata.
d. Laesio iustitiae distributivae acceptio personarum dicitur. Haec
proprie in eo consistit, quod in distributione bonorum communium non
ad dignitatem personarum, sed ad alias qualitates e. g. consanguini­
tatem, ad amicitiam attenditur.
274. Iustitia legalis illa est, qua tribuitur communitati, quod ei debetm ad procurandum bonum commune.
a. Obiectum materiale constituunt certi actus diversarum virtutum,
quos bonum commune exigit: tum enim bene se habet societas, si eius
membra bene disposita atque ordinata sunt relate ad Deum, ad semetipsa, ad alia membra eiusdem societatis atque ad ipsam societatem.
Hi actus ut debiti societati vel lege positiva vel lege naturali praeci­

De virtutibus cardinalibus

955

piuntur. Ob/ectam formale est honestas aequalitatis inter ius commu­
nitatis qua talis et debitum iuridicum partis qua talis.

b. Quod subiectum iustitiae legalis attinet, haec virtus tum in prin­
cipe tum in subditis reperitur, sed diversis actibus ab eis exercetur;
princeps eam exercet praecipiendo, quae ad bonum commune procu­
randum necessaria sunt, subditi obtemperando et exsequendo, quae ad
bonum commune praecepta sunt.
c. Iustitia legalis eatenus debitum reddit ad aequalitatem, quatenus
pars societatis ita praestat, quod communitati debetur (tributum sol­
vit, militiam praestat), ut debitum iam sit exstinctum.

d. Haec iustitia dicitur legalis, tum quia lex determinat actus virtu­
tum, qui ad bonum commune necessarii sunt, tum quia civis per eam
legi se conformat; dicitur generalis, non quia speciale obiectum non
h a bet, sed quia eius obiectum materiale sunt actus omnium aliarum
virtutum, quatenus communitati debiti sint.
275. Iustitia socialis secundum enuntiationes SS. Pontificum ,.est
id ab singulis exigere, quod ad commune bonum necessarium est“
(ideo germanice: „Gemeinwohlgerechtigkeit‘'), i. e. »ut ordinem iuri­
dicum et socialem *constituat
,
moderatur attributionem fructuum ex
capitali et opera, praebet opportunitatem laborandi et iustum salarium
percipiendi, tuetur iura personalia membrorum societatis’9).
Bene circumscribit Nell-Dreuning*20) iustitiam socialem tamquam
virtutem, quae societati tribuit omnia, quae necessaria sunt, ut exclu­
dantur impedimenta boni communis et ordo socialis positive erigatur,
conservetur, perficiatur. Impellit ergo iustitia socialis, praesertim, si
condiciones externae humanas societates saepe et multum modificant,
ut homines sincere inquirant in media, etiam nova, ad bonum commune
necessaria et ut talia media etiam fortiter adhibeant spretis propriis
incommodis et sacrificiis.

Subiectum iustitiae socialis est et homo individuus, sed et ordines,
quos aiunt (,,Berufstande“) et societates imperfectae, imo et res pub­
licae civiles, quatenus membra sunt altioris communitatis, ultimatim
generis humani.
Obiectum materiale huius virtutis sunt omnes actus honesti, quos
bonum commune (in sensu exposito) postulat.
Obiectum formale est honestas et aequalitas membrorum et socie­
tatis in procurando bono communi.
Obiectum formale iustitiae socialis est ergo honestas sita in (pro­
portionate) aequali coordinatione et cooperatione membrorum socie­
tatis ad bonum commune totius.
lfl) Cf. Rerum novarum (D. 1938 d), Quadragesimo anno (D. 2277, 2269,
2260, 2265, 2263), Nuntius radiophonicus 24 dec. 1942 (AAS. 35 [1943J 9—24)
20 ) Beitrage zu einem Wôrterbuch der Politik, Heft III. Zur Sozialen Frage,
s. v. iustitia socialis.

256

V. De virtutibus

lustitia socialis coincidit cum iustitia legali, dummodo lex determinans actus
ad bonum commune necessarios non coarctetur ad legem civilem positivam,
sed sub se comprehendat etiam legem divinam, naturalem et positivam. Certe
est obligatio legislatoris in re publica civili, ut postulata iustitiae socialis etiam
legibus positivis urgeat ita, ut iustitia legalis (in sensu hucusque usitato) sit
applicatio iustitiae socialis ad determinatam quandam societatem, nempe ad rem
publicam civilem.
Contra eos, qui affirmant-1) iustitiam socialem esse virtutem specialem et una
cum iustitia legali, tamquam iustitiam generalem, oppositam iustitiae parti­
culari (iustitiae commutativae et distnbutivae), iam Ver meer sch22) identitatem
iustitiae socialis et legalis asserebat. Hanc identitatem defendunt etiam Gundlach, A. Janssen23), Merkelbach2·1) (qui bene solvit rationes pro distinctione
virtutum allatas).

Nota. lustitia vindicativa, quae reos iusta poena afficit, ab aliis re­
vocatur ad iustitiam legalem, quatenus bonum commune exigit, ut su­
perior delicta puniat, reus autem iudicis sententiae obtemperando poe­
nam luat. Ab aliis ad distributivam revocatur, quatenus poenas infligit
quantitati criminum congruas. Ab aliis tandem ut specialis virtus a ce­
teris distincta consideratur, cuius formale obiectum sit naturalis hone­
stas, quae in eo contineatur, quod ordo moralis per delictum laesus
aliquatenus per poenam reparetur. Nullatenus tamen ut quarta species
partibus subiectivis iustitiae accenseri potest, quia ratio formalis justi­
tiae ei non convenit. lustitia enim proprie dicta respicit verum ius in
eo, cui debitum redditur; sed nemo dixerit sontem habere ius ad poe­
nam. Ideo iustitia vindicativa, si ut specialis virtus consideratur, non
ad partes subiectivas, sed ad partes potentiales iustitiae refertur et
vindicatio appellatur.

276. Partes iustitiae, 1. Partes subiectivae iustitiae sunt iustitia
generalis et particularis.
Ad accuratam divisionem virtutis cardinalis iustitiae constituendam iustitia
generice accepta immediate dividenda est in duas species, iustitiam nempe gene­
ralem et particularem, prout bonum, circa quod versatur iustitia, debitum est
communitati aut privato._ Deinde iustitia particularis iterum in duas species
dividitur, in iustitiam distributivam, quae pro subiecto habet societatem, per­
sonam moralem, et commutativam, quae pro subiecto habet personam privatam.

2. Partes intégrales iustitiae duae sunt: facere bonum et declinare
a malo2*).
Ratio, ob quam ut partes intégrales iustitiae ponantur duo elementa, quae in
omnibus virtutibus reperiuntur, ex peculiari natura iustitiae desumenda est. Hoc*21
-’) Cf /. Messner, Das Naturrecht (Innsbruck. 1950), p. 216 ss. Idem, Zuni
Begriff der Soziaten Gerechtigkeit, in: Die Soziale Frage und der Katholizismus Paderborn. 1931), p. 416—434 (praesertim 434).
w) Quaestiones de iustitia (Brugis. 1904), n. 51.
») Leergang van bijzondere moraalphilosophie, II (Leuven. 1947) p. 30,
nota 27.
21 ) Summa theol. mor. II. n. 256.
“) S. Th. IL IL q. 79. a. 1.

De virtutibus cardinalibus

257

enim proprium habet iustitia, ut duplici modo observari possit et debeat, per
actum negativum (non auferre alienum) et per actum positi, um (reddere debi­
tum), adeo ut ille etiam vere dicatur iustus, qui non aufert alienum. Econtra
aliae virtutes e. g. temperantia uno tantum modo, per actus scilicet positivos
ad normam temperantiae exactos observari possunt: neque enim is, qui non
comedit, dieftur temperans. Iam vero per actus iustitiae negativos declinamus a
malo, per actus autem positivos facimus bonum.

3. Partes potentiates iustitiae, quae aliquam cum iustitia similitudi­
nem habent, sed tamen a perfecta ratione iustitiae deficiunt, sunt om­
nes virtutes, quae sunt ad alterum.
A perfecta autem ratione iustitiae deficiunt:
a. aliae, quia non respiciunt debitum: gralitudo, vindicatio, veracitas, ami­
citia, libe ratitas, aequitas;
b. aliae, quia non respiciunt debitum iuridicum et, quod respiciunt, debitum
legale, tam magnum est, ut reddi ad aequalitatem non possit: religio, pietas,
observantia, oboedientia.

§ 2. De obligatione iustitiae.
277. Principia. 1. lustitia commutativa obligat per se sub gravi et
cum onere restitutionis, si laesa fuerit.
a. Fimis, quem iustitia commutativa respicit, ma.gm moment i est, scilicet bo­
num tum privatum tum publicum: eo enim quod ius alienum illaesum servat,
prospicit tum mutuae hominum caritati et conjunction), tum publicae paci et
tranquillitati. Hinc s. Paulus: Nolite errare: neque fornicarii., neque fures.,
neque rapaces regnum Dei possidebunt2^). Admittit autem parvitatem materiae,
quia huius iustitiae laesio in re exigua eius fini graviter non repugnat.
b. lustitia commutativa exigit, ut detur unicuique, quod suum est; si ergo per
laesionem iustitiae commutativae aufertur alteri, quod suum est, aut furto aut
damnificatione, ipsa exigit, ut reddatur, quod alteri ablatum est; redditur
autem per restitutionem; ergo obligat ad restitutionem.

2. lustitia legalis et distributiva pariter obligant sub gravi, quia
huius quoque utriusque iustitiae laesio gravem inordinationem in so­
cietatem inducere potest; attamen per se non obligant cum onere resti­
tutionis.
Ut explicetur, cur laesio iustitiae commutativae, minime vero laesio iustitiae
distributivae obligationem restitutionis inducat, haec notentur. Laesio iustitiae
commutativae afficit bonum, quod iam aliquo modo saltem inchoative uni vel
singulis appropriatum est, quod ergo ad unum vel ad singulos iam iure stricto
(in re vel saltem ad rem) pertinet; Laesio autem iustitiae distnbufivae afficit
bonum, quod nullo modo ne inchoative quidem uni vel singulis appropriatum
est, quod ergo stricto iure non ad singulos, sed ad solam communitatem per­
tinet, et solum destinatum est, quod per distributionem singulis approprietur.
Idem dicendum est de laesione iustitiae legalis per defraudationem tributorum.

3. Per accidens etiam iustitiae legalis, vindicativae et praesertim
distributivae laesio ad restitutionem obligat, quando scilicet iustitia
commutativa simul laeditur, v. g. ratione pacti vel explicit! vel impli­
citi.
-°) 1 Cor. 6, 9.
17 Noldin, Vol. I

258

V. De virtutibus

a. Cum iustitia distributive simul laeditur commutativa: a. In distribuendis
bonis, si distributor officia et beneficia conferat indignis, ita ut subditi ob malam
administrationem damnum patiantur, quod superior tum ecclesiasticus tum civilis
ex stricto debito vi muneris cavere tenetur, β. In distribuendis oneribus e. g.
in imponendis tributis, quando subditis maius onus imponitur, quam exigit bo­
num commune secundum singulorum facultates: subditi enim ius strictum habent,
ne priventur bonis suis, nisi bonum commune secundum mensuram virium id
exigat.
b. Cum iustitia vindicative! simul laeditur iustitia commutativa, tum si delin­
quentes cum damno aliorum non puniantur, tum si poena iusto graviore plec­
tantur: iudex enim stricta obligatione tenetur erga cives iusta poena impedire,
ne delinquentes inferant damna, et erga delinquentes eos non punire ultra con­
dignum. Si ergo reus poena iusto graviore punitur, per hunc poenae excessum
simul iustitia commutativa erga reum laeditur.
c. Cum iustitia legali simul laeditur iustitia commutativa, si princeps iniquis
legibus et statutis subditis in bonis ipsorum damnum inferat: subditi enim ius
strictum habent exigendi, ne ipsis damnum bonorum suorum inferatur.

Articulus tertius.

De fortitudine.

278. Eius natura. Fortitudo latiore et strictiore sensu accipitur.
a. Latiore sensu est animi firmitas in prosequendo bono honesto.
Hoc sensu fortitudo non est virtus specialis, sed condicio cuiusque vir­
tutis perfectae. Quaelibet enim virtus perfecta efficere debet, ut homo,
qui possidet eam, firmo et constanti proposito in exercendis virtutis
actibus etiam in adiunctis difficilibus perseveret.
b. Strictiore et proprio sensu definitur virtus moralis, quae hominem
firmat in rebus difficilibus, praesertim vero in periculis mortis susti­
nendis vel repellendis.
Ex doctrina s. Thomae fortis simpliciter dici non· potest, qui omnes quidem
huius vitae molestias tolerat, mortem autem sustinere paratus non est.

279. Obiectum. 1. a. Obiectum materiale constituunt passiones ti­
moris et audaciae in periculis et laboribus.
a. In rebus enim arduis et terribilibus aut exsurgit in anima ingens timor,
qui cohibendus est, ne compellat ad agendum contra rectam rationem, aut ex­
surgit vehemens audacia, quae refrenanda est, ne temere in pericula ruat.
β. Fortitudo ergo appetitum irascibilem moderatur et regit secundum prae­
scripta rationis. Quare fortitudo hominem ordinat ad semetipsum, non ad
alterum.

b. Obiectum formale est naturalis honestas, quae in moderatione
timoris et audaciae elucet: dignitati enim hominis quam maxime con­
venit, ne nimio timore deprimatur neve nimia audacia extollatur.
2. Actus proprius huius virtutis duplex est: sustinere gravia, qui
actus exigit, ut reprimantur timores, et aggredi pericula, qui exigit, ut

De virtutibus cardinalibus

259

refrenetur audacia. Ille constituit fortitudinem passivam, hic fortitu­
dinem activam; illa difficilior et praestantior est, haec splendidior
apparet.
3. Pericula, circa quae servatur fortitudo, ea esse debent, quae ho­
neste suscipi ert sustineri possint; quodsi talia non sint, non habetur
fortitudo, sed temeritas (ut in duello) vel ferocia etc.
a. Primaria sunt pericula bellica, non solum communia, quae ad patriam et
religionem defendendam iuste suscipiuntur, sed etiam privata, quae ab iniquis
hominibus privata impugnatione iniuste inferuntur.
b. Secundaria sunt alia pericula sive mortis sive aliorum malorum e. g. mutilalionis, exsilii, morborum, vinculorum etc.

280. Vitia opposita. Vitia fortitudini opposita per defectum sunt
intimiditas et ignavia; et vitia ei opposita per excessum timiditas et
temeritas.
a. Intimiditas seu vacuitas timoris est vitium, quo deficitur in timendo: homo
enim iusto timore vacuus non timet, quando est timendum, nec timet ea. quae
timenda sunt.
b. Ignavia est vitium, quo deficitur in audendo: ignavus enim non audc.1
aggredi pericula et difficultates, sicut et quando iusta ratio dictat.
c. Timiditas est vitium, quo exceditur in timendo: timidus enim timet, quod
non debet timere vel quando non debet vel plus quam debet.
d. Temeritas vel audacia est vitium, quo exceditur in audendo: audax enim
aggreditur pericula aut quando non expedit aut modo, quo non expedit.

281. Partes fortitudinis. 1. Fortitudo stricte talis partes subiectivas
non habet: eius enim materia sunt mala seu pericula; iam vero in or­
dine naturae pericula sunt quidem diversa, in genere autem moris non
sunt diversa, licet alia aliis maiora.
2. Partes integrantes fortitudinis sunt quatuor: magnanimitas, mag­
nificentia, patientia et perseverantia seu constantia.
a. Magnanimitas est virtus inclinans ad opera magna et heroica in omni ge­
nere virtutum. Ei opponitur per defectum pusillanimitas, per excessum prae­
sum ptio, ambitio et vana gloria.

b. Magnificentia versatur circa res magnas et sumptuosas iuxta praescriptum
rationis. Ei opponitur parvificcntia per defectum et nimia profusio per ex­
cessum.

3. Eaedem quatuor virtutes sunt simul partes potentiales fortitudinis:
nam illae virtutes considerari possunt etiam in aliis materiis minus
difficilibus; iam vero in his materiis dicuntur partes potentiales forti­
tudinis, quia fortitudinem imitantur, quin eius perfectionem attingant.
De martyrio.
282. Natura. 1. Nomine martyrii usu ecclesiastico intelligitur testi­
monium (reale) morte tolerata fidei datum. Eodem nomine intelligitur
etiam ipsa mors in testimonium fidei tolerata, ut cum dicimus aliquem
martyrium subiisse.
17*

260

V. De virtutibus

a In tractatu de baptismo martyrium consideratur, quatenus est baptismus
sanguinis; in tractatu de vera religione, quatenus est argumentum verae reli­
gionis; in tractatu de virtutibus, quatenus est actus fortitudinis.
b. Licet martyrium proprie sit actus elicitus fortitudinis, ad verum tamen
martyrium theologice acceptum non requiritur, ut martyr ex ipso motivo forti­
tudinis seu ex honestate huius actus mortem subeat; sed id fieri potest ex
motivo cuiuscunque virtutis Christianae e. g. ex caritate, ex oboedientia erga
Deum, ex metu gehennae, ad imitandum exemplum Christi, ad consequendam
vitam aeternam vel etiam ad exercendam fortitudinem Christianam.

2. Duplex distinguitur martyrium, alterum infantium, quod consistit
in morte ante usum rationis in odium fidei tolerata; alterum adultorum,
quod consistit in voluntaria acceptatione et perpessione mortis in testi­
monium verae fidei.
a. Infantes martyrii esse capaces nos docet ecclesia, quae innocentes pro
Christo occisos ut veros martyres colit. Ad infantium martyrium alia condicio
non requiritur, nisi ut mors violenta in odium fidei eis inferatur. Hoc martyrium
ex speciali privilegio Christi supplet baptismum, sed neque actus virtutis est
neque ullum meritum habet.
b. Ergo adultus, qui sine voluntaria acceptatione vel desiderio mortis ex im­
proviso ab inimicis fidei occiditur, non est martyr: neque enim actum fortitu­
dinis ponere nec testimonium dare potest nisi voluntaria mortis acceptatione.

285. Condiciones veri martyrii sunt: a. mors illata; b. mors in
odium fidei illata; c. mors patienter tolerata. Hanc triplicem condicio­
nem exigit ecclesia, ut aliquem tamquam martyrem colat27),
1. Mors illata: martyrium enim natura sua est testimonium morte
tolerata datum. Non requiritur, ut mors reipsa sequatur, sed sufficit,
ut causa mortis inferatur, ex qua mors naturaliter sequi deberet, nisi
divinitus impediretur.
a. Ideo inter martyrium completum seu perfectum et martyrium verum distin­
guitur. S. loannes apostolus verum subiit martyrium, sed non completum.
b. Mors inferri potest non solum cruciatibus vel vulneribus, sed etiam veneno,
penuria aliisque gravibus molestiis.
c. Qui ex causa pia e. g. in servitio pestiferorum morte naturali moriuntur,
non sunt vere martyres, etsi improprie martyres caritatis appellari soleant.
Neque desiderium quamvis ardentissimum martyrii, neque cruciatus animi etsi
vehementissimi ad verum martyrium sufficiunt. Quare etiam b. virgo Maria
solum per similitudinem martyr est.

2. Mors in odium fidei illata: martyrium enim est testimonium Christo
morte tolerata datum; sed mors non est testimonium Christo datum,
nisi in odium Christi inferatur. Ideo s. Augustinus: Martyrem non
poena sed causa facit26).
Nomine autem fidei intelligitur non solum veritas fidei credenda, sed
etiam quaevis virtus exercenda, quatenus a Deo praecipitur et com­
mendatur. Etsi requiratur, ut mors vel tormenta in odium fidei inferan­
tur, ratio martyrii tamen non tollitur eo, quod tyrannus titulum alium
fingat, dummodo causa fidei vere concurrat.
27) Benedictus XIV. De serv. Dei beatif. I. 3. c. 11.
Sermo 2. in ps 34. n. 13.

<

De virtutibus cardinalibus

261

a. Ex his patet non posse esse martyrem, qui non habet veram fidem, neque
eum, qui moritur pro veritate philosophica, cum de ratione martyrii sit, ut
quis moriatur pro vera fide vel pro virtute Christiana. Quare si haereticus sive
formalis sive materialis moreretur pro defensione articuli veri, quem credit,
vel pro vera virtute, non esset martyr: verum enim martyrium est testimonium
verae fidei; ipse vero exterius potius testimonium fert contra veram fidem.
b. Ideo virgines ob castitatem interemptae vere martyres sunt, sicut s. loannes Baptista propter reprehensionem adulterii occisus vere martyr est.

3. Mors patienter absque resistentia tolerata: qui enim mortem in­
ferenti resistit, non censetur mori ut testis Christi, sed ut miles ab
hoste victus. Insuper martyr imitari debet Christum, qui passione et
morte sua factus est exemplar martyrum; atqui Christus passus est
absque resistentia.
Ideo milites in bello fidei etiam ex purissima intentione pugnantes et occum­
bentes ab ecclesia nunquam habiti sunt ut martyres: siquidem martyr non
repugnat.

284. Debita dispositio ad consequendum effectum martyrii est sta­
tus gratiae vel saltem attritio de peccatis commissis.
a. In eo, qui est in statu peccati, ad effectum martyrii consequendum
requiri dolorem de peccatis commissis patet: sine dolore enim non
conceditur venia peccatorum, ne per sacramenta quidem baptismi et
poenitentiae, etsi primo et per se ad delenda peccata instituta sint,
nedum ergo per martyrium.
b. Non requiri contritionem perfectam, sed sufficere attritionem ex
eo colligitur, quod effectus martyrii non habentur ex opere operantis,
sed quasi ex opere operato sicut in baptismo; atqui ut baptismus pro­
ducat iustitiam, sufficit dispositio attritionis; ergo sufficit etiam in
martyrio. Insuper si attritio non sufficeret, nunquam martyrium ipsum
deleret peccatum grave.
Ex hac condicione sequi vitietur de salute multorum martyrum dubitari posse,
quod est contra persuasionem ecclesiae, quae omnes salvos esse credit. —
Verum praeterquam quod rarissime accidet, ut martyr non habeat saltem attri­
tionem implicitam, ecclesia non colit ut sanctum nisi martyrem, quem scit sancte
obiisse2®).

285. Effectus martyrii. Martyrium est actus heroicus, cui ex volun­
tate Christi quaedam privilegia adnexa sunt.
a. Primum et potissimum privilegium est, quod per se et quasi ex
opere operato confert gratiam sanctificantem rite disposito et delet
omnem poenam: nam uno ore docent ss. patres voluisse Christum, ut
martyres in suo sanguine dealbarentur, sicut qui in aqua baptizan­
tur29
30. Ideo ecclesia pro martyribus non orat, sed eos statim post mor­
tem colit et invocat, etsi ante baptismum necati fuerint. Ad confirman­
dam hanc doctrinam provocant ad verba Christi: Qui confitebitur me
29 ) Cf. Lessius I. 3. c. 1. n 50.
30) Cf. s. Augustin. De civ. Dei I. 13. c. 7. — Serni. 159. c. I.

262

V. De virtutibus

coram hominibus, confitebor et ego eum coram patre meo. Et iterum.
Qui perdiderit animam suam propter me, inveniet earn
*').
Qui odit
animam suam in hoc mundo, in vitam aeternam custodit eanf2).

b. Praemio essentiali bcatitudinis aeternae martyrium addit prae­
mium accidentale, scilicet aureolam martyrum, propter insignem vic­
toriam de mundo relatam.
Aureola conceditur ob excellentem victoriam de hoste in hac vita reportatam;
sed triplex est hostis: mundus, caro et diabolus; ergo triplex est excellens vic­
toria, cui aureola tribuitur: martyrum, qui mundum, virginum, quae carnem, et
doctorum, qui diabolum vicerunt33).

Articulus quartus.
De temperantia.
286. Eius natura. 1. Temperantia, prout est virtus cardinalis, est
virtus, quae moderatur appetitum in delectationibus gustus, tactus et
sensus venerei.
a. Temperantia in genere seu latiore sensu accepta appetitum concupiscibi­
lem (etiam spiritualem) refrenat et moderatur in quacunque re contra prae­
scripta rationis alliciente, praesertim quoad honores et voluptates; temperantia
specialis appetitum concupiscibilem sensitivum quoad voluptates sensibiles
gustus et tactus refrenat, quae, cum sint vehementissimae, indigent speciali
virtute eas moderante.
b. Ergo etiam temperantia hominem non ad alterum ordinat, sed ad semetipsum.

2. Obiectum materiale proximum sunt delectationes gustus, tactus
et sexus; obiectum materiale remotum sunt cibi et potus et actus ve­
nerei, ad quos illae delectationes tamquam ad suum obiectum refe­
runtur. Obiectum formale est naturalis honestas, quae in eo consistit,
quod illae actiones ea moderatione exerceantur, quae dignitati naturae
rationalis conveniat.
Temperantia ergo specialis versatur circa delectationes, quae percipiuntur in
illis actionibus, quae natura sua ordinantur ad conservationem individui et
speciei. Siquidem Deus actionibus necessariis, quibus genus humanum con­
servatur et propagatur, adiecit delectationes vehementes, quibus homines ad
illas actiones invitarentur et allicerentur. Ex intentione igitur auctoris naturae
nihil impedit, quominus homo in illis actionibus ponendis a delectatione mo­
veatur eamque intendat, modo finem primarium, qui est conservatio et propa­
gatio speciei, nec explicite nec implicite excludat et in omnibus iuxta prae­
scripta rationis se regi sinat.

287. Vitia opposita. Vitia temperantiae in genere opposita sunt duo.
insensibilitas per defectum et intemperantia per excessum.
") Matth. 10, 32. 39.
») loan. 12, 25.
M) S. Th. Suppi, q. 96 a. 1.

De virtutibus cardinalibus

263

a. Insensibilitas seu stupor est vitium, quo quis ita fugit honores et
voluptates, ut nolit eis uti, quando vel ubi vel quantum secundum rec­
tam rationem oportet. Vitium rarissimum.
b. Intemperantia est vitium, quo quis in appetendis et fruendis ho­
noribus et voluptatibus excedit dictamen rectae rationis.
288. Partes temperantiae.
verecundia et honestas.

1. Partes integrates temperantiae sunt

a. Verecundia (Schamhaftigkeit) est quaedam animi perturbatio seu timor
consurgens ex consideratione alicuius facti inferentis confusionem vel probrum
Eiusmodi facta maxime sunt peccata intemperantiae.
b. Honestas (Ehrbarkeit) est perfectio moralis avertens hominem ab inho­
nestis voluptatibus et inclinans ad decorem, qui in abstinentia ab illicitis volup­
tatibus resplendet.

2. Partes subiectivae temperantiae sunt abstinentia, sobrietas et
castitas, quarum duae temperant gustum, tertia vero sensum venereum.
a. Abstinentia est virtus moderans appetitum et usum cibi et potus non ine­
briantis, cui opponitur vitium gulae.
Abstinentia hoc sensu accepta saepius vocatur temperantia quam abstinentia
et nomine abstinentiae (Enthaltsamkeit) potius designatur alimentorum sub­
tractio, quae maior est, quam ratio temperantiae per se postulat. Haec absti­
nentia ex motivo virtutis a licitis abstinet
Eius actus est ieiunium.
b. Sobrietas est virtus moderans appetitum et usum potus inebriativi, cui oppo­
nitur ebrietas.
c. Castitas est virtus moderans aut excludens appetitum et usum Venereorum,
cui opponitur luxuria.

3. Partes potentiates temperantiae sunt illae virtutes temperantiae
annexae, quae operantur moderationem circa materias, quas non ita
difficile est moderari sicut concupiscentias gustus et tactus. Eiusmodi
virtutes sunt quatuor: continentia, mansuetudo, clementia et modestia.
a. Continentia est virtus firmans voluntatem ad resistendum concupiscentiae,
quae ad voluptates tactus praesertim venereas impellit.
Nomen continentiae etiam alio sensu accipitur, quo idem significat ac castitas,
scilicet abstinentiam ab omni delectatione venerea.
b. Mansuetudo est virtus, quae moderatur iram iuxta praescriptum rectae
rationis. Mansuetudini per excessum opponitur iracundia, per defectum lenitudo
seu nimia indulgentia.
c. Clementia est virtus, quae moderatur externam vindictam seu punitionem
iuxta normam rationis. Clementiae per excessum opponitur crudelitas, per defec­
tum nimia lenitas.
d. Modestia est virtus, qua quis servat modum sibi convenientem in motibus
internis et externis et in omni rerum suarum apparatu. Modestiae sunt quatuor
species: studiositas, modestia morum et modestia cultus, eutrapelia, humilitas.
Studiositas moderatur appetitum sciendi et addiscendi, quoad id, quod sciri
et addisoi potest, et quoad modum evitando excessum seu vitimm curiositatis et
defectum, seu vitium neglegentiae vel pigritiae, praesertim quoad scitu neces­
saria circa fidem et obligationes status.

264

V. De virtutibus

Modestia morum vitat excessum et defectum in agendi modo externo quoad
regulas urbanitatis et decentiae, dum modestia cultus moderatur modum sese
vestiendi et ornandi.
Entrapelia moderatur usum iocorum et iucundae conversationis, vitando ex­
cessum quoad tempus iocandi et modum, et defectum, qui austeritatem tetricam
sapit.

288 a. I. Humilitas concipi potest ut virtus quaedam universalis,
quae tamquam modus quidam omni actui uniuscuiusque virtutis inesse
debet, quatenus homo in omni actione sese subicit Deo ut legislatori
immediato vel, in legibus humanis, mediato. Haec humilitas generalis
moderatur ergo appetitum propriae excellentiae in relatione ad Deum.
Deus omni homini indidit appetitum excellentiae, qua homo vult aliqua ra­
tione esse ut Deus34), immo ei hunc imposuit finem, ut sese similem reddat Deo,
bonitatem divinam recipiendo et manifestando, lamvero humilitatem exercere
debet erga Deum eo, quod bonorum acquisitionem et sui quasi-deificationem
obtinere nititur non vi propriae autonomiae, sed ea praecise ratione, quam
Deus ei praestituit i. e. sese in omnibus subiciendo voluntati divinae.
Unde merito „Exercitia spiritualia'
*
S. Ignatii de Loyola, Secunda hebd., die
12. tres ponit „Modos" seu „Gradus humilitatis4*: primum, quo homo ita se de­
mittit et humiliat, ut in nulla hypothesi transgrediatur mandatum sub gravi ob­
ligans; secundum, quo ita se demittit et humiliat, ut in nulla hypothesi velit
transgredi mandatum sub levi obligans; tertium, qui proprie Christianus est,
quo, quamquam nec sub gravi nec sub levi obligatus, eligit id, quod eum Verbo
Incarnato quam simillimum reddat, videlicet: „ut ei magis actu similis fiam,
volo et eligo magis paupertatem cum Christo paupere, quam divitias; opprobria
cum Christo pleno opprobriis, quam honores; et magis desidero aestimari va­
nus (insipiens, inutile) et stultus pro Christo, qui prior habitus fuit pro tali,
quam (aestimari) sapiens ac prudens in hoc **
.
mundo
In hoc tertio humilitatis
gradu consistit mysterium perfectissimae deificationis Christianae, quo se homo,
reiecta propria autonomia, plene submittit Dei voluntati sub gravi et sub levi
praecipienti, immo per suum exemplum invitanti.

II. Humilitas qua virtus specialis, temperat hominis appetitum pro­
priae excellentiae, ut plurimum, in relatione ad se ipsum et ad pro­
ximum.
1. Relate ad se ipsum ille habet virtutem humilitatis, qui a) se suasque perfectiones non pluris aestimat quam merentur casque Deo, om­
nis perfectionis fonti, attribuit; qui b) suam contingentiam et debili­
tatem, suos defectus secundum rei veritatem cognoscit et coram se
agnoscit, et c) voluntatem habet atque fovet de se non aliter indi­
candi nisi secundum obiectivam rei veritatem, — quod utique valde
difficile est et laboriosum amori propriae excellentiae.
2. Relate ad proximum ille habet virtutem specialem humilitatis, qui
a) desiderat, ut ab aliis non pluris aestimetur, quam meretur, b) qui
externe ita agit et loquitur, ut facta et verba non plus perfectionis testentur, quam reipsa habet, c) qui — et hoc proprie Christianum est —
desiderat, ut revera minoris aestimetur quam meretur, ad exemplum
Verbi Incarnati.
31) „Eritis sicut dii“. (Gen. 3, 5.)

De virtutibus cardinalibus

265

„Mc(tium virtutis" tenet humilitas 1. vitando excessum seu nimiam mi defec­
tionem; quod accidit: a. si laeditur virtus magnanimitatis, q-iae etam magna,
excelsa, ardua aggreditur, quando providentia divina talia ab homme susci­
pienda postulat, b. si quis honorem ab aliis non postulat, quando officii ratio,
i, e. bonum commune, id exposcit.
2. Medium virtutis humilitatis servatur evitando defectum demissionis per vi­
tium ambitionis et vanae gloriae seu inordinato appetitu aestimatioms, famae,
honoris.
Grave peccatum contra humilitatem solum committitur per peccatum super­
biae, de quo n. 339, 2 a et b.

266

LIBER SEXTUS.
De peccatis1).

QUAESTIO PRIMA.
De natura et divisione peccati.
289. Notio. 1. Peccatum est actus humanus rnoraliter malus2); sed
omnis actus humanus actus liber est, et omnis actus malus est contra
regulam morum, quae est lex divina; ideo peccatum definiri solet
libera transgressio legis Dei.
a. Libera, quae fit ex praevia cognitione intellectus et cum consensu volun­
tatis: quod enim liberum non est, nullo modo in peccatum imputari potest.
Transgressio significat quamcunque laesionem legis Dei, sive commissione sive
omissione, sive corde, ore aut opere fit. Legis Dei: peccatum enim supponit
legem eamque in conscientia obligantem, sive immediate a Deo sive ab homine
lata est; sed cum non sit potestas nisi a Deo, omnis obligatio legis ultimo a
Deo derivatur; ideo s. scriptura ait: Peccatum est iniquitas (ανομία)3) eademque peccatum praevaricationem4*) atque inoboedientiam6) appellat.
b. Peccatum differt ab imperfectione. Tria geaiura imperfectionum distingui
soient, quorum primum continet imperfectiones negativas, duo posteriora posi­
tivas et morales, n. Imperfectio negativa dicitur defectus ulterioris perfectionis
in actibus humanis e. g. amor Dei carens ea perfectione, quam habere posset:
haec imperfectio omnibus actibus humanis natura sua inhaeret proindeque pec­
catum non est. β. Imperfectio positiva vel dicitur transgressio indeliberata legis
divinae minoris momenti e. g. involuntaria distractio in oratione, indeliberatus
excessus in risu vel iocis: haec imperfectio est leve peccatum materiale, cum sit
actio prorsus involuntaria; y. vel dicitur actio vel omissio, quae adversatur
consilio e. g. non obsecundare inspirationi divinae, violare statuta communi­
tatis, non oboedire dictamini rationis moventi ad rnoraliter meliora, omittere
preces matutinas vel vespertinas etc. Imperfectiones istae, cum non sint contra
legem Dei, per se non sunt peccata, attamen displicent Deo et merentur repre­
hensionem et, si deliberate committuntur, ratione motivi, propter quod consilium
omittitur, raro erunt sine aliquo peccato sensualitatis, negligentiae, curiositatis,
’) S. Thomas 1. II. q. 71—89. S. Alphonsus 1. 5. π. 1—84. Suarez, De pec­
catis. Lugo, De poenitentia disp. 16. Greg. de Valentia, Commentar, scholast.
II. disp. 6. A. Tanner, Theologia schol. II. disp. 4. Billot, De personali et ori­
ginali peccato4 (Prati 1910). Lehmkuhl 1. n. 219—256. Kleutgen, Théologie der
Vorzeit· (Münster 1872) II. Von der Sünde. S. 404 ff. Chr. Pesch, Praelectiones
dogm.3 (Friburgi 1911) IX. n. 429—556. Idem, Theologische Zeitfragen (Frei­
burg 1901). Das Wesen der Todsiinde S. 47 ff. K. Frick, Der objektive Unterscliied zwischen schwerer und lâBlicher Sünde, ZkTh 13 (1889) 417 ff. Cathrein,
Die laBliche Sünde (Freiburg 1926). Lercher, Inst. Theol. Dogm.3 11, n. 640ss.
Zimmermann, LaBliche Sünde und Andachtsbeichte (Innsbruck, Wien, Mün­
chen 1934).
2) S. Th. I. 11. q. 71 a. 6.
3) I. loan. 3, 4.
4) Rom. 5, 14.
6) Ibid. 5, 19.

De natura peccati

267

acediae etc. Etenim lex naturae vetat, ne homo in actionibus suis ex motivo
irrationabili
se determinet;
si ergo motivum, ob quod consilium omittitur, est
•
·
irrationabile, omissio peccatum est.

Imperfectionem positivam, quae committitur per electionem minoris
boni prae bono evidenter maiore vel non oboediendo invitationi divi­
nae speciali, quidam putant esse peccatum veniale6). — Certe non est
nobilis animi dispositio semper minora sequi nec unquam inspirationi
tali oboedire velle; ex altera vero parte neque peccatum statuendum
est, nisi certo probetur. Talis autem probatio certa desideratur:
1. Intrinsecus non repugnat Deum tale consilium manifestare et nihilominus
libertatem hominis non sub peccato obstringere. Proinde aliunde probari de­
beret adesse obligationem.
2. Si talem obligationem probant ex eo, quod neglectus inspirationis vel con­
silii involvat irreverentiam et ingratitudinem erga Deum, probandum esset,
Deum semper maximum gradum reverentiae convenientem rei sub peccato
exigere; nec ad Deum transferendus videtur exaggeratus conceptus urbani­
tatis, quo homines quandoque se offensos putant, si quis eorum invitationem
non sequitur, quamvis ei libertatem reliquerint. — Porro dicunt caritatem sui
ipsius sub peccato prohibere, quominus homo sibi damnum inferat quoad ulti­
mum finem; respondetur hominem sub peccato quidem obligatum esse, ne
finem suum amittat vel periculo eum amittendi se temere exponat; sed ut maio­
rem gradum gloriae assequatur, non obligatur sub peccato, nisi illud opus (sub
veniali) praeceptum sit. — Denique si putant electionem boni minoris prae evi­
denter maiore non posse rationabilem esse, dicendum est: irrationabile esset,
cognita maiore bonitate hanc non maioris aestimare amore affectivo, vel minus
bonum eligere propter defectum bonitatis; sed irrationabile non est. minus
bonum eligere propter ipsius intrinsecam bonitatem et honestatem, si secus nul­
lum motivum pravum animum movet7).
3. Talis imperfectio autem (quamvis ex natura sua non sit peccatum) potest
esse peccatum: a. negative, per contemptum maioris boni; b. per accidens, ex
motivo peccaminoso; c. condicionale, si quis ad perfectiora se obligavit.

2. Cum offensa in eo consistat, quod aliquid agatur contra alterius
voluntatem, et iniuria in eo, quod aliquid fiat contra alterius ius, omne
peccatum, quippe quod sit contra voluntatem supremi legislatoris, na­
tura sua offensa et iniuria est Deo irrogata. Ideo omne peccatum dat
Deo motivum displicentiae et ius puniendi agentem.

290. Condiciones ad peccatum requisitae. Tria igitur ad omne pec­
catum necessario requiruntur: a. actio, quae sit contra legem Dei,
ideoque actio mala; b. advertentia mentis ad malitiam actionis et
c. consensus voluntatis.
1. Advertentia ad malitiam actionis debet esse actualis, non sufficit
interpretativa; sufficit autem imperfecta atque confusa; peccatum
°) Vcrmccrsch-Crcusen Summa I. n. 405 talem actum non dicit ratione sui
peccaminosum, imo eum bonum manare affirmat; sed simul arbitratur «huiusmodi electione misceri affectum inordinatum, cui non potest sine peccato con­
cedi*.
7) Cf. Hürth S.J. in Grcgorianum, 1924, p. 102 ss. S. Thomas De verit. q. 23
a. 8. ad 4; q. 3; in Ev. Matth. c. 19.

268

VI. De peccatis

enim est libera transgressio legis divinae: sed haberi nequit actualis
transgressio libera, quin aliquo modo actu ad eam advertatur.
a. Advertentia interpretative ea dicitur, quam quis habere potuit et debuit,
reipsa autem ex involuntaria inconsideratione non habuit. — Ergo prorsus
reiicienda est doctrina quorundam auctorum, qui censent in culpam imputari
posse etiam illas actiones, quarum reipsa nulla est advertentia, modo haec ad­
esse potuerit et debuerit. Sic affirmant homicidii reum esse venatorem, qui simul
atque aliquid inter dumeta latens apprehendit, nulla praemissa investigatione in­
vincibiliter putans esse feram, explodit et hominem occidit: etsi enim, aiunt, ad
periculum occidendi hominem non advertat, ad illud advertere tamen potuisset
et debuisset. Hoc tum praesertim evenire docent, cum homo etiam advertens
non aliter egisset. Ideo affirmant eum in se (non solum in causa) peccare, qui
habens pravam consuetudinem peierandi ex subito animi motu prorsus inadvertenter falso iurat
**
).
b Attamen non requiritur: a. ut sit perfecta, sed ad peccatum in genere suf­
ficit imperfecta, β. Nec requiritur, ut advertentia tamdiu duret, quamdiu durat
actio peccaminosa, sed sufficit, ut adsit, quando actio mala inchoatur, y. Nec
requiritur, ut sit clara et distincta, sed sufficit confusa, qua aut indistincte aut
dubitando et suspicando cognoscitur rem esse malam (n. 46). δ. Nec requiri­
tur, ut sit reflexa, qua peccans sibi conscius sit advertentiae ad malitiam actionis,
sed sufficit directa, quae ex habituali et expedita peccati cognitione oritur. Sic
sacerdos, qui contra castitatem peccat, vel religiosus, qui domi furtum com­
mittit, non excusatur a peccato sacrilegii, eo quod ad votum suum reflexe non
attendat, e Nec requiritur explicita advertentia ad offensam Dei, sed satis est,
ut peccans cognoscat rem esse malam seu esse contra conscientiam: eo ipso
enim, quod hoc cognoscit, advertit etiam aliquo modo rem esse contrariam
voluntati supremi legislatoris, quae per dictamen conscientiae nobis manifesta­
tur; haec autem cognitio ad incurrendam Dei offensam sufficit.

2. Pari ratione actio nequit esse peccaminosa, nisi sit voluntaria vel
in se vel saltem in causa; ergo nequit esse peccatum sine consensu
voluntatis.
Qui ergo motus carnis vel stimulos passionum suarum, irae vel concupiscen­
tiae, experitur, quin consentiat, non peccat, siquidem non nocet sensus, nisi
adsit consensus: a consensu videlicet voluntatis sedulo distingui debet tum tentatio, qua quis ad peccatum allicitur, tum sensus delectationis, tum propensio
naturalis appetitus sensitivi vel voluntatis in rem malam, tum denique delibe­
ratio mentis motiva peccandi vel non peccandi hinc inde perpendentis, quae
omnia ipsum consensum peccaminosum praecedunt. Quod docent verba s. scrip­
turae originem peccati exhibentis: Unusquisque vero lentatur a concupiscentia
sua abstractus et illectus. Deinde concupiscentia, cum conceperit, parit pecca­
tum; peccatum vero, cum consummatum fuerit, generat mortem0).

291. Ergo nullum est peccatum philosophicum, quod simul non sil
theologicum, i. e. in hoc ordine rerum nulla est actio moraliter mala,
quae non sit offensa Dei: quia impossibile est hominem ratione per­
fecte utentem Deum sine culpa ignorare et in actionibus suis ad Deum
supremum legislatorem ne in confuso quidem advertere.*·)
*) Huius sententia patroni sunt Caictanus et potissimum rigoristae Concino
Collet, Antoine etc., quos alkgat ot refellit & Alphonsus n·. 4.
·) lac. 1, 14. 15.

De natura peccati

269

a. Erant, qui affirmarent dari posse actiones moraliter malas, quae sint contra
rectam rationem, quia sunt contra dictamen conscientiae, quin tamen sint offen­
sae Dei, quia non cognoscantur esse contra legem Dei, in iis nempe, qui vel
Deum ignorent vel de Deo eiusque lege, dum peccant, non cogitent. Horum
doctrina ab ecclesia damnata est ut erronea10).
β. Sane peccatum philosophicum dicitur actio, quae sit et cognoscatur esse
contra rectam rationem; peccatum theologicum autem actio, quae sit et co­
gnoscatur esse contra voluntatem Dei; iam vero, qui per dictamen conscientiae
cognoscit aliquid esse contra rectam rationem, eo ipso in confuso et implicite
attamen actualiter cognoscit etiam illud esse contra voluntatem Dei; ergo nulla
est actio, quae per dictamen conscientiae cognoscatur esse contra rectam ratio­
nem, quin simul confuse cognoscatur esse contra voluntatem Dei adeoque offensa
Dei. Nam in hoc ordine providentiae fieri non potest, ut quis invincibiliter
ignoret Deum, vel cognoscat aliquam actionem esse moraliter malam, quin
simul saltem confuse cognoscat eam esse contra legem Dei, quia per conscien­
tiam supremus legislator homini se manifestat; ergo in hoc ordine non est
actio moraliter mala, quae non sit offensa Dei, id quod manifesto colligitur ex
epistola s. Pauli ad Romanos1112
).

292. Divisio peccati. Peccatum multipliciter dividitur:

1. In originale, quod Adami voluntate commissum in posteros per
generationem transfunditur; et personale, quod propria cuiusque ho­
minis voluntate committitur.
2. In actuale, quod est actio vel omissio contra legem Dei; et habi­
tuale, quod est effectus ex peccato actuali in anima relictus et vocari
solet status peccati.
Quae sequuntur divisiones, ad peccatum actuale pertinent.

3. In peccatum commissionis, quod est positio actionis prohibitae
contra praeceptum negativum, ut furtum; et omissionis, quod est
omissio actionis praescriptae contra praeceptum affirmativum, ut omis­
sio sacri.
4. In externum, quod verbo vel facto aliquo exteriore, et internum,
quod sola mente et corde committitur: unde peccata etiam distinguun­
tur in peccata cordis, quae interius, oris, quae verbo, et operis, quae
actione externa perficiuntur.
Ideo a s. Augustino peccatum definitur dictum vel factum vel concupitum
contra legem Dei aeternam13).
10) Damnata est ut erronea haec propositio (2) ab Alexandro VIII. (24. aug.
1690): Peccatum philosophicum quantumvis grave in illo, qui Deum vel igno­
rat vel de Deo actu non cogitat, est grave peccatum, sed non est offensa Det
neque aeterna poena dignum.... (D. 1290.) His non proscribitur sententia
eorum, qui hypothetice docent,w quis reipsa invincibili Dei ignorantia laboraret
et de Deo invrnabiliter ne implicite quidem cogitaret, dum actionem peragit,
quam tamen advertit esse naturae rationali disconvenientem, non committere
Dei offensam, quia impossibile est Deum offendi, quin aliquo modo cognoscatur
Cf. Viva in hanc propositionem.
11 ) Cf. 1, 18 ss.; 2, 5 ss.
12 ) Contra Faustum I. 22. c. 27.

270

VI. De peccatis

Sunt peccata, quae interius solo corde perficiuntur ut haeresis, odium. Haec
peccata in sua specie completa sunt, etsi exterius non manifestantur. Sunt alia
peccata, quae non sunt in sua specie perfecta, nisi exterius opere consummentur,
ut sacrilegium, furtum, homicidium, fornicatio. In his peccatum internum e. g.
propositum furandi ad externum se habet ut incompletum ad peccatum in sua
specie completum. In utroque casu peccatum internum et externum ad eandem
speciem obiectivam pertinent; dicuntur autem specie (entitative) ab invicem
differre, quia modus peccandi solum inturne veli diam externe essentialiter diver­
sus et in confessione distincte declarandus est.

5. In peccatum contra Deum, quod est contra virtutes, quarum
obiectum est ipse Deus, ut blasphemia; contra proximum, quod est
contra virtutes, quae respiciunt proximum, ut furtum; contra se ip­
sum, quod est contra virtutes, quae proprias passiones moderantur, ut
ebrietas et luxuria.
6. In peccatum ignorantiae, quod ex culpabili ignorantia; infirmi­
tatis, quod ex passione voluntatem sollicitante; et malitiae, quod ex
plena cognitione nulla trahente passione et ideo ex sola perversitate
voluntatis procedit.
Non solum peccata malitiae, sed etiam infirmitatis et ignorantiae possunt esse
gravia peccata. Quoad gradum quidem subiectivae malitiae haec tria peccatorum
genera inter se differunt, quoad essentiam autem quodvis eorum potest esse
grave et mortale. Et ignorantiae quidem peccata in re gravi gravia sunt, si
ignorantia graviter culpabilis est; infirmitatis autem peccata in re gravi gravia,
in re levi levia sunt. Experentia constat magnam partem peccatorum mortalium
peccata infirmitatis esse.

7. Peccatum mortale (grave) illud dicitur, quod hominem avertit a

Deo, fine ultimo, quod animae mortem infert, eo quod illam gratia
sanctificante privat, quod per se poena aeterna dignum est; peccatum
veniale (leve) illud dicitur, quod hominem a Deo non avertit, quod
mortem animae non infert, quod non poenam aeternam sed solum tem­
poralem meretur.
Peccatum proprie est mortale; inde mortale et veniale non sunt proprio sensu
species alicuius peccati in genere.

8. In materiale, quod est transgressio legis involuntaria ideoque ad
culpam non imputabilis; et formale, quod est transgressio legis volun­
taria ideoque imputabilis ad culpam.
Peccatum materiale seu obicclive sumptum legi tantum opponitur; peccatum
formale seu subiective sumptum legi et conscientiae opponitur. Duplici modo
fieri potest, ut peccatum maneat solum materiale: aut quia actus non est huma­
nus, ut si plene ebrius rem malam facit, aut quia actus in se humanus quidem
est, sed agens ignorat eum esse contra legem, ut si quis abstinentiam violat
ignorans esse diem abstinentiae.

9. In carnale, quod consistit in delectatione inordinata carnis ut
gula, ebrietas, luxuria; et spirituale, quod consistit in delectatione in­
ordinata mentis ut odium, superbia, invidia, avaritia13).
,8) Non eodem sensu opera carnis intclligit s. Paulus, quippe qui etiam ido­
lolatriam, iram, inimicitiam etc. inter opera carnis recenseat (Gal. 5, 19 ss.).
Ipse nomine carnis potius intelligit naturam humanam peccato originali corrup­
tam et in peccata propensam. Cf. GaL 5, 13. lô. 1 Cor. 3, 3.

De natura peccati

271

10. In proprium, quod est actus (omissio) ipsius peccantis, et alie­
num, quod est actus (omissio) alterius, nobis tamen imputatur ratione
scandali, inductionis, cooperationis.
Haec distinctio ita exponenda est, ut aliud dicatur peccatum proprium tan­
tum, aliud alienum et proprium simul, quia peccatum, quod ab alio committitur,
ratione scandali etc. nobis proprium fit.

293. De peccato omissionis. Peccatum omissionis committi potest
omissione actus praecepti interni, ut si non impletur praeceptum eli­
ciendi actum fidei, caritatis; vel omissione actus praecepti externi, ut
si non impletur praeceptum audiendi sacrum, dandi eleemosynam. De
omissione externa hic sermo est.
1. Peccatum internum omissionis externae committitur, quando de­
liberate appetitur causa futurae omissionis; externa omissio tunc fit
quando instat tempus implendi praecepti.
Si quis se tradat somno, ita ut praevideat se propterea non posse audire
sacrum praeceptum mox celebrandum, internum peccatum omissionis committit,
quando se tradit somno; externae omissionis reus est, quando occurrit tempus
audiendi sacri, etsi tunc rationis compos non sit. Hinc si occurrente tempore
sacri evigilet et sacrum audiat, interni peccati omissionis, minime vero externae
omissionis reus est.

2. Omissio externa in causa voluntaria habet rationem peccati, si
is, qui causam posuit, interim voluntatem suam non retractavit; quodsi
voluntatem retractavit, externa omissio non est peccatum, sed tantum
effectus peccati.
Si quis se committit itineri, praevidens se hoc modo non posse audire sacrum,
et in itinere ante tempus, quo praeceptum amplius impleri nequit, malam vo­
luntatem revocat, eo quod vellet audire sacrum si posset, omissio externa non
est amplius peccatum, quia non est amplius voluntaria nec in se nec in causa
quam auferre vellet, si posset.

3. Actiones, quae tempore omissionis actus praecepti fiunt, malae
evadunt, si sunt causae omissionis actus praecepti; malae autem non
fiunt, si non sunt causae omissionis, sed ad eam mere concomitante;
se habent.
Si quis staturt omittere sacrum praeceptum, irt domi studio vacet, studium
fit moraliter malum, quia est causa voluntaria peccaminosae omissionis; si quis
statuit omittere sacrum ex alia causa indebita et postea, ne domi sit otiosus,
tempore missae studio vacat, studium non est moraliter malum.

4. Malitia, quam contrahit actio, quae est causa omissionis, non est
ab omissione distincta, sed est ipsa malitia omissionis: contrahit enim
malitiam illius peccati, cuius ipsa est causa.
Si ergo actio, quae causa omissionis est, in se mala est, duplex, si indifferens
vel bona est, unum peccatum committitur. Sic si quis omittit sacrum, ut libros
prohibitos legat, duo, si omittit sacrum, ut studiis licitis se occupet, unum
peccatum committit

m
QUAESTIO SECUNDA.
De distinctione peccatorum.
Triplex distinctio peccatorum notanda est: theologica, specifica et
numerica. Peccata theologice differunt ex diversa relatione ad finem
ultimum, specifice ex obiecto morali, in quod humana voluntas fertur,
numerice ex morali multiplicitate actuum et obiectoruin14*16
).

Articulus primus.

De distinctione peccatorum theologica.
294. Quae sit. Distinctio theologica ex peccatorum natura essentia­

liter diversa desumitur: quare theologice peccata distinguuntur in
gravia seu mortalia et in levia seu venialia.
a. Theologica haec distinctio nuncupatur, quia oritur ex consideratione pec­
cati, qua hoc ad Deum refertur: peccatum enim mortale hominem a Deo avertit,
peccatum autem veniale a Deo non avertit. Quare haec duo peccata toto genere
ab invicem differunt.
b. Peccatum mortale aut veniale dicitur ex effectu, quem producit in ordine
gratiae; grave aut leve dicitur ex oppositione ad ordinem moralem, qui a gravi­
bus notabiliter, a levibus leviter tantum violatur.

§ 1. De discrimine peccati mortalis et venialis.
295. De utriusque discrimine. Non omnia peccata sunt mortalia,

sed alia natura sua mortalia, alia venialia sunt.
1. Essentiale discrimen inter peccatum mortale et veniale negabant: a. lovlmanus asserens omnia peccata esse aequalia; b. Pclagiani affirmantes per quod­
vis peccatum amitti gratiam sanctificantem; c. Wiclif asserens sola peccata prae­
destinatorum esse venialia, quia illis condonantur: d. Protestantes asserentes vel
cum Luthero peccata infidelium esse mortalia, fidelium vero peccata esse ve­
nialia. excepto infidelitatis peccato, vel cum Calvino fidelium peccata esse ve­
nialia, non quia mortem non mereantur, sed quia eis non imputentur; e. Baius
affirmans nullum esse peccatum ex natura sua veniale sed omne peccatum me­
reri poenam aeternam.
2. Discrimen evincitur a. ex s. scriptura. Alia peccata comparantur rebus le­
vissimis, alia autem rebus gravissimis et maximis: culici et camelo™), festucae
et trabi™) ; atqui his comparationibus significatur quaedam peccata natura sua
aliis longe minora esse. — Insuper sunt peccata, quae a regno Dei excludant17),
et peccata, quae etiam a iustis committuntur, quin desinant esse iusti: Non esi

14) Haec triplex distinctio peccatorum ideo attentenda est, quia secundum
voluntatem Christi sacramentum poenitentiae instituentis omnia peccata gravia
secundum speciem, numerum, circumstantias speciem mutantes in confessione
accusari debent Cf. Cone. Trid. sess. XIV. c. 3 (D. 899); C. I. C. cn. 901.
16) Matth. 23, 24.
1β·) Luc. 6. 41 s.
17) 1. Cor. 6. 9s.

De distinctione peccatorum

273

homo iustus in terra, qui faciat bonum et non peccet'
*)
; si dixerimus, quoniam
peccalu/n non habemus, ipsi nos seducimus et veritas in nobis non est'a); in
multis enim offendimus omnes18
*20): atqui peccata, quae a regno Dei excludunt,
sunt mortalia, peccata vero, quae iustitiam non excludunt, non possunt esse nisi
venialia'21).

Hoc discrimen esse ex ipsa natura peccatorum, non ex circumstantiis externis
praedestinationis, electionis vel fidei, elucet ex ipsis verbis s. scripturae; sic.
1. Cor. 6, 9 omnes fornicarii etc., sine respectu ad fidem vel infidelitatem, elec­
tionem, excludentur a regno Dei; Matth. 25, 41 ipsi fideles ob peccata non re­
missa damnantur; et cum electio vel reprobatio sit occulta hominibus, quomodo
venialia a mortalibus discernerentur?
b. Ex indicio ecclesiae. Concilium tridentinum damnavit protestantium doctri­
nam'22*2
);4 insuper damnata est propositio 20. inter baianas-1) : Nullum est pecca­
tum ex natura sua veniale, sed omne peccatum meretur poenam aeternam
Implicite hoc discrimen traditur hinc quidem dogmate de inferno, poena
aeterna pro peccatis mortalibus in vita non expiatis, inde vero dogmate de pur­
gatorio, poena temporali pro peccatis venialibus non deletis.
c. Ex ratione: Quaedam peccata ex natura sua tam parva sunt, ut incredibile
sit ea ordinem moralem notabiliter laedere, amicitiam divinam solvere et poe­
nam mereri aeternam, ut verbum aliquod otiosum, furtum unius oboli; ergo non
omnia sunt mortalia, sed sunt quaedam peccata ex obiecto suo levia. Ideo s.
Augustinus: »Quid absurdius, quid insanius dici potest, quam ut ille, qui ali­
quando immoderatius riserit, et ille, qui patriam truculentius incenderit, peccasse
iudicentur aequaliter... Aut si proptera sunt paria, quia utraque delicta sunt,
mures et elephantes pares sunt, quia utraque sunt animalia, muscae et aquilae,
quia utraque volatilia»2**
·).

296. Criteria discernendi inter peccata gravia et levia. Quamvis
plurimum intersit, ut determinetur, quaenam peccata objective sint
gravia, quaenam levia, id tamen de omnibifs definire non solum dif­
ficile sed etiam impossibile est. Quocirca in hac re caute procedendum
est; nunquam vero grave peccatum affirmari debet, si de eo certo non
constat. Criteria alia sunt externa, alia interna ex ipsa rei natura de­
sumpta.
7. Criteria externa, a. S. scriptura: peccata, quae in sacris litteris
dicuntur excludere a regno coelorum, abominabilia, a Deo odio haberi,
poena aeterna vel morte digna, item peccata, quae adiunctam habent
maledictionem explicitant vel implicitam (vae!), mortalia sunt.
Ubi agitur dc legibus positivis, gravis poena ab ecclesia in transgressores
sancita ut excommunicatio, privatio sepulturae ecclesiasiticae est signum legis
sub gravi obligantis.
18) Eccl. 7, 21.
10) 1. Ioann. 1, 8.
20 ) lac. 3, 2.
2Q) Ad hanc rem demonstrandam inefficax est argumentum desumptum ex
Prov. 24, 16: Septies cadet iustus: sermo enim non est de lapsu in peccatum,
sed de lapsu in miseriam, in quam iustus ex insidiis impiorum casurus est. a
quibus tamen cum auxilio Dei semper iterum surrecturus est.
«) D. 804. 833, cf. etiam 107.
«) D. 1020.
24 ) Epist. 104. c. 4. n. 130.
18 NoIdin. Vol I

274

VI. De peccatis

b. Definitiones Romanorum Pontificum vel conciliorum generalium.
c. Doctrina ss. patrum ac theologorum: quod enim communis eorum
sententia declarat mortale, eiusmodi habendum est.
2. Criteria interna ex ipsa rei natura. Quodsi nullum exstat critérium
externum, ex quo gravitas peccati determinari possit, attendendum est
ad obiectum et finem obligationis. Si agitur de re seu de bono magni
momenti, quod per peccatum notabiliter laeditur, ipsum dicendum est
grave; ideo peccata, quae cedunt a. in gravem Dei iniuriam; β. in
grave damnum generis humani, ecclesiae, reipublicae; y. in grave
damnum proximi sive spirituale sive corporale; δ. in grave damnum
propriae salutis sive spiritualis sive corporalis — gravia sunt.

297. Corollarium: Tres classes peccatorum. Ratione habita gravi­
tatis obiecti peccata in tres classes dividuntur:
1. Peccata ex toto genere gravia ea dicuntur, quae spectato obiecto
semper gravia sunt. Haec non admittunt parvitatem materiae ac pro­
inde solum ex imperfectione actus vel ex conscientia erronea fieri pos­
sunt levia.
In his ergo peccatis ratio inordinationis gravis invenitur in toto genere; ita
peccata, quibus directe negatur vel laeditur perfectio divina (peccata directa
contra virtutes theologicas: blasphemia, periurium simonia iuris divini); pec­
cata, quae sunt contra exsistentiam generis humani (luxuria directa) vel contra
exsistentiam individui humani (homicidium); peccata, quae praeiudicium totius
institutionis secum ferunt (sacramenta nulliter administrata, laesio sigilli di­
recta vel ieiunii eucharistici). Haec omnia laedunt bonum indivisibile; ideo non
admittunt parvitatem materiae, i. e. gravitas non minuitur cum diminutione
materiae.

2. Peccata ex toto genere levia ea dicuntur, quae spectato obiecto,
quamdiu intra eandem speciem manent, semper levia sunt. Haec ne­
queunt fieri gravia, nisi ex conscientia erronea aut ex circumstantia,
quae speciem mutet.
Ex toto genere levia sunt illa peccata, quae aut continent excessum in actione
ex se bona ve! indifferenti ut excessus in cibo, in potu non inebriante, in somno,
in risu etc. aut sunt actiones in se quidem malae, quae tamen ordinem moralem
graviter non laedunt nec bonum morale notabiliter impediunt ut mendacium
officiosum, vana cogitatio.

3. Peccata ex genere suo gravia ea dicuntur, quae spectato obiecto
per se gravia, sed in materia levi levia sunt. Haec admittunt parvitatem
materiae et proinde intra suam speciem in materia gravi gravia, in
materia levi levia sunt.
a. Parvitas materiae in illis peccatis datur, quibus laeditur bonum finitum
divisibile: in his enim materia adeo decrescere potest, ut non amplius censeri
possit gravis ut in furto oboli. Ideo peccata contra cultum Deo debitum admit­
tunt parvitatem materiae, quia cultus, quem nos Deo exhibemus, bonum est fini­
tum et divisibile, quod pro ratione materiae maius et minus esse potest. —
Item peccata sacrilegii realis et localis, quia sanctitas rei vel loci bonum finitum
et divisibile est, maius vel minus pro ratione materiae est etc.215).
“) Sporer-Bierbaum, Theologia mor. decal, et sacram. I. tract. 1. n. 272 ss

De distinctione peccatorum

275

b. Magna vel parva materia prudenti iudicio determinanda est, ad quod iudi­
cium formandum haec tria considerari debent: a. res ipsa secundum se, num
sit aliquod magnum vel parvum; β. res in comparatione ad totum, quod prae­
cipitur, utrum sit notabilis necne; γ. res, in ordine ad finem praecepti, num ad
promovendum finem per praeceptum intentum multum vel parvum conducat. In
praeceptis, quae determinatam materiam sub gravi praescribunt, normae instar
statui potest quartam partem materiae determinatae esse notabilem, partem
vero quarta minorem ex parvitate materiae esse venialem, nisi secundum se vel
ratione finis intenti dicenda sit notabilis.

§ 2. De peccato mortali.

298. Essentia peccati mortalis. Peccatum mortale complures notas
in se continet (n. 292). Quaeritur, quaenam eius essentiam constituat,
ex qua aliae veluti ex communi principio deriventur. Quoniam pecca­
tum subjective et obiective considerari potest, dupliciter eius essentia
determinanda est.
Probe notari debet, peccatum esse actum moralem, qui suapte natura duplex
elementum continet, obieefivum, quod est actio peccaminosa in se considerata,
actio scilicet legi morali ideoque ordini morali repugnans, et elementum subiectivum, quod Ln cognitione mentis et consensu voluntatis consistit

1. Subiective spectatum est actus voluntatis, quo homo Deum, sum­
mum bonum et finem ultimum, aversatur et creaturam (bonum crea­
tum) finem ultimum sibi eligit, seu quod eodem redit, est actus volun­
tatis, quo homo amorem super omnia a Deo summo bono retrahit at­
que in bonum creatum transfert.
a. Primaria et essentialis relatio, qua homo ad Deum ordinatur, in hoc con­
sistit, quod Deum, summum bonum, finem suum ultimum constituit, propria vo­
luntate ei se subiicit eumque omnibus bonis creatis anteponit atque hoc ipso
super omnia diligit; hinc amor appretiative summus, quo homo Deum, summum
bonum et finem ultimum, amplectitur, essentialem hominis relationem ad Deum
constituit. Peccatum mortale formaliter opponitur amori Dei super omnia. In
omnibus peccatis mortalibus id accidit, ut homini obversetur bonum creatum,
ad quod amandum atque eligendum sollicitatur; mens intelligit hoc absolute
prohibitum esse, adeo ut simul cum amore Dei eiusque amicitia consistere non
possit, et nihilominus spreto amore Dei voluntarie eligit amorem creaturae. Om­
nia ergo peccata mortalia primario et essentialiter adversantur amori Dei super
omnia hominemque separant a fine suo ultimo; et cum gratia sanctificans in
praesenti ordine inseparabiliter cum hoc amore Dei connexa sit, reiecto amore
necessarie etiam ipsa destruitur.
b. Dupliciter homo se avertere potest a Deo, fine suo: explicite et formaliter,
quod fit in peccato odii Dei; implicite et virtualiter, quando explicite quidem
solum se convertit ad creaturam et nollet, si fieri posset, averti a Deo, hoc ipso
tamen, quod deliberate eligit peccatum, cognoscens illud repugnare amor» di­
vino et conjunctioni cum Deo, implicite et virtualiter eligit etiam aversionem
a Deo.
c. Creatura, in qua finem suum ultimum constituit, est ipse peccator seu bo­
num proprium peccatoris: particularis enim creatura, quam peccator Deo prae­
fert, diversa est, ultima autem ratio, ob quam Deo illam praefert, est bonum
proprium, adeo ut peccator amori Dei super omnia substituat amorem sui supra
Deum.

is*

276

VI. De peccatis

2. Obiective peccatum mortale est actio, quae ordinem moralem et
legem divinam graviter laedit seu est actio, quae notabiliter laedit
bonum morale, ad quod tuendum ordo moralis lege a Deo sancitus est.
a. Lex divina eo tendit, ut servetur ordo moralis. Ad hunc finem obtinendum
lex absolute exigit ea, sine quibus ordo moralis servari non posset, et absolute
prohibet ea, per quae idem ordo perturbaretur. Violatio legis, quae ad servan­
dum ordinem necessaria est, peccatum mortale constituit.
b. Cum ordo moralis diversis illis relationibus componatur, quibus homo re­
fertur ad Deum, ad seipsum et ad proximos, lex divina necessario prohibet ea,
quae, si licita essent, subverterent hominis relationem essentialem ad Deum,
ut est haeresis, blasphemia, periurium, sacrilegium, vel relationem essentialem
ad seipsum, ut est ebrietas, mollities, vel relationem essentialem ad proximos,
ut est homicidium, furtum, adulterium.

299. Effectus peccati mortalis. 1. Amissio gratiae sanctificantis.
Homo iustus ad Deum, finem supernaturalem, habitualiter conversus
esi per gratiam sanctificantem; eo ipso igitur, quod a Deo se avertit,
amittit gratiam sanctificantem, quam amissionem consequitur amissio
virtutum infusarum et donorum, quae veluti ornamenta gratiam sancti­
ficantem comitantur. Cum privatio gratiae sanctificantis dicatur ma­
cula, patet peccatum mortale in animam inducere maculam peccati.
Attamen habitus infusi fidei et spei non per quodvis peccatum mortale destru­
untur, id quod constat ex concilio tridentino26), ut suo loco dicitur.

2. Reatus culpae, qui est status tum repudiatae amicitiae tum iniuriae in Deum commissae. Hic reatus ergo est voluntarius et est dete­
standus et per poenitentiam auferendus.
3. Reatus poenae, qui est ius Dei infligendi poenam congruam, i. e.
tum subtractionem amicitiae Dei (poena damni) tum compensationem
aliquam et medicinam pro conversione ad creaturas (poena sensus et
poenae temporales). Huic iuri Dei respondet ex parte hominis debi­
tum sustinendi poenam. Hic ergo reatus non est homini voluntarius,
nec detestandus, sed approbandus et ferendus. Inde patet, etiam sub­
lato reatu culpae, manere posse reatum poenae temporalis.
4. Amissio omnium meritorum, impossibilitas nova merita acqui­
rendi et specialis indignitas obtinendi gratias actuales.

§ 3. De peccato veniali.
500. Essentia peccati venialis. 1. Subiective peccatum veniale est
actus voluntatis, quo homo contra voluntatem Dei bonum creatum di­
ligit, quin tamen Deo illud praeferat atque finem ultimum constituat.
In omni peccato veniali obversatur homini bonum creatum, ad quod aman­
dum sollicitatur. Intelligit ipse se illud amare atque eligere non posse, quin agat
contra Dei voluntatem eique displiceat, sed simul intelligit illius boni amorem
a Deo non avertere eiusque amicitiam non solvere. Quodsi illud reipsa eligit, ita
tamen dispositus est, ut nunquam eligeret, si ideo a fine ultimo atque a Dei
amore excideret. Retinet ergo essentialem et necessariam relationem ad finem
ultimum, cum amorem Dei super omnia conservet.

*«) D. 838. Cf. 1. Cor. 13, 2; lac. 2. 14.

De distinctions peccatorum

277

2. Obiective peccatum veniale est actio, quae ordinem moralem et
legem divinam leviter tantum violat, seu est actio, quae notabiliter non
laedit bonum morale, ad quod tuendum ordo moralis lege a Deo san­
citus est.
a. Exigit Deus, ut ordo moralis omni ex parte illaesus servetur. Iam vero
actio, quae hunc ordinem non perturbat quidem, ei tamen aliquatenus adversa­
tur, seu actio, quae bonum per exactam observationem ordinis moralis obtinen­
dum non notabiliter, sed tamen leviter impedit, constituit peccatum veniale.
b. Dupliciter fieri potest, ut actio aliqua ordinem moralem parumper laedat,
nec tamen essentialiter perturbet: a. ex ipso obiecto, quod natura sua eiusmodi
est, ut ordinem subvertere non possit ut mendacium non nocivum, voluntaria
distractio in oratione; β. ex imperfectione actus, quando nempe homo ponit
actum etiam graviter inordinatum, sed cum semiplena tantum advertent a: re­
pugnat enim, quod homo de ultimo fine amittendo statuat per actum solum
semideliberatum.
c. Ergo vere dicitur duo esse genera peccatorum venialium, alia quae ex ipso
obiecto vel ex parvitate materiae venialia sunt, aha quae ex imperfectione actus
venialia sunt.
Nota 1. Venialia dicuntur, non quia veniam accipiunt: hoc enim per misericor­
diam Dei etiam mortalibus convenit, sed quia natura sua veniam accipere pos­
sunt et, si sola manent, veniam accipere debent; mortalia econtra considerata
eorum natura non sunt remissibilia. Mortalia enim gratiam destruunt; venialia
vero gratiam non destruunt; unde fit, ut homo pro his satisfacere possit, pro
illis per se non possit; insuper mortalia poena aeterna digna sunt, venialia so­
lum poena temporali; unde fit, ut horum poena finem habere debeat.
Nota 2. Est doctrina s. Thomae peccatum veniale non esse contra, sed praeter
legem Dei^). Quod ut rite intelligatur, notandum est peccatum duplici modo
contra legem esse posse: vel solum contra aliquod praeceptum legis, vel contra
praeceptum et finem legis. Priore sensu tum peccatum mortale tum veniale con­
tra legem est; altero autem sensu solum peccatum mortale contra legem Dei
est, quia ipsum solum exstinguit caritatem, quae est finis legis. Veniale autem
peccatum, quippe quod caritatem non exstinguat, non contra, sed praeter legem
Dei esse dicitur.
Nota 3. S. Thomas affirmat, mortale peccatum versari circa ultimum finem,
veniale vero circa ea, quae sunt ad finem"''). Haec verba non possunt ita intelligi, quod proximum obiectum actus graviter peccaminosi semper sit finis ulti­
mus, summum bonum, proximum vero obiectum actus leviter peccaminosi sem­
per sit aliquod medium ad finem ultimum, bonum nempe creatum, cum mani­
festo sint peccata mortalia, quae proxime versantur circa media ad finem ut
homicidium, furtum, et sint peccata (saltem ex imperfectione actus venialia)
quae proxime versantur circa ipsum Deum ut actus semideliberati infidelitatis,
desperationis, odii. Sensus igitur hic est, quod peccatum mortale est inordinatio
circa finem, quia destruit debitum ordinem seu coniunctionem cum ultimo fine;
peccatum veniale est inordinatio circa media, quia voluntas nimis adhaeret re­
bus creatis, quin tamen ab ultimo fine recedat.

501. Effectus peccati venialis negative et positive considerari pos­
sunt.
2’) De malo q. 7. a. 1. ad 1.
2«) n. n. q. 24. a. 10.

278

VI. De peccatis

1. Negative, a. Peccatum veniale gratiam sanctificantem non exstin­
guit: etenim debitam unionem cum Deo non aufert; insuper si eam
exstinguere posset, aut ultimum veniale fieret mortale, aut ex multis
venialibus exsurgeret mortale; quae cum repugnantiam contineant,
peccatum veniale, utcunque quoad gradum vel numerum crescat, gra­
tiam sanctificantem auferre nequit.
b. Neque eam minuit: etenim si peccatum veniale vim haberet mi­
nuendi gratiam sanctificantem, multiplicatis venialibus gratia tandem
penitus exstingueretur, quod per venialia fieri nequit.
Quoniam vero cum gratia sanctificante caritas habitualis, virtutes infusae et
dona Spiritus Sancti indissolubili nexu cohaerent, adeo ut non solum una cum
gratia acquirantur et amittantur, sed etiam augeantur, patet neque ista per pec­
catum veniale ullatenus minui. Tandem nec merita iam acquisita nec gloriam
eis convenientem peccatum veniale ullo modo diminuit.

c. Neque maculam in animam inducit: cum enim macula peccati in
privatione gratiae sanctificantis consistat, peccatum veniale, quod
gratiam nec aufert nec minuit, maculam causare non potest. Quare si
etiam peccatum veniale macula animae dicitur et pulveri ac sordibus
comparatur, quae vultui hominis aspersa eius pulchritudinem detur­
pant, id non de detrimento gratiae per peccatum veniale causato, sed
vel de reatu culpae vel de reatu poenae intelligendum est.
2. Positive, a. Imminuit fervorem caritatis. Fervore caritatis de­
signatur non solum promptitudo et facilitas eliciendi actus ferventes
caritatis, sed etiam promptitudo et facilitas exercendi actus cuiuscum­
que virtutis plus minusve intensos: per actus enim virtutum fervet ca­
ritas in homine iusto. Iam vero cum peccatum veniale impediat et im­
minuat exercitium virtutum, eo ipso imminuit fervorem caritatis; et
cum fervori opponatur tepiditas, peccatum veniale dicitur inducere
tepiditatem.
b. Inducit reatum culpae: nam etiam peccatum veniale Deo prae­
bet iustam causam displicentiae et indignationis, quae tamen amicitiam
divinam non solvit; aliam ergo inordinationem et offensam infert ac
peccatum mortale.
c. Inducit reatum poenae, non quidem damnii, quae respondet pec­
cato, prout est aversio a Deo, sed solum poenam sensus in purgatorio
luendam et dilationem visionis Dei.
d. Ad peccatum mortale paulatim disponit, eo quod virtutes acqui­
sitas debilitat, motus concupiscentiae magis excitat ac tandem efficit,
ut Deus graviores tentationes permittat et gratias actuales rarius con­
cedat.
§ 4. De peccato habituali.
302. De peccato habituali mortali. Peccatum habituale est pecca­

tum, quod ex quovis peccato mortali in anima remanet, donec condo­
netur; illud autem, quod ex actu peccati in anima remanet, est: a. ha­
bitualis aversio a Deo; b. reatus culpae; c. voluntaria privatio gratiae
sanctificantis; quare in his peccatum habituale consistit.

Dc distinctione peccatorum

279

1. A peccato actuali distinguendum esse peccatum habituale, quod
post actum remanet in anima, patet:
a. Homo actu dicitur peccator etiam actione mala iam diu peracta; sed ex
solo actu peccandi non posset dici peccator, nisi ab actu aliquid relinqueretur
in anima.
b. Idem innuit multis in locis s. scriptura: Et scitis, quia ille apparuit, ut tolle­
ret peccata nostra'20)·, atqui non actus malus, quia iam transiit, sed peccatum,
quod ad modum habitus animae inhaeret, postea tollitur. Λ peccato meo munda
me3"); non ab actu peccati iam transacto, sed a peccato adhuc in anima hae­
rente propheta mundari postulat. Et dimitte nobis debita nostra3', solum
peccata habitualia ex actualibus contracta vocari possunt debita.

2. Essentia seu formalis ratio peccati habitualis consistit in habi­
tuali aversione a Deo, fine ultimo, quae post actum peccati manet:
manet enim homo a Deo aversus, donec per conversionem ad Deum
redeat. Sed etiam offensa et iniuria Deo illata manet homini imputabilis, donec remissa sit; quare peccatum habituale recte consistere di­
citur in reatu culpae, quo homini post peccatum incumbit necessitas
habendi Deum offensum eiusque indignationem ferendi. Quia in hoc
ordine supernatural! conversio ad Deum, finem ultimum, consistit in
gratia sanctificante, ideoque aversio a fine ultimo in voluntaria priva­
tione gratiae sanctificantis, quae voluntaria privatio usque ad conver­
sionem manet, peccatum habituale etiam consistere dicitur in volun­
taria privatione gratiae sanctificantis.

3. Peccatum mortale inducit maculam in animam: etenim s. scrip­
tura saepius loquitur de macula, qua peccator constituitur immundus,
inquinatus, sordidus: Usque in praesentem diem macula huius sceleris
in nobis permanet3''). Macula a peccato mortali in anima relicta in
praesenti ordine consistit in voluntaria privatione nitoris gratiae, quae
a peccato actuali causatur.
303. De peccato habituali veniali, a. Esse peccatum habituale ve­
niale ex iisdem rationibus constat, ex quibus peccatum habituale mor­
tale demonstratur: nam etiam iusti se ipsos dicunt peccatores*3
33) et
se ab omni peccato *mundarP
).
b. Consistit in peccato actuali praeterito adhuc permanente, donec
revocetur ac remittatur. Per peccatum actuale privatur voluntas de­
bita rectitudine cum ordine morali, cum nimis adhaereat bono creato;
iam vero haec privatio in voluntatem per peccatum inducta permanet,
donec per poenitentiam retractetur et peccatum remittatur.

-ft') 1. loan. 3, 5.
3I’) Ps. 50, 5.
’>) Matth. 6, 12.
los. 22, 17. Cf. 1er. 2. 22; Ephes. 5, 27; Tit. 1, 15.
33) 1. loan. 1, 8.
3<) Ibid. 1, 7.

280

Articulus secundus.

De distinctione specifica.
504. Declarationes. 1. Esse peccata specifice distincta, certum est
ex praecepto Christi, quo iubemur peccata in specie infima confiteri.
Ex hoc praecepto simul momentum practicum huius quaestionis intelligilur; eo enim tota dirigitur, ut confessarius iuvare possit poenitentem
in instituenda confessione peccatorum mortalium secundum speciem
et numerum.
Peccatum dupliciter considerari potest, primo prout est actus humanus, et
deinde prout est actus humanus moraliter malus, qui consistit in privatione seu
caret debita forma; sed quocunque modo consideretur, patet esse peccata spe­
cifice diversa. Et sane non solum obiecta peccatorum, sed etiam formae, quibus
carent actus mali, essentialiter diversae sunt: formae enim, quibus carent actus
pcccaminosi, sunt virtutes oppositae vel relationes convenientiae cum praecep­
tis, quae laeduntur. Sed cum actus specificentur ab obiectis et privationes spe­
ciem accipiant a formis, quibus opponuntur, patet actus humanos moraliter
malos seu peccata esse specifice diversa.

2. Iam quaeritur, quaenam sit norma, secundum quam peccata spe­
cifice distinguantur. Non omnes eandem normam assignant.
a. S. Thomas specificam distinctionem repetit ex peccatorum obiec­
tis formaliter diversis: ea peccata specifice differunt, quae versantur
circa obiecta formaliter diversa: actus enim humani speciem suam
accipiunt ab obiecto··16).
b. Scotus eam desumit ex virtutibus diversis, quibus peccata oppo­
nuntur: ea peccata specifice differunt, quae opponuntur diversis vir­
tutibus: privatio rectitudinis enim speciem accipit a forma opposita,
quae in hoc casu est virtus30).
c. Vasquez eam desumit ex legibus diversis, quibus peccata adver­
santur: ea peccata specifice differunt, quae opponuntur praeceptis
moraliter diversis: peccatum enim consistit in privatione convenientiae
cum praecepto, quod per peccatum violatur17).
Tres istae normae specifice distinguendi peccata reipsa ab invicem non dif­
ferunt, sed alia aliam explicat et perficit: virtutes enim sunt diversae, prout
earum obiecta diversa sunt, et leges sunt diversae, prout diversas virtutes re­
spiciunt; ideo recte dici potest: peccata proxime distinctionem specificam acci­
piunt a virtutibus vel a praeceptis, quibus opponuntur, remote ab obiectis, ad
quae referuntur. Et sane odium proximi et furtum sunt peccata specifice distincta,
vel quia versantur circa obiecta moraliter diversa, nempe personam proximi et
bona proximi, vel quia opponuntur virtutibus essentialiter diversis, nempe ca­
ritati et iustitiae, vel quia adversantur praeceptis formaliter diversis, nempe
praecepto caritatis et septimo decalogi praecepto.

505. Norma ex virtutibus desumpta. Quoniam autem normarum
istarum facilior est illa, quam proponit Scotus, eam enucleatius ex­
ponam.
«) I. II. q. 72. a I
3β) In 2. dist. 37. q. I. n. 9.
37) Disputationum in I. II. s. Thomae disp. 98. c. 2.

De distinctione peccatorum

281

Ceterum regulae sequentes generales tantum normas specifice distinguendi
peccata suppeditant; quaenam autem peccata in particulari opponantur virtuti­
bus specifice diversis, infra exponendum erit, ubi de praeceptis sermo est.

1. Illa peccata sunt specifice diversa, quae opponuntur virtutibus
diversis.
a. Ergo haereas, desperatio ei odium Dei sunt peccata specie obiecth-a di­
versa, quia sunt contra tres virtutes theologicas inter se diversas: periurium,
furtum et mendacium sunt specifice diversa, quia opponuntur virtutibus diversis,
nempe religioni, iustitiae et veracitati.
b. Si unus actus est contra plures virtutes specie diversas, plura pariter pec­
cata specie diversa in se continet, sic occisio sacerdotis duo peccata continet,
alterum contra iustitiam, alterum contra religionem; et peccatum carnale sacer­
dotis cum consanguinea coniugata quatuor peccata continet, contra castitatem,
religionem, iustitiam et pietatem.

2. Illa peccata sunt specifice diversa, quae eidem virtuti moraliter
diverso modo opponuntur: quandoque enim obiectum virtutis adeo
universale est, ut in se contineat plura obiecta in morali aestimatione
diversa, ideo etiam praecepta diversa eiusdem virtutis exsistunt. Sic
obiectum iustitiae est moraliter diversum, prout diversa sunt bona
proximi, scilicet vita, fama, honor vel divitiae; ideo etiam diversa
praecepta: quintum, octavum et septimum ad haec bona referuntur;
pariter obiectum temperantiae in usu cibi est diversum, prout respicit
quantitatem vel qualitatem ciborum, quare duplex quoque de hac re
habetur praeceptum.
a. Ergo periurium, violatio voti et blasphemia sunt peccata specifice diversa,
quia virtuti religionis moraliter diverso modo opponuntur. Sacrilegium locale,
reale et personale sunt peccata specifice diversa, quia res sacra, persona sacra
et locus sacer sunt obiecta in morali aestimatione diversa eiusdem virtutis reli­
gionis. Qui diebus festis sacrum omittit et in operibus servilibus occupatur, duo
peccata committit, quia virtutem religionis modo moraliter diverso laedit.

b. Peccata commissionis (quae adversantur praecepto negativo) et omissionis
(quae adversantur praecepto affirmativo) contra eandem virtutem quandoque
non sunt specifice diversa, si nimirum ad idem moraliter obiectum et praecep­
tum referuntur ut furtum et omissio restitutionis i. e. auferre et retinere rem
alienam; plerumque vero sunt peccata specifice diversa, quia respiciunt obiecta
ideoque praecepta moraliter diversa; ideo haerisis et omissio actus fidei, de­
speratio et omissio actus spei, odium Dei et omissio actus car tatis sunt pec­
cata specie objectiva diversa, quia obiecta et praecepta diversa respiciunt et
proinde eandem virtutem moraliter diverso modo laedunt.

3. Illa peccata sunt specifice diversa, quae eidem virtuti contrario
modo opponuntur i. e. per excessum et per defectum: quaelibet enim
virtus habet suum medium et quod eidem utrimque adversatur, di­
stinctam habet malitiam et constituit peccatum specifice distinctum.
Ergo prodigalitas et avaritia sunt peccata specie diversa, quia illa per ex­
cessum, haec per defectum virtuti liberalitatis opponitur. Desperatio et prae­
sumptio sunt specie diversae, quia illa per defectum, haec per excessum virtuti
theologicae spei opponitur.

282

VI. De peccatis

506. Num peccatum, quod opponitur pluribus praeceptis de eadem
materia latis, plura peccala specifice diversa contineat. — Distinguen­
dum est: a. Si praecepta sunt formaliter diversa, i. e. si ex diverso
motivo lata sunt, peccata ipsis opposita specifice distinguuntur; sic
qui frangit ieiunium, ad quod ex praecepto ecclesiae et ex voto tene­
tur, duo peccata committit, quia praeceptum ecclesiae ex virtute tem­
perantiae et votum ex virtute religionis obligat, b. Quodsi praecepta
solum materialiter diversa i. e. ex eodem motivo lata sunt, peccata eis
opposita specifice non differunt, sive ab eodem sive a diversis legis­
latoribus lata sunt.
Sic per furtum unum peccatum committitur, etsi lege naturali, divina et hu­
mana prohibeatur, quia hae leges ex eodem motivo iustitiae latae sunt; specie
et numero unum peccatum committit presbyter beneficiatus, qui officium non
recitat, item sacerdos religiosus, qui contra castitatem peccat, contra religionem
unum peccatum committit, quia obligatio ab eodem legislatore ex eodem mo­
tivo religionis iniungitur.

Articulus tertius.

De distinctione numerica.

507. Status quaestionis. Plura peccata specifice distincta e. g. blasphemiam et furtum etiam numero plura esse, manifestum est; et si
unus actus peccaminosus plures virtutes diversas laedit, eo ipso etiam
plures malitias continet, quae peccatis numero pluribus aequivalent.
Sane, qui furatur rem sacram, duo peccata specie et virtualiter etiam
numero distincta committit, unum contra iustitiam et alterum contra
religionem. Quaestio autem de numerica peccatorum distinctione in eo
est, num et quando peccata eiusdem speciei e. g. plura furta, plura
desideria fornicandi secundum numerum distinguantur.
Peccatorum numerica distinctio ex duplici fonte desumitur: a. ex
pluralitate actuum; b. ex pluralitate obiectorum eiusdem actus; atta­
men non tot sunt peccata, quot numerantur actus, neque actus, qui
circa plura numero obiecta versatur, tot peccata continet, quot nume­
rantur eiusdem actus obiecta; sed: a. respectu actuum tot sunt pec­
cata numero distincta, quot sunt actus moraliter distincti; b. respectu
obiectorum tot sunt peccata numero distincta, quot sunt eiusdem actus
obiecta moraliter distincta™).
Prius itaque declarandum est, quot modis fieri possit, ut actus physice di­
stincti morali unione coniungantur et moraliter tamquam unus actus considerari
debeant, et quomodo plura obiectn, quae uno actu attinguntur, moraliter unian­
tur; deinde exponendae sunt regulae, secundum quas de distinctione numerica
peccatorum tum ex pluralitate actuum tum ex pluralitate obiectorum desumpta
discernendum sit.
M) Cf. Schindler, I. p.26l. Hiirth-Abellan. 1. n. 537.

De distinctione peccatorum

308

283

Actus physice plures moraliter uniuntur:

1. Ex intentione agentis, qua plures actus sive interni sive externi
tamquam media ad unum finem ordinantur: variae enim actiones, quae
ad eundem actum tamquam ad finem diriguntur, secundum moralem
aestimationem unam actionem constituunt, etsi longius sit temporis
intervallum, quod inter singulos actus intercedat.
a. Qui proponit occidere inimicum et idcirco actus vindictae concipit, arma
parat, viam arripit et ipsum tandem occidit, unum peccatum committit, licet per
multos dies inimicum quaesierit et pluries propositum occidendi iteraverit, quia
in eodem fine in quem tendunt, omnes hi actus moraliter uniuntur; ideo in con­
fessione sufficit dicere: hominem occidi
b. Qui accedit ad feminam cum animo fornicandi, praemittit tactus, oscula et
sermones impudicos ac demum fornicatur, unum peccatum committit: ea enim
omnia sunt media ad finem attingendum et in fine intento moraliter uniuntur
Immo etiam tactus, sermones et eiusmodi, qui statim post fornicationem sine
intentione novae copulae committuntur, unum cum ipsa fornicatione peccatum
constituunt (s. Alphonsus n. 41). Ideo in confessione satisfacit dicens: forni­
cationem commisi.
c. Qui ex intentione furandi centum florenos saepius renovat propositum in­
ternum et decem vicibus eos surripit, unum peccatum committit, quia singuli
actus in eundem finem diriguntur; ideo sufficienter se accusat dicens: centum
florenos furatus sum.
d. Si peccatum externum inceptum, sed non consummatum est sive ob re­
tractatam voluntatem sive ob impedimentum superveniens, ita distinguendum
est: «. Si media ad exsecutionem propositi adhibita indifferentia sunt (domum
ingredi ad fornicandum, gladium emere ad occidendum) necesse non est, ut
explicentur, sed sufficit accusare propositum; nam quidquid mali in illis est, in
ipso proposito iam satis declaratur, β. Si media ad exsecutionem propositi ad­
hibita mala sunt (tactus praevii ad copulam, verbera, vulnera), certe indicandi
sunt, sed sufficit, si confuse et indistincte declarentur (votui fornicari et quae­
dam media iam adhibui, actum autem non perfeci): singuli enim actus unitatem
moralem, quam ob intentionem agentis habent, propter operis interruptionem
non amittunt, ideo necesse non est, ut distincte declarentur. Idem valet de hoc
exemplo: si quis intendens Titium occidere eum verberat et dein vulnerat, sed
non occidit''’·9).

2. Ex affectu voluntatis, quo fit, ut plures actus peccaminosi eius­
dem generis tum interni tum externi, qui durante eodem impetu pas­
sionis fiunt, moraliter unam actionem constituant, etsi aliquod inter­
vallum inter singulos actus intercedat.
Qui ex eodem passionis impetu inimico plura vulnera infligit, saepius Deurn
blasphemat, saepius homini maledicit, saepius se inhoneste tangit, pluries ean­
dem rem falso iurat, moraliter unum peccatum committit. — Qui per horam
permanet in detectione morosa circa idem obiectum, etsi identidem de alia re
cogitet, unum tantum moraliter peccatum committit. Brevis ergo interruptio
inter unum ct alterum actum non impedit, quominus moraliter unus actus cen­
seantur.

3. Ex ipso opere perficiendo: si nimirum opus vel ex natura sua vel
ex institutione humana ita comparatum est, ut complures actus di30 ) Ballerini-Palmicri I. n. 668.

284

VI. Oc peccatis

stincti veluti partes integrantes ad illud perficiendum requirantur, hi
actus in morali consideratione unam actionem et proinde unum pecca­
tum constituunt.
a. Sacerdos, qui proponit uno die integrum officium omittere illudque reipsa
omittit, unum peccatum committit; si tamen prius proposuisset solum matu­
tinum, postea vero etiam reliquas partes omittere, duo peccata haberet.
b. Qui eadem vice pluribus s. communionem in statu peccati distribuit, unum
peccatum (secundum alios grave, secundum alios leve) committit, quia singulae
communiones ad unum ministerium pertinent, quo sacra communio pluribus
distribuitur, et quia singuli communicantes in eodem convivio participant. Ideo
in confessione sufficit dicere: communionem distribui in statu peccati.
c. Qui in statu peccati plures poenitentes successive absolvit, pariter unum
tantum peccatum committit: absolutiones enim omnes, quae successive fiunt,
moraliter ad idem ministerium absolvendi pertinent, quod natura sua non ad
unam personam restringitur, sed ad omnes extenditur, qui eadem vice ad sa­
crum tribunal accedunt. Ideo in confessione satisfacit dicens: semel confessio­
nes audivi in statu peccati.

309. 1. De distinctione peccatorum ex pluralitate actuum desumpta
1res regulae statuendae sunt; a. De actibus mere internis, qui interius
consummantur ut actus odii; b. de actibus internis exterius consum­
mandis, qui adiunctum habent propositum actionem externam ponendi
ut voluntas furandi, fornicandi; c. de actibus externis seu exterius con­
summatis ut furtum, fornicatio: moralis enim interruptio non in omni­
bus his actibus eodem modo contingit.
2. Prius tamen declarandum est, quot modis actus, qui ex intentione
vel passione agentis moralem unitatem habent, interrumpantur seu
moralem unitatem amittant. lam vero actus voluntatis tripliciter inter­
rumpi possunt: a. per voluntariam revocationem, ut si quem actus
oeccaminosi vere poeniteat et postea tamen eundem actum resumat;
?. per cessationem voluntariam ab actu, ut si quis deliberate ab actu
malo desistat, ad alia se convertat et dein ad eundem redeat; γ. per
involuntariam cessationem ab actu e. g. ob somnum, distractionem,
occupationem etc. longiore tempore durantem. Quanta autem tempo­
ris mora inter unum et alterum actum intercedere debeat, ut actus hoc
modo vere interrupti censeantur, pro diversa natura actuum indicio
prudentum aestimari debet.
310. 1. Actus mere interni circa idem obiectum, sine proposito exse­
cutionis, qui ex eodem affectu passionis unitatem habent, multiplican­
tur, quoties interrumpuntur per revocationem, per voluntariam et per
involuntariam cessationem.
a. Actus mere interni voluntatis, qui circa idem obiectum versantur et ex
eodem affectu procedunt, etsi plures sint, censentur unus actus continuatus, qui
tamdiu durat, donec interrumpatur. Eiusmodi autem actus non solum revocatione
et voluntaria cessatione, sed etiam involuntaria cessatione moraliter interrum­
puntur: idem enim affectus passionis inter diurnas occupationes et distractiones
durare non potest nisi ad breve tempus, summum ad duas tresve horas.
b. Qui videns inimicum interius ei mala imprecatur et post aliquod tempus

De distinctione peccatorum

285

iterum eum videns ei denuo imprecatur, duo peccata committit, quia impreca­
tiones moraliter interruptae sunt. Qui de turpibus cum delectatione cogitans
pauca verba cum transeunte miscet et statim ad turpia recogitanda redit, unum
peccatum committit; si ad ea recogitanda rediret post longiorem collocutionem,
quae mentem ab his rebus prorsus abstraxisset, duo peccata haberet, quia de­
lectationes in posteriore, non item in priore casu interruptae sunt.
c. Qui per longius tempus e. g. per integrum diem eundem actum peccaminosum fovet, pro diversitate adiunctorum plura vel pauciora peccata committit.
Si ergo poenitens numerum peccatorum internorum indicare nesciat, interrogan­
dus est de mora temporis, quo in eodem peccato perseveravit, et ratione habita
materiae, indolis poenitentis et circumstantiarum, praesertim vero generis occu­
pationis diurnae, prudens confessarius ex hac regula diiudicare debet interrup­
tionem moralem actuum, ideo numerum peccatorum40).

311. 2. Actus interni exterius complendi, qui ex passione et inten­
tione agentis unitatem habent, multiplicantur, quoties per revocationem
aut voluntariam cessationem interrumpuntur.
a. Hi actus, qui praecipue ex intentione agentis moralem unitatem habent, per
revocationem aut voluntariam cessationem, non autem per involuntariam cessa­
tionem interrumpuntur, nisi temporis intervallum sit diuturnum. Et sane actus,
qui tendit in opus externum, tamdiu virtualiter durare censetur, donec opus po­
situm sit, nisi mora notabilis interponatur inter propositum eiusque exsecutio­
nem, ideoque saepius repetiti actus interni non sunt nisi continuatio primi actus
peccaminosi. Quodsi opus externum iam inchoatum sit, prava voluntas in hoc
exteriore effectu adhuc facilius etiam ad longius tempus virtualiter perdurat.
Quanto tempore idem actus virtualiter permaneat, pro diversitate actuum prudentum iudicio determinari debet: quandoque enim e. g. propositum legendi
pravum liberum per aliquot horas vel summum per diem, econtra propositum
furandi per plures dies, immo propositum vindictae etiam per plures hebdoma­
das sine morali interruptione persistere potest.
b. Qui furtum patrare statuit, unum peccatum committit, etsi per plures dies
de furto cogitet, propositum furandi saepius renovet, donec tempore opportuno
tandem furtum exsequatur. Sed qui furtum hac nocte patrare proponit, deinde
vero memor huius propositi domi manet, et cras idem propositum renovat, duo
peccata committit, quia per voluntariam cessationem ab iniquo proposito pnrna
voluntas furandi interrumpitur.
c. Qui per longum tempus non restituit, licet saepius obligationis restituendi
recordetur et propositum non restituendi renovet, unum peccatum committit:
in effectu enim externo, scilicet in retentione rei alienae, prava voluntas virtua­
liter perseverat. Si tamen propositum non restituendi retractet et voluntatem
restituendi aliquo tempore foveat et postea ad prius propositum redeat, novum
peccatum committit.

312. 3. Actus externi multiplicantur, quoties in se completi et ab
invicem independentes sunt, nisi tamquam partes vel media ad unum
actum consummatum ordinentur.
a. Qui ergo bis sacrilege communicat, bis se polluit, etsi intra breve tempus
id faciat, duo peccata committit. Item plura peccata facit, qui ieiunium prae­
scriptum per plures dies omittit: quaelibet enim omissio est quid in se comple­
tum ab alia omissione independens. — Plura peccata committit, qui inimicum
sine intentione eum occidendi pluries (diversis temporibus) percutit; item qui

40) Cf. Luro, De poenitentia disp. 16. n. 569.

286

VI. De peccatis

pluries ex eodem cumulo tritici aliquid aufert, sine praevia intentione totum
furandi.
b. Qui per plures dies librum prohibitum legit, plures actus externos physice
distinctos ponit, qui tamen moraliter uniuntur tum propter intentionem agentis
legentis integrum librum tum propter naturam actuum, qui constituunt unum
totum, scilicet lectionem totius libri.
Nota. Actus, qui habent obiecta disparata, vel actus externi, qui sunt in se
plane completi et invicem independentes, nec per intentionem agentis nec per
affectum voluntatis in unitatem moralem colligi possunt: horum enim actuum
natura impedit, quominus moraliter uniantur. Qui e. g. videns virginem eam tur­
piter desiderat et paulo post videns aliam hanc quoque desiderat, duo peccata
committit, etsi turpe desiderium ex eodem ardore libidinis procedat. — Qui
intra breve tempus ex eodem affectu libidinoso bis se polluit, duo peccata com­
mittit. — Item sacerdos omittens officium toties peccat, quoties officium omittit,
etiamsi singulas omissiones per intentionem unire velit. — Similiter meretrix
habens intentionem peccandi cum omnibus advenientibus, tot peccata committit,
quot copulas perficit.

315. Obiecta physice plura moraliter uniuntur. Num plura obiecta
physice distincta moralem unitatem habeant et unum obiectum morale
et totale constituant, ex natura obiecti et ex apprehensione agentis de­
pendet. Si nimirum plura obiecta vel ex natura sua unitatem moralem
habent (familia, civitas) et ideo ab agente ut unum totum apprehen­
duntur, vel si ab agente ad modum unius obiecti apprehenduntur
(aemuli mei), etsi natura sua unitatem non habeant, unum obiectum
morale constituunt et a voluntate ut unum quid attinguntur; quodsi
plura obiecta neque ex se unitatem habent neque ab agente ut unum,
sed distincte apprehenduntur, non unum, sed plura obiecta constituunt
et pluribus distinctis actibus voluntatis attinguntur.
Qui familiae ex quinque capitibus compositae detrahit vel maledicit, unum
neccatum committit, quia integram familiam ad modum unius apprehendit et
una intentione nocendi attingit; si tamen de singulis cogitaret eisque distincte
nocere vellet, quinque peccata committeret. Qui furatur crumenam ad tres do­
minos pertinentem, quos confuse ad modum unius domini apprehendit, unum
peccatum committit; sed eodem actu furandi tria peccata committit, si eos
distincte apprehendit et singulis nocere intendit.
Nota. Obiecta disparata seu specifice diversa unum obiectum morale efficere
nequeunt, sive actu mure interno-sive actu externo attinguntur. Qui e. g. tres
mulieres desiderat diversae rationis (aliam liberam, aliam coniugatam, monialem tertiam) et qua tales apprehendit, tria peccata committit specie et numero
distincta, quia non uno actu per modum unius, sed pluribus actibus distinctim
apprehenduntur et a voluntate attinguntur, nec in unum obiectum colligi possunt.
Qui horreum incendit ad interimendum inimicum suum ibi dormientem, vel qui
uno ictu equum et sessorem interficit, duo peccata committit, damnificationis et
homicidii.

514. De distinctione peccatorum ex pluralitate obtectorum de­
sumpta, duplex regula est statuenda: a. de actibus internis; b. de acti­
bus externis.
1. Actus internus (in simplici affectu vel proposito voluntatis con­
sistens), qui ad plura obiecta refertur in se distincta, semper unum

De distinctione peccatorum

287

peccatum continet, quia plura illa obiecta unum obiectum morale seu
totale constituunt: cum enim unicus sit actus voluntatis, plura obiecta
per modum unius ab intellectu apprehenduntur et a voluntate attin­
guntur.
a. Qui ergo unico actu voluntatis morose delectatur de tribus feminis vel tres
desiderat eiusdem rationis, unum peccatum committit.
b. Qui proponit per integrum mensem omittere officium, per integram quadra
gesimam non ieiunare, unum peccatum committit; si tamen postea hanc volun­
tatem exsequitur, tot peccata habet, quot officia vel ieiunia omittit, quia sin­
gulae omissiones nullo vinculo uniuntur.
c. Qui diversa mala optat inimico, e. g. infamiam, paupertatem, mortem, unum
peccatum committit, quia per modum unius mali ea apprehendit et optat.
d. Qui uno actu complures homines odio habet vel complures desiderat occidere,
unum peccatum committit, quia sub confuso conceptu pluralitatis eos attingit.

315. 2. Actus externus, qui ad plura obiecta in se distincta refertur,

unum peccatum constituit (utpote qui illa obiecta per modum unius
apprehendit et ex eodem motivo intendit), nisi singula obiecta ex va­
riis motivis attingantur singulis actibus voluntatis; tunc plura peccata
sunt.
a. Qui unica explosione vulnerat vel occidit decem homines, unum committit
peccatum et satis est, si in confessione dicat: vulneravi vel occidi plures, si
confusa apprehensione et intentione per modum unius omnes attigit; plura
autem peccata committit, si singulos distincte apprehendit atque occidere intendit.
b. Si quis uno sermone detrahit familiae, domui, religioni, sive numerosa est
sive modica, unum peccatum habet, et satis est, si dicat: detraxi familiae vel
communitati vel solum detraxi graviter; quin etiam ille unum peccatum com­
mittit, qui uno sermone pluribus e. g. inimicis suis detrahit, quos per modum
unius apprehendit et intendit; si tamen singulos distincte apprehendit et sin­
gulorum famam laedere intendit, plura peccata committit.
c. Non solum is, qui laedit bona, quae pertinent ad monasterium vel ad capi­
tulum, sed etiam is, qui aufert depositum pertinens ad decem diversas personas,
unum peccatum committit, si decem dominos confusa apprehensione et intentione
attingit.

Nota 1. Etsi is, qui unico actu tres occidit vel unico actu desideravit ad tres
feminas accedere, obligationi integre confitendi satisfaciat dicens: feci homici­
dium vel habui desiderium fornicandi, tamen confiteri debet termino, quo saltem
confuse plures personae significantur: uno actu occidi plures aut volui accedere
ad plures personas solutas, ne scilicet in errorem inducat confessarium. Nam
haec verba- »feci homicidium
*
significant »occidi unum hominem
*,
et a confessario hoc sensu accipiuntur; quare implicite negaretur occisio plurium et confessarius deciperetur, quod esset mendacium in confessione commissum. Ubi
ergo deceptio confessarii et implicitum mendacium in verbis non continetur,
pluralitatem obiectorum indicare non est necesse, qui e. g. uno actu pluribus
damnum intulit vel scandalum dedit, satisfacit, si dicat: grave damnum intuli
vel grave scandalum dedi.
Nota 2. Theoria modo exposita circa obiectum totale est cardinalis de Lugo
(De potn. 1. 16. n. 104 ss.), qui secutus est Suaresium (De poen. disp. 22. sect.
5. n. 34). Sunt quidem plures et graves auctores, inter quos etiam s. Alphonsus
(n. 45>, qui sententiam severiorem sequentes statuunt numerum obiecti totalis

288

•

VI. De peccatis

in confessione explicandum esse. Qui enim a. unico actu tres homines occidit,
iuxta illos tria, qui b. uno actu pluribus detrahit, item qui c. unico furto plu­
rium iura laedit, numero plura peccata committit. Cum tamen haec sententia
ultra probabilitatem non ascendat, in ordine ad confessionem dicendum est,
numerum obiecti totalis constituere quidem circumstantiam aggravantem, non
autem plura peccata necessario in confessione declaranda. Et sane eorum ratio
est, nihil obstare, quominus unus idemque actus plures malitias contra eandem
virtutem contineat. — Verum non negatur unum actum plures numero malitias
virtualiter et indistincte continere posse; sed quaeritur, num hae malitiae in
confessione distincte declarari debeant. Iam vero ad satisfaciendum praecepto
divino omnia et singula peccata accusandi, necesse non est, ut omnes malitiae,
quae in uno actu virtualiter insunt, distincte declarentur, nisi sint vel specifice
diversae vel formaliter distinctae.
Nota 3. Poenitentes illas tantum circumstantias speciem mutantes, quas appre­
hendunt, in confessione declarare tenentur, quia illarum tantum rei sunt. Iam
vero ut quis malitiam circumstantiae speciem mutantis contrahat, sufficit qui­
dem confusa eiusdem cognitio; verum cum ipsi solum ex communi aestimatione
morali de his rebus iudicent, multarum specierum, quae a theologis accurate
distinguuntur, ne confusam quidem cognitionem habent. Idem de numerica pec­
catorum distinctione notandum est. Ille numerus peccatorum in confessione
declarari debet, qui a poenitente, dum peccat, apprehenditur; iam vero commune
hominum iudicium non distinguit omnes illas malitias, quas auctores indicare
solent.

289

j

QUAESTIO TERTIA.

1

De condicionibus peccati.

I

Quaeritur, quae condiciones requirantur, ut peccatum formale seu
subjective spectatum sit mortale, et quae requirantur, ut sit veniale:
etenim cum peccatum formale sit voluntaria legis transgressio, non
omne peccatum, quod objective, spectata materia, grave vel leve est,
agenti tamquam peccatum grave vel leve imputari potest.

I
S

S
I

Articulus primus.
Condiciones peccati mortalis.
316. Quae sint. Tria requiruntur, ut peccatum subiective spectatum
mortale sit: a. materia gravis; b. advertentia plena; c. consensus perfectus: cum enim peccatum mortale tam funestos producat effectus,
ipsum debet esse actus perfecte humanus circa gravem obligationem,
et proinde ad peccatum mortale committendum gravis materia cum
advertentia et consensu perfecto requiritur.

1

■

I
1

1. Materia gravis i. e. obligatio, quae ab agente ut gravis apprehen­
ditur, sive in se ipsa gravis est, sive ab agente ex ignorantia invinci­
bili gravis habetur.
Materia gravis, quae ad peccatum formale omnino requiritur, considerari non
debet, ut est in se ipsa, sed prout ab agente percipitur: conscientia enim est
proxima norma actionum. Grave ergo peccatum tum committitur, quando agens
materiam sui actus gravem esse apprehendit, sive in se graviter vel leviter vel
nullatenus prohibita est.

317. 2. Advertentia plena ad gravem malitiam actus seu ad legem
sub gravi obligantem. Quae cognitio debet esse plena, non sufficit
semiplena; at non requiritur, ut sit clara et distincta, sed sufficit con­
fusa (n. 46. 290).
Ex iis, quae in tractatu de voluntario eiusque impulabilitatc dicta sunt (n. 42 s.,
70s.), constat ad peccatum committendum sufficere, ut malitia actus apprehen­
datur in causa actus mali: etenim effectus malus, qui praevidetur secuturus ex
causa voluntarie posita, in illa causa voluntarius est et agenti imputatur, etsi
deinde ponatur sine actuali advertentia. Porro tripliciter fieri potest, ut actus
malus non in se sed solum in causa apprehendatur:
a. Ex voluntaria negligentia sive in discendis iis, quae quis scire tenetur, sive
in adhibenda consideratione, quam res agenda meretur: illi enim iure merito
imputantur omnes, quos committit, defectus, qui, advertens ad obligationem
discendi vel consideratius agendi, tamen obligationem suam negligit.
b. Ex voluntario peccato: merito enim agenti imputantur mali effectus, quos
ex actione sua peccaminosa (e. g. ex ebrietate) secuturos praevidet.
c. Ex voluntario habitu pravo: actus enim malt qui ex habrtu pravo (v. g.
blasphemandi) orituri praevidentur, merito ei imputantur, qui pravum habitum
emendare non conatur (n. 86).
19 NoIdin. Vol T

κ
|
- Ϊ

f

'

290

VI. De peccans

Signa semiplenae advertentiae sunt:
a. Si quis alia re occupatus et distractus obiter et tenuiter tantum appre
hendit rem esse malam, vel si ad peccatum parum attendit.
β. Si quis semidormiens vel semiebrius vel semidelirus vel rationis nondum
perfecte compos est.
y. Si quis vehementi passione vel aliqua mania turbatus est.
δ. Si quis immediate post factum vix recordatur, quid egerit.
e. Si quis post factum rem (i. e. habitualem animi sui dispositionem) per­
pendens iudicat se id facturum non fuisse, si plene advertisset.

Qui cognoscit quidem se male agere, sed nil prorsus cogitat, utrum
res gravis an levis sit, venialiter tantum peccat: nam a. non peccat
graviter, quia gravem obligationem nullo modo apprehendit; b. eo
ipso, quod rem non apprehendit ut gravem, in levi sistere censetur,
nisi res ita certo gravis sit, ut gravis malitia eum latere non possit.
Qui dubitat, utrum aliquid grave an leve sit, et dubio nondum de­
posito agit, graviter peccat, quia deliberate se exponit periculo Deum
graviter offendendi: cognoscit enim actionem suam fortasse Deum
graviter offendere et nihilominus ab ea non abstinet.

518. 3. Consensus plenus, qui semper habetur, quoties voluntas post
plenam advertentiam rei per legem prohibitae adhaeret.
Consensus sequitur advertentiam, adeo ut plenus sit, quando advertentia
plena est, et semiplenus, quando advertentia semiplena est. Quare diversae pas­
siones, praesertim gravis metus tum solum impediunt plenum consensum et
proinde mortale peccatum, quando perfectum usum rationis impediunt.

Signa semipleni consensus (in dubio):
a. Qui habitualiter abhorret a gravi peccato, immo firmum habet propositum
potius moriendi quam peccandi mortaliter^ piraesumendius est non plene con­
sensisse.
β. Qui peccatum exterius facile exsequi potuisset et nihilominus a peccato
abstinuit, censendus est interius non plene consensisse.
y. Qui reflectens ad id, quod egit, statim angitur et tristatur et a pravis co­
gitationibus et desideriis se avertit, pariter non plene consensum dedit.
5. Qui dubitat, num consenserit, praesumendus est non consensisse, si timo­
ratae conscientiae sit.

Quale peccatum committat, qui deliberat de peccato committendo,
nec tamen consentiat.

a. Si deliberatio solum est quaedam haesitatio seu omissio resisten­
tiae contra tentationem ex negligentia vel torpore, peccatum veniale est;
b. si deliberatio vera et plena est i. e. qui cognita gravi actionis malitia
serio expendit, utrum rem graviter malam patrare velit necne, graviter
peccat. Deum enim comparat cum creatura haerens, utrum Deum prae­
ferat an creaturam. Peccatum est eiusdem gravitatis et speciei atque
illud, de quo deliberat41).
41 ) Croix 1.5. n. 229.

De condicionibus peccati

291

Nota. Ex signis pleni ac semipleni consensus colligitur, quid confessarius
interrogare debeat, ut cognoscat, num in dubio de consensu grave peccatum
commissum fuerit. Haud raro confessarius de gravitate peccati a poenitente
commissi certum iudicium iormare non poterit, adeo ut res Dei iudicio relin­
quenda sit.

519. Peccatum ex genere suo grave in individuo fieri potest leve.
Peccatum quidem ex genere suo grave ordinarie etiam in individuo
mortale est, sed quandoque ex defectu condicionis requisitae peccatum
ex genere suo mortale in individuo per accidens fit leve:
1. Ex imperfectione actus: cum enim ad peccatum mortale plena
advertentia et plenus consensus requirantur, si unum horum deest et
imperfecta solum advertentia vel imperfectus consensus habetur, pec­
catum erit veniale.
2. Ex parvitate materiae: ubi nimirum praeceptum ex se grave in
re levi tantum violatur, peccatum non potest esse grave, quod per se
necessario etiam materiam gravem postulat.
3. Ex causa excusante: si nimirum in praeceptis positivis causa ex­
cusans non sufficit quidem, ut omnino a peccato eximat, attamen ea
est, quae saltem a mortali excuset; sic incommodum grave omnino ex­
cusat ab audiendo sacro vel a ieiunio, incommodum vero non ita grave
saltem a mortali excusare potest et transgressionem constituit venialem.
4. Ex conscientia erronea, quae invincibiliter iudicat aliquid veniale
peccatum esse, quod reipsa mortale est: sicut enim conscientia invin­
cibiliter erronea ab omni peccato, ita etiam a gravi peccato excusat.
Peccatum ex (oto genere suo grave solum ex imperfectione actus et ex con­
scientia erronea fit leve.

Articulus secundus.
Condiciones peccati venialis.
520. Quae sint. Eliam ad peccatum veniale subjective spectatum
tria requiruntur:
1. Tum materia levis i. e. obligatio, quae ab agente ut levis apprehen­
ditur, sive in seipsa levis est, sive ex ignorantia invincibili levis habe­
tur, quamvis adsit advertentia et consensus plenus.
2. Tum in quacunque materia advertentia saltem semiplena ad mali­
tiam actionis et consensus saltem semiplenus in rem malam.
a. Peccata, quae cum semiplena advertentia et semipleno consensu commit­
tuntur, peccata semiddiberata dici solent, quae ergo etiam in materia gravi e.x
imperfectione actus venialia sunt.
b. Peccata indeliberala, si haec vox stricte accipiatur, vera peccata esse non
possunt; quodsi tamen ratio peccati eis tribuitur, ita concipi debent, >ut ipsa
actio, quae peccatum denominetur, in se cum nulla advertentia facta sit (ut
distractio in oratione), sed ex praecedenti aliqua negligentia prodieritx, adeo
ut actio non in se sed in causa peccatum sit42).
42) Lehmkuhl. I. n. 221.
19*

292

VI. De peccatis

521. Peccatum ex genere suo leve in individuo fieri potest grave:
1. Ratione conscientiae erroneae, qua quis peccatum leve pro gravi
habet: tum enim libere consentit in rem, quam ut graviter malam ap­
prehendit. Ideo pueri omne mendacium vel furtum etiam rei levis pro
peccato gravi habentes non raro ex conscientia erronea graviter pec­
cant.

2. Ratione finis graviter mali; sic furtum rei levis patratum ad homi­
cidium committendum grave peccatum est, non quidem ob laesionem
in bonis fortunae, sed propter intentionem committendi homicidium:
medium enim participat malitiam finis; finis autem graviter malus est.
Qui ex intentione gradatim perveniendi ad gravem quantitatem repetitis vici­
bus modicum quid furatur, vel qui ex intentione violandi ieiunium saepius mo­
dicum quid comedit, singulis actibus graviter peccat: finis enim intentus gra­
viter malus est; media autem, quae ad finem adhibentur, participant malitiam
finis; ergo singuli actus gravem malitiam habent; attamen singuli actus ratione
intentionis, a qua procedunt et informantur, in moralem unitatem colliguntur et
rnoraliter unum peccatum constituunt, nisi sint actus ab invicem plane independentes.

3. Ratione scandali gravis, quod ex peccato veniali oriturum prae­
videtur; sic levitates veniales sacerdotis coram saecularibus, et verba
venialiter mala parentum coram filiis possunt fieri grave peccatum
propter scandalum.
4. Ratione contemptus formalis sive legis sive legislatoris: qui enim
transgreditur legem ex formali contemptu, ipsam potestatem legislativam contemniit; qui vero hanc contemnit, quamvis in re levi tantum,
Deo eiusque ordinationi gravem iniuriam infert.
Duplex distinguendus est contemptus legis vel legislatoris: formatis, quo lex
vel legislator qua talis, eius scilicet auctoritas contemnitur, et materialis, quo
materia legis e. g. ut levis momenti, ut inepta ad finem, ut iniusta, vel legis­
lator ut homo e. g. ut imprudens vel improbus contemnitur. Ergo ex formali
contemptu peccat, qui transgreditur legem, quia non vult esse subiectus legi vel
legislatori, seu ideo praecise, quia praeceptum est. Violare legem ex contemptu
materiali praecepti vel praecipientis humani, ordinarie leve peccatum est, sed
violare legem ex contemptu materiali legis divinae vel legislatoris divini, grave
peccatum est.

5. Ratione periculi proximi labendi in grave peccatum, si quis leviter
peccando tali periculo se exponit: nam eadem obligatione, qua tene­
mur peccatum vitare, tenemur etiam vitare illius proximum periculum;
sic qui quaerit conversationem leviter prohibitam cum sociis, in qua
ut plurimum graviter peccat, exponendo se periculo gravis peccati
graviter peccat.
6. Ralione nimii affectus ad rem aliquam, ut si quis adeo affectus
est erga ludum, ut actu paratus sit potius Deum graviter offendere e. g.
omittere sacrum die festo, quam a ludo abstinere. Non vehementia
passionis, qua ludo adhaeret, grave peccatum est, sed mala voluntatis
dispositio, qua creaturam Deo praeferre paratus est, si quidem illa
in actum transierit.

De condicionibus peccati

293

7. Ratione materiae coalescentis cum materia aliorum venialium, qua
de re est sequens quaestio.
Nota. A gravitate peccati obiectiva distingui debet gravitas peccati subiectiva.
Ad hanc nempe gravitatem diiudicandam non solum elementa obiectiva sed
etiam subiectiva considerari debent, qualia sunt ignorantia, infirmitas, metus,
contemptus etc., quae in determinato subiecto malitiam peccati augere vel mi­
nuere possunt. Non raro accidit, ut subiectiva gravitas peccati longe distet ab
eius gravitate obiectiva. In praxi confessionis maxime attendendum est ad illa
adiuncta, quae peccatum in se grave efficiunt leve. Ordinarie quidem peccata
in se gravia etiam subjective gravia sunt, quandoque autem, quae in se et
objective gravia sunt, subiective fiunt levia vel saltem non eundem gradum ma­
litiae habent in subiecto, quem in se habent, quia committuntur ex ignorantia,
ex infirmitate, ex metu, ex verecundia etc., quae omnia malitiam moralem im­
minuunt.

322. Num complura venialia constituant peccatum mortale.

1. Peccata venialia per solam multiplicationem quantumvis magnam
nunquam constituunt peccatum mortale, nisi eorum materia coalescat:
solus enim numerus non mutat essentiam peccati; inter peccatum au­
tem mortale et veniale est essentiale discrimen.
a. Ergo sacerdos, qui in recitatione officii quotidie omittit unum psalmum,
etsi per decursum anni omissiones sint multae, venialiter tantum peccat; et si
initio anni quotidie psalmum omittere proponit, hoc propositum veniale pecca­
tum non excedit: propositum enim non habet maiorem malitiam quam actus per
propositum intenti, qui singuli sunt veniales et invicem non uniuntur.
b. Ergo dominus, qui triginta famulis die festo iniungit laborem unius horae,
solum venialiter peccat: singulorum enim actus moralitei non coalescunt.
c. Ergo qui sola mortalia vitare proponit de venialibus non curans, immo qui
proponit omnia, quae occurrunt, venialia committere, hac voluntate per se ve­
nialem culpam non excedit: malitia enim huius propositi per se desumitur ab
obiecto; eius obiectum autem constituunt sola venialia. Dicitur per se. quia
per accidens cum hoc proposito voluntatis coniunctum esse potest periculum
graviter peccandi, sed vdle hoc periculum qua tale cognitum grave peccatum
esset.

2. Peccata venialia multiplicata aut ratione materiae coalescentis aut
ratione effectus causati constituere possunt peccatum mortale, suppo­
sita tamen advertentia ad materiam gravem vel ad effectum sub gravi
prohibitum.
Qui absque intentione colligendi gravem quantitatem repetitis vicibus modi­
cum quid furatur, graviter peccat, quando cum advertentia ad effectum gravem
furatur quantitatem, quae gravem materiam complet: licet enim materia illius
furti in se et absolute spectata sit levis, attamen simul cum praecedentibus,
quibuscum coalescit, constituit gravem iniunam proximo illatam; fur autem
ante ultimum furtum ad gravem materiam et grave damnum (ut supponitur)
advertens, illo furto minuto in grave peccatum consentit. Pari ratione sacerdos
in diversis horis eiusdem officii modicum quid omittens illa omissione, quae
materiam gravem complet, mortaliter peccat, si ad gravitatem mater.ae advertat.

294

VI. De peccatis

QUAESTIO QUARTA.
De gravitate peccati.
523. De diversa peccatorum gravitate. Gravitas peccati est quanti­

tas malitiae, quae peccato ex obiecto inest. lain quaeritur, utrum pec­
cata gravia obiective spectata eiusdem an diversae gravitatis sint.

1. Non omnia peccata eiusdem sunt gravitatis, sed alia sunt aliis
graviora; sic peccata contra religionem graviora sunt peccatis contra
iustitiam.
a. Colligitur ex s. scriptura. Qui me tradidit tibi, maius peccatum
habet43). Verumtamen Tyro et Sidoni remissius erit in die indicii,
quam *vobis 4). Omnis, qui irascitur fratri suo, reus erit indicio, qui
autem dixerit fratri suo raca, reus erit concilio, qui autem dixerit fatue,
reus erit gehennae **
).
ignis
Disputari potest, quid Dominus nomine
indicii, concilii, gehennae ignis significare voluerit, illud tamen certum
est diversis gradibus poenae, qui illis verbis significantur, diversos
gradus culpae respondere.

b. Idem patet ex ratione. Peccatum est transgressio legis divinae;
sed leges non sunt omnes eiusdem momenti ac perfectionis, sed aliae
sunt aliis excellentiores et magis necessariae relate ad finem ultimum,
prout maius est bonum, ad quod servandum conditae sunt.
Omnia peccata gravia aequalia esse contendebant Stoici philosophi et aevo
Christiano lovinianus monachus, quem refellit 5. Hieronymus. Eorum argumen­
tum hoc est: formalis ratio peccati mortalis in aversione a fine ultimo consistit;
sed nequit esse maior vel minor aversio a fine ultimo, cum aversio in indivisi­
bili consistat. — Patet autem aversionem a fine ultimo non posse maiorem et
minorem, quatenus est negatio conversionis; maiorem vero et minorem esse
posse, quatenus significat positivam oppositionem ad finem ultimum seu con­
versionem ad creaturas.

2. Ad iudicium ferendum de diversa gravitate peccatorum P. Lehmkuhl (n. 1224.) sequentes regulas statuit:

a. Peccatum eo gravius est, quo nobilior et altior est virtus, cui illud
opponitur; intra ambitum autem eiusdem virtutis graviora sunt ceteris
paribus peccata contra legem prohibentem, quam contra legem prae­
cipientem.
b. Eo gravius est peccatum, quo nobilior est persona contra quam
peccatum dirigitur. Sed per se graviora sunt peccata, quae directe
contra Deum, quam peccata, quae contra hominem diriguntur4'’).

c. Eo gravius est peccatum, quo maius bonum est, quod per pecca­
tum laeditur. Quae quidem regula in peccatis contra proximum primo
loco attendenda est.
«)
«)
«)
“)

loan. 19, 11.
Matth. 11, 22.
Matth. 5, 22.
Cf. s. Th. III. q. SO. a 5.

Dc gravitate peccati

295

3. Quibus praemissis peccata quoad gravitatem fere hoc ordine se
excipiunt.
a. Peccata, quae directe contra Deum seu divina bona interna committuntur:
odium Dei, infidelitas, desperatio.
b. Peccata, quae contra Dei bona externa committuntur: blasphemia, idolo­
latria, superstitio, periurium et tentatio Dei. — Hoc loco inserenda sunt pec­
cata, quae contra humanitatem Christi d sanctissimum eucharistiae sacramen­
tum committuntur.
c. Peccata, quae contra Deum indirecte committuntur, seu contra res Deo
sacratas, scilicet diversa sacrilegia ut simonia, profanatio rerum sacrarum, in­
digna sacramentorum susceptio et administratio, violatio voti etc.
d. Peccata, quibus personae humanae laeduntur, et quidem hoc ordine: pec­
cata, quae homo committit in seipsum, in coniunctos ut parentes vel superiores
et in extraneos.
c. Peccata, quibus bona humana (vitae, honoris, famae, fortunae) laeduntur
homicidium, luxuria, calumnia, detractio, furtum; ad haec consequitur ebrietas

296

VI. De peccatis

QUAESTIO QUINTA.
De origine peccati.
324. Genesis peccati. I. Peccatum, quod est actus deliberatus vo­
luntatis, his veluti gradibus perficitur:
a. Imprimis habetur propositio rei malae, eo quod ope alicuius po­
tentiae (sensus, phantasiae, intellectus) voluntati obiectum aliquod
offertur, quod ipsa sine violatione legis amplecti non potest.
b. Deinde oritur in appetitu (sensitivo et rationali vel in solo ratio­
nali pro ratione obiecti) inclinatio in obiectum propositum cum qua­
dam delectatione: naturali enim necessitate fertur appetitus in suum
obiectum et delectatur in eius possessione.
Cum motus concupiscentiae proposito obiecto bono vel malo natura sua in
homine oriantur, sequitur quemlibet hominem eiusmodi motus experiri, eosque
plus minusve frequentes ac vehementes pro diversitate complexionis et circum­
stantiarum.

c. Postea intellectus advertit tum ad obiectum, ad quod inclinatur
voluntas, tum ad eius moralem malitiam i. e. ad legem prohibentem
eius volitionem atque ideo ad obligationem repellendi tentationem.
Si voluntas obiecto, ad quod inclinatur, adhaeret, antequam intellectus ad
eius malitiam advertit, illa adhaesio nequit esse peccatum.

d. Tandem voluntas libere ad actum se determinat, et quidem vel
ab obiecto oblato tentationi resistens se avertit, vel ab eo non se aver­
tit. Quodsi non se avertit, iam incipit voluntaria adhaesio ad rem ma­
lam propter non reiectam tentationem, quae adhaesio per positivum
consensum consummatur.
S. scriptura graphice originem peccati describit his verbis: Unusquisque vero
lentatur a concupiscentia sua abstractus et illectus. Deinde concupiscentia, cum
conceperit, parit peccatum: peccatum vero, cum consummatum fuerit, generot
mortem''). Scilicet concupiscentia offerens obiectum peccati voluntatem allicit
ad consensum; quodsi voluntas tentationem non repellens rei malae adhaerere
incipit, ex hoc veluti connubio inter concupiscentiam et voluntatem tamquam
fructus generatur positivus consensus (peccatum), cuius effectus est animae
mors spiritualis.

2. Causa efficiens peccati est sola voluntas humana libere ad actum
a lege prohibitum se determinans; attamen diversis modis ad pecca­
tum allici atque incitari potest. Quod voluntatem ad peccatum allicit
vel est tentatio ad peccatum vel est simul occasio peccati; utrumque
autem continet periculum peccandi.

Articulus primus.
De periculo peccati.
325. Notiones. 1. Periculum peccandi dicitur non mera possibilitas
peccandi, quae in hac vita semper adest, sed neque certitudo peccandi,
'7) lac. 1 14 s.

De origine peccati

297

quae iam non est merum periculum, sed omne id, quod cum maiore vel
minore probabilitate inducit ad peccatum.

2. Hoc periculum est internum, si provenit a causa interna, ut est
turpis imaginatio; est externum, si provenit a causa externa, ut est
persona vel res alliciens ad peccatum.

3. Hoc periculum dicitur grave (proximum), si nexus cum peccato
est valde probabilis (alii dicunt late moraliter certus); dicitur leve
(remotum), si nexus cum peccato est leviter probabilis.
4. Periculum grave est absolute seu per se grave, si pro omnibus
communiter tale est; relative seu per accidens grave, si pro aliquibus
tantum ob peculiarem dispositionem tale est.
Nota. Si iam quaeritur, num et quodnam peccatum committat, qui periculo
peccandi se exponit, de peccato obiective considerato agitur; hinc ut subjective
committatur peccatum, requiritur, ut is, qui periculo se expomt, apprehendat id
lege prohibitum esse.

326. Principia. 1. Periculum grave seu proximum graviter peccandi
sub gravi vitare tenemur. Et sane quicunque tenentur vitare peccatum
mortale, ex eadem virtute tenentur etiam proximum illius periculum
vitare: qui enim illud non vitat, cum possit, convincitur amare pecca­
tum, cuius periculum amat48).
a. Peccatum, quod ab eo committitur, qui absque necessitate se exponit gravi
periculo peccandi, est eiusdem gravitatis et speciei atque ipsum peccatum, cuius
adit periculum.
b. Qui peccandi periculo se exponit, peccatum committit, etsi in periculo non
peccet; qui tamen postea in periculo constitutus reipsa peccat, unum tantum
peccatum committit: idem enim est pravus consensus, quo se exponit periculo
et quo postea in peccatum consentit.
c. Gravi periculo peccandi etiam ille se exponit, qui adit periculum, quod
initio quidem leve est, ita tamen, ut praevideat illud postea evasurum grave, ut
fieri solet in periculo peccandi contra castitatem, quia in ipso periculo magis
exardescit libido.

2. Ex iusta causa iuxta principium de duplici effectu unius actionis
licet se exponere etiam proximo periculo peccandi, dummodo aptae
adhibeantur cautelae, quibus periculum fiat remotum. Qui enim ex
iusta causa se exponit periculo, non amat peccatum, sed causam bo­
nam, ob quam periculum subit; ideo Dei auxilium, ne in periculo la­
batur, iure merito sperare potest.
a.Causa necessitatis subeundi periculum peccati eo maior esse debet, quo
maius est peccatum, de quo agitur, et quo maius est periculum committendi ip­
sum peccatum.
b. Aptae cautelae, quibus excludatur lapsus in peccatum, sunt: retinere fir­
mum propositum non peccandi; ad Deum orare; piam cogitationem fovere; si
periculum diutius perdurat, usus sacramentorum ex exercitium piae lectionis.
c. Absque iusta causa, etsi cum proposito non peccandi atque adhibendi aptas
cautelas, non licet periculo peccandi se exponere, quia proxime obligamur vi-

Eccli. 3. 27.

298

VI. De peccatis

tare periculum, nisi iusta causa excuset. Ideo Deus auxilio suo non adiuvat eos,
qui temere periculo se exponentes suae obligationi desunt. Quodsi quis ex iusta
causa in periculo reperitur, Deus auxilio suo eum non destituit”).
d. Si certo praevidetur in periculo commissum iri peccatum, nunquam licet
ei sponte se offerre; ut hoc liceat, omnino requiritur, ut adsit fundata spes, fore
ut cum Dei auxilio vitetur peccatum; certum enim peccatum absolute caveri
debet.

3. Periculum leve seu remotum graviter, et proximum leviter pec­
candi sub levi vitare tenemur, si commode (ieri potest: quare solum
ex rationabili causa eiusmodi periculum adire licet. Aliqua enim deordinatio contra rationem in eo habetur, quod quis absque causa po­
nat actionem inutilem, quacum insuper coniunctum est periculum pec­
candi.
a. Leve periculum intelligifur verum peccandi periculum licet parvum, quod
in speciali aliqua ratione fundatur; periculum, quod moraliter nullum est et
merae possibilitati peccandi aequiparatur, vitare non tenemur, quia eiusmodi
periculum, quippe quod in omni fere actione humana reperitur, vitare non pos­
sumus: alioquin deberemus, ut ait Apostolus, de hoc mundo exire50).
b. Tum de levi periculo graviter peccandi tum de gravi periculo venialiter
peccandi notandum est, quod habet Lehmkuhl (n. 486. IV): >Si illud, unde pe­
riculum oritur, actio in se honesta et utilis est, ex hac ipsa bonitate ratio suf­
ficiens agendi habetur, ita ut illud aliquale periculum non debeamus attendere,
sed potius remediis adhibitis nos ipsos praemunire: aliter enim innumerae ac­
tiones utiles metu peccandi impedirentur.
*
Nota. Sunt auctores, qui cum S. Alphonso51) inducunt terminum ^periculum
*
probabile
et affirmant esse grave peccatum se exponere tali periculo, nec expectari posse auxilium divinum5-). Alii autem dicunt, quamdiu exponens se tali
periculo serio et rationabiliter sperat se non lapsurum esse, non committi grave
peccatum; deserendam esse sententiam rigidiorem, argumenta allata non pro­
bare quod intendunt, et complures auctores citatos pro eadem magis verbis quam
de facto ei adhaerere50). Si attenditur nostra definitio periculi (n. 325, 1), peri­
culum probabile est magis tautologia, et quaestio optime solvitur attendendo
simul ad hoc, an exponens se tali periculo habeat causam proportionatam ad
gravitatem peccati et pariter ad propinquitatem lapsus; si causa non est proportionata utrique elemento, temere se exponere videtur.

Articulus secundus.
De tentatione ad peccatum.
527. Notiones. 1. Tenlatio est conatus pertrahendi voluntatem ad
peccatum. Eo oritur tentatio, quod voluntati proponitur obiectum (ali*°) Cf. s. Alphonsus 1. 5. n. 63.
50) 1. Cor. 5, 10.
51) Cf. 1. 5. n. 63; 1. 6. n. 453.
52) Cf. Lacroix, Theol. mor. I. 5, n. 252 ss. Berardi, De recidivis et occasionariis3 II, pr. 4 ss. et praesertim Ter Haar C. SS. R., Casus conscientiae, I,
n. 2 ss. 30 (1941), 20 ss; Periodica 21 (1932) !♦ ss. et *120 ss.
M) Ballerini-Palmicri 1, n. 692 ss; Gênicot II, n. 372; Fùbrcgas in Periodica
30 (1941), 20—45.

De origine peccati

299

quod bonum) lege prohibitum: hoc enim conatur voluntatem movere
ad consensum.
a. Tentatio didtur gravis, si voluntas ab obiecto sub gravi prohibito
vehementer incitatur ad illud amplectendum; et dicitur levis, si ab
obiecto sub levi prohibito vel ab obiecto sub gravi prohibito sed levi­
ter tantum incitatur ad illud amplectendum.
b. Tentatio dicitur interna, si proposito obiecto malo appetitus ad
illud amplectendum inclinatur; dicitur externa, si solum obiectum ma­
lum proponitur, quin appetitus ad illud amplectendum excitetur.
2. Frequentia tentationum variat pro diversis adiunctis internis et
externis personarum; nemo tamen ab illis prorsus immunis est, quia
causas tentationum nemo effugere potest, nisi de hoc mundo exeat.
Excipi debet Christus Dominus, in quo tentatio interna impossibilis
erat, et B. V. Maria, quam a tentatione gratia Dei immunem praeser­
vabat. Tentationem in se non esse malam, sed pro vita spirituali magni
momenti bonum fuse ostendunt ascetae3·’).
528. Causae tentationum tres numerantur, quarum prima, concu­
piscentia, interna est, duae aliae, mundus et diabolus, externae sunt.
1. Concupiscentia, a. Nomine concupiscentiae hic intelligitur appe­
titus sensitivus, prout fertur etiam in bona sensibilia, quae ordini mo­
rali adversantur.
«. Ex peccato originali orta etiam in iustificatis remanet atque in positiva in­
clinatione in malum consistit. Ipsa non est peccatum, est tamen uberrimus fons
peccatorum, quia voluntatem ad peccatum allicit; ideo fomes peccati a concilio
tridentino vocatur55).
β. Actus concupiscentiae voluntatem dupliciter ad peccatum alliciunt: indi­
recte per influxum in intellectum, cuius iudicium de malitia boni sensibus adeo
amoeni turbatur; directe per influxum in voluntatem, quae propter nexum po­
tentiarum trahitur ad idem volendum, in quod fertur appetitus sensitivus.
y. Vis atque vehementia tentationis et proinde gravitas periculi peccandi de­
pendet a natura rei, in quam fertur concupiscentia, a maiore minoreve intensitate actus concupiscentiae ac tandem a debilitate voluntatis, quae naturali indole
et assuetudine peccandi in concreto valde aucta esse potest.

b. Concupiscentia est primarius et principalis fons tentationum:
Unusquisque tentatur a concupiscentia sua abstractus et illectus60).
Triplicis generis sunt bona a lege prohibita, in quae fertur concupi­
scentia, et prout in haec bona fertur, triplex in ea distinguitur respectus,
quem innuit s. scriptura: Omne, quod est in mundo, concupiscentia
carnis est et concupiscentia oculorum et superbia vitae51).
2. Mundus, a. Prout mundus designat complexum rerum corporcaM) Hcnse, Die Versuchungen3 (Freiburg. 1902). Scaramelli-Winkler, Geistlicher Führer (Regensburg. 1901) Monsabrc-Drammer, Die Versuchung (Mainz
1892). F de la Noë, Dvr Mensch in der Versuchung (Zürich-Paderborn 1955)
55) D. 792.
5C) lac. I, 14.
57 ) 1 loan. 2, 16

300

VI De peccatis

rum, eo tentât, quod ipse bona sensibilia ope sensuum appetitui reprae­
sentet cumque ad ea amplectenda alliciat, etsi lege prohibita sint.
b. Prout mundus significat homines a Deo alienos, qui perversa prin­
cipia profitentur et passionibus suis indulgentes peccatis vivunt, ipse
tentât: a. suis principiis doctrinae Christi adversis, quae tum voce tum
scriptis inter homines disseminantur; β. suis perversis operibus, qui­
bus aeque ac sermonibus scandalo est et ad sectanda mala exempla
excitat.
3. Diabolus, a. Diabolum homines ad peccatum excitare factum est
ex s. scriptura certissimum: etenim non solum protoparentes60), sed
etiam lob89), Ananiam et Saphiram00), apostolos"1), et praesertim lu­
dam82), quin etiam divinum Salvatorem03) ad peccandum tentavit;
unde apostoli, ut caveamus a lentationibus daemonis, sollicite nos ad­
monent04).
b. Cum diabolus directe et immediate in voluntatem humanam agere
eamque ad peccatum pertrahere nequeat, eo tentât, quod: a. in sensi­
bus sive externis sive internis repraesentationes excitat ad bona pro­
hibita allicientes; β. mentem illusionibus imbuit, ut mortem adhuc
esse remotam, passiones necessitatem imponere, peccata facile remitti,
virtutem esse nimis arduam, hominem vitae delectationibus carere non
posse etc.; γ. animam perturbat scrupulis, cogitationibus odii, luxuriae,
desperationis, respectus humani etc.
c. Quamvis a diabolo teste scriptura omne peccatum initium sump­
serit08), omnia hominum peccata ab ipso aliquo modo procedant, ipse
princeps huius mundi nominetur00) et peccata eius opera dicantur07),
nihilominus diaboli interventus neque ad omne peccatum neque ad
omnes tentationes necessarius est; ad haec enim efficienda sufficit
etiam concupiscentia et libera hominis voluntas. Reipsa tamen diabo­
lus saepius auctor est tentationum, earum praesertim, quae molestiores
sunt et absque alia causa, quae cognoscatur, e. g. inter orandum, ori­
untur. Potestas tentandi in diabolo non est absoluta, sed divinae pro­
videntiae subordinata. Ergo tentare non potest, nisi quando Deus per­
mittendo vult et quantum vult.
Nota. Quamvis in s. scripturis Deus homines tentare dicatur"
*),
ipse
tamen inter causas tentationum numerandus non est, quia neminem ad
peccatum incitat neque incitare potest08). Tentationes, quarum auctor
M)
6e)
e°)
01 )
“)
β3)
M)
«»)
««)
«’)
ββ)
β”)

Gen. 3, 1—6; 2. Cor. 11, 3.
lob. 1, 12.
Act. 5, 3.
Luc. 22, 31.
loan. 13, 2.
Matth. 4, 3 ss.
1. Cor. 7, 5; Eph. 5, 11 ss; 1. Petr. 5, 8 ss.
1. loan. 3, 8.
loan. 12, 31.
1. loan. 3, 8.
Gen. 22, 1.
lac. 1, 13.

De origine peccati

301

Dcus est, tentationes probationis sunt, non seductionis10): has enim
tentationes non immittit ipse, sed solum permittit, nec ultra vires per­
mittit et faciet etiam cum tentatione proventum71).
329. De resistentia tentationibus opponenda*7’).
a. Patet nec mundum nec diabolum hominem tentare posse, nisi per
sensus motus concupiscentiae excitent; quare unicus fons tentationum
proprie concupiscentia est. Iam quaeritur, quomodo voluntas circa mo­
tus concupiscentiae se habere debeat, postquam mens ad eos plene ad­
verterit.
b. Si a consensu praescinditur, triplici modo se habere potest volun­
tas erga hos motus: a. negative seu passive vel indifferenter se habere
dicitur, si non consentit, sed neque ullum medium adhibet ad illos re­
primendos; β. positive resistere dicitur, qui aliquid agit contra tentationem, quod iterum duplici modo fieri potest: indirecte, si media ad­
hibet ad illam reprimendam, sed actum contrarium non elicit; directe
resistere dicitur, si actus contrarios elicit vel occasiones adducit ad
actum contrarium v. g. in tentatione contra caritatem proximi ex pro­
posito adducit occasionem eidem benefaciendi. Iam quaeritur, num
adsit obligatio pravis motibus positive resistendi, num ergo non so­
lum per consensum in pravum motum sed etiam per omissionem posi­
tivae resistentiae committatur peccatum.

1. Non licet erga hos motus mere passive se habere, nisi adsit iusta
causa, sed positiva resistentia eis opponenda est. a. Eiusmodi enim
motus coniiciunt in periculum eis consentiendi, quod periculum eo ma­
gis augetur, quo diutius deliberate admittuntur; hinc quo maius est
periculum consentiendi in pravos motus, eo gravior est obligatio eos
reprimendi, b. Si adest rationabilis causa omittendi resistentiam, me­
rito sperari potest auxilium gratiae, quo praecaveatur consensus, dum­
modo retineatur firmum voluntatis propositum non consentiendi in pec­
catum.
a. Modi positive resistendi ex s. Alphonso sunt sequentes: n. elicere actum
dissensus seu displicentiae, qui, etsi motum praesertim cum carnali delectatione
coniunctum non reprimat, cavet tamen consensum voluntatis; b. cogitare de
passione Domini vel de novissimis; c. orando recurrere ad Deum, b. Virginem
vel Sanctos; d. elicere actum amoris Dei et propositi potius moriendi quam
peccandi; e. mentem ad alia divertere.
β. Iusta causa mere passive se habendi adest: a. ubi motus ex actione ho­
nesta et utili oriuntur; b. ubi merito timetur, ne ex positiva resistentia vehementiores fiant, et e contrario experientia constat eos facilius removeri, eo quod
contemnantur; c. ubi diuturna positiva resistentia nimis molesta esset; ideo in
tentationibus, quae diu durant, certe sufficit hinc inde eisdem resistere. In his ca­
sibus ergo motus concupiscentiae potius contemnendi, quam positive impugnandi
sunt. Praestat tamen, praesertim in primo casu, eis opponere actum displicentiae
vel propositum non peccandi.
7°) 2. Cor. 12, 7 ss; Gen. 22, 1 ss.; lob 1. 12; Tob. 2. 12.
7«) 1. Cor. 10, 13.
72) Cf. Ralterini-Palmieri I. n. 595 ss.

302

VI. De peccatis

γ. Assentiendum est auctoribus, qui contendunt obligationem hos motus re­
primendi non iam ex eo oriri, quod inordinati sunt, sed ex periculo consensus:
obligatio enim voluntatis regendi potentias sibi subiectas exigit quidem, ut ipsa
caveat consensum in malum, at non exigit, ut impediat vel reprimat motus indeliberatos a natura ortos™).

2. Resistentiam omittere et mere passive se habere, ubi motus con­
cupiscentiae magni sunt et vehementes, grave peccatam est; eam omit­
tere, ubi motus concupiscentiae leves sunt, veniale peccatum non ex­
cedit, etsi versentur circa obiectum sub gravi prohibitum. Motus enim
vehementes inducunt magnum seu proximum periculum consentiendi,
motus autem leves non inducunt nisi periculum leve, leve periculum
solum sub levi removere tenemur.
a. Hinc poenitentes pii, qui in tentationibus raro solent consentire, non sunt
facile arguendi de peccato gravi, si mere negative se habuerunt; e contrario
qui in tentationibus saepe labuntur, facilius rei esse possunt peccati mortalis,
licet in casu particulari difficillimum sit de hac re certum indicium ferre.
b. Notandum est, si motus primo primi iique mali in voluntate (non solum in
appetitu sensitivo) exsistunt, hi post plenam eorum advertentiam incipiunt fieri
deliberate mali; quare semper per positivam resistentiam vel dissensum abi­
gendi sunt: qui enim erga eiusmodi motus graviter malos mere negative se ha­
bet, graviter peccat. Sunt tamen, qui censeant, posse voluntatem etiam post
plenam ad eos advertentiam erga eosdem mere passive se habere.

3. Per se nulla est obligatio directe resistendi pravis motibus, sed
per se sufficit indirecte, sed positive eis resistere, quia hoc ad obtinen­
dum finem per se sufficit. Per accidens autem adesse potest obligatio
directe resistendi, si indirecta resistentia periculum consensus non
sufficienter excludit.
Sunt tentationes e. g. contra fidem, contra castitatem, quae facilius et effica­
cius indirecta resistentia vincuntur, eo praesertim, quod mens aliis rebus serio
occupetur. In aliis v. g. contra caritatem, humilitatem, directa resistentia non
nocebit, sed nec praecepta est.
Nota. De occasione peccati conferatur De sacramentis n. 412 ss.

13) Castropalans, Opus mnrale tr. 2. disp. 2. p. 10. § 5. Tamburini, Explic
decal. 1. 10. c. 2. Lacroix, Theologia moralis 1. 5. n. 111 ss.

303

QUAESTIO SEXTA
De peccatis internis.

550. Notiones. 1. Specifica distinctio peccatorum cum s. Thoma
primario deducta est ab obiecto, quia actus specificatur ab obiecto
(nn. 304—306). Attamen peccata etiam ex parte actus vel ex modo
exsecutionis specifice diversa esse possunt.74). Ita desiderium furandi
specie differt ab ipso furto, tamquam >incompletum a completoc7*').
Peccatum hoc internum ad eandem speciem obiectivam pertinet ac ex­
ternum, opere consumatum, sed actus internus et externus ab invicem
(entitative) differunt, quia modus peccandi est essentialiter diversus.
De peccatis hic incompletis vel quasi inchoatis, quae solum internis
animae potentiis, mente scilicet et voluntate perficiuntur, in hac quae­
stione sermo est.
Haec peccata interna ad tres classes revocantur: a. ad desiderium.
b. ad gaudium, c. ad delectationem morosam; et desiderium quidem
ad actionem futuram, gaudium, prout hic accipitur, ad actionem prae­
teritam, delectatio vero ad actionem praesentem refertur; vulgo autem
haec omnia comprehenduntur sub nomine cogitationis malae.
2. Gaudium et delectatio specifice non differunt: differentia enim
in eo solum consistit, quod obiectum in delectatione ut praesens, in
gaudio ut praeteritum repraesentetur; sed haec differentia mere ex­
terna ad specificum discrimen constituendum non sufficit.
3. Delectatio (gaudium) et desiderium specifice differunt: aliud
sane est delectari de iniuria proximi, aliud iniuriarn proximo inferen­
dam desiderare: desiderio enim res mala ut opere perficienda exhibe­
tur, in delectatione ab opere externo praescinditur.
Hic ergo nullo modo agitur de delectatione venerea; haec enim non solo vo­
luntatis actu interno perficitur, sed componitur ex motu organorum sexualium
et voluptate libidinosa et voluntatis actu sibi in illis complacente seu ea appro­
bante.

Articulus primus.

De desideriis pravis.
551. Notiones. 1. Desiderium pravum est actus voluntatis, quo quis
deliberate rem malam perficere intendit.
2. Desiderium ratione obiecti est aut efficax seu absolutum, quando
quis proponit opus perficere, quare etiam vocatur propositum; aut est
inefficax seu condicionatum, quando quis vult, ut opus a se vel ab al­
tero ponatur data quadam condicione v. g. si potest, si occasio se of­
fert, si non impeditur.
Ergo etiam in desiderio inefficaci habetur actualis voluntas opus perficiendi
condicione impleta. Aliud esset, si condicio afficeret non obiectum, sed exsisten74 ) Hürth-Abelian, I. n. 522.
’β) S. Th. 1. 11. q. 72. a. 7.

304

VI. De peccatis

tiam actus voluntatis; tunc voluntas, actu non vult, sed solum vcttct quadam
condicione impleta; ita designatur potius aliqua habitualis dispositio, quae etiam
quandoque dicitur desiderium inefficax.

352. Principia. 1. Desiderium absolutum vel efficax rei malae pec­
catum est eiusdem gravitatis et speciei, quam habet obiectum (actus
externus), in quod tendit. Ratio primi est, quia desiderium malitiam
accipit ab obiecto, in quod tendit, proindeque in re gravi grave, in re
levi leve est. Ratio secundi est, quia desiderium tendit in ipsam rem
externam ut postea perficiendam, ideo omnes malitias includit, quae
in ipsa re insunt, dummodo apprehendantur.
Inde est, quod Christus dicat: Qui viderit mulierem ad concupiscendum eam
iam moechatus est eam in corde suo10). Ideo desiderium furandi calicem con­
secratum duplicem malitiam furti et sacrilegii continet. Desiderium peccandi
cum consanguinea vel Deo sacra est incestus (mentalis) vel sacrilegium (men­
tale). Quare desideria graviter mala efficacia in confessione ita declarari debent,
ut etiam circumstantiae speciem mutantes appareant.

2. Desiderium inefficax vel condicionatum peccatum non est, si con­
dicio apposita aufert malitiam actus: nam in hoc casu voluntas fertur
in obiectum, quod nullam malitiam continet, quippe quam condicio
apposita excludat.
a. Condicio apposita e. g. s/ liceret, si peccatum non esset, si Deus permitteret
malitiam ab obiecto excludere potest: a. in iis, quae solum lege positiva prohi­
bentur: vellem carnes comedere, nisi esset dies abstinentiae; uxorem ducerem,
si sacerdos non essem; fl. in iis, quae lege naturae quidem prohibentur, sed
nihilominus aliquando licite fieri possunt: inimicum occiderem, furarer, si Deus
permitteret. Eiusmodi tamen desideria non solum otiosa, sed frequenter etiam
periculosa sunt.
b. Condicio apposita malitiam ab obiecto auferre nequit: «. in iis, in quibus
condicio est impossibilis, quia ita sunt intrinsecus mala, ut neque per Deum
mutari possint e. g. blasphemarem, fornicarer, si non esset peccatum; β. si con­
dicio apposita non ad malitiam actus, sed ad aliam circumstantiam refertur.
Ideo peccata sunt haec desideria: vellem ulcisci, si sacerdos non essem; forni­
carer, si non esset infernus; furarer, si clam fieri posset.
c. Quodsi condicionatum desiderium rei intrinsecus malae (fornicarer, vindi­
carer, si liceret) non est verum ac deliberatum desiderium, sed magis signifi­
catio naturalis propensionis, qua voluntas vel appetitus sensitivus in rem ma­
lam fertur, peccatum non est, quia hoc desiderium ita explicatur: natura qui­
dem in rem malam trahit, sed eam nolo, quia prohibita est.

553. Num licitum sit optare proximo malum ad bonum finem. Lici­
tum est sub hac condicione: a. si non fiat ex odio ct vindicta sed mere
ob bonum finem; b. si fiat servato ordine caritatis, i. e. si bonum, prop­
ter quod proximo optetur malum (temporale), superet vel saltem
adaequet malum, quod ei optetur.
a. Licitum est proximo optare mortem (sed non homicidium) propter bonum
spirituale proprium vel alienum ad salutem necessarium; sic licet patri optare
mortem filii, quem praevidet seductum iri, si diutius vixerit: servatur enim ordo
caritatis, cum bonum maioris ordinis praeferatur bono minoris ordinis.
™) Matth. 5, 28.

De peccatis internis

305

b. Licitum est proximo optare mortem etiam propter bonum temporale non
solum commune, sed etiam privatum, modo hoc bonum non sit minoris momenti,
quam vita proximi. Sic licet optare mortem tyranni, ut redeat pax et felicitas
communis; pariter licet uxori optare mortem mariti, a quo citra spem emenda­
tionis durissime tractatur: nam salus uxoris temporalis maius vel saltem ae­
quale bonum est, quam vita mariti. Pari modo uxor in hoc casu licite sibi ipsi
mortem optare potest: melior est enim mors, quam vita amara1"1). Ratio horum
est, quia etiam in hoc casu servatur ordo caritatis: cum enim quilibet se ipsum
magis diligere debeat quam proximum, licite praefert suum bonum minori vel
aequali bono proximi sui.
c. Non licet proximo optare mortem propter bonum temporale minoris mo­
menti, quam vita proximi, quia est contra rectum ordinem caritatis. Ideo non
licet matri desiderare mortem filiae, quam propter deformitatem in matrimonium
collocare non potest; nec licet filio desiderare mortem patris, quo citius adire
possit hereditatem78). Pari modo non licet citra peccatum sibi mortem optare
propter quotidianas huius vitae miserias.
Nota. In eiusmodi autem desideriis cavendum est, ne voluntas directe et im­
mediate tendat in malum proximi, sed in bonum, propter quod malum optatur:
alias enim voluntas actum in se malum eliceret optando malum proximi ut eius
malum, non ut desiderantis vel alterius bonum est.

Articulus secundus.
De gaudiis pravis.
534. Notiones. 1. Gaudium hic accipitur pro deliberata complacen­
tia in re mala sive a se sive ab aliis peracta; refertur ergo ad opus
malum patratum, quod voluntati placet. Ad gaudium revocatur lactan­
tia de peccato commisso.

2. Obiectum gaudii potest esse: a. ipsum opus malum peractum;
b. modus, quo malum peractum est; c. effectus, qui ex opere malo
secutus est; d. opus malum propter bonum effectum.
335. Principia. 1. Gaudium de ipso malo peracto peccatum est eius­
dem gravitatis et speciei atque ipsum malum peractum. Ratio primi est,
quia actus internus gaudii malitiam accipit ab obiecto, cum sit appro­
batio rei malae, quae semper mala est, sive in se sive demum propter
prohibitionem mala est, ut gaudere de blasphemia vel de coena die
ieiunii sumpta. Ideo gaudium grave vel leve peccatum est pro gravi­
tate materiae. Ratio secundi est, quia voluntas approbat rem malam,
prout patrata est; ergo inducit etiam omnes malitias, quas novit cum
re fuisse coniunctas.
Nota. Hinc poenitens in confessione explicare debet non solum obiectum de­
siderii et gaudii, sed etiam circumstantias speciem mutantes, modo cognitae
fuerint, e. g. in gaudio de percussione clerici, vel de fornicatione cum consan­
guinea.

7T) Eccl. 30, 17.
78) Cf. propositiones 13 et 14 ab Innocentio XI. damnatas (D. 1163 et 1164)20
20 Xoldln, Vol I

306

VI. De peccatis

Sicut gaudium de malo peracto, ita etiam tristitia de bono peracto peccatum
est, et quidem
a. tristitia de bono peracto, quod sub gravi praeceptum erat, grave peccatum
est;
b. tristitia de bono peracto, quod sub levi praeceptum erat, leve peccatum est;
c. tristitia de bono peracto, quod praeceptum non erat, e. g. de voto emisso,
de suscepto sacerdotio, leve non excedit, dummodo retineatur voluntas implendi
obligationem susceptam. Num leve vel nullum peccatum sit, pendet a motivo,
propter quod aliquis tristatur, utrum nempe rationabile sit nec ne; ordinarie
tamen eiusmodi tristitia rationabili motivo caret;
d. tristitia non de ipso bono peracto, sed de adiunctis bonae actionis e. g. de
incommodo et labore peccatum non est.

2. Gaudere non de opere malo, sed de modo, quo malum patratum
est, non est peccatum: actus enim voluntatis in hoc casu fertur in
obiectum bonum vel indifferens.
Gaudere licet de picturis vel comoediis obscoenis propter artificium, quo exa­
ratae sunt; de furto vel fraude propter singularem et ingeniosam astutiam;
de narratione lubrica ob lepidum narrandi modum; de lapsu hominis ob ridi­
cula, quae in lapsu acciderunt. Eiusmodi tamen gaudia periculo non carent, quia
facilis est transitus a modo ad ipsum opus.

3. Per se licitum est gaudere de bono effectu operis mali, sive hoc
materialiter sive formaliter malum fuit, quia actus voluntatis non fer­
tur in rem malam, sed praecise in effectum bonum, etsi supponat opus
malum.
Ideo licitum est filio gaudere de hereditate, quam ob parricidium sive volun­
tarium sive involuntarium consecutus est. Licitum est gaudere de exonerata
natura vel de sedata tentatione, quae ex pollutione sive involuntaria sive etiam
voluntaria secuta est. At vero periculosa sunt ista, quia ab effectu bono gau­
dium facile transire potest ad opus malum.

4. Non licet gaudere de ipso opere malo, quod bonum effectum ha­
buit, licet autem gaudere de opere malo propter bonum effectum, qui
ex eo secutus est, sive opus materialiter sive formaliter malum fuit.
Ratio primi est, quia non licet approbare malum propter finem bonum,
nec ideo malum opus bonum fit et dignum approbatione, quod bonum
effectum producere potest vel reipsa produxit70). Ratio secundi est,
quia obiectum gaudii non est ipsum malum, sed praecise haec eiusdem
circumstantia, quod bonum effectum habuit. Etenim opus malum con­
siderari potest secundum se et prout est causa boni effectus; si consi­
deratur secundum se, non licet de illo gaudere, quodsi consideratur
praecise, ut est causa boni effectus, licet de eo gaudere; sed hoc potius
est gaudere de bono effectu causae malae.
7B) Sunt, qui hoc idem illicitum esse demonstrent ex propositione 15. ab
Innocentia XI. damnata: Licitum est filio gaudere de parricidio parentis a se
in ebrietate perpetrato propter ingentes divitias inde ex hereditate consecutas
(D. 1163—1165). Verum ex hac propositione id lure inferri non potest, quin
etiam ex alia ratione falsa est propositio, quia nempe gaudium filii repugnat
ordini caritatis

De peccatis internis

307

Non licet gaudere de periurio, etsi materialiter tantum malo, quod alium a
poena liberavit, nec de omissione ieiunii, etsi ex inadvertentia accidisset. Non
licet gaudere de occisione hostis ecclesiae; licet autem gaudere, quod ex ea
pax ecclesiae secuta sit. Non licet gaudere de peccato Adami, etsi magnum inde
secutum sit bonum. Quodsi ecclesia canit: 0 felix culpa, hoc non est gaudium
de peccato ipso, sed de peccato, quia et quatenus bonum effectum habuit.

Nota. Quod desiderare licet, de eo pariter gaudere licet, et vicissim;
ergo licet gaudere de malo proximi, modo non laedatur ordo caritatis;
sic licet matri gaudere de morte filioli ob felicitatem eius aeternam.

Articulus tertius.
De delectatione morosa.
536. Notiones. 1. Delectatio, prout hic accipitur, est complacentia
voluntatis in bono apprehenso. Delectatio moralitatem accipit ab
obiecto, in quo voluntas sibi complacet.
Ratione obiecti distinguitur delectatio: a. de re cogitata et voluntati reprae­
sentata e. g. de occisione inimici, de fornicatione; b. de cognitione rei, si sci­
licet non res ipsa, sed eius cognitio placet e. g. cognitio homicidii, fornicationis.
Aliud sane est delectari de homicidio per imaginationem exhibito, et aliud de­
lectari de cognitione homicidii.

2. Delectatio morosa est libera complacentia in re mala per cogita­
tionem vel imaginationem exhibita ut praesenti sine desiderio illam
faciendi; qui ergo morose delectatur, fingit sibi actum peccati e. g.
furtum, tactum turpem et de illo actu sic repraesentato, ac si quis illum
exsequeretur, sibi complacet sine voluntate tamen illum exsequendi
Morosa dicitur haec delectatio non a duratione complacentiae, sed
quia voluntas in ea post advertentiam moratur, licet unico instanti;
delectatio igitur morosa idem est ac voluntaria.

557. Principia. 1. Delectatio morosa de re mala cogitata peccatum
est eiusdem gravitatis et speciei ac res ipsa mala per imaginationem
repraesentata vel cogitata. Ratio est, quia delectatio morosa morali­
tatem tum theologicam tum specificam accipit ab obiecto, circa quod
versatur. Quare c electatio morosa gravis vel levis est, prout res cogi­
tata, in qua voluntas delectatur, graviter vel leviter mala est, et delec­
tatio de furto specie differt a delectatione de homicidio vel de forni­
catione.
Et hic iterum apparet discrimen inter delectationem et cogitationem de re
mala: delectatio enim de copula carnali prohibita semper est peccatum grave,
non item de eadem cogitatio et imaginatio: si enim haec fiat ex fine honesto
e. g. ad docendum, bona est, et si fiat ex curiositate, veniale peccatum est. Eius­
modi autem cogitationes de rebus obscoenis semper periculosae sunt, eo quod
facile provocant sensum venereum; et si quidem accedat delectatio (libera com­
placentia) de sensu venereo. qui ex cogitatione sieu imaginatione obscoena ex­
citatur, non est delectatio morosa spiritualis, de qua hic sermo est, sed delec­
tatio venerea, de qua alibi dicitur.
20*

308

VI. De peccatis

2. Delectatio morosa continet malitiam, quam res cogitata, quae
placet, ex circumstantiis habet, si circa ipsas versetur delectatio; quo­
circa delectatio de occisione sacerdotis est mentale homicidium sacri­
legum et delectatio de copula cum moniali est mentalis fornicatio sa­
crilega, si voluntas etiam de circumstantia sacerdotii et consecrationis
delectetur.
Si ergo voluntas de circumstantiis, quae in obiecto malo cogitato reperiuntur,
formaliter non delectatur, malitiam circumstantiarum non contrahit: cum enim
non agatur de re mala opere iam peracta aut peragenda, sed solum de re cogi­
tata, praecisione facta ab eius exsecutione, non contrahitur malitia circumstan­
tiarum, in quas voluntas explicite non feratur. Qui ergo in exemplo supra po­
sito de circumstantia obiecti non delectatur, eam non contrahit et proinde in
confessione satisfacit dicens: delectatus sum de homicidio; delectatus sum de
fornicatione.
Corollaria. 1. Delectatio de re sola lege positiva interdicta, e. g. de esu
carnis die veneris, licita est, quia res repraesentata non est in se mala neque
delectatio mere interna ab ecclesia prohibita est.
2. In sponsis delectatio de copula futura illicita est: delectationis enim obiec­
tum est res per cogitationem exhibita ut praesens, sed copula sponsis in prae­
senti statu illicita est, ergo etiam de eadem delectatio.
3. Desiderium copulae futurae in statu matrimonii sponsis licitum est: desi­
derium enim fertur in rem futuram; copula autem in futuro matrimonio licita
est; ergo etiam eiusdem desiderium.
4. In viduis gaudium de copula in statu matrimonii habita licitum est: eius
enim obiectum, copula praeterita et tamquam praeterita voluntati exhibitia, lici­
tum est.

309

QUAESTIO SEPTIMA.
De quibusdam generibus peccati.
Ex peccato originali remanet in baptizatis concupiscentia vel fomes
ad peccatum inclinans; quae pronitas ad malum per saepius repetita
peccata personalia augetur. Habitus graviter peccandi, qui repetitis
actibus peccaminosis acquiritur, dicitur vitium. Si plura vitia in homine
excrescunt, natura humana ita corrumpi potest, ut deveniat ad vitia
contra naturam, immo, si natura, quae a gratia supponitur, ulterius
corrumpitur, degenerare potest usque ad contemptum gratiae divinae.
Ita habetur connexio quaedam et gradatio inter peccata vel melius
vitia: vitia capitalia, quae sunt fontes multorum peccatorum — peccato
in caelum clamantia, ouae praecipue offendunt contra naturam socia­
lem hominis— peccata in Spirituu Sanctum, quae ex odio Dei prove­
nientia peccatorem maxime assimilant daemoni’10).

Articulus primus.
De peccatis capitalibus
*
1).

558. Notiones. 1. Peccata capitalia non ideo dicuntur capitalia vel
mortalia, quod essent peccata maxima aut semper mortalia, sed quia
ex peccato originali orta sunt veluti capita et fontes, ex quibus multa
alia peccata oriuntur. Fontes autem peccatorum non sunt ut actus, sed
potius prout sunt pravae passiones seu propensiones habituales, ideo
melius vitia capitalia, quam peccata capitalia vocantur.
Secundum doctrinam s. Thomae ex vitiis capitalibus tamquam ex causa finali
alia peccata oriuntur. Cum enim obiectum, quod vitia capitalia inordinate appe­
tunt, hominem vehementer alliciat ut divitiae, quas appetit avaritia, ad illud
frequenter et abundanter assequendum multa et diversa media adhibet illicita,
quae sunt totidem peccata ex vitio capitali exorta
*
2).

2. Vitia capitalia post s. Gregorium magnum83) et s. Thomam84)
communiter numerantur septem: superbia, avaritia, luxuria, invidia,
gula, ira, acedia. De singulis ita agendum est, ut tam prout sunt vitia,
quam prout sunt peccata, considerentur.
a. Septem vitia capitalia non ab omnibus eodem modo enumerantur: alii
enim superbiam tamquam radicem omnium vitiorum const durantes sub ea ad­
huc septem recensent, quorum primum est ambitio, alii autem superbiam inter
septem vitia capitalia recens» intus ambitionem inter eius filias primo loco collo­
cant.
b. Septem vitia voce memoriali Saligia comprehenduntur, cuius singulae In fe­
rae singula vitia ex ordine significant
*ô)~CÏ~Schilling,
~
I. n. 164.
S1) S. Thomas, De malo q. 8ss. Holzmann, Theologia mor. 1. tr. 3. disp. 2
c. 5. Struggt, Theologia moral, tr. 2. q 3. Pallerim-Palmieri, I. n. 697—745.
*)
«
S. Th. I. II. q. 84 a. 3.
ω) Moralia 1. 31. c. 7.
**) I. II. q. 84. a. 4

310

VI. De peccatis

§ 1. De superbia.
359. 1. Superbia definitur inordinatus appetitus propriae excellen­

tiae. Superbia virtuti humilitatis per excessum opponitur.
a. Inordinatus: est enim propriae excellentiae etiam amor ordinatus, cum
quis propria bona non aestimat plus, quam par est, aJHsque praeferri desiderat,
quia ad Dei gloriam et propriam vel aliorum salutem utile fore existimat.
b. Superbia eo oritur, quod homo excellentiam sum considerans nec adver­
tens se illam a Deo habere, eam pluris facit, quam par est. Haec consideratio
efficit, ut nimiam sui aestimationem concipiat, ipse sibi placeat, se aliis prae­
ferat, alios contemnat, excellentiam suam aliis manifestare, ab eis honorari,
laudari atque eis praeponi cupiat.
c. Superbia generalis, quae opponitur humilitati generali (n. 288 a) et cui­
libet peccato inert, quatenus propriam excellentiam divinae maiestati praefert,
non habet malitiam distinctam a malitia peccati cuiuscunque. Superbia specialis,
de qua hic sermo est, specialiter et explicite propriam excellentiam extollit.

2. Superbia completa est peccatum ex toto genere suo mortale; in­
completa est peccatum ex toto genere suo veniale.
a. Superbia completa ea est, qua quis ita vult excellere aliisque prae­
poni, ut nemini subesse velit, nec superioribus nec ipsi Deo; talis est
superbia diaboli. Haec continet directam (non solum indirectam et virtualem) aversionem a Deo et propterea pertinet ad peccata omnium
gravissima.
b. Superbia incompleta ea est, qua quis retenta subiectione erga
Deum et superiores se pluris facit quam par est, et super alios excel­
lere cupit, quos ut inferiores despicit atque contemnit. Superbia incom­
pleta veniale peccatum est: nam inordinatus appetitus rei ex se indif­
ferentis venialis est. Per accidens autem grave peccatum esse potest,
si nimirum coniuncta est cum gravi iniuria aliorum, vel si inducit ad
alia peccata gravia committenda.
3. Superbia non immerito omnium peccatorum mater dicitur, quia
inordinatus amor propriae excellentiae ad quaelibet peccata movere
potest; sunt tamen quaedam peccata, quae peculiari sensu superbiae
filiae dicuntur, quatenus superbia propemodum naturali necessitate ad
ea inducit. Sunt haec, quae sequuntur:
a. Praesumptio, quae est appetitus aggrediendi aliquid supra vires.
Haec per se venialis est, nisi quis per imperitiam suam se exponat peri­
culo gravi iniuriae Deo vel proximo inferendae, ut si quis absque suf­
ficienti peritia cupit exercere munus parochi, medici, iudicis etc.
b. Ambitio, quae est inordinatus appetitus honoris et dignitatis non
debitae, ut si quis ambit officium, quo indignus est. Dignitatem autem
vel honorem sibi convenientem cum moderatione et ex bono fine appe­
tere, non est peccatum, sed actus magnanimitatis.
c. Vana gloria, quae est inordinatus appetitus manifestationis pro­
priae excellentiae sive verae sive fictae, ut si quis inordinate laudem
quaerit, de aliorum humiliatione gaudet. Non committit vitium vanae
gloriae, qui ob finem honestum excellere nititur e. g. ut ad officium
postea gerendum aptus fiat, ut parentibus placeat, ut propositum prae-

De quibusdam generibus peccati

311

mium obtineat. Dicitur vanitas, si quis laudem et honorem quaerit ex
bonis minoris momenti e. g. ex opibus, ex forma corporis, ex vestibus
etc.
Triplici modo vana gloria se manifestat:
«. lactantia, quae est inordinata manifestatio propriae excellentiae per wrba;
β. ostentatione, quae est inordinata manifestatio propriae excellentiae per facta
vel signa; γ. hypocrisi, quae est inordinata manifestatio propriae excellentiae
per simulatas virtutes.

§ 2. De avaritia.
340. 1. Avaritia definitur inordinatus appetitus bonorum tempora­
lium (i. e. bonorum fortunae). Avaritia virtuti liberalitatis per defec­
tum opponitur.
a. Inordinatus est amor divitiarum, si non regitur fine debito atque honesto,
qualis est ad providendum necessitatibus familiae, ad benefaciendum aliis etc.;
insuper si nimia sollicitudine acquirendi divitias vel nimia parsimonia laeditur
modus a ratione in his rebus praescriptus.
b. Vitium avaritiae atque in paupere atque in divite reperiri potest, cum
uterque rebus possessis nimio affectu inhaerere vel possidenda nimio desiderio
optare possit.

2. Avaritia est peccatum ex toto genere suo veniale, excessus enim
in re alias indifferenti et licita venialis est; atqui amor bonorum tem­
poralium ex se indifferens est.
Avaritia potest fieri mortale peccaitum, si non sola liberalitas, sed etiam alia
virtus laeditur e. g. iustitia vel caritas proximi, ut si homo adeo inordinate amat
divitias, ut propter eas e. g. ditescendo ex alienis legem Dei violet aut negando
debitam eleemosynam officiis erga proximum desit; a fortior'i, si in divitiis finem
ultimum ponit

3. Avaritia duobus modis committitur: a. excedendo in retinendis
bonis acquisitis (Geiz); b. excedendo in cura et sollicitudine nova
bona acquirendi (Habsucht).
4. Avaritiae filiae recensentur potissimum quinque:
a. Obduratio cordis erga pauperes, quos avarus dure alloquitur, absque mi­
sericordia vacuos repellit ct cum rigore ab eis debita exigit, etsi solvendo im­
pares sint.
b. Inquietudo cordis e. g. vehemens ei inordinata applicatio mentis ad divi­
tias acquirendas et conservandas cum inani timore, ne non acquirantur vel per­
dantur.
c. Fraus, quae est alterius deceptio facto peracta, ut cum in rebus vendendis
adulterantur pondera et mensurae.
d. Dolus, qui est alterius deceptio verbis peracta.
e. Prodilio, quae est deceptio alterius contra fidem datam in eius damnum
peracta.

312

VI. De peccatis

§3. De invidia85).
341. 1. Invidia est tristitia de bono alterius, quatenus hoc apprehen­
ditur ut diminutivum propriae excellentiae e. g. honor socii ut inviden­
tis dedecus. Directe adversatur caritati, quae de bono proximi gaudet,
quod bonum invidus destructum optat et non destructum dolet.
Differt «. ab aemulatione: aemulus enim non tristatur de bono proximi, sed
tristatur de proprio malo, quia caret illo bono, quod videt in alio; /i. ab odio,
quo quis tristatur de bono alterius, quatenus eius bonum est ; γ. ab illa tristitia,
quam quis habet de bono alterius quatenus inde sibi aliquod malum timet, si
quis e. g. tristatur de elevatione alterius, quia inde sibi oppressionem timet;
δ. ab indignatione, qua quis tristatur de bono alterius» quatenus hic illo bono
indignus est. Hoc per se non esi peccatum; fieri autem potest peccatum, si re­
pugnat providentiae divinae, quae ob certos fines etiam peccatoribus bona tum
temporalia tum supernaturalia largitur.

2. Invidia oritur ex superbia, quatenus adeo inordinate aliquis amat
propriam excellentiam in aliquo bono sive vero sive ficto, ut nolit eiusmodi bonum possideri a proximo suo. Invidia solet esse in iis, (pii
aequales vel fere aequales sunt, quia gloria eorum, qui multum excel­
lunt, non solet apprehendi ut diminutio propriae excellentiae. Et licet
alii aliis sint natura magis proni ad invidiam, tam alte tamen omnibus
insitum est hoc vitium, ut aliqui motus primi invidiae reperiantur etiam
in viris perfectis.
3. Invidia est peccatum ex genere suo mortale: nam repugnat cari­
tati; peccata autem contra caritatem ex genere suo gravia sunt. Ad­
mittit tamen parvitatem materiae. Ut invidia grave peccatum sit, re­
quiritur: a. ut ad magnum proximi bonum sive corporale sive spiri­
tuale referatur; b. ut invidus serio velit proximum eo carere, ne ipse
subeat fictam imminutionem proprii boni.
Quo maius bonum e<4, de quo alteri quis invicTet, eo maius est peccatum in­
vidiae; ideo gravissimum invidiae peccatum illud est, quo quis proximo in­
videt ipsa bona spiritualia: dona Spiritus S., gratiam, virtutem, sanctitatem.

4. Invidiae filiae numerantur quinque sequentes: odium, susurratio,
detractio, exsultatio in proximi adversis, afflictio in prosperis proximi.
Dtrm invidus de bono proximi tristatur, quatenus illud apprehenditur ut causa
proprii mali, oritur in ipso desiderium quod proximus illo bono excidat; ideo
conatur illud diminuere vel penitus destruere per malas de proximo oblocutiones, quae si sint occultae, vocantur susurratio, et si sint manifestae, detractio.
Quodsi hunc finem consequatur, exsultat, si non consequatur, affligitur et trista­
tur, quae tristitia, si duret, generat odium.

§ 4. De gula.

342. 1. Gula est inordinatus appetitus cibi et potus.
a. Uulae inordinatio in eo consistit, quod modus a ratione m usu cibi H po­
tus praescriptus non servetur.
b. (jula generioe accepta opponitur duabus virtutibus, quae ad temperantiam
pertinent: abstinentiae, quae moderatur usum cibi et potus non uiebriativi, et

8δ) De luxuria in fasciculo agitur separatim edito: De castitate.

De quibusdam generibus peccati

313

sobrietati, quae moderatur usum potus inchrwtivi seu alcoholici. Gulae ergo
duae sunt species: comessatto seu gula specifice accepta et ebrietas, quae sunt
peccata specifice distincta.

2. Gula quinque modis peccari potest, qui iam a s. Thoma hoc ver­
siculo comprehenduntur:
Praepropere, laute, nimis, ardenter, studiose3™).
Inordinatio enim m usu cibi et potus versari potest aut circa ipsum cibum
aut circa illius sumptionem et quidem:
a. Circa substantiam cibi, si appetuntur cibi pretiosiores et exquisitiores, quam
statui et condicioni determinati hominis conveniat: laute.
b. Circa quantitatem, si ultra naturae appetitum comeditur i. e. plus, quam
ad bonam corporis valetudinem et ad mentis convenientem dispositionem requi­
ritur: nimis.
c. Circa qualitatem, si adhibetur praeparatio ciborum ob condimenta et eiusmodi nimis delicata et exquisita: studiose.
d. Circa sumptionem ratione modi, si quis nimis avide et voraciter comedat:
ardenter.
e. Circa sumptionem ratione temporis, si quis debitum tempus praeveniat
aut saepius, quam par est, comedat et bibat: praepropere.

3. Gula est peccatum ex genere suo leve: ex generali enim regula
excessus in re alias indifferenti vel licita per se non est nisi venialis.
Per accidens autem gula fieri potest mortalis, idque multipliciter, prae­
sertim vero:
a. Ratione laesae caritatis Dei, eo quod homo adeo inordinate amat
delectationes cibi et potus, ut eas finem ultimum constituens paratus
sit potius praecepta graviter obligantia contemnere quam his delecta­
tionibus renuntiare. Hi sunt, (piorum Deus venter *esi 1).
b. Ratione gravis damni in corpore, si quis advertenter per nimiam
ingluviem graviter laedat sanitatem corporis.
c. Ratione gravis damni in anima, si quis advertenter per excessum
in cibo et potu se ineptum reddat ad exsequenda officia sub gravi
obligantia.
a. Grave peccatum non est, gulae indulgere usque ad vomitum: aliud enim
non habetur nisi excessus, utique enormis, m usu delectationis ex cibo et potu,
atqui iste excessus ex genere suo venialis est, nisi accedat circumstantia spi>
ciem mutans.
β. Etsi grave peccatum sit sine necessitate vesci carne humana, tum quia id
repugnat pietati defunctis debitae, tum quia viam pandit caedibus humanis, m
extrema tamen necessitate famis id licitum esse videtur, quia m extrema neces­
sitate quandoque licita evadunt, qirae alias lege naturae prohibentur. At nun­
quam licet in hunc finem hominem occidere"8).

4 Gulae s. Thomas quinque filias enumerat:
a Hebetudo mentis seu deordinatio rationis in eo sita, quod quis nec orare
nec aha id genus praestare possit.
8fl) S. Th. 11. II. q. 148. a. 4.
Pini. 3, 19.
*H) Lessius, De iustit. I. 4. c. 3. n. 9 ss.

314

VI. De peccatis

b. Inepta laetitia seu inordinatio appetitus.
c. Multiloquium seu inordinatio verborum.
d. Scurrilitas seu inordinatio exteriorum actuum, ad quos inepta laetitia inducit.
e. Immunditia seu inordinatio in corpore: ex saturitate enim oriuntur emis­
siones seminis, vomitus et aliae rerum superfluarum excretiones.

545. De temperantia servanda. In usu cibi et potus ratio modum

praescribit, quem exigit finis, propter quem cibus et potus ab auctore
naturae creatus est. Cibus autem et potus ad vitae necessitatem et
sustentationem ordinatus est, ut nempe corpus in integritate et vigore
conservetur et sic menti in functionibus suis apte inservire possit. Iam
vero ad vitae sustentationem necessarium non illud solum dicitur, quod
ad exsistentiam, sed etiam illud, quod ad convenientiam et commodum
requiritur. Pari modo ad vitam non necessarium tum illud dicitur, quod
corporis sanitatem et mentis idoneam dispositionem impedit, tum illud,
quod ad convenientem vitae sustentationem non requiritur. Qui in usu
cibi et potus virtutem temperantiae servat, tantum comedit et bibit,
quantum ad convenientem vitae sustentationem requiritur, at nunquam
sumit, quod corporis sanitati aut mentis idoneae dispositioni ad eius
functiones exercendas praevidet obfuturum: hoc enim esset peccatum
gulae. Patet ea, quae ad idonee et convenienter vivendum requiruntur,
non esse ad certam quantitatem restricta, sed quandam latitudinem
habere, adeo ut plus minusve sumi possit, nec tamen sanitati et mentis
aptae dispositioni nocumentum afferatur. Iam vero iis, quae ad con­
venientem sustentationem non requiruntur, nec tamen mentis et cor­
poris aptam dispositionem impediunt, ob iustas causas e. g. hospita­
litatis, festivitatis, extraordinariae laetitiae etc., moderate uti licet: his
enim non laeditur temperantia nec peccatum gulae **
committitur 0).

De ebrietate.
544. Notiones. 1. Ebrietas passive accepta significat defectum usus

rationis ex nimio potu inductum, unde ebrius aliquis dicitur; ebrietas
active accepta denotat ipsam potationem, quae hunc effectum inducit
et definitur: voluntarius excessus in potu ex sola voluptate usque ad
violentam privationem usus rationis. Ebrietas activa est peccatum,
passiva est effectus peccati.
a. In potu: vini scilicet vel alterius liquoris inebriantis, quibus verbis a comessatione differt Ex sola voluptate: si enim potus ex alia causa e. g. ratione
medicinae etsi usque ad privationem usus ratioms sumeretur, non esset ebrietas.
Ideo tamen non desinit esse ebrietas, quia ex potu non percipitur voluptas,
modo potus non sumatur ex alio rationabili fine. Violenta: nam usus rationis
modo naturali intercipitur per somnum; somno excusso statim uti potest ra­
tione; sed per potum privatur homo usu rationis ita, ut etiam vigil mcapacitatem habeat recuperandi usum rationis.
Cf S. Th. II. 11. q. 141. a. 6. Lessius, De iustit. 1. 4 c. 1. n. 9 ss.

De quibusdam generibus peccati

315

b. Ex quibus patet propriam ebrietatis malitiam non esse in sola potatione
inducente privationem usus rationis, sed in potatione, quae privationem usus
rationis adducit modo violento absque sufficienti causa propter voluptatem
potus””).

2. Ebrietas dicitur perfecta, si penitus aufert usum rationis, et dici­
tur imperfecta, si usum rationis penitus non aufert.
Ebrietate perfecta laborare censetur: a. qui amplius distinguere nescit inter
bonum et malum; b. qui sequenti die non recordatur rerum notabilium, quas in
ebrietate dixit aut fecit; c. qui prorsus insolita agit, quae integra mente agere
non consuevit. Ebrietas erit imperfecta, si salvo usu rationis seu salva potent a
moraliter agendi solummodo phantasia parumper turbata est. lingua titubat,
pedes vacillant, oculi duplicata aspiciunt, obiecta per gyrum verti videntur, vo­
mitus sequitur et eiusmodi.

545. Eius malitia formalis. 1. Peccatum ebrietatis essentialiter con­

sistit in potatione inordinata (ex sola voluptate) liquoris inebrietativi
cum praevisione amissionis usus rationis. Ergo in peccato ebrietatis
immoderata delectatio vini per se, amissio usus rationis in causa volita
est, quae cum absque sufficienti motivo solum propter voluptatem potus
admittatur, moraliter mala est. Cum propria malitia ebrietatis in po­
tatione usque ad privationem usus rationis ex sola voluptate absque
necessitate consistat, si potatio vini ex alio motivo eoque honesto fiat,
mala non est, quamvis privationem usus rationis causet: etenim non
fit inordinate seu contra regulam rationis, sicut ea, quae ex voluptate fit.

2. Ad solvendas quaestiones, quae huc pertinent, iuvat notare, co­
piosae potationis effectum immediatum esse malignam (venenosam)
affectionem cerebri, ex qua relaxatio nervorum et sopor sensuum ac
tandem amissio usus rationis sequitur. Cum potatio ex motivo honesto
seu ad obtinendum effectum licitum moraliter mala non sit, quamvis
ex ea turbatio rationis sequatur, in solvendis particularibus quaesti­
onibus dispiciendum est, num damnum temporariae privationis usus
rationis a bono, propter quod illud permittitur, sufficienter compense­
tur nec privatio usus rationis intendatur.
Quod de usu liquoris inebriantis dicitur, id simili modo de usu opii,
aetheris, chloroformii et similium affirmandum est: eorum nempe effec­
tus immediatus est cerebri maligna affectio, ex qua relaxatio nervorum
et sopor sensuum ac tandem privatio usus rationis consequitur. Porro
affectiones illae cerebri, nervorum ac sensuum licite adducuntur ad
obtinendum effectum bonum satis gravem, etsi praeter intentionem se­
quatur effectus malus, violenta turbatio rationis.
3. Melius forsan *Vermeersch 1) formalem malitiam ebrietatis in eo
ponit, quod est quasi mutilatio, qua homo se privat facultate praecipua,
agendi scii, rationabiliter, ita ut sub imperio et directione motuum in­
feriorum sit. Hoc autem intendere vel eligere vel etiam in causa solum
velle, quin ordinetur ad salvandum totum, est certe inordinatio gravis.
00) Lessius 1. 4. c. 3. n. 13 s.
Ml) Theol. nier. IP n. 670 s.

316

VI. De peccatis

a. Ergo licitum est se inebriare ad morbum depellendum secundum
consilium medicorum e. g. ad curandum morbum cholerae vel ad eva­
cuandam vim veneni: temporaria enim turbatio rationis a bono intento
satis compensatur.
b. Licet se inebriare vel uti chloroformio ad leniendos vel non sen­
tiendos dolores e. g. in operatione chirurgica vel in partu difficili:
etenim privatio usus rationis a bono intento, quod est mitigatio acerbi
doloris, sufficienter compensatur.
Quaeritur, num liceat uti chloroformio ad mitigandos ordinarios partus do­
lores. Cum ad hunc finem sufficiat levis narcosis, quae non est periculosa, nil
obstat, quominus in particulari casu adhibeatur; attamen raro erit rationabilis
causa, cum dolores partus ad officium matris pertineant02).

c. Licet se inebriare ad vitandam mortem, quam quis alicui minatur,
nisi se inebriet, excepto tamen casu, quo quis ebrietatem exigat in
contemptum Dei vel in odium virtutis: ex copiosa enim potatione im­
mediate sequitur, ut alter a voluntate inferendi mortem desistat; effec­
tus autem inebriationis ex causa sufficienter gravi se liberandi a morte
permittitur.
d. Licet se inebriare ad molestiam insomniarum (Schlaflosigkeit)
depellendam sub hac condicione, quod alia remedia innocua frustra
adhibita fuerint, ebrietas vero ad conciliandum somnum utilis sit.
e. Non licet se inebriare ad melancholiam pellendam vel ad levan­
dum moerorem, tum quia iste finis non est causa sufficiens permittendi
turbationem rationis, tum quia alia praesto sunt media ad illum finem
obtinendum. Attamen licita esse potest ob hanc causam imperfecta
ebrietas.
546. Eius moralis malitia. 1. Ebrietas perfecta est peccatum mor­
tale: a. sacra scriptura ebrietatem inter peccata recenset, quae a regno
coelorum excludunt®3); b. gravis est deordinatio violenter non solum
usu rationis sed etiam potestate propinqua ea utendi se privare, et ad
brutorum condicionem se abiicere propter solam voluptatem ex potu
captam.
«. Etiam perfecta ebrietas admittit parvitatem materiae: si quis igitur ad
breve tempus (quod horam non attingit) sine necessitate se privat usu rationis,
non committit grave peccatum. Attamen pro praxi haec nota vix ullius es1 mo­
menti, quia praevideri vix potest potum non diutius horae spatio usu rationis
esse privaturum.
β. Qui ita immoderate bibit, ut certo sequeretur perfecta ebrietass elsi hunc
effectum somno se committens non experiatur, nihilominus graviter peccat: po­
tatione enim non solum causam mali eamque rotam ponit, sed manet etiam
privatus potestate propinqua utendi ratione, attamen graviter non peccat, qui
ohamnaco impediat, ne ex immoderato potu usu rationis privetur.

2. Ebrietas imperfecta per se veniale peccatum non excedit; per acci­
dens autem potest fieri gravis: a. ratione scandali, quod e. g. sacerdos
°2) Cf Capcllmann, Medicina pastoralis18 p. 83 s., ubi correxit priorem sen­
tentiam negantem.
«) l. Cor. 6, 10; Gal. 5, 21.

De quibusdam generibus peccati

317

daret, etsi semel tantum, vel paterfamilias, si saepius semiebrius esset;
β. ratione damni, quod aut sanitati aut familiae infertur; γ. ratione
finis, ut si quis biberet ad vehementiorem in se libidinem excitandam;
δ. ratione gravis tristitiae, quae uxori, filiis, parentibus inde causatur.
a. Prudenter notat Battcrini: »Dum confitetur quis ebrietatem, interrogandus
erit, an plene usum rationis amiserit. Nam vulgo putant falsa opinione grave
adesse peccatum, si ad vomitum vinum provocaverit
.*
b. Ergo siirve dubio grave peccatum est alios mducere ad ebrietatem rta, ut
hi formaliter peccent”4). Ex causis gravibus®6) licet occasionem ponere ad for­
malem ebrietatenk Si voro alter inconscius in ebrietatem ducitur, ne materia­
liter quidem peccat, sed malum physicum patitur, quod tamquam medium iustae
defensionis maiorum bonorum adhibere licet.
c. Num et quatenus imputari possint peccata in ebrietate commissa alibi di­
citur; hoc loco notetur: «. Ebrio non imputantur contumeliae in alios prolatae:
cum enim ne ab iis quidem aestimentur, quos afficiunt, aptae non sunt, quae
alterius honorem laedant β. Sunt, qui hoc idem blasphemiis affirment; com­
muniter tamen haec sententia reiicitur, quia honor Dei exigit, ut etiam blasphemia materialis vi1eturuu).

547. De usu morphii®7). Ad leniendos dolores et ad sopiendos sen­
sus nunc medici frequenter utuntur diversis mediis; et ad leniendos
quidem dolores ordinarie adhibetur morphium, ad sopiendos autem
sensus alia quoque »narcotica« inserviunt. Quaeritur de eorum effec­
tibus, de eorumque liceitate.
Quod de morphio hic dicitur, valet etiam de opio, cocaino et aliis
eiusmodi remediis.
1. Effectus, quos usus morphii producit, pro diversa quantitate, quae
sumitur, diversi sunt.
a. In magna quantitate haustum, pari modo ac venenum, inducit
mortem; in minore quantitate sumptum soporem sensuum et privatio­
nem usus rationis causât, qui quidem effectus ab ebrietate nihil differt;
si tandem valde modica quantitas sumatur, ad pacandos nervos reficiendasque vires inservit.
b. Iniectiones morphii, quae sub cute in parva quantitate fiunt, ad
leniendos dolores inserviunt et voluptatem quandam haud exiguam
producunt; quod si iniectiones istae subcutaneae in maiore quantitate
per notabile tempus iterantur, sanitati corporis graviter nocent, vitam
notabiliter abbreviant et insuper vehementem morphii cupidinem pro­
vocant, quae difficilius ipsa ebrietate superari et praeterquam in noso­
comiis in hunc finem erectis curari vix potest. Hi tamen effectus maligni
non causantur nisi ex usu maioris quantitatis saepius iterato; paucae
iniectiones eaeque modicae corpori vel animae vix quidquam nocent.
94 )
βδ)
®°)
®7)

Excipe casum de quo agitur De praeceptis n. 113.
Cf. De praeceptis n. 113, 3.
Lehmkuhl I. n. 894. Ballcrini-Palmieri I. n. 731 ss.
Cf. Olfers 1. c. p. 103 s. Capellmann-Bcrgmann, Pastoralmedizin19. p. 74 ss.

318

VI De peccatis

348. 2. Ex his quoad liceitatem huius usus iam sequentia colliguntur.
a. Morphii usus adeo exiguus, ut alium effectum non producat nisi
restaurationem virium et pacationem nervorum, manifesto licitus est.
b. Morphii usus moderatus, etiam sine iusta causa solum ad sedan­
dam eius cupiditatem adhibitus, veniale peccatum non excedit, cum
sanitati graviter non noceat nec notabilem vitae abbrevationem causet;
morphio autem ea quantitate et frequentia uti, ut notabile sanitatis et
vitae detrimentum (praesertim ipse morphinismus) inde sequatur,
grave peccatum est, etsi usus rationis non intercipitur.
c. Morphii usus ea quantitate adhibitus, ut sensus sopiantur et pri­
vatio usus rationis sequatur,
a. sine iusta causa grave peccatum est, aeque atque ebrietas ex po­
tatione vini orta;
β. ex causa proportionate gravi necessitatis vel utilitatis licitus est,
e. g. ut infirmus in operatione chuurgica sine resistentia se permittat
manibus chirurgi, ne infirmus sentiat acerbos dolores.
349. Euthanasia. Frequenter moribundi vel eorum consanguinei exi­
gunt a medicis vel medici ipsi consulunt et procurant euthanasiam
quam vocant, placidam nempe et tranquillam mortem sine dolore, eo
quod ope morphii perfectam privationem usus rationis inducunt. Quae­
ritur, an licita sit talis methodus et quomodo sacerdos se gerere debeat.
a. Per se patet, si dosis morphii tanta sit, ut relate ad vires mori­
bundi mortem inferat, haberi directam occisionem, quam nec moribun­
dus exigere, nec medius inferre, nec sacerdos permittere potest.
b. Dosim tam exiguam dare, ut solum dolores leniantur nec usus
rationis tollatur, vei saltem mox restituatur, ex prioribus patet licere.
c. Si agitur de dosi morphii ita mensurata, ut usum rationis usque
ad mortem tollat, non licet eam praebere moribundo propter solos
agoniae dolores; esset enim abbreviatio vitae spiritualis, quae illicita
est; agoniae dolores non sunt ratio sufficiens permittendi illam, eo vel
magis quod tempore agoniae dolores ex se minuuntur. Et si homo
nondum esset dispositus ad bene moriendum, simul esset privatio
possibilitatis poenitentiae. Itaque sacerdos omni modo contradicere
debet.
d. Denique, si agitur de peculiaribus doloribus praeter agoniam ex­
sistentibus, in homine disposito videtur adesse ratio sufficiens, permit­
tendi abbrevationem vitae rationalis, praesertim si moribundus indu­
ceretur in periculum peccandi98). Saltem non positive impediendum
esset a sacerdote91’) ; sed non sine consensu moribundi procedendum100).
350. De ebriositate impugnanda. Ebrietas (Berauschung) praeser­
tim si frequenter committatur, funestissimas sequelas producit, tum
individuates: appetitum carnalem (libidinem) excitat et promovet, senfl8) Vermeersch I. c. n. 672.
00 ) Lehmkuhl 1. n. 893.
i°°) Génicot-Salsmans I. n. 185.

De quibusdam generibus peccati

319

sum moralitatis et religionis hebetat atque obtundit, bona fortunae
prodigit, praesertim vero sanitati mentis et corporis maximum nocu­
mentum affert; tum sociales: pacem domesticam et vitam familiarem
perturbat, innumeris criminibus ansam praebet et, id quod in ruinam
populorum vergit, ad degenerandas proles conducit. Hanc potissimum
ob causam ebriositas (Trunksucht), quae habitum se inebriandi signi­
ficat, tam immane vitium est, ut omnibus modis impugnari ac debellari
debeat. Cum manifesta indicia degenerationis ob nimium usum alcooli
inductae in diversis nationibus iam deprehenderentur, ortum est stu­
dium introducendi et propagandi vel totalem abstinentiam a quovis
potu alcoolico vel saltem magnam in eius usu temperantiam, erectaeque sunt societates contra alcoolismum, quae munus sibi assumunt, im­
pediendi abusum alcooli. Ea, quae pastores animarum ad eradicandum
liocce malum tam perniciosum et tam late per orbem diffusum conferre
possunt, his fere continentur:
a. Instruere fideles de malignis effectibus non solum ebrietatis, sed
etiam largae potationis, quae ultra determinatam mensuram fere quo­
tidie fiat; de errore eorum, qui putant ex usu liquoris alcoolici orga­
nismum nutriri vel roborari; de ebriositate funesto fonte delictorum ac
criminum; de peccato eorum, qui infantibus liquores alcoolicos praebent.
b. Promovere associationes, quae in eum finem instituuntur, ut vel
temperantia vel etiam abstinentia exerceatur.
c. Divulgare scripta et folia periodica, quibus fideles de his rebus
apte doceantur atque ad exercendam temperantiam vel abstinentiam
excitentur101).
351. De alcoolismo. Hoc nomine significantur tum abusus alcooli,

qui in immoderato potu consistit, tum effectus maligni, quos ebrietas
in hominis sanitate producit. Liquores alcoolici in parva quantitate
sumpti sanitati quidem non nocent, at ultra debitam mensuram hausti
valetudini quammaxime nocere possunt, atque id quidem omnibus cor­
poris organis, praesertim vero systemati nerveo. Damnum, quod sani­
tati afferunt, non solum a quantitate et qualitate potus alcoolici, sed
etiam a dispositione subiecti dependet; sic in neurasthenicis et in filiis
parentum, qui ebrietati dediti sunt, multo peiores effectus producunt.
Quantitas alcooli, quae absque sanitatis detrimento hauriri possit, a
peritis diversimode determinatur102) Itaque ebrietas moraliter mala est
etiam propter nocumentum, quod infert corpori. Quando hoc nocu­
mentum grave sit, accurate determinari non potest.
a. Assidua seu frequens ebrietas certe grave nocumentum infert cor­
pori et proinde etiam sub hoc respectu grave peccatum est.
101) F. Walter, MâBigkeit unci Trunksucht (Berlin 1928); Niedermcycr, Handbuch der spez. Pastoralmedizin V. 44—47 (Wien 1952). H. Kogcrcr, Trunksucht
und Trinkerfiirsorge, Wiener Beitràge zur Hygiene IV. 275—282 (Wien-Bonn
1955).
loa) Capellmann-Bergmann, Pastoralmedizin18 S. 103 ff. Antonelli, Medicina
pastoralis n. 455 ss.

320

VI. De peccatis

b. Potatio larga atque assidua, quae tamen ebrietatem non causal,
corpori magis nocet, quam ebrietas hinc inde commissa.
c. Num eiusmodi copiosa potatio propter nocumentum corpori alla­
tum unquam grave peccatum constituat, difficile dictu est. Sequelae
quidem talis potationis tum in individuo tum in genere humano fu­
nestissimae sunt, nec fingi potest causa potationem eiusque malos
effectus excusans; quia tamen mali effectus paulatim tantum et in di­
versis diverso gradu producuntur, determinari nequit, quando usus alcooli liberalior graviter nocere incipiat.
d. Infantibus atque impuberibus frequenter potus alcoolicos prae­
bere vel permittere, a gravi noxa excusari nequit.
§ 5. De ira.

352. 1. Ira definiri solet inordinatus appetitus vindictae. Ira mansue­
tudini per excessum opponitur.
a. Ira igitur, prout vitium est, i. e. iracundia, est passio appetitus sensitivi (irascibilis), quae in appetitu vindictae consistit.
b. Ira pro duplici elemento, quod continet, propirie duplicem inordinationem
includit, alteram ex parte motus in appetitu irascibili seu ex parte excandescen­
tiae, quae nimia est, alteram ex parte obiecti seu ex parte vindictae, quam ap­
petit iusto maiorem vel ob causam iniustam. Utrumque elementum exhibet haec
irae definitio, qua dicitur inordinatus animi motus vindictam inordinate appe­
tentis.
c. Inordinatus, quia tum passio seu motus irae tum appetitus vindictae ex se
indifferens, honestus et licitus esse potest, si e. g. parentes irascuntur ob culpas
filiorum easque punitione vindicant.

2. Ira, prout est inordinatus motus appetitus irascibilis, est peccatum
ex toto genere suo veniale: excessus enim in re indifferenti per se cul­
pam venialem non excedit.
a. Haec ira committitur, quando quis excandescit de re, quae iram
non meretur, vel ultra quam res meretur, vel saepius quam oportet.
b. Per accidens haec ira peccatum mortale evadere potest ratione
enormis excessus naturam rationalem prorsus deturpantis, quando quis
deliberate ita furiose agit, ac si esset ratione privatus.
c. Tres species seu modi diversi huius irae assignantur: a rancor
(Groll), qui est ira, quatenus causât indignationem, aversionem et
odium; β. insania (Tollheit), quae est ira, quatenus mentem rationis
usu privat; y. furor (Wut), qui est ira, quatenus in enormes motus ex­
ternos erumpit.
3. Ira, prout est inordinatus appetitus vindictae, est peccatum ex
genere suo mortale: directe enim repugnat caritati vel etiam iustitiae,
quia inordinate vel etiam iniuste proximo malum appetit; atqui peccata
conira caritatem vel iustitiam ex genere suo mortalia sunt.
haec fra committit ut: o. cum quis ei appetit vindiciam, qui cani non mere­
tur, vel β. ultra quam meretur vel 7. non ad deoitum «inem, scilicet non ex zelo
iustitiae, sed ex odio personae vel ad satiandum animum malevolum vel ex
libidine vindictae etc

De quibusdam generibus peccati

321

§ 6. De acedia.

353. 1. Acedia specialis, prout est vitium capitale, est tristitia de
bono divino, scilicet de gratia et amicitia Dei, prout hominis bonum
proprium est, ob laborem cum earum conservatione et recuperatione
coniunctum.
a. Acedia late accepta (pigritia, inertia) est taedium seu tristitia de labore.
Dividitur in naturalem et spiritualem (moralem). Naturalis e<t taedium seu
tristitia de labore corporis ob eius difficultatem. Patet hanc acediam a defatgatione corporis et a defectu virium probe distinguendam esse. .Acedia spiri­
tualis dividitur in generalem et speciak-m seu capitalem. Generalis est taedium
seu tristitia de rebus spiritualibus ob labnrem im illis exercendis necessarium.
Haec acedia non est peccatum speciale a peccato per transgressionem prae­
cepti ex acedia commisso distinctum, ut si quis ex acedia omittit sacrum domi­
nicale. Specialis est tristitia de bono divino i. e. de gratia et amicitia Dei, prout
ab homine laborem exigunt.
b Speciale vitium speciali virtuti opponatur oportet. Virtus, cui acedia oppo­
nitur, est caritas Dei. Sicut amori caritatis opponitur odium, ita gaudio cari­
tatis opponitur tristitia de bono divino. Qui enim Deum diligit, propter Deum
gaudet de bono suo spirituali, quod nempe per gratiam Deo conformetur atque
ad consortium divinae naturae admittatur; atqui de hoc bono spiritual trista­
tur acediosus nolens ad talia bona se a Deo esse destinatum103).

2. Acedia specialis est peccatum ex toto genere suo mortale, quia
directe repugnat caritati divinae, a qua acediosus ob disciplicentiam
bonorum spiritualium, quae Deus hominibus largitur, recedit. Attamen
venialis esse potest ex imperfectione actus. Ceterum haec pessima
acedia non adeo frequenter committitur.
luvenis, qui eo tristatur, quod cogitur opera devotionis et virtutum peragere,
quav non sunt praescripta, non committit peccatum speciale acediae nec gra­
viter peccat: graviter autem peccat peccato speciali acediae, qui tristatur, quod
aeternam beatitudinem sibi comparare debeat, quod fidem catholicam cogno­
verit.

3. Praecipuae eius filiae numerantur quinque:
a. Malitia, qua quis odio habet bona spiritualia et vellet ea non esse.
b. Rancor, quo ii fastidio sunt, qui ad spiritualia inducunt
c. Desperatio de salute.
d. Torpor, quo bona non cum debito fervore fiunt.
e. Evagatio mentis, qua quis in exercitio rerum spiritualium evagatur circa
illicita.

Articulus secundus.
De peccatis in coelum clamantibus.
354. Quae sint. Peccata in coelum clamantia quatuor numerantur:
a. homicidium voluntarium; b. sodomia; c. oppressio pauperum, vidua­
rum et pupillorum; d. defraudata operariorum merces11*')· Haec pec­
im) Cf. S. Th. II. II. q. 35. a. 3.
iw) Comprehenduntur hoc versu memoriali: Clamitat ad coelum vox san­
guinis et sodomorum. vox oppressorum, merces detenta laborum.
21 Noldin, Vol. I

322

VI. De peccatis

cata adeo abominandam continent malitiam, ut prae ceteris divinam
ultionem provocent.
a. Ratio externa, ob quam hoc nomine designentur, haec est, quia
s. scriptura illa peccata commemorans addit ea in coelum clamare.
a. Commemorans fratricidium Cain dicit: Vox sanguinis fratris tui clamat ad
me de terra105).
β. Commemorans peccatum Sodomae et Gomorrhae ait: Delebimus locum
istum, eo quod increverit clamor eorum coram Domino100).
7. Laesionem viduarum et pupillorum prohibet his verbis: Viduae et pupillo
non nocebitis. Si laeseritis eos, vociferabuntur ad me, et ego audiam clamorem
eorum101); et commemorans afflictionem populi Dei in Aegypto ait: Vidi afflic­
tionem populi mei in Aegypto et clamorem eius audivi10**
).
5. De fraudata mercede haec habet: Non negabis mercedem indigentis et
pauperis fratris tui... ne clamet contra te ad Dominum et reputetur tibi in pec­
catum109) Ecce merces operariorum, qui messuerunt regiones vestras, quae
fraudata est a vobis, clamat, et clamor eorum in aures Domini Sabaoth in­
troi vit110).

b. Considerata eorum nafura, horum peccatorum peculiaris malitia
in eo consistit, quod adversentur inclinationi hominis sociali, quae om­
nibus a natura indita est, ad constituendam et conservandam societa­
tem humanam, et quod per ea violentur leges, quae eo tendunt, ut
summa bona socialia serventur; et proinde ultionem divinam prae
ceteris exposcunt.
Sodomia et homicidium adversantur appetitui, qui in conservationem speciei
et individui tendit, et laedunt praecepta eo spectantia; oppressio pauperum et
defraudatio mercedis adversantur appetitui, qui in conservationem societatis
humanae per individualem bonorum proprietatem tendit, et laedunt praecepta
eo spectantia.

Articulus tertius.
De peccatis in Spiritum Sanctum.

555. Secundum s. scripturam111). De peccato in Spiritum Sanctum
ipse Christus Dominus loquitur112) docens, quod non remittatur: Qui
autem dixerit contra Spiritum S., non remittetur ei, neque in hoc sae­
culo neque in futuro113).
a. Nomine peccati in Spiritum Sanctum Christus Dominus illud pharisaeorum peccatum designat, quo eiectionem daemonum virtute Dei
10B) Gen. 4, 10.
10e) Gen. 19, 13. Cf. Gen. 18, 20.
i") Ex. 22, 22 s.
108) Ex. 3, 7.
100 ) Deut. 24, 14 s.
«°) lac. 5, 4.
in) Knabenbauer, Commentarius in quatuor s. evangclia (Parisiis. 1892). 1.
p. 487 ss.
»2) Matth. 12, 31 s.; Mare. 3, 29; Luc. 12, 10.
',3) Matth. 12, 32. Cf. 1. Ion. 15, IGs.

De quibusdam generibus peccati

323

factam et qua talem cognitam ex odio et malitia daemoni, spiritui im­
mundo, tribuebant. Committitur ergo peccatum in Spiritum Sanctum,
quando manifesta opera divina, quae Spiritus Sanctus operatur ad
confirmandam fidem vel ad convertendos peccatores, ex malitia cordis
tribuuntur daemoni.
a. In Spiritum S. committi hoc peccatum dicitur, tum quia peccatum, quod ex
udio et malitia procedit, peculiari modo contra bonitatem divinam committitur,
bonitas autem Spiritui S. attribuitur; tum quia illud o; a Spiritus S., cunismodi sunt miracula, diabolo adscribit.
β. Ergo peccatum in Spiritum Sanctum ex mente Domini non est quodvis
peccatum, quod peculiari aliqua ratione contra Spiritum Sanctum committitur,
sed unicum illud supra descriptum, quando ex malitia cordis daemoni tribuuntur
manifesta opera divina. Nostro tempore simile peccatum ab iis committitur, qui
opera miraculosa, quae manifesta virtute divina ad convertendos peccatores
fiunt, ex malitia cordis non Deo sed viribus naturae adscribunt.

b. Non dicit hoc peccatum remitti non posse, sed remissibile quidem
esse, de facto autem nunquam remitti: non remittetur. Hoc autem
dicit, aut quia praevidit eos, qui hoc peccatum commiserint, nunquam
acturos esse poenitentiam, aut quia Deus in poenam tantae malitiae
statuit illis non dare gratias adeo efficaces, ut reipsa convertantur.
Irremissibilitatem huius peccati illi non explicant, ut par est qui docent ordinarie, plerumque illud non remitti, quia in Spiritum Sanctum delinquent
raro se convertant; sed tenendum est hoc peccatum a Christo Domino e nu­
mero aliorum, quae omnia remittuntur, ita excipi, ut nunquam remittatur. Sed
pariter tenendum est in concreto nunquam constare posse, num aliquis hoc
peccatum irremissibile commiserit, ideoque nemini unquam spes veniae adi­
menda est, dummodo poenitentiam agere velit

556. Secundum doctrinam theologorum. 1. Quodvis peccatum
grave vocari potest peccatum in Spiritum Sanctum, quatenus opponi­
tur sanctitati, cuius auctor est Spiritus Sanctus. Possunt etiam hoc
nomine significari quaedam peccata in specie, quae peculiari modo in
Spiritum Sanctum committuntur, et quidem a. blasphemia in ss. Trini­
tatem et praesertim in personam Spiritus Sancti; b. impoenitentia fina­
lis, quae est voluntarius recessus a Deo cum proposito persistendi in
peccato usque ad mortem et pertinaciter resistendi motibus veritatis
et gratiae; c. quodvis peccatum ex malitia explicita seu cum voluntario
contemptu Dei eiusque supremi dominii commissum.
2. Ex variis s. Augustini locis verba Domini supra relata exponentis
sex numerantur a scholasticis (post Petrum Lombardum et Alexan­
drum Halensem) peccata in Spiritum Sanctum: a. praesumptio;
b. desperatio; c. agnitae veritatis impugnatio; d. invidentia fraternae
gratiae; e. obstinatio; /. impoenitentia.
Patet haec peccata non esse ex verbis Christi deducta, immo inter haec nul­
lum esse, quod cum peccato in Spiritum Sanctum^ de quo Christus loquitur,
conveniat. Dicuntur autem peccata in Spiritum S., quia peculiari aliquo modo
in Spiritum S. committuntur.

3. Peccata in Spiritum Sanctum dicuntur irremissibilia: attamen sex
ista peccata solum hoc sensu vocari possunt irremissibilia, quod rato
21*

324

VI. De peccatis

remittantur, atque id quidem non quia Deus ea remittere nolit, sed
quia homo ob cordis duritiam et mentis caecitatem raro ad veram
poenitentiam se disponat.
Qui peccata in Spiritum Sanctum ex mente scholasticorum definiens simul
affirmare voluerit, de ratione peccati in Spiritum Sanctum esse, quod vere sit
irremissibile, haec duo simul docere debet: a. Peccatum in Spiritum Sanctum
proprie non esse nisi unurn, scilicet impoenitentiam finalem seu voluntariam et
pertinacem resistentiam contra veritatem et gratiam usque ad mortem; alia
vero quinque non esse nisi diversos modos, quibus impoenitentia se manifestat.
veJ diversos gradus, quibus homo paulatim ad impoenitentiam delabitur. b. Do­
cere debet rationem, ob quam hoc peccatum non remittatur, sitam non esse in
gravitate peccati, neque in defectu potentiae et misericordiae divinae, sed in
ipsa peccati natura, quippe quod gratiae divinae de facto pertinaciter resistat,
atque ideo remissionem impossibilem reddat, cum Deus nolentem non iustificet

325

Index rerum.
Numerus arabicus numerum marginalem indicat.

A.
Abrogatio legis: quid sit 198; v. Lex.
Acedia: quid sit; quale peccatum si.t; eius filiae 353.
Actus: hominis, humanus 40; elicitus^ imperatus; externus, jntermis; bonus
malus, indifferens; naturalis, supernaturalis; validus, invalidus; resci adibilis,
irrescindrbilis 41; primo primus, secundo primus, secundus 46; num actus
interni praecipi possint 138, quid sit actus violentus 57.
Actus humanus: eius principia 45; eius impedimenta 47; habitualia, actualia
47ss.; eius moralitas 64; unde derivetur 69; eius obiectum 70s.; circum­
stantiae 72; finis 75; num sint actus indifferentes in individuo 93 s; num
actui externo conveniat propria moralitas 78.
— moralis: quid sit 63; eius condiciones 63; num idem sit actus moralis et
humanus 63; impulabilitas 79 ss.
— moraliter bonus: eius condiciones 87 ss.; eius imputabilitas 81.
— supernaturalis: eius condiciones 96 ss.
— meritorius: eius condiciones 102 ss.
Advertentia: quid sit 46; plena, semiplena, distincta, confusa 46; quae ad pec­
catum requiratur 290; quae ad peccatum mortale 317; signa semiplenae
advertentiae 317.
Aegrotatio animi: quid sit, eius causae 61; eius influxus in actus humanos 62,
methodi sanationis 62 a.
Aequiprobabilismus: quid doceat; qui eum defendant 245; non omnes eodem
sensu illum defendunt 245; quatenus a probabilismo differat 245; qurbus
argumentis demonstretur 246; quomodo refutetur 247.
Alcoolismus: quid sit; quando copiosa potatio grave peccatum sit 351.
S. Alphonsus de Ligorio: de eius systemate morali 253; eius opera moraka 254;
eius auctoritas in re morali 254; mrm omnes eius sententias sequi possi­
mus 255.
Anthropologia criminalis: contra libertatem nihil affert 23.
Aureola: cur concedatur; quotuplex sit 285.
Avaritia: quid sit; quale peccatum sit; quot m iis committatur eius filiae 340

B.
Beatitudo alterius vitae: in quo consistat 16; supernaturalis est 17
Bona delectabilia: quae sint et quotuplicis generis 91, num eorum usus licitus 91

C.
Causa mali: quando licita sit 83 s.
Causae a lege deobhgantes: eximentes et excusantes 175; quae sint excusantes
176; num liceat apponere causam eximentem, excusantem 178&
— dispensationis: necessariae sunt 185; interna^ externae, moti vae, impul­
si vae 186.
Circumstantia actus moralis: quid sit 72; quae sint 72; quatenus moralitatem
tribuat actui 73; quotuplex sit 74.
Clausulae revocatoriae: generales et speciales 197; num auferant privilegia 197
Clementia: quid sit 288.
Collisio officiorum: quid sit 206; regulae ad eam solvendam 207.
Compensationismus: Systema compensationis 249.

.326
Concupiscentia: quid sit 51; quotuplex sit 52; eius influxus in actus humanos
53; causa tcntationum 326; quaenam resistentia motibus concupiscentiae
opponenda sit 327.
Congregationes romanae: quae sint et quae decreta condant 133; quomodo de
creta approbentur 134; quae promulgatione indigeant 135; earum aucto­
ritas 135.
Conscientia moralis: quid sit 208 s.; quotuplex sit 211; eius vis obligandi 210;
dictamen conscientiae 209.
— vera et erronea 212; principia 212; peccatum ex conscientia erronea com­
missum 212; quomodo dignosci possit, num conscientia poenitentis fuerit
invincibiliter erronea 212.
— laxa 213; quid de peccatis eorum, qui conscientiam laxam habent 213.
— perplexa 214; regulae ab eo servandae, qui conscientiam perplexam habet 214.
— scrupulosa: quid sit 215; causae conscientiae scrupulosae 216; signa con­
scientiae scrupulosae 217; eius remedia 218; num sit obligatio agendi contra
consc. scrupulosam 219; v. Scrupulus, Scrupulosus.
— certa: quid et quotuplex sit 220; principia 221; quomodo formari possit
conscientia practice certa 220.
— dubia: quid sit 222; non licet agere cum conscientia practice dubia 224;
duplex modus deponendi conscientiam dubiam 224.
— probabilis: quid sit 225; quotuplex sit 226.
Consensus: ad peccatum requisitus 290; ad peccatum mortale 318; ad pecca­
tum veniale 320; signa semipleni consensus 318; qualis consensus ad legi­
timam consuetudinem requiratur 202.
Consilia: quid sint 123; quomodo differant a legibus 123; qui ea impugnent
124; num exsistant 124; evangelica quae sint 125.
Consuetudo iuridica: quid sit 200; quotuplex sit 201 ; condiciones requisitae
202; consuetudo derogatoria differt a praescriptione 200; vis consuetudinis
derogatoriae 203; vis consuetudinis obligatoriae 204; num lex auferat con­
suetudines contrarias 205.
— moralis: num minuat voluntarium 59; num peccata ex ea commissa sint
imputabilia 86.
Contemptus legis: formalis et materialis 321 ; quando peccatum ex contemptu
commissum grave sit 321.
Continentia: quid sit 288.
Culpa collectiva: 86 a.

D.
Declaratio legis: comprehensiva, extensiva 158; v. Decreta.
Decreta congregationum romanarum: eorum valor 135; for miter edi debent 134.
Delectatio: num licite intendi possit 91 ; quatenus agere propter solam delec­
tationem peccatum sit 90.
— morosa: quid sit 336; quale peccatum sit 337; num contineat malitias ob­
iecti 337.
Delegatio: quis delegare possit; quid ad usum potestatis delegatae requiratur
130; quando exspiret 131.
Deliberatio: quid sit 45; quatenus ad actum moralem necessaria sit 45.
Derogatio legis: quid sit 198; v. Lex.
Desiderium pravum: quid et quotuplex sit 331; quale peccatum sit 332; quando
desiderium inefficax peccatum sit 332; num liceat proximo desiderare ma­
lum 333.
Determinismus: 20.
Dictamen conscientiae: quid sit 209.
Dispensatio legis: v. Lex.

327
Distinctio peccatorum specifica, numerica: v. Peccatum.
Domicilium ecclesiasticum: quid et quotuplex sit 142; quomodo acquiratur,
amittatur 143.
Dona Spiritus Sancti: num sint 32; quot sint 32; eorum natura 33.
Dubium: quid sit 222; differt a suspicione, opinione, certitudine 222; quotuplex
sit 222; duplex modus deponendi conscientiam dubiam 224.

E.
Ebrietas: quid et quotuplex sit 344; eius malitia formalis 345; quando grave
peccatum sit 346; num imputari possint peccata (contumeliae, blasphemiae)
in ebrietate commissa 346; num liceat se inebriare ad evitandam mortem;
ad morbum depellendum; ad leniendos dolores (partus); ad melancholiam
pellendam 345.
Ebriositas: quid sit, quomodo impugnanda sit 350.
Elisio v. Probabilitas.
Epikia: quid sit 160; quando licita sit 160; v. Lex.
Episcopus: potestatem legiferam habet 131; in quibus dispensare possit 183;
quos dispensare possit 184.
Ethica: eius relatio ad theologiam moralem, antiqua et Christiana, catholica ei
protestantica 5. nota 1 et 2; ut aiunt situationis 207 a.
Euthanasia: quid sit, quatenus licita sit 349.
Eutrapelia: quid srt 288.

F.
Finis actus moralis: quis sit 75; quotuplex sit 76; quatenus moralitatem tribuat
actui 77; num sanctificet media 77.
— ultimus hominis: quis sit 13; primarius, secundarius 14, 2; num supernatu­
ralis 17; media ad finem ultimum 18; obligatio ad eum tendendi 36 s.
— legis: quando cesset adaequate, inadaequate; contrarie, negative 199; num
cesset lex, si eius finis cessat 199.
Fortitudo: quid sit 278; eius obiectum, eius actus proprius 279; vitia fortitudini
opposita 280; eius partes integrantes et potentiales 281; eius actus princi­
palis est martyrium 282.

G.
Gaudium pravum: quid sit 334; quotuplex eius obiectum 334; quale peccatum
sit 335; num peccatum sit gaudere de modo, quo malum patratum est 335;
de bono effectu mali 335; de malo propter bonum effectum 335.
Gloria Dei: interna, externa; obiectiva„ formalis 14.
Gratia facta et facienda: quid sit 121.
Gula: quid et quotuplex sit, quot modis committi possit; quale peccatum sit;
eius filiae 342; num grave peccatum sit comedere usque ad vomitum 342;
vesci carnibus humanis 342.

H.
Habitus: quid sit, quomodo acquiratur, habitus et consuetudo 59; eius influxus
in actus humanos 60; substantivus, operativus 257.
— infusi: v. Virtutes.
— peccandi: v. Consuetudo.
Humilitas: ut virtus universalis et specialis 288 a.

I.
Ignorantia: quid sit 48; quomodo differat ab errore et inadvertentia 48; quoto·
plex sit 49; eius influxus in actus humanos 50; unde desumatur quantitas

328
culpae in peccatis ignorantiae 50; num omnis ignorantia simpliciter vincibi­
lis (non crassa) leve peccatum sit 50.
Impedimenta actus humani: v. Actus humanus.
Imperfectio: quotuplex distinguatur 289.
Imputatio, imputabilitas: quid sit 79; condiciones imputabilitatis 80; actus boni
et mali 81 ; effectus boni et mali in causa voluntarii 82; quando imputentur 85;
peccati ex habitu pravo commissi 86.
Intentio: quid sit 43; actualis, vi-rtualis, habitualis 43.
Invidia: quid sit; unde oriatur; quale peccatum sit; eius filiae 341.
Involuntarium: quid sit 44; quotuplex sit 44; differt a non voluntario 44.
Indeterminismus 20.
Ira, iracundia: quid sit; quotuplex sit; quale peccatum sit; eius filiae 352.
ludicium practicum: quid sit 45; quatenus ad actum moraliter bonum necessa­
rium sit 45; v. Conscientia.
lurisdictio: quid sit 127; quo differat a potestate dominativa 127.
— ecclesiastica: quid sit 129; quomodo differat a civili 129; quotuplex sit 129;
quando delegata subdelegari possit 130; quando exspiret 131.
Ius: quid sit 269; quotuplex sit 270; connatum, acquisitum; alienabile, inalienabile 206.
Justitia: tripliciter accipitur; eius species 271 ; eius partes 276; commutativa 272;
distributiva 273; legalis 274; socialis 275; vindicativa 275; commutativa indu­
cit obligationem restitutionis, si laesa fuerit 277.

Laxismus: quid doceat; qui eum defendant; quomodo refutetur 234; quinam
dicantur laxistae 234.
Lex: quid sit 106; differt a praecepto 107; eius sanctio 109; quotuplex sit 110;
quando obligare incipiat 155; ad quid obliget 163; num metus a lege ex­
cuset 176.
— aeterna: quid sit 111; quo differat ab aliis legibus 111.
Lex naturalis: quid sit 112; quid praecipiat 112; quomodo promulgetur 112;
continet triplicis generis praecepta 113; num ignorari possit 114; quatenus
immutabilis sit 116 s.
— antiqua: quatenus abrogata sit 119; quando abrogata sit 119; quamdiu li­
cite observari potuerit 119.
— positiva divina: quid sit 118; cur supernaturalis dicatur 120; quae prae­
cepta contineat 120; quos obliget 121; absolute perfecta est 121; num eccle­
sia in ea dispensare possit 122.
— humana: potestas eam ferendi 127; quis in ecclesia leges ferre possit 132;
eius obiectum quomodo comparatum esse debeat 136 ss.; num praecipere
possit actus internos 138; num actus heroicos 140; num se extendat ad actus
praeteritos 141.
— poenalis: quid sit 164; num condi possit 164; num exsistat 165.
— irritans: quid sit 166; quotuplex sit 167; num lex irritans civilis actum solum
civiliter irritet 168.
— in praesumptione fundata: quid et quotuplex sit 169; quam vim habeat 170.
Legis sublectum: in genere quodnam sit 144 s; quodnam sit in lege naturali,
positiva, divina, humana 146; num haeretici teneantur legibus ecclesiae 148;
num lege sua teneatur ipse legislator 149; quatenus legibus ecclesiae tene­
antur pueri 147; regulares 151, peregrini et vagi 152; rrum clerici tenean­
tur legibus civilibus 150.
— promulgatio: quid sit 153; num necessaria sit 153; a quo fieri debeat 153;
quomodo fieri debeat 154,

329

>

Legis acceptatio: quid sit 156; num requira’ur 156.
— interpretatio: quid sit 157; quotuplex sit 157; authentica et doctrinalis 157,
effectus interpretationis authenticae, doctrinalis, usualis 158; quis interpre­
tari possit 159.
— epikia: quid sit 160; quando ea uti liceat 160.
— obligatio: quando incipiat 155; exsistit 161; pendet a voluntate legislatoris
161 ; unde erus voluntas cognoscatur 161; quotuplex esse possit 162; ad qu.d
obliget lex 163; quomodo cessare possit 175.
— implelio: quomodo lex implenda sit 171; quando implenda sit 174; num
eodem actu et eodem tempore pluribus praeceptis satisfieri possit 172 s.
— deobligalio: per causas eximentes 175; per causas excusantes 176 s.
— dispensatio: quid sit 180; quomodo differat a licentia et declaratione 180;
quotuplex sit 181; de ipsa potestate dispensandi 182; quis dispensare pos­
sit 183; in quibus legibus 182; num episcopus religiosos exemptos 184; num
habens potestatem dispensandi secum ipse dispensare possit 185; num s
Pontifex in lege divina 122; num dispensari possit absens, invitus 184; num
superior dispensare debeat 186; quid requiratur ad validam, quid ad lici­
tam dispensationem 187; qui utitur dispensatione valida, sed illicite petita
non peccat 187; num liceat uti dispensatione extra dioecesim 191; quomodo
cessat 188ss.
— cessatio: lex cessat abrogatione et derogatione 198; cessatione finis 199. v.
Finis; consuetudine contraria 202 ss.
— sanctio: quid sit, quotuplex sit, eius finis 109.
Legislator humanus: qua potestate indigeat 127; quomodo aliquis eius subditus
constituatur 151.
— civilis: 132.
Libertas: quid sit 19 s.; contradictionis, contrarietatis, specificationis 19; quod
sit 21; cognitio et libertas 25. 26; propensio voluntatis et libertas 27; habi­
tus et libertas 59s.; morbus animi et libertas 61 s.; statistica moralis et
libertas 22; anthropologia criminalis et libertas 23; psychiatria et libertas 24;
quae in libertatem influunt 25 ss.

M.
Mansuetudo: quid sit 288.
Martyrium: quid et quotuplex sit 282; num infantes martyrii sint capaces 282;
condiciones veri martyrii 283; quae sit dispositio ad martyrium requisita
284; effectus martyrii 285.
Meritum: quid sit 100; quotuplex sit 101; condiciones meriti de condigno 102.
Metus: quid sit 54; quotuplex sit 55; eius influxus in actus humanos 56; num
metus reverentialis possit esse gravis 55; num valeant obligationes ex eo
contractae 56; num ab observatione legis excuset 176.
Modestia: quid sit 288.
Morale: quid dicatur 63.
Moralitas: quid et quotuplex sit 63. 65; eius norma v. Norma moralitatis: non
est absque Deo 68; eius fontes 69ss.; num actus externus propriam moralitatem habeat 78.
Morphium: eius effectus 347; quando eius usus licitus sit 348; num in articulo
mortis 349l
Motus: primo primi, secundo primi, secundi 46; quaenam resistentia motibus
concupiscentiae opponenda 327.
Mundus: quatenus fugiendus 38.

330
N.
Norma moralitatis: quae sit 64, norma constitutiva et suprema 66; norma manifestiva 67.
O.
Obiectum actus moralis: quid sit 70; quotuplex sit 71 ; quatenus moralitatem
tribuat actui 70.
Obligatio: physica, moralis 108; eius principium 108; tendendi in finem ulti­
mum 37s.; legis v. Lex.
Officia: eorum divisiones 206.
Omissio: quatenus operis non praecepti omissio peccatum sit 92. 289.
Opinio: quid sit 225; opinio speculative probabilis non est semper practice
probabilis 226; opinio tenuiter probabilis non est vere probabilis 226; opinio
unice probabilis quid sit 226; opinio tuta, minus tuta, tutior 227; opinio vere
probabilis 237; opinio probabilior, aequiprobabilis, minus probabilis., pro­
babilissima 227; quando opinio tutior eligenda sit 236; quid requiratur, ut
opinio probabilis eligi possit 237; quando liceat uti opinione probabili 242;
num etiam in casu legis cessantis 242. 248.
Opiniones: falsae, num peccatum impediant 61.
Ordo: moralis 34; naturalis et supernaturalis 35; physicus et moralis 63.

P.
Parochus: num dispensare et potestatem dispensandi delegare possit 182.
Peccatum: quid sit 289; quatenus differat ab imperfectione 289; requisita ad
peccatum 290; nullum est peccatum philosophicum 291 ; multiplex peccati
divisio 292; omissionis 293; peccati distinctio theologica 294; sunt peccata
mortalia et venialia 295; criteria inter ea discernendi 296; peccata ex toto
genere gravia, ex toto genere levia, ex genere suo gravia 297; peccatum
indeliberatum 320.
Peccatum mortale: eius essentia 298; eius effectus 299; condiciones peccati mor­
talis 316; in quibus peccatis detur parvitas materiae 297; signa semiplenae
advertentiae 317; signa semipleni consensus 318;. quomodo peccet, qui nil
cogitat, utrum res gravis an levis sit 317, qui dubitat, utrum aliquid grave
an leve sit 317, qui deliberat de peccato committendo 318.
— veniale: eius essentia 300; cur dicatur veniale 300; eius effectus 301; con­
diciones ad illum requisitae 320.
— habituale: mortale 302; veniale 303.
Peccatorum distinctio specifica: num sint peccata specifice distincta 304; norma
specifice distinguendi peccata 304s.; num peccata commissionis et omissio­
nis contra eandem virtutem sint eiusdem speciei 305; num peccata pluribus
praeceptis circa eandem materiam opposita sint diversae speciei 306.
— distinctio numerica: ex duplici fonte derivatur 307; quando plures actus
moraliter unum constituant 308; quando plura obiecta moraliter unum con­
stituant 313; quando actus voluntatis moraliter interrumpantur 309; quando
multiplicentur actus interni 310; actus exterius complendi 311 ; actus ex­
terni 312; actus interni ad plura obiecta relati 314; actus externi ad plura
obiecta relati 315.
— gravitas: diversa est peccatorum mortalium gravitas 323; quot modis pec­
catum grave fiat leve 319; quot modis peccatum leve fiat grave 321; num
plura venialia constituant mortale 322.
Peccati origo: quae sit 324; per tentationem 327.
— periculum: quid et quotuplex sit 325; quatenus vitare teneamur grave, qu?
tenus leve 326.

Peccata interna: quot distinguantur 330; num specie morali differant 330.
— capitalia: cur ita vocentur 338; quot numerentur 338.
— in coelum clamantia: quae sint 354.
— in Spirilum S.: quae dicantur secundum scripturam 355; quae secundum
theologos 356; quo sensu irremissibilia sint 355 s.
Peregrini: qui dicantur, quas leges observare debeant, quibus privilegiis fruantur 149.
Persuasiones falsae v. Opiniones falsae.
Potestas legifera: cui in ecclesia competat 131; civilis 132.
— dispensandi: quid et quotuplex sit 181 , cui competat 182; num sit late in­
terpretanda 181.
— dominativa: quid sit, quo differat a iurisdictione, unde oriatur 127.
Praecepta legis naturalis: quotuplex generis sint 113; v. Lex.
Praesumptio: quid et quotuplex sit 169. — Filia superbiae 339 n. 3.
Principium theologiae moralis: quid sit 12; quodnam sit principium supremum
39; v. Theolog. moralis.
— probabilismi: 235.
Principium possessionis: 251.
Principia actus humani: quae sint 45; v. Actus humanus.
Principia reflexa: quid sint 250; quae sint universalia 250; quae particularia 252
Privilegium: quid sit 192; quotuplex sit 193; quis concedere possit 194; cui
concedi possit, quomodo concedi possit 194; num teneamur uti privilegio
195; quomodo interpretandum sit privilegium 196; quot modis cesset privi­
legium 197; num clausulae revocatoriae auferant privilegia 197.
Probabiliorismus: quid doceat, qui eum defendant, quomodo refutetur 233; quo­
modo probabilioristae forment conscientiam practice certam 233.
Probabilismus: quid doceat 235 s.; qui eum defendant 235; eius declaratio 237 s.;
eius demonstratio 239 ss.; eius usus 242 s.; etiam in casu legis cessantis
242. 248; quatenus ab ecclesia approbatus sit 241; Probabilismus laxus
v. Laxismus.
Probabilitas: quid sit 225; quotuplex sit 226; probabilitas externa opinionem
facit vere probabilem 238; quando maior probabilitas elidat minorem 237.
Propensio naturalis: num auferat voluntarium et peccatum 20. 27. 59. 60.
Propositiones damnatae: quae ad rem moralem pertinent 10; earum commen­
tarii 10. n. 3.
Prudentia: quid sit, eius obiectum, eius functiones 266; vitia prudentiae oppo­
sita 267; eius partes intégrales, subiectivae et potentiates 268.
Psyu natria: quid sit, eius methodi, moralitas 62 a.
Psychopathologia: contra libertatem nihil affert 24.
R.
Reatus: culpae et poenae quid sit 299.
Regula morum proxima et remota, subiectiva et obiectiva 105. 210.
Remorsus conscientiae: quid sit 211.
Resistentia tentationis: quotuplex sit 327; quae et quatenus necessaria sit 327

S.
Schola sociologica criminalis: contra libertatem nihil affert 23.
Scrupulus, scrupulosus: quid sit scrupulus 215; scrupulus non aufert conscien­
tiam practice certam 215; causae scrupulorum 216; signa 217: remedia 218;
potissimum obiectum 219; modus agendi cum scrupulosis 219.
Statistica moralis: quid sit 22; contra libertatem moralem nihil probat 22.
Status pathologici: influxus m actus humanos 62; v. Psychopathologia.
Studiositas: quid sit; vitia opposita 288.

332
Superbia: quid sit 339; completa et incompleta quale peccatum sit 339; eius
filiae 339.
Superiores regulares: leges condere possunt 131; in quibus dispensare pos­
sint 182.
Superiorissae monialium: leges ferre non possunt nec dispensare, sed solum vi
potestatis dominativae praecipere 131.
Synteresis: quid sit, quomodo differat a conscientia et a scientia morali 208 s.
Systema morale: ad quid iuvet 228; quid sit 229; quot sint systemata moralia
230; systemata probabilistica et antiprobabilistica 230; licita, illicita 230;
conspectus historicus 240; systema compensationis 249; s. Alphonsi 253.

T.
Taciturnitas: quid significet 43. n. 4; sensus axiomatis: Qui tacet, consentire
videtur 43. n. 4.
Temperantia: quid sit 286; eius obiectum 286; vitia temperantiae opposita 287;
eius partes intégrales, subiectivae et potentiales 288; quomodo servanda
sit 343.
Tentatio ad peccatum: quid sit 327; quotuplex sit 327; eius causae 328; quae
■resistentia ei opponenda sit 329.
Theologi: eorum auctoritas in theologia morali 10.
Theologia moralis: eius natura 1; late et stricte sumpta 2; de progressu huius
scientiae 3; de relatione ad scientias affines 4. 5; methodus 6. 7; divisio 8;
eius fontes 9; eius loci 10; eius principia: quid sint 12; divisio theol. mo­
ralis de principiis 12; eius supremum principium 39; v. Principia.
Theses damnatae v. Propositiones damnatae.
Tristitia de bono: quale peccatum sit 335.
Tutiorismus absolutus: quid doceat, qui eum defendant, quomodo refutetur 231;
mitigatus: quid doceat, qui eum defendant, quomodo refutetur 232, pars
tutior quando sequenda 236.

V.
Vagi: qui sint, quas leges observare debeant 150.
Violentia: quid sit 57; quotuplex 57; eius influxus in actus humanos 58; num
possit cadere m voluntatem 57; quae resistentia ei opponenda 58.
Vis v. violentia.
Virtus: quid sit 257; quotuplex sit 258; eius subiectum 257; eius obiectum for­
male et materiale 257; medium virtutis: quid sit; quotuplex sit; quaenam
virtutes habeant medium ex parte obiecti 259; nexus virtutum 260; earum
diversa perfectio 264.
Virtutes morales: infusae 30; quae sint 258; habent medium ex parte obiecti 259;
earum nexus 260; unde desumatur earum distinctio specifica 261.
— cardinales: quot et quae sint 262; earum obiectum et subiectum 262; tripli­
citer considerari possunt 265; earum partes annexae 263.
— supernaturales: num sint 28; quae sint 29. 30; quid operentur 31; quomodo
differant ab acquisitis 31.
— theologicae: quid sint et quae sint, quomodo augeantur et amittantur 29
Voluntarium: quid sit 42; differt a volito, spontaneo, libero 42; quotuplex sit 43.
— in causa: quid sit 43; num agenti imputetur 82; sub quibus condicionibus 82;
quando imputetur effectus malus 85.
Vomitus: num peccatum grave sit comedere usque ad vomitum 342.

A. M. D. G.

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS
DE CASTITATE

SUMMA
THEOLOGIAE MORALIS

SCHOLARUM USUI

accommodavit

H. N O LD I N S. J.
RECOGNOVIT

A. SCHMITT S.J.
novam editionem paravit

G. HEINZEL S.J.

19 5 8

OENIPONTE
TYPIS ET SUMPTIBUS FELICIANI RAUCH

SUMMA
THEOLOGIAE MORALIS

COMPLEMENTUM
DE CASTITATE

EDITIO XXXVI
quam paravit
GODEFRIDUS HEINZEL S.J.

19 5 8

OENIPONTE

TYPIS ET SUMPTIBUS FELICIANI RAUCH

Imprimi potest

Vindobonae, die 15 Augusti 1955. Antonius Pinsker S. J., Praep. Prov. Austriae

Imprimatur Nr. 2016
Administratura Apostolica Oeniponte, die 9 Augusti 1956

Msgr. Michael Weiskopf, Provikar

Copyright by Verlag Felizian Rand, Innsbruck

Made in Austria

INDEX
Liber primus. De VL et IX. praecepto
p.r.

De castitate et pudicitia............................................................ 8
De luxuria in genere
Art. 1. De natura luxuriae........................................................... ίΐ
Art. 2. De malitia luxuriae........................................................... 16
Quaestio 3. De peccatis luxuriae consummatis
Art. 1. De peccatis iuxta naturam................................................. 21
Art. 2. De peccatis contra naturam
§ 1. De pollutione......................................................................... 29
§ 2. De sodomia............................................................................. 38
§ 3. De bestialitate......................................................................... 39
Appendix: De sexualitate abnormi.................................................................. 40
Quaestio 4. De peccatis luxuriae non consummatis
Art. I. De motibus carnalibus....................
43
Art, 2. De peccatis externis............................................ · ... 46
Art. 3. De peccatis internis.......................................................... 55
Quaestio 1.
Quaestio 2.

Liber secundus.
Quaestio 1.

Quaestio 2.

Quaestio 3.
Quaestio 4.
Quaestio 5.
Appendix:

De usu matri onii
II

De liceitate actus coniugalis in se
Art. 1. De ipsa liceitate .............................................................. 59
Art. 2. De sodomia etonanismo..................................................... 64
De liceitate actus coniugalis, ratione circumstantiarum
§ 1. De fine................................................................................... 71
§ 2. De situ et loco.................................................................... 72
§ 3. De tempore........................................................................... 73
De obligatione actus coniugalis..................................................... 77
De actibus imperfectis in coniugio licitis.......................................82
De impedimentis actus coniugalis.................................................. 85
Notae pro confessarils.................................................................. 88

A. M. D. G.

LIBER PRIMUS
De sexto et nono decalogi praecepto1).
>Non moechaberis
*.
Ex. 20, 14.
>Non desiderabis uxorem proximi tui«. Ib. 20, 17.

Sextum decalogi praeceptum explicite quidem soluan adulterium
(moechiam), implicite vero quamcunque luxuriam externam, nonum
autem praeceptum luxuriam internam, scilicet cogitationibus et deside­
riis pravis commissam prohibet. Haec duo igitur praecepta, quatenus
negativa sunt, prohibent omnem luxuriam tum externam tum internam,
quatenus vero affirmativa sunt, castitatem servandam praecipiunt
cuiusque statui convenientem.
Moechiam prohibens hoc praeceptum prohibet omne id, quod ordinatae pro­
pagationi generis humani contrarium est: ad moechiam enim tamquam actum
principalem ordinatae propagationi contrarium haec omnia reducuntur.2)

’) S. Thomas 11. 11. qu. 151—156. S. Alphonsus I. 3. n. 412—485. Lessius, De
iustitia et iure etc. 1. 4. c. 2. dub. 13.—16. Ballerini-Palmieri, Opus theol. morale’
(Prati. 1898). Lehmkuhl, Theolog. moralis11 (Fribugi. 1914). 1. 1025—1051;
Gopfert-Staab, Moraltheologie8 (Paderborn. 1920) II. 210. Génicot-Salsmans,
Theologia moralis 13 (Bruxellis. 1931). 1. n. 386—411. Antonelli, Medicina pa­
storalis5 (Romae, 1932). Vermecrsch, De castitate et de vitiis contrariis;
Romae—Brugis 1919, idem: Theologia moralis IV. De castitate et vitiis oppo­
sitis cum parte morali de sponsalibus et matrimonio. Romae—Lovanii—Parisiis—
Brugis 1933. L. Ruland, Handbuch der praktischen Seelsorge II. Ethik des Geschlechtslcbcns S. 299—407. (München, 1931). B. H. Merkelbach, Quaestiones
de cast, et lux. (Liège 1950). F. Tillmann, Katholische Sittenlehre IV. 2. Die Verwirklichung der Nachfolge Christi S. 93—124. (Düsseldorf 1936). A. Schmitt,
Grundzüge der geschl. Sittlichkeit (Innsbruck, 1924). Dynstee-Hchemann, Das
sechste Gebot im modernen Leben (Innsbruck, 1935). Pius XI. Casti con. 31. XII.
1930 (AAS XXll/539—592). Nicdermeycr, Handbuch der speziellen Pastoralmedizin, I. Das menschliche Sexualleben (Wien, 1949). ]. Fuchs, Die Sexualethik
des hl. Thomas von Aqu. (Koln, 1949). Hornstein-Faller, Gesundes Geschlechtsleben (Oiten, 1950). Lanza-Palazzini, Theol. Mor. Appendix de castitate et luxuria
(Taurini, 1953).
-) Cf. Cat. Rom. 111. 7. 3 et 5.

8

De castitate

QUAESTIO PRIMA
De castitate et pudicitia.
1. Castitas est virtus moralis, quae inclinat hominem ad recte utendum

facultate generativa excludendo vel moderando appetitum delectationis
venereae.
a. Obiectum materiale castitatis sunt omnes actus, qui relationem habent ad
prolis generationem. Appetitus naturalis, qui magna delectatione (venerea) allicit
ad actus generativos, post peccatum originale mentem hominis saepe perturbat;
virtutis castitatis ergo est concupiscentia conscientiae subiecta actus sexuales ordi­
nare secundum normam moralitatis i. e. secundum ordinem rerum in finem ultimum.
Obiectum formale castitatis est naturalis illa honestas, quae in principatu mentis
super vires sensitivas et in recte moderandis viribus propagationi speciei hu­
manae inservientibus deprehenditur.
b. Castitas est virtus annexa temperantiae. Temperantia, quae est una ex
virtutibus cardinalibus, moderatur appetitum sensibilem in iis, quae maxime
alliciunt, scilicet tum in delectationibus gustus (abstinentia, sobrietas) tum in
delectationibus carnis, quae cum generaione coniunctae sunt (castitas). Quilibet
homo nutrimento uti debet ut individuum conservetur; ideo in definitione ab­
stinentiae a cibo sermo est solum de moderatione. At non quilibet homo gene­
ratione uti debet, ut species conservetur; ideo in castitate praeter moderationem
etiam exclusio totalis locum habet.

2. Divisio, a. Castitas distinguitur in communem, quae in quovis vitae
statu abstinet ab abusu facultatis generativae et propriam determinati
status, quae moderatur hanc facultatem iuxta leges status.
b. Ratione status, cui convenire debet, triplex castitas distinguitur:
a. castitas iuvenilis, quae abstinet ab omni usu virium sexualium ad
tempus, scilicet usque ad tempus nuptiarum; β. coniugalis, quae abstinet
ab usu illicito in coniugio; γ. vidualis, quae post licitum usum ab eo in
posterum abstinet tempore vitae vel usque ad secundas nuptias.

c. Ratione modi^ quo servatur, distinguitur castitas imperfecta, quae
se continet ab illicitis et perfecta, quae se continet ab omnibus actibus
sexualibus etiam in matrimonio licitis.
Continentia vocatur voluntas perseverans servandi castitatem non obstantibus
difficultatibus; praecedit ergo et praeparat habitum acquisitum castitatis. Ex­
cellentiore modo continentia est studium perfectae castitatis.

3. De virginitate. 1. Virginitas seu castitas virginalis definitur fir­
mum voluntatis propositum ab omni usu facultatis generativae perpetuo
abstinendi in subiecto nunquam corrupto.
a. Physiologice solae personae feminei sexus dicuntur virgines, illae scii, in
quibus invenitur sic dictum signaculum virginitatis; plerique putant esse te­
nuem membranam (hymen) quae ostium vaginae partim occludat et in prima
copula rumpatur; moderni potius loquuntur de quadam constrictione orificii
vaginae, quae per copulam paulatim dilatetur, ita ut solum hinc inde scissio fiat;
quidquid sit, absolute certo signum non est, cum etiam priores concedant, eam
tam laxam esse posse, ut non scindatur.
Haec est illa virginitas, quae a Pontificali requiritur pro sollemni consecra­
tione virginum in monasteriis, quae solis virginibus reservatur, exclusis etiam

De castitate et pudicitia

9

honestis viduis et illis, quae invitae corruptae sunt, (nisi forte res occulta man­
sisset)'·') .
In ordine morali vero etiam viri dici possunt virgines’), et in utroque sexu
moralis integritas carnis nomine virginitatis appellatur. Nam in eodem actu
copulae, quo virginitas physiologica deponitur, etiam vir eundem rnoraliter
actum ponit; insuper uterque sexus per actus solitarios simile quid agit. Inde
ergo sensu morali integritas carnis pro utroque sexu consistit in immunitate a
plena satisfactione venerea. Haec inest hominibus a nativitate tanquam donum
naturae, fit autem materia virtutis, si voluntarie talem actum non admiserunt2
*4).
Huic materiali elemento accedere debet tanquam formale: propositum absti­
nendi perpetuo, ut ipsa virtus virginitatis habeatur.
b. Duo ergo ad virginitatem pleno sensu acceptam requiruntur, quorum alterum
est in mente, alterum autem in corpore: a. voluntatis propositum quod est virgitatis elementum formale, quocirca sine proposito servandi perpetuo castitatem
exsistere quidem potest actualis virginitas, at nec proprie virtus nec virtutis
praemium habetur; β. carnis integritas, quod est virginitatis elementum mate­
riale. Virginitas ergo materialis in sola integritate carnis consistit, et proinde
consensum in delectationem veneream non excludit; virginitas formalis in volun­
tate servandi castitatem consistit, etsi integritas carnis contra voluntatem
laedatur.
c. Virginitas a castitate perfecta eo differt, quod virginitas adsignificat subieatum nunquam fuisse libidine corruptum, est ergo castitas perfecta cum in­
tegritate carnis coniuncta; castitas econtra ab integritate carnis praescindit,
adeo ut castitatem perfectam servare possit, qui antea libidine iam corruptus sit.

d. Votum ad virginitatem non requiritur; plerumque autem voluntatis pro­
positum perpetuo abstinendi ab omni delectatione venerea voto firmatur; ideo
scribit s. Thomas: >virginitas, secundum quod est virtus, importat propositum
voto firmatum integritatis perpetuo *servandae 5). Addito hoc voto status vir­
ginitatis habetur.

2. Num virginitas sit specialis virtus a castitate distincta, controvertitur; dicendum videtur eam esse magis perfectionem castitatis. Nam
quoad elementum materiale, integritatem scii, carnis, nil est nisi effec­
tus servatae castitatis; elementum autem formale, L e. voluntas ser­
vandi integritatem eligitur aut ex ipso motivo castitatis, aut ex motivo
religionis vel caritatis, quo in casu exercitium virtutis castitatis ordi­
natur ad altiorem virtutem.
De Pudicitia, a. Pudicitia ex s. Thoma6) non est virtus specialis a
castitate distincta, sed est ipsa castitas, prout moderatur quosdam
actus minus principales, ad concupiscentiam carnis pertinentes, qui
actum principalem (copulam carna em) antecedunt et concomitantur,
scilicet aspectus, tactus, oscula, amplexus, sermones turpes etc. Casti­
tas ergo duo includit: puritatem (Reinigkeit) seu abstineniam ab omni
abusu virtutis generativae imprimis ab illicita effusione seminis; et
pudictiam (Schamhaftigkeit) seu abstinentiam ab omni actione, quae
ad luxuriam inducit.
2) Cf. Lessius, De iust. et hire I. 4. c. 2. n. 120. Ballerini-Palmieri 11. n, 1048.
’) Cf. Apoc. 14, 4, ubi viri virgines laudantur.
‘) Cf. Rituale rom. tit. 6. c. 7. Ex his intelligitur discrimen inter votum virgi­
nitatis et votum castitatis perfectae in subiecto numquam corrupto.
6) Summa 11. 11. q. 152. a. 3. ad 4.
e) II. II. 151, 4.

10

De castitate

b. Pudicitia a pudore dicitur. Pudor (Schamgefühl), qui potissimum
horret denudationem corporis, non ex assuetudine neque ex educa­
tione oritur, sed a natura inditus est, ita ut etiam in barbaris et incultis
gentibus reperiatur, et in feminis quidem maioris intensitatis et per­
fectionis quam in viris; finis autem, propter quem a Deo inditus est,
hic est, ut sit custos innocentiae hominemque iuvef in refrenando appe­
titu carnali. Quam ob rem hinc quidem curandum est, ut in adolescen­
tibus pudor excitetur, excolatur et conservetur, inde vero ut omnia
removeantur, quae pudicitiam offendere, imminuere et paulatim peni­
tus exstinguere possunt.

4. Quomodo virginitas amittatur. Virginitas multiplici modo amitti
potest: formaliter vel materialiter, reparabiliter vel irreparabiliter.
a. Virginitas solum formalis amittitur: a. per quodvis peccatum mor­
tale sive externum sive internum contra castitatem commissum; β. per
intentionem nubendi i. e. per voluntatem, ineundi et consummandi
matrimonium; per solum autem matrimonium sine voluntate illud con­
summandi virginitas non amittitur.
b. Virginitas etiam materialis amittitur per voluntariam violationem
carnis; in viris ergo per voluntariam pollutionem, in feminis per clau­
stri virginalis effractionem in copula carnali. Per violationem carnis
involuntariam prout accidit in viris per seminis effusionem in somnis,
non amittitur; in feminis vero per violentam oppressionem coram Deo
quidem non amittitur, in facie ecclesiae autem eiusmodi virgines cor­
ruptae censentur7).
Utraque ergo virginitas amittitur per actionem voluntariam, quae corporis
integritatem laedit. In facie ecclesiae tamen femina manet virgo, quamdiu clau­
strum virginitatis per copulam non fuit violatum, et vir manet virgo, quamdiu
feminam çarnaliter non cognovit.

c. Virginitas amittitur a. irreparabiliter per actum voluntarium, quo
corporis integritas laeditur; ergo per copulam voluntariam et per vo­
luntariam pollutionem: sicut enim uno peccato mortali irreparabiliter
amittitur innocentia, ita uno actu luxuriae consummatae irreparabiliter
amittitur virginitas, quae significat integritatem carnis nunquam volun­
tarie laesam; β. reparabiliter per voluntatem nubendi et matrimonium
consummandi et per quodvis peccatum mortale luxuriae non consum­
matae: manet enim integritas carnis, virtus autem amissa aut retracta­
tione aut poenitentia recuperari potest.
Nota. Si poenitens, qui contra castitatem peccavit, interrogat, num virginitatem
irreparabiliter amiserit, ordinarie praestat hoc non aperte declarare, sed pru­
denter dissimulare e. g. dicendo omne peccatum per poenitentiam reparari posse,
ne poenitens animum despondens atque afflictus curam conservandae castitatis
negligat.

7) Cf. 4. Eschbach, Disputationes physiol, theologicae2 (Romae. 1901) disp.
5. c. 2. a. 2.

Dc luxuria in genere

11

QUAESTIO SECUNDA
De luxuria in genere.

Articulus primus.

Dc natura luxuriae.
5. Declarationes. Duplex potissimum est propensio ab auctore natu­
rae homini indita, propensio in conservationem individui et propensio
in conservationem et propagationem speciei. Medium conservandi indi­
viduum est nutritio, medium conservandi et propagandi speciem est
commixtio sexuum in legitimo matrimonio. Sicut auctor naturae ad
facilius et certius obtinendum finem conservationis nutritioni addidit
delectationem gustus, ita ad facilius et certius obtinendum finem pro­
pagationis commixtioni sexuum addidit delectationem veneream carnis.
Luxuria est inordinatus appetitus vel usus delectationis venereae.
In hac definitione per verba appetitus vel usus actus interni et externi luxuriae
comprehenduntur. Inordinatus est, ut contingit e. g. in pollutione quia fit con­
tra finem a natura intentum, quae est generatio prolis. Venereum seu res vene­
rea proprie id dicitur, quod proxime ad generationem pertinet: copula, effusio
seminis seu pollutio et delectatio venerea. Si res venerea latius accipitur, adeo
ut integram materiam luxuriae comprehendat, ad eam pertinent etiam ea, quae
ad copulam et pollutionem disponunt: tactus et aspectus obscoeni et cogitationes
impurae. Ad declarandam itaque luxuriae naturam praestat imprimis tum mem­
brorum tum actionum, quae generationi inserviunt, brevem descriptionem ex
physiologia desumptam exhibere8).

1. Organa, quae in mare ad generationem perficiendam inserviunt,
potissimum tria sunt: testiculi, vesiculae seminariae et membrum virile
seu fistula urinaria, quae etiam virga vocatur. Et in testiculis quidem
post inceptam pubertatem semen virile seu sperma elaboratur, quod
elaboratum in vesiculas transmittitur, et suo tempore eiaculatur seu
eiicitur; eiicitur autem per fistulam urinariam seu membrum virile.
Semen ipsum est humor viscosus, in quo corpuscula continentur, quae
spermatozoïda appellantur. Per spermatozoïda, quae continet, semen
fit proli ficum. Praeter semen in testiculis (et ovariis) alia secretio in­
terior (hormona) elaboratur, quae in sanguinem transmissa libidinem
regulat et influxum exercet in differentias sexuales etiam secundarias.

2. Organa, quae in femina ad generandum hominem destinata sunt,
pariter tria numerantur: ovaria, in quibus inde ab annis pubertatis sin­
gulis mensibus ovulum maturescit; uterus seu matrix (Gebarmutter)
cum oviductu (Eileiter), per quem ovum iam maturum ex ovario deci­
sum lente progreditur atque in uterum transmittitur, tandem vagina seu
e) Cf. Eschbach 1. c. disp. I. c. 2—5. Antonelli I. n. 76—90. Vermeersch, De
castitate 5—10. Niedermeyer I. c. I. pg. 29—73.

12

De castitate

quidam canalis, qui ex utero usque ad externam corporis superficiem
protenditur. Os eius tenui pellicula, quam hymen vocant occluditur, vel
secundum alios, versus os vaginae membrana interior constringitur, ita
ut partim occlusa videatur; vocatur signaculum seu claustrum vir­
ginitatis.
De menstruatione. 1· In feminis peculiare phaenomenon notandum est, quod
menstruationem vocant. Hoc nomine significatur fluxus sanguinis, quem feminae
ex organis genitalibus singulis mensibus patiuntur, fluxus menstruus (menses)
propterea dictus. Per vaginam sanguis menstruus effluit, cuius hymen hanc ob
causam perforatus est. Tempore pubertatis menstruatio incipit et usque ad quin­
quagesimum circiter aetatis annum, quo tempore fecunditas cessare solet, per­
durat. Physiologice hoc phaenomenon in hunc modum explicatur. Ubi ovulum ex
ovario decisum est, (circa medietatem cycli menstrui) in ovario formatur cor­
pus luteum, quod sua secretione influit in uterum praeparandum pro foecundatione, et si haec locum non habet, ad evacuandum uterum; partes decisae epi­
thelii cum sanguine guttatim per organa genitalia effluunt. Fluxus iste ordinarie
per duos vel tres, quandoque etiam per plures dies perdurat0). Quandoque mu­
lierum affecta valetudo postulat, ut fluxus menstruus arte, ope scilicet medica­
mentorum, provocetur, quod quidem moraliter licitum est, quia hunc fluxum
nulla comitatur delectatio venerea; quandoque, si nimis frequens est, etiam re­
gulandus erit. Diuturnior irregularis plerumque signum est status morbosi.
2. Porro notandum est feminas tempore fluxus menstrui, praesertim primis,
quibus eum experiuntur, annis vehementes nervorum irritationes pati aliisque
incommodis vexari. Fieri autem non potest, quin hae corporis alterationes in
vitam moralem influxum exerceant. Et sane variis affectibus praesertim vero ira­
cundiae, anxietatis (scrupulorum) et tristitiae, quae usque ad melancholiam
quandoque augentur, eo tempore agitantur. Quapropter indulgentius ac benignius
tunc tractandae et propter defectus commissos non carpendae, sed potius ad
constantiam in bonis propositis monendae sunt*10).

6. Actus generationis. 1. Novi hominis origo postulat, ut ovum femi­
neum a semine virili fecundetur; quare absque unione et commixtione
utriusque sexus homo naturaliter generari non potest. Haec unio et
sexuum commixtio copula carnali seu concubitu perficitur; scilicet vir
membrum virile in vas femineum seu in vaginam immittere et semen in
inferiorem eius partem effundere debet. Spermatozoa dein propria sua
motione in uterum et ulterius in oviductus progrediuntur. Hac duplici
actione, penetratione vasis muliebris et seminatione virili, copula ex
parte viri absolvitur. Iam si sperma seminis virilis cum ovulo femineo
coniungitur rlludque penetrat, ovum fecundatur, adeo ut organismus
individui humani ex eo formari atque evolvi possit. Quoniam autem vas
femineum per hymen clausum est, patet primo concubitu signaculum
virginale virili membro rumpi atque ideo virginem deflorari.
Ex his patet discrimen inter generationem activam et passivam. Siquidem
activa generatio in copula carnali consistit in actione, qua membrum virile in
vas (vaginam) feminae immittitur et semen ibidem effunditur; haec a voluntate
humana pendet et ordinata esse debet, i. e. ita poni, ut ad finem suum apta sit;
generatio passiva consistit in unione seminis virilis cum ovulo femineo in or-

·) Cf. Niedermeyer I. c. I. 49 s.
io) Cf. A. Eschbach 1. c. disp. I. c. 3. a. 1. Niedermeyer 1. c. I. 112 s.

De luxuria in genere

13

ganis mulieris seu in fecundatione; haec altera sponte accidit, proinde ad ordi­
natum usum nil refert, an sequatur necne. Vir igitur ad generationem eo con­
currit, quod semen praebet; mulier vero eo, quod ovum subministrat et semine
virili fecundandum permittit. Si mulier tempore copulae ovum habet maturum
et semen virile ovo occurrit, semen cum ovulo coniungitur et hoc modo ovum
fecundatur, unde fit conceptio seu individui humani generatio.

2. Seminis virilis decisio et per virgam effusio, sive in copula sive
extra copulam accidit, cum vehementi membrorum genitalium commo­
tione ac voluptatis sensu perficitur. Pariter femina in congressu car­
nali cum viro membrorum genitalium irritationem et commotionem ipsa
patitur, quam ordinarie humoris vaginalis secretio consequitur, quae
cum maximo voluptatis sensu coniuncta est. Et hanc quidem secretio­
nem veteres femineam seminationem dicebant, quae modo ante, modo
post viri seminationem accidit. Eandem membrorum commotionem,
humoris vaginalis secretionem et carnalem voluptatem feminae etiam
solitarie extra copulam experiri possunt, quam quidem voluptuosam
effusionem pollutionem femineam dicunt. Ovulorum autem decisio
eorumque transitus in matricem natura ipsa duce in feminis sine delec­
tationis seu voluptatis sensu sponte peragitur.
3. Differentia utriusque sexus non in solis organis corporalibus, sed
et in parte sensitiva et rationali habetur. Quo fit, ut mas et femina na­
turae ductu trahantur ad se complendos et perficiendos in mutua unione
et traditione totius personae. Et sicut quaelibet tendentia in bonum
sibi proprium obtento bono delectationem affert, ita haec unio et
mutua traditio maxima delectatione, tum spirituali, tum sensibili, tum
corporali coniuncta est. Cum autem quaelibet delectatio sit propter
actum11), etiam moralitas eius a moralitate actus pendet. Si actus est
moraliter ordinatus et bonus, etiam delectatio bona est. Ita haec mutua
completio et perfectio cum sua delectatione etiam a Deo intenta est, et
ideo etiam finis copulae vocatur, utique in debita subordinatione sub
finem primarium actus coniugalis, qui est generatio prolis, (n. 67.)
Delectatio autem praesertim corporalis allicit ad abusum functionis
generativae, et tunc sermo est de delectatione venerea prohibita.

NB. Praeter fines intrinsecos in contrahendo matrimonio etiam fines
extrinseci intendi possunt, ut augmentum divitiarum vel negotii, gene­
ris splendor, forma corporis etc.12)
7. Delectatio venerea, quae etiam carnalis vel libidinosa dicitur, est
delectatio orta ex commotione organorum et humorum generationi in­
servientium. Natura sua est actus appetitus sensitivi, cui placet sensus
voluptuosus in organis genitalibus exsistens; sed ipse etiam sensus
voluptuosus delectatio venerea dici potest.
Delectatio definitur quies seu complacentia appetitus in bono praesenti seu
possesso. Natura sua igitur delectatio est actus appetitus, qui sibi complacet de
aliquo bono. Homo per diversas potentias, quibus instructus est, bonum suum
assequitur; bonum spirituale per potentias superiores, bonum sensibile per po-

ii) Cf. s. Thom. Contra gen. 3, 26.
1i:) Cf. Cat. Rom. 11. 8, 14.

14

De castitate

tentias inferiores, illudque assequitur, eo quod potentia obiectum sibi conveniens
attingit et activitate sua circa illud versatur. Iam vero quoties potentia humana
quaecunque sive rationalis sive sensitiva circa obiectum suum agendo versatur,
oritur in appetitu delectatio; in voluntate quidem, si intellectus, in appetitu sen­
sitivo, si sensus suum obiectum possidet. Sed etiam ipsa potentia in obiecto
tamquam in bono suo quiescit, et potentiae quidem intellectuales spiritualiter,
sensitivae vero sensibiliter in eo quiescunt, i. e. possessio obiecti cum grato
quodam affectu et sensu potentiae coniuncta est. Iam vero non solum compla­
centia appetitus, sed etiam gratus iste affectus et sensus, quo potentia suo ob­
iecto fruitur, ad delectationem pertinet eiusque obiectum constituit. Pro diversa
ergo ratione bonorum, quae homo appetit et ope potentiarum suarum acquirit
et possidet, diversa distinguitur delectatio in appetitu sive superiore sive in­
feriore.
a. Delectatio pure spiritualis est delectatio, quae oritur ex cognitione alicuius
rei, ut quando quis gaudet de cognitione diu quaesita alicuius veritatis; vel ori­
tur ex ipsa re cognita, ut quando quis gaudet de veritate, cuius pulchritudinem
cum delectatione considerat. Haec delectatio tota residet in voluntate, cui placet
cognitio veritatis vel ipsa veritas cognita, et moraliter bona vel mala est, prout
id, quod placet bonum vel malum est.

b. Delectatio sensibilis est delectatio orta ex perceptione obiecti sensibilis,
quod potentiae sensitivae apte proportionatum est. Haec delectatio natura sua
est grata et amoena affectio, quae in ipsis organis sensuum percipitur e. g. ex
olfactu floris, ex aspectu coeli, ex auditione musicae, ex gustu sachari, ex tactu
rei lenis etc., de qua quidem affectione delectatur appetitus sensitivus. Tactus
vel visus in his placet et per se quidem absque commotione venerea; ideo haec
delectatio per se indifferens est.
c. Delectatio venerea vel carnalis est delectatio orta ex commotione organorum
generationi inservientium. Excitari potest non solum contrectatione harum par­
tium, sed etiam aliarum, immo etiam per alios sensus et phantasiam. Percipitur
primario in partibus genitalibus, (in viro praesertim in glande, in muliere in
clitori, vagina vel etiam in utero) participantibus etiam ailiis corporis partibus
et animi affectu grato.
d. Praeterea existunt delectationes quasi intermediae; sic amor personae al­
terius sexus, si fundatur in qualitatibus spiritualibus, potest afferre delectatio­
nem pure spiritualem, potest vero etiam redundare in appetitum sensitivum et
delectationem spiritualem sensibilem secum ferre, quae per se moraliter indiffe­
rens est, ut habetur in amore matris ad filium, inter fratres et sorores, inter
veros amicos, qui non quaerunt corporales demonstrationes, sed tranquille de­
lectantur in qualitatibus intellectualibus, moralibus, supernaturalibus. Sed inter
alias personas, praesertim si fundatur in qualitatibus corporalibus et quaerit
delectationes sensibiles, similis fit amori coniugali et periculum maius vel minus
delectationis venereae inducit.
Simili modo delectatio sensibilis potest esse pure sensibilis, quae oritur ex
obiecto, quod ex se non est aptum ad excitandum sensum venereum ut delectatio
orta ex olfactu floris, ex tactu rosae; ei sensualis (sensibilis-camalis alii dicunt),
quae oritur ex obiecto, quod ex se aptum est ad provocandum sensum venereum,
ut delectatio orta ex tactu vel osculo feminae, pueri, puellae. Etiam haec tota
residet in appetitu sensitivo, vehementior evadit, si oritur ex visu, tactu, am­
plexu, osculo personae tenero affectu adamatae, et coniuncta est cum aliqua de­
lectatione carnali, proinde mixta est et extra matrimonium non amplius potest
dici indifferens.
Denique praeter delectationem cuilibet sensui propriam existit etiam aliqua
delectatio sensibilis communis, quae in toto corpore sentitur ex commotione vel
pressione sanguinis vehementiore, agitato pulsu cordis et anhelitu, varia affec­
tione nervorum et musculorum. Haec affectio potest haberi iam in exspectatione,
repraesentatione, magis adhuc in praesentia personae vel rei, quae spiritualiter
vel sensibiliter delectat. Sed cum similis affectio corporis etiam delectationem
carnalem comitetur hanc excitare potest. Constituit ergo periculum delectationis

De luxuria in genere

15

venereae plus vel minus grave, prout subiectum vel obiectum vel utriusque rela­
tio plus vel minus disponit ad delectationem veneream.

8. Distinctio delectationis venereae.
Delectatio venerea duplex
esse potest: completa et incompleta. Completa ea est, qua naturam
satiat, quae scilicet usque ad ultimum terminum, qui in re venerea pos­
sibilis est, procedit; incompleta ea est, quae naturam non satiat, quae
scilicet ex turpi commotione oritur, quin ad ultimum terminum pro­
cedat
a. Si organa, quae generationi inserviunt, excitantur, ex eorum irritatione et
commotione delectatio venerea percipitur. Omnis autem commotio membrorum
genitalium eo tendit, ut semen resolvatur atque eiciatur. Porro in resolutione et
effusione seminis, sive cum copula sive absque copula accidit, delectatio com­
pleta percipitur; quodsi commotio usque ad hunc terminum effusionis non pro­
cedit, delectatio venerea incompleta habetur.
b. Etsi pueri ante pubertatem semen virile nondum habent, tamen capaces
sunt delectationis carnalis completae: ex turpi enim commotione usque ad ulti­
mum terminum aucta haec delectatio percipitur et coniuncta est cum effusione
humoris glandularum absque spermatozois.
c. Pari modo feminae, quae verum semen non habent, delectationem veneream
completam ex commotione membrorum genitalium percipere possunt. Delectatio,
quae naturam satiat, in feminis cum separatione cuiusdam humoris (vaginalis
vel glandularum) coniuncta est, qui modo ad extra, modo solum in interiores
partes, in uterum seu matricem diffunditur. Sed sunt mulieres, qui talem secre­
tionem numquam senserunt, et tamen gravidae evaserunt.

9. Luxuria (Unkeuschheit) proprie est abusus facultatis generativae
contra ordinem a Deo statutum. Quod autem allicit ad talem abusum,
est delectatio venerea; unde, quamvis delectatio sit propter actum et
ab eo habeat moralitatem, factum est, ut a plerisque auctoribus luxuria
definiatur inordinatus usus vel appetitus delectationis venerae.
Ordo naturae a Deo statutus is est, ut usus delectationis venereae solum in
legitimo matrimonio et iuxta matrimonii leges fiat: delectatio enim est propter
actum, et haec quidem propter actum generationis, qui solum in legitimo matri­
monio licite perfici potest. Consistit ergo luxuria in delectione venerea volun­
tarie admissa extra matrimonium, vel in matrimonio quidem, sed extra matri­
monii leges.

Impudicitia (Unschamhaftigkeit) est voluntaria occupatio circa ea,
quae delectationem veneream inducunt sive cogitatione, sive aspectu,
sive tactu (osculo, amplexu) vel permissu horum. Ergo in actibus im­
pudicitiae delectatio venerea per se non continetur nec est necessario
cum eis coniuncta, sed hi actus eius periculum et frequenter eam reipsa
inducunt.

10. Divisio luxuriae, a. Luxuria vel est completa (consummata), si
ad ultimum terminum naturalem pertingit; vel non-completa, si ulti­
mum terminum naturalem non attingit. Quando ultimum terminum
naturale attingit, in viris effusio seminis, in feminis ordinarie effusio
humoris vaginalis intervenit.
Luxuria completa et incompleta tum viri, tum feminae specifice ao invicem
I

16

De castitate

distinguuntur, sicut in qualibet materia (furto, homicidio) actus plene perpetra
tus ab inchoato13)

b. Luxuria completa vel consummata vel est iuxta naturam, si effec­
tus generationis per se possibilis est; contra naturam, si effectus gene­
rationis per se impossibilis est.
c. Luxuria non-completa vel est luxuria proprie dicta, in qua ipsa
delectatio venerea habetur, vel impudicitia, in qua delectatio venerea
non habetur.
d. Impudicitia vel est interior, quae in actibus internis luxuriam pro­
vocantibus phantasiae, intellectus et voluntatis consistit, vel exterior,
quae in actibus externis luxuriam provocantibus consistit.
e. Luxuria ratione intentionis alia est directe, alia indirecte volita.
Illa habetur, quando delectatio venerea in se intenditur: haec habetur
quando in se aliud (e. g. aspectus, lectio) intenditur, ex quo praeter
intentionem delectatio carnalis oritura praevidetur.

Articulus secundus.

De malitia luxuriae.
11. Principia. Propria malitia luxuriae in eo consistit, quod homo

(ut plurimum· propter delectationem veneream) abutitur facultate generativa contra eius finem.

1. Luxuria directa et in se volita grave peccatum est. a. Grave pec­
catum est, in re magni momenti ordinem a Deo, auctore naturae statu­
tum pervertere; atqui hic ordo per luxuriam pervertitur; ordo actuum et
finis intrinsecus facultatis generativae iste est, ut in actum deducatur
solum a duobus in unum principium generationis et educationis stabi­
liter coniunctis, et eo modo, quo generatio sequi possit.
b. Gravis inordinatio est, aliquid, quod ordinatur in bonum speciei
et novi hominis existentiam, pro solo commodo privato usurpare; gravis
inordinatio est, in re magni momenti rationem suam subordinare pas­
sioni concupiscentiae. Atqui hoc fit, ubicumque delectatio venerea extra
matrimonium directe intenditur.
c. Insuper graviter illicitum est, quod, si non prohiberetur, in gravis­
simum damnum cederet generis humani; atqui si homines licite possent
frui delectatione venerea et hac ratione concupiscentiam sedare extra
matrimonium, onera matrimonii cum gravissimo detrimento generis
humani plerique recusarent, nec sufficienter provisum esset bono spe­
ciei, i. e. propagationi generis humani.12
12 ) I. II. 72,7. Cf. De principiis n. 330. Merkelbach, Summa theol. mor. 1. n.436.

De luxuria in genere

17

d. Ideo cuiusvis generis luxuria graviter a Deo prohibetur, cum nu­
meretur inter peccata, quae a regno Dei excludunt. Manifesta sunt
opera carnis, quae sunt fornicatio, immunditia, impudicitia, luxuria...
qui talia agunt, regnum Dei non consequenlur14). Omnis fornicator aut
immundus . .. non habet hereditatem in regno Christi et Dei13) Nolite
errare, neque fornicarii... neque adulteri, neque molles, neque mas­
culorum concubitores ... regnum Dei possidebunt™).
a. Etsi hisce textibus non omnia peccata luxuriae enumerentur, ex iis tamen
colligitur omnia esse gravia, tum quia gcnerice opera carnis, tum quia supremae
luxuriae species, actus scilicet perfecti (pollutio, sodomia, fornicatio) et actus
imperfecti (immunditia, impudicitia) tamquam peccata gravia exhibentur17).
b. Quamvis peccatum luxuriae non censeatur inter peccata mortalia gra­
viora18*), ei tamen, si ab homine Christiano patratur, convenit peculiaris, quaedam
foeditas, quae in aliis peccatis non reperitur, eo quod hocce peccatum in proprio
corpore committatur. Corpus enim Christiani in baptismo Christi sanguine ab­
lutum, per inhabitantem Spiritum Sanctum Dei templum factum est; per pecca­
tum autem luxuriae hoc corpus, sacramentorum, praesertim eucharistiae, recep­
tione sanctificatum, quippe quod obiectum fiat peccati, profanatur atque ex­
secratur10).

2. Delectatio venerea directe volita non admittit parvitatem materiae,
ideoq/ue semper, quantumvis exigua et brevis, mortale peccatum est.
Nam in qualibet, etiam brevi et exigua delectatione venerea tota illa
inordinatio invenitur, de qua supra dictum est. Insuper quaevis delec­
tatio venerea directe quaesita vel libere admissa, quamvis exigua homi­
nem exponit proximo periculo graviter peccandi; delectatio en:m vene­
rea semel libere admissa vel quaesita naturali vi et necessario rapit ad
delectationem completam20).
a. Ratio, ob quam alia quidem peccata, quae homo contra se ipsum vel contra
proximum committit, parvitatem materiae admittant, peccata autem luxuriae
eam non admittant, haec est, quod in peccatis v. g. contra iustitiam vel cari­
tatem materia ita decrescere potest, ut non amplius habeatur tota deordinatio,
quia alter non est graviter rationabiliter invitus vel tristis. Praeterea illa in
parva materia admissa non coniiciunt in proximum periculum graviter peccandi,
haec vero ob summam humanae naturae propensionem in delectationes carnis in
eiusmodi periculum coniiciunt. Quod quidem periculum innuit etiam s. scriptura.
multos enim vulneratos deiecit, et fortissimi quique interfecti sunt ab ea11).
b. Quamquam erant antiqui casuistae, qui putarent delectationem non esse
peccatum grave nisi octavam partem delectationis venereae completae attingeret,
semper erat sententia communis delectationem veneream illicite quaesitam esse
peccatum ex toto genere grave. Iam Clemens VII. (1592—1605) et Paulus V.
(1605—1621) mandaverunt, ut Inquisitioni denuntiarentur, qui dicerent osculum,
amplexus, tactus ob delectationem habita non esse mortalia. Claudius Aquaviva,
Praepositus Generalis S. J. severe praecepit, ne quis e S. J. auderet defendere
n) Gal. 5, 19 ss. ,5) Eph. 5, 5. ,e) 1. Cor. 6, 9 ss. ”) Ballcrini-Palmieri II. n. 965.
18) A. Adam, Der Primat der Liebe. Kevelaer 1940, 144. le) Cf. 1. Cor. 6, 11—19.
î0) Propositio 40. ab Alexandro VII damnata: Est probabilis opinio, quae dicit,
esse tantum veniale osculum habitum ob delectationem carnalem et sensibilem,
quae ex osculo oritur, excluso periculo consensus ulterioris et pollutionis (Dz.
1140). Non consentiunt quidem autores in exponendo sensu huius propositionis.
Secundum Viva falsa est, quia affirmat delectationem veneream (haec enim est
carnalis delectatio propositionis) ex osculo quaesitam venialem esse, si exclusum
sit periculum ulterioris consensus et pollutionis. n) Prov. 7, 26.
2 Noldln, De castlUte.

18

De castitate

sententiam de parvitate materiae in venereis esse tolerabilem. S. Officium ad
quaesitum, num confessarius sollicitans propter parvitatem materiae sit de­
nuntiandus respondit die II feb. 1661 „Cum in rebus venereis non detur parvitas
materiae, et si daretur, in re praesenti non dari.. esse denuntiandum/' (Dz5005).
Benedicius XIV. die 1 jun. 1741 hoc Responsum explicite approbavit et con­
firmavit, ut videri potest Documento V. Codici J. C. adiecto § I.8*)

3. In delectatione venerea indirecte tantum volita admitti debet par­
vitas materiae. In hoc namque casu consensus voluntatis solum fertur
in causam, quae delectationem provocat et excitat; eius ergo malitia
desumenda est ab influxu in delectationem veneream; atqui sunt cau­
sae, quae leviter tantum influunt in commotionem turpem; has ergo
causas velle leve tantum peccatum contra castitatem constituit.
NB. Si ergo quandoque dicitur, in materia sexti praecepti non dari
peccata levia, hoc falsum est, nisi addantur restrictiones: 1. valet de pec­
catis contra castitatem, non autem de peccatis contra pudicitiam, quae
admittunt parvitatem materiae; 2. valet solum de directe voluntario
peccato; indirectum potest esse leve; 3. valet solum de actu perfecte
humano; nam etiam peccata ex toto genere gravia fiunt levia ex imper­
fectione actus et conscientia erronea22®).

12. Principium de gravitate delectationis venereae in causa volitae.
Delectatio venerea indirecte seu in causa volita tantum est peccatum,
quantum est ipsa causa in genere luxuriae. Si ergo causa grave pecca­
tum est in genere luxuriae, effectus turpis delectationis in grave pecca­
tum, si causa in genere luxuriae leve peccatum est, effectus delectatio­
nis in leve peccatum imputatur. lam vero grave peccatum in genere
luxuriae est quaelibet actio, quae natura sua in excitandam libidinem
graviter influit et ita quasi inchoatio illius est; in genere luxuriae leve
peccatum est actio, quae natura sua leviter tantum in excitandam libi­
dinem influit.
a. Delectatio venerea in causa volita habetur qualibet actione deliberate po­
sita, quae causatura praevidetur commotionem turpem et delectationem vene­
ream sive incompletam sive completam, quin tamen iste effectus intendatur, lam
quaeritur de gravitate peccati luxuriae, quod ab eo committitur, qui ponit cau­
sam excitantem delectationem, qui e. g. legit obscoena vel balneo utitur, etsi
praevideat secuturam commotionem veneream. Atqui gravitas pecati luxuriae,
quod eiusmodi causam ponens committit, non desumitur ex gradu malitiae,
quae ex se inest actioni causanti turpem delectationem, sed ex gravitate influxus,
quem haec actio in illam excitandam exercet. Ideo fieri potest, ut actio causans
delectationem in se grave peccatum sit, ratione luxuriae autem leve tantum.
Sic si quis se inebrians praevidet pollutionem in ebrietate secuturam, inebriatio
in se est grave peccatum, ratione luxuriae autem leve, quia leviter tantum in
eam influit.
b. Sunt actiones, quarum aliae turpem motum causant, per se, aliae eum cau­
sant per accidens. Per se illum causant actiones, quae natura sua aptae sunt ad
excitandam delectationem veneream et proinde ad generationem ordinantur ut
aspectus, tactus, imaginatio turpis (ergo in genere: luxuria incompleta vel im­
pudicitia); per accidens illae, quae ad generationem nullo modo pertinent. Sunt
homines, qui ex actionibus (imaginatione, aspectu), quae ad venerea nullatenus
referuntur, occulta vi vehementer excitantur.
88 ) Sporer-Bierbaum 111. tret. 10, n. 690. Ruland, Handbuch 11. 361. Woutcrs,
De virtute castitatis et vitiis oppositis, n. 63. Haring, Das Gesetz Christi, oppo­
sitam sententiam dicit „temerariam.“ pg. 1137.
’-■·) Cf. principiis n. 317 et 318.

De luxuria in genere

19

c. Actionum, quae turpem motum per se causant, aliae natura sua proxime et
notabiliter in illum effectum influunt, ex quibus scilicet semper aut fere semper
turpis effectus sequitur; aliae natura sua remote et leviter tantum in motum
turpem influunt, ex quibus nempe raro malignus effectus oritur. Actiones, quae
extra genus luxuriae sunt et solum per accidens turpem motum excitant ut im­
moderate comedere et bibere, equitare, balneo uti, certo situ sedere vel cubare
etc., illis actionibus accensentur, quae remote et leviter tantum in turpem effec­
tum influunt; quodsi quandoque graviter influant, id non ex natura actionis sed
ex complexione subiecti procedit.
Nota 1. Sunt auctores, qui causas per accidens influentes ita distinguunt ut
eas, quae ex speciali dispositione subiecti vehementer excitant, graviter illicitas
dicant, si rarae sunt et facile caveri possunt, leviter vero illicitas, si frequentes
sunt et ideo sine maximo incommodo caveri non possunt. Sunt e. g. qui ex
aspectu pedis feminei, sunt, qui ex aspectu iugulationis animalium vehementer
excitentur. Qui priore aspectu sine causa delectantur, leviter, qui posteriore,
ex hac sententia graviter peccant. Verum omittenda est haec distinctio, cum
gradus malitiae, quae eiusmodi actionibus inest, non ex actuali influxu, quem in
particulari casu exercent, sed ex influxu, quem ex natura sua exercent, desu­
menda sit; ex se et ex sua natura autem eiusmodi actiones nullatenus aut leviter
tantum influunt et solum per accidens in determinato individuo peiorem effectum
producunt.
Nota 2. Quoad propositionem istam de gravitate delectationis venereae in
causa volitae haec moneri debent: a. Supponitur non adesse iustam causam
ponendi actionem, ex qua oritura praevidetur turpis commotio: exsistente enim
eiusmodi causa licet actionem ponere, β. Supponitur non adesse consensum in
evenientem delectationem: omnis enim eiusmodi consensus grave peccatum est.
γ. Actio, quae causatura praevidetur carnalem delectationem, sine causa posita
peccatum est, etsi pravus effectus reipsa non sequatur; quodsi iste effectus se­
quitur, non solum actio in se peccaminosa est, sed etiam pravus effectus agenti
imputatur, et quidem sub gravi vel levi, prout causa graviter vel leviter in eum
influit. δ· Quod hic de causa delectationis venereae statuitur, valet etiam de
causa pollutionis: nam eadem actio, quae excitatura praevidetur commotionem
veneream, in iis, qui pollutionis capaces sunt, causare potest etiam pollutionem
seu commotionem cum pollutione coniunctam.

13. Corollaria. Delectatio igitur venerea (vel pollutio) in causa vo­
lita grave est peccatum, si ipsa ,causa ex se graviter in turpem commo­
tionem influit. Sed experientia constat ab una eademque actione non
omnes aequali modo commoveri: quod enim iuvenem vel calidum vehe­
menter excitat, id senem vel frigidum parum aut nullatenus ad libidi­
nem movet. Hinc ad taxandum peccatum, quod delectatione indirecte
voluntaria in particulari casu committitur, haec notanda sunt:
a. Actiones, quae natura sua graviter excitant, semper grave pecca­
tum sunt, et ideo sub gravi caveri debent, excepto solo casu, quo quis
experientia certo sciat se eiusmodi actione graviter non commoveri.
Actiones graviter excitantes e. g. sunt: >cogitatio practica vivacior de vene­
reis; tactus in partes obscoenas alterius personae exercitus, nisi forte prorsus
transeunter fiat in persona eiusdem sexus sine pravo affectu; aspectus personae
plane nudae alterius sexus voluntarie continuatus; immo etiam aspectus viri in
pectus nudum feminae, aut aspectus picturae obscoenae, saltem si contin-uatur
commotione iam exortae23).
M) Lehmkuhl I. n. 1031.

De castitate

20

b. Actiones, quae natura sua leviter tantum commovent, nunquam
grave peccatum sunt, ne in illo quidem, qui forte propter subicctivam
dispositionem vehementius se excitari sciat; ideo nemo sub gravi eas
cavere tenetur.
Actiones leviter commoventes e. g. sunt: >tactus vel aspectus in partes in­
honestas proprii corporis obiter factus; tactus feminae non inhonestus obiter
factus et levis; apprehensio manus illius; osculum leve ex causa honesta; collo­
quium vanum cum femina; aspectus pectoris illius non fixus, a fortiori alii le­
viores aspectus
*
24).
Nota 1. Inferius, ubi agitur de actibus luxuriae imperfectis, quantum in hac
re valde ardua fieri potest, accurate determinabitur, quae actiones natura sua
graviter, quae vero leviter in commotionem veneream et pollutionem influant.
Nota 2. Auctores recentes post s. Alphonsum-5), qui secutus est Salman·
licenses'2*'), praeter actiones graviter et leviter influentes distinguunt actiones
mediocriter influentes. Verum ne haec materia, quae in praxi frequentissima est,
maioribus, quam par est, difficultatibus implicetur, praestat redire ad theoriam
illorum veterum auctorum, qui actiones delectationem veneream causantes ad
duo tantum genera revocant, ad causas graves et leves. Etenim, ut recte notat
Berardi2'), quae dicuntur causae mediae, natura sua causae leves sunt, graviter
autem influunt in turpem effectum vel ex diuturnitate actionis vel ex pravo
affectu agentis, quo in casu ad causas graves referendae sunt. Sic inter causas
medias numeratur aspectus picturae obscoenae; sed eiusmodi aspectus ordinarie
per se graviter non commovet, nisi diutius protrahatur vel affectu libidinoso
peragatur28).

Num detur ignorantia invinicibilis circa peccata luxuriae.
a. Facilius admittitur ignorantia invincibilis quoad cogitationes im­
puras et prava desideria, si sint inefficacia.
b. Quoad desideria autem efficacia ea difficilius conceditur: qui enim
cognoscit malitiam actionis externae et nihilominus eam exsequi pro­
ponit, etiam cognoscere debet se velle rem malam.-In casu ergo parti­
culari indagandum est, num revera adfuerit ignorantia invincibilis.

c. Etiam quoad malitiam pollutionis dari potest ignorantia invinci­
bilis, praesertim in puerili aetate.

d. Immo etiam quoad alia peccata dari potest ignorantia invincibilis
in iis adiunctis, in quibus eiusmodi actiones licitae videri possunt; sic
sponsis oscula etiam minus honesta et coniugibus in specialibus ad­
iunctis difficillimis onanismus videri potest licitus2-1).
Qui ex ignorantia invincibili putant actionem pravam, quam exercent, aut non
esse peccatum aut non esse mortale, omnino monendi et docendi sunt, ubi igno­
rantia ipsis nocet; id autem contingit, si non moniti m periculo sunt contra­
hendi consuetudinem pravam se polluendi, quam postea difficillime emendabunt.
Poenitentes vero, qui turpis peccati, cui assueti sunt, gravitatem quidem cognos­
cunt, sed specificam malitiam ignorant, de hac monendi non sunt, quia eiusmodi
monitio vix ullius utilitatis est et solum efficit, ut multiplicentur peccata formalia.
2I) Lehmkuhl ibid.

») Cf. 1.4. o. 4R4.
M)
27)
28 )
2β)

Cf.
Cf.
Cf.
Cf.

tr. 26. c. 7. n. 37.
Praxis confess? 1. η. 876.
Gènicot I. 399.
De principiis π. 115.

I

De peccatis luxuriae consummatis

21

QUAESTIO TERTIA
De peccatis luxuriae consummatis.
14. Declarationes. Peccata consummata illa dicuntur, in quibus
delectatio usque ad satietatem habetur. Duplicis generis sunt: alia
iuxta naturam, in quibus actus ita ponitur, ut ex se aptus sit ad gene­
rationem hominis; alia sunt contra naturam, in quibus actus ineptus est
ad hominis generationem. Quare peccata contra naturam per se gra­
viora sunt peccatis luxuriae iuxta naturam.
a. Peccata iuxta naturam numerantur sex: fornicatio, adulterium, in­
cestus, stuprum, sacrilegium et raptus. Haec peccata specifice inter se
differunt, non quidem ratione luxuriae, sed propter aliam specialem cir­
cumstantiam: virtuti enim castitatis eodem modo opponuntur, singulis
autem superadditur circumstantia, quae proprie non est contra casti­
tatem, sed contra aliam virtutem.
b. Peccata contra naturam sunt quattuor: pollutio, sodomia, bestialitas et onanismus. Haec peccata ratione luxuriae specie ab invicem
differunt, quia singula includunt specialem deformitatem et oppositio­
nem contra virtutem castitatis.

Articulus primus.

De peccatis iuxta naturam.
15. De fornicatione. Definitio. Fornicatio est copula soluti cum so­
luta ex mutuo consensu.
a. Copula est actus ad generandam prolem idoneus. Dicitur copula perfecta,
quae consistit in penetratione vasis feminei cum seminatione ibidem facta, et
copula imperfecta (inchoata), quae consistit in penetratione vasis feminei ad
generationem destinati, sed absque seminatione ibidem facta. Solutus dicitur,
qui excepto castitatis praecepto nullo alio vinculo sive matrimonii sive voti vel
ordinis sive cognationis ligatur. Ex consensu additur, ut fornicatio a stupro
distinguatur.
b. Copula imperfecta eo sensu, ut usque ad seminationem non procedatur vel
prius abrumpatur, non est fornicatio (nisi forte intentionalis), sed tactus im­
purus cum delectatione venerea, quae potest in altera parte completa esse.
Copula imperfecta autem, in qua semen ex industria extra vas femineum effun­
ditur, non est simplex fornicatio, sed onanistica, quae specie differt, cum sit
contra naturam.

16. Ad fornicationem referuntur concubinatus et meretricium.
1. Concubinatus est frequens copula cum eadem persona ad quandam similitudinem cum vita coniugali. Frequens copula, quae fit magis
ex occasione vel infirmitate, nondum constituit concubinatum, sed

22

De castitate

accedere debet intentio vivendi more coniugum, quae intentio potest
esse explicita in aliquo facto vel pacto (communi habitatione) — tunc
pauci actus iam sufficiunt; vel potest esse implicita, — tunc maior fre­
quentia requiritur, quae illam habitualem relationem demonstret.
Differt ergo a fornicatione vaga, eo quod addit habituale proposi­
tum continuandi peccatum cum eadem persona.

De modo agendi cum concubinariis.
a. In foro externo: Laid qui publice (in sensu c. 2197, n. 1) in
concubinatu vivunt, sunt coram Ecclesia publici peccatores, ideoque
excludantur ab actibus legitimis ecclesiasticis30), imprimis a munere
patrini in sacramentis baptismi et confirmationis, a iure patronatus
exercendo31), arceantur a susceptione sacramentorum32), priventur
sepultura ecclesiastica33).
Clerici concubinarii monitione inutiliter praemissa cogantur ab illi­
cito contubernio recedere et scandalum reparare: suspensione a divi­
nis, privatione fructuum officii, beneficii, dignitatis, servato ordine pro­
cedendi statuto in cc. 2176—2181 contra clericos concubinarios34).
Si concubinatum firmare conantur matrimonio, etiam civiliter tan­
tum, attentato, clerici et professi votorum sollemnium eorumque com­
plices plectuntur insuper excommunicatione 1. s. simpliciter S. Sedi
reservata, professi vero votorum simplicium perpetuorum (eorumque
complices) excommunicatione 1. s. Ordinario reservata35).
NB. Codex publicum concubinatum ab Ordinariis immediate puniri
iubet, quia leges civiles huic delicto nimis indulgent, immo divortium
civile concedentes concubinatum adulterinum formis legalibus initum
publica auctoritate protegunt3®).
b. In foro interno concubinarius, quia versatur in occasione proxima
peccandi et quia saepissime grave dat scandalum, absolvi non potest
nisi occasione relicta et scandalo efficaciter reparato, ut plurimum se­
paratione a concubina vel celebrato matrimonio canonico.
Ideo Alexander VII. damnavit propositionem 41: »Non est obligandus concu­
binarius ad eiciendam concubinam, si haec nimis utilis esset ad oblectamentum
concubinarii, vulgo »regalo«, dum deficiente illa nimis aegre ageret vitam et
aliae epulae taedio magno concubinarium afficerent et alia famula nimis diffi­
cile inveniretur
*
37). >Dantur tamen casus, in quibus concubinarius vel concubina
aliunde dispositi, quin statim separentur, absolvi possunt, ut puta si secus gravis
infamia pro ipsis vel pro aliis magnum eveniret scandalum
*
38).

2. Meretricium est status feminae omnibus prostitutae sive lucri sive
libidinis explendae causa. Ut meretrix dici possit, saltem plures quam*··)
î0) C. 2357, § 2.
51 ) c. 2256, 2.
·’) Cf. De sacr. n. 37.
83) c. 1240, § 1, 6.
8<) c. 2359, § 1.
81) c. 2388.
80) Vermeersch-Creusen, Epit. iur. can. 111. 559.
’7) Dz. 1141.
··) S. Alph. III. 435 seq.; Ojetti, Synopsis s. v. concubinatus; Cf. etiam SchôlHg, Die Verwaltung der heiligen Sakramente8 (1946) § 84 „lm Konkubinat und
in ungiiltigen Ehen lebende Ponitenten".

Dc peccatis luxuriae consummatis

23

duos admittere debet. Etiam huius peccati propria malitia in prava
voluntate cumulandi peccata consistit.
Nota. Fornicarii interrogandi sunt, num proles ex fornicatione nata sit, num
generationem impediverint vel abortum procuraverint, num prolem natam forte
neglexerint. Quoad meretrices notandum est, plerumque per talem abusum or­
ganorum generationem impediri.

17. Malitia. 1. Fornicatio semper est peccatum mortale: graviter
enim tum iure naturae tum iure positivo prohibetur.
a. Iure naturae. Dixerat Caramuel fornicationem solo iure positivo illicitam
esse, sed falso: nam adversatur bono prolis atque ideo propagationi generis
humani. Sane, qui fornicantur, quaerunt vagum concubitum i. e. delectationem
veneream copulae absque obligationibus et oneribus matrimonii; atqui vagus
concubitus vergit in perniciem societatis humanae: proli enim, cuius apta edu­
catio non solum curam matris, sed etiam curam patris exigit, non satis provi­
detur; ergo graviter iure naturae prohibetur. Et licet per accidens a fornicario
proles bene educaretur, semper tamen fornicatio grave peccatum est, quia con­
siderandum est, quod communiter et ordinarie, non quod per accidens evenit3®).
b. Iure positivo. S. Paulus locis supra (n. 11.) citatis fornicationem peccatis
accenset, quae a regno coelorum excludunt; insuper 1. Cor. 6, 15 ss. multis
rationibus internis deformitatem fornicationis ostendit.

2. Concubinatus et meretricium specifice a fornicatione non diffe­
runt, quare circumstantia concubinatus et meretricii per se in confes­
sione declarari non debet; per accidens autem propter occasionem pec­
cati confessario, praesertim interroganti, declaranda est. Ex magno
numero peccatorum, quae accusantur, confessarius facile suspicari po­
test agi de concubinatu vel de meretricio4041
).

18. De prostitutione. 1. Prostitutio est luxuria a mulieribus pro mercede exercita. Publica, quae a clandestina distinguitur, ea vocatur, quae
a potestate civili permittitur et vel illimitata vel limitata et secundum
quasdam normas moralitatis et sanitatis moderata est.
Solum nempe mulieribus licentia conceditur exercendi meretricium, quibus a
medicis testimonium sanitatis tribuitur, iisque sub certis solum condicionibus,
quibus moralitati publicae consulatur.

Prostitutio clandestina ibi potissimum grassatur, ubi publica a pote­
state civili non admittitur; sed etiam in civitatibus quae publicam ad­
mittunt praevalet clandestina.
2. Quaeritur num potestas publica meretricium permittere possit.
Saepe provocatur ad verba S. Augustine11), quae S. Thomas42) quoque citat:
»Aufer meretrices de rebus humanis, turbaveris omnia libidinibus
*.
Ex quibus
verbis permissionem meretrici licitam esse putant ad maiora mala (violentiam
erga honestas mulieres, sodomiam etc.) impedienda.
3e) Ideo damnata est ab Innoccntio XI. haec propositio (48): Tam clarum
videtur fornicationem secundum se nullam involvere malitiam et solum esse
malam, quia interdicta, ut contrarium omnino rationi dissonum videatur (Dz.
1198).
•θ) S. Alph. 111. 432—442.
41 ) De ordine, 1. 2. c. 4. n. 12; ML. 32, 1000; cf. Gregorianum VI. (1925)
p. 442.
«) II. II. q. 10. a. 11.

24

De castitate

Haec verba non possunt ita intellegi, ac si continerent generalem licentiam
ubique locorum et quolibet tempore tolerandi meretricium publicum, multo minus
aliquam approbationem meretricii; nam a. S. Augustinus haec scripsit ante
baptismum in opere philosophico; prae oculis habuit condiciones illius tempo­
ris, in quo gentilium mores nondum plane evanuerant; quod ergo tunc temporis
valere poterat, non eo ipso ad alia loca et tempora transferendum est. 6. S.
Thomas illa verba solum citat in quaestione: Utrum infidelium ritus sint tole­
randi pro confirmatione principii generalis, aliquando circumstantias tales in­
veniri, ut aliquod malum tolerari possit vel etiam debeat, c. Ad summum ergo
ex his verbis deduci potest, magistratus, si de hac re quaeritur, obligatos esse
ad examinandas circumstantias cuiuslibet loci et temporis, an tales sint, ut mere­
tricium tolerari possit, et quo ambitu et modo tolerari possit.

Etsi concedatur anteactis temporibus fortasse tolerantiam publicam
meretricii maiora mala aliquatenus impedire potuisse negandum est,
hoc hodie obtinere; immo et ratio meretricii et modus permissionis tunc
temporis alia fuerunt ac hodie43). Inde deducimus:
a. Certe non potest permitti meretricium ex ratione, quod impossibile
sit vehementiam appetitus venerei refraenare, vel quod sanitas postulet
satisfactionem; hac rationes enim fatentibus omnibus medicis cordatis
omnino falsae sunt et publicae moralitati nocivae, cum iuvenibus occa­
sionem dent, immo invitationem, omnes habenas relaxandi.
b. Neque is modus permissionis licitus est, qui magis positivus favor
censendus est; scii, eo quod meretrices quasi concessionem publicam
sicut ad aliud negotium communitati proficuum acquirant, ex quo etiam
tributa praestant; vel quod lupanaria quasi publica tutela gaudeant,
quae non sunt nisi perpetua incitatio ad peccandum et fomites infec­
tionum venerearum, quae insuper tot mulieres vi et fraudibus in tristi
servitute retinent et ab emendatione prohibent.
c. Neque cura sanitatis publicae quoad luem veneream talis esse
permitti potest, ut potius falsam securitatem praebeat viris, eo quo pu­
tent, se impune peccare posse, et tamen lue inficiantur aliosque iterum
afficiant.
d. Simul autem potestas publica officium habet ita positive iuvandi
educationem iuvenum utriusque sexus, ut discant passiones refraenare;
ita sanitati et saluti publicae optime consultum erit.
Promovenda certe sunt etiam a sacerdotibus omnia conamina ad
hanc pestem publicam abolendam vel saltem restringendam, praesertim
societates pro tuenda honestate publica et pro protectione filiarum
(Madchenschutz).

19. De adulterio. Definitio. Adulterium est copula cum alterius coniuge. Distinguitur adulterium simplex, si solutus peccat cum coniugata
vel coniugatus cum soluta; duplex, si coniugatus cum coniugata peccat.
a. Rationem adulterii habent etiam: a. actus imperfecti scilicet tactus, oscula,
amplexus, quos coniugatus committit cum alia persona non sua, sive
soluta est sive ligata; β. actus contra naturam (pollutio, sodomia), quos coniugatus aut solus aut cum sua comparte committit; γ. delectationes venereae, si
excitantur per desiderium peccandi cum aliena.
H

Scrcmin, Considerazioni morali sulla tolleranza dei meretricio, Miscel­
lanea Vermeersch II. Appendix Roma 1935.

De peccatis luxuriae consummatis

25

b. Si ergo poenitens adultus de peccato pollutionis vel de tactibus impudicis
sive in proprio corpore sive in alia persona commisso se accusat, ex stricto iure
interrogari debet, num sit matrimonio iunctus.
c. Cum coniuges sibi debeant etiam fidelem amorem, adulterium mentale dici
potest committere coniux, qui coniuge quidem ius et usum actuum corporalium
servat integrum, sed amorem ipsi subtrahit, conferendo hunc amorem (platonicum) in alienam *personam
').

20. Malitia. 1. Adulterium duo peccata includit, utrumque mortale,
unum contra iustitiam: nam adulter alterius ius violat, quod contractu
matrimoniali ipse solus acquisivit in corpus coniugis, alterum contra
castitatem; et si adulterium habetur inter duos coniugatos, duplex adul­
terium ab utroque committitur, quia uterque laedit tum ius proprii con­
iugis, tum cooperando ius coniugis alterius.
Immo, pro iis quorum matrimonium est sacramentum, sunt qui non immerito
etiam aliquam rationem sacrilegii affirment; nam vinculum sacramentale est ali­
quid sacrum, quod adulterio laeditur4®).
Coniugata, quae adulterium eo tempore committit, quo prolem concipere po­
test, aliam insuper iniustitiam contrahit tum contra maritum, qui prolem spu­
riam forte concipiendam alere, tum contra prolem legitimam, quae cum spuria
hereditatem dividere cogitur.

2. Adulterium certe committitur, etiamsi alter coniux consentiat. Ideo
s. Paulus generatim de muliere coniugata dicet: vivente viro vocabitur
adultera, si fuerit cum alio viro49).
Copula cum alterius sponsa est fornicatio, non adulterium, quia haec
circumstantia aggravans est, non speciem mutans. Communiter enim
probabile dicitur, peccatum sponsorum cum persona extranea non con­
tinere gravem iniustitiam contra alteram partem·17).
21. De incestu. Definitio. 1. Incestus est copula cum cognatis vel
affinibus intra gradus ab ecclesia pro matrimonio prohibitos. Ergo de
ratione incestus est, ut committatur inter eos cognatos et affines, qui
secundum legem ecclesiae validum matrimonium inire nequeunt.
a. Rationem incestus habent etiam tactus turpes, qui inter consanguineos et
affines sive eiusdem sive diversi sexus committuntur, si non ex curiositate vel
solum animo se polluendi fiant, sed ex pravo affectu erga personam, quae
tangitur.
b. Si consanguinei vel affines peccant, postquam ad matrimonium ineundum
dispensati sunt, non committunt incestum, quia dispensatio tollit prohibitionem
matrimonii; ubi autem matrimonium non est prohibitum, non est incestus.

2. In incestu duplex elementum distinguendum est: naturale, qua­
tenus est peccatum luxuriae inter personas cognatione vel affinitate
“) Enc. Cast. con. 1. c. 566.
t5) Lehmkuhl 1, 1491; Vcrmeersch, De cast. n. 313.
4n) Rom. 7. 3. Propositio autem 50. ab Innocentio XI. damnata habet: copula
cum coniugata, consentiente marito, non est adulterium... (Dz. 1200). Enc.
Casti con. A. A. S. XXII. 1930/547: Quae Christi Domini verba (Matth. V. 28)
ne alterutrius quidem coniugis consensu irrita fieri possunt; Dei enim et naturae
exhibent legem, quam nulla unquam hominum voluntas infringere aut flectere
valet.
4T) S. Alpfionsus, n. 447.

26

De castitate

coniunctas, et ecclesiasticum, quatenus determinatur, usque ad quotum
gradum coniunctionis malitia incestus extendenda sit. Committitur
ergo incestus:
a. inter consanguineos, et quidem in linea recta in omnibus gradibus,
in linea collaterali usque ad tertium gradum inclusive48) ;
b. inter affines, et quidem in linea recta in quolibet gradu, in linea
collaterali usque ad secundum gradum inclusive49).

22. Malitia. 1. Incestus duo peccata gravia continet, alterum contra
castitatem, alterum contra pietatem: repugnat enim reverentiae, quae
parentibus et consequenter etiam personis aut sanguine aut affinitate
cum eis coniunctis debetur.
Insuper quaedam circumstantiae adhuc aliam gravem laesionem pietatis in­
ducere possunt, si v. g. pater cum filia, cuius educationem adhuc ex gravi officio
pietatis curare debet, peccat.

2. Quoad differentiam specificam: a. Incestum commissum cum con­
sanguinea specie non differre ab incestu commisso cum affine commu­
niter admittitur. Ratio est, quia peccata inter consanguineos et affines
ex eodem pietatis motivo prohibentur; utrobique laeditur eadem reve­
rentia sanguini debita.
b. Probabile est, incestus commissos inter consanguineos vel inter
affines in quocunque gradu sive lineae rectae (etiam in primo gradu
inter parentes et filios) sive lineae collateralis (etiam in primo gradu
inter fratres et sorores) esse eiusdem speciei; in omnibus enim laeditur
eadem virtus scilicet reverentia coniunctis debita eodemque quoad sub­
stantiam modo; quare diversitas coniunctionis et propinquior gradus
peccato non addit nisi circumstantiam aggravantem50).
Quare sicut necesse non est, ut in confessione declaretur coniunctio (consan­
guinitas vel affinitas), ita necesse non est, ut declaretur gradus, sed sufficit
dicere: commisi incestum.

23. De stupro (Notzucht). Definitio. 1. Stuprum triplici sensu acci­
pitur: late est oppressio cuiusvis mulieris etiam viduae, corruptae, con­
jugatae (ubi ad stuprum accedit adulterium); stricto sensu (in iure
civili) est oppressio cuiusvis mulieris honestae, sive virgo est sive non;
sensu strictissimo (in iure canonico) est oppressio virginis seu deflo­
ratio virginis ipsa invita51).
2. Oppressio est violatio mulieris sine consensu, ideo fornicari cum amente,
ebria, dormiente, item cum puella, quae perfectum usum rationis nondum adepta
est, habet rationem stupri. Violentum autem dicitur stuprum non solum ubi vis
physica, sed etiam ubi vis moralis adhibetur: in utroque enim casu iniuria in­
fertur.
Multiplici modo stuprum violentum committi potest: a. violenta oppressione;
b. minis vel metu iniuste incusso etiam reverentiali, ut si stuprator sit superior

-»«) Cn. 1076.
*>) Cn. 1077.
60) Cf. Sporer-Bierbaum Ill. pr. 4. n. 609; Ballerini-Palmieri II. n. 1016 ss.
S1) Wernz-Vidal, lus can. VII. 494. II; Vermeersch-Creusen, Epitome iur.
can. III. 560.

De peccatis luxuriae consummatis

27

et sua auctoritate abutatur; c. dolo, ut si quis puellae ignorantia abutatur eamque ad copulam adducat, quam dixerat licitam; d. fraude ut falsa matrimonii
vel magnae dotis promissione; e. in somno vel ebrietate virginem opprimendo;
/. codices civiles plerumque addunt: aetas impubes vel infra 14 annos.

24. Malitia. 1. Omne stuprum proprie dictum seu violentum duo pec­
cata continet, alterum contra castitatem, alterum contra iustitiam:
quaecunque enim est mulier, quae invita opprimatur, semper verum
eius ius laedfciur eique proinde iniuria infertur.

2. Stuprum, quod poena ecclesiastica 52) affectum vel peccatum
reservatum est, intellegitur stuprum sensu strictissimo scilicet iniusta
defloratio virginis, nisi aliud expresse notetur.
Ut mulier vi oppressa immunis sit a peccato:
a. non potest negative seu permissive se habere, sed tenetur, resistere tum
interne, ne voluptati consentiat, tum externe, ut vim vi repellat.
b. At clamare non tenetur, si id fieri nequit absque vitae periculo vel notabili
infamia vel absque nimia verecundia, nisi immineat proximum periculum con­
sensus in actum consummatum. Ceterum, ut bene notat Berardi, casus mulieris
oppressae absque propria culpa i. e. prorsus invitae non adeo frequens est.
c. Repulsio iniusti aggressoris continuari debet, etsi exinde semen effundatur,
imo continuari potest per lotionem, qua post copulationem vi extortam semen
abluta vagina expellitur53).

25. De sacrilegio. Definitio. Sacrilegium, prout est peccatum luxu­
riae, seu luxuria sacrilega est violatio personae, loci, vel rei sacrae per
actum venereum.

26. Malitia. 1. Sacrilegium duo peccata continet, alterum contra
castitatem, alterum contra religionem: repugnat enim reverentiae Deo
in personis, locis et rebus sacris debitae.

2. Sacrilegium personale committitur, si persona voto publico casti­
tatis ligata (interne vel externe) contra castitatem peccat54), vel si
quis peccat cum eo, qui tale votum, habet.
Si voto ligatus (e. g. sacerdos) peccat cum persona pariter voto ligata, uter­
que duo sacrilegia committit: si sacerdos religiosus peccat contra castitatem,
unum sacrilegium committit, quia laedit unam obligationem ex eodem motivo
bis impositam.
Votum privatum non facit proprie personam sacram, i. e. ad cultum Det de­
stinatam; eius tamen violatio in propria vel alia persona est peccatum contra
religionem, quod quandoque improprie sacrilegium dicitur.

3. Sacrilegium locale cum effectibus canonicis (i. e. violatione loci
et obligatione reconciliandi illum) committitur solum per illos actus,
52) De poenis in adulteros, incestuosos, stupratores vide Cn. 2357 et 2359.
ss) Lehmkuhl I. 1013; Gënicot 1. 378 bis; Vermeersch IV. 79. At contra liceitatem seminis expulsionis est s. Alph. VI. 954, dub. 1 : Wouters C. SS. R. De
virtute castitatis’ (1932) n. 43. 3.
·«) De praeceptis n. 177. Ad quaestionem, utrum clerici in sacris ex voto vel
ex lege ecclesiastica tantum ad perfectam castitatem teneantur cf. Wcrnz-Vidal,
Jus can. II. n. 106 et V. 284. L. Hcrtling, Die Professio der Klenker und die Entstehung der drei Geliibde, in ZkTh 54 (1932) 148—174 Bertrams, De fonte
obligationis coelibatus clericorum in sacris, in Per. 41 (1952) 107—129; De voto
castitatis clericorum saecularium, Per. 44 (1955) 139—174.

28

De castitate

qui ex en. 1172 hos effectus inducunt; ergo in casu quo locus sacer
destinatus fuisset ad peccata carnis committenda (impii et sordidi
usus), violaretur et reconciliatione egeret. Attamen sacrilegium locale
morale idque grave certe committitur per peccata consummata carnis
saltem publica, quia gravem irreverentiam erga locum sacrum con­
tinent.

De actibus imperfectis'probabiliter, de actibus internis certo affir­
mari potest, non haberi gravem reatum sacrilegii.
Locus sacer hic intelligitur ecclesia vel oratorium publicum (coemeterium),
si consecratione vel saltem sollemni benedictione ad cultum divinum dedicata
sunt.

4. Sacrilegium reale committitur per abusum rei sacrae ad turpia, ut
si missa promitteretur ad obtinendum consensum in rem turpem, vel si
sacerdos sacramentum administrans vel sacra communione refectus,
quo tempore sacrae species nondum sunt corruptae, carnaliter pecca­
ret. Huc pertinet etiam gravissimum illud sacrilegium sollicitationis in
confessione, quod confessarius sacramento poenitentiae abutitur ad
peccatum turpe.

27. De raptu. Definitio. Raptus (quatenus est peccatum luxuriae)
est abductio violenta personae cuiusvis explendae libidinis causa.
a. Distinguendus est raptus prout impedimentum matrimonii constituit, ad
quem requiritur intentio matrimonii ineundi66) — et raptus ut delictum canonicis
poenis plectendum6").
>lure codicis... delictum raptus, quoad substantiam consistens in vio­
lenta abductione mulieris de loco tuto ad locum non tutum, complectitur tum
raptum violentiae, cui proprie competit notio data, tum raptum seductionis, quo
potius in parentes violentia exercetur, dum mulier consentiens equidem, sed
minor, insciis et contradicentibus parentibus aut tutoribus, abducitur. Nihil
autem interest finis, sive matrimonii ineundi sive libidinis explendae causa;
nihil pariter interest conditio mulieris, utrum sit virgo aut vidua, honesta vel
corrupta. Violenta seu coacta detentio, licet, quoad matrimonii impedimentum
raptui seu abductioni aequiparetur, non cadit sub poenam can. 2353.<67)

b. Ad raptum (ut peccatum) ergo requiritur: a. ut fiat abductio seu translatio
de loco ad locum moraliter diversum; β. vi illata aut physica aut morali vel ipsi
personae abductae vel iis, in quorum potestate est: parentibus, tutoribus, viro;
proinde non raptus sed fuga habetur, si mulier consentit in fugam; γ. libidinis
causa; hinc si in alium finem abducitur, e. g. ut adhibeatur ad servitia vel ad
matrimonium ineundum, non est peccatum luxuriae; §· cuiusvis personae, sive
haec est mas sive femina, sive virgo sive corrupta, sive nupta sive innupta.

28. Malitia. Raptus duo peccata continet, alterum contra castitatem
vel per intentionem peccandi vel per copulam carnalem cum persona
rapta, alterum contra iustitiam propter vim illatam aut personae raptae
aut iis, quorum, potestati subest, aut utrisque.
“) Cn. 1074.
ne) Cn. 2353.
67) Wernz-Vidal, Ius can. VII. 482.

De peccatis luxuriae consummatis

29

Articulus secundus.

De peccatis contra naturam.
1. De pollutione.

29. Definitio ct divisio. 1. Pollutio vi vocis est in viro effusio seminis
sive prolific!, sive (in impuberibus et senibus) non prolifici; in muliere
secretio vaginalis et glandularum qua vagina et vulva madefit (ad iuvandam copulam).
Haec utraque secretio regulariter locum habet, cum excitatio organorum se­
xualium certum gradum attigit; (in viro cum summo gradu, in muliere saepe
iam antea incipit).
In pueris pollutio censenda est completa, si saltem erectio et effusio humoris
glandularis, etsi absque spermatozois, locum habet; secus habebitur ad summum
delectatio incompleta.
Nota. Ut pollutio sequatur, necesse est, ut aliqua causa nervos genitales irri­
tet, ex quorum contractione expulsio seminis habetur. Eiusmodi causa potest
esse physica (tactus, motus, frictiones, pressiones genitalium) vel psychica
(phantasmata plus minusve obscoena).

Haec pollutio potest accidere ex causis naturalibus. Talis causa pot­
est esse rnorbosa, ut in personis utriusque sexus qui extraordinaria excitabilitate nervorum, praesertim sexualium, vel magna debilitate gene­
rali laborant, quae utraque affectio saepe per consuetudinem peccandi
contrahitur (spermatorrhoea, resp. blennorhoea). Talis affectio mor­
bosa plerumque non est coniuncta cum delectatione, saltem non plena,
et levissimis ex causis (motu, tactu superficiali, labore fatigante) lo­
cum habet.
Causa potest etiam esse non morbosa, ut abundantia seminis in ju­
venibus post annos pubertatis et generatim in viris coelibibus; pro ho­
minum diversa constitutione diversaque vivendi ratione haec pollutio
nocturna, quam vocant, in aliis semel, in aliis bis in hebdomada, in aliis
vix semel in mense accidit (n. 32).
2. Pollutio sensu morali est abusus facultatis generativae procurando,
delectationem veneream completam extra concubitum, quae coniuncta
est cum praedicta secretione, a qua nomen vulgare accepit. Dicitur etiam
mollities (respectu habito ad defectum fortis voluntatis) vel masturbatio
(manuslupratio, ex tactibus manualibus, quibus plerumque procuratur).
Id quod intenditur in hoc peccato, non tam illa secretio est, sed potius ipsa
delectatio; et etiamsi quis putet se quaerere solum liberationem a statu molesto
quem efficit seminis accumulatio vel nervorum excitatio, tamen, quia seminis
emissio ct pacatio excitationis naturaliter nonnisi ex plena delectatione sequitur,
hanc tamquam medium intendit.
>Sed delectatio regulanda est operatione; quae operatio, cum agitur de delec­
tatione venerea, ex bono speciei ordinanda est: actus, qui eam adducit vel ap­
probat bono speciei contrarius esse nequite68).

30. 3. Malitia ergo pollutionis in eo est, quod vir vel mulier utitur
functione generativa contra ordinem naturae (extra concubitum legitir,R) Vcrmecrsch IV. 100.

30

De castitate

mum), eo quod quaeritur et procuratur per varia media delectatio ve­
nerea, quae solum ad ordinatum actum generativum data est.
a. Antiquiores auctores qui secretiones femineas pro semine habebant essen­
tiam pollutionis pro utroque sexu ponebant in frustratione seminis; in tale defi­
nitione difficulter intelligitur, cur frustratio seminis sit gravis deordinatio, cum
ipsa natura illud in tanta copia producat, ut nunquam omnia spermatozoa finem
attingant, ut ipsa natura in pollutione naturali illud frustret, in copula sterilium
et gravidarum licite frustretur, immo in ipso congressu foecundante praeter
unum omnia spermata frustrentur. Praeterea, cum physiologi demonstrarent se­
cretiones femineas nullo modo semen vocari posse, neque ad ipsam foecundationem aliquid conferre, quidam illorum auctorum ex definitione sua ad hoc per­
venerunt, ut pollutionem in feminis non in aequali linea ponerent cum virili, sed
potius actibus incompletis annumerarent.
Melius ergo reponitur essentia pollutionis in inordinato et innaturali usu
facultatis generativae, quo quaeritur solitarie delectatio venerea. >Pollutio vo­
luntaria substantialem continet violationem ordinis essentialis, cum vir vel
mulier, qui se polluunt, exerceant qua singuli actum, qui communi opera ut actus
speciei exercendus erat. Itaque gravis malitia luxuriae . .. exoritur ex privatione
ordinis ad speciem, quem operatio, cui delectatio coniuncta est, habere debete58)

b. Ideo praesertim mulieres non tam interrogandae sunt, utrum pollutae sint
vel humor effluxerit; talis enim madefactio haberi potest etiam extra et ante
completam delectationem, et vice versa in completa etiam non habetur vel saltem
non animadvertitur; sed interrogandae sunt, num plene sibi satisfecerint, libidi­
nem expleverint, (voile Befriedigung). Si dicunt se nescire quid hoc sit, prae­
sumi potest, eas nondum expertas esse plenam delectationem; secus scirent illum
statum.

4. Pollutio alia est voluntaria, quae in se vel in causa volita est; alia
involuntaria seu naturalis, quae nulla ratione volita est, sed ex causis
naturalibus sequitur.
Voluntaria alia est directe seu in se volita, si aliquid fit ea ipsa in­
tentione illam sibi procurandi, vel si involuntarie evenienti praebetur
consensus; alia indirecte seu in causa volita, quando aliquid fit cum
praevisione sed sine intentione futurae pollutionis.

31. Num sint diversae speciei. 1. Pollutio specifice differt ab actibus
incompletis, sicut de delectatione venerea dictum est (n. 8 et 10).

2. Pollutiones secundum se consideratae non sunt specifice diversae,
sed omnes eiusdem sunt speciei; quia nulla apparet differentia speci­
fica, qua diversae species constituantur. Diversi enim modi, quibus
pollutio procuratur, ad ipsam pollutionem, quatenus est procuratio de­
lectationis sine concubitu, solum materialiter et per accidens se habent,
modo sola pollutio intendatur.
a. Ergo in confessione non est interrogandum de modo, quo procurata fuit
pollutio: sive enim sola imaginatione vel aspectu turpi, sive tactibus propriis
vel alienis, sive in proprio vel alieno corpore quaesita fuerit, semper est idem
peccatum pollutionis, modo absit affectus ad personam vel ad concubitum. Acce­
dit tamen inductio vel cooperatio si alienis tactibus humanis provocetur.
b. Complures quidem auctores docent specifice diversas esse pollutiones, prout
per tactum viri, feminae vel bestiae provocantur, quia intervenit affectus ad
obiectum, quod tangitur; affectus autem diversae speciei est, prout in virum vel
B0) Vermeersch IV. 100.

De peccatis luxuriae consummatis

31

feminam vel bestiam tendit. Nihilominus ordinarie sufficit, si quis in hoc casu
ita se accuset; pollutus sum factibus alienis, sive ipse alios tetigit, sive tangi se
permisit et sic se polluit, quia, si non adest concubitus, affectus ordinarie non
in sexum sed in solam pollutionem fertur. Quodsi affectus reipsa tendat etiam
in obiectum, quod tangitur, affectus sane specifice diversus est, prout fertur in
virum, in feminam vel in bestiam.
c. Notanda. a. Etiam iste modus, quo quis se polluit abutendo ore alterius,
non est nisi circumstantia aggravans, nisi adsit affectus sodonrae. /?. Si quis
alium polluit invitum, duo peccata committit, alterum contra castitatem, alterum
contra iustitiam. Si quis alium polluit consentientem, pariter duo peccata com­
mittit, alterum contra castitatem, alterum per cooperationem contra cantatem.
Si duo actibus se mutuo polluunt, uterque triplex peccatum committit, duo contra
castitatem se et alterum polluendo et tertium per cooperationem contra cari­
tatem.
d Etsi secundum se omnes pollutiones eiusdem speciei moralis sint, ex circum­
stantiis tamen complures constituuntur species diversae. Eiusmodi circumstan­
tiae occurrunt: a. ratione sublecti; sic si voto publico castitatis ligatus polluitur,
committit sacrilegium, si coniugatus polluitur, committit adulterium; β. ratione
obtecti; sic si quis polluitur cum desiderio peccandi cum soluta, committit forni­
cationem (mentalem), si cum desiderio peccandi cum coniugata, adulterium
(mentale); pollutio cum affectu sodomitico vel bestiali; y. ratione complicis;
si quis polluitur tactibus alienis, committit peccatum inductionis vel cooperatio­
nis contra caritatem.

32. De pollutione nocturna. 1. Eius natura. Haec in somnis et pro­
inde sine advertentia et consensu actuali, sed cum delectatione pera­
gitur.
a. Pollutio nocturna est involuntaria, si sequitur ex causis naturalibus a vo­
luntate independentibus, aut ex causis voluntariis quidem, sed positis sine praevisione futurae pollutionis: et est voluntaria in causa, si sequitur ex actione in
vigilia libere posita cum praevisione secuturae in somno pollutionis.
b. Ex causis mere naturalibus potissimum est semen superfluum, quo natura
gravata se exonerat; quocirca pollutio noctura non denotat animum libidino­
sum, licet eam provocent et comitentur phantasmata plus minusve inhonesta.
Notatu digna sunt verba s. Thomae: >cum humor seminalis superabundat in
corpore vel cum facta est humoris resolutio,... somniat dormiens ea, quae per­
tinent ad expulsionem huismodi humoris abundantis vel *resoluti 60).

33. 2. Eius malitia, a. Pollutio nocturna naturalis, utpote tum in se
tum in causa involuntaria omni culpa vacat, sive dormienti placet sive
displicet.
Ideo licet eam optare vel de habita gaudere propter alleviationem naturae.

b. Pollutio nocturna, quae semisopitis quandoque accidit, censeri non
debet mortalis, etsi consensus ei praebeatur, quia fit cum imperfecta
cognitione et voluntate. Idem dicendum est de nocturnis tactibus. In
dubio nullum consensum adfuisse indicandum est, si talia in statu vigi­
liae ordinarie displicent, quia ex ordinarie contingentibus indicium fe­
rendum est.
c. Pollutio nocturna vero, si est in se voluntaria non iam est naturalis,
sed grave peccatum; in causa vero voluntaria grave vel leve peccatum
est, prout actio ante somnum sine rationabili causa et cum sufficienti
eo) Summa Π. II. q. 154. a. 5.

32

De castitate

advertentia posita natura sua graviter vel leviter in pollutionem provo­
candam influit.
34. De malitia pollutionis in se voluntariae. Pollutio directe volita
semper est peccatum mortale: nam a. quaelibet pollutio in se volun­
taria continet totalem inversionem ordinis a Deo statuti pro usu facul­
tatis generativae;

b. non esset sufficienter provisum propagationi generis humani,
sanctitati vitae coniugalis, destrueretur admirabilis proportio inter
onera et commoda coniugii et moderatio voluptatis per ipsa onera coniugio imposita, — si non sub gravi prohiberetur; haec bona speciei et
ordinis communis postulant gravem prohibitionem.
c. Quare s. Paulus mollitiem expresse recenset inter peccata, quae
excludunt a regno Dei: neque molles... regnum Dei possidebunt91).
1. Ergo nunquam licitum est pollutionem directe procurare, ne qui­
dem, si eiectio seminis ad sanitatem conservandam videretur necessa­
ria®2): nam etiam pollutio, quae tamquam medium ad aliquem finem
obtinendum assumitur, in se et directe volita est, etsi non propter se.
2. Neque licet consensum dare delectationi pollutionis praeter inten­
tionem ortae.
3. Pollutionem (sive in vigilia sive in somno) sponte ortam aliquo
modo ex intentione libidinosa vel per actionem (tactu, motu vel situ
etc.) natura sua graviter influentem promovere graviter illicitum est;
at nulla est obligatio impediendi pollutionem sponte sua evenientem
vel in somno iam inceptam, sed permitti potest, ut natura se exoneret,
modo absit consensus in delectationem.
,
p
a. Consulendum utique est, praesertim propter periculum consensus, ut pol­
lutio iam imminens, si fieri potest **
cohibeatur 3).
Liceret autem medicinam sumere, quae solum hunc effectum habet, ut orga­
nismus reguletur et consequenter eiectiones difficiles et molestae faciliores
reddantur.
b. Ut caveatur consensus in delectationem, dum involuntarie contingit pol­
lutio, optimum est situm mutare vel saltem aut orando et pias cogitationes
fovendo aut de rebus profanis cogitando mentem ad alia divertere. Ad caven­
dam cooperationem ad pollutionem evenientem a tactibus et ab agitatione cor­
poris voluntaria abstinendum est.
c. Quilibet motus seu impulsus corporis deliberate adhibitus, quo effectus
pollutionis sequatur, graviter malus est, attamen a motibus deliberatis distin­
guendi sunt motus seu impulsus, qui sponte vi naturae se exonerantis in cor­
pore oriuntur, ut effectus pollutionis perficiatur.

35. De malitia pollutionis in causa volitae ex iis iudicium ferendum
est, quae supra (n. 12) dicta sunt, scilicet pollutio in grave vel leve
peccatum imputatur, prout eius causa natura sua gravis vel levis in*•
°') 1. Cor. 6, 10. Propositio 49. ab Innocentia XI. damnata habet: mollities
iurc naturae prohibita non est... (βζ. 1199).
”
»’) Cf. S. Offic. 2. aug. 1929. A. Λ. S. XXL 490.
•a) A. Eschbach 1. c. disp. 5. c. 4. a. 2. § 3.

De peccatis luxuriae consummatis

33

genere luxuriae est; in peccatu-m autem non imputatur, si non est luxu­
riosa vel si adest sufficiens ratio illam causam ponendi.
a. Ratio sufficens in eo est, quod quis vere et sincere aliud agit, non luxu­
riam, e. g. si quis sincere aliquid necessarium vel utile agit, si exortae delectationi
non consentit; haec per accidens sequitur et non imputatur. Si vero in ipsa causa
ponenda iam quaerit aliquam delectationem, tunc iam initium pollutionis posuit,
cuius completio proin in culpam imputatur.
b. Ut pollutio possit dici in causa voluntaria, requiritur, ut is, qui eius causam
ponit, advertat ad effectum pollutionis ex ea secuturum. Qui ergo, quando cau­
sam pollutionis ponit, vel ad effectum et provenientem non advertit, vel pru­
denter iudicat effectum non esse secuturum, ei pollutio, etsi sequatur, imputari
nequit (utique vitato consensu).
c. Qui propter peculiarem dispositionem atque infirmitatem frequenter pollu­
tiones patitur ex actionibus in se licitis, quae natura sua leviter tantum in eas
influunt, e. g. ex equitatione, non tenetur ab illis actionibus abstinere, modo ex­
clusus sit consensus in delectationem: utitur enim in illis ponendis iure suo.
Sed si actio leviter peccaminosa est, ut lectio parum turpis, aspectus imaginis
parum obscoenae, et iusta causa non excusatur, numquid tenetur eam propter
malum hunc effectum sub gravi vitare? Per se sub levi tantum eam vitare debet:
malitia enim pollutionis in causa volitae desumitur ex influxu, quem causa na­
tura sua, non ex influxu, quem de facto ob peculiarem complexionem subiecti in
eam habet. Practice vero a peccato gravi raro excusabitur ex alia ratione: qui
enim experientia edoctus, se eiusmodi actione frequenter pollui, nihilominus sine
necessitate eam ponit, ex prava intentione eam ponere convincitur.
Si ergo e. g. usus alcooli vel herbae nicotianae (tabaci) alicuius nervos ita
excitet, ut inde pollutio sive in somno sive extra somnum sequatur, nulla est
obligatio ab illis rebus abstinendi, si usus moderatus ideoque licitus est; ma­
lignus effectus simpliciter permitti potest, modo caveatur consensus. Quodsi
usus illarum rerum immoderatus est, ex praecepto castitatis sub levi ab eis ab­
stinere debet, alias peccat pro gravitate materiae graviter vel leviter contra
temperantiam et leviter non graviter contra castitatem, quia res illae per acci­
dens et ideo ex se leviter tantum libidinem excitant.

36. De sufficienti ratione. 1. Declaratio. Quia pollutio in peccatum
non imputatur, si actio, quae illam causât, ex sufficienti ratione poni­
tur, iam quaeritur, quando adsit sufficiens ratio ponendi actionem, ex
qua praevidetur secutura pollutio. In eiusmodi actione, quae potest
esse causa pollutionis, adest duplex periculum: pollutionis et consen­
sus in voluptatem veneream. A periculo consensus in turpem delecta­
tionem hic praescinditur: Ad illud namque applicanda sunt principia,
quae de periculo seu de occasione peccandi alibi *exponuntur 4). Ad
iudicium ferendum de sufficientia rationis in particulari casu principia
notanda sunt, quae infra sequuntur.
Maior ratio requiritur, ut possit admitti periculum consensus, quam ut ad­
mitti possit periculum materialis pollutionis. Hinc fieri potest, ut quis propter
periculum proximum consensus sub gravi teneatur evitare actionem, quam propter
solum periculum proximum pollutionis cavere, vel saltem sub gravi cavere non
tenetur. Qui e. g. in equitatione, quam recreationis causa suscipit, frequenter
non solum polluitur, sed etiam per consensum in delectationem peccat, si aliis
mediis peccatum excludere nequit, equitationem omittere tenetur, quam propter
solum effectum pollutionis omittere non tenetur. — Lectiones eroticae otiose
susceptae, colloquia tenera cum persona diversi sexus, oscula pueris impressa,
64 ) Cf. De principiis n. 325 ss.
3 No Id in. Do eastitat·

.34

De castitate

etsi propter periculum pollutionis leviter tantum peccaminosa sint, sub gravi
tamen ab eo evitari debent, quem coniiciunt in proximum periculum consentiendi.

37. 2. Principia, a. Si periculum se polluendi ex natura actionis pro­
ximum est, gravis ratio requiritur, ut actio inducens periculum licite
poni possit; gravis ratio autem censetur tum necessitas, tum vera uti­
litas propria vel aliena.
Ergo licet medicis et chirurgis curare infirmos et procurare partus, licet fa­
mulis inservire necessitatibus corporis in balneis vel nosocomiis, etsi hac occa­
sione patiantur pollutiones. Periculum autem proximum consensus, si quod ad­
est, semper praecaveri debet, eo quod aptis remediis illud reddatur remotum
aut nullum.

b. Si periculum se polluendi ex natura actionis remotum est, levis
ratio seu quaevis causa rationabilis sufficit, ut actio inducens pericu­
lum licite poni possit.
a. Ergo excusant omnes illae rationes, quae bona fide apparent vel necessariae
vel utiles vel convenientes, quin etiam solum commodae animae vel corpori.
Quare per se licitae sunt hae actiones, etsi praevideantur provocare pollutionem:
a. Oscula, amplexus, manus, apprehensiones iuxta morem patriae; β. choreae
honestae ex convenienti recreatione susceptae; γ. equitare etiam solum re­
creationis causa; δ· exercitia gymnastica peragere; e. certo situ decumbere etiam
solum ad commodius quiescendum: . sedendo crus cruri imponere; . cibos
valde conditos vel potus calidos moderate sumere.
b. Si causa ponendi actionem, ex qua secutura praevidetur pollutio, habet qui­
dem aliquid commodi et utilitatis, sed non sufficientis ad turpem effectum ex­
cusandum, e. g. studium artis medicae vel anatomicae ex curiositate susceptum,
piobabiliter non committitur peccatum mortale, modo exclusus sit consensus05).

38. Num liceat pruritum, quem quis patitur in verendis, tactu vel
fricatione abigere, quantumvis pollutio sequatur.
a. Si pruritus (Jucken) est levis et facile tolerabilis, s. Alphonsus non
permittit tactum, quo ille abigatur cum periculo pollutionis excluso
consensu; tactum vero permittit, si aliqua tantum commotio secutura sit.

b. Si pruritus est magnus et molestus et ortum habet ex acrimonia
sanguinis vel aliquo morbo, licitum est illum tactu vel fricatione abigere
etiam cum periculo pollutionis, excluso tamen consensu: habetur enim
actio cum duplici effectu; bonus intenditur, malus ex iusta causa
permittitur.
c. Si autem pruritus ortum habet ex ardore libidinis, non licet tactu
vel fricatione illum abigere cum periculo pollutionis, quia ex effectu
malo demum sequitur effectus bonus: tactus enim directe tendit in pro­
curandam pollutionem seu in sedandam libidinem et hoc medio demum
abigitur pruritus.
Ut discerni possit, unde dolores in genitalibus oriantur, ad hoc attendendum
est. Si dolores non cessant, nisi motus carnales vel pollutio secuta sint, haec
censeri debent medium ad sedandum dolorem et proinde ex tactu et fricatione
per se orta. Quodsi tactibus vel fricatione peractis dolores cessant, etsi motus
carnales vel pollutio aut nullatenus aut non semper sequantur, signum est haec
—
°6) Cf. Lessius, 1. 4. c. 3. n. 118.

'

De peccatis luxuriae consummatis

35

non esse medium sedandi dolorem et motus ac pollutionem per accidens sequi.
Ceterum si valde molestus est pruritus, ex acrimonia sanguinis potius quam ex
libidine ipsum ortum habere indicandum est. Si dubium est, utrum ex acrimonia
sanguinis an ex libidine oriatur, a pruritu se liberare licet: etenim ut hoc pro­
hibitum sit, certo constare debet ipsum a libidine procedere6*).

39. Pro praxi.67) Cum vitium pollutionis nunc temporis in utroque sexu
frequentissimum sit (frequentius tamen in viris quam in feminis), iuvabit illius
causas, effectus et curam paucis exponere.
1. Causarum aliae externae, aliae internae sunt. Externae sunt mala aliorum
exempla, quibus accensendi sunt libri pravi quamplurimi cuiusvis generis et
imagines turpes, quae excitant libidinem. Otium, quod omnium quidem vitiorum,
praesertim vero vitiorum carnis origo est, item mollis et effeminata educatio.
Omne id, quod nervos genitales excitat, ut diu voluptatis causa cum rebus Vene­
reis occupari, cubitus supini, calor lecti, cibi excitantes, cuiusmodi sunt valde
calidi et conditi, et abundantes potus alcoolici. Matres, nutrices et famulae, quae
ad infantes quietandos horum membra genitalia contrectantes sensum vene­
reum excitant. Praeterquam quod lege morali id prohibetur, insuper disposi­
tionem et proclivitatem ad venerea affert. Insuper immundities circa genitalia,
praesertim smegma praeputiale, quod inter praeputium et glandem reperitur
(quod propterea hinc inde lotione in aqua removendum est). Addendum est
impium medicorum consilium, quod adolescentibus praebetur, semel saltem in
hebdomada se polluendi, cum natura id exigat et valetudini non noceat. Verum
hoc consilium nec moralitati nec valetudini consulit, cum pravus se polluendi
habitus peiora vitia carnalia secum ferat, quae valetudinem paulatim destruunt.
Causae internae sunt peculiaris status organismi, cuiusmodi est complexio
sanguinea et nervosa, defectus curae genitalium, aegritudines, quae systema
nerveum afficiunt ut phthysis pulmonaris et hysteria. Accedit magna delectatio,
quam hoc vitium affert, et facilitas, qua illud occultari potest.

Nota. Quamvis vitium pollutionis ordinarie ab hominibus sanae mentis solum
voluptatis causa committatur, concedi tamen debet illud saepius non unice a
voluntate pendere, sed complexionem corporis plus minusve ad illud disponere
atque impellere eiusque culpam moralem imminuere.

2. Effectus huius vitii diu continuati funestissimi sunt, inter quos potissimum
numerari debent graves irritationes systematis nervei, generalis totius organismi
defatigatio atque debilitas, palpitatio cordis et circulationis perturbatio, ex qui­
bus morbi hypochondriac et melancholiae facile oriuntur, qui quandoque in
dementiam degenerant. Acies intellectus et energia voluntatis debilitantur, adeo
ut ii, qui huic vitio indulgent, etsi post lapsum eos poeniteat, a peccato tamen
abstinere vix possint.
Nota. Maligni huiusmodi effectus non tamen in omnibus se produnt. Sunt
enim homines adeo robustae constitutionis corporis, ut ex hoc vitio exigua tan­
tum valetudinis damna et leves nervorum perturbationes patiantur. Ideo ab
exaggerationibus cavere debent, qui iuvenes luxuriosos expositis malis effectibus
a vitio absterrere conantur.

M) Cf. s. Alphonsus n. 483.
fl7) Cf. A. Eberle, Ober die Versuchung. Mit besonderer Bcrdcksichtigung der
experimentellen Sexualbiologie u. Psychopathologie in Theol. pr. Qsch. Linz
1941, 95—116 et imprimis 208—233.
3·

36

De castitate

3. Cura. Hoc vitium semel contractum, nisi specialis gratiae auxilium inter­
veniat, aegre ac difficulter tantum eiicitur; nihilominus cum animae et corpori
tot damna afferat, omnes, quorum interest, monendi sunt, ut in eius curationem
serio intendant. Certa signa, ex quibus hoc vitium in adolescentibus cognosci
possit, non habentur, attamen parentes et magistri, de hac re satis instructi, ex
certis incommodis, quae filii eis manifestant, illud cognoscere et opportunis re­
mediis cohibere possunt, praesertim removendo causas, ex quibus vitium in­
ducitur.
Remedia naturalia seu hygienica: mentem distrahere; corpus exercere
usque ad defatigationem; balneis vel lotionibus frigidis uti; genitalibus debitam
curam impendere: organa genitalia tum in pueris tum praesertim in puellis
(propter menstrua) crebis lotionibus indigent; lectum durum adhibere; non
supine dormire: cum positio dorsalis seu supina nervos genitales excitet, cubitus
sit lateralis et quidem dexter; mane somno excusso statim surgere; mane cor­
pus circa genitalia aqua frigida (cum aceto mixta) lavare; ante cubitum vesi­
culam urinariam evacuare; eligere cibos leves, facilis digestionis, non excitantes,
qui exigio volumine sufficientem nutritionem praebent; a potionibus valde alcoolicis et vespere a carnibus abstinere; vestes ne sint nimis calefacientes nec com­
primentes genitalia. Sunt etiam medicinae, quibus nervosae erectiones, si fre­
quentes et vehementes sint, reprimantur.
Remedia moralia: vitii odium atque horrorem incutere et recuperandae vir­
tutis desiderium aptis motivis inspirare; ad fugam occasionum, frequentiam
sacramentorum et exercitia pietatis hortari; roborare voluntatem, ut spreta
voluptate strenuo adhibeat apta remedia. Plerisque efficacissimum remedium
est matrimonium, quod, ut quam primum contrahant, iis, qui huic vitio dediti
sunt, consulendum est. Tamen non omnibus prodest; multi post matrimonium
contractum nihilominus vitio indulgent; ideo iam antequam matrimonium in­
eant, aliqua emendatio procuranda erit.
4. Confessarii, qui in curam poenitentis habituati in vitio turpi intendunt, prae­
ter ea, quae supra indicantur et quae consuetudinariis et recidivis passim sug­
geruntur, haec in particulari notent.
a. Prudenter explorent tempus, ex quo poenitens huic vitio deditus sit, pariter
cognoscere studeant tum corporalem eius complexionem, tum peccatorum cir­
cumstantias, quo nimirum tempore, quo loco, in quibus rerum adiunctis lapsus
accidere soleat.
b. Curent, ut ad eundem confessarium redeat, mox post lapsum confessionem
instituat et, si fieri potest, etiam s. communionem suscipiat.
c. Inspirent ei spem victoriae atque in hunc finem exigant, ut quotidie mane et
vespere ter salutationem angelicam recitet in honorem purissimae Virginis ad
impetrandam corporis et animi puritatem, addito proposito non peccandi.
d. Sunt iuvenes utriusque sexus, habitu pollutionis irretiti, qui ob corporis
complexionem nervosam vel sanguineam vehementes tentationes experiuntur, et
quamvis resistant et orent, nihilominus polluuntur. Sciant pollutiones, quas vere
inviti patiuntur, sine peccato esse.
e. Sunt alii, qui primum tentation: resistunt, deinde vero, si tentatio urgere
pergat, ei cedere solent. Hi animandi sunt ad ulteriorem resistentiam: mox
enim secutura erit pollutio, quae utpote praeter voluntatem eveniens inculpa­
bilis est.

De peccatis luxuriae consummatis

37

/. Tandem inveniuntur alii, qui decumbentes in lecto vehementes commotiones
carnis patiuntur, quibus si positivam resistentiam opponere pergant, obdor­
miscere nequeunt. His suadendum est, ut implorato Dei auxilio et elicito dissensu
tuta conscientia passive se habeant, quidquid evenerit·
*).

40. Status plus minusve pathologici.
Etiam homines, qui secus castam vitam duxerant et ducere vohint, per diem
neque cogitant de impuris, saepius molestas vexationes noctu experiuntur, se
coactos dicunt ad pollutiones peragendas, nec resistere potuisse. Quorum nu­
merus nunc temporis auctus cohaerere videtur cum debilitate nervorum et psychoneurosibus, quae frequentius occurrunt. Ita sunt in quibus pollutiones natu­
rales retardantur vel retinentur, sive ex complexione physica, sive ex anxietati­
bus mentis; expergefiunt excitati, sed antequam res ad finem usque pervenerit;
oriuntur phantasmata, congestiones molestae et dolorosae, capitis vertigo, ita
ut noctes insomnes ducant, usque dum pollutionem perfecerint. Alii, dum mens
quiescere incipit ad somnum capiendum, excitationes semper vehementiores
patiuntur, quae fatigant et tamen somnum impediunt; hi diu fortasse resistunt,
et orant, et tamen in fine pollutionem adducunt.
Inveniuntur nunc confessarii, qui, simulatque talem statum pathologicum
suspicantur, statim pronuntiant, nil peccaminosi haberi in actibus, quibus illi se
polluunt, immo consilium dant, ut quieta conscientia actus ab illa impulsione
postulatos perficiant, et ita se liberent ab infirmitate sua. Talis agendi modus
confessariorum probari non potest et funestissimas sequelas habet; magna enim
consideratione opus est et distinctione, ne per similia consilia omnes habenae
relaxentur, et vitium altiores radices agat.

1. Etiam quando certe agitur de impulsu invincibili, tale consilium
solum locum habet, ubi impulsus versatur circa actionem innocuam et
indifferentem, ad quam non habetur vehemens inclinatio naturalis, ne­
que periculum vitii nocivi contrahendi. Nemo sane homini, qui tali
modo se attractum sentit ad alcoolica, consilium dabit, ut quieta con­
scientia sumat quantum et quoties ille impulsus postulat, et ita repe­
titis actibus se liberet a suo pathologico desiderio. In nostra materia
multo funestius esset simile consilium.
Testibus medicis (v. g. land) tales impulsus initio sunt valde tenues; augen­
tur vero praecise per imaginatam irresistibilitatem quam foveret tale consilium
confessarii.

2. Neque ex eo, quod illi homines per diem ne cogitant quidem de
peccato committendo, statim sequitur, illos impulsus insuperabiles et
pollutiones involuntarias esse. Involuntarii esse possunt, si nempe
oriuntur ex impulsu mere mechanico vel motorio, v. g. si pollutio de­
mum adducitur per quosdam motus corporis nervosos, spontaneas crurium contractiones vel rigiditatem; si vero impulsio est psychica, ita
ut homo quasi consilium ineat, quomodo se liberet et tunc tactus ma­
nuales vel corporales exercet, non est involuntaria, nisi forte aliqua
absurda et erronea idea, quam vere vigil non admisisset, imperfectum
voluntarium demonstret.
es) Cf. 5. Alphonsus 1. 5. n. 9. Aertnys-Damcn, Theol. mor.10 n. 620. Esch­
bach p. 556 ss.

De castitate

38

3. In dubio utique favendum est his miseris, quia praesumptio stat
pro iis, cum vigiles nil peccaminosi agant. Immo etiam quoad actus
peccaminosos dici eis potest, aliquam rationem mitius indicandi adesse
in morbosa qualitate totius status; hoc dici potest et debet, ne animum
et spem deponant, sed ex altera parte non potest dici eos omnino ex­
cusatos esse, iam ex hac ratione, ut etiam ipsi conatus faciant et colla­
borent pro sanatione.
4. Ex his facile iudicium patet quoad s. communionem et celebratio­
nem; quoties pollutio orta est ex mere mechanica impulsione, vel etiam
ex impulsione psychica coniuncta cum quodam errore in iudicando,
porro in dubio de pleno voluntario, admittantur ad s. mensam prae­
misso actu contritionis; ubi agitur de impulsione psychica cui plene
vigiles et deliberati indulserunt, postulanda erit confessio, quod valebit
etiam ad voluntatem firmandam.

5. Causa vero totius status morbosi secundum consilium probi et
periti medici curanda est; sunt media, quae totam complexionem regu­
lant, ita ut ex hoc etiam pollutiones nocturnae facilius et sine inter­
ruptione somni accidant; sunt alia media, quae excitationes nervosas
paulo mitigant; praesertim vero successum habebit psychotherapia
(per suggestionem et persuasionem anxietates removentur, concentra­
tio et quies animi promovetur) coniuncta cum levibus exercitiis gym­
nasticis vel sola rhythmica et profunda respiratione in aëre salubri,
quae etiam sine medico prudenter exerceri possunt.
41. De distillatione. Distillatio est effusio modica alterius humoris
viscosi sine colore (sicut aqua) non prolific! e glandulis urethrae. In
pollutione effusio humoris (flavi coloris) est copiosior et cum magna
commotione coniuncta; in distillatione econtra effusio est exigua et
fere guttatim accidit cum levi tantum aut vix ulla commotione.
Haec distillatio accidit: a. aut ex causa naturali (irritatione vel ca­
tarrh© urethrae, glandularum vel ex debilitate); tunc non est pecca­
tum, sed morbus a medico curandus; b. aut ex libidine oritur, tunc iam
commotionem veneream continet et est inchoata pollutio.

§2.

De sodomia.

42. Natura. Sodomia est concubitus cum persona eiusdem sexus vel
cum persona diversi sexus, sed in vase indebito.

a. Concubitus non habetur, quando aliquis manu, pede, ore vel
brachio alterius genitalia tangit et vicissim ab altero tangitur, sed de
ratione concubitus est, ut corporum ipsorum coniunctio intercedat,
adeo ut saltem ex una parte membri genitalis applicatio ad corpus al­
terius locum habeat, sive in vase praepostero (in ano), sive in ore,
sive inter crura vel brachia, sive in alia corporis parte id fiat.
De ratione concubitus non est vasis alicuius penetratio; nihilominus specifice
concubitus a tactu impuro differt; essentiale discrimen in eo est, quod in tactu

De peccatis luxuriae consummatis

39

affectus turpis fertur in pollutionem, in concubito vero in personam, quacum
fit concubitus contra naturam.

b. Ex definitione duplex distinguitur sodomia: perfecta et proprie
dicta, quae est concubitus cum persona eiusdem sexus, ergo maris cum
mare, feminae cum femina: et imperfecta seu improprie dicta, quae est
concubitus cum persona diversi sexus, sed in vase innaturali seu prae­
postero. Ab imperfecta sodomia specie non differt irrumatio i. e. con­
cubitus in ore60).

c. Essentia huius criminis consistit in affectu aut ad sexum aut ad
vas indebitum: utrumque est contra naturam, quia natura ad generatio­
nem prolis tum sexum tum etiam vas debitum requirit. Insuper continet
peccatum contra caritatem propter cooperationem immediatam.
43. Principia. 1. Sodomia est crimen multo gravius simplici pollu­
tione, tum in se, quia tendit in sexum aut vas indebitum, tum ratione
cooperationis, quia uterque ad peccatum alterius concurrit70).

2. Sodomia perfecta et imperfecta specie ab invicem differunt, quia
affectus ad sexum indebitum specialem malitiam continet, diversam ab
affectu ad vas indebitum.
a. Sodomia perfecta inter personas eiusdem sexus diversis modis committi
potest; specifice tamen non differt, sive in vase praepostero sive in alia corporis
parte concubitus fit. Quare in confessione sufficit scire concubitum cum seminis
effusione locum habuisse, quin necesse sit de modo concumbendi ulterius inter­
rogare.
b. Sodomia imperfecta inter marem et feminam uno tantum modo commit­
titur, si nempe concubitus fit in vase praepostero. Quodsi concubitus in alia
corporis parte locum habet, non committitur sodomia, sed fornicatio in affectu
cum pollutione in effectu.

3. Nihil refert, utrum quis agens an patiens fuerit, species peccati
eadem est: quare in confessione de hac re non est interrogandum. Sed
in patiente affectus sodomiticus deesse potest. Utrum autem pollutio,
quae in agente facilius accidit quam in patiente, locum habuerit necne,
declarandum est.
4. Ubi agitur de poenis ecclesiasticis71) vel reservatione, intelligenda
est sodomia perfecta et consummata, quae committitur inter mares cum
penetratione vasis praeposteri et cum seminatione ibidem facta72).

§ J. De bestialitate.
44. Natura, a. Bestialitas est concubitus hominis cum bestia. Nihil
refert, qua ratione concubitus acciderit, sive in vase naturali sive in
°0) Cf. Wouters, De virtute castit. n. 56.
Cf. Rom. 1, 24ss. Gen. 18, 20 s.
11 ) Cn. 2357_ 59.
72) Salmanticenses, tr. 26. c. 7. n. 109.

40

De castitate

alia corporis parte, sive cum seminis effusione sive absque illa, modo
concubitus locum habuerit.
b. Si peccatum bestialitatis reservatum est, intelligentia est bestialitas, quae in vase naturali cum seminis effusione committitur, ergo be­
stialitas consummata, nisi aliud a reservante declaretur73).

45. Principia. 1. Bestialitas est gravissimum inter luxuriae peccata,
horribilius ipsa sodomia. Specialis eius malitia in affectu ad speciem
diversam consistit, quod rectae rationi magis adhuc repugnat, quam
accessus ad sexum vel ad vas indebitum74).

2. Bestialitas specie non differt, sive commissa fuit cum bestia huius
vel illius speciei; et quandoquidem nunc exploratum est ex eiusmodi
concubitu generationem sequi non posse, nihil refert, cuius sexus bestia
fuerit, utrum mas an femina: specifica enim malitia in accessu ad di­
versam ab homine speciem consistit, ad quam diversitas specifica et
sexus bestiarum solum materialiter se habet.
3. Tactus impudici cum bestia non sunt peccatum bestialitatis, nisi
affectus turpis tangentis praecise in bestiam feratur, id quod raro acci­
dit, cum peccans ordinarie solum libidinem explere intendat; quare
haec circumstantia necessaria in confessione declarari non debet, si
quis mediante lingua iumenti vel alterius bestiae voluptatem veneream
vel pollutionem in se excitaverit.

Appendix.
Ad complendam tractationem de peccatis luxuriae paucis agendum
est de appetitu sexuali abnormi.
Appetitus sexualis duplici modo a communi norma deflecit: a. eo
quod ultra modum auctus est (hypersexualitas); b. eo quod alio modo
se exserit (perversio sexualis).

46. De hypersexualitate. 1. Affectus sexualis in diversis hominibus,
quod vehementiam attinet, diversus in viris vehementior est quam in
feminis; sed etiam personarum eiusdem sexus alii aliis vehementiorem
sortiti sunt; quandoque vehementiam extraordinarie magnam attingit.
Eiusmodi appetitus sexualis vehementior tum in iis reperitur, qui psy­
chico defectu laborant, tum in iis, qui psychopathic! non sunt.

2. Huius rei causa est partim dispositio hereditate acquisitia, partim
aegrotatio nervorum, partim abusus potus alcoolici. Accedunt excessus
sexuales, qui tum animi aegritudinem tum affectum sexualem augent:
repetiti enim excessus pravum habitum generant, qui quandoque adeo
enormiter excrescit, ut libido ex quavis vel levissima causa excitetur et
dein fere mechanice (physica necessitate) ad pollutionem propellat.
”) Ibid. n. 140.
«) Cf. Levit. 20, 15 seq. Ex 22, 19.

De peccatis luxuriae consummatis

41

3. Signa, ex quibus dignoscitur, appetitum sexualem ultra modum
(pathologice) auctum esse, haec sunt: si libido vix satiata mox iterum
excitatur; si libido excitatur ex aspectu rerum in genere luxuriae in­
differentium; si affectus sexualis hominem adeo occupat, ut fere solum
de hac re cogitet et loquatur et media quaerat satiandi affectum.

4. Imputabilitas. Qui mente sani sunt, affectum sexualem, etiam
vehementiorem, reprimere atque moderari possunt et debent; neque
ullum sanitatis detrimentum patiuntur, eo quod appetitui sexuali etiam
vehementissimo non satisfaciunt. Ideo peccata contra castitatem com­
missa eis imputanda sunt iuxta principia de concupiscentia in libro de
Principiis (n. 53) exposita. Quin etiam illi, qui psychico defectu labo­
rant, voluntarie et culpabiliter peccant, nisi defectus sit maioris gradus.
Excessus sexuales eo minus voluntarii et culpabiles erunt, quo maior
et intensior est animi aegritudo; plene involuntarii sunt in iis, qui mente
aegroti seu plene psychopathic! sunt.
Notandum est medicos materialismo addictos eos (praesertim ruvenes), qui
frequentes pollutiones et vehementes excitationes sexuales patiuntur, pessimo
consilio hortari, ut ad malum minuendum adeant mulieres: dicunt enim absti­
nentiam saluti corporis et mentis gravia detrimenta afferre. Non desunt media
atque medicamenta, quibus vehementia libidinis sexualis minuatur, ideo ad medi­
cum dirigendi sunt, quibus id opus est, sed ad medicum catholicum, qui mediis
licitis utitur ad malum propulsandum, et cui persuasum est castitatem lege na­
turae praeceptam, etiam perpetuam, sanitati nec corporis nec animae nocere.
Nota. 1. Sunt infantes, qui iam ante pubertatem motus sexuales percipiunt;
immo iam ante usum rationis abnormes huiusmodi dispositionis quandoque oc­
currunt. Huius rei causa saepius est abusus ancillarum numquam satis detestan­
dus, quae ad quietandos infantes horum genitalia titillant.
2. Sunt homines, qui rebus, quibus alii ordinarie ad libidinem excitantur, motus
nullos percipiunt. Huc pertinent sexualiter frigidi qui dicuntur.
3. Sunt senes, in quibus exstincto iam per aliquot annos sensu sexuali, hic
iterum reviviscit

47. De perversione sexuali75). 1. Perversio sexualis in eo consistit,
quod appetitus sexualis et actiones sexuales eo abnormes sint, quod
libido non actibus internis et externis ad venerea pertinentibus, ut ordi­
narie fit, sed aliis a vita sexuali prorsus alienis excitatur.

2. Fieri quidem potest, ut dispositio sexualis, initio a communi
norma non aliena, per peccata luxuriae contra naturam diu commissa
facta sit abnormis; ordinarie tamen dispositio abnormis hereditate a
parentibus transmissa est cum morbida affectione systematis nervei.
3. Perversae dispositionis sexualis quatuor diversae formae distin­
guuntur: Sadismus, Masochismus, Fetischismus, Sexualitas contraria.
a. Sadismus™) dicitur, si delectatio venerea excitatur imaginationi­
bus vel actionibus, quae crudelitatem et vehementiam continent, cuius­
modi sunt: strangulare, cultro pungere, percutere, flagellare, trucidare
(Lustmord).
7B) Capellmann-Bcrgmann, Past.-Mediz.18 S. 196 ff. Niedermeyer I. pg.
202—210.
™) Nomen ductum est a Marquis de Sade, qui hac perversitate affectus erat
et veluti prototypon illius exhibet.

42

De castitate

a. Hae actiones non peraguntur ad obtinendam copulam a persona, cui vis
infertur, sed ad excitandam atque explendam per eas propriam libidinem.
β. Frequenter in viris, vix unquam in feminis, haec perversio repentur: cum
enim vir in vita sexuali sit principium activum et, si ita loqui fas est, aggressivum, ipsa orta videtur ex degeneratione muneris, quod in functionibus sexuali­
bus viro naturaliter competit

b. Masochismus~~) dicitur, si delectatio venerea eo excitatur, quod
quis violentias et cruciatus patitur, cuiusmodi sunt percuti, calce im­
peti, verberari, flagellari, pungi usque ad effusionem sanguinis etc.
In mulieribus haec perversio potissimum reperitur, id quod ex supra dictis
facile intelligitur, cum mulier in functionibus sexualibus magis passive se habeat.
Non carent quidem sensu doloris, dum vim patiuntur, sed sensu voluptatis vene­
reae dolor abunde compensatur.

c. Fetischismus dicitur, si libido excitatur imaginationibus vel actio­
nibus, quae ad venerea non pertinent, et proinde alias aptae non sunt
ad voluptatem excitandam.
Res vel partes corporis, quarum imaginatio vel contrectatio sensum venereum
excitant, sunt manus, pes, oculus, crines, indusium, calcei, pennae, panni etc.
Plerumque hae res vel corporis partes ad determinatam personam, inordinato
affectu dilectam, relationem habent; sed fieri potest, ut etiam ex se independenter a relatione ad certam personam delectationem veneream et pollutionem
provocent.

d. Sexualitas contraria dicitur, si appetitus sexualis in personam
eiusdem sexus tendit (homosexualitas). Sensus venereus proinde non
ex imaginatione, aspectu vel tactu personae diversi, sed eiusdem sexus
provocatur.
a. Peccata, quae ab iis committuntur, qui hac perversione laborant, sunt pol­
lutiones per tactus provocatae et concubitus sodomitici. Si perversa inclinatio
in pueros fertur, paederastia vocatur, ordinarie tamen in viros tendit.
β. Haec perversio etiam in mulieribus reperitur, in quibus amor lesbicus vel
sapphicus vocatur atque ad mutuas pollutiones et peccata sodomitica inducit,
quae mulieres inter se committunt.

4. Imputabilitas. a. Perversio sexualis non semper est signum aegro­
tae mentis: perversiones etiam in iis reperiuntur, qui nullo defectu psy­
chico laborant; id tamen affirmari posse videtur, perversiones frequen­
tius in hominibus aegrotae quam sanae mentis haberi.
b. Non solum ii, qui mente sani sunt, sed etiam ii, qui psychico de­
fectu laborant, appetitus sexuales perversos reprimere possunt; quibus
proinde peccata (perversitates) commissa imputanda sunt, nisi defec­
tus psychicus maiorem gradum attigerit. Ineluctabilis tum fit, cum ad
defectum psychicum magna vehementia appetitus sexualis sive ordi­
narii sive perversi accedit.
5. Quaerunt, num peccata cum persona eiusdem sexus ab iis com­
missa, quibus contraria sexualitas innata est, sint peccata specifica
sodomiae, cum affectus perversus erga eundem sexum in eis sine pro­
pria voluntate ideoque inculpabilis sit. — Verum cum specifica ratio
sodomiae in affectu ad eundem sexum consistat, de ratione sodomiae
dubitari nequit, etsi natura in eundem sexum ferantur et a sexu diverso
77 ) Nomen sumptum est a Sacher Masoch, qui hanc perversionem in suis fictis
narrationibus (Romane) potissimum describit.

De peccatis luxuriae non consummatis

43

aversionem patiantur. Sicut ergo alii ingenitum affectum fornicarium
ita illi ingenitum affectum sodomiticum reprimere debent.
Nota. Confessarius sciat oportet, quaedam vestigia dispositionis sexualis per­
versae quandoque etiam in iis reperiri, quorum vita sexualis ceterum a communi
norma non discedit: non pauci enim occurrunt, qui imaginationibus vel actioni­
bus turpiter excitantur, quae ad venerea vix quidquam referuntur, ut castigatione
puerorum per imaginationem repraesentata, lectione cruciatuum, quos martyres
passi sunt, imaginatione vel tactu crinium in nodum collectorum etc. Contra
tentationes ex eiusmodi imaginibus vel actionibus ortas aeque pugnare debent
ac contra alias tentationes castitatem invadentes. Ii, quorum perversio sexualis
perfecta est, solum per media abnormia, per media turpia autem nullatenus aut
parumper tantum excitantur.

QUAESTIO QUARTA
De peccatis luxuriae non consummatis.
Peccata luxuriae non consummata, in quibus seminis effusio locum
non habet, duplicis generis sunt: alia, quae ipsam luxuriam continent,
alia, quae non ipsam luxuriam, sed solum causam luxuriam provocan­
tem continent. Primi generis sunt motus carnales, secundi sunt actus
impudicitiae. Impudicitia definitur voluntaria occupatio circa res, quae
delectationem veneream provocant. Ad eam pertinent tum actus interni:
cogitationes et desideria; tum actus externi: aspectus, tactus, oscula,
amplexus, verba et lectiones.

Articulus primus.

De motibus carnalibus.
48. Declaratio. 1. Motus carnales (motus turpes, motus venerei,
rebellio carnis) dicuntur commotiones membrorum genitalium cum
voluptate coniunctae. Ordinarie adiunctum habent erectionem membri
virilis vel motionem clitoridis femineae. Erectio tribuenda est sanguini
ad illa membra confluenti.
2. Distinguuntur motus: a. Leves et transitorii, et proves ac diuturni.
Hi proximum, illi remotum vel nullum periculum pollutionis inducant.
b. Voluntarii sive in se sive in causa, et involuntarii, qui vel sponte
et naturaliter oriuntur, quin ille, qui eas patitur, quidquam conferat,
vel ita, ut eorum causam quidem ponat, sed ignoranter.

44

De castitate

a. Causa, ex qua motus carnales oriuntur, vel est externa: modus sedendi,
cubandi, tactus etc.; vel interna scilicet imagines phantasiae, quae vel ultro vel
ex aspectu, colloquio, lectione excitantur.

β. Motus carnales ordinarie per erectionem membri virilis vel clitoridis femi­
neae se manifestant, quae erectio in hoc casu cum voluptate coniuncta est et
venerea vocari potest. Sed est etiam alia erectio mere naturalis, quae ex causis
physicis (v. g. quia vesica urinaria nimis impleta est)78) non venereis oritur et
absque voluptatis sensu habetur.

49. De malitia motuum carnalium. Cum motus carnales in se spectati
sint processus physiologici moraliter indifferentes, moralitatem accipi­
unt ex circumstantiis. Extra matrimonium non possunt per rectam ra­
tionem ordinari in finem, ideo et motus et delectatio concomitans dijudi­
candi sunt secundum principia η. 11. exposita.

1. Motus carnales directe voluntarii, qui vel deliberate excitantur,
vel quibus consensus praeibetur, si sponte et involuntarie oriuntur, sunt
grave peccatum, quantumvis illi sint leves: habetur euim consensus in
delectationem veneream illicitam., qui semper grave peccatum est, cum
haec delectatio non admittat parvitatem materiae (n. 11). Nec speci­
ficam differentiam efficit modus excitandi diversus (per tactus, phanta­
siam etc.)
2. Motus carnales tum in se tum in causa involuntarii, quantumvis
graves, nullum sunt peccatum, nisi consensus et complacentia volun­
tatis accedat: nam sine consensu voluntatis peccatum esse nequit.
3. Motus carnales voluntarii in causa seu causa, a qua motus prae­
ter intentionem excitantur, est grave peccatum, si causa natura sua
graviter in eos excitandos influit, nec adest sufficiens ratio eos admit­
tendi.
Etsi causae leviter influentes in commotiones turpes sub gravi vitari non de­
beant, ne ab iis quidem, qui ex eis graves motus carnales, quin etiam pollu­
tiones patiantur, nisi adsit proximum periculum consensus, qui tamen eiusmodi
actiones ex iusta causa admittunt, enixe instanterque monendi sunt, ut eas omit­
tant, nisi sint necessariae. Ob summam enim corruptae naturae in venerea pro­
clivitatem magnum imminet periculum, ne paulatim graviora admittantur. In­
super facile occurrit periculum hallucinationis: qui enim eiusmodi actiones ad­
mittunt, facile sibi persuadent se in iis admittendis non duci nisi curiositate vel
urbanitate vel amicitia, reipsa autem libidinis aestu ad ea impelluntur.

50. De resistentia his motibus opponenda alia sub gravi, alia sub levi
debita, alia non quidem debita, sed tamen summopere consulenda.
1. Si motus involuntarii leves et transitorii sunt, de iis curandum non
est, sed negligendi et contemnendi sunt, tum quia causae tales motus
excitantes frequentissimae sunt, et proinde obligatio eos reprimendi
nimis difficilis foret, tum quia contemptu melius et efficacius reprimun­
tur: sollicitudo enim eos impediendi imaginationem excitare motusque
augere solet.
78) Cf. Hornstein-Faller, Gesundes Geschlechtsleben, S. 235 („Morgenerektion**).

De peccatis luxuriae non consummatis

45

2. Si motus sunt vehementes, sive ortum habent ex causa voluntarie
vel involuntarie posita, sive adsint absque causa ab homine posita,
urget obligatio positive eis resistendi (nisi adsit iusta causa eos ad­
mittendi), et quidem sub levi, si periculum consensus vel pollutionis
est remotum, sub gravi, si idem periculum est proximum. Ratio est,
quia periculum consensus, immo ipse consensus virtualiter in eo adesse
censetur, qui motus non reprimit, cum possit; et quia non licet pollutio­
nem, ne indirecte quidem, provocare, nisi ex causa proportionate gravi.
a. Passive vel permissive se habet, qui eos neque approbat neque adhibitis
mediis reprimit, sed admittit, donec per se evanescant. Aliqua erço resistentia
positiva necessaria est, quaecunque ea est, modo ad finem apta sit. Cum finis
in eo consistat, quod ipsi motus compescantur, actus simplicis displicentiae de
motu et delectatione carnali ad positivam resistentiam non sufficit, quia ille
actus ad ipsos motus reprimendos inefficax est.
b. Positiva resistentia alia est directa, qua commotae partes (vestibus tectae)
comprimantur, alia est indirecta. Resistentia directa non est suadenda, eo quod
ad finem intentum non confert, sed potius nervos irritat motusque auget. In­
directa alia est externa, alia interna. Ad externam pertinet: mutare locum vel
situm, opus interrumpere, aliam occupationem assumere, sensum doloris excitare
manum vel brachium vellicando, pungendo vel se verberando etc. Ad internam
pertinet: mentem ad alia divertere, divinum auxilium implorare, ss. nomina in­
vocare, actum amoris Dei elicere, renovare propositum non peccandi etc., quae
etiam ad praecavendum consensum in turpem delectationem conferunt
c. Quando motus excitantur ex propria actione voluntaria eaque superflua,
debita resistentia in eo est, quod eorum causa removeatur et ab illa actione ces­
setur. Qui ergo ex eiusmodi actione vehementer excitatur, eam sub gravi statim
abrumpere, qui vero leviter se commotum advertit, sub levi ab ea desistere
tenetur. Quodsi diutius illam continuat, graviter peccat propter grave periculum
ad ulteriora progrediendi ac tandem consentiendi. Ideo e. g. diuturnus aspectus
otiosus pulchrae mulieris vel diuturnum colloquium vanum cum puella vel con­
tinuata cogitatio impura, quando hae actiones iam libidinem vehementius ex­
citant, grave peccatum sunt. S. Alphons. n. 422.

3. Si motus habentur etiam vehementiores, nec posita sit eorum causa
graviter influens, nec supponi debeat proximum periculum consensus,
non est obligatio gravis positive iis resistendi, sed mere passive se
habere licet, quidquid commotionis inde sequatur. Attamen positiva
resistentia etiam in hoc valde consulenda est tum propter periculum
hallucinationis, quod in hac materia magnum est, tum propter studium
servandae castitatis.
4. Nulla est obligatio positive resistendi motibus carnalibus etiam

vehementioribus, si iusta adsit causa eos admittendi: ipsa enim iusta
causa excludit indirectum et virtualem consensum. Licet ergo in hoc
casu erga ipsos motus negative se habere, modo retineatur firmum
propositum non consentiendi.
a. Iusta causa eos permittendi adest: a- si quis experientia novit, resistentiam
eos potius augere; β. si excitantur ex actione necessaria vel quomodocunque
utili e. g. ex auditione confessionis, ex lectione utili, ex tactu necessario.
b. Quia ad evitandos motus carnales nemo tenetur omittere actiones necessa­
rias vel utiles, monendi sunt poenitentes, ne inceptum opus bonum ideo dimittant,
quia eiusmodi miserias, uti sunt motus turpes, patiuntur, modo absit periculum
consensus; iidem monendi sunt, ne orationes vel exercitia pietatis omittant, eo

De castitate

46

quod maxime inter orandum pravis imaginibus et motibus vexentur. Motus con­
temnendi et incepto operi insistendo reprimendi sunt70).
c. Etsi positiva resistentia in hoc casu, si e. g. inter laborandum vel cubandum
motus vehementiores excitentur, necessaria non sit, valde tamen suadenda est
sive externa sive saltem interna; ad cavendum vero voluntatis consensum eli­
ciendus est de illis motibus actus displicentiae.
d. Accidit, ut piae feminae, praesertim moniales, in oratione vel in s. com­
munione sensibili amore adeo inflammentur, ut delectationem veneream per­
cipiant, quin et pollutionem patiantur. In hoc casu magna discretione opus est.
Si non sunt hystericae, eis dicendum est, ut malignos hosce effectus non curent,
nisi propterea in vita spirituali anxietatibus turbentur, quo in casu expedit, ut
affectus amoris moderentur. Frequenter tamen eiusmodi feminae, quae inter
orandum carnaliter excitantur, hysteria (religiosa) laborant: constat enim per­
sonas hystericas libenter obscoena phantasmata fovere proindeque vehementes
genitalium commotiones pati usque ad pollutionem. Hae moneri debent, ut
quantum fieri potest, eiusmodi phantasmata reiiciant.

Articulus secundus.

De peccatis externis (impudicitiae).
51. Declarationes. Ut de actuum externorum malitia morali iudicium

ferri possit, haec praenotanda sunt:

1. Actus impudici externi sunt: aspectus, tactus, oscula, amplexus,
sermones (cantiones), lectiones. Iam si de eorum specie morali agitur,
proprie de aspectibus et tactibus quaestio fit: oscula enim et amplexus
ad tactus revocantur, sermones autem, cantiones et lectiones ex inten­
tione delectationis venereae habitae ex se sunt eadem peccata ac cogi­
tationes et desideria,quae interius foventur dum verba proferuntur.
Inter aspectus et tactus notandum est hoc discrimen, quod aspectus non adeo
materialis et concretus sit, et proinde facile abstrahat a circumstantiis personae
qua talis eamque aspiciat tamquam virum vel mulierem, non tamquam coniugatam, sacram, consanguineam; tactus vero natura sua magis materialis et con­
cretus est, et proinde a circumstantiis personae, quae tangitur, non facile ab­
strahit.

2. Partes corporis, quae aspiciuntur vel tanguntur, respectu affini­
tatis ad luxuriam, distinguuntur in partes ex se non incitantes: facies,
manus, pedes: hae ad summum mediate per delectationem sensibilem
vel generalem excitare libidinem possunt; — in partes aliqualiter ex­
citantes: pectus, dorsum, crura; hac non solum mediate sicut priores,
sed etiam ob propinquitatem ad partes genitales animum libidinosum
demonstrare vel excitare possunt; — denique partes ex se incitantes
(ab aliis turpes, inhonestae dictae) — genitalia et proxime adjacentes,
pectus femineum nudum (relate ad viros); harum tactus vel aspectus,
si non ex causa verae et sincerae necessitatis vel utilitatis fiat, imme­
diate ex se libidinem demonstrat et excitat. Concedendum utique est,
assueta minus allicere, sed ex altera parte saepe etiam lupus libidinis
in pelle affectatae utilitatis incedit,
70) Ballerini-Palmieri 1. n. 597.

De peccatis luxuriae non consummatis

47

a. Notandum, non omnen nuditatem vocari posse obscoenam; est nuditas
simplex, quae attentionem allicere non vult vel ad alium finem non malum tanquam medium eligitur, ut si quis se exuit, ubi per accidens ab aliis videri potest;
haec potest esse periculosa pro aliis, sed ad summum per scandalum indirectum.
Sed est etiam nuditas affectata, quae allicere vult et propter se quaeritur; haec
ultima est obscoena80), et aequivalet scandalo directo vel inductioni. Ideo vitare
voluimus in praecedente divisione terminos >partes inhonestae vel minus
honestaew.
b. Quamvis inter partes non incitantes ponatur facies, tamen attendendum
est, labia (sicut etiam mamillam femineam) esse etiam centra erotogenea, ita
ut per oscula in labia directe nervi delectationi venereae inservientes excitari
possint, praesertim in iis, qui libidinem iam experti sunt, dum puellae castae
saepe nil sentiant. Quod a fortiori valet de sic dicto osculo columbino, quo
lingua in os alterius immittitur.

3. Actus impudicitiae externi considerandi sunt a. ratione actus in se;
b, ratione finis, propter quem ab agente exercentur;
c. ratione periculi, quod inducunt, delectationis venerae, pollutionis
et consensus in delectationem.
4. Distingui debet inter actus impudicos, qui solitarie, et actus, qui in
alia persoan fiunt; in his accedit malitia scandali, inductionis, coope­
rationis.
Eorum moralitas ratione actus in se. 1. Actus qui dicuntur impudici,
in se non repugnant ordini ad finem i. e. normae moralitatis, ideo in se
sunt indifferentes et ex fine honesto vel manifeste utili licite ponuntur.
Attamen plus vel minus ad libidinem disponunt, eam excitant, vel aliis
manifestant. Inde periculum oriri potest illicitae delectationis venereae
vel etiam consensus in eam; tale periculum autem nonnisi ex causa proportionata in nos suscipere possumus. Et cum concupiscentia carnis in
statu hominis lapsi maiori vi et ordinatione quam concupiscentia alio­
rum bonorum agat, post lapsum homini datus est pudor, cuius exer­
citium virtuosum per pudicitiam propugnaculum est virtutis castitatis,
eo quod hominem inclinat ad vitanda ea quae luxuriam praeparant.
2. Actus impudicitiae externi cum delectatione venerea incompleta
coniuncti specie inter se non differunt. Etsi aspectus et tactus ratione
actus essentialiter differant, ratione malitae moralis tamen specifice
non differunt: propria enim eorum malitia in circumstantiis (periculi
vel finis) consistit, quae specificam malitam non sortiuntur, eo quod
hoc vel illo sensu seu medio ex se indifferenti procurentur, sed in
omnibus hisce actibus eiusdem speciei sunt.81)
Ergo in confessione sufficit de actibus impudicis in genere se accusare, quin
distinguatur in specie, utrum aspectu an tactu id acciderit vel de delectatione
incomplecta, quin declaretur, quo modo orta sit. Sicut ergo pollutiones omnes
eiusdem speciei sunt (n. 31), ita delectationes incompletae venereae (solitariae)
specifice inter se non differunt.

3. Actus impudicitiae tum externi tum interni specie differunt ab
actibus perfectis seu consummatis (e. g. a pollutione vel a copula):
in illis enim vel non continetur delectatio venerea, vel si intenditur et
80) Vermeersch n. 181.
81) Cf. S. Thomas II. II. q. 154. a. 4. Bucccroni I. n. 783.

48

De castitate

percipitur, quamdiu est incompleta, specie differt a completa (n. 8).
Ideo non sufficit accusare tactus impuros, si habita fuerit pollutio.

52. Eorum malitia moralis ex fine agentis. Actus impudicitiae extra
matrimonium ob quadruplicem finem exerceri possunt:
a. Si fiunt ex pravo et libidinoso affectu, licet ex se parum in libidi­
nem influant ut aspectus mulieris, contrectatio manus etc., semper
grave peccatum sunt propter intentionem graviter malam; ideo nihil
refert, utrum actus ipsi magis an minus turpes sint.
b. Si fiunt ex sola intentione delectationis sensualis leve peccatum
sunt, nisi inducant proximum periculum commotionis carnalis et con­
sentiendi in delectationem veneream, ut evenire potest, si cum aliquo
affectu et mora exerceantur.
In his actibus ex sola delectatione sensuali habitis duplex malitia reperitur,
quod inordinati sint i. e. quod ad finem rationabilem non referantur nec referri
possint, et quod periculum delectationis venereae et consensus in eam inducant;
sed utrumque leve peccatum est, nisi periculum sit proximum. Iam vero quo
maior in illis actibus est affectus et mora, eo maius est periculum delectationis
venereae et consensus; immo mora diuturnior, qua exercentur, frequenter sig­
num est non solum magni affectus, sed etiam animi libidinosi, quamvis adsit
iusta causa eos peragendi e. g. osculum dandi. — Ergo tactus, oscula, amplexus,
si absque rationabili causa ob solam delectationem sensualem fiant, per se levia
peccata sunt.

c. Si fiunt ex levitate, ioco vel curiositate ideoque breviter et perfunc­
torie, licet ex se vehementer ad libidinem excitare possint ut turpes
aspectus vel tactus, leve peccatum sunt, tum quia curiositas levis est,
tum quia influxus in motus turpes in his levis et remotus est.
d. Si fiunt ex iusta causa, etsi sensus delectationis vel etiam pollutio
praeter intentionem excitetur, nullum sunt peccatum, modo absit con­
sensus. Iusta eos ponendi causa est: decentia, utilitas, necessitas. Sed
quo magis laeditur pudor, eo maior requiritur causa, quae actionem
impudicam excuset; hinc actionem graviter impudicam (aspicere, tan­
gere partes incitantes personae alterius sexus) sola necessitas excusat
ut in medicis et chirurgis.
53. Actus impudici in alio habiti. 1. Tactus (oscula, amplexus), qui
ex prava intentione in alio fiunt, sunt peccata diversae speciei pro di­
versitate circumstantiarum in personis, quae inhoneste tanguntur,
cum enim tactus personam materialiter et in concreto attingat, sicut in
ipsis actibus luxuriae fit, censentur esse eiusdem naturae atque actus
perfecti, ad quos naturaliter ordinantur.
Supposito pravo affectu ad personam, quae tangitur, specie differt tactus in
persona eiusdem et tactus in persona diversi sexus: hic enim per se ad forni­
cationem refertur, ille ad sodomiam; specie differt tactus in persona soluta et
tactus in persona coniugata: hic enim per se in adulterium tendit, ille in forni­
cationem. Unde in confessione explicandum est obiectum tactus. Si tamen
constaret, affectum non transiisse ad aliam personam, sed actus impudicos solum
adhibitos esse ad voluptatem sibi procurandam, sufficeret sic se accusare: im­
pudice egi graviter, vel leviter vel temere vel ex affectu libidinoso.

2. Aspectus turpes autem, qui ex prava intentione in alio fiunt, nisi
desiderium tactus vel actus consummati accedat, non sunt peccata

De peccatis luxuriae non consummatis

49

specie diversa pro diversitate circumstantiarum in persona, quae
aspicitur. Aspectus enim ordinarie a circumstantiis personae
praescindit, nisi affectus libidinosus in talem praecise personam fera­
tur. Ideo in confessione non est declaranda qualitas personae turpiter
visae, num fuerit consanguinea, coniugata, sacra etc.
Specie tamen differunt turpis aspectus maris
venerea ex turpi aspectu maris vel feminae
aspectus a circumstantiis personae, non autem
quare aspectus maris refertur ad copulam cum
lam cum femina”2).

et feminae, atque ideo delectatio
quaesita: etenim potest quidem
a diversitate sexus praescindere;
mare, aspectus feminae ad copu­

Nota. a. Si impudicitia cum alia persona commissa est, id in confessione de­
clarari debet, propter peccatum scandali, quod ad luxuriam accedit. — h. Qui
tangendo aliam personam pollutionem passus est, de pollutione se accusare de­
bet, quia est peccatum distinctum a tactu in alia persona commisso, qui con­
tinere potest malitiam fornicationis, sodomiae, incestus etc. — c. Solum si con­
staret, nullum adfuisse scandalum (e. g. in tactu circa dormientem), nec affectum
transisse in aliam personam, sed actus impudicos solum adhibitos fuisse ad
voluptatem sibi procurandam, sufficeret dicere: impudice egi (leviter, graviter;
temere, ex affectu libidinoso).

54. Eorum malitia moralis ex periculo.
a. Qui sine ratione vere et sincere necessaria vel utili actus impudicos
ponit, propugnaculum a Deo datum diruit, periculo portam aperit.
b. Insuper cum hi actus sint naturae grati et sensibilem delectationem
afferant, concupiscentia carnis indicium intellectus turbat, eo quod pu­
tet homo se ex utili ratione vel pura delectatione sensibili ponere, quod
tamen ex occulta (»larvata« dicit Vermeersch3*) libidine provenit.

c. Coram aliis vel cum aliis habiti tales actus manifestant animum
pronum vel minus custoditum erga libidinem, et ita scandalum vel
cooperationem «continent.
Quo magis hoc triplex periculum adest, eo maior et gravior ratio re­
quiritur ad illud compensandum, eo sincerior debet esse intentio, ut
periculum remotum fiat. Gravia igitur peccata sunt illi actus, qui pro­
xime et notabiliter, levia illi actus, qui remote et leviter in excitandam
libidinem influunt.
Ad determinandum hunc influxum tria potissimum considerari debent:
a. actuum natura: alii enim actus ex se et natura sua graviter, alii leviter tan­
tum commovent; j8. varia eorum adiuncta: actus enim, qui morose fiunt et
saepius iterantur, multo magis excitant quam actus, qui obiter et semel tantum
fiunt; pariter magis commovent actus, qui vehementer et magno ardore quam
actus, qui leviter et pacate fiunt; v. dispositio agentis: actus enim, qui alios
vehementer excitant, alios ob subiectivam dispositionem parum commovent.

Nota. 1. Quamvis morum corruptela plerumque ex colloquiis obscoenis
oriatur: Corrumpunt bonos mores colloquia malaM), audita tamen m:nus in­
fluunt in phantasiam atque ideo in commotionem carnis quam visa; omnium
autem maxime atque efficacissime caro sollicitatur ex tactu.

82) Cf. Ballerini-Palmieri 11. n. 969 ss.
83) Vermeersch, n. 387.
W) 1. Cor. 15, 33.
i

Noldin. Do castitate.

50

De castitate

2. Si tamen essent (quod sane raro accidet), qui ex his actionibus nullum
periculum paterentur sive motus turpis sive consensus in turpes delectationes,
illae actiones pro iis solum peccatum otiosae actionis, sensualitatis, nullatenus
vero peccatum contra castitatem continerent. Quatenus autem actus .ion con­
summati vel explicite vel implicite exercentur ex fine libidinoso, haberi debent
ut initium et inchoationes actus venerei consummati. Implicite ex fine libidinoso
exercentur, si alium finem operantis non habent.

55. De tactibus. 1. In proprio corpore, a. Se ipsum tangere in par­
tibus etiam ex se incitantibus necessitatis vel utilitatis causa ad curan­
dum morbum, ad abigendum pruritum vel ad abstergendas sordes, ex­
cluso consensu in delectationem forte suborientem, licitum est, quam­
vis motus carnales, quin etiam pollutio sequantur.
Suadendum autem: a. ut quantum fieri potest eiusmodi tactus obiter et me­
chanice, cogitatione ad alias res conversa peragantur; β. ut a tactibus cessetur,
quando motus vehementiores fiunt.

b. Se ipsum tangere in partibus iisdem sine iusta causa, sed citra
affectum pravum in iis, qui sciunt se eiusmodi tactibus non commoveri,
peccatum, saltem in genere luxuriae, non est. Pueris autem eiusmodi
tactus, praesertim dum in lecto decumbunt, interdicendi sunt ob funesta
huius rei consectaria.
2. In alieno corpore, a. Tangere personam eiusdem sexus in partibus
ex se incitantibus sine iusta causa grave est quia multum commovet.
Exclusa tamen intentione libidinosa, si obiter tantum et sine mora ex
levitate vel ioco fiat, non est grave peccatum. De eiusmodi tactu in per­
sona diversi sexus dicendum est, eum non facile excusari a gravi pec­
cato, praesertim si fiat in persona tenere amata.
a. Eiusmodi tactus inter impuberes habiti ex levitate vel ioco et absque mora
gravia peccata non sunt, quia in hac aetate non solent excitare commotiones.
β. Auctores, qui aspectus vel tactus inhonestos in persona diversi sexus ex
curiositate factos a mortali excusant, supponunt abesse tum periculum consen­
sus in delectationem tum periculum pollutionis; at vero raro erunt adiuncta, in
quibus utrumque hoc periculum absit.

b. Tangere personam eiusdem sexus in partibus remote incitantibus
exclusa prava intentione, vix erit peccatum, saltem grave; tangere
autem personam diversi sexus in partibus minus incitantibus a gravi
excusari vix potest, nisi valde obiter ex levitate vel ioco in brachio vel
scapulis fiat. Etsi enim tactus initio ob delectationem sensualem fiant,
plerumque impossibile est, quin motus carnales immo ipsa pollutio ex
iis sequantur.
c. Tangere mulierem in mamillis, etsi a persona eiusdem sexus fiat,
a gravi non excusatur, quia valde commovet et proinde periculum pol­
lutionis atque consensus inducit.

d. Tangere personam etiam diversi sexus in partibus ex se non in­
citantibus, si fiat ex rationabili causa, peccatum non est; si fiat absque
'rationabili causa, etsi cum aliqua mora et affectu, exclusa prava inten­
tione, ex se leve peccatum est, facile autem grave periculum inducit.
e. Tangere bestiam in partibus incitantibus ordinarie peccatum grave

De peccatis luxuriae non consummatis

51

non est, nisi affectu libidinoso fiat; si tamen tactus de industria con­
tinuantur, praesertim si fiant usque ad animalis pollutionem, ordinarie
grave peccatum est, tum propter periculum consensus in turpem de­
lectationem, quae in tangente facile oboritur, tum propter grave peri­
culum propriae pollutionis.
56. De osculis. 1. Oscula morosa, saepius repetita, cum magno
affectu impressa inter personas diversi sexus, ordinarie gravia peccata
sunt, quia valde commovent; praeterea saepe ex affectu libidinoso pro­
cedunt: inter solutos enim raro aliam causam habent, (n. 51, 2, b.)
Fieri tamen potest, ut gravia peccata non sint. Sic si quis e. g. alio migra­
turus personam diversi sexus consanguineam vel probe notam ex affectu sensuali
saepius vel morose osculatur, de motibus autem carnalibus, quos forte experitur,
non curat, eisque non consentit, graviter non peccat: adest enim legitima causa
et exclusus est tum affectus libidinosus tum consensus in voluptatem. Cum ta­
men desit debita moderatio in usu actionis licitae, veniale peccatum committitui ; omni autem culpa vacant eiusmodi oscula et amplexus iterata et morosa
inter parentes et filios, quae fiant in signum specialis dilectionis.

2. Oscula decentia, quae iuxta morem patriae, urbanitatis, amicitiae,
cognationis causa vel ad honestum amorem significandum et augen­
dum etiam inter personas diversi sexus, licita sunt, quamvis motus car­
nales excitentur, modo caveatur consensus in delectationem veneream.
Idem dicendum est de amplexibus et manuum contrectatione.
3. Oscula decentia (amplexus, manuum compressiones), quae nulla
causa necessitatis vel utilitatis cohonestante ex ioco, levitate vel etiam
ex affectu sensuali fiunt, levia peccata sunt, si delectatio venerea aut
nulla aut citra praevisionem oriatur, et si ab illis actionibus ob pericu­
lum consensus et pollutionis cessetur, ubi eiusmodi delectatio per­
cipiatur.

4. Oscula in partes corporis incitantes, praesertim vero in partes ex
se incitantes grave peccatum sunt, quia valde commovent. Praeterea
haec vix procedere possunt nisi ex affectu libidinoso, cum rationabilis
causa eas partes deosculandi aegre fingi possit.
57. De aspectibus. 1. Se ipsum aspicere in partibus incitantibus ex
necessitate vel utilitate excluso affectu pravo, nihil est. Id facere ex
curiositate vel levitate excluso consensu veniale non excedit; quia pro­
pria minus movent, attamen mortale potest esse, si absque necessitate
morose fiat. Aspicere partes minus incitantes proprii corporis etiam
sine causa peccatum, saltem in genere luxuriae, non est, quia hoc non
commovet.
2. Aspicere personam nudam eiusdem sexus (e. g. simul natantem)
obiter ex curiositate, veniale est, quia ordinarie non multum movet; sed
personam nudam eiusdem sexus serio, deliberate et morose praesertim
cum affectu aspicere etiam ex sola curiositate, mortale est, quia id na­
tura sua et proxime ad libidinem excitat.
a. Nihilominus a simul natantibus exigi debet, ut tectis partibus incitantibus
id faciant, nisi alicubi (ut in Anglia, in Oriente) communis usus ferat, ut detectis
*·

De castitate

52

etiam partibus istis natent: eiusmodi enim aspectibus assueti difficilius commo­
ventur; pari modo consuetudo quarundam regionum efficit, ut imagines et sta­
tuae personas nudas (angelos) repraesentantes absque periculo aspiciantur,
nisi studiose et morose fiat.
b. Graviter reprehendendi sunt pueri et puellae sibi invicem ex levitate vel
curiositate genitalia detegentes; etsi enim id in hac aetate mortale non sit,
castum pudorem tamen minuit atque ad ulteriora disponit et conducit.

3. Aspicere partes minus incitantes personae diversi sexus, per se mor­
tale non est, quia notabiliter non excitat; sed diuturnus eiusmodi aspec­
tus a mortali excusari non potest. Item personam diversi sexus etiam
solum ex curiositate aspicere in partibus incitantibus mortale est, quia
hoc ordinarie multum excitat naturam corruptam. Excipiendus est
aspectus, qui valde obiter et fere ex inopinato, vel qui breviter et e lon­
ginquo fiat, item aspectus infantuli nudi diversi sexus.

4. Aspicere statuas vel imagines utriusque sexus plane nudas sine
ratione necessitatis vel magnae utilitatis aspectu in genitalia fixo, serio
et cum aliqua mora, grave peccatum est, quia multum excitant rebel­
lionem carnis, nisi forte sint statuae valde antiquae, quae teste expe­
rientia non adeo commovent. Si autem statuae et imagines inhonestae
sine causa aspiciuntur obiter et perfunctorie, veniale est, quia aspectus,
qui non sunt intensi et cum mora, non multum excitant.
ludicium in particulari casu ferendum ponderare debet: a. modum repraesen­
tationis, an sit nuditas simplex vel affectata (n. 51, 2, a.); b. causam, an scii,
revera studio artis inserviat, ad quod v. g. genitalia nil conferunt; c. periculum
subiectivum, quod in assuetis artificibus minus est; d. scandalum, quod v. g.
sacerdos vel religiosus praeberet.

5. Aspicere partes genitales vel coitum animalium ex curiositate sine
affectu libidinoso veniale est, praesertim si animalia sint minora ut aves
vel canes et si obiter tantum aspiciantur, quia hoc non multum excitare
solet voluptatem. Aspicere coitum humanum grave peccatum est, nisi
breviter et e longinquo fiat.
Necessitas excusat conjungentes animalia domestica ut tauros et equos, etsi
oriretur commotio carnis vel etiam pollutio, excluso consensu; sed hoc munus
quantum fieri potest, demandandum est coniugatis aut senioribus, qui ad vene­
rem non adeo proclives sunt ut iuvenes.

Nota 1. de operibus artis. Ex his desumendum est etiam principium ab arti- ficibus, sive pictoribus sive sculptoribus, in repraesentatione humani corporis
servandum. Ars enim non est exempta ab observatione legis naturalis et divinae,
sed econtra legibus moralibus in operibus suis producendis plane tenetur. Facile
conceditur corpus humanum in se honestum et pulchrum, sed tamen aptum esse,
quod in aliis sensum venereum excitet. Cum igitur lege morali prohibitum sit,
ne quis suis actionibus alios sollicitet ad peccatum, prohibitum dici debet, ne
illae corporis partes ita nudae atque detectae exhibeantur, ut aspicientes com­
muniter excitent ad libidinem. Etiam simplicis nuditatis repraesentatio sine re­
strictione concedi non potest, cum multis occasio peccandi esse possit. Si tamen
ex circumstantiis (v. g. quod opus non in publico loco exponendum sit) occasio
minuitur, causa gravis (detrimentum vel inefficacia denegationis85) excusare
potest.

8δ) Vermeersch 1. c. n. 399.

De peccatis luxuriae non consummatis

53

Nota 2. De balneis. Balnea sive in aqua sive in sole vel aere licita sunt non
solum sanitatis, sed etiam recreationis causa; sed hodie peccatur per excessum,
ac si cultus corporis esset summum bonum, omnibus mediis, etiam periculosis,
obtinendum; et peccatur per defectum, scii, rectae intentionis et pudicitiae.
Itaque:
1. Cultum corporis ita extollere est grave peccatum contra caritatem sui et
potest esse contra fidem.

2. Quaerere delectationem sensualem in conversatione cum personis alterius
sexus leviter vestitis, est quaerere periculum peccati in se et aliis. Hoc valet
praesertim de otiosa conversatione extra aquam.
3. Omnes fines honesti balnei obtineri possunt absque praesentia alterius sexus; proinde in locis vel temporibus distinctis pro utroque sexu fiant. Nec ratio
lucri excusat eos, qui tales occasiones praebent, propter pericula et scandala.
Si separatio fieri non potest, ut in litore maris, vel in amplis locis ad na­
tandum aptis ubi simul periculum est minus ob distantiam, saltem separatae
cellae ad exuendas vestes et decens vestitus postulanda sunt.

5. Exercitia gymnastica et rhythmica nudo omnino corpore peragere, praeser­
tim coram aliis, tolerari non potest, a fortiori si personae diversi sexus sint.
Nulla enim est necessitas vel utilitas plenae nuditatis, cum finis salubritatis
eodem modo obtineatur, si corpus levi, non constringenti veste tectum sit, ita
ut aëri pateat. Consentiunt medici cordati, immo dicunt primum symptoma quorundam morborum animi esse amissionem pudoris.

58. De sermonibus. 1. Turpia loqui, si verba sunt leviter obscoena
vel graviter quidem, at ioci causa ad vanam recreationem proferantur,
ut fit ab operariis inter laborandum, leve est; quin etiam si ex levitate
sermones valde obscoeni misceantur e. g. de actu coniugali, de mediis
impediendi generationem, de membris genitalibus praesertim alterius
sexus, de modo se polluendi, de modo generandi etc. non semper mor­
talia sunt, quia teste experientia naturam frequenter parum excitant.
Sunt autem mortalia, si habentur ad iuniores, inter amantes, vel si ac­
curate describuntur res.

2. Exiactantia narrare gravia peccata a se patrata, idque verbis valde
obscoenis expolire, grave est et ordinarie quidem tripliciter: ratione
gaudii de re mala, ratione scandali et ratione periculi delectationis im­
purae, praesertim si colloquia diutius protrahantur.
3. Sermones turpes audire grave peccatum est, si audiens suo agendi
modo sermones graviter turpes provocat vel si ex pravo affectu de iis
delectatur; qui vero ex respectu humano subridet vel etiam aliquod ver­
bum immiscet, item qui ex curiositate talia audit, cum facile abire pos­
set, graviter non peccat86).
4. Cantare cantilenas etiam valde obscoenas secluso scandalo non
semper grave peccatum est, si nempe fiat ex levitate vel ob melodiam.
cum enim, quae ex hoc fine cantantur, ordinarie graviter non commo­
veant, exclusum esse potest periculum proximum gravis peccati.
**·) Cf. Berardi, Praxis confess.3 I. η. 921.

54

De castitate

Quoad verba obscoena interrogandi sunt poenitentes, coram quibus ea protu­
lerint: coram adolescentibus vel magis adultis, coram solutis vel uxoratis, prop­
ter scandalum; facilius enim scandalizantur soluti quam uxorati, pueri et puel­
lae quam adulti. Non decet autem confessarium ex poenitentibus, qui de pravis
colloquiis se accusant quaerere, quid dixerint; quare ad iudicium ferendum de
gravitate huius peccati facta interrogatione, num colloquia valde inhonesta
fuerint, ex condicione poenitentis gravitatem peccati potius praesumere debet.
Notandum itaque sermones turpes, quos coniugati inter se habent, raro gravia
peccata esse, sermones autem turpes, quos iuvenes inter se vel coniugati cum
solutis vel coniugatus cum persona extranea diversi sexus proferunt, facile gra­
via peccata esse posse, sive ob pravum affectum, sive ob periculum consensus
in motus turpes, praesertim si sermones diutius protrahantur.

59. De lectionibus. 1. Legere libros leviter tantum turpes ex curiosi­
tate vel recreationis causa sine pravo affectu veniale est: nani pericu­
lum pravae delectationis, si libri leviter tantum turpes sunt, remotum est.
Lectio librorum romanensium, qui de amoribus ita tractant, ut nec omnino
casti nec omnino obscoeni sint, juvenibus utriusque sexus valde dissuaderi debet,
cum eorum lectio indolem nervet, phantasiam ineptis imaginibus repleat atque
universim ad mollitiem disponat. Ab iis, qui experientia sciunt, se ex eiusmodi
lectione graves tentationes vel frequentes pollutiones pati, hi libri sub gravi
vitari debent; alias autem sub gravi non prohibentur, etsi hinc inde commotio
vel etiam pollutio consequatur, cui tamen non praebeatur consensus. Eorum
lectio licita est, si ex rationabili causa instituitur (propter eruditionem, propter
stylum) et tentationes forte suborientes reiiciantur.

2. Legere libros proprie obscoenos, ordinarie grave peccatum est,
quia eiusmodi lectio utpote diutius protracta ordinarie graviter com­
movet et proximo periculo turpis delectationis et pollutionis exponit.
Raro autem causa excusans aderit.
Si quis tamen parum quid legeret ex curiositate, vel si experientia sciret se
tali lectione non commoveri vel commotioni ortae se non consentire, (sicut in
coniugatis vel aetate provectis fieri potest) graviter non peccaret. — Item
iuvenes, qui ex curiositate in lexicis quaerunt verba obscoena, per se graviter
non peccant.

3. Legere libros etiam leviter tantum turpes ex intentione libidinosa
vel cum proximo periculo consentiendi in turpem delectationem, grave
peccatum est.
4. Legere libros turpes ex causa iusta et proportionate gravi excluso
proximo periculo consensus in turpem delectationem, peccatum non est.
a. Ideo non peccant contra legem naturalem, qui legunt libros obscoenos ad
debitam scientiam sibi comparandam, ad mores corrigendos etc., item qui legunt
libros classicos obscoenos ob sermonis elegantiam ad perficiendum stylum (qui
libri tamen iuvenibus non sunt tradendi), dummodo turpi delectationi non con­
sentiant87).
b. Sedulo dispiciendum est, num causa, ob quam liber obscoenus legitur, satis
gravis sit. Curiositas, item recreatio (quae aeque ex aliis rebus innocuis capi
potest) non est iusta causa. Commotio tamen vel pollutio, quae ex studio medi­
cinae, anatomiae, artis pulchrae etc. oritura praevidetur, excluso consensu non
imputatur in grave peccatum, etsi studium absque necessitate ex mera curio­
sitate fiat’w).
87) Leo XIII. C. Officiorum ac munerum 25. I. 1897 n 10. C. I. C. Fontes 111.
632, pg. 507 coli. Cn. 1399, 9.
Lessius 1. 4. c. 3. n. 99.

De peccatis luxuriae non consummatis

55

60. Num pictoribus et sculptoribus licitum sit diu aspicere personas
nudas eiusdem vel diversi sexus, quae pro exemplari ipsis se sistunt
(Modell stehen).
Id certe non licet ad pingenda vel sculpenda obscoena: nam finis
malus non potest cohonestare aspectum periculosum; ad honesta autem
pingenda vel sculpenda, quatenus ad finem artis necessarium est, sub
certis condicionibus et cum debitis cautelis licet.
a. Patet tum personas, quae se aspiciendas praebent, tum artifices eas aspi­
cientes gravi periculo peccandi se exponere; quocirca eatenus tantum haec licita
sunt, quatenus ad finem artis necessaria sunt. Contendunt autem artifices
>studia< in nudo corpore ad perfectionem artis, etiam honestae et religiosae,
prorsus necessaria esse; atqui haec necessitas illos aspectus excusat.
b. Condiciones requisitae sunt: a- ut exemplar vere necessarium sit; β. ut
denudatio non ultra necessitatem extendatur: etenim finis artis obtineri potest,
etsi partes proprie incitantes tegantur; Ύ. ne se vestibus exuant coram aliis;
hoc enim gravius incitat; δ. ut adhibitis cautelis, praesertim oratione et honesta
intentione serio artis studio vacandi, excludatur periculum consensus in delec­
tationem forte suborientem.
c. Usus exemplarium, ubi hae condiciones non servantur, per se grave pecca­
tum est. Si tamen iuvenibus pictoribus, qui artis addiscendae causa academias
frequentare coacti sunt, in academiis citra necessitatem tamquam exemplaria
proponuntur personae nudae, iuvenes quidem talia aspicientes non peccant,
dummodo adhibeant debitas cautelas ad cavendum consensum, quia ab iis ab­
stinere non possunt, quin ab academiis exulare cogantur; attamen ratione scan­
dali et inductionis graviter peccant, tum qui eiusmodi sine necessitate et aptis
cautelis proponunt, tum personae, quae se conspiciendas praebent89).

Num licitum sit admittere tactus vel oscula, quae cognoscuntur pro­
ficisci ex affectu libidinoso.
Si tactus ex se sunt inhonesti et absque necessitate fiunt, id non licet,
tum quia est cooperatio ad peccatum alterius sine iusta causa, tum quia
ille, qui tangitur, se exponit periculo peccandi: non solum enim in­
honeste tangere, sed etiam inhoneste tangi excitat voluptatem. Si autem
tactus vel osculum ex se honestum est, et id fit publice coram aliis, qui
pravum alterius affectum non advertunt, admitti potest, si declinari
nequit, quin alius diffametur; si autem secreto fit vel si absque proprio
vel alieno incommodo praecaveri potest, non licet, cum nulla sit causa
cooperationem excusans; sed affectus libidinosus in dubio non debet
praesumi.
De vestitu mulierum, qui aliis periculum creat, cf. de scandalo II. n. 107.

Articulus tertius.

De peccatis internis.
Peccata interna contra castitatem vulgo nomine cogitationis impurae
significantur; reipsa autem tria distinguuntur: a. cogitationes im­
purae; b. delectationes morosae; c. desideria impura.
se) Cf. Génicot I n. 407.

56

De castitate

61. De cogitationibus impuris. Impurae dicuntur cogitationes vel
potius imaginationes, quae rem turpem repraesentant. Huiusmodi cogi­
tationes per se indifferentes sunt, sed duplicem efficaciam periculosam
continent, excitandi libidinem usque ad pollutionem et alliciendi ad con­
sensum, ut nempe res ipsa turpis placeat vel eius perpetrandae desi­
derium oriatur. De cogitatione impura, prout continet periculum pro­
vocandi motus libidinosos, in hoc numero, prout continet periculum con­
sensus, in sequenti numero sermo est.
Cogitatio mere intellectualis, v. g. de essentia adulterii, non est peccatum,
cum in se nil luxuriae contineat nec communiter incitet. Cogitatio autem phan­
tasia repraesentata ob influxum phantasiae in appetitum sensitivum commovet;
de hac in sequentibus sermo est.

1. Malitia moralis, a. Cogitationes impuras admittere ex affectu libi­
dinoso seu ex pravo fine fruendi delectatione venerea, quam excitant,
grave peccatum est sed unum idemque cum delectatione quaesita; item
complacere sibi de voluptate, quam eiusmodi cogitationes praeter volun­
tatem ortae provocant.

b. Cogitationes impuras non multum commoventes ex mera levitate
vel otiositate admittere vel illis immorari leve peccatum est, quia non
coniiciunt in grave periculum per consensum in delectationem veneream
peccandi vel se polluendi.

c. Cogitationes impuras multum commoventes ex mera levitate vel
otiositate admittere vel illis immorari ordinarie grave peccatum est.
quia adducunt proximum periculum consensus in delectationem et pol­
lutionis. Attamen ut hae cogitationes grave peccatum sint, requiritur,
ut adsit advertentia ad grave periculum peccandi.
d. Cogitationes autem impuras admittere vel illas fovere ex honesto
fine licitum est, etsi motus carnales, quin et ipsam pollutionem causent,
excluso tamen consensu in delectationem.
Ubi quis advertit se ex cogitatione inhonesta carnaliter commoveri, tenetur
eam repellere, si non habeat iustam causam ei immorandi, et ubi nihilominus
morose et diutius ei inhaeret, graviter peccat ob periculum proximum consen­
tiendi in delectationem et perveniendi ad pollutionem. Quodsi iusta adest causa
eam cogitationem continuandi, consensum in delectationem saltem per actum
displicentiae praecavere debet.

2. Malitia specifica. Cogitationes impurae, quae eatenus peccaminosae sunt, quatenus motus libidinosos excitant, non sunt specifice di­
versae pro diversitate obiecti repraesentati, sed omnes sunt eiusdem
speciei moralis: in hoc enim omnes conveniunt, quod excitent libidi­
nem; affectus autem et complacentia voluntatis in hunc effectum unice
fertur; quare necesse non est, ut obiectum cogitationis impurae in con­
fessione declaretur.

62. De delectationibus morosis. Delectatio morosa significat deli­
beratam complacentiam de peccato turpi per imaginationem reprae­
sentato, ac si nunc fieret, ut si quis sibi repraesentat tactus turpes, pol­

De peccatis luxuriae non consummatis

57

lutionem, fornicationem, sodomiam, ac si nunc vel a se vel ab alio
fierent90).

1. Delectatio morosa de re turpi est peccatum eiusdem gravitatis et
speciei atque ipsa res turpis cogitatione et imaginatione repraesentata;
actus enim voluntatis speciem theologicam et moralem accipit ab obiecto, in quod tendit.
Delectatio voluntaria de tactu turpi in mare specie differt a delectatione de
tactu turpi in femina; item specie differt delectatio de fornicatione a delecta­
tione de sodomia. Quod gravitatem peccati attinet, utraque haec posterior gra­
vis est; delectatio de tactu pro ratione tactus gravis vel levis esse potest.

2. Delectatio morosa non contrahit specificam malitiam circumstan­
tiarum, quae in obiecto turpi continentur, nisi voluntas de ipsis circum­
stantiis delectetur: in re turpi ordinarie voluntas praescindendo a cir­
cumstantiis de solo obiecto delectatur.
a. Quaestio est, num delectationes morosae malitiam specificam etiam a cir­
cumstantiis obiecti, de quo voluntas delectatur, accipiant; num e. g. is, qui de
tactu turpi in consanguinea morose delectatur, non solum delectationem de
tactu turpi mulieris, sed etiam de tactu incestuoso admittat.
Cum in delectatione morosa abstrahatur ab exsecutione rei malae, abstrah
potest et ordinarie reipsa abstrahitur ab obiecti circumstantiis, quae proinde
suam malitiam in delectationem non refundunt. Sane delectatio eatenus ab
obiecto accipit malitiam specificam, quatenus obiectum placet et delectat; sed
circumstantiae obiecti turpis (consanguineum, coniugatum esse) non sunt aptae,
quae delectent: ideo dici potest voluntatem de eis non delectari, nisi explicite
etiam in circumstantias ferantur. Quamvis ergo obiectum delectationis morosae
in confessione declarari debeat, necesse tamen non est, ut etiam obiecti circum­
stantiae speciem mutantes declarentur: sententiae enim, quae negat delecta­
tionem morosam specificam malitiam induere ab obiecti circumstantiis, nisi
voluntas de illis delectetur, vera probabilitas negari nequit91)·
b. Etsi simplex delectatio seu complacentia de actione turpi per cogitationem
repraesentata eiusque inefficax desiderium theoretice distingui possint, in con­
creto tamen cum simplici delectatione fere semper coniungitur desiderium in­
efficax. Ideo fideles ordinarie nesciunt distinguere inter delectationem morosam
et desiderium turpe inefficax. Pariter simplex delectatio de re turpi et delectatio
venerea de eadem reipsa distinguuntur; sed quia simplex delectatio fere semper
excitat delectationem (sensum) veneream, fideles hanc ab illa non satis distin­
guunt.
Pro confessariis ex his sequitur fideles, qui se accusant de cogitationibus im­
puris, interrogandos esse, num etiam turpe quid desideraverint. Quodsi negent,
necesse non est, ut confessarii de obiecto turpis cogitationis sint solliciti, sed suf­
ficit, ut interrogent, num delectationes seu sensus turpes experti sint eisque
consenserint. Quodsi desideria turpia affirment, munus confessarii per se postu­
lat, ut eorum obiectum et circumstantias prudenter et discrete investiget; quia
tamen haec investigatio frequenter nimis ardua est et confessionem molestam
reddit, quia insuper fideles inter cogitationes et desideria non satis distinguunt,
saepe causa aderit eam investigationem omittendi.

63. De desideriis impuris. Desiderium impurum est voluntas, qua
quis rem turpem perficere intendit. Duplex est: efficax, quando aliquis
°°) De quovis alio opere malo morose delectari aliquis potest, ut si quis sibi
repraesentat inimicum ut occisum et de hac occisione repraesentata seu ficta
gaudet.
°1) Cf. Lacroix 1. 6. pr. 2. n. 1028. Reuter 1. c. n. 209. Lehmkuhl I. n. 363 ss.

58

De castitate

absolute rem turpem perficere intendit; et inefficax, quando aliquis
condicionate (si possem) rem turpem exsequi intendit.
Etiam in desiderio inefficaci per se adest affectus ad rem turpem; quare eadem
malitia theologica et specifica ci convenit ac desiderio efficaci, atque ideo nccessc
non est in confessione declarare, utrum desiderium efficax an infficax fuerit.

1. Desideria impura sive absoluta sive condicionata peccata eiusdem
gravitatis et speciei sunt atque opus externum, quod optatur: actus
enim internus malitiam specificam accipit ab obiecto, in quod tendit.
Pravum desiderium esse peccatum eiusdem gravitatis et speciei atque obiectum
desideratum patet etiam ex verbis Domini: Omnis, qui viderit mulierem ad con­
cupiscendum eam, iam moechatus est eam in corde suo92). Quod hic de adulterio
dicitur, de quovis alio opere turpi dicendum est: qui illud desiderat, in corde suo
iam peregit.

2. Desideria impura specificam malitiam sumunt non solum ab ob­
iecto, sed etiam ab omnibus circumstantiis obiecti apprehensis: cum
enim prava voluntas feratur in determinatum obiectum concretum, ne­
cessario fertur in omnia, quae in illo obiecto continentur, modo sint
cognita.
Ergo desiderium fornicandi cum consanguinea est peccatum incestus, et deside­
rium fornicandi cum coniugata est adulterium, idem scilicet peccatum, quod c »?|
mitteretur, si desiderium compleretur. Hinc qui confitetur desiderium turpe, per
se declarare debet cius obiectum et omnes circumstantias obiecti speciem mutantes.

Num sponsis gaudere liceat de copula futura. — Desiderium copulae
futurae post initum matrimonium habendae et gaudium de ea in spon­
sis peccatum non est, quia eius obiectum licitum est; attamen res peri­
culo non caret. Cogitatio enim copulae habendae facile excitat sensum
venereum; gaudium vero et delectatio de sensu venereo in sponsis
aeque grave peccatum est atque in solutis.
Nota. Poenitcntes pii, qui pravis imaginibus importune vexantur, non vitupe­
randi nec increpandi sed apte in hunc modum instruendi sunt: a. eiusmodi imagi­
nationes per se non esse peccata, sed tentationes a natura vel a daemone excitatas;
quare b. eas crucem esse patienter ferendam, qua meritum bonorum operum auge­
tur; casque c. precibus iaculatoriis subinde interiretis, ceterum autem contemptu,
efficaciter impugnari.
®«) Matth. 5. 28.

LIBER SECUNDUS
De usu

•I

atrimonii.1)

64.. Usus matrimonii consistit in illa coniugum actione, quae a na­

tura ad conservandum et propagandum genus humanum instituta est,
scilicet in copula carnali. Ab Apostolo haec coniugum actio vocatur
*),
debitum
quia coniuges ex contractu matrimoniali eam sibi mutuo
debent. Agendum est: a. de liceitate actus coniugalis in se; b. de eius
liceitate ratione circumstantiarum; c. de eius obligatione; d. de iis,
quae coniugibus in matrimonio licita sunt; e. de impedimentis actus
coniugalis.

QUAESTIO PRIMA
De liceitate actus coniugalis in se.

Articulus primus.

De ipsa liceitate.
65. Num licitus sit. Actus coniugalis, qui est obiectum contractus

matrimonialis3) vel copula secundum exposita (Nr. 6), ex parte viri
consistit in penetratione vaginae muliebris per membrum virile erec­
tum seu excitatum et completur effusione seminis cum delectatione car­
nali coniuncta; ex parte mulieris consistit in receptione seminis virilis
pariter cum delectatione carnali coniuncta.
i) S. Alphonsus. 1. 6. De usu matrimonii n. 900—954. Th. Sanchez. De
matrimonii sacramento I. 9. De debito coniugali. Ballerini-Palmicri, Opus theolog. mor.3 VI. n. 306—416. Lehmkuhl II. n. 1063—1099. Aertnys-Darnen, Theol.
mor.11 II., p. 584 ss. Antonelli II. n. 354—479. Vermecrsch-Creusen, Theol. mor.
IV. Gênicot-Salsmans, Theol. mor. II. n. 543 ss. Lindner, Der usus matrimonii,
München 1929. Merkelbach, Quaestiones de cast, et lux. q. 8. Enc. Cast. con.
A. A. S. XXII, 539 ss.
ï) 1. Cor. 7. 3.
') Cfr. cn. 1081, § 2.

60

De castitate

Hoc opus coniugii inter coniuges est actus per se licitus, honestus
et praesupposito statu gratiae sanctificantis etiam meritorius. Actus
coniugalis est enim medium necessarium et a Deo ordinatum ad propa­
gandum genus humanum. Insuper secundum s. Scripturam Deus be­
nedixit hominibus relate ad actum coniugalem eiusque certis sub con­
dicionibus imposuit obligationem/1) »Uxori vir debitum reddat: simi­
liter autem et uxor viro
*
5) ; Atque sine blasphemia dici non potest,
Deum benedicere vel praecipere, quod sit in se inhonestum,. Tandem
Christus contractum matrimonialem), quo coniuges mutuo sibi confe­
runt »ius in corpus, perpetuum et exci usi vum, in ordine ad actus
per se aptos ad prolis generationem
*
evexit ad dignitatem sacra­
menti6). Atqui solummodo contractus, quo contrahentes inter se con­
veniunt de re licita et honesta revera obligationem parit et signum
efficax gratiae esse potest. Ideo S. Paulus matrimonium, laudat et ac­
tum coniugalem coniugibus praecipit7). Idem docet magisterium eccle­
siasticum ordinarium et extraordinarium: e. g. Symbolo Cone. Tole­
tani an.no 400 (Dz. 36), in Cone. Bracarensi contra Prisoillianistas
anno 561 (Dz. 241), in Cone. Lateran. II. anno 1139 (Dz. 367), Pro­
fessione fidei Waldensibus praescripta die 18. decembris 1208 (Dz.
424), in Cone. Lateran. IV. anno 1215 (Dz. 430), libello *Iam dudum<
de erroribus Armenorum anno 1341 (Dz. 537), in Cone. Trid. sess. 24.
(Dz. 969—971) Litt. Encycl. Leonis XIII. »Arcanum
*
10. 2. 1880,
Pii XI *Casti cons 31. 12. 1930 (AAS XXII. 539—592).

66. Num licitus sit infoecundus. Actus coniugalis est actus moralis
in quantum pendet a libera coniugum voluntate; ergo in quaestione
de eius liceitate non fit sermo de generatione passiva vel de actione
naturae i. e. de foecunditate copulae (Nr. 6), sed considerandus est
tantum actus in quantum a coniugibus ponitur (generatio activa, actio
humana). Cum finis operis actus coniugalis, i. e. bonum in quod
obtinendum a Deo, creatore naturae, ordinatus est primario sit pro­
creatio prolis8), »Ecclesia catholica ... promulgat: quemlibet matri­
monii usum, in quo exercendo actus de industria hominum, naturali
sua vitae procreandae vi destituitur, Dei et naturae legem infringere,
et eos, qui tale quid commiserint gravis noxae labe *commaculari 9).
Attamen »habentur tam in ipso matrimonio quam in coniugalis iuris
usu etiam secundarii fines, ut sunt mutuum adiutorium mutuusque amor
et concupiscentiae sedatio, quos intendere coniuges minime vetantur,
dummodo salva semper sit intrinseca illius actus natura ideoque eius
ad primarium finem debita *ordinatio. 10)
a. Licite copulam habent senes et steriles, dummodo naturalis copulae capaces
suit. Hoc valet etiam si sterilitas ortum habet ab operatione iusta de causa peracta.

<) Gen. 1, 28.
5) 1 Cor. 7, 5; cfr. 1 Ti. 2, 15.
«) Cn. 1012, § 1; Eph. 5, 32; Hcbr. 13, 4.
7) 1 Cor. 7.
8) Cn. 1013, § 1.
°) Casti Conn. 1. c. 560.
10) Ibd. 561.

De liceitate actus coniugalis in se

61

b. Quod si sterilitas malitiose, ex intentione impediendi finem primarium pro­
curata fuerit, copula perdurante hac mala intentione peccaminosa est. Ut fiat
licita, vera poenitentia illa intentio revocari debet. Vera autem poenitentia non
est, quae non reparat laesionem, ubi reparabilis est. Ubi ergo impedimentum tolli
potest vel brevi evanescet, tolli debet vel exspectari; si laesio non iam est repara­
bilis, seria poenitentia peracta copula haberi potest. Facile tamen in his casibus
peccatur mala intentione et approbatione praeteriti facti.
c. Licita est copula tempore praegnationis, etsi eo tempore conceptio fieri non
possit, nisi ob aliam causam copula prohibeatur.
d. Licita est etiam si exclusive habetur illis temporibus, quibus foecundabilitas
deesse dicitur, (n. 75).
Si coniuges laborant impotentia coeundi, distinguendum est:
a- Qui impotentes matrimonium attentarunt, nullum ius acquisiverunt, cum
matrimonium sit nullum: proinde neque tentamina copulae eis licent, simulatque
conscii sibi sunt nullitatis. β. Impotentia dubia, sicut non impedit matrimonium,
ita nec conamina copulae, y. Qui post matrimonium plene et irreparabiliter im­
potentes facti sunt, secundum notionem impotentiae supra enuntiatam neque co­
pulae capaces sunt, proinde etiam tentamina eis non licebunt; delectatio pro­
curata per meram externam applicationem membrorum genitalium nil esset nisi
pollutio. S. Si vero impotentia superveniens orta est ex vitio funct'onali (defec­
tus erectionis ex debilitate viri vaginismus ex parte feminae), quamdiu spes est
per repetita conamina tollendi defectum, haec conamina licita sunt, etsi semen
praeter intentionem effundatur. Si defectus organicus est et per operationem
tolli potest, (arctitudo vaginae), consulendum est, ut abstineant usque dum ope­
ratio facta sit.

67. Quomodo finis operis servandus. Ipsi institutioni matrimonii
eiusque usui Deus indidit tamquam finem operis a) procreationem pro­
lis, b) adiutorium mutuum, ut nempe amor mutuus foveatur et con­
servetur, saepe etiam redintegretur, c) remedium concupiscentiae, ho­
mini lapso ut plurimum necessarium.
Ultimis annis plures auctores11) libris ceteroquin utilibus conati sunt
matrimonii fines secundarios, imprimis mutuum adiutorium et com­
plementum coniugum
*
plus aequo extollere. Ideo S. Cong. S. Officii
die 20. 4. 1944 decretum tulit >de finibus matrimonii
*
12), in quo in­
venitur quaesitum: »An admitti possit quorundam recentiorum sen­
tentia, qui vel negant finem primarium matrimonii esse prolis genera­
tionem et educationem vel docent, fines secundarios fini primario non
esse essentialiter subordinates sed esse aeque principales et independentes.« Et respondetur: ^Negative
*.
Fines ergo secundarii matrimonii eiusque usus sunt ex essentia ne­
cessario apti et destinati, ut primario (generationi prolis) inserviant13).
Mutuum adiutorium et amor coniuges disponunt »ut facilius, liben­
tius, securius iuxta providentiam Christianae prudentiae (non secun­
dum lubitum libidinis) suo iure utantur.
*
14) Remedium concupiscenu) Cfr. c. g. H. Dorns, Sinn und Zwcck der Ehe, Breslau 1935; N. Rocholl,
Ehe ais gcwcihtes Lcbcn, Dülmen, Westfalen 1939; B. Krcmpcl, Die Zweckfrage
der Ehe in neucr Beleuchtung, Zürich 1941 ; Optime sententias modernas com­
plectitur A. Lanza, De fine primario matrimonii, in Apollinaris (1941) 1—27 et
75-99.
12) A. A. S. XXXVI. (1944) 103.
13) Period. XXXIII. (1944) 218-228.
M) Period. 1. c. 225.

62

De castitate

tiae vero a coniugibus obtinetur non eo quod concupiscentiae indul­
gent, sed quod unio sexualis nobilitatur et sanctificatur affectu matri­
monialis amoris, quo animi prius et arctius conjunguntur quam cor­
pora15*). Coniugibus ergo in actu coniugali fines secundarii semper in
debita subordinatione sub primario fine intendendi sunt vel aliis verbis:
numquam licet finem primarium positive excludere.
NB. De fine operantis agitur n. 78.

68. Condiciones ad generationem requisitae. Ad generationem na­
turali copula obtinendam ex parte actus duo requiruntur:
1. Ut vir membro genitali vas mulieris penetret ibique semen effundat.
a. Dicunt quidem physiologi, foecundationem possibilem esse,
etiamsi semen solum ad os vaginae effundatur. A fortiori foecundatio
vere probabilis est, si vagina partialiter penetretur, ita ut semen in
priore parte vaginae deponatur (copula dimidiata). Sed quoad liceitatem huiusmodi congressus dicendum est:
a- Nunquam licet coniugibus ad evitandam foecundationem vel ad eam diffi­
ciliorem faciendam talem modum adhibere, si perfectior modus possibilis est. Et
prior quidem modus (effusio ad os) ex communi sententia grave peccatum est;
posterior saltem leve. Nam prior modus ubi perfectior possibilis est, videtur esse
declinatio a vera copula; posterior (copula dimidiata) saltem hanc inordinationem
continet, quod conceptionem difficiliorem reddit et viam parat ad priorem ; oui
enim foecundationem evitare conatur, mox illum eliget, qui ad hoc securior est10).
β. Ex causa vere urgenti in particulari casu copula dimidiata licita esse poterii.
Effusionem ad os etiam plurimi auctores permittunt, si alius modus impossibilis
est, quamvis sit qui contradicat17); permittendus videtur, si saltem intentione
rationem verae copulae habet tentatae, quantum fieri potest.
y. Numquam licet confcssario talem modum, quicunque sit, positive commen­
dare vel simpliciter licitum declarare.

b. Actum coniugalem licite exercere possunt coniuges, qui ob senec­
tutem vel ob aliam indispositionem semen plerumque extra vas effun­
dunt, modo adsit probabilis spes semen intra vas effundendi: quamdiu enim spes probabilis generationis adest, coniuges ius habent ad
copulam; quodsi semen reipsa profunditur, id fit per accidens18).
c. An liceat copulam rite inceptam abrumpere ante completam volup­
tatem? In omnibus casibus vitandum est proximum pollutionis pericu­
lum, et adesse debet consensus partis, quae nondum complete satiata
est; habet enim ius ad hoc. Dein varii casus distingui possunt.
a. Ante utriusque partis completam delectationem licitum esse potest iis con­
iugibus, qui sciunt, se non incurrere proximum pollutionis periculum, si iusta
ratio adest et mutuus consensus. Ex communiter contingentibus raro aberit pro­
ximum periculum. Iusta ratio cohonestans facilius aderit ex impedimento physico
(molestia, dolore, interventu aliorum), quam ex intentione non habendi prolem.
Difficilius permitti poterit, ab initio copulam incipere cum intentione eam abrum­
pendi, quia difficilius praevideri poterit an absit periculum pollutionis, et quia
raro deerit intentio onanistica, vel quia causa facilius putabitur sufficiens (n. 94, 3).

15)
1Λ)
17)
1K)

Cfr. Vermeersch, Theol. mor. IV. Nr. 41.
S. Offic. 1. dec. 1922. Cf. Theol. pr. Qsch. Linz 1923, p. 506.
Vermeersch, De Cast. n. 240, 4.
5. Alphons. n. 954.

De liceitate actus coniugalis in se

63

β. Interruptio ex parte viri ante propriam seminationem, sed ubi mulier com­
pletam iam habet vel in eo est, ut eam impedire non possit, sub iisdem condi­
cionibus licita erit; delectatio mulieris ex intentione actus completi iam habita
vacat a culpa, vel ex impedimento superveniente per accidens est.
Capellmann19), quem recte sequitur Berardi20), opinatur e. g. sensum magni
doloris, quo afficitur alterutra pars, sufficere, ut vir se retrahat.
γ. Interruptio ex parte mulieris, si haec iam satiata est, ante seminationem viri,
facillime intentionem onanisticam prodit, nisi adsit et consensus viri, et exclusum
sit periculum pollutionis eiusdem, et gravis revera causa urgeat.
δ. Denique, si vir se retrahit post seminationem propriam, uxore vero nondum
satiata, nil mali operatur; plerumque neque ultra protrahere copulam poterit,
quia relaxatio sequitur.
Nota 1. Sermo est de copula maritali; copulam enim fornicariam vel adulteri­
nam ante seminationem abrumpere non potest esse prohibitum, dummodo fiat ex
sincera poenitentia.
2. De „amplexu reserato" (Carezza) vide post n. 104.

69. 2. Ut mulier semen receptum retineat.
Ratio est: Qui ius ad copulam tradidit, non potest data opera im­
pedire finem eius intrinsecum. (Hoc valet etiam de muliere, quae se
voluntarie tradit fornicationi; secus praeter peccatum fornicationis
peccat contra naturam'.)
a. Ergo omnis actio, qua mulier semen receptum expellere conatur ad impedien­
dam generationem, in se mala et grave peccatum est, nec ullis incommodis ex­
cusari potest21). Talia incommoda possunt excusare a reddeno debito, sed actum
in se malum non reddunt licitum.
Lotiones vaginales, quae mox post copulam fiunt, praesertim si adhibentur
substantiae ad necandum semen, hunc effectum habent, ideoque sub gravi pro­
hibentur. Si sanitatis vel munditiei causa utiles videantur, ad aliud tempus diffe­
rantur (aliquot horas post coitum). Si medium iam non est aptum, peccari pot­
est per malam intentionem; quod valet etiam de aliis mediis ineptis (statim surgere, ambulare, mingere etc.).
b. Omnis actio, qua mulier ascensum seminis in uterum inpedire conatur, eadem
malitia intrinseca laborat, nec ullo modo permitti potest. Huc refertur usus pes­
sarii occludentis os uteri, vel spongiae etc. cum substantiis semen necantibus.
Ne confundatur hoc pessarium cum alio (magis annulo) quod non occludit
uterum, sed praeservat a prolapsu.
c. Si vero organa mulieris propter naturalem vel morbosam indispositionem
semen retinere non possunt, copula non est illicita.

70. De licitis in actu coniugali. In usu matrimonii coniugibus liciti
sunt actus venerei imperfecti sive mutui sive solitarii, qui ad actum coniugalcm perficiendum vel necessarii vel utiles sunt: cui enim permitti­
tur finis, ei permittuntur etiam media, et cui permittitur actus consum­
matus, ei permittuntur etiam actus, qui ab ipsa natura ut dispositio et
praeparatio ad illum destinati sunt.
a. Hinc quando adest intentio perficiendi copulam, coniugibus liciti
ie) Medicina pastor.*8 p. 300 ss. 20) Praxis confessar.3 I. n. 993. ”) Enc. Cast
con. 559.

64

De castitate

sunt aspectus, tactus etc., qui ad copulam excitant, sive ante copulam
sive in ipsa copula peraguntur. Cavere autem debent coniuges, ne diu­
tius in eiusmodi actibus immorando pollutio sequatur; si tamen prae­
ter intentionem quandoque sequeretur, culpa vacaret.
b. Non solum pro foecundatione, sed etiam pro valetudine optimum
est, si in utroque coniuge completa delectatio simul habetur; sed ab­
solute necessarium non est ad ipsam foecundationem obtinendam ut
mulier quidquam delectationis sentiat.
a. Inde nil contra naturam fit, si vir emisso semine se retrahit, quamvis mulier
non habuerit delectationem vel non completam.
b. Similiter per se peccatum non est, si mulier aliquid facit, ne excitetur (v. g. si
animum ad alia divertit vel sensibilem dolorem sibi infert) dummodo semen reci­
piat; non enim impedit foecundationem. Si tale quid facit ex rationabili causa
(v. g. ex cordis debilitate), nullo modo peccat; si faceret ex intentione prohibendi
foecundationem, hac intentione peccatum internum committeret.

c. Si copula ex parte viri iam consummata hic se retrahit, antequam
mulier actum complevit, potest ipsa tactibus vel alio modo actum com­
plere et plenam voluptatem sibi procurare.
α· Rationes plures afferri possunt: Ex institutione matrimonii uxor ius habet
ad totum et completum actum; si omnia praestitit, quae ad hominis generationem
requiruntur, et onera subire debet, etiam ius habet ad delectationem ideo a Deo
additam. Actum, quem rite posuit, potest etiam ad finem deducere. Insuper magna
incommoda subire deberet, immo nervis et organis genitalibus nocere posset, si
excitatio saepius non rite relaxaretur; praeterea illa immutatio organorum in
summa delectatione aliquid conferre videtur ad generationem22). Non solum post
actum, sed etiam ante eum coniux qui secus non satiaretur, se excitare potest, ut
moraliter simul cum alia parte habeat completam voluptatem.
β. Censuit Capellmann mulieri hoc complementum etiam tum licere, cum actus
coniugalis ex culpa viri, qui ante seminationem se retrahit, non completur23),
eique assentit Berardi, quia actus legitime inceptus ad debitum finem perduci pot­
est24)· Verum plane assentiendum est Lehmkuhl, qui (II. 1095) hoc illicitum
pronuntiat: cum enim seminatio ex parte viri non contigerit, delectatio ex parte
mulieris procurata rationem merae pollutionis habet, cum neque ad actum coniugalcm complendum neque ad conceptionem iuvandam ullo modo conferre pos­
sit. Saepe tamen secundum regulas in bona fide relinqui poterit.

d. At non licet viro tactibus ad seminationem se excitare, si mulier
habita iam delectatione se retrahat non exspectans viri seminationem;
haec enim emissio non esset actus generationis complementum, quia
vir non omnia praestitit ad completum actum ordinatum; sed esset
novus actus solitariae pollutionis.

Articulus secundus.

De sodomia et onanismo.
Contra finem primarium et essentialem matrimonii coniuges dupli­
citer peccare possunt: a. sodomia imperfecta; b. onanismo. ”
22)
23)
listas
24 )

Capellmann-Bergmann18 p. 305.
Cf. Capellmann, Medicina pastor.® p. 143; sed in ed. 18, p. 304 ad moraquaestionem devolvit.
Cf. Praxis confess3 1. η. 993.

De liceitate actus conkigalis in se

Go

71. De sodomia. Sodomia imperfecta committitur, quando vir vas
praeposterum (anum) mulieris penetrat, sive in illo seminat sive extra
illud.
1. Sodomia inter coniuges commissa grave peccatum est, tum quia
adversatur fini naturali actus coniugalis, tum quia adversatur fidei
coniugali, quae postulat, ne coniuges aliter utantur corpore nisi modo
ad generationem apto, nec fidem hanc coniuges sibi remittere possunt
2. Positiva cooperatio ad sodomiam nunquam licita est25); ex gra­
vissima tamen causa uxor concubitum viri sodomiticum licite pati pot­
est sub hac duplici condicione: a. quod hunc coitum impedire conatur
et tum solum permittit, quando absque periculo gravissimi mali eum
impedire non potest; b. quod delectationi venereae tunc suborienti non
consentit.
Nota. In hac re omnino insistendum est principio: praeter ea, quae sunt contra
finem naturae, non occurrunt actiones inter coniuges, quantumvis inordinatae et
foedae sint, quae certo gravis peccati incusari possint. Quocirca excluso affectu
sodomitico duplex haec actio non est dicenda graviter culpabilis: a. inchoare
copulam in vase praepostero cum animo consummandi eam in vase naturali;
b. tangere genitalibus vas praeposterum uxoris, modo praecaveatur effusio seminis.

72. De onanismo. Onanismus dicitur copula ita peracta, ut ex semine
effuso generatio sequi non possit
Inter varia media, quae ad hunc finem inventa sunt, duplex classis
distingui debet, ratione inordinationis actus et cooperationis alterius
partis: a. Actus copulae naturali modo inchoatur, sed inordinatio inter
vel post actum accedit; ita si vir ante effusionem se retrahit et semen
effundit; vel si mulier post actum rite factum lotionibus semen expellit
vel destruit. Patet in his modis fieri posse, ut culpa sit solum ex parte
unius, b. Copula iam ab initio inordinationem secum fert; ut si vir
membrum involucro (Kondom) tectum habet; vel ex analogia si mulier
os uteri occlusum (pessario vel spongia) habet, quo semini viam ob­
struit illudque postea eiicit; vel si media chimica introducit, quibus
semen sterilizetur. His mediis adhibitis iam ab initio actus contra na­
turam inchoatur et altera pars cooperationem ad malum semper com­
mittit.
Quamvis hi modi non absolute efficaces, nec aequaliter efficaces sint,
(ex copula interrupta non raro minima pars seminis in uterum venit,
condom lacerari potest, pessarium non accurate occludere potest),
tamen peccatum iam habetur, si cum intentione prava medium ponitur.
Omnia autem media testibus medicis sanitati nocent, praesertim genitaljbus mulieris et nervis utriusque partis.
a. Doctores medici nomine onanismi etiam peccatum mollitiei seu pollutionem
solitariam designant; theologi autem peccatum pollutionis a peccato onanismi
distinguunt ct nomine onanismi solum seminis effusionem extra vas femineum
significant, quae cum copula coniuncta est. Quandoque onanismus etiam malthusianismus vocatur a Malthus anglo, qui media quaesivit impediendi nimiam homimum multiplicationem; ipse vero continentiam postulavit, non abusum.

25) S. Poenitent. 3. apr. 1916,
ό

Noldin. De caetiUite,

66

De castitate

b. Peccatum onanismi nomen accepit ab Onan, qui teste s scriptura »introicns
ad uxorem fratris sui semen fundebat in terram, ne liberi fratris nomine nascerentur<M). Idem peccatum iam ante Onan frater eius Her patraverat.
c. Prior modus onanismum committendi olim fere unicus erat, quare ab anti­
quioribus auctoribus onanismus definiri solet: copulae inceptae abruptio, ita ut
semen extra vas effundatur et sic generatio impediatur; recenti vero aetate in­
venta sunt quaedam media praeservativa seu praeventiva, quibus efficiatur, ut
semen in vas mulieris non perveniat, aut, si pervenerit, ibi enccetur27).
d. Rationes, ob quas hodie coniuges frequenter modo onanistico congrediuntur,
potissimum hae sunt: «. ob insufficientem sustentationem vel habitationem; β. ne
patrimonio inter plurcs diviso status familiae detrimentum patiatur; 7. ad satian­
dam libidinem et simul ad effugienda incommoda gestationis, partus et educationis.

73. Eius malitia. Onanismus mutuo coniugum consensu commis­
sus utrimque grave peccatum est, tum quia adversatur fini primario
matrimonii, tum quia adversatur fidei coniugali, tum denique quia ad­
versatur non solum valetudini coniugum sed praesertim bono societatis
humanae; ideo in s. scriptura res detestabilis dicitur28) et s. sedes illum
iure naturali prohibitum-9) et intrinsecus malum30) declarat.
Ab onanismo distinguenda est copulae interruptio, quae ex fortuita necessi­
tate accidit e. g. ad evitandum scandalum, quod persona ex improviso superveniens
pateretur. Quodsi copula interrupta semen effunderetur, effusio culpa vacaret:
cum enim copula ex alio fine interrumpatur, effusio praeter intentionem accidit,
ideoque acquiparanda est pollutioni involuntariae.
Interdum accidit, ut viri ex vero aut vano timore, ne uxor grave damnum, im­
mo mortem passura sit, si iterum concipiat, inchoatam copulam ante seminis effu­
sionem abrumpant et pollutionem omni vi cohibeant. Quamvis hortandi sint,
ut propter periculum pollutionis ab huiusmodi re abstineant, si tamen asseverent
raro tantum sequi pollutionem, id eis prohiberi nequit. (Cf. n. 68, c.)

Nota. a. Quo magis haec lugenda et detestanda praxis, qualis est prohibitio
prolis, etiam in Germania non solum in divitum sed etiam in opificum et paupe­
rum familiis invalescit, eo magis apparet necessitas tum in examine sponsorum
tum in confessionali aperte declarandi prohibitionem prolis in nullo unquam
casu licitam evadere, et abstinentiam unicum esse medium licitum praecavendae
prolis. Neque dicatur, continentiam praesertim iunioribus coniugibus moraliter
impossibilem esse ob proximum periculum peccandi. Coniuges enim christiani,
qui non ex motivis egoisticis, sed solum ex causis vere iustis vel ad tempus vel
in perpetuum ab usu matrimonii abstinere debent, in oratione aliisque pietatis
exercitiis media habent impetrandi a Deo donum continentiae, qui neminem patie­
tur tentari supra id, quod potest31).
b. In plerisque casibus culpa frustratae generationis in viro est, rarius in mu­
liere, praeterquam quod mulieres erga viros matrimonio abutentes indulgentiores
sunt et suis quaerimoniis de timore morbi et ipsius mortis, de incommodis gesta­
tionis et educationis sua morositate in praestando debito viro ansam praebent
abutendi matrimonio. Quocirca mulieres pro diversitate adiunctorum diversimode
tractari debent. Aliae de obligatione parendi docendae; innocentes solandae et
docendae sunt, quomodo se gerere debeant erga viros onanistas, ne etiam ipsae
M) Gen. 38, 9.
Cf. Sevcd Ribbing, Die sexuale Hygiene. (Leipzig. 1898) S. 102 f. G. Adolf,
Die Gefahren der kiinstlichen Sterilitat. (Leipzig. 1899). Antonelli 1. η. 458ss.
Nardi, De Sanctitate matrimonii vindicata contra onanismum3 (Romae. 1907).
Niedermeyer 1. pg. 272—331.
®) Gen. 38. 9, 10.
'2S') S. Officium 21. maii 1851.
30) S. Officium 19. apr. 1853. Enc. Cast. con. 1. c. 559 ss.
31) 1. Cor. 10, 13. Enc. Cast. con. 1. c. 561 s.

De liceitate actus coniugalis in se

67

peccatum committant; pusillanimes erigendae et monendae sunt, ut in Deo con­
fidant nec medicis pericula graviditatis et puerperii exaggerantibus facilius cre­
dant. ipsas multa peccata mariti impedire atque hoc modo ad ipsius aeternam
salutem conferre posse. Mulieres vero, quae de gestationis, partus, nutritionis
et educationis incommodis ac dfficultatibus conqueruntur, memores sint has esse
sequelas peccati originalis: Multiplicabo aerumnas tuas et conceptus tuos: in do­
lore paries filios32) et proinde in spiritu humilitatis et poenitentiae ferendas.

74. De cooperatione uxoris (vel viri) ad copulam onanisticam.
1. Cooperationem formalem, qua nimirum uxor in onanismum con­
sentit, graviter illicitam esse patet. Et uxor quidem etiam tum graviter
peccat, quando suis quaerimoniis de partus doloribus, de numerosa
prole etc. cum praevisione peccati committendi marito ad congressum
onanisticum ansam praebet. Has quaerimonias revocare debet.
2. Cooperatio materialis ad primum modum onanismi ex causa me­
diocriter gravi licita est33) Non est necesse, ut haec causa plane gravis
sit, quia uxor (vel vir) non cooperatur rei iam initio malae; requiritur
autem, ut alteram partem ad actum rite perficiendum prudenter mo­
neat: nam ex caritate peccatum alterius impedire tenetur. Caute vero
et prudenter monere debet, ne, si forte in bona fide esset, postea for­
maliter peccet. Attamen non tenetur singulis vicibus monere, si nullus
fructus speratur; et si absque gravi incommodo e. g. absque timore
indignationis, dissidii, adulterii etc. monere non possit, monitionem
omittere potest.
a. Cooperationem positivam (materialem) uxoris ad congressum onanisticum
mariti non esse intrinsecus malam ideoque non esse in se illicitam, hodie ab om­
nibus admittitur: immedate enim cooperatur copulae licitae et mediate tantum
illicitae effusioni seminis. Neque ex eo haec cooperatio arguitur illicita, quod
cooperatio ad congressum sodomiticum illicita est. Sane congressus onanisticus
cum congressu sodomitico comparari nequit: congressus enim onanisticus initio
ex utraque parte licitus ex parte viri incipit fieri malus, quando vir se retrahit,
dum mulier mere passive se habet. Econtra congressus sodomiticus quovis in­
stanti ex utraque parte intrinsecus malus ideoque ex neutra parte unquam
licitus est.
b. Si mulieres se accusant, quod de praxi onanistica mariti gavisae sint, non
statim de peccato mortali arguendae sunt: saepe enim non de peccato, sed de re
prorsus licita gaudent, scilicet vel de voluptate copulae vel de effectibus peccati ut
de praeservatione a molestiis graviditatis et puerperii.
c. Voluptati inter copulam exorienti uxor consensum praebere potest, quia ipsa
debitum reddendo viro onanistac rem licitam facit; post copulam autem non pot­
est complere (n. 70, c. β). Quandoque experientia teste etiam ex congressu
onanistico (prioris modi) proles concipitur. Iam si probabile esset, ex hac deter­
minata copula onanistica conceptionem sequi, vel saltem si uxor probabile ludicarct, se semen excepisse, ius haberet se excitandi ad completam voluptatem.
d. Causa sufficiens, quae uxori cooperationem ad onanismum viri licitam red­
dit, haec esset: a- timor incommodi ut iurgiorum, rixarum etc., β. timor, ne ma­
ritus adulteria committat; γ. si alias diu cum proprio incommodo ab usu matri­
monii abstinere deberet; δ· si ab exercitiis pietatis et ab usu sacramentorum impe­
diretur; ε. si turbata pace domestica cohabitatio redderetur molesta.
e. Uxor viro onanistae (in hoc casu) copulam reddere potest, cum enim vir
32) Gen. 3. 16.
33) Id confirmatur compluribus responsis s. Offic. 19 apr. 1853: s. Poenit.
3 iun. 1916. et Enc. Cast. con. 1. c. 561.
5·

68

De castitate

petat rem, quae sine peccato praestari potest, uxor ad praecavenda dissidia dome­
stica et ad virum a gravioribus delictis retrahendum ex caritate eam praestare
potest, etsi sciat, virum ea esse abusurum. Immo S. Alphonsus3') cum aliis dicit
eam quandoque etiam debere reddere ex eadem ratione. Ver meersch33*) ratione
correptionis fraternae, si efficax speretur, putat mulierem negare posse et debere
debitum, ut hac ratione virum emendet. Raro talem efficaciam sperari posse ipse
concedit addendo, quod plerumque petitio mulieris, ut vir bene agat, et tristitia,
si non bene agit, magis efficax erit.

/. Ex causa mediocriter gravi uxor (in hoc casu) debitum a viro onanista licite
petit. Cum enim actus, quem petit, in se non sit malus et vir eum, si velit, sine
peccato praestare possit, petitioni nihil obstat, nisi praeceptum, quo ex caritate
peccatum mariti impedire tenetur. Quoniam vero caritas non obligat cum gravi
incommodo, ipsa licite petit, quoties sibi grave est carere actu coniugali.

3. Cooperatio materialis ad secundum modum onanismi solum ex
metu gravissimi mali permitti potest et consensus in delectationem ex­
cludi debet; nam in hoc uxor (vel vir) ad rem ab initio prorsus ilicitam proxime cooperatur. Dum ergo uxor in priore casu, in quo copula
rite inchoatur, debitum reddere et ad copulae abruptionem, simpliciter
massive se habere potest, in posteriore casu non licet ei passive se ha>ere, sed actum in se peccaminosum pro viribus positive resistendo
impedire tenetur fere sicut vi oppressa30) ; et solum ex gravissima causa
permittere potest, quod impedire nequit. Vir autem·, qui scit uxorem
pessario uti, remotionem postulare debet, nec potest inducere ad con­
gressum uxorem occlusam pessario. In viro passivus modus se gerendi
haberi non potest.

75. Media cavendi onanismi. 1. Imprimis coniuges hortandi sunt, ut
aut actum rite perficiant, aut abstinentiam servent. Hoc ultimum prae­
sertim in casu, ubi nova graviditas uxori ex iudicio medici non exagge­
rato verum periculum vitae allatura est.
Motiva, quibus coniuges ab onanismi crimine deterreri possunt: a. Non est
status vitae, qui solas amoenitates habeat, sed quandoque ob altiores rationes
magna et heroica sacrificia requiruntur (v. g. status medici, parochi, militis);
qui libere talem statum elegit, ertiam paratus esse debet ad onera. Nec impossi­
bile est, cum gratia Dei abstinentiam servare, b. Honorem et dignitatem mutuam
minuunt, cum coniuges ita agentes sibi sint sola media voluptatis. Inde etiam
divortia inter tales numero crescunt; c. onanismus causa est adulteriorum: cum
enim coniuges, praesertim mulieres, eiusmodi imperfectis actibus non satientur,
illicitas voluptates quaerunt; d. coniugalem pacem atque concordiam destruit;
e. gaudia patris et matris e familiis exulare facit, in quorum locum succedunt
remorsus conscientiae et timores, ne Deus tam horribile crimen castiget, et
unicam prolem e vivis eripiat; /. onanismus causa est, ob quam familia, in qua
una tantum vel altera proles procreatur, mox intereat; g. tandem corporis dolo­
res et multiplex sanitatis detrimentum (praesertim in mulieribus) affert37).

2. Illis coniugibus, quibus plena abstinentia durior est, qui tamen
rationabilem causam habent, evitandi novam conceptionem, prudenter
’·) 1. 6. n. 947. *6) 1. c. n. 266. se) S. Poenitent. 3. jun. 1916. Haring, Das
Gesetz Christi, 1095 citat Damen, Theol. mor. II. n. 896, quaeritur 3, addens opus
esse magna prudentia pastorali quando et quomodo hoc principium poenitentibus
inculcandum sit. 87) Eschbach, p. 569 ss. Stôhr, Handbuch der Pastoralmedizin
(Freiburg, 1900). S. 497 ff.

De liceitate actus coniugalis in se

69

suaderi potest, ut ex consilio medici saltem partialem abstinentiam
servent.
a. Abstinentia partialis intelligitur abstinentia per illos dies inter cydum
menstruum feminae, quibus conceptio possibilis vel valde probabilis dicitur; sunt
dies ab ovulatione tot, quot ovulum praesumitur foecundabile (circiter a die
16» usque ad 10ttII> ante sequentem menstruationem) additis initio aliquibus die­
bus, per quos semen prolificum manere potest; ergo abstinentia circiter a die
20—10 ante sequentem menstruationem.
b. Medicus consulendus est: nam spatium illud variat secundum varias circum­
stantias in constitutione mulieris, ita ut medicus per exactas observationes conicere debeat diem sequentis menstruationis et exinde diem ovulationis; hoc autem
confessarius facere non potest nec eum decet.
c. Talis abstinentia licita est38): quod patet tum ex natura rei, cum actus sit
in se ordinatus, sicut in senibus et sterilibus, et ipsa etiam partialis abstinentia
potest esse actus virtutis; tum ex declaratione ecclesiae39); sunt enim praeter
primarium etiam alii fines, qui honeste intendi possunt. Hortandi sunt utique
fideles, ne hac methodo utantur ex motivis peccaminosis (avaritia, pigritia etc.)
vel ad solum voluptatem, sed ex fine secundario.
Ut coniuges pro tota vita coniugali hac methodo uti possint, ratio sufficiens
non invenietur. Immo, si de ea conventio Fieret, qua ius in corpus restringeretur
ad tempora ageneseos, etiam matrimonium invalide contraheretur.

76. Modus tractandi poenitentes. Concorditer cum prioribus re­
sponsis S. Sedis40) monet SS. Pontifex confessarios, »ne circa gravis­
simam hanc Dei legem fideles ... errare sinant, neve in iis ullo modo
conniveant«; et qui fideles aut in hos errores induxerint, aut saltem,
sive approbando, sive dolose tacendo in iis confirmaverint, graviter
suo muneri deesse dicit41).
Inde a. si confessarius certo sciat, poenitentem esse onanistam, non potest ei
absolutionem impertire, nisi ex sufficientibus signis cognoscat eum dolere et
propositum habere, non iam onanistice agendi.
b. Si dubitat, vel suspicionem habet, poenitentem hoc peccatum tacere, tenetur
prudenter interrogare. Prudenter, i. e. decentiam servando; interroget ergo, an
aliquid commiserit circa matrimonii sanctitatem vel finem, generationem evita­
verit etc.
c. Tacere solum poterit, si nullum dubium, nullam suspicionem habet, poeni­
tentem in hac re peccasse.
d. Quoad absolutionem dandam vel negandam haec regula servari poterit: qui
ex proposito onanismum exercent, immo contra confessarii monitiones defen­
dere eum conantur, ex defectu dispositionis absolvi non poterunt; qui vero vo­
luntatem habent observandi legem et aut abstinendo aut recte congrediendo
hanc voluntatem ostendunt, si quandoque ex timore vel passione delinquunt,
animandi sunt ad confirmandam bonam voluntatem et ita dispositi absolvi
poterunt.

77. De foecundatione artificiali, quam vocant, est disputatio inter
medicos, iuristas, theologos42). Foecundatio naturalis fit per copulam
38) Capellmann-Niedermeyer, Fakultative Sterilitàt. (Limburg. 1931); Smuldcrs, Periodische Enthaltung in der Ehe (Regensburg. Manz. 1931); Hürth, Der
Wille zum Kind. Zur Frage nach der sittlich zulâssigen Ausnützung der tem­
pora ageneseos. Chrysologus 72 (1932), 816—827; 880—900. Niedcrmcyer II.
pg. J—93. pins ΧΠ. de apostolatu obstetricum cath. (29 oct. 1951) cf. Per XL
(1951) 340—395 (praesertim 366—376) cum Annotationibus Hürth ibid.
417—421
30) S. Poenil, 16. inn. 1860; Enc. Cast. con. 1. c. 561.
•ω) S. O//ÏC. 21. maii 1851; S. Poem 14. dec. 1876; 10. mart. 1886.
11 ) Enc. Cast. con. 1. c. 560. 42) L'insémination artificielle, Cahiers Laennec,
6 (1946) η. 2. Nicdermeyer II. pg. 181—232.

70

De castitate

matrimonialem, quo maritus membro genitali vaginam uxoris penetrat
ibique semen effundit; unico ergo actu coniugali et obtinetur semen et
transfertur in vas muliebre. Foecundatio artificialis vero mediis homi­
num ingenio excogitatis actum coniugalem quasi dissolvit separans
actum, quo semen virile obtinetur ab actu transmissionis seminis. Ob­
tinetur semen aut solitaria pollutione viri aut copula onanistica i. e.
membro palliolo quodam (Kondom) obtecto, in quo semen colligitur,
aut per punctionem epididymi vel per frictionem analem (Massage) uti
dicunt, sine excitatione venerea4344
). Transmissio seminis fit per medi­
cum ut plurimum ope syphunculi vitrei antea calefacti.
Saeculo elapso ad finem vertente Spallanzani, sacerdos in naturalibus scien­
tiis celeberrimus et Universitate Papiensi Professor theoriam suam de artificiali
foecundatione bono cum successu brutis animalibus applicavit. Postea medici
etiam generationem hominis artificiali modo causare conabantur. Gasparri te­
statur14), homines artificiali foecundatione revera ortos esse; imprimis vero bello
1939—1945 in dies saepius artificialis foecundatio adhibebatur, quin possit ho­
minum approbationem communem invenire.

Num liceat foecundatio artificialis.45*)
1. Patet, primum et secundum modum obtinendi semen in se esse
malum; attamen etiam tertius modus, quo semen vitata delectatione
venerea ex testiculis extrahitur est reprobandus. Actio nempe non est
mala propter delectationem, sed viceversa delectatio vetatur propter
malitiam actionis. Recte notat Merkelbach™): »Actus... quo expelli­
tur aut e testiculis extrahitur (semen), quantum est de se, ex natura sua
etexmodo quo fit,ita semen emittit,ut generatio naturaliter *impediatur.
Organa et functiones sexuales hominis ex interna structura sua (ana­
tomica, physiologica, psychologica) essentialiter uniuntur in unicum
finem operis, qui est naturalis procreatio prolis. Appetitus naturalis,
qui impellit hominem ad generandum, esset frustra et mirabilis teleologia toti activitati sexuali hominis a Deo creatore indita interno fine
careret, si homini liceret uti foecundatione artificiali. Sicut ergo pec­
catum est, fines secundarios coniugalis actus ex essentiali sua depen­
dentia a fine primario solvere et neglecta procreatione prolis extollere
(n. 67), ita etiam vetitum est homini finem primarium exclusive inten­
dere aliis finibus actui coniugali internis despectis.

2. Contractus matrimonialis, qui solus dat ius utendi facultatibus
generativis quoad obiectum non dependet ab arbitrio coniugum, sed
a creatore naturae omnino determinatur47). Obiectum matrimonii sunt
autem »actus per se apti ad prolis generationem« i. e. copula coniugalis
complete spectata48).
43) Vermeersch, Theol. mor. IV. n. 64
44 ) De matrim.2 (1932) n. 1094.
4B) Cfr. Fr. Hùrth, Le fécundation artificielle, in Nouv. Rev. Théol. 68. (1946)
402—426. Allocutio Pii XII. ad medicos cath. (29 sept. 1949) cf. Per. XXXVIII
(1949) 279—282 cum annotationibus Hürth 283—295.
4β) Summa Theol. mor.2 111. n. 938.
47) Casti Conn. 1. c. 541 ... >Libertati vero hominis matrimonii natura peni­
tus subducitur, ita, ut, si quis semel matrimonium contraxerit, divinis eius legi­
bus et essentialibus proprietatibus subiiciatur«.
48 ) Cfr. can. 1081 § 2.

De liceitate actus coniugalis ratione circumstantiarum

71

3. Usus matrimonii non ab individuo dependet sed ab utroque coniuge simul iuncto;4”) coniuges maritali copula fiunt una caro. Artifi­
cialis foecundatio essentialiter deficit ab hac unitate agendi.,
4. Incapacitas naturali modo coeundi ^matrimonium ipso naturae
iure *dirimit 60). Matrimonium foecundatione artificiali non consum­
mari, est sententia communissima inter Canonistas. »Ipsemet Sanchez
1. 7. disp. 49, η. 37 putat, matrimonium esse irritum et proinde, non con­
summari licet arte aliqua, absque viri penetratione sit receptum semen
intra vas aut matricis *attractionem 61). Ideo deer. S. Officii die 25. 2.
1897 ad quaesitum: x>An adhibere possit artificialis mulieris foecun­
,
*datio
respondit: »non *licere
.
Videtur ergo foecundatio artificialis
grave peccatum esse, si non contra castitatem, certe contra iustitiam,
quia bonis matrimonii (in quae coniugibus non competit illimitatum
ius disponendi) contra contractum abutitur.

Distinguendum est ab illicita artificiali foecundatione adiutorium
artificiale actus coniugalis naturali modo exerciti. E. g. omni culpa
vacat, aptare annulum in vase femineo, ut membrum virile facilius in­
gredi possit52), vel semen in vagina partialiter saltem penetrata depo­
situm nec e vagina extractum ope syphunculi profundius inicere.

QUAESTIO SECUNDA
De liceitate actus coniugalis ratione circumstantiarum.

Circumstantiae, quae efficere possunt, ut actus coniugalis evadat
illicitus et moraliter malus, sunt eius finis, modus seu situs, tempus et
locus.
§ 1.

De fine operantis.

78. 1. Actus coniugalis ob quemcunque finem honestum licite exer­
ceri potest. Si de aliquo fine proprio agitur, ratio est, quia actio naturae
conveniens licite exercetur ob illos fines, propter quos auctor naturae
illam instituit; si vero de fine improprio agitur, ratio est, quia actio
non mala licite adhiberi potest ad finem honestum, ad quem obtinen­
dum utilis est.
a. Sunt, qui cum S. Thoma dicant actum coniugalem ad vitandam propriam
(non coniugis) incontinentiam peractum esse peccatum veniale53). Verum
a. finis iste non solum in se honestus et laudabilis est, sed etiam ad essentiales
matrimonii fines pertinet; atqui actum in se indifferentem ob finem honestum
·»«)
Γ,ϋ)
61 )
82)
M)

1. Cor. 7. 3—4.
can. 1068 § 1.
G aspar ri, I. c. 1095.
Gaspar ri, 1. c. 1095.
Supplcm. q. 49. a. 5.

De castitate

72

exercere nequit esse peccatum, β. S. PauJus docet hunc finem a Deo m matri­
monio instituendo fuisse intentum (1. Cor. 7, 2. 5.), et cum Apostolus actus con­
jugalis hunc solum finem assignet, manifesto supponit opus coniugii in hunc
solum finem peractum esse licitum. v. Ecclesia benedicit nuptiis senum, quos
novit inire matrimonium ad propriam incontinentiam vitandam, quod quidem
ecclesia facere non posset, si usus matrimonii propter illum finem peractus esset
illicitus5'1).
b. Actum coniugalem exercere cum affectu ad aliam personam, quam quis sibi
repraesentat, ut ex ea delectationem veneream capiat, est mentale adulterium
ideoque grave peccatum. In actu coniugali aliam personam sibi repraesentare,
ut ex eius pulchritudine delectationem capiat et ad actum coniugalem excitetur,
non quidem peccatum sed valde periculosum est. Si tandem coniuges pulchras
imagines sibi ob oculos ponant easque aspiciant, sive ut se excitent, sive ut pro­
lem formosiorem concipiant, non committunt peccatum, modo imagines non sint
sacrae.

2. Actum coniugalem ob solam voluptatem exercere est peccatum
veniale: nam inordinatio est, etsi non gravis, velle sistere in aliqua re
tamquam fine, quam auctor naturae voluit tamquam medium ad
finem88).
Actus coniugalis ob solam voluptatem exerceri dicitur, si alius finis honestus
positive excluditur, vel actus peccaminoso modo ponitur, ita ut in ultimum finem
referri non possit. Non autem prohibitum est, delectatione moveri ad actum,
quia delectatio a creatore ideo addita est actibus, ut hominem alliciat ad hos
ponendos. Quamvis ergo aliquis moveatur ad actum per delectationem, si ponit
eum ordinatum et moderatum, ipse actus tanquam licitus vel saltem non prohi­
bitus apprehenditur et eo ipso homo licite hanc honestatem approbat et intendit;
ergo actui nihil deesse intelligitur, quominus naturae rationali sit conveniens
ideoque ordinabilis et objective ordinatus in Deum, finem ultimum50).

3. Non est necesse, ut coniuges in usu matrimonii generationem prolis
velint, immo ex iusta causa optare possunt, ne ea generetur et ex hoc
desiderio usum matrimonii restringere ad illud tempus, quo minor est
spes futurae conceptionis. Requiritur tamen, ne intentio prolis posi­
tive excludatur, i. e. ne quidquam fiat, quo actus in se ita deformetur,
ut fini suo naturali iam non sit aptus.
§ 2.

De situ et loco.

79. De situ. Situs naturalis et ordinarius actus coniugalis hic est.
ut fiat iacendo, ita ut mulier succumbat et vir incumbat: iste enim situs
aptissimus est ad seminis in vas mulieris infusionem. Situs innaturalis
quivis est, qui a naturali recedit, ut si copula fiat sedendo vel stando
vel ita, ut vir succumbat et mulier incumbat. Per situm innaturalem
generatio redditur quidem difficilior, attamen non impossibilis, quia
semen non per descensum, sed per motum interiorum partium vaginae
et motum spermatozoarum ad ovaria pertingit”).
6<) Cf. Catechismus rom. 2. c. 8. q. 14. S. Alphonsus n. 882. Lindner, Der usus
matrimonii (München. 1929).
■
6S) Damnata est haec propositio (9) ab Innocent io XI.: *Opus coniugii ob
solam voluptatem exercitum omni penitus culpa caret ac defectu venialit
(Dz. 1159).
M) De principiis n. 88 ss.
δ·) S. Alphonsus n. 917. Capellmann, Medicina past.18 p. 312.

De liceitate actus coniugalis ratione circumstantiarum

73

Ex intentione difficiliorem reddendi conceptionem eligere modum coëundi, quo
ea reapse difficilior reddatur, veniale peccatum est, si fiat sine iusta causa: cum
enim generatio prolis sit primarius matrimonii finis, sine iusta causa sic agere
contra rationem est, non tamen graviter, quia conceptio non impeditur.

1. Situs innaturalis, quicunque is sit, non excedit peccatum veniale,
modo exclusum sit grave periculum semen extra vas effundendi: qui­
vis enim situs, quo copula haberi potest, ad generationem aptus est.
Ergo nunquam interrogandi sunt coniuges de situ, quem in actu coniugali
peragendo adhibent, cum res non sit ad confessionem necessaria; et si ipsi
poenitentes consilii causa de hac re interrogant, confessanus in genere tantum
respondeat, ut actum debite et, quantum fieri potest, naturali modo perficiant,
quodsi poenitentes de situ innaturali se accusant, interroget num ex illa copula
sequi potuerit generatio, quia confessario sufficit scire, num prorsus impedita
fuerit generatio.

*

2. Si mutatio situs naturalis ex iusta causa fit e. g. propter pericu­
lum abortus vel propter difficultatem naturali modo congrediendi, nul­
lum est peccatum, etiamsi aliqua pars seminis dispergatur, immo, si
alius modus copulae impossibilis est, etiamsi magna pars seminis per­
datur: nam hinc quidem dispersio per accidens fit, inde vero generatio
non impeditur, cum ad eam modica pars seminis sufficiat58).
80. De loco. 1. Locum secretum esse debere naturalis verecundia et
lex caritatis, qua scandalum praecavere debemus, postulat.
a. Coram aliis coire ratione scandali grave peccatum est.
b. Cavere debent parentes, ne filii huius rei cognitionem acquirant ct sic scan­
dalum patiantur.

2. In loco sacro, i. e. consecratione vel saltem solemni benedictione
divino cultui dedicato, ut est ecclesia vel oratorium, actum coniugalem
exercere repugnat reverentiae sanctitati loci debitae. Attamen non
esset canonicum sacrilegium, quia c. 1172 silet de >voluntaria seminis
cffusione«; neque morale sacrilegium statuendum est, nisi actus con­
iugalis fuerit ^publiais vel notorius«. Omni culpa vacaret usus matri­
monii occultus, si coniuges in loco sacro diu inclusi aut incontinentiae
periculo expositi aut alia necessitate pressi essent.58)
§ J.

De tempore.

Quaeritur, num licitus sit actus coniugalis imprimis temporibus sacris.
dein aliis quibusdam temporibus, quibus actus coniugalis alterutri coniugum aut proli conceptae maius minusve nocumentum affert. Haec
tempora sunt: tempus menstruationis, praegnationis, purgationis, lac­
tationis et infirmitatis, de quibus universim dicendum est: si subest peri­
culum gravis damni in sanitate vel vita, actus coniugalis graviter illi­
citus est, si periculum damni leve est, sub levi prohibitus est; causa
vero iusta, praesertim si damnum, quod timetur, leve est, usum matri­
monii licitum reddit. Causa autem censetur esse iusta, si incommodum,
quod ex abstinentia oritur, damno, quod ex usu timetur, praevalet vel
58) Capellmann, Medicina pastor.18 p. 312.
B0) Vermeersch, De castitate n. 314, 6. coli. Theol. mor. IV. 65.

De castitate

74

saltem ei aequivalet. Ideo si damnum leve tantum timetur, abstinentia
autem diuturna esset, copula licita dicenda est, tum quia diu abstinere
coniugibus valde onerosum est, tum quia diuturna abstinentia pericu­
lum incontinentiae affert.
Insuper si amicus pro salute etiam corporali amici damnum subire
potest, a fortiori caritas vera suadebit coniugibus, ut, — servato ordine
inter bona — pro invicem aliquid damni vel periculi in se suscipiant.
/

81. 1. Tempore sacro i. e. diebus festis, adventus, quadragesimae
et s. communionis actus coniugalis licitus est, quia nullo iure prohibe­
tur. Et licet consultum sit, ut coniuges diebus, qui poenitentiae agendae
potissimum dedicati sint, et praesertim diebus s. communionis a pe­
tendo debito abstineant60), si tamen nocte praecedente honeste copu­
lam habuerint, a s. communione non arcentur.
a. Non exsistit neque unquam exstitit lex ecclesiastica, quae usum matrimonii
diebus sacris prohibuisset; verba autem ss. Patrum et canones ecclesiastici, qui
eum prohibere videntur, non de lege in conscientia obligante, sed de consilio
intelligendi sunt81).
b. Rigidior est sententias. Alphonsi (n. 922) affirmantis veniale peccatum eum
committere, qui post copulam ex voluptate habitam ad s. communionem accedat:
coniuges enim, qui ad copulam peragendam nulla alia causa moventur quam a
voluptate, ne venialiter quidem peccant, proindeque absque peccato ad s. com­
munionem accedere possunt (n. 78). Sapienter autem docet Laymann monendam
esse uxorem, ne in reddendo debito difficilem se praebeat, praesertim si frequen­
ter communicare soleat. Hoc a fortiori valet de cotidiana communione; rogare
potest hinc inde maritum, ut abstinere velit; quod si aegre ferat maritus, ipsa
ad debitum reddendum obligatur02), neque opus est ideo communionem omittere.
c. In genere tamen enixe hortandi sunt coniuges, ut hinc inde in continentia
salutari se exerceant, quae corpori et animae proficua est, et eos aptos reddit,
ad facilius continentiam exercendam, quando necessaria est. Et si iam com­
mendanda est talis temporanea continentia, optimum tempus praebebunt dies
festi et s. communionis.

82. 2. Tempore fluxus menstrui. Distinguendum est inter fluxum
menstruum seu fluxum sanguinis ordinarium, de quo supra (n. 5), et
extraordinarium, qui ex morbo provenit et longiore tempore quando­
que ad quindecim dies perdurat.
a. Copula, quae tempore fluxus extraordinarii habetur, nunquam non
damnum affert sanitati mulieris; quare abstinentia ab usu matrimonii
per id tempus consulta est; at copula prorsus illicita dici nequit, nisi
ex iudicio medici grave damnum immineat uxori, quia onerosum est
viro tam diu a copula abstinere, si diuturnior fluxus est.
b. Tempore fluxus ordinarii copula non est quidem illicita, ex duplici
tamen ratione abstinentia ab usu matrimonii suadenda est, praesertim
cum ea paucorum sit tantum dierum. Imprimis propter peculiarem in­
decentiam (non moralem sed physicam); quare vir etiam naturali et
innata nausea se avertit a muliere, quae fluxum menstruum patitur, et
e°) Cf. i. Cor. 7. 5.
°1) Ballerini-Palmieri VI. n. 366. S. Alphonsus VI. n. 923.
°2) Cf. Laymann, Theologia moralis 1.5. c. 6. n. 16.

De liceitate actus coniugalis ratione circumstantiarum

•ο

pari modo mulier eo tempore insitam aversionem ab omni congressu
maritali experitur. Deinde vero propter periculum sanitatis, quod im­
minet uxori, cuius organa genitalia eo tempore per se iam sunt irri­
tata®3). Cum tamen utraque haec ratio non sit gravis, copula tempore
fluxus menstrui dicenda est licita, modo adsit rationabilis causa coëundi.
Quod veteres timebant, nempe prolem hoc tempore conceptam nasci
infirmam vel leprosam, inane est®4).
In lege vetere usus matrimonii tempore fluxus menstrui peculiari praecepto
prohibitus erat
*
5); antiquiores theologi etiam in lege nova usum matrimonii hoc
tempore graviter illicitum habebant, praesertim ob damnum futurae prolis:
putabant enim prolem, si hoc tempore concipiatur, fore infirmam vel monstruo­
sam. Alii copulam per id tempus saltem leviter illicitam dicebant, quia mulier
ad generationem tunc est inepta. Cum hodie constet has rationes non subsistere,
antiquorum sententia in hac re omittenda est.

83. 3. Tempore praegnationis copula illicita esse potest, quia inducit
periculum abortus, praesertim si saepe et impetuose perficiatur. Sed
cum abortus periculum solum primis praegnationis mensibus proprie
exsistat, maturescente autem foetu paulatim evanescat, status vero in­
cipientis praegnationis vix cognosci possit, copula hoc tempore sim­
pliciter licita dicenda erit; coniugibus tamen, qui praegnationem su­
spicantur, tum quoad numerum tum quoad modum concubitus mode­
ratio commendanda est.
Difficile est, quod nonnulli auctores docent, copulam scilicet cum praegnante
culpa non vacare, quia semen frustratur: non enim ad generationem tantum, sed
etiam ad alios fines, et praesertim in concupiscentiae remedium matrimonium
ordinatur; et actus in se ordinatus est.

84. 4. Tempore purgationis post partum conceptio quidem non fit,
ideo ex hac parte damnum mulieri non imminet; at ex ipsa copula mu­
lieri periculum morbi imminet, tum propter organa genitalia post par­
tum prorsus alterata. Periculum, quod primis diebus post partum
maius est, paulatim minuitur et tamdiu durat, quamdiu organa geni­
talia nondum sunt in priorem statum restituta. Elapsis duobus circiter
mensibus rediens menstruatio indicit organa suis locis esse restituta
et novam conceptionem fieri posse. Quare primis post partum diebus
copula propter periculum damni graviter, postea leviter illicita est.
Censet Capellmann periculum gravis nocumenti post partum per duas, levis
nocumenti per quatuor sequentes hebdomadas perdurare®
*).
Viris dicendum est.
ut concupiscentiam hoc tempore orientem compescant per amorem et reveren­
tiam erga coniugem. Si tamen gravis causa, praesertim periculum incontinentiae,
copulam cohonestat, ipsa etiam hoc tempore a peccato excusatur.

85. 5. Tempore lactationis nova conceptio ordinarie timenda non est;
si tamen accidit, mox etiam lac diluitur ac diminuitur et brevi prorsus
desinit. Cum copula hoc tempore habita aliud nocumentum non afferat.*·*)
e3)
·*)
«)
Οΰ)

Capellmann, Medicina past.18 p. 313.
Niedermeyer I. 138.
Lev. 15, 19. 20; 18, 19.
Capellmann J. c. p. 315.

76

De castitate

licita dicenda erit: proles enim, si nova conceptio oritur, alio modo nu­
triri potest, insuper coniuges nimis diu (lactatio ultra annum perdurat)
ab usu matrimonii abstinere deberent, si toto hoc tempore copula non
concederetur.

86. 6. Tempore morbi actus coniugalis per se illicitus est, si vitae
vel sanitatis periculum affert; ex gravi causa vero licitus est; si ni­
mirum coniuges alias diu abstinere deberent cum periculo incontinen­
tiae, modo non inducatur proximum periculum mortis. In particulari
vero distinguendum est inter morbos contagiosos (syphilis, phthisis)
et non contagiosos. De qualitate morbi consulendus est medicus. Itaque
a. Si una pars laborat morbo syphilitico (morbus gallicus theologo­
rum) vel gonorrhoea, usus matrimonii illicitus videtur propter horrendas
sequelas, quas tam comparti quam proli affert. Insuper periculum in­
fectionis certum est, morbus autem, si levis est, intra breve tempus
removeri potest.
In hac affirmatione recentiores (Lehmkuhl, Ballerini-Palmieri, Marc etc.)
consentiunt ducti rationibus, quae a medicis afferuntur. Hi unanimes sunt in
describendis gravissimis malis, quae coniugibus et proli ex hoc morbo oriuntur et
paulatim innumeras familias, quin et integram nationem afficiunt67).

b. Phthisi laborantibus usus matrimonii illicitus non est, tum quia
phthisici ordinarie vehementem concupiscentiam experiuntur, tum quia
ex modico usu matrimonii grave damnum non provenit.
a. Etsi phthisis per se morbus sit contagiosus, ex usu matrimonii tamen potius
hereditarius dicendus est, quia periculum infectionis per copulam vix unquam
inducitur. Proles ex parentibus phthisicis genita non oritur phthisi affecta, sed
postea eam facillime contrahit propter maximam ad hunc morbum dispositionem
a parentibus hereditate acceptam.
β. Quia frequentior copula hoc morbo laborantibus multum nocere potest,
magna parsimonia in hac re eis commendanda est.
y. Quod proles phthisica vel potius ad phthisim disposita nascatur, usum
matrimonii non impedit, tum quia certum non est, ex hac particulari copula
prolem generari, et si generetur, certum non est, eam infectam generari, cum
hereditaria dispositio saepe per saltum progrediatur, tum denique quia proli,
quae generatur infirma, >melius est sic esse, quam penitus non essec68).

c. Si morbi non sunt contagiosi, copula licita est, ubi morbi sunt le­
viores nec multum debilitantes, quia per copulam non fiunt peiores; at
illicita est ubi morbi sunt multum debilitantes et cum febri vel magno
dolore coniuncti: hi enim per copulam ordinarie multum ingravescunt.
Ad hoc genus morborum numerari debent aegrotationes genitalium
in muliere, quae per usum matrimonii adeo augeri solent, ut difficulter
postea sanentur09).
Mulieres, quibus ex iudicio medici proximus partus mortem sit allaturus,
ordinarie non sunt obligandae, ut ab usu matrimonii abstineant, tum quia con­
ceptio incerta est, tum quia eiusmodi iudicia medicorum experientia teste saepe
faisa sunt.
«7) Cf. Capellmann 1. c. p. 321. Antonelli 1. c. II. n. 393 ss Niedermever
I. 180—186.
'
•h) Antonelli Π. η. 418.
*·) Capellmann 1. c. p. 327.

Dc obligatione actus coniungalrs

77

QUAESTIO TERTIA
De obligatione actus coniugalis.

87. Obligatio ipsa. Quamvis debitum conjugale obligatio iustitiae
sit et in sequentibus quaestiones solvantur, quando hoc debitum ex
iustitia praestari debeat vel sine laesione iustitiae negari possit, tamen
his non edicitur hanc delicatam rem postulari vel negari posse respectu
solius iustitiae, fere eo modo qui inter creditorem et debitorem sibi in­
vicem exosos usu venit. Inter personas sibi invicem tam intime con­
junctas, sicut coniuges sunt, etiam caritas locum habere debet. Caritas
exerceri potest et debet in amicabili modo petendi et reddendi ius;
quandoque praestando, etsi ius non urgeat; quandoque remittendo,
quamvis iure postulari posset; sunt quandoque incommoda, praesertim
matrimonio intrinseca, quae spectato solo iure ferri debent, quae tamen
caritas vitabit; si secus fiat, non quietem ius, sed caritas laesa erit70).

Declaratio. Per se viri est petere, uxoris est reddere debitum: mu­
lieribus enim ob insitam verecundiam ordinarie valde molesta est pe­
titio. Quapropter uxor non tenetur reddere debitum, nisi vir petat: si
enim non petit, uxor praesumere potest virum non exigere debitum.
Per accidens autem etiam mulier petere tenetur: si enim vir in peri­
culo est incontinentiae, ipsa ex caritate tenetur a periculo eum liberare;
sed cum caritas non obliget cum gravi incommodo, non tenetur petere,
si absque gravi incommodo e. g. magna verecundia non potest.
Ab expressa petitione, quae fit verbis vel aequivalentibus signis, distinguenda
est petitio interpretativa, quae ex aliquibus indiciis colligitur. Sic si uxor ex­
sistens in periculo incontinentiae velit uti matrimonio, sed prae verecundia non
audeat expresse petere, interpretative petere dicitur, et maritus haec advertens
ipse petere seu potius interpretative petenti reddere debitum tenetur.

88. Principia. 1. Nulla exsistit obligatio petendi debitum conjugale
nisi quandoque per accidens ex caritate: nulla enim exsistit pro singulis
coniugibus obligatio utendi matrimonio, sed ad illum usum ius tantum
habent; nemo autem tenetur uti iure suo.
Per accidens autem potest adesse obligatio petendi praesertim in
viro: a. si iudicet compartem versari in periculo incontinentiae et ob
verecundiam non petere: quilibet enim ex caritate tenetur impedire
peccatum alterius, si commode potest; b. si usus matrimonii necessa­
rius est ad fovendum amorem vel ad dissidia evertenda.
Licet usus matrimonii coniugibus ordinarie suadendus sit, praesertim iis, qui
prolem alere et apte educare possunt, ex mutuo tamen consensu ab usu matri­
monii eis etiam abstinere licet, modo non adsit periculum incontinentiae. Et
quidem si abstinent ex motivo virtutis, excluso periculo incontinentiae, id lau­
dandum et commendandum est, si ex alio rationabili motivo fiat, et non adsit
periculum peccati, saltem permittendum est.

2. Exsistit obligatio iustitiae per se gravis reddendi debitum, quoties
alter coniux expresse vel tacite serio petit.
70) Enc. Cast. con. 1. c. 547 ss.

78

De castitate

a. Per contractum enim matrimonialem coniuges sibi invicem trans­
ferunt ius et potestatem in corpus in ordine ad actum coniugalem; sed
iuri petendi respondet in altero obligatio reddendi debitum. Idem ex­
presse docet Apostolus: uxori vir debitum reddat: similiter autem el
uxor viro71). Insuper qui debitum negat, compartem saepe exponit peri­
culo gravium peccatorum.
Quare non licet se voluntarie ineptum reddere e. g. nimiis laboribus vigiliis,
austeritatibus, vel operationibus chirurgicis72), nisi haec fieri debeat ad averten­
dam infirmitatem corporis; coniux enim ius habet ad actum coniugalem; qui
ergo se ineptum reddit, laedit ius coniugis. — Nec licet sine necessitate vel
consensu alterius partis abesse per notabile tempus: eiusmodi enim absentia
negationi debiti aequivaleret.

b. Obiectum mutui contractus per se res gravis momenti est: agitur
enim de generatione prolis, de vitanda incontinentia, de fovendo amore
coniugati ad conservandam pacem; ergo reddere debitum per se gravis
obligatio iustitiae est, quando alter serio petit, ita scilicet, ut rogatus
cedere nolit. Nihilominus negatio debiti potest esse leve peccatum in
duplici casu: a. ex parvitate materiae, si raro tantum fiat, e. g. saepe
petenti semel in mense negetur, vel si non omnino negatur, sed solum
ad breve tempus e. g. ad noctem differtur, excluso tamen incontinentiae
periculo; β. si alter non serio sed remisse tantum petit, ita ut debitum
benevole remittere censeatur.
a. Ergo per se graviter peccat coniux, qui alteri serio petenti negat debitum
etiam una vice tantum, praesertim si in altera parte est periculum incontinentiae
vel gravis molestia; et quidem non solum contra iustitiam, quia negat, quod
debitum est, sed etiam contra caritatem, quia compartem exponit periculo gra­
vium peccatorum.
β. Graviter peccant etiam viri, qui sive ex avaritia, ne prolem alere debeant,
sive ex malevolentia proprias uxores nunquam vel fere nunquam cognoscunt
quamvis praesumere debeant ipsas id aegerrime ferre.
y. Mulieres, praesertim quae iam sint provectioris aetatis et numerosa prole
onustae, quandoque putant se debitum negando graviter non peccare, nisi fere
semper fiat vel nisi vir in periculo peccandi versetur. Quod si confessarius de­
prehenderit, caveat, ne frustra eis bonam fidem adimat.
8. Ceterum mulieres serio graviterque monendae sunt, ne viris difficiles et
morosas se praebeant, si copulam vel alia quae coniugibus licita sint, ab eis exi­
gant, ne scilicet eos exponant periculo propria relicta ad alias mulieres acce­
dendi.

3. Tenetur coniux serio petenti debitum reddere, etsi inde leve dam­
num vel incommodum timeat: a gravi enim obligatione, quae insuper
est iustitiae, leve damnum vel incommodum nullatenus excusat.
Etsi leve incommodum e. g. graveolentia, quam uxor ex ore et naribus emittit,
a petendo vel reddendo debito non excuset, incommodum tamen vere grave
etiam ab hac obligatione, sicut ab aliis excusat, ut in sequentibus n. 91. s. dicitur.

4. Ex Cn. 1111 »utrique coniugi, ab ipso matrimonii initio, aequum
ius et officium est, quod attinet ad actus proprios coniugalis vitae.«
Si qua ratio specialis ex modo quo matrimonium celebratum est, ex
infaustis vitae communis initiis, iustam causam differendi consum71) 1. Cor. 7. 3.
72) Cf. II. n. 328; J. Grosam, Die Sterilisation. Th. p. Qsch. (Linz.) 1930
59—79; 285—306; 497—523 ; 701—722.

De obligatione actus coniungalis

79

mationem dare videretur, remedium istud praesto est, ut ex Ordinarii
auctoritate, vel etiam ex propria auctoritate, si de causa constet et peri­
culum sit in mora73) coniux se ab altero separet et dispensationem a
matrimonio rato non consummato a S. Sede impetret74*).

89. Quando amittatur ius exigendi debitum.
1. Si unus coniugum commisit adulterium, parti innocenti pro iniuria
illata conceditur facultas, si vult discedendi ab adultero, vel saltem eum
repellendi ab usu iuris (manente tamen vinculo et iure in corpus). Ut
amissum censeatur ius exigendi, requiritur, ut adulterium sit formale,
certum, non compensatum eodem crimine partis alterius neque expli­
cite vel implicite condonatum; censetur vero iniuria implicite condo­
nata, si pars innocens cognito adulterio debitum petit vel petenti libere
reddit76).
Coniux, sive vir sive mulier, qui adulterium commisit, non prohibetur petere;
non enim peccaminosum quid petit, si rogat, ut compars redeat vel in copulam
consentiat; nam manet ius in corpus. Sed pars innocens cognito adulterio potest
adulterum privare iure exigendi copulam tanquam debitam secundum regulam
iuris: ..Frustra sibi fidem quis postulat ab eo servari, cui fidem a se praestitam
servare recusat", quae confirmatur lege evangelica7·). Similiter, saltem acce­
dente auctoritate Ordinarii loci, innocens procedere potest, si dantur causae
legitimae discedendi ad normam c. 1131. Attamen semper, etiam post privatio­
nem iuris exigendi debitum, innocens crimen condonare potest, immo interdum
ex caritate dehet.
Adulter autem non tenetur crimen suum comparti manifestare; neque adulte­
rium a parte hucusque innocente post separationem commissum compensationem
efficit; nam post talem separationem obligatio redeundi non habetur77).

2. S/ petens caret usu rationis, ut si amens vel ebrius est, quia petitio
eius, qui caret usu rationis, non est actus humanus; insuper per matri­
monium contracta non est obligatio nisi ad actum coniugalem humano
modo peragendum. Parti autem rationis compoti licet debitum amenti
vel ebrio reddere, praesertim si in periculo incontinentiae sit. Quodsi
amentia non sit perfecta, per se exsistit in altera parte obligatio red­
dendi.
Num coniux perfecte ebrio vel amenti debitum reddere teneatur si petens sit
in periculo committendae pollutionis, non una est auctorum sententia. Complu­
res affirmant, quia coniux ex caritate tenetur impedire alterius peccatum, etsi
materiale tantum78*). Horum sententia quadantenus confirmatur illorum physiologorum placito, qui asserunt, proli ex copula tempore ebrietatis habita ti­
mendum non esse damnum: etenim si proles coniugis ebriosi nascitur infirma
aut hebes, id non ex copula tempore ebrietatis habita oritur, sed ex ebriosi con­
stitutione organica ob frequentem ebrietatem alterata7®). Nonnulli tamen hanc
obligationem negant, quia coniux a praecepto caritatis ob iustam causam excu­
satur; sed iusta causa est fundatus timor, ne proles ex eiusmodi copula exorta
”) Cn. 1131 § 1.
74 ) Vermeersch 1. c. n. 254.
76 ) Cn. 1129.
™) R. J. 75. in VI°; Matth. 5, 32.
77 ) Cn. 1130.
78) S. Alphonsus n. 984. Sanchez 1. 9. disp. 23. η. 11.
70) Olfers, Pastoralmedizin3 S. 77, cui tamen alii contradicunt existimantes
ex copula cum ebrio oriri periculum, ne proles nascatur infirma.

80

De castitate

non solum graves defectus corporis, sed etiam pravos habitus animi contra­
hat®0). Practice ergo coniux obligari nequit ad reddendum debitum perfecte
ebrio, etsi petens in periculo incontinentiae versetur.

90. Num uxor teneatur debitum reddere illicite petenti. Si actus con­
jugalis illicitus est propter aliquam circumstantiam, quae habetur ex
parte personae petentis, uxor non solum potest, sed etiam debet red­
dere; quodsi actus illicitus est vel in se vel propter circumstantiam,
quae refertur ad actum coniugalem, non tenetur nec potest reddere.
a. Illicite petit is, cui actus coniugalis est illicitus; atqui actus coniugalis illi­
citus esse potest propter circumstantiam, quae est in ipso petente ut si ex pravo
fine ad solam voluptatem capiendam petat, vel si petens voto castitatis ligatus
sit; insuper actus coniugalis illicitus esse potest in se, ut si petatur actus onanisticus vel sodomiticus; tandem actus coniugalis illicitus esse potest ob aliquam
circumstantiam, quae est ex parte actus, ut si petatur in loco publico vel sacro.
b. Iam vero sunt, qui cum Pontio ad propositam quaestionem nulla distinctione
facta respondeant, non licere debitum reddere illicite petenti: petit enim for­
malem cooperationem ad peccatum solo casu excepto, quod petens actu, si vel­
let, etiam licite coire posset, ut si ob solam voluptatem petat; atqui nunquam
licet formaliter ad peccatum cooperari80
81).
c. Alii vero facta distinctione, quae supra exponitur, cum Sanchez docent uxo­
rem posse et debere reddere debitum, si actus coniugalis illicitus est propter
circumstantiam, quae est in petente: actus enim coniugalis ex parte uxoris lici­
tus est, et quia maritus propter illam circumstantiam, quae actum reddit illici­
tum, non amisit ius petendi, actus etiam ex iustitia de-bitus est. Utique ex cari­
tate moneat coniugem, ne peccet petendo, vel si maritus voto castitatis ligatur
ipsa petat, ita ut alter sine peccato possit reddere. Quam quidem doctrinam
Sanchez his exemplis illustrat: si quis nummos apud alterum depositos exigeret
ad fornicandum, nummos hic reddere deberet; et si habens creditum apud alium
voveat se creditum non esse exacturum et tamen exigat, ille debitum reddere
potest et debet82).

91. Quando cesset obligatio reddendi. Coniux non tenetur reddere
debitum, si inde grave damnum, quod matriomonio non est per se an­
nexum, sibi vel proli conceptae iuste timere debeat: ineuntes enim
matrimonium non censentur se obligare ad actum coniugalem cum
tanto incommodo. Casus, in quibus ex hac ratione coniux non tenetur
reddere, sunt praecipue sequentes:

1. S/ immoderata est petitio: copula enim immoderate peracta vires
extenuat et sanitatem laedit. Petitio potest esse immoderata absolute,
si plus quam semel in una nocte petatur, aut relative ratione infirmitatis
vel debilitatis corporis iudicio prudentum.
a. Quoties actum coniugalem absque detrimento sanitatis coniuges perficere
possint, generali regula determinari nequit: pendet enim ab ipsorum coniugum
physica constitutione aliisque adiunctis. Auctoribus medicis usus matrimonii,
qui fiat bis in hebdomada, non nocet, et si coniuges sint valentes firmaeque con­
stitutionis, etiam ter quaterve eo uti possunt exceptis temporibus, in quibus
natura ipsa suadet, ut ab actu coniugali abstineant ut tempore fluxus menstrui,
praegnationis etc. Coniuges autem, qui sunt debiles et infirmae constitutionis,
praesertim viri, qui laboribus mentalibus diu serioque occupantur, nonnisi semel
80) Cf. Ballcrini-Palmieri VI. n. 407. s.
81 ) Cf. Pontius 1. 10. c. 3. n. 3.
Sanchez 1. 9. disp. 6. η. 7. Cf. s. Alponsus n. 944. 947.

De obligatione actus coniungalis

81

in hebdomada absque detrimento actum coniugalem exercere possunt. Si in casu
concreto de hac re oriatur dubium, iuvabit consulere medicum83).
b. Ergo non peccat uxor negans debitum viro, cui copula semel quavis nocte
habita non sufficit, ita ut etiam interdiu vel saepius in eadem nocte petat, nisi
id fiat in casu extraordinario e. g. in periculo incontinentiae.

2. Si grave periculum vitae vel sanitatis ex iudicio medici prudentis
timendum sit.
a. Ideo nulla est obligatio reddendi debitum ei, qui laborat morbo contagioso,
neque ei, qui febri valida vel alio gravi morbo laborat. Si uxor e. g. vitio cordis
organico laborat, copula repentinam mortem afferre potest, ideo debitum red­
dere non tenetur; si maritus eodem vitio laboret, petere non potest et petenti
uxor reddere non tenetur; si tamen ob periculum incontinentiae peteret, uxor
debitum reddere posset, nisi de repentina morte constaret.
b. Pariter non tenetur reddere debitum mulier, quae experta est se non posse
parere sine mortis periculo; a reddendo debito tamen non excusatur mulier,
quae in primo partu mortis periculum subiit vel extraordinarios dolores passa
est, quia experientia constat mulieres in primo partu maiores difficultates ex­
periri, quam in sequentibus.
c. Si ex iudicio periti et prudentis medici constaret reddentem gravi morbo
vel ipsi morti expositum iri, non teneretur reddere; in his adiunctis tamen liceret
reddere, si periculum non sit omnino certum et proximum, quia semper abstinere
difficillimum esset et quia quilibet ex motivo virtutis se exponere potest alicui
periculo corporali.
d. Si mulier reddens debitum exponatur periculo gravis et diuturnae infirmi­
tatis, quae solum lentam mortem sit adductura, non tenetur reddere: nam ad id
non tenetur cum periculo mortis, etsi solum lentae.

3. Incommoda, quae condicioni matrimonii interna sunt, a reddendo
debito non excusant: ineuntes enim matrimonium haec incommoda eo
ipso censentur velle subire. Eiusmodi habentur: a. ordinaria incommoda
graviditatis et nutritionis; difficultas ordinaria partus; b. aliqua sani­
tatis debilitatio; c. dolores graves quidem, sed non diuturni, vel diu­
turni, sed moderati ut dolores capitis per complures menses post
partum.
92. 1. Si coniuges numerosa prole iam donati adeo pauperes sunt,

ut ulteriorem prolem alere nequeant, excluso incontinentiae periculo
utriusque partis a reddendo debito probabiliter excusantur ob grave
damnum, quod uxori et proli iam natae timendum est.
Etsi coniuges numerosa prole iam donati ab usu matrimonii abstinere possint,
si tamen immineat periculum incidendi in graves tentationes, potius eis suaden­
dum est, ut divinae providentiae se committentes matrimonio utantur, hac spe
suffulti Deum, qui dat foecunditatem, daturum esse etiam alimentum.

2. Vir, qui nullam familiae curam habens onus alendae prolis uxori
relinquit, ius petendi amittit; quare debitum sine peccato ei negari
potest. Atque id quidem etiam tum fieri potest, quando maritus in peri­
culo incontinentiae versatur: uxor enim obligari nequit, ut virum cum
tanto incommodo ex hoc periculo eripiat
*
4).
Num et quale damnum prolis a reddendo debito excuset. Si agitur
de prole iam concepta, cxistit subiectum iuris, cui tanquam innocenti
*3) Cf. S. Ribbing, Die sexuelle Hygiene p. 58 s.
84 ) Lehmkuhl, II. n. 1088.
6 Noldin. De castitate.

De castitate

82

nemo impune damnum inferre potest. Si vero agitur de prole adhuc
concipienda, non potest sermo esse de iure prolis, ut nascatur sana,
quod inter modernos quidam affirmant. Nec societas humana ius habet
postulandi, ut omittantur omnes copulae, ex quibus proles infirma nasci
possit; nimis incertae enim sunt leges hereditariae propagationis, et
incertum etiam est, an determinata copula frugifera sit. Sed utique cari­
tas erga seipsos suadebit coniugibus omittere copulam, si sine gravi
incommodo fieri potest; caritas, inquam quia per prolem infirmam, de­
bilem, deformatam, quae fortasse per totam vitam speciali cura pa­
rentum eget, sibi magnum onus imponunt. Cum autem incertum sit, an
ex copula conceptio oriatur, et si oritur, an revera proles infirma futura
sit, saltem ex proportionata causa excusantur, et copulam habere pos­
sunt. Attamen eo ipso etiam obligationem contrahunt, curam habendi,
ut talis proles finem saltem supernaturalem obtinere possit.
Ex medicis et biologis saltem illi, qui nullo modo respiciunt finem
supernaturalem hominis, vitam temporalem prolis tanquam summum
bonum considerant, et ideo vitam infirmitate infectam omnino inutilem
dicunt tum proli tum societati. Ideo nullo respectu habito peccatorum,
quae inde a parentibus committuntur, copulam omnino interdicunt88).
(Ex eadem ratione quidam etiam postulant occisionem prolis infirmae
vel degeneratae.) Sed qui credit etiam talem prolem per baptismum
salvari, et etiam vitam infirmam esse viam ad salutem, hic applicabit
celebre dictum S. Thomae:86) »melius est proli sic esse, quam omnino
non esse.,« Immo, etiamsi proles per abortum pereat sine baptismo,
adhuc melius est ei saltem vixisse, et finem vitae sine peccato personali
adipisci. Pro his Deus providebit.
In omnibus hisce casibus uxor non solum licite potest, sed ad evitandum in­
continentiae periculum, quod in alterutra parte vix non semper adest vel prae­
sumi debet, etiam reddere tenetur, si vir serio petat, praesertim quia haec damna
per accidens contingunt, proindeque non certo eveniunt.

QUAESTIO QUARTA
De actibus imperfectis in coniugio licitis.

93. Principia. Quaestio est, num et quando actus venerei interni (co­
gitationes, delectationes et desideria) et actus imperfecti (tactus, os­
cula, amplexus, aspectus et sermones) coniugibus liciti sint. Porro hos
actus coniuges vel soli exercent vel mutuo; et si actus mutui sunt, vel
ordinem ad copulam habent vel hunc ordinem non habent. Hic tamen
actiones consideramus, quae actualem ordinem ad copulam non habent,
”B) Enc. Cast. con. 1. c. 564 ss.
Suppi, q. 64.

’

De actibus imperfectis in coniugio licitis

83

cum de iis, quae ad copulam actu habendam ordinantur, supra (n. 70)
dictum sit. Iam ad propositam quaestionem solvendam duo principia
notanda sunt:
1. Grave peccatum in coniugibus inter sese agentes id solum est,
quod est contra finem primarium matrimonii; atqui praeter voluntariam
pollutionem, sive solitariam sive onanisticam, sive sodomiticam et
praeter ea quae sunt quasi inchoata pollutio, nihil est contra finem pri­
marium matrimonii, qui est generatio prolis. Aliae actiones omnes in se
seu considerata earum natura coniugibus licitae sunt et peccata fiunt,
si ob solam voluptatem vel cum praeviso pollutionis periculo sine iusta
causa exerceantur.
Pollutio eiusque proximum periculum in coniugalis utriusque sexus non minus
illicita sunt, quam in solutis; immo tum ipsa pollutio tum actiones, quae proxi­
mum eius periculum inducunt, in coniugatis gravius peccatum sunt, quam in
solutis, (induunt rationem adulterii) quia per eas non solum castitas, sed simul
ipsum matrimonium laeditur. Quam ob rem coniugati pollutionem eiusque peri­
culum proximum sub gravi cavere tenentur.

2. Delectatio venerea intra matrimonium quaesita coniugibus in se
licita est: matrimonium enim, cum ius ad actum coniugalem concedat,
efficit, ut delectatio pro illo actu instituta, quae solutis graviter illicita
est, coniugatis licita evadat. Nec tum solum eis licita est, quando co­
pulam intendunt, sed etiam, quando copulam aut habere non possunt
aut habere nolunt.
a. Intra matrimonium quaesita i. e. actibus natura sua ad actum coniugalem
ordinatis, ut sunt mutui tactus, aspectus, sermones etc., qui natura sua apti sunt,
qui ad copulam disponant eamque praeparent. Et cum etiam tactus et aspectus,
quos coniugatus in proprio corpore exercet, ad actum coniugalem ordinari pos­
sint, non extra, sed intra matrimonium delectationem quaerit coniugatus, qui
ipse se in verendis tangit vel aspicit.
b. Delectatio venerea coniugatis, quibus incumbit officium conservandi et pro­
pagandi generis humani, licita est, sicut hominibus uoiversim, quibus incumbit
officium conservandi individuum humanum, licita est delectatio cibi et potus.
Et sicut excessus in usu delectationis ciborum ob defectum finis honesti veniale
peccatum est, ita excessus in fruitione delectationis venereae, excluso proximo
periculo pollutionis ob defectum finis honesti veniale peccatum est.
c. Ergo illi actus, qui natura sua libidinem excitant, ut tactus, oscula, aspec­
tus etc., coniugibus citra proximum pollutionis periculum in se liciti sunt, modo
finem honestum habeant. Finis honestus, ob quem eiusmodi actus a coniugatis
exercentur, potissimum is est, ut amor coniugalis manifestetur et foveatur87).

94. Corollaria. Ex his principiis iam sequentia corollaria inferuntur:
a. de actibus imperfectis mutuis; b. de actibus imperfectis solitariis;
c. de delectationibus morosis in coniugibus.
1. Mutui actus imperfecti, qui non sunt coniuncti cum proximo peri­
culo pollutionis, nullum peccatum sunt, si ex rationabili causa fiant;
veniale peccatum sunt, si absque rationabili causa ex sola voluptate
exerceantur.
a. Qui ergo uxorem suam absque intentione copulae ex mera voluptate aspicit
vel tangit, mortaliter non peccat, modo absit periculum pollutionis; eiusmodi
87 ) Cf. Sanchez 1. c. disp. 44. n. 2 ss. Sporer-Bierbaum, Theol. mor. sacr. III.
n. 502 ss. Gobai, Experient. theol. de sacram, tr. 10. n. 666 ss.
6’

De castitate

84

enim aspectus et tactus coniugibus per se liciti sunt: quodsi fiant absque honesto
fine veniale peccatum sunt, quia inordinatus usus rei aliunde licitae non est nisi
veniale peccatum.
b. Sunt, qui actus enormiter obscoenos inter coniuges de peccato gravi dam­
nent, etiam citra pollutionis periculum. Eiusmodi actus recensent: si ore vel
lingua in genitalibus se tangunt et similia. Verum duo in his actibus, sicut in
reliquis, distinguenda sunt elementa. Primum est periculum pollutionis. Hoc eis,
etsi maiore gradu, cum omnibus actibus imperfectis commune est; ideo quatenus
hoc periculum spectatur, specialis malitia eis non convenit. Alterum elementum
est obscoenitas vel foeditas, quae dicitur, lam vero inter coniugatos nulla est
nec fingi potest actio, quae ob solam foeditatem adeo sit intrinsecus mala, ut
nunquam licita fieri possit. Ideo non desunt auctores (Sanchez, Filiucci, Sporer,
Ballerini, Berardi etc.), qui censent, illos actus ex communi regula de liceitate
actuum imperfectorum eximendos non esse. Si ergo experientia constaret in de­
terminatis personis illos actus non inducere proximum pollutionis periculum,
saltem graviter peccaminosi non essent.

2. Mutui actus imperfecti, qui praevidentur (non ex natura eorum,
sed ex adiunctis) coniuncti cum proximo periculo pollutionis, nullum
peccatum sunt, si ex gravi causa necessitatis, utilitatis vel decentiae
exerceantur, nec adsit periculum consensus. Sicut enim soluti ex gravi
causa exercere possunt actus licitos, etsi praeter intentionem ex eis
sequatur pollutio (n. 36 ss.), ita coniugati ex gravi causa ponere pos­
sunt actus licitos, etsi praevideatur secutura pollutio: sed eiusmodi
actus coniugatis liciti sunt.
a. Eiusmodi causa sufficienter gravis est: ad fovendum vel instaurandum
mutuum amorem; ad avertendam suspicionem infidelitatis vel amoris erga aliam
personam; vel periculum adulterii; ad oboediendum comparti petenti, ut illi actus
permittantur aut reddantur; vel etiam quaedam compensatio pro actu completo,
quem habere non possunt, aut ob iustam rationem nolunt.
b. Cum ipsa pollutio in se illicita sit, fas non est in delectationem cum pollu­
tione coniunctam consentire; plerique tamen coniuges malitiam huius consensus
ignorant, neque expedit eos de hac re monere, ne ex peccatis materialibus fiant
formalia88).

3. Mutui actus imperfecti, qui ex natura sua praevidentur coniuncti
cum proximo periculo pollutionis, vel quasi inchoata pollutio sunt,
grave peccatum sunt, si propter se habentur: pollutio enim coniugibus
non minus illicita est quam solutis; ergo eis illicitum est etiam, quid­
quid per se proximum illius periculum inducit.
Ita v. g. diuturnior tactus mutuus genitalium, vel inchoata copula.
Tales actus mutui, qui ex natura sua quasi inchoata pollutio sunt, solum per­
mitti possunt, si fiunt in iis circumstantiis, ubi instante proximo periculo con­
iuges transire possunt ad copulam coniugalem. Cooperatio alterius partis ad
talia permitti poterit ob grave damnum, ubi pollutio non est omnino certa, sed
adhuc intra fines periculi versatur; consensus utique in orituram excludi debet.
Si autem quibusdam coniugibus constaret, tales actus sibi non creare imme­
diatum grave periculum, permitti poterunt ex gravi causa, v. g. quia copulam
perfectam habere non possunt, et excluso consensu in pollutionem forte ori­
turam.

95. Solitarii actus imperfecti in coniugatis sunt peccata venialia, si
absque periculo pollutionis fiant; et sunt peccata mortalia, si natura
8*)

Cf. Lehmkuhl, 11. n. 1067.

Dc impedimentis actus coniugalis

85

sua proximum periculum pollutionis inducant. Ratio primi est, quia ex
sola voluptate fiunt; ratio secundi est, quia coniugati pollutionem eiusque periculum non minus vitare debent quam soluti.
Dicitur actus imperfectus e. g. tactus turpes, quos coniux in proprio corpore
exercet, citra pollutionis periculum esse peccata levia, quia sententia docens eos
esse peccata gravia non est certa. Ratio s. Alphonsi, qui contrariam sententiam
(n. 936) probabiliorem dicit, haec est: matrimonium coniugi non confert ius in
proprium corpus, nisi ut ad copulam se disponat; si ergo ad hanc se non dis­
ponit, proprio corpore non magis uti potest, quam solutus. Ratio eorum, qui
cum Sanchez80) tenent illos actus esse peccatum veniale tantum, haec est: mor­
tale essent propter delectationem veneream directe volitam; atqui delectatio
venerea directe volita citra pollutionis praevisum periculum ad ea pertinet, quae
in matrimonio natura sua licita sunt; ergo in coniugibus, si absque iusta causa
ex sola voluptate admittatur, veniale peccatum est (n. 93).

96. 1. Delectationes morosae (gaudia) et desideria de iis, quae con­
iugibus licita sunt, nullum peccatum, de iis, quae sub levi prohibentur,
leve, de iis, quae sub gravi prohibentur, grave peccatum sunt, quia
delectatio moralitatem accipit ab obiecto.
a. Ergo delectatio de copula cogitata ut praesente, gaudium de copula habita
vel habenda eiusque desiderium, excluso tamen proximo pollutionis periculo,
peccatum non est, etsi ex iis delectatio venerea oriatur: etenim est gaudium et
desiderium de re licita.
b. Si coniugatus spriritualiter delectatur de copula cum aliena persona, grave
peccatum committit, quia delectationis obiectum graviter illicitum est; delectatur
enim de adulterio.

2. Delectatio venerea ex cogitatione licita voluntarie admissa extra
copulam excluso periculo proximo pollutionis per se non est peccatum,
quia status matrimonialis eam licitam facit; insuper consideratis ad­
iunctis, in quibus coniuges reperiuntur, delectationes venereae facile et
frequenter oriuntur; hinc onus intolerabile ipsis imponeretur, si in illis
cavere deberent consensum.
Ex his patet delectationes morosas et inde ortas venereas coniugum de acti­
bus cum altera parte habitis vel habendis non esse peccata nisi ratione otiosi­
tatis; delectationis vero de actibus graviter inhonestis cum persona extranea gra­
via peccata esse, quia de obiecto illicito delectantur. Ideo coniuges, qui de de­
lectationibus morosis se accusant, interrogentur, utrum de propria coniuge an
de persona extranea delectati sint, et apte instruantur, ne ex obiecto illicito de­
lectationem capianten).

QUAESTIO QUINTA
De impedimentis actus coniugalis.

Impedimenta actus coniugalis sunt duplicis generis; alia oriuntur ex
ipso matrimonio, alia a personis coniugatis.
B0) Cf. 1. 9. disp. 44. n. 16.
eo) Cf. 5. Alphonsus 1. 5. n. 25. Ballerini-Palmieri 1. n. 555 ss.

86

De castitate

97. Ex parte matrimonii oritur impedimentum actus coniugalis: a. si
matrimonium certe invalidum; b. si matrimonium dubium est.
1. Sz matrimonium certe nullum est et ambo coniuges nullitatem cog­
noscunt, ab actu coniugali abstinere debent, donec matrimonium convalidetur. Si unus tantum nullitatem cognoscit, tenetur compartem de
hac re monere; quod si facere non possit, certe a copula sub aliquo
praetextu (e. g. copulam sibi esse noxiam, intolerabilem), abstinere
debet, donec obtenta sit convalidatio: copula enim, utpote fornicaria,
in se mala esset.
a. Duplici modo accidere potest, ut coniux certo cognoscens nullitatem matri­
monii de ea compartem edocere non possit. Scilicet a. fieri potest, ut eius pro­
batio a iudice ecclesiastico ut insufficiens reiiciatur, et ideo coniux cogatur, etiam
sub poena excommunicationis, cum putativo coniuge cohabitare eique debitum
reddere; β. fieri potest, ut sine periculo vitae vel famae impedimentum revelare
non possit. y. fieri potest, ut educatio liberorum periclitetur.
b. Dixi supra coniugem scientem impedimentum a copula abstinere debere. Si
tamen impedimentum, quod nullitatem inducit, sit iuris ecclesiastici et pericu­
lum incontinentiae in mora, facultas per Cn. 1045 data remedium quandoque
afferre poterit. Primo ordinarius pro dispensatione adeundus esset, qui in tali
casu urgenti eam concedere potest; si vero periculum incontinentiae vel pericu­
lum violandi secretum neque recursum ad ordinarium permitteret, ad parochum
dirigendi essent, ut hic dispenset, dummodo sine gravi praeviso incommodo pa­
rochum adire possint; si neque hoc possibile esset, ad confessarium devolvitur
facultas dispensandi, saltem pro foro interno sacramentali; immo secundum sen­
tentiam mitiorem etiam pro foro interno non sacramentali91).
c. Si vero matrimonium invalidum est ob defectum insanabilem, omnino non
licet actum coniugalem exercere; pars ignorans monenda et vitae consuetudo
dirimenda est92).

98. 2. Sz matrimonium dubium est, sive dubium iam ante matrimo­
nium exsistit, sive contracto demum matrimonio supervenit:
a. Si dubium leve est, spernendum est; si dubium grave est, veritas
inquirenda vel convalidatio petenda est.
b. Durante inquisitione, sz ambo coniuges dubitant, a copula absti­
nere debent ad vitandum periculum fornicationis; si tantum una pars
dubitat, haec non potest petere, ne se exponat periculo fornicationis,
sed potest et debet reddere, si alius ius petendi non amisit, ne se ex­
ponat periculo laedendi iustitiam.
c. Si inquisitione facta dubium perseverat, matrimonium tamquam
validum considerandum est tum in foro externo tum in foro interno,
quia in dubio standum est pro valore actus03).
99. Ex parte coniugum impedimentum actus coniugalis ex duplici
capite oriri possunt: a. ex adulterio; b. ex voto castitatis.
De casu impotentiae supervenientis vide n. 66.

100. Ex adulterio, a. Qui adulterium commisit, potest debitum pe­
tere, quia non ius petendi, sed ius exigendi debitum amisit; attamen
hoc ius non amittit, antequam pars innocens eum privat.
91) Cf. De Sacramentis n. 607.
°2) Cf. Gasparri, De matrimonio 11. 1185.
fl3) Cf. cn. 1014.

De impedimentis actus coniugalis

87

Quare adulter debitum non solum petere, sed etiam exigere potest, donec
pars innocens cognito crimine debitum negans eum hoc iure privet®4).
Non sufficit aliqualis suspicio nec probabilitas de adulterio a comparte com­
misso, sed requiruntur talia indicia, quae moralem certitudinem gignant, ut pars
innocens alteri parti reae usum matrimonii negare possit.

b. Condonatione ius amissum iterum acquiritur; porro adulterium
etiam tacite condonari potest reddendo debitum95).
101. Ex voto castitatis, a. Si unus coniugum voto castitatis ligatus
est, hic petere quidem non potest, quia vovendo promisit abstinentiam
ab omni actu venereo, quam quidem promissionem implere debet,
quantum potest; atqui implere eam potest non petendo. Attamen red­
dere potest et debet, quia votum emissum non potest alterum privare
iure suo.
σ. Votum castitatis, quod coniux inscio altero coniuge emittit, duplex esse
potest, aut non utendi matrimonio ideoque non reddendi debitum, etsi petatur,
aut votum non petendi. Primum, matrimonio iam contracto, invalidum est, utpote de re illicita; alterum validum quidem est, sed ab altero coniuge indirecte
irritari potest. Iuxta alios autem hoc votum solum in uxore, non autem in marito
validum est: in marito enim esset de re illicita, quia uxori grave esset, si ipsa
semper debitum petere cogeretur96).
β. Si coniux voto castitatis adstrictus advertat alterum gravissime tentari at­
que in periculo pollutionis versari, licite debitum petit ad alterum a periculo
peccati liberandum, quia in hoc casu non tam petere quam interpretative petenti
reddere dicendus est; reddere autem licite potest.

b. Si ambo coniuges communi consensu voverunt certo tempore ab
opere coniugii abstinere, neuter petere vel reddere potest. Sed si unus
contra suum votum petat, alter reddere tenetur, quia ille iuri petendi
per votum non renuntiavit. Ex praecepto tamen caritatis monere peten­
tem tenetur, ubi sine gravi incommodo potest, ut ab illicita petitione
desistat®7).
Si propter votum emissum versentur in gravi periculo incontinentiae, consu­
lendus est recursus ad dispensationem; sed probabiliter potest etiam maritus
votum uxoris et uxor votum mariti indirecte irritare: nam eo quod mutuo con­
sensu voverint, non videntur renuntiasse iuri votum compartis irritandi.

94)
0->)
06 )
07)

Cf. Sanchez, 1. 1. disp. 68. η. 2 ss. Lehmkuhl II. n. 1079. Cn. 1129.
Cn. 1129, § 2.
De praece piis n. 228.
Cf. s. Alphonsus n. 944.

APPENDIX
Notae pro confessariis.
*

102. In genere. 1. In poenitentibus circa peccata turpia examinandis
confessarius valde cautus esse debet. In hac re melius est deficere
quam abundare, ne poenitens ex interrogationibus confessarii discat
peccata, quae antea ignorabat et sic ea committendi occasionem ca­
piat, neve confessio reddatur odiosa, eo quod interrogatio confessarii
poenitenti sit causa tentationis vel occasio scandali2). Quam ob rem
non solum interrogandum non est de circumstantiis peccatorum quan­
tumvis notabiliter aggravantibus vel de modo, quo patratum sit pecca­
tum, sed etiam in iis, quae per se ad integram confessionem necessaria
essent, praestat omittere interrogationes, ex quibus iure merito grave
incommodum secuturum timetur. In hoc igitur casu cognita certa specie
(quamvis non intima) et numero peccati ab ulteriore investigatione
abstinendum est, etsi confessionis integritas deficiat.

2. Si adultus in genere tantum se accusat de peccatis contra castita­
tem commissis, et confessarius iure merito complura huius generis pec­
cata supponere potest, examen aptius instituitur non a pravis cogita­
tionibus incipiendo, sed a peccatis gravioribus secundum modum, qui
volumine De sacramentis n. 427 indicatur.
Cum interrogationes de peccatis turpibus, quippe quae tum in poenitente tum
in confessario verecundiam laedant, tantae sint difficultatis et molestiae, probe
tenendae sunt sententiae, quae differentias specificas peccatorum auferunt, dum­
modo adhuc vere probabiles sint, adeo ut in praxi sequi possimus.

3. Qui se accusant voluntaria pollutione, quandoque peccando perso­
nam diversi sexus ideoque fornicationem desiderant. luniores tamen
de hac re explicite interrogari non debent, ne discant peccata, quae
hucusque forte ignorant, sed primo interrogandi sunt: num interim
pravas cogitationes habuerint. Si hoc negent, praeter numerum peccati
aliud non est, de quo interrogentur; quodsi affirment, interrogandi
sunt: num aliquid turpe et quid desideraverint.
4. Si quis se accusat de concubitu cum persona alterius sexus, prae­
ter fornicationem adesse potest peccatum onanismi vel aliud peccatum
ad impediendam generationem patratum. Ut hoc discernatur, interro’) S. Officium, 16. V. 1943, Normae quaedam de agendi ratione confessariorum circa VI. Decalogi praeceptum. Cf. Per. XXXIII (1944), 130—133.
2) Cf. c. 888, § 2.

Notae pro confessariis

89

gari potest (sive vir sive mulier); num gravida fieri potuisset; si affir­
mat, nihil horum accidit; si neget, ulterius interrogetur, cur non? ex
responsione habetur id, quod scitu necessarium est.
5. Ex pueris vel puellis quaerendum non est, num acciderit seminis
(humoris) effusio, ne forte discant, quod adhuc ignorant et ex curiosi­
tate ad experiendum incitentur. Ex eadem ratione explicite interrogandi
non sunt de tactibus cum aliis sive eiusdem sive diversi sexus commis­
sis, sed solum de tactibus in proprio corpore peractis et de voluptate
inde percepta.
6. Quamvis certissimum sit omnem delectationem veneream libere
admissam grave peccatum esse, aeque tamen certum est quam pluri­
mos esse fideles, praesertim ex iis, qui parum Christiane vivunt, bona
fide existimantes exiguam delectationm veneream e. g. ex levi tactu
turpi vel ex osculo captam non esse grave peccatum. Dispiciat ergo
confessarius, utrum praestet eiusmodi poenitentes de gravitate cuius­
vis delectationis carnalis monere, an potius hanc monitionem omittere.
Sed ne ea, quae in salutem animae dissimulantur, in laxam vertantur
praxim, eiusmodi poenitentes gravibus verbis monendi atque hortandi
sunt, ut etiam ab exiguis delectationibus abstineant, ne ab exiguis ad
graviora procedant.

103. In specie. 1. Qui se accusant de cogitationibus impuris, pro
qualitate personarum diversimode examinandi sunt.
a. Ii, quos contra castitatem peccasse confessarius recte supponit,
interrogari possunt: num aliquid turpe fecerint — facere desiderave­
rint. Frequenter enim poenitentes peccata luxuriae nomine cogitatio­
num turpium accusant, quia aliud exprimere aut nolunt aut non pos­
sunt, atque exspectant, ut a confessario de hac re examinentur.

b. Qui contra castitatem graviter peccare non solent interrogari pos­
sunt: num etiam desideria prava habuerint: num sensationes pravas
(Gefühle) habuerint atque in eas consenserint.
c. Si iure supponi potest eos graviter non peccasse, ut frequenter
accidit in impuberibus, non sunt ulterius interrogandi, sed addita moni­
tione, si opus fuerit, strenue ac diligenter repellendi eiusmodi tentationes, dimittendi sunt.
2. Qui confitentur tactus impuros in proprio corpore, interrogari pos­
sunt: num tactus fuerint necessarii; si negent: num fuerint diuturni seu
morosi: si negent, nihil ulterius interrogandum est; si affirment, aut
simpliciter supponi potest pollutio, aut interrogari potest, num se pol­
luerint, nisi sint impuberes.
3. Si actus imperfecti (aspectus, tactus, sermones, lectiones etc.)
acciderunt sine actu venereo completo (pollutione, copula), quin secu­
tae sint commotiones vel delectationes venereae, vel si exortae non est
adhibitus consensus, singuli actus sunt peccata gravia vel levia, prout
grave vel leve est periculum, quod causant. lii confessione ergo ipsi
actus distincte accusandi sunt, vel dicendum est: me exposui periculo

90

De castitate

levi vel gravi peccandi contra castitatem. — Item st quis illis actibus
aut intendit commotionem vel delectationem, aut sine intentione ortam
admisit, vel ipsi actus sunt distincte accusandi, vel dicendum est:
voluntarie habui motus carnales vel delectationes venereas, addito
eorum numero.
Cum tamen confessarius quandoque scire debeat, quomodo ortae sint com­
motiones vel delectationes — ubi nempe ortae sunt ex obiecto occasionem peccati
voluntariam praebente e. g. ex lectione obscoena, ex conversatione, ex frequen­
tatione theatri etc. — opus est, ut confessarius interrogat de occasione, ut ea
removeatur, nisi poenitens ipse eam declaret.

104. De coniugatis. 1. Conjugati, qui de abusu matrimonii non se
accusant nec ullam huius abusus suspicionem praebent, de hac re inter­
rogandi non sunt; quodsn confessarius prudenter timet, ne matrimonio
abutantur, caute eos interroget, num aliquid sit, quod in hac re eorum
conscientiam remordeat. Prudentia, decentia et loci sanctitas exigunt,
ne in specie quidquam de hac materia loquatur, nisi interrogatus fuerit.

2. Si coniuges se accusant, quod praepostere vel a tergo coierint, his
vel significant peccatum sodomiae vel indebitum situm. Ad rem dis­
cernendam sufficit interrogare, num generatio possibilis fuerit; quodsi
negent, peccatum sodomiae supponitur. Fieri quidem potest, ut etiam
in casu situs indebiti generatio propter effusionem integri seminis extra
vas impossibilis fuerit; quae si praevisa fuisset, situs indebitus grave
peccatum foret; at in hac re lubrica necesse non est, ut de omnibus
interrogetur. (Cf. etiam n. 76.)
Supplementum.
Ex America nova quasi-philosophia amoris („Philosophie der Erotik") ortum
duxit, quae coniuges hortatur, ut evitato impetu libidinis per teneritatem et
blandimenta (i. e. Carrezza, Liebkosung) paullatim ita se uniant, ut vi quadam
electrica vel magnetica per digitos et genitalia inter se transeunte in „aura
quadam dulcis amoris" quam diutissime permaneant. Completa delectatio venerea
ut „rude quid" evitanda est (ideo loqunter de „copula sicca"), quia semine effuso
„fluidum“ illud destruitur et amplexus dissolvitur. Quia carezza ita tendit in
amplexum servandum vel retinendum, dicitur, „amplexus reservatus".8)

Moralitas amplexus reservati. S. Officium die 30 iun. 1952 monuit4)
sacerdotes, ne in conscientiis dirigendis ita loqui praesumant, quasi ex
parte legis Christianae contra amplexum reservatum nihil esset obiciendum. Et certe una ex parte amplexus reservatus inter coniuges esse
possunt actus imperfecti (difficulter utique et multis forte omnino imr
possibile peragendi) in matrimonio liciti. Attamen ex parte intentionis
saepe saepius erit peccatum, vel leve propter exercitium operis coniugii
„ob solam voluptatem", vel grave propter voluntatem onanisticam. In­
super tanta excitatio nervorum et organorum generationi inservientium
sine relaxatione naturali non potest non esse nociva sanitati. Denique
despicientia, qua simplex copula maritalis ut indecens homini contemni­
tur, reicienda est.
s) Niedermeyer I. 277; 309 s. Hornstein-Faller 1. c. 375. Haring, Das Gesetz
Christi, 1107. ·) AAS 44 (1952) 546. Cf. Hürth, Inquisitio critica in moralitatem
samplexus reservatk in Per. 41 (1952) 251—269.

INDEX RERUM
Numerus arabicus numerum marginalem indicat.

A.
Actus coniugalis: licitus est 65; etsi generatio obtineri non possit 66; quomodo
finis operis servandus 67; duplex condicio, ut licitus 68 s; num licitus sit ubi
timetur damnum prolis 92; num liceat abrumpere ante completam volup­
tatem 68.
Actus coniugalis: finis operantis multiplex 78; ad vitandam incontinentiam lici­
tus ob solam voluptatem illicitus est 78.
— situs naturalis, innaturalis 79; quale peccatum sit situs innaturalis 79.
— locus 80.
— obligatio 87 ss.
— tempus: num licitus sit tempore sacro 81; tempore fluxus menstrui 82; tem­
pore praegnationis 83; tempore purgationis 84; tempore lactationis 85; tem­
pore morbi 86.
— frequentia 91.
— impedimenta: ex parte matrimonii 97; quid in casu gravissimi incommodi 97;
ex parte coniugum 99; impotentia 66; adulterium 100; votum castitatis 101.
Actus luxuriae v. Luxuria;
Actus venerei imperfecti: in usu matrimonii liciti sunt 70; mutui num coniugibus
liciti sint 94; solitarii num coniugibus liciti sint 95.
Adulterium: quid sit; simplex, duplex, mentale 19, 78; duo peccata includit 20;
copula cum alterius sponsa non est adulterium 20; num ius petendi ipso
adulterio amittatur 89, 100.
Amplexus reservatus 68 nota 2. Supplementum post 104.
Aspectus turpes: a tactibus impudicis specie non dirterunt 53; pro diversitate
obiecti visi specie differunt, pro diversitate circumstantiarum obiecti specie
non differunt 53; malitia diversorum aspectuum 57; nudi exemplaris num
liciti sint pictoribus 60.

B.
Bestialitas: quid sit 44; eius malitia 45; pro diversitate bestiae non est specifice
diversa 45; tactus turpes in bestia ordinarie non sunt peccatum bestialitatis 45; quae intelligenda sit reservata 44.
Balnea: 57.

C.
Cantiones turpes: earum malitia 58.
Castitas: quid sit, cius obiectum materiale et formale 1; quotuplex sit 2; quo­
modo differat a pudicitia 4.
Castitatis votum: impedit copulam coniugalem 101; num voto ligatus reddere
vel petere possit 101.
Cogitationes impurae: quae dicantur; earum malitia 61; pro diversitate obiecti
non sunt specifice diversae 61.
Concubinatus: quid sit 16; quomodo parocho in concubinarios procedendum 16.
v. Fornicatio.
Cooperatio: ad onanismum v. Onanismus.
— ad sodomiam v. Sodomia.

92

Index rerum

Copula carnalis: quid sit fi; perfecta, imperfecta 15; dimidiata 68.
— coniugalis: licita senibus et sterilibus 66; eius complementum num liceat, si
alia pars se retrahit 68; gaudium de futura num sponsis licitum 63 v. Actus
coniugalis.
Copula onanistica v. Onanismus.
Copula sodomitica v. Sodomia.

D.
Debitum coniugale: quid sit 64; obligatio 87; obligatio reddendi debiti 88;
quando amittatur ius exigendi 89; num reddendum illicite petenti 90; quando
cesset obligatio reddendi 91 ; num coniux ob numerosam prolem, ob damnum
prolis a reddendo excusetur 92; num viro familiae curam negligent! reddi
debeat 92; num exsistat in dubio de valore matrimonii 98; num voto castitatis
ligatus petere et reddere possit 101.
— ius debiti exigendi quando amittatur 89; per adulterium 100; quomodo ius
amissum restituendum sit 100.
Delectatio: quid sit 7; venerea, spiritualis, sensibilis, sensualis mixta 7.
— venerea: completa, incompleta 8; num specie differant 8; num impuberes
delectationis completae capaces sint 8; directe volita non admittit parvitatem
materiae, indirecte volita eam admittit 11 ; indirecte volita quando grave
peccatum 12; actiones graviter et leviter in eam influentes 13; num coniugibus licita sit 93, 96 v. Luxuria.
Delectatio morosa: quid sit 62; cuius gravitatis et speciei peccatum sit; num
speciem ex obiecti circumstantiis contrahat 62; num coniugibus licita 96.
Desiderium impurum: quid sit; efficax, inefficax 63; speciem sumit ab obiecto
et circumstantiis 63; pollutionis naturalis num licitum sit 63; num coniugibus
licitum sit 96.
Distillatio: quid sit; quomodo a pollutione differat 41; num peccatum sit 41 v.
Pollutio.

F.
Foecundatio artificialis: quid sit 77; num licita sit 77.
Fornicatio: quid sit 15; semper grave peccatum est iure naturae et positivo pro­
hibitum 17; a concubinatu et meretricio specifice non differt 17.

G.
Generatio: activa, passiva 6; organa generationis in mare, in femina 5; actus
generationis 6.

H.
Hypersexualitas: quid sit, eius causa, signa, imputabilitas 46.

I.
Impudicitia: quid sit 9; actus impudicitiae 51; quomodo differat a luxuria 10;
malitia actuum impudicitiae exterioris 51 s; interioris 61.
Incestus: quid sit; quotuplex sit 21; duo peccata includit 22; incestus inter con­
sanguineos et affines specie non differunt 22.

L.
Lectiones turpes: malitia diversarum lectionum turpium 59.
Libri turpes v. Lectiones.
Luxuria: quid sit 9; directe, indirecte volita 10; directe volita non admittit

Numerus marginalis indicatur

93

parvitatem materiae, indirecte volita eam admittit 11; indirecte volita quando
grave peccatum 12, 13; actiones graviter et leviter in eam influentes 13 v.
Delectatio venerea.
Luxuriae actus: perfecti, imperfecti; consummati, non consummati 10.
Luxuriae peccata: eorum malitia 11; consummata iuxta naturam 15 ss.; contra
naturam 29 ss.; non consummata 48 ss.; num in iis detur ignorantia invin­
cibilis 13.

M.
Malthusianismus: quid sit 72 v. Onanismus.
Masochismus: quid sit 47.
Matrimonium: matrimonii usus v. Actus coniugalis.
Menstruatio: quid sit 5; quomodo tractandae, quae m. patiuntur 5; usus matri­
monii tempore menstruationis 82.
Meretricium: quid sit 16; num meretrices permitti possint 17 v. Fornicatio.
»ModeIl« 60.
Motus carnales: quid sint, graves, leves 48; eorum malitia 49; quae resistentia
eis opponenda 50.

o.
Onanismus: quid sit; duplex modus 72; eius malitia 73; cooperatio ad onanismum 74: media cavendi onanismi 75; num coniuges de eo interrogandi a
confessario 76.
Oppressa: quando immunis sit a peccato 24; an possit semen expellere 24.
Oscula 'nhonesta: moralitas osculorum 56; num liceat admittere oscula libidi­
nosa 60.

P.
Paederastia: quid sit 43, 47.
Partes corporis: quae ex se non incitant, minus incitant, ex se incitant 51.
Pathologici status 40.
Peccata luxuriae v. Luxuria.
Perversio sexualis: quid sit et quotuplex sit, eius imputabilitas 47.
Pollutio: quid 29; omnes pollutiones ex se eiusdem sunt speciei 31; ex circum­
stantis diversae sunt speciei 31; voluntaria, involuntaria 30; malitia pollutio­
nis in se voluntariae 34; in causa voluntariae 35; quando adsit sufficiens
causa permittendi pollutionem 36, 37; num liceat pruritum abigere, etsi se­
quatur pollutio 38; quomodo curandum vitium pollutionis 39; discrimen a
distillatione 40.
— nocturna: eius causa 32; eius malitia 33.
— feminea: quid sit 6; malitia specifica 30.
— naturalis: quid 29; eius moralitas 32 s.
Prostitutio: an permitti possit 18.
Pudor: quid sit, quis eius finis 3.

R.
Raptus: quid sit 27; duo peccata includit 28.

S.
Sacrilegium carnale: quid sit 25; duo peccata continet 26; quomodo commit­
tatur 26.

94

Index rerum

Sadismus: quid sit 47.
Sermones inhonesti: malitia 58.
Scxualitas contraria: quid sit 47.
Sodomia: quid sit 42; eius malitia 43; perfecta et imperfecta
specie differunt 43;
quae intelligatur reservata 43; inter coniuges 71.
Status pathologici: 40.
Stuprum: quid sit 23; duo peccata continet 24.

Tactus turpes: ab aspectibus impudicis specie non differunt 53; pro diversitate
tactuum,
diversi sun' 53> maii,'a diversorum
tactuum 55, num tactus libidinosos admittere liceat 60.

Virginitas: quid sit; virginitas materialis, formalis 3; in quo differant castitas
et virginitas, votum castitatis et votum virginitatis 3; num sit virtu?p?
Mit« < quand° ara,ttatur ,0™aliter, materialiter, reparabiliter, irrepafa-

SUMMA
THEOLOGIAE MORALIS
SCHOLAR!) M USUI

ACCOMMODAVIT

H. N O LD I N S. J.
CODICI IURIS CANONICI ADAPTAVIT

A. SCHONEGGER S. J.
NOVAM

EDITIONEM

PARAVIT

G. H E I N Z E L S. J.

OENIPONTE

TYPIS ET SUMPTIBUS FELICIANI RAUCH

SUMMA
THEOLOGIAE MORALIS
COMPLEMENTUM

DE POENIS ECCLESIASTICIS

EDITIO XXXVIII.

quam paravit
GODEFRIDUS HEINZEL S. J.

19 5 7

OENIPONTE
TYPIS ET SUMPTIBUS FELICIANI RAUCH

Imprimi potest.
Oeniponte, die 12 iunii 1957. Antonius Pinsker S.

Praep. Prov. Àustriae

Imprimatur.
Nr. 1820 Administratura Apostolica Oenipontana, die
12 Septembris 1957.
Dr. Jos. Resch, Cancell, episc.

Printed in Austria.
Copyright 1957 by Sumptibus Feliciani Rauch Oeniponte.
Λ

INDEX
Introductio

Liber primus. De delictis et poenis.
Quaestio 1. De delictis ecclesiasticis in genere
Art. 1. De natura delicti................................................................. 9
Art. 2. De imputabilitate delicti.................................................. ]j

Quaestio 2. De poenis ecclesiasticis in genere
Art. 1. De natura poenae............................................................... 15
Art. 2. De Superiore potestatem coactivam habente .
.
. 19
Art. 3. De subiecto coactivae potestati obnoxio .... 21

Liber secundus. De censuris in genere.
Quaestio unica. De censuris in genere
Art. 1. De natura censurae........................................................ 26
Art. 2. De absolutione a censuris.................................................. 28

Liber tertius. De poenis in specie et de poenis in singula delicta.
Quaestio 1. De excommunicatione

34
Art. 1. De excommunicatione in genere
35
Art. 2. De effectibus excommunicationis
Art. 3. De excommunicationibus specialissimo modo Aposto43
licae Sedi reservatis.....................................
Art.
De excommunicationibus speciali modo Apostolicae
Sedi reservatis............................................ 48
Art. 5. De excommunicationibus simpliciter Apostolicae Sed:
59
reservatis............................................
70
Art. 6. De excommunicationibus ex iure Ordinario reservatis
75
Art. 7. De excommunicationibus nemini reservatis .
.
.
.

Quaestio 2. De interdicto

Art. 1. De interdicto in genere.................................................. 81
Art. 2. De interdictis in specie........................................................84
Quaestio 3. De suspensione
Art. 1. De suspensione in genere.................................................. 86
Art. 2. De suspensionibus in specie........................................... 89

§ 1
§ 2

Suspensiones quae sunt censurae..................................... 89
Suspensiones considerandae utpoenae vindicativae
92

ï

Introductio1).
1. a. Potestas, quam Christus Ecclesiae suae contulit, ut fideles per
eam ad finem supernaturalem vitae aeternae dirigerentur, duplex est:
potestas ordinis, quae est aptitudo ordine sacramentali acquisita pera­
gendi quasdam actiones sacras, praesertim vero oblationem sacrificii
eucharistici et administrationem sacramentorum et sacramentalium, et
potestas iurisdictionis, quae est potestas regendi fideles in ordine ad
salutem aeternam.

Potestas iurisdictionis iterum duplex est, potestas magisterii seu
potestas regendi fideles quoad intellectum per praecepta fidei, et
potestas regiminis, quae est potestas regendi fideles quoad voluntatem
per praecepta morum.
b. Christum Ecclesiam suam instituisse veram, visibilem perfectamque societatem, cui omnem potestatem contulit, quae ad dirigendos
fideles in finem salutis aeternae necessaria est, ostendunt tum dogma­
tici in theologia fundamentali tum canonistae in iure publico. In specie
vero iidem ostendunt potestatem iurisdictionis, qua Christus instruc­
tam voluit Ecclesiam, potestatem esse non solum leges ferendi, sed
etiam vim coactivam exercendi et legum tum divinarum tum ecclesia­
sticarum transgressores poenis coercendi. lam vero postquam de legi­
bus actum est, etiam de legum sanctione seu de poenis ecclesiasticis
agendum est.
c. Scilicet lex sanctione indiget, qua observantibus eam praemium,
violantibus vero poena decernitur. Duplex est legis Christianae sanctio,
altera vitae futurae, altera vitae praesentis. Huius vitae sanctio potis­
simum in poenis ecclesiasticis consistit, quibus Ecclesia fideles a legum
saltem graviorum violatione absterrere atque ad officia implenda adi­
gere conatur.
o
d. Revera Ecclesia iam inde a sua origine ius poenale evolvit; ipse
Christus Dominus (Mt 18, 15—18) summas lineas iuris poenalis pro­
ponit, Apostoli potestate coactiva utebantur (1 Cor. 5, 1—5; 2 Thess.
') J. Hollweck, Die kirchlichen Strafgesetze (Mainz. 1899). Ballerini-Palmieri,
Opus theol. morale3 (Prati. 1901) VII. De poenis ecclesiasticis. Lehmktihl, Theo­
logia moralis12 (Friburgi. 1914) 11. Felix M. Cappello S.J., Tractatus canonicomoralis de censuris
*
( Taurini-Romae 1950). P. Cerato, Censurae vigentes2
(Patavii. 1921). I. Chelodi, lus poenale (Tridenti. 1920). E. Eichmann, Das
Strafgesetz des Codex luris Canonici (Paderborn. 1920). 1. Naval, O. P., Com­
mentarium luris Canonici, Liber V. De Delictis et Poenis (Augustae 1 aurinorum-Romae. 1920). M. Pistocchi, I canoni penali dei Codice ecclesiastico esperti
e commentati (Torino-Roma. 1925). 1. Sole, De delictis et poenis (Romae.
1920). Roberti, De delictis et poenis (Romae. 1930). G. Stocchiero, Diritto
penale della Chicsa e dello Stato italiano (Vicenza. 1932). Vermeersch-Creusen,
Epitome iuris canonici. Ill4 (Brugis-Romae. 1931). Ai. Conte a Coronata, Insti­
tutiones iuris canonici, IV. (Taurini. 1948). Wernz-Vidal, lus Canonicum. VII
(Romae. 1937). Jone, Gesetzbuch des kanonischen Redites, III. (Paderborn.
1940). Idem, Commentarium in C. I. C. III. (Paderborn 1955). Regatillo, insti­
tutiones iuris canonici 11. (Santander 1956).

8

De poenis ecclesiasticis

3, 14; 2 Jo. 10; Ti 3, 10—11). Durantibus persecutionibus poenae
erant spirituales; conversis autem imperatoribus „brachium saeculare"
Ecclesiae praesto erat et praesertim inde a saeculo XI. severiores
poenae imprimis contra haereticos latae sunt. Saeculo XIV. et XV.
paulatim coeptum est poenas ecclesiasticas in forma Bullae colligere
eamque quotannis, praesertim in Coena Domini, in ecclesiis promul­
gare. Ideo collectio poenarum vocabatur „Bulla Coenae". Quam Bul­
lam Julius V. a. 1511 omnibus reddidit obligatoriam. Post annum 1768,
praesertim ob difficultates, quas ipsi movebant gubernia civilia, Bulla
Coenae non fuit amplius promulgata. Cum numerus censurarum nimis
excresceret earumque nonnullae mutatis temporibus minus utiles vide­
rentur, Pius IX. die 12 oct. 1869 Constitutionem „Apostolicae Sedis"
tamquam elenchum censurarum ecclesiasticarum promulgavit. Inde a
die Pentecostes 1918 Codex i. c. unicus et exclusivus est fons iuris
poenalis in Ecclesia2).

e. Non est scopus huius Complementi totam doctrinam Ecclesiae de
delictis et poenis proponere sed ea tantum ex iure poenali breviter
complectuntur, quae confessario in administratione sacramenti poeni­
tentiae praeprimis sunt scitu necessaria.
2) Eichmann, 4.-24.; Hollweck, Einleitung; Coronata IV. I860· Wernz-Vidal
VII. § 3.

De delictis et poenis.

QUAESTIO PRIMA
De delictis ecclesiasticis in genere.

Articulus primus.

De natura delicti.
2. Notio delicti. Delictum est externa et moraliter imputabilis legis
violatio, cui addita est sanctio canonica saltem indeterminata (cf. can.
2195, § 1 et can. 2242, § 1). Ut ergo peccatum sit delictum, requiritur,
ut sit externum, grave, consummatum, contra legem vel praeceptum,
quod poenam minatur. Si delictum puniendum est poena medicinali
seu censura insuper requiritur, ut sit cum contumacia commissum.
Externum. Peccatum mere internum poena ferendae sententiae puniri
nequit, quia in iudicio probari non potest; poena ipso facto incurrenda
puniri quidem posset, at usus in Ecclesia non viget poenis latae sen­
tentiae puniendi peccata interna: cogitationis poenam nemo patitur
*).
Neque omnia peccata externa puniuntur, sed ea tantum, quae speciali
modo perturbant socialem ordinem in Ecclesia.
Aliud est peccatum internum, aliud peccatum occultum, cuius solus delin­
quens notitiam habet. Peccata occulta Ecclesia punire potest et reipsa punit,
cum e. g. haeresim occultam excommunicatione ferit; at qui haeresim mere in­
ternam committit, in excommunicationem non incidit.

3, Grave quoad actum internum et externum.

a. Poena enim supponit culpam, et poena gravis culpam gravem;
censurae autem sunt poenae graves.
a. Ideo invalida esset censura, qua restitutio rei levis sub excommunicatione
praeciperetur. Si tamen res in se levis evadat gravis ratione scandali, periculi
aut finis, sub gravi et sub censura praecipi aut prohiberi potest. Sic excommu­
nicationem incurrit, qui clausuram parumper tantum violat.
p. Quidquid ergo delinquentem a gravi peccato excusat ut parvitas materiae,
imperfectio actus, cooperatio materialis ex gravi causa exhibita, eum ab in­
currenda quoque censura excusat, saltem coram Deo et in conscientia et, si
pro foro externo excusatio evincatur, etiam in foro externo (cf. can. 2218, § 2).
») C. Cogitationis 14. d. 1. De poenit.

10

De poenis ecclesiasticis

b. Censurae enim immediate propter peccatum externum infliguntur;
quare excommunicatio non incurritur ob levem clerici percussionem,
etsi ex animo graviter laedendi percutiatur.
Qui actionem sub excommunicatione prohibitam ita committit, ut solum prop­
ter intentionem graviter malam vel ex conscientia erronea grave peccatum sit,
non incurrit censuram, ut qui librum legit, quem falso putat sub excommuni­
catione prohibitum.

4. Consummatum i. e. non sufficit actus attentatus vel conatus delicti
(can. 2212, § 1) (der Deliktsversuch), sed actus sub poena prohibitus
vere positus et in suo genere per effectum secutum completus esse
debet: leges enim poenales sunt strictae interpretationis (cf. can. 19),
quare ad actus consummatos restringuntur, nisi lex ipsa aliud decernat.
a. Hinc ubi sub excommunicatione prohibetur violenta manuum iniectio in
clericum, non incurrit poenam, qui in clericum explodit, quin illum attingat,
quia non ponitur actio sub poena prohibita. — Ubi sub poena prohiberetur
incestus, poena non incurritur nisi ob copulam perfectam cum consanguinea vel
affine, quia nomine incestus significatur copula carnalis cum consanguinea
vel affine. — Ubi sub poena prohiberetur homicidium, poenam non incurrit,
qui vulnus letale infligit, nisi mors sequatur, quaecumque sit causa, quae mor­
tem impediat, sive remedium naturale sive miraculum, quia homicidium pro­
prie ille tantum committit, qui ipsam mortem infert.
b. Sic lex ipsa non solum duellum, sed etiam actus duelli praeparatorios,
nempe provocationem et acceptationem sub censura prohibet (can. 2351, § 1).
Hi actus tamen in suo genere completi esse debent, ut inducant censuram; ideo
non incurritur censura, si provocatio e. g. ex qualicunque causa ad offensorem
non pervenit. (Delictum frustratum, vereiteltes Verbrechen, can. 2212, § 2.)
c. Qui posita actione culpabili de ea poenitet, antequam effectus sequatur,
incurrit censuram, quia poenitentia non impedit, quominus effectus postea se­
cutus sit voluntarius. Nec dicatur cum s. Alphonso (n. 40) non puniri nisi con­
tumacem, sed contumacem non esse, qui malam voluntatem per poenitentiam
retractavit; delictum enim, quod ab Ecclesia punitur, vere cum contumacia
commissum est, etsi postea retractatum fuerit. Siquidem contumax ille dicitur,
qui cognoscens legem poenalem Ecclesiae, voluntarie eam transgreditur; cen­
suram tamen reipsa non incurrit, antequam secutus sit effectus. Ideo fieri potest,
ut quis per contritionem aut confessionem iam sit immunis a peccato, propter
quod ab Ecclesia punitur, quando ipsam poenam seu censuram de facto in­
currit4).
d. Num completus esse debeat effectus, qui sub censura prohiberi intenditur,
si censura fertur in mandantes vel consulentes, colligi debet ex ipsis verbis legis:
etenim si verba legis principaliter prohibent effectum et accessorie tantum man­
datum vel consilium, mandantes vel consulentes censuram non incurrunt effectu
non secuto; quodsi verba legis principaliter prohibent etiam ipsum mandatum
et consilium, censuram incurrunt etiam effectu non secuto, quia ipso mandato
vel consilio iam ponitur actio sub poena prohibita.

Nota. Qui dubitat, an contraxerit censuram, ab ea se habere potest immunem, et confessarius eum absolvere potest. Si quis e. g. remedium procurandi
abortus efficax dederit et postea nesciat, utrum effectus secutus sit necne, cen­
sura oneratus vel ab ea immunis est, prout effectus reipsa secutus est vel non
est. Eiusmodi poenitentem tamen confessarius absolvere potest a peccato et a
4) Cf. Lu go, qui cum Suaresio hanc sententiam (De poenit. disp. 16 n. 445)
tenet; item Ballerini-Palmieri III. n. 350. VIL n. 95. At Cappello η. 29 senten­
tiam S. Alphonsi probabilem, ideoque practice tutam, imo et certam dicit ad
normam can. 15 et 2219, § 1. Ita et alii.

De delictis ecclesiasticis in genere

11

censura, si reipsa adesset, quin iniungat obligationem denuo hoc peccatum
declarandi, si compererit effectum secutum esse, quia in dubio positivo et pro­
babili, etiam facti, de exsistentia censurae Ecclesia potestatem supplet (cf.
can. 209).

5. Ut peccatum grave, externum, opere consummatum sit re vera
delictum, insuper requiritur sanctio canonica legi divinae vel ecclesia­
sticae (can. 2221) a legislatore ecclesiastico addita. Viget ergo etiam
m Ecclesia adagium statuum modernorum: Nullum crimen sine lege;
nulla poena sine lege5'). Attamen secundum can. 2222 in casu particu­
lari legitimus Superior potest ex specialibus rationibus boni communis
(si scandalum datum aut transgressionis gravitas id postulet) iustam
poenam infligere, etiamsi lex nullam sanctionem appositam habeat.

6. Cum contumacia commissum: si delictum puniendum est poena
medicinali seu censura; ad frangendam enim hanc contumaciam cen­
surae institutae sunt. Contumacia (qui terminus derivatur a ,,contem­
nere") est mala voluntas delinquentis, qui cognoscit legem comminan­
tem poenam et nihilominus hanc legem libere transgreditur. Censetur
autem contumax (cf. can. 2242, § 2):

1. Si agatur de censuris ferendae sententiae, ille qui, non obstante
saltem una monitione peremptoria, ut a contumacia recedat (cf. can.
2233, § 2) a delicto non desistit vel patrati delicti poenitentiam cum
debita damnorum et scandali reparatione agere detrectat.
2. Si agatur de incurrenda censura latae sententiae, ille qui trans­
gressus est legem vel praeceptum cui adnexam esse latae sententiae
poenam scivit.
Duplex distinguitur contumacia contra Ecclesiam seu contemptus Ecclesiae.
specialis, qui per proprium et formalem actum contemptus contra potestatem
Ecclesiae committitur et speciale peccatum constituit, et generalis, qui implicite
continetur in transgressione legis ecclesiasticae ab eo commissa, qui scivit rem
esse ab Ecclesia sub poena praeceptam vel prohibitam. Contumacia generalis
ad incurrendam censuram sufficit.

Contumacia cessat poenitentia efficaci i. e. cum reum vere delicti
commissi poenituerit et simul ipse congruam satisfactionem pro dam­
nis et scandalo dederit aut saltem serio promiserit; iudicare autem
utrum poenitentia vera sit, satisfactio congrua aut eiusdem promissio
seria, necne, illius est Superioris vel confessarii, a quo censurae abso­
lutio petitur (can. 2242, § 3).

Articulus secundus.

De imputabilitate delicti.
7. Moralis imputabilitas delicti habetur, si delictum ita proveniat a
libera hominis voluntate, ut et peccatum et effectus peccati nocivus6
6) Cf. /. Zeiger, Stimmen der Zeit 132 (1937) 297—304.

12

De poenis ecclesiasticis

homini possit attribui ut auctori. Quae delicti imputabilitas pendet aut
ex dolo delinquentis aut ex delinquentis culpa in ignorantia legis vio­
latae vel in omissione debitae diligentiae (can. 2199).
Secundum can. 2200, § 1 dolus heic (i. e. in iure poenali) est deli­
berata voluntas violandi legem; directe ergo opponitur primariae obli­
gationi legis, quae est obligatio ad sui observationem, cum actus ve­
titus ponatur quamquam cognoscatur vetitus. Secundario omnis lex
obligat ad adhibendam ordinariam diligentiam, ut observatio legis
possibilis reddatur vel maneat; ideo lex obligat ad acquirendam sui
notitiam et ad removendum periculum transgressionis. Huic indirectae
obligationi legis opponitur culpa vel quasi-delictum quod vocant. Inde
culpa potest definiri: voluntaria et imputabitis omissio debitae dili­
gentiae in aestimandis effectibus facile secuturis ex aliquo facto*).

A. Sunt leges poenales, quae per verba: praesumpserit, ausus fuerit,
scienter, studiose, temerarie, consulto egerit vel similia plenam cogni» tionem ac deliberationem i. e. dolum requirant, ut constituatur de­
lictum.
Si ergo lex illa verba habeat, quaelibet imputabilitatis imminutio
sive ex parte intellectus sive ex parte voluntatis eximit a poenis latae
sententiae (cf. can. 2229, § 2).
Ignorantia vero affectata sive legis sive solius poenae a nullis latae
sententiae poenis excusat, licet lex verba illa contineat (cf. can. 2229,
§ 1). Talis enim ignorantia non minuit culpabilitatem delinquentis.
B. Sz lex verba illa non habeat, quoad causas excusantes haec di­
cenda sunt:

8. Ignorantia, a. Ignorantia, quae non sit crassa, semper ab incur­
renda poena medicinali excusat non autem a vindicativis latae senten­
tiae poenis (cf. can. 2229, § 3, 1°), non solum quando ignoratur actum
prohibitum esse, sed etiam quando solum ignoratur prohibitum esse
sub censura. Ratio primi est, quia censura supponit culpam, sed haec
ignorantia (sive antecedens sive concomitans) excusat a culpa, ergo
etiam ab incurrenda censura. Ratio secundi est, quia ignorans actui
peccaminoso annexam esse censuram non est contumax contra pote­
statem coërcitivam Ecclesiae; censura autem infligitur ad frangendam
contumaciam delinquentis7).
c. Codex supponit dari posse ignorantiam graviter culpabilem, quae non sit
crassa et supina (cf. can. 2229, § 3, 1° simul cum can. 2218, § 2)8). In praxi
valde difficile erit distinguere inter ignorantiam crassam et ignorantiam non
crassam, graviter tamen culpabilem; practice statui potest solum ignorantiam,
quae non sit graviter culpabilis, semper excusare ab incurrenda censura.
β. Ergo ignorantia tum iuris tum facti ab incurrenda censura excusat, atque

·) Coronata IV. 1654, HI.
T) Ignorantia vel error vel oblivio vel inadvertentia circa legem aut poenam
generatim non praesumitur (cf. can. 16, § 2) ; ut ergo ignorantia ab incurrenda
censura in foro externo excuset, probari debet.
*) Cappello 1. c. n. 51.

De delictis ecclesiasticis in genere

13

etiam tum excusat, cum delinquens scit quidem actionem prohibitam esse lege
divina sive naturali sive positiva vel lege ecclesiastica, ignorat autem eandem
prohibitam esse sub censura ecclesiastica.
y. Ignorantia in eo graviter culpabilis est, qui ignorat, quod ex officio scire
debet; ideo laid ab incurrendis censuris, quas ignorant, quia ignorantia non
computatur graviter culpabilis, semper excusantur; non item clerici, qui eas ex
officio cognoscere debent, nisi affirmari possit eorum negligentiam in addiscen­
dis censuris non fuisse gravem aut saltem non fuisse gravem cum excessu.

b. Ignorantia legis aut etiam solius poenae, si fuerit crassa vel su­
pina, a nulla poena latae sententiae eximit (can. 2229, § 3, 1°).
Nota 1. In iure codicis ergo distingui possunt:
a. Ignorantia gravis i. e. graviter culpabilis; culpa in eo est, quod delin­
quens possibilitatem et obligationem (gravem) auferendi ignorantiam adverte­
bat, forte et media quaedam, sed insufficientia, adhibebat ad ignorantiam pel­
lendam. Talis ignorantia excusat a poenis medicinalibus.
b. Ignorantia crassa vel supina habetur, si gravi culpa (quasi supinus iacens
et ideo ex pigritia incrassatus) nulla prorsus media adhibuerit ad deponendam
ignorantiam omnino vincibilem. Hic maior gradus culpabilis ignorantiae ex­
cusat tantum a poenis latae sententiae, si lex poenam comminans habet verba:
praesumpserit etc.
c. Ignorantia affectata est summus gradus culpabilis ignorantiae; in hoc casu
ignorantia alitur deliberato consilio (ad-facere i. e. tendere in ignorantiam), ut
facilius possit delictum committi.Haec ignorantia dolum includit et ideo non ex­
cusat a poena.
Nota 2. a. Quodsi quis legem et poenam impositam cognoscat, nesciat autem
poenam esse reservatam, communiter auctores docent hanc ignorantiam non eff cere, ut censura non sit reservata. Nam ignorantia ideo excusaret, quia Ecclesia
ignorantes non vult subiicere poenae extraordinariae; at reservatio, quando semel
contracta est censura, non est aliquid extraordinarium, quod censurae adiiciatur, sed potius id, quod eam naturaliter consequitur, nisi legislator ex benigni­
tate absolutionem reddiderit faciliorem9).
b. Ignorantiae aequiparatur error, oblivio et inadvertentia censurae, quia con­
tumax contra legem dici nequit, qui ad illam nullo modo advertit.
c. Censurae, praesertim a rudioribus, propter ignorantiam raro incurruntur,
donec de re moniti fuerint.
d4 Num ignorantia excuset ab incurrenda poena vindicativa. Si lex verba:
praesumpserit, ausus fuerit, scienter, studiose, temerarie, consulto egerit aliave
similia quae plenam cognitionem ac deliberationem exigunt, non habeat, nulla
ignorantia excusat a vindicativis latae sententiae poenis (cf. can. 2229, § 3, 1°);
si lex verba illa habeat, ignorantia nisi fuerit affectata eximit a poenis vindica­
tivis latae sententiae (cf. can. 2229, § 1 et § 2).

9. Ebrietas, omissio debitae diligentiae, mentis debilitas, impetus
passionis: si, non obstante imputabilitatis deminutione actio sit adhuc
graviter culpabilis, a poenis latae sententiae non excusant (can. 2229,
§3, 2°).
Si imputabilitas omnino tollitur vel ita minuitur ut actio iam non sit
graviter culpabilis sermo non potest esse de poena.
Ebrietas apposite ad delictum patrandum vel excusandum quaesita
non minuit imputabilitatem sed potius auget (cf. can. 2201, § 3).
B) Lehmkuhl II. n. 1109.

·

14

De poenis ecclesiasticis

Debilitas mentis delicti imputabilitatem minuit, sed non tollit omnino
(can. 2201, § 4).
Passio, si fuerit voluntarie et deliberate excitata vel nutrita, impu­
tabilitatem potius auget; secus eam minuit plus minusve pro diverso
passionis aestu (can. 2206).
10. Metus, a. Metus levis non eximit a poenis latae sententiae.

b. Metus gravis, si delictum vergat in contemptum fidei aut ecclesia­
sticae auctoritatis vel in publicum animarum damnum, a poenis latae
sententiae nullatenus eximit (can. 2229, § 3, 3°).
Delictum vergit in contemptum fidei, si tendit in destructionem fidei, ut v. g.
haeresis vel apostasia; in contemptum ecclesiasticae auctoritatis tendit v. g.
schisma aut provocatio Episcopi in iudicium laicale. In damnum animarum i. e.
etiam aliarum, quam principaliter agentis, tendunt e. g. laesio sigilli, matrimo­
nium coram ministro acatholico attentatum, duellum, generatim delicta, quae
saltem de facto complicem habent.10)

c. Metus gravis a poena excusat, quoties ab observanda lege eccle­
siastica excusat11); sed ubi non committitur peccatum contra prae­
ceptum Ecclesiae, non incurritur censura, quae per se et primario
contra laesionem praecepti ecclesiastici statuitur.
I

/

Quemadmodum metus gravis excusat ab incurrenda censura, ita excusat
etiam ab ea observanda: leges enim ecclesiasticae non obligant cum gravi in­
commodo. Quando ergo observatio censurae e. g. excommunicationis occultae
coniuncta est cum metu gravis damni vel cum gravi incommodo, excommunicatus se gerere potest ut immunis a censura.

d. Metus gravis a poena latae sententiae excusat etiamsi delictum
sit intrinsece malum i. e. contra legem divinam et etiam subjective
grave peccatum, dummodo non vergat in contemptum fidei aut eccle­
siasticae auctoritatis vel in publicum animarum damnum12).
Actus enim, qui ex metu gravi procedit, etiamsi grave peccatum esse possit,
non committitur ex contumacia, sed magis ex naturae infirmitate. Ita mater ex
metu gravi sibi procurans abortum potest in casu quodam graviter peccare et
nihilominus ab excommunicatione excusari.

10) Coronata IV. 1663.
u) Cf. De principiis n. 177, ubi exponitur, quando metus gravis seu incom­
modum grave ab obligatione legis affirmativae excuset.
12) Com. J. C. 30. Xll. 1937, AAS (1938) 73. cf. Per. 1938/162 s.

QUAESTIO SECUNDA
De poenis ecclesiasticis in genere.

Articulus primus.

De natura poenae.12*)
11. Definitio. Poena ecclesiastica est privatio alicuius boni ad delin­
quentis correctionem et delicti punitionem a legitima auctoritate in­
flicta (can. 2215).
a. Bonum, quo poena ecclesiastica delinquentem privat, tale sit oportet, cuius
aut possessio aut usus ab Ecclesia dependet, quo proinde ipsa delinquentem
privare potest. Eiusmodi bona sunt sola bona externa; at non sunt sola bona
spiritualia, sed etiam bona temporalia ut bona fortunae, fama, libertas etc.
b. Quamvis Ecclesia etiam poenas temporales infligere possit, ordinarie tamen,
praesertim quoad laicos, ad obtinendos fines suos non adhibet nisi poenas spiri­
tuales, quae consistunt in privatione boni spiritualis vel iam accepti vel postea
accipiendi, quare poenae ecclesiasticae solent dici poenae spirituales.
c. Poena natura sua supponit culpam, quia propter culpam commissam infli­
gitur; quare non est poena, ubi non est culpa.

12. Finis poenarum ecclesiasticarum. Distingui debet comminatio
poenae et poenae inflictio atque exsecutio.
a. Comminationis finis est, ut subditi a violatione legis absterreantur
et metu poenae ad eius observationem adigantur.
b. Inflictionis et exsecutionis finis quadruplex est: a ut ordo laesus
restituatur et confirmetur; β. ut emendetur reus; y. ut tum ipse delin­
quens tum alii a crimine absterreantur et coërceantur; δ. ut exemplo
poenae scandalum crimine datum reparetur.
In omnibus quidem poenis quadruplex iste finis pius minusve intenditur, in
diversis tamen poenarum generibus unus prae aliis potissimum respicitur. Pri­
marius et essentialis est restitutio ordinis laesi. Laesio enim ordinis, quae eo
facta est, quod delinquens spreto ordinis bono suis concupiscentiis indulgebat,
quandam veluti expiationem et satisfactionem exigit, eo quod idem delinquens
de bonis suis aliquid cedere et malum subire cogatur13).

13. Divisio poenarum. Poenae ecclesiasticae dividuntur:
a. Ratione obiecti in spiritualem, quae delinquentem privat bono
spirituali; et temporalem, quae delinquentem privat bono temporali.
ia®) De poenae origine, essentia, fine, deque liberatione ab ea disseruit Pius XII.
in VI. Conventu national! Sodalium Consociationis ex iuris peritis catholicis Italiae
die 5 dec. 1954. A AS 47 (1955) 60—85.
,3) Cf. s. Thomas I. II. q. 87. a. 1. coll. can. 2214.

16

De poenis ecclesiasticis

Dubitari nequit quin Ecclesia etiam poenas temporales infligere possit cum
enim potestatem habeat adhibendi omnia media, quae ad finem necessaria sunt,
poenae autem temporales quandoque prorsus necessariae sint (quia apud ho­
mines fragiles solent esse efficaciores, quam mere spirituales), ut ordo exter­
nus servari possit, exploratum est Ecclesiam poenas temporales adhibere posse,
Idem constat ex praxi Ecclesiae.*14) Ipse CIC declarat: Nativum et proprium Ec­
clesiae ius est, independens a qualibet humana auctoritate, coercendi delinquen­
tes sibi subditos poenis tum spiritualibus tum etiam temporalibus (can. 2214,
§ 1). Attamen quoad poenam capitis et mutilationis fere omnes docent Eccle­
siam ipsam eam infligere non posse, immo ex complurium sententia Ecclesia
neque exigere potest, ut a brachio saeculari infligatur: etenim sollemne est axio­
ma: Ecclesia non sitit sanguinem, neque videtur demonstrari posse necessitas
poenae sanguinis ad finem Ecclesiae.

b. Ratione formae:
1. in poenam determinatam et indeterminatam. Dicitur determinata,
si in ipsa lege vel praecepto qualitas et quantitas poenae taxative sta­
tuta sit ut in omnibus poenis 1. s.; indeterminata, si prudenti arbitrio iudicis vel Superioris (can. 2217, § 1, 1° coll. can. 2223.) committitur
utrum vel qualis poena infligenda sit. Praeceptivis verbis Codex utitur,
si Superiori ecclesiastico vult ius et officium imponere infligendi
poenam, certe solummodo in casu, quo omnia poenae praerequisita
verificantur. Facultativis verbis Codex Superiori tantum ius, sed non
officium puniendi tribuit (can. 2217, § 1, 1° coll. can. 2223, §§ 2 et 3).

2. in poenam latae sententiae, si poena determinata ita sit addita
legi vel praecepto ut incurratur ipso facto commissi delicti absque
hominis ministerio; ferendae sententiae, si a iudice vel Superiore infligi
debeat (can.. 2217, § 1, 2°).
a. Sola Ecclesia infligit poenas latae sententiae: codex poenalis civilis nullas
continet poenas latae sed solum ferendae sententiae, quia finis rei publicae ci­
vilis non opus habet tali sanctione, neque eius poenae, quae fere omnes indi­
gent exsecutore, ipso facto infligi possunt. Salus publica animarum, quae est
finis Ecclesiae, econtra requirit, ut etiam forum conscientiae protegatur iure
poenali, cum multa et maximi momenti officia vitae Christianae (v. g. in sacra­
mento poenitentiae) foro externo omnino subtrahantur; praeterea privatio com­
munionis fidelium aliter ac e. g. incarceratio sine exsecutore infligi et per sacra­
mentum poenitentiae etiam urgeri potest.16)
β. Poena ferendae sententiae infligitur per sententiam condemnatoriam quae
cadit super ipsam poenam. Poena latae sententiae potest declarari per senten­
tiam; haec sententia declaratoria cadit super culpam, in quam poena lata
est a lege.
Poenam latae sententiae declarare generatim committitur prudentiae Supe­
rioris; sed sive ad instantiam partis cuius interest, sive bono communi ita ex­
igente, sententia declaratoria dari debet (can. 2223, § 4).
γ. Poena latae sententiae, sive medicinalis sive vindicativa, delinquentem, qui
delicti sibi sit conscius, ipso facto in utroque foro tenet; ante sententiam tamen
declaratoriam a poena observanda delinquens excusatur quoties eam servare
sine infamia nequit, et in foro externo ab eo eiusdem poenae observantiam ex­
igere nemo potest, nisi delictum sit notorium (can. 2232, § 1).
5. Sententia declaratoria poenam ad momentum commissi delicti retrotrahit
(can. 2232, § 2).
14) Cf. Eichmann, 5 seq.
14) Hollweck, XX., Coronata IV. 1690.

Dc poenis ecclesiasticis in genere

17

«. Poena intelligitur semper ferendae sententiae nisi expresse dicatur eam
esse latae sententiae vel ipso facto seu ipso iure contrahi, vel nisi alia similia
verba adhibeantur (can. 2217, § 2).

c. Ratione causae efficientis in poenam a iure et ab homine. Dicitur:
a iure, si poena determinata in ipsa lege statuatur, sive latae senten­
tiae sit sive ferendae; ab homine, si feratur per modum praecepti pe­
culiaris vel per sententiam iudicialem condemnatoriam, etsi in iure
statuta; ergo poenae ab homine semper sunt ferendae s.; quare poena
ferendae sententiae legi addita, ante sententiam condemnatoriam est
a iure tantum, postea a iure simul et ab homine sed consideratur tanquam ab homine (can. 2217, § 1, 3°).
Distinctio poenarum a iure et ab homine magni momenti est quoad poenae
remissionem.

d. Ratione finis interni, qui praecipue intenditur, in poenam medi­
cinalem, quae principaliter tendit in emendationem delinquentis; et
vindicativam seu puaitivam, quae principaliter tendit in punitionem
delicti.
a. Notanda sunt inter utramque discrimina: a. poena vindicativa reus puniri
potest pro delicto praeterito, etiam postquam resipuit, poena medicinali autem
reus puniri non potest, si iam resipuit; β. poena medicinalis aufertur per abso­
lutionem, quae rite disposito poenam remittit. Haec absolutio disposito conced
debet, quia fine emendationis consecuto poena sensu caret; absolutio est ergo
actus iustitiae sicut sententia innocentiam attestans innocentis (Freispruch).
Poena vero vindicativa non indiget absolutione, sed vel per se cessat eius ex­
piatione (AbbiiBung) vel aufertur per dispensationem, quae eximit a lege poe­
nali in casu speciali i. e. per actum gratiae (cf. Begnadigung) — can. 2248 coll
can. 2289.
b. Cum ergo remissio poenae vindicativae primario non dependeat a subicctiva delinquentis dispositione, sed ab arbitrio et benevolentia Superioris, ideo
poena vindicativa facile dignoscitur verbis: in perpetuum, ad tempus praefini­
tum, ad beneplacitum Superioris, legi poenali additis.

14. Quae sint poenae ecclesiasticae. Omnes poenae, quas infligit
Ecclesia, ad tria genera revocari possunt (Systema poenarum eccle­
siasticarum, kirchliches Strafmittelsystem) : A. ad poenas medicinales
seu censuras; B. ad poenas vindicativas; C. ad remedia poenalia et
poenitentias (cf. can. 2216).
A. Poenae medicinales seu censurae, quae principaliter tendunt in
emendationem delinquentis, in tres species dividuntur, quae sunt
a. Excommunicatio;
b. Interdictum;
c. Suspensio (can. 2255, § 1).

B. Poenae vindicativae, quae principaliter tendunt in restauratio­
nem ordinis externi et in punitionem delicti, aliae omnibus fidelibus
infliguntur, aliae solis clericis.
a. Poenae vindicativae, quae omnes fideles pro delictorum gravitate
afficere possunt, canone 2291 enumerantur; sunt e. g. Poenalis trans­
latio vel suppressio sedis episcopalis vel paroecialis; Infamia iuris;
1

Noldln.

Γο poems

eccl.

18

De poenis ecclesiasticis

Privatio sepulturae ecclesiasticae, ad normam can. 1240, § 1; Privatio
sacramentalium; Remotio ab actibus legitimis ecclesiasticis exercendis;
Mulcta pecuniaria.
b. Poenae vindicativae quae clericis tantum applicantur, exhibentur
can. 2298, sunt e. g. Translatio poenalis ab officio vel beneficio ob­
tento ad inferius; Privatio alicuis iuris cum beneficio vel officio con­
juncti; Inhabilitas ad omnes vel ad aliquot dignitates, officia, bene­
ficia aliave munera propria clericorum; Privatio poenalis beneficii vel
officii cum vel sine pensione; Praescriptio commorandi in certo loco
vel territorio; Depositio; Privatio habitus ecclesiastici; Degradatio.
C. Remedia poenalia sunt normae poenales, quae quidem rationem
poenalitatis habent, quia honoris saltem deminutionem important, atta­
men praecipue ordinantur ad delicta praevenienda vel etiam ad sup­
plendum indicio criminali vel ad poenam augendam10). Secundum
can. 2306 sunt: Monitio; Correptio; Praeceptum; Vigilantia.
Poenitentiae sunt opera poenalia, quae medicinae pariter et vindic­
tae rationem habent et in foro externo imponuntur ad reparandum
scandalum vel ad emendationem rei. Solent hae poenitentiae imponi,
ut delinquens ordinarias poenas effugiat vel ut poenarum iam con­
tractarum obtinere possit absolutionem aut dispensationem16
17). Ad
normam can. 2313, § 1 praecipuae poenitentiae sunt praecepta:
Recitandi determinatas preces; Peragendi piam aliquam peregrina­
tionem vel alia pietatis opera; Servandi peculiare ieiunium; Erogandi
eleemosynas in pios usus; Peragendi exercitia spiritualia in pia aut
religiosa domo per aliquot dies.

15. De foro Ecclesiae. 1. Nomine fori significatur: a. tum locus, in
quo res venales exponuntur (Marktplatz), tum locus, in quo contro­
versiae et lites aguntur (Gerichtshof) ; b. deinde ipse index vel colle­
gium iudicum eiusque potestas iudicialis, denique territorium, in quo
iudex suam iurisdictionem exercere potest (Gerichtsbereich).

2. Sicut res publica civilis Ecclesia habet forum externum, quod
primario et per se tendit in bonum commune et regimen publicum Ec­
clesiae respicit. Ideo foro externo respondet potestas ,.prius ligandi".
Soli Ecclesiae competit etiam forum internum, quod immediate et per
se curat salutem singulorum fidelium. In hoc foro directe agitur causa
inter Deum et hominem et exercetur potestas „prius solvendi". Forum
internum est sacramentale, si usus jurisdictionis tantummodo in sacra­
mento poenitentiae possibilis est; facultas fori interni extrasacramentalis etiam extra sacramentum adhiberi potest (can. 196)18).
Facultas (absolvendi, dispensandi) concessa pro utroque foro significat:
a. facultatem, qua quis uti potest aut debet pro foro externo, valere etiam pro
16) Coronata IV. 1838.
17 ) Coronata IV. 1850.
18) Vermeersch-Creuscn I, 22; Merkelhach, Quaestiones de Poenitentiae Mi­
nistro, pg. 8.

De poenis ecclesiasticis in genere

19

foro interno; b. facultatem adhiberi posse tum pro foro externo tum pro foro
interno, prout subiecta materia id exigit i. e. prout res publica est aut occulta.
Nota. Delinquens, qui delicti sibi sit conscius ipso facto in utroque foro tene­
tur censura latae sententiae (uti generatim poena latae sententiae, sive medici­
nali sive vindicativa) (cf. can. 2232). Quoties tamen delinquens p >enam sine
infamia servare nequit, excusatur a poena observanda, quia nemo oblidatur
seipsum prodere. Post sententiam vero declaratoriam factum fit notorium notorietate iuris (can. 2197, 2°) ideoque bona fama delinquentis iam non existit.
Quia ergo causa excusationis cessavit, poena observari debet et haec obser­
vatio etiam in foro externo urgeri potest. Quoniam vero condiciones, quae, ad
incurrendam censuram necessariae sunt, partim, ut scientia et consensus ad
grave peccatum requisita natura sua internae sunt, raro adesset notorietas facti,
nisi condiciones praesumerentur. Sed posita externa legis violatione, dolus, id
est deliberata voluntas violandi legem, in foro externo praesumitur, donec con­
trarium probetur (cf. can. 2200).
Hinc fieri potest, ut censura incurratur in foro externo, sed non adsit in foro
interno. Sic catholici, qui censurae inscii coram ministro haeretico matrimo­
nium inierunt, pro foro externo absolutione indigent, quia cognitio censurae in
hoc foro praesumitur, donec coram iudice ignorantia probetur, in foro interno
autem a censura propter ignorantiam eius, nisi fuerit crassa vel supina, mmunes sunt.

Articulus secundus.

De Superiore poteitntem coactivam habente.
16. Quis poenas ferre possit. Poenas ferre potest, qui aut ordina­
riam aut delegatam potestatem ad id habet.
1. Potestatem ordinariam habent omnes et soli Superiores eccle­
siastici qui pollent potestate leges ferendi vel praecepta imponendi,
nam hi possunt quoque legi vel praecepto poenas adnectere (cf. can.
2220, § 1).

Legislativam habentes potestatem possunt intra limites suae juris­
dictionis, non solum legem a se vel a decessoribus latam, sed etiam
ob peculiaria rerum adiuncta, legem tam divinam, quam ecclesiasticam
a superiore potestate latam, in territorio vigentem, congrua poena
munire aut poenam lege statutam aggravare (can. 2221).
Possunt ergo poenas ferre:
a. Summus Pontifex in omnes fideles tum collective sumptos (dioecesis, pro­
vincia) tum singillatim acceptos, qui quidem potestatem hanc immediate accipit
a Christo; omnes alii eam participant a S. Pontifice.
b. Episcopi, Archiepiscopi, Patriarchae in suos subditos; Archiepiscopi autem
et Patriarchae subditos suffragan eorum suorum poenis ligare non possunt nise
tempore visitationis canonicae, tunc enim in dioecesibus suffraganeis Metropolita potest notoria crimina, manifestas et notorias offensas sibi tum suis forte
illatas, iustis poenis, censuris non exclusis, punire (cf. can. 274, 5°); sede va­
cante Vicarius Capitularis, qui Episcopo in iurisdictione succedit, et a fortiori
ipsum Capitulum Vicario nondum electo; Vicarius Generalis, etsi cum Episcopo
unum tribunal constituit, tamen non habet potestatem infligendi poenas sine man­
dato speciali (cf. can. 2220, § 2).
t'

20

De poenis ecclesiastics

c. Ordinarius loci in religiosos etiam exemptos in omnibus in quibus religiosi
subsunt Ordinario loci (cf. can. 619).
d. Concilium generale in totam Ecclesiam et provinciale in suam provinciam
e. Abbates et Praelati nullius habentes jurisdictionem quasiepiscopalem.
f. Administratores, Vicarii et Praefecti Apostolici in suos subditos.
g. Superiores in religionibus clericalibus exemptis in subditos suos attamen
secundum statuta sui ordinis.
Parochi potestatem ferendi poenas non habent, quia eis non competit juris­
dictio in foro externo.

2. Potestatem delegatam habent omnes et soli clerici, quibus id
commissum est ab habentibus potestatem ordinariam.
Clerici: quia omnes et soli clerici capaces sunt jurisdictionis ecclesiasticae,
quae ad ferendas poenas requiritur. Quare a potestate ferendi poenas tum
ordinaria tum delegata excluduntur laici et mulieres omnes, etiam Abbatissae.
Qui iudiciali tantum pollent potestate, possunt solummodo poenas legitime
statutas, ad normam iuris applicare (cf. can. 2220), non vero possunt poenas
contractas remittere.

17. Condiciones requisitae ex parte auctoris. Ut Superior ecclesia­
sticus valide possit poenas ferre, requiritur:

a. Ut sit rationis compos et habeat voluntatem, ligandi eum, contra
quem fert poenam: etenim poenam ferre est actus jurisdictionis, qui
totam vim suam habet ab actu voluntatis. Quare poena ab ebrio lata
esset irrita.
b. Ut libere agat, non coacte.
Poena lata ex metu gravi per se dicenda est valida, quia actus ex metu gravi
factus per se validus est, nisi speciali iure positivo irritetur; atqui poena ex
metu lata iure positivo non irritatur. Excipiendus tamen est casus, quo ferens
poenam exterius tantum sine intentione linterna eam protulisset.

c. Ut potestatem exerceat intra fines suae iurisdictionis: jurisdictio
enim contentiosa extra territorium proprium exerceri nequit.
Ergo Episcopus extra suam dioecesim exsistens nequrt poenam ferre, ne in
suum quidem subditum, nisi obtinuerit consensum Episcopi loci, in quo reperitur.
Excipiendi tamen sunt complures casus, in quibus Episcopus etiam extra
dioecesim exsistens censuram ferre possit:
a. Si censura fertur non per modum sententiae particularis, sed per modum
statuti ad futura crimina praecavenda.
β. Si censura fertur quidem per modum sententiae, quae tamen non indiget
cognitione causae, sive quia contumacia manifesta est, sive quia causa iam
cognita est in proprio territorio.
y. Si Episcopus iniuste expulsus est e proprio territorio10) (cf. can. 1637).

d. Ut delinquentem de infligenda censura moneat: censura enim
fertur in contumacem; sed ut constet de contumacia, requiritur praevia
correptio.
Pro diversitate censurarum diversa requiritur monitio.
a. In censuris latae sententiae pro delictis futuris, item in censuris, quae al10) Superiores regulares suos subditos per modum sententiae particularis ubi­
que censura ligare possunt, ubi ipsi morantur, quia eorum iurisdictio potissimum
personalis est.

De poenis ecclesiasticis in genere

21

cui delicto adnexae sunt ut ferendae sententiae, sufficit monitio legalis, quae
>n lege promulgata cum adiecta censura consistit: lex enim cognita, quae com­
minatur censuram, subditos continuo monere censetur de sua obligatione et de
poena a transgressoribus incurrenda.
β. In censura, quam nulla lex comminatur, quae igitur ab homine pro delicto
praeterito vel praesenti infligitur, monitio canonica seu expressa requiritur.
Keus reprehendatur ac moneatur ut a contumacia recedat, dato, si prudenti
eiusdem iudicis vel Superioris arbitrio casus id ferat, congruo ad resipiscen­
tiam tempore; contumacia persistente, censura infligi potest (cf. can. 2233, § 2).
Sed si scandalum forte datum aut specialis transgressionis gravitas id ferat,
potest legitimus Superior transgressionem legis, etsi nullam sanctionem appo­
sitam habeat, etiam sine praevia poenae comminatione, aliqua iusta poena pu­
nire (cf. can. 2222, § 1 ).
Nota. Censura iniuste inflicta in conscientia non obligat sive iniusta est ob
defectum culpae sive ob defectum probationis. Quare iniuste censuratus non
tenetur in occulto observare censuram, publice vero, si aliter sine scandalo fieri
non potest tenetur ita se gerere, ac si censura ligatus esset.

Articulus tertius.

De subiecto coactivae potestati obnoxio.
Subiectum poenae capax est solus homo baptizatus, viator, rationis
capax et subditus eius,, qui poenam fert.

18. Homo baptizatus, tum quia Ecclesia in eos, qui baptizati non
sunt, nullam iurisdictionem habet, tum quia soli baptizati gaudent
bonis spiritualibus, quibus per poenas privantur, (cf. can. 12.)
Ideo Ecclesia neque in infideles et iudaeos neque in catechumenos, bene vero
in haereticos et schismaticos, qui ratione baptismi eius jurisdictioni subsunt,
censuras ferre potest.

19. Viator: in mortuos enim Ecclesia non habet iurisdictionem.
Quodsi quandoque mortui excommunicantur, hi non proprie sententia iudiciali condemnantur, sed Ecclesia ad terrorem fidelibus incutiendum solum de­
clarat, eos in vita propter sua delicta censuram incurrisse et ut censurâtes trac­
tandos esse, i. e. eos Ecclesiae suffragiis et sepultura ecclesiastica privandos
esse. Pari modo si mortui a censura absolvuntur. Ecclesia solum aufert prohi­
bitionem, qua non poterant participare communia suffragia fidelium nec donari
sepultura ecclesiastica20).

20. Rationis capax: cum enim poena supponat delictum, et censura
etiam contumaciam, in eos ferri nequit, qui necdum delictum patrare
possunt. Sunt autem delicti incapaces, qui actu carent usu rationis
(cf. can. 2201, § 1 ).
Impuberes qui usum rationis habent per se i. e. ex iure naturali capaces sunt
censurae, ex iure canonico tamen haec tenenda sunt; Generatim minor aetas
minuit delicti imputabilitatem et quidem eo magis, quo ad infantiam propius
-°) Ritus absolvendi excommunicatum mortuum habetur in Rituali Romano
tit. IV. c 4.

22

De poenis ecclesiasticis

accedit (cf. can. 2204). Ideo impuberes omnes, quamvis peccati gravis forte
capaces, eximuntur a poenis latae sententiae et can. 2230 expresse commendat,
ut potius punitionibus educativis ... corrigantur.
a. Quamvis secundum can. 88 § 2 masculus censetur pubes a decimoquarto,
femina vero a duodecimo anno completo, tamen plures auctores in iure poenali
etiam feminas censent delicti et poenae capaces (,,deliktfahig“) post quartum
decimum aetatis annum completum21). Ad normam can. 15, 19 et can. 209
practice tuto etiam puellae haberi possunt liberae a poenis 1. s. vel a quovis confessario possunt absolvi si annum 14. nondum expleverunt.
j8. Aetate maiores, qui impuberes ad delictum induxerunt vel ita concurrerunt
ad crimen patrandum ut sine eorum opera delictum commissum non fuissett
poena delicto a lege adiudicata plectuntur (can. 2230).

21. Subditus: nulla enim est jurisdictio in eum, qui non est subditus.
Ideo
a. Solus S. Pontifex poena ligari non potest, quia superiorem in
terris non habet, ipse autem seipsum ligare nequit. Omnes vero fideles
a S. Pontifice et omnes dioecesani, nisi a iure eximuntur, ab Episcopo
poenis plecti possunt.
a. Quamvis censuras pontificias omnes fideles incurrere possint, tamen S. R.
E. Cardinales nisi expresse nominentur sub lege poenali non comprehenduntur,
nec Episcopi22) sub poenis latae sententia suspensionis et interdicti (cf. can
2227, § 2).
β. Ex privilegio iuris poena nonnisi a Romano Pontifice infligi aut decla­
rari potest:

1. in eos qui supremum tenent populorum principatum horumque filios ac
filias eosve quibus ius est proxime succedendi in principatum;
2. in Patres Cardinales;
3. in Legatos Sedis Apostolicae et Episcopos, etiam titulares (cf. can. 2227,
§ 1 coll. can. 1557, § 1).

b. Peregrini et vagi incurrrunt poenas ipso facto incurrendas iis legi­
bus aut praeceptis adnexas, quibus etiam peregrini et vagi tenentur
(cf. can. 2226, § 1 ).
Peregrini tenentur legibus generalibus, etiamsi hae suo in territorio
non vigeant, minime vero si in loco in quo versantur non obligent;
Non adstringuntur legibus particularibus sui territorii quamdiu ab
eo absunt, nisi aut earum transgressio in proprio territorio noceat, aut
leges sint personales;
Sed adstringuntur poenalibus legibus particularibus territorii, in quo
versantur, quatenus leges poenales ordini publico consulunt i. e. dam­
num publicum volunt avertere23) (cf. can. 14, § 1).
Vagi obligantur legibus tam generalibus quam particularibus quae
vigent in loco in quo versantur (can. 14, § 2).
Ergo delinquens extra dioecesim incurrit censuram annexam legi cuius trans­
gressio in proprio territorio noceat; incurrit etiam censuram legi personali aut

21 ) Coronata, IV. 1721, nota 6. Michiels, Principia generalia de personis in
Ecclesia2, 41—46.
,
^2
-2) Rationem vide 4, V, 11. in VI.0
2ί) Vermecrsch-Creusen I. n. 110

De poenis ecclesiasticis in genere

23

praecepto speciali annexam, ut si Episcopus clerico sub poena suspensionis latae
sententiae ingressum in tabernam prohibeat hic autem extra dioecesim taber­
nam ingrediatur.

Praeterea peregrini ab Episcopo censuris puniri possunt per parti­
culare praeceptum latis, si in eius territorio delictum commiserint:
ratione enim delicti fiunt eius subditi.
Cum peregrinus ex statuto iuris sortiatur forum delicti (cf. can. 1566, § 1),
tum quia ibi, ubi delictum patratum est, facilius cognoscitur de auctore et quan­
titate criminis, tum quia laesi ordinis melius ibi obtinetur restauratio, ubi
violatio facta est, — ratione delicti peregrinus fit subditus Episcopi loci, :n
quo delinquit.

c. Delinquens intra, sed exsistens extra dioecesim ab Episcopo cen­
sura ligari potest; sic Episcopus suspendere potest parochum com­
misso delicto aufugientem.
Keus citatus comparere debet; quodsi non compareat poena plecti potest.
Qui censura semel ligatus est, ea ligatus manet, etsi in alias regiones pro­
ficiscatur: etenim poena reum ubique terrarum tenet, etiam resoluto iure Supe­
rioris, nisi aliud expresse caveatur (can. 2226, § 4).

d. Religiosi exempti non incurrunt poenas episcopales, neque ab
Episcopis poena plecti possunt nisi in iis, in quibus Episcopis a iure
concessa est jurisdictio in religiosos (cf. can. 619).
Regulares extra domum illegitime degentes, etiam sub praetextu accedend
ad Superiores, exemptionis privilegio non gaudent.
Si extra domum delictum commiserint nec a proprio Superiore praemonito
puniantur, a loci Ordinario puniri possunt, etsi a domo legitime exierint et do­
mum reversi fuerint (can. 616).

Interdictum locale etiam exempti servare debent (can. 2269, § 2).

22. Num subiectum poenae possit esse integra communitas e. g.
universitas, monasterium, capitulum, civitas.
a. Excommunicatio afficere potest tantum personas physicas, et
ideo si quando feratur in corpus morale, intelligitur singulos afficere
qui in delictum concurrerint (can. 2255, § 2), non autem innocentes:
cum enim in communitate complures soleant esse innocentes, nimis
durum esset, si etiam hi poena gravissima excommunicationis affice­
rentur·4).
b. Suspensio ferri potest in totam communitatem ut personam mora­
lem (cf. can. 2255, § 2), licet in ea complures sint innocentes, quia
suspensio innocentes non afficit nisi quoad actus, qui toti communitati
qua tali competunt ut electio Superiorum.
c. Interdictum ferri potest in totam communitatem ut personam
moralem (cf. can. 2255, § 2), licet in ea complures sint innocentes;
nam per interdictum proprie non puniuntur innocentes, sed Ecclesia
iustas ob causas boni communis sua beneficia tam nocentibus quam
innocentibus subtrahit, ut innocentes maiore cum sollicitudine in delin­
quentium emendationem cooperentur.
24) Romana ecclesia 5. De sesiientia excommun. (V. 11) in 6°.

24-

De poenis ecclesiasticis

23. Nihil impedit, quominus aliquis pluribus simul poenis non solum
diversae sed etiam eiusdem speciei ligetur (cf. can. 2244, § 1) et pari­
ter si pluribus censuris detineatur ab una solvatur, ceteris minime ab­
solutis (cf. can. 2249, § 1).
a. Nemo dubitat, quin aliquis pluribus censuris diversae speciei e. g. excom­
municatione et suspensione ligari possit, sed dubitarunt, num aliquis pluribus
censuris eiusdem speciei innodari possit. Cum enim censura consistat in priva­
tione bonorum spiritualium, si quis vi unius censurae bonis iam privatus est,
non potest altera censura iisdem bonis denuo vel magis privari. Verum censura
formaliter non tam privatio est, quam causa inducens privationem; atqui nihil
impedit, quominus eadem privatio ex pluribus titulis et causis exsistat, sicut
plura peccata mortalia privant eadem gratia sanctificante25).
b. Est axioma in iure: ordinarie tot poenae quot delicta (cf. can. 2224, § l)25»).
Si ergo possunt multiplicari delicta in eodem subiecto possunt etiam poenae.
Censura latae sententiae multiplicatur:
1. Si diversa delicta, quorum singula censuram secumferunt, eadem vel di­
stincta actione committantur (can. 2244, § 2, 1°).
Qui ergo committit duo delicta specie distincta, quorum cuilibet distincta
annexa est excommunicatio, qui e. g. haeresim committit et librum sub censura
prohibitum legit, duplicem excommunicationem incurrit. — Qui committit de­
lictum, quo duae simul leges poenales specie diversae violantur, duplicem in­
currit censuram, qui e. g. occidit sacerdotem in ecclesia, incurrit censuram
latam in sacrilegium personale et in sacrilegium locale. — Qui plura eaque di­
versa committit delicta eadem lege poenali prohibita, pluries censuram incurrit,
sic qui edit, legit, retinet (nisi retineat praecise ut legat statim librum et donec
ipsam lectionem perfecerit) et defendit librum sub excommunicatione prohibi­
tum, ex quadruplici capite excommunicatur, quia omnes quatuor actiones eadem
lege poenali prohibentur.
2. Si idem delictum, censura punitum, pluries repetatur ita ut plura sint de­
licta distincta (can. 2244, § 2, 2°). Qui ergo e. g. bis duellum committit, bis
excommunicationem incurrit.
3. Si delictum, diversis censuris a distinctis Superioribus punitum, semel aut
pluries committatur (can. 2244, § 2, 3°).
Censura ab homine multiplicatur, si plura praecepta vel plures sententiae vel
plures distinctae partes eiusdem praecepti aut sententiae suam quaeque censu­
ram infligant (can. 2244, § 3).

24. Praeter concursum delictorum (Verbrechenkonkurrenz), quo
plura delicta patrantur ab uno delinquente, accidere potest casus con­
cursus delinquentium (Verbrecherkonkurrenz), quo plures delinquen­
tes concurrunt ad unum perficiendum delictum.
Quo in casu valent principia can. 2209:
1. Si delictum ex natura sua complicem postulat (notwendige Teilnahme), ut duellum, professi vel maioristae matrimonium attentatum,
simonia, uterque delinquens eadem poena plectitur.
2. Si plurium concursus non ex rei natura postulatur, sed ex parti­
cularibus circumstantiis exigitur vel de facto tantum evenit (Mittâterschaft) distinguendum est:
Si cooperatio est necessaria i. e. si delictum sine concursu (morali)
23) Cf. Ballcrini-Patmieri Vll. n. 78.
-6») C. Ea, quae 1. De poenis (V. 37).

L

De poenis ecclesiasticis in genere

25

iubentis, mandantis, instigantis vel (physico) cooperantis commissum
non fuisset, omnes concurrentes poenam delicto impositam incurrunt.
3. Si cooperatio est tantum libera, i. e. facilius tantum reddit delic­
tum, quod etiam sine concursu aliorum commissum fuisset, poena latae
sententiae manet tantum principaliter agentem, nisi
4. cooperatio libera („Begiinstigung“) ipsa constituit speciale delic­
tum, ut e. g. favor praestitus excommunicato vitando in crimine cri­
minoso secundum can. 2338, § 2.
5. Approbatio vel laudatio delicti plene iam absoluti, itemque parti­
cipatio fructuum, receptio et occultatio delinquentis, generatim omnia,
quae delictum iam perfectum subsequuntur, non sunt participatio in
delicto patrato, neque secumferunt participationem in poena. Exci­
piendus esset casus, in quo de actibus enumeratis cum delinquente iam
ante delictum conventum esset, quia hoc esset cooperatio necessaria
vel libera ad delictum ideoque diiudicandum secundum numeros prae­
cedentes.
6. Si quis moralem suam cooperationem ad patrandum delictum
plene retraxerit congrua retractatione, poena ei non infertur, etiamsi
delinquens ob alias causas sibi proprias delictum nihilominus committit.
7. Qui vero cooperationem suam moralem(necessariam), quamvis
sine propria culpa efficaciter non retractavit, in delictum patrandum
causaliter influit et ideo etiam poenam incurrit. — Sunt autem, qui
dicant, saltem poenas medicinales, imprimis excommunicationem locum
non habere si cooperans per poenitentiam iam ante consummationem
delicti contumaciam deposuerit quia censura ad frangendam contuma­
ciam inflicta non haberet sensum deposita contumacia. Quae sententia
probabilitate non caret (cf. can. 4. c.) et ideo est practice tuta.

24a. Orientales subsunt poenis iure pontificio statutis, si agitur de
legibus, quae ex ipsa rei natura etiam Ecclesiam Orientalem spectant,
ut sunt leges ius divinum interpretantes; aut si in legibus expressa
mentio fit de orientalibus25b).
Orientales ergo afficiuntur poenis statutis in delicta contra fidem (cc. 2314,
2318) et in delicta, quae suspicionem de haeresi iuducunt ideoque competentiae
S. C. S. Officii subiciuntur (cc. 2316, 2319, 2320. 2322, 2335, 2367, 2371).
Per decretum S. Officii diei 21 julii 1934^) explicite extenduntur ad orien­
tales excommunicationes specialissimo modu S. Sedi reservatae (cc. 2320,
2343 § 1, 2367, 2369).

»b) Cf. Declaratio S C pro Ecclesia orientali 26 mail 1928, AAS 20 (1928)
195 s. Cappello 22., Rcgatillo 11 849.
*·»<■) AAS 26 (1934) 550.

LIBER SECUNDUS
De censuris in genere.

QUAESTIO UNICA
De censuris in genere 26).

Articulus primus.

De natura censurae.
25. Notio censurae. Censura est poena qua homo baptizatus, de­
linquens et contumax, quibusdam bonis spiritualibus vel spiritualibus
adnexis privatur, donec, a contumacia recedens, absolvatur (can. 2241,
§ 1). Duobus ergo ad incurrendam censuram opus est: delicto et con­
tumacia delinquentis.
a. Nomen censurae apud veteres Romanos significabat tum dignitatem et
officium censoris, tum eiusdem sententiam, qua aut notam inurebat aut poenam
infligebat civibus. Usu ecclesiastico censura significat tum iudicium, quo nota­
tur, utrum aliquid laude an vituperio dignum sit, tum poenam pro crimine
inflictam.
b. Contumax: censura ad frangendam contumaciam (contemptum virtualem
auctoritatis et censurae, inoboedientiam) infligitur, cuius natura n. 6. descri­
bitur. Ideo contumacia ut condicio ad incurrendam censuram semper requiri­
tur; et cum primum contumacia per emendationem vel satisfactionem delin­
quentis cessat, auferenda est censura, sicut saruitate recuperata cessat usus
medicinae.
c. Bonis spiritualibus vel spiritualibus adnexis: iis scilicet, quae subsunt po­
testati Ecclesiae. Siquidem praeter bona, quae unicuique habitualiter inhaerent,
triplicis generis bona in Ecclesia exsistunt: bona, quae procedunt a capite seu
a Christo; bona, quae procedunt a membris privatim sumptis; bona quae proce­
dunt a corpore seu ab Ecclesia. Iam vero censuratus non potest privari bonis
habitualiter sibi inhaerentibus ut charactere sacramentali, potestate ordinis, fide,
spe et caritate etc., nec bonis, quae a Christo, capite Ecclesiae, procedunt, ut
sunt gratiae multiplices, quia haec bona non dependent ab Ecclesia; nec privari
potest bonis, quae a membris Ecclesiae singillatim sumptis procedunt, ut sunt
orationes et opera bona fidelium, quia Ecclesia communionem sanctorum impe­
dire non potest; sed solum bonis, quae ab Ecclesia administrantur et confe-

Suarez, De censuris. Covarruvias, Operum t. 1. p. 315. Dicastillo, De cen­
suris. Tamburini, De censuris et irregularitate. S. Alphonsus I. VIi. De censuris
eccles. Bucceroni, De censuris etc.4 (Romae. 1896). Hilarius a Sexten, Tractatus
de censuris ecclesiasticis (Moguntiae. 1898). cf. alios autores pg. 7 laudatos.

De censuris in genere

27

runtur, ut sunt usus sacramentorum, sacrificium, indulgentiae, suffragia com­
munia, iurisdictio, beneficia ecclesiastica. Et si quando bonis temporalibus ali­
quem privat Ecclesia ut civili commercio cum fidelibus, id fit secundario et in­
directe, in quantum conducit ad bonum spirituale tum illius, qui censura inno­
datus est, tum aliorum.
d. Censura est poena medicinalis: Ecclesia enim infligendo censuram princi­
paliter cohibitionem criminis et emendationem delinquentis intendit, quare posita
emendatione censura suapte natura exigit, ut auferatur; et si quando in eos
fertur, quorum desperata est emendatio, id fit ad terrorem aliis incutiendum.
Ex eadem ratione censura simpliciter infligenda est, non in perpetuum nec ad
certum diem, ut reus non antea, etsi se emendaverit, absolvi possit

26. Divisio censurarum, a. Ratione essentiae dividuntur in tres spe­
cies, in excommunicationem, interdictum, suspensionem.· quaelibet enim
ex his poenis habet communem rationem censurae et reum privat aliis
iisque diversis bonis spiritualibus vel spiritualibus adnexis; aliae autem
poenae ecclesiasticae quocunque nomine vocantur, non sunt censurae
(cf. can. 2255).
b. Ratione causae efficientis in censuram, quae est a iure et quae
est ab homine (cf. supra 13c).
c. Ratione modi, quo incurruntur, in censuras latae sententiae et
ferendae sententiae (cf. supra 13 b 2).
d. Ratione potestatis absolvendi in censuras reservatas et non reser­
vatas (cf. can. 2245, § 1).
A censuris non reservatis, quae verae quidem censurae sunt, quate­
nus effectus aliarum producunt, censuratus, modo de peccato vere doleat, a quovis confessario absolvi potest.
Censura ab homine est reservata ei qui censuram inflixit aut sen­
tentiam tulit, eiusve Superiori competenti, vel successori aut delegato;
ex censuris vero a iure reservatis aliae sunt reservatae Ordinario, aliae
Apostolicae Sedi (can. 2245, § 2).
Censura latae sententiae non est reservata, nisi in lege vel prae­
cepto id expresse dicatur; et in dubio sive iuris sive facti reservatio
non urget (can. 2245, § 4).
e. Ratione modi, quo reservantur:
a. in censuras Apostolicae Sedi simpliciter reservatas;
β. in censuras Apostolicae Sedi speciali modo reservatas;
γ. in censuras Apostolicae Sedi specialissimo modo reservatas (can.
2245, §3).
Complures censurae speciali modo vel etiam specialissimo modo reservatae
dicuntur:
a) Quia pro eis generalis facultas absolvendi a censuris Sedi Apostolicae
reservatis non sufficit sed omnino specialis respective specialissima facultas re­
quiritur (cf. can. 2253, 3°); b) quia non continentur in facultate Episcopis a
iure concessa, absolvendi nempe ab omnibus censuris occultis etiam Papae re­
servatis (cf. can. 2237, § 2); c) quia sine debita facultate ab his absolvere
praesumentes specialem excommunicationem Sedi Apostolicae simpliciter reser­
vatam incurrunt (can. 2338, § 1); d) quia a censura specialissimo modo Sedi
Apostolicae reservata in periculo mortis absoluti a non habente specialem po­

28

De poenis ecclesiasticis

testatem, si convaluerint, speciali obligatione tenentur recurrendi ad Superiorem
et parendi eius mandatis (cf. can. 2252).

/. Ratione publicitatis in censuras publicas, notorias, occultas.

27. Summus gradus publicitatis delicti (et consequenter censurae)
est delictum notorium, notorietati facti. Ita notorium dicitur illud, quod
ipsa evidentia rei sive operis publice perpetrati in loco publico et adstante hominum multitudine tam certum est, ut nulla tergiversatione
celari possit (materialiter i. e. ipsum delictum e. g. homicidium) nec
ullo iuris suffragio excusari possit (formaliter i. e. imputabilitas delicti
e. g. cum casus iustae defensionis omnino excludatur).
Notorium notorietate iuris („gerichtsbekannt“) est factum, cuius
,,certitudo judicialis" oritur per confessionem rei in iudicio factam nec
revocatam aut per sententiam iudiciariam, quae transit in rem iudicatam.
Simpliciter publicum est delictum primo occultum, quod iam divul­
gatum est aut quod brevi divulgatum iri prudenter praevidetur.
Occultum est delictum, cuius divulgatio non est facta nec datur illud
facile periculum proximae divulgationis21).
Momentum huius distinctionis ratione notitiae delicti vel poenae est
praesertim in eo, quod secundum can. 2232 poena, quae non est noto­
ria, non obliget delinquentem ad observationem sui, quoties eam sine
infamia servare nequit.
Deinde pro casibus occultis ampliores sunt facultates confessarii
absolvendi vel dispensandi.

Articulus secundus.

De absolutione a censuris.
28. De ipsa absolutione. 1. Quaelibet censura, semel contracta, tol­
litur tantum legitima absolutione (can. 2248, § 1).
a. Censura non aufertur per emendationem rei, nec per mortem vel amo­
tionem ferentis censuram, nec per mortem censurati, qui etsi contritus decesse­
rit, suffragiis Ecclesiae et sepultura ecclesiastica privatur, nisi absolutus fuerit:
censura enim semel inflicta manet, donec per absolutionem auferatur.
b. Hinc excommunicatus, qui elicit actum contritionis, in statu gratiae est,
manet tamen excommunicatus et privatus communione Ecclesiae. Licet ergo ad
incurrendam censuram requiratur culpa, poena tamen manere potest remissa
culpa.

2. Absolutio censurae est remissio poenae ab eo facta, qui legitimam
habet remittendi potestatem.
Differt a dispensatione, quia absolutio est actus iustiiiae qui ei debetur, qui
contumaciam deposuit et satisfactionem, si qua opus erat, praestitit; dispensaWernz-Vidal VII. 35. V. — can. 2197.

De censurn in genere

29

tio vero, qua quis a communi lege eximitur, est actus gratiae, qui etiam dispo­
sito negari potest. Insuper, ad absolutionem valide et licite concedendam prae­
ter dispositionem rei nulla alia causa requiritur; ad dispensationem valide aut
saltem licite concedendam iusta causa requiritur. Poenae medicinales absolu­
tione, poenae vindicativae dispensatione auferuntur (cf. can. 2236).

29. Absolutio a censuris multiplici modo concedi potest: a. in foro
externo vel interno tantum (cf. can. 2239, § 1):
In foro interno, quae effectus censurae per se pro solo foro interno
aufert.
In foro externo, quae effectus censurae etiam pro foro interno aufert.
b. Absolutio dari potest absolute vel sub condicione (cf. can. 2239,
§ 1) et quidem sub condicione de praeterito, de praesenti, de futuro.
Condicionem de praeterito vel de praesenti adhibere generatim non
licet; condicio autem de futuro (e. g. absolvo te, si intra mensem
restitueris) ex gravi causa licita est23).

c. Absolutio dari potest praesenti vel absenti (cf. can. 2239, § 1).
Attamen praesentia censurati tum ad reverentiam censurarum tum
ad humiliationem ipsius censurati magis conducit.
d. Absolutio dari potest oretenus vel scripto. Si tamen poena scripto
inflicta fuerit, expedit ut etiam eius remissio scriptis concedatur (cf.
can. 2239, § 2).
e. Absolutio ad reincidentiam seu sub poena reincidentiae est abso­
lutio sub determinata condicione concessa, ita ut hac non impleta ipso
facto eadem censura iterum incurratur.
Censura, per absolutionem sublata, non reviviscit, nisi in casu quo
onus impositum sub poena reincidentiae impletum non fuerit (can.
2248, §3).
Censura, in quam absolutus reincidit, est eiusdem speciei, sed numero nova
et distincta; quare poenam reincidentiae absolutioni addere non potest, nisi
habens potestatem ferendi censuras. Ad reincidentiam requiritur nova culpa e:
contumacia atque ad eius ablationem nova absolutio.

/. Absolutio ad cautelam datur, quando ignoratur aut dubitatur,
num quis censura reipsa ligatus sit. Huiusmodi est absolutio, quae in
sacramento poenitentiae datur ante absolutionem a peccatis.
g. Absolutio ad effectum quae eo tendit, ut censura non impediat
effectum obtinendi gratiam concessam, manente tamen quoad alios
effectus censura28*) in rescriptis pontificiis nunc videtur superflua (cf.
can. 36, § 2), nisi agatur de excommunicato vitando vel alio censura
Recte Wernz-Vidal (VII, 266) notat: „Modus iste absolvendi, utpote
alienus ab usu Ecclesiae atque rationibus convenientiae et prudentiae ordinarie
non commendatus regulariter in praxim non est deducendus."
aH«) Forma huius absolutionis, quae rescriptis pontificiis apponi solet, haec
est: „Nos igitur eundem, N. N. a quibusvis excommunicationibus ... si quibus
qoomodolibet innodatus exsistat, ad effectum dumtaxat praesentium cone
*
quendum absolventes et absolutum fore censentes."

30

De poenis ecclesiasticis

innodato post sententiam declaratoriam vel condemnatoriam (cf. can.
2265, §2; 2275, n. 3; 2283 et infra n. 44).
Si cui concessa est facultas dispensandi in ea includitur etiam po­
testas absolvendi a poenis ecclesiasticis, si quae forte obstent, sed ad
effectum dumtaxat dispensationis consequendae (cf. can. 66, § 3).
ssit. 1. Extra mortis periculum possunt ab30. Quis absolvere
solvere:
a. A censura non reservata, in foro sacrarnentali quilibet confessarius, extra forum sacramentale quicunque jurisdictionem in foro ex­
terno habeat in reum (can. 2253, 1°).
Ut tamen notorie censuratus absolutione in foro interno accepta
publice uti possit, ad praecavendum scandalum requiritur, ut de ab­
solutione concessa publice constet.
b. A censura ab homine, ille, cui censura reservata est ad normam
can. 2245, § 2; ipse autem potest absolutionem concedere, etiamsi
reus alio domicilium vel quasidomicilium transtulerit (can. 2253, 2°).
Potest ergo absolvere qui censuram inflixit aut sententiam tulit, eiusve Supe­
rior competens, vel successor aut delegatus (cf. can. 2245, § 2).

c. A censura a iure reservata, ille qui censuram constituit vel cui
reservata est, eorumque successores aut competentes Superiores aut
delegati. Quare a censura reservata Episcopo vel Ordinario, quilibet
Ordinarius absolvere potest suos subditos, loci vero Ordinarius etiam
peregrinos; a reservata Sedi Apostolicae, haec aliive qui absolvendi
potestatem ab ea impetraverint sive generalem, si censura simpliciter
reservata sit, sive specialem, si reservata speciali modo, sive denique
specialissimam, si reservata specialissimo modo, salvo praecepto can.
2254 (can. 2253, 3°; quoad can. 2254 vide paulo inferius n. 3).
2. In periculo mortis omnes sacerdotes, licet ad confessiones non
approbati, valide et licite absolvunt quoslibet poenitentes a quibusvis
peccatis aut censuris, quantumvis reservatis et notoriis, etiamsi prae­
sens sit sacerdos approbatus (can. 882)20).
Qui in periculo mortis a censuris Romano Pontifici reservatis absolvitur a
sacerdote, specialis facultatis experte, non tenetur se sistere Superiori, ubi
convalescat, si absolutus fuerit a censuris simpliciter reservatis vel speciali
modo reservatis. Qui absolutus fuerit a censuris specialissimo modo reservatis,
tenetur postquam convaluerit obligatione recurrendi, sub poena reincidentiae,
intra mensem saltem per epistolam et per confessarium si id fieri possit sine
gravi incommodo, reficito nomine, ad S. Poenitentiariam vel ad Episcopum, qui
facultatem habet, aliumve facultate praeditum, eorumque mandatis parendi
(cf. can. 2252 et can. 2254, § 1). Si receperit absolutionem ab aliqua censura
ab homine recurrere debet ad illum qui censuram tulit (cf. can. 2252).

3. In casibus urgentioribus quilibet confessarius i. e. sacerdos juris­
dictione praeditus in foro sacrarnentali a censuris latae sententiae, quo­
quo modo reservatis, absolvere potest, iniuncto onere recurrendi, sub
poena reincidentiae, intra mensem saltem per epistolam et per conOT) Cf. De Sacramentis n. 346 et 367.

De censuris in genere

31

fessarium, si id fieri possit sine gravi incommodo, reficito nomine, ad
S. Poenitentiariam vel ad Episcopum aliumve Superiorem praeditum
facultate et standi eius mandatis (cf. can. 2254, § l)30).
a. Habetur casus urgentior, si censurae latae sententiae exterius servari ne­
queant sine periculo gravis scandali vel infamiae, aut si durum sit poenitenti
in statu gravis peccati permanere per tempus necessarium ut Superior compe­
tens provideat (cf. can. 2254, § 1).
b. Poenitens potest etiam post acceptam absolutionem et facto recursu ad
Superiorem, adire alium confessarium facultate praeditum, ab eoque, repetita
confessione saltem delicti cum censura, consequi absolutionem; qua obtenta,
mandata ab eodem accipiat, quin teneatur postea stare aliis mandatis ex parte
Superioris supervenientibus (cf. can. 2254, § 2).
c. Quod si in casu aliquo extraordinario hic recursus sit moraliter impossi­
bilis, tunc ipsemet confessarius, excepto casu quo agatur de absolutione censu­
rae contractae propter absolutionem complicis, potest absolutionem concedere
sine onere recurrendi, iniunctis tamen de iure iniungendis, et imposita congrua
poenitentia et satisfactione pro censura, ita ut poenitens, nisi intra congruum
tempus a confessario praefiniendum poenitentiam egerit ac satisfactionem de­
derit, recidat in censuram (cf. can. 2254, § 3 et can. 2367).
d. ZalbcP0^ contendit concessionem absolvendi in casu urgenti etiam a cen­
suris ferendae sententiae per praeceptum peculiare vel per sententiam iudicialem
inflictis formaliter, etsi tantum implicite, in cn. 2254, § I contineri. Mens enim
est legislatoris adiuvare poenitentem I. in periculo scandali vel infamiae et
2. in anxietate conscientiae. Quamvis prima ratio (scandali vel infamiae) tantum
valet in censuris latae sententiae (per edictum punientis in poenis f. s. reus
diminutionem famae iam passus est!) ratio altera sensum habet in censuris
quoquo modo i. e. S. Sedi vel Ordinario loci, specialissimo vel simplici modo,
a iure vel ab homine reservatis.
Similiter Regatillo™) ■ etiam Cappello magis verbis quam quoad rem dis­
sentit0^).

31. De absolutione in casibus occultis.
Ordinarius poenas 1. s. S. Sedi simpliciter
alium remittere (cn. 2237, § 2). In casibus
suris S. Sedi reservatis tantum absolvere
apostasiae, haeresis vel schismatis quovis
deduxit (cn. 2314, § 2).

In casibus occultis potest
reservatas per se vel per
publicis Ordinarius a cen­
potest reum, qui delictum
modo ad forum externum

a. Termini occultum et publicum in diversis materiis diversum sensum habent.
Ubi agitur de impedimentis matrimonialibus strictius31), ubi agitur de delictis
paulo latius intelliguntur32).
b) Crimen dupliciter potest esse occultum (cf. can. 2197, 4°); materialiter,
cum nempe ignoratur factum ipsum e. g. ingressus in clausuram, aut formaliter.
si factum notum est, sed latet eius imputabilitas e. g. quia putatur ingressum
ex licentia factum esse. Iam vero Ordinarius absolvere potest non solum si de­
lictum materialiter sed etiam si tantum formaliter occultum sit.
c. Inter facultates habituales (cf. cn. 66) solet S. Sedes Ordinariis maiores
adhuc facultates absolvendi a censuris concedere; immo et confessarii religiosi
gaudent diversis privilegiis. Ita ex consuetudine universali omnes Regulares
pollent facultate absolvendi a censuris Ordinario reservatis.
30) Cf. De Sacramentis n. 367.
·'·«*) Λ1. Zalba, De vi cn. 2254, § 1 in ordine ad absolutionem censurarum ab
homine. Per. 42 (1953) 288—306.
3°b) Regatillo 11. 891.
OOc) Capello, 133.
31) Cf. De Sacramentis n. 552.
°2) Cf. supra n. 27 et De praeceptis n. 649.

32

De poenis ecclesiasticis

32. De condicionibus ad absolvendum requisitis.
1. A censura absolvi potest etiam invitus: convenit tamen, ut abso­
lutio detur solum *petenti 3).
2. Absolutio, vi aut metu gravi extorta, ipso iure irrita est (cf. can.
2238). Haec invaliditas absolutionis oritur ex iure canonico, cum ex
iure naturali talis absolutio tantum esset rescindibilis.
3. Petens absolutionem, si pluribus censuris detineatur, debet casus
omnes indicare, secus absolutio, si fuerit particularis, valet tantum
pro casu expresso; quod si absolutio, quamvis particularis petitio facta
sit, fuerit generalis, valet quoque pro reticitis bona fide, excepta cen­
sura specialissimo modo Sedi Apostolicae reservata, non autem pro
reticitis mala fide (cf. can. 2249, § 2).
4. Condiciones a censurato implendae sunt:
a. Ut vere delicti commissi poenituerit.
b. Ut pro damnis congruam satisfactionem (revocatione, restitu­
tione, veniae petitione) dederit vel si satisfacere nequeat, ut saltem
serio promittat se satisfacturum, cum primum poterit, nisi pars laesa
iniuriam remiserit vel reus ad satisfaciendum impotens sit.
c. Ut scandalum reparet, si quod datum fuerit, id quod iure divino
necessarium est. Reparari autem scandalum debet meliore, quo fieri
potest, modo, iuxta prudens iudicium illius, qui eum absolvit.
Haec omnia requiruntur ut contumacia desiisse dici possit (cf. can.
2242, § 3). Cum primum autem delinquens a contumacia recesserit,
absolutio denegari nequit; a censura autem absolvens potest, si res
ferat, pro patrato delicto infligere poenitentiam, praeter sacramentalem, vel congruam vindicativam poenam (cf. can. 2248, § 2).
5. Ad valide absolvendum a censura non requiritur determinata ver­
borum formula, sed sufficit Superioris voluntas signo sensibili mani­
festata, sive id verbis sive scripto sive alio signo fit.
Absolutio in foro non sacramentali quolibet modo dari potest, sed
ad excommunicationis absolutionem regulariter formam adhiberi con­
venit in libris ritualibus traditam (cf. can. 2250, § 3).
Absolutio censurae in foro sacramentali continetur in consueta
forma absolutionis peccatorum in libris ritualibus praescripta (can.
2250, § 3)31); non est ergo necesse ut adhibeatur specialis formula.
Nota. 1. Utrum quis possit absolvi a peccatis firma censura.
a. Si agatur de censura quae non impedit Sacramentorum receptio­
nem ut est suspensio vel certae species interdicti, censuratus, rite dis­
positus et a contumacia recedens, potest absolvi a peccatis, firma cen­
sura (can. 2250, § 1).
«)
3«)
omni
et tu

Wernz-Vidal VII. 265.
Rituale Rom. tit.· III. c. 3. n. 8. „Ego auctoritate ipsius te absolvo ab
vinculo excommunicationis, suspensionis et interdicti in quantum possum
indiges".

De censuris in genere

33

b. Si vero agatur de censura quae impedit Sacramentorum receptio­
nem, censuratus nequit absolvi a peccatis, nisi prius a censura abso­
lutus fuerit (can. 2250, § 2). Hoc certe valet de liceitate absczu^onis
a peccato manente censura, cum probabilis videatur sententia affir­
mans absolutionem a peccato saltem bona fide datam et acceptam esse
validam, quamvis maneat censura, cum peccatum ratione sui non sit
reservatum·'15).

2. De censura reservata, a. Reservatio censurae impedientis receptio­
nem Sacramentorum importat reservationem peccati cui censura ad­
nexa est; verum si quis a censura excusatur vel ab eadem fuit abso­
lutus, reservatio peccati penitus cessat (can. 2246, § 3).
b. Reservatio censurae in particulari territorio vim suam extra illius
territorii fines non exserit, etiamsi censuratus ad absolutionem obti­
nendam e territorio egrediatur; censura vero ab homine est ubique
locorum reservata ita ut censuratus nullibi absolvi sine debitis facul­
tatibus possit (can. 2247, § 2).
c. Si confessarius ignorans vel non attendens reservationem poenitentem a censura ac peccato absolvat, absolutio censurae valet, dum­
modo ne sit censura ab homine aut censura specialissimo modo Sedi
Apostolicae reservata (can. 2247, § 3). Attamen si confessarius „dolose“ a censuris et peccatis reservatis absolvit, ipsa absolutio invalida
est; imo praesumens absolvere ab excommunicatione 1. s. specialis­
simo vel speciali modo Sedi Ap. reservata ipse excommunicatur (can.
2338, § 1).
55. De absolutione censurae danda in foro interno aut externo. In
praxi non raro oritur difficultas, utrum absolutio concedi debeat pro
foro externo an sufficiat pro foro interno. Censura ab homine lata per
sententiam condemnatoriam certo indiget absolutione pro foro ex­
terno, de censura latae sententiae haec notanda sunt:
1. Censura latae sententiae tenet quidem delinquentem, qui delicti
sibi sit conscius, ipso facto in utroque foro (cf. can. 2232, § 1).
Si vero delictum occultum est, de censura in solo foro interno agitur.
Etsi notoria sit censura, sufficit absolutio pro foro interno, dummodo de ab­
solutione concessa publice constet.
Concessio absolutionis praesumitur, si publice notum sit censuratum confes­
sum esse et debitam satisfactionem, si quae necessaria erat, praestitisse.

2. Si absolutio censurae detur in foro externo, utrumque forum affi­
cit i. e. tum coram Ecclesia tum coram Deo censuram aufert; si in
interno, absolutus, remoto scandalo, potest uti talem se habere etiam
in actibus fori externi; sed nisi concessio absolutionis probetur aut
saltem legitime praesumatur in foro externo, censura potest a Supe­
rioribus fori externi, quibus reus parere debet, urgeri, donec absolutio
in eodem foro habita fuerit (can. 2251).
35) Ballerini-Palmieri, VH. 34. Vermeersch-Creusen, III 449. Coronata, IV.
1557.
3

Noldin,

Pe poenis eccl.

LIBER TERTIUS
De poenis in specie et de poenis in singula delicta.

QUAESTIO PRIMA
De excommunicatione.

Articulus primus.

De excommunicatione in genere.
34. Notio. Excommunicatio est censura, qua quis excluditur a com­
munione fidelium cum effectibus qui in canonibus 2259—2267 enume­
rantur, quique separari nequeunt (cf. can. 2257, § 1).
a. Triplex est fidelium communicatio: a. mere interna consistens in fide et
caritate, qua fideles inter se et cum Christo mystice uniuntur; β. mere externa
(in civilibus), quae consistit in actionibus externis profanis, scilicet in fidelium
convictu, colloquio, commerciis etc.; γ. mixta (in divinis) consistens in actioni­
bus religiosis externis, quae ex sua institutione fructum spiritualem internum
producunt ut administratio et susceptio sacramentorum, suffragia Ecclesiae,
quae in sacrificio missae et in aliis publicis officiis pro omnibus fidelibus fun­
duntur, indulgentiae, lam vero communione bonorum mere interna Ecclesia
neminem privat nec privare potest: communione autem externa et mixta homi­
nem inoboedientem et contumacem privare potest et per excommunicationem
reipsa privat.
b. Excommunicatio est omnium poenarum ecclesiasticarum gravissima, qua
nulla est in Ecclesia maior: cum enim omnibus Ecclesiae bonis privet, alias
censuras, quae eisdem bonis solum partialiter privant, virtute in se continet.
Ideo monet concilium tridentinum, ne iudices ecclesiastici hac poena utantur,
nisi quando iam nullum aliud remedium supersit36).
c. Nomine anathematis designatur ipsa excommunicatio, praesertim si cum
sollemnitatibus infligatur quae in Pontificali Romano describuntur37).

35. Discrimen inter excommunicates. Excommunicati alii sunt vi­
tandi, alii tolerati (can. 2258, § 1). Iure antiquo distinguebantur ex­
communicatio maior et minor. Excommunicatio maior omni communi­
catione, mere externa (in civilibus) et mixta (in divinis) privabat ex­
communicatos, ita ut omnes essent vitandi (etiam in vita profana et
136) Sess. 25. n. 3. De reform, et can. 2241, § 2.
S7) Ponti). Pom. p. III. tit. 17. cf. can. 2257, § 2.

De excommunicatione

35

civili). Excommunicatio minor ab iis incurrebatur, qui contra prohibi­
tionem Ecclesiae cum excommunicato vitando communicabant; haec
minor excommunicatio privabat tantum susceptione sacramentorum et
electione passiva ad dignitates et beneficia.
iure codicis distinctio inter maiorem et minorem excommunicationem
non sustinetur, sed accurate determinatur quinam excommunicati vi­
tandi sint etiam in vita sociali profana et quibuscum tolerari possit
communicatio in civilibus.

36. Qui vitandi. Nemo est vitandus, nisi fuerit nominatim a Sede
Apostolica excommunicatus, excommunicatio fuerit publice denuntiata
et in decreto vel sententia expresse dicatur ipsum vitari debere; in­
super ille vitandus est et quidem ipso facto, qui violentas manus in
personam Romani Pontificis iniecerit (cf. can. 2258, § 2 coll. can.
2343, § 1, 1°).
a. Nominatim i. e. expresso nomine vel alio titulo, qui certo personam desi­
gnat, ideoque nomini aequivalet e. g. excommunicamus huius loci decanum.
b. Publice, i. e. eo modo, quo fit legis promulgatio, ergo generatim per edi­
tionem in Actis Apostolicae Sedis.
c. Expresse dicatur ipsum vitari debere. Aliter non est vitandus etsi nominatim
et publice fuerit excommunicatus.
Ergo e. g. non sunt vitandi haeretici et schismatici qui ob ipsorum haeresim
excommunicati et qua tales publice denuntiati sunt, quia nominatim non sunt
excommunicati et denuntiati.

Articulus secundus.

De effectibus excommunicationis.
37. Effectus excommunicationis alii sunt immediati, alii mediati,
prout aut directe ab ipsa excommunicatione derivantur, aut ex facto
quodam posteriore (ergo mediate) proveniunt. Immediati excommuni­
cationis effectus non in omnibus excommunicatis eandem vim exserunt,
sed probe distinguendum est inter simpliciter excommunicatos, inter
excommunicatos post sententiam condemnatoriam vel declaratoriam
(„gerichtsbekannte“) et inter excommunicatos vitandos. Sunt vero ef­
fectus immediate, quibus excommunicati omnibus fere iuribus, quae
membris Ecclesiae conveniunt, privantur, sequentes (can. 2259—
2267):
Excommunicatio privat usu divinorum officiorum, usu passivo sacra­
mentorum et sepultura ecclesiastica, usu activo sacramentorum, publi­
cis Ecclesiae suffragiis etc., communicatione forensi, iurisdictione ec­
clesiastica, capacitate acquirendi beneficii etc., fructibus beneficii etc.
vel ipso beneficio etc., communicatione civili.
Effectus immediati excommunicationis comprehenduntur versiculo:
Res sacrae, ritus, communio, crypta, potestas
praedia sacra, forum, civilia iura vetantur.

36

De poenis ecclesiasticis

58. I. Privat usu divinorum officiorum, i. e. excommunicatus qui­
libet caret iure assistendi divinis officiis (cf. can. 2259, § 1).
Codex dicit: „Excommunicatus quilibet caret iure . . .“ Quia prae­
terea non praecipitur, ut toleratus expellatur, auctores quidam post
Codicem scribentes putant, excommunicatos toleratos non quidem ius.
sed licentiam habere assistendi officiis divinis, imo nec excusari ab
obligatione audiendi Sacrum diebus festis38). Tantum vitandum excu­
satum esse a praecepto assistendi Missae, cum ei prohibeatur assisten­
tia. Ideo doctrina Auctorum, quae excommunicato sub peccato (imo
sub gravi) interdicebat assistentiam in officiis divinis, multo mitior
facta est311).
Habet tamen ius assistendi praedicationi verbi Dei (cf. van. 2259,
§ 1). Hac enim sperandum est fore ut delinquens ad relinquendam con­
tumaciam inducatur.
a. Nomine divinorum officiorum intelliguntur functiones potestatis
ordinis, quae de instituto Christi vel Ecclesiae ad divinum cultum or­
dinantur et a solis clericis fieri queunt (can. 2256, 1°), ut sacrificium
missae, publica oratio, processio, cantus horarum, benedictiones, quae
publice et sollemniter fiunt in ecclesia ut benedictio olei, candelarum,
palmarum, exsequiae defunctorum etc., non autem eae functiones, quae
privata devotione peraguntur ut orare, venerari imagines vel reli­
quias etc.
Potest ergo excommunicatus tempore, quo non celebrantur officia divina,
ecclesiam ingredi ibique privatim orare, sive seorsim in distincto loco sive etiam
in eodem loco cum aliis: privatim enim orando cum aliis non communicat.
Sacerdos excommunicatus officium divinum privatim recitare potest et proinde
ad illud recitandum etiam tenetur.

b. Si passive assistat toleratus, non est necesse ut expellatur; si
vitandus, expellendus est,aut, si expelli nequeat, ab officio cessandum,
dummodo id fieri possit sine gravi incommodo (can. 2259, § 2).
Si excommunicatus vitandus missae assistit et expelli nequit, sacerdos, non­
dum incepto canone, Missam abrumpere debet; si canonem iam inchoavit, aut
Missam abrumpere aut ceteris abeuntibus eam prosequi potest. Si iam consecra­
vit, solo ministro remanente, sacrificium usque ad communionem prosequi et
reliqua vel in sacristia vel in alio loco decenti perficere debet.

c. Ab assistentia activa, quae aliquam secumferat participationem in
celebrandis divinis officiis, repellatur non solum vitandus, sed etiam
quilibet post sententiam declaratoriam vel condemnatoriam aut alioquin notorie excommunicatus (cf. can. 2259, § 2).
Ergo repelli deberet non tantum notorie excommunicatus clericus si e. g.
Missam celebrare vel diaconum agere sed etiam laicus qui tamquam minister
ad altare servire vel organum ad functionem liturgicam pulsare vellet.

59. II. Privat susceptione (usu passivo) Sacramentorum et sepul­
tura ecclesiastica.
1. Nec potest excommunicatus Sacramenta recipere; imo post senM) Vermeersch-Creusen, III. 261.
,e) Coronata I. c. IV. 1772. cf. imprimis notam 4.

De excommunicatione

37

tentiam declaratoriam aut condemnatoriam nec Sacramentalia (can.
2260. § 1).
a. Excommunicatus sive toleratus sive vitandus Sacramenta valide
recipit, etiam poenitentiam: Ecclesia enim excommunicatum nequit
reddere inhabilem ad Sacramenta valide suscipienda.
a. Si excommunicatus ad Sacramentum poenitentiae mala fide accedit, abso­
lutio non propter censuram sed propter defectum dispositionis invalida est;
quodsi bona fide accedit, Sacramentum poenitentiae validum est: confessarius
enim non privatur jurisdictione.
β. Usus Sacramentalium excommunicatis non prohibetur nisi post sententiam
declaratoriam aut condemnatoriam, sed preces Ecclesiae excommunicatis eis
utentibus non assistunt: carent ergo fructu, qui provenit ex precibus Ecclesiae.

b. Licite autem Sacramenta neque excommunicatus toleratus neque
vitandus recipit; quare ea recipiens graviter peccat, nisi ignorantia vel
metus gravis damni sive spiritualis sive temporalis excuset. Obligatio
enim servandi censuram non urget cum gravi incommodo.
a. Excommunicatus ergo absque causa excusante nullum Sacramentum (ne
poenitentiam quidem), exsistente vero causa excusante omnia Sacramenta
(etiam eucharistiam) licite suscipere potest.
β. Ex his patet non solum excommunicatis vitandis administrari non posse
Sacramenta, priusquam ab excommunicatione absoluti fuerint, sed neque
haereticis vel schismaticis, qui post usum rationis publice in secta haeretica vel
schismatica vixerunt, antequam abiurata haeresi veram fidem professi sint.

2. Ecclesiastica sepultura privantur, nisi ante mortem aliqua dede­
rint poenitentiae signa, excommunicati post sententiam condemnatoriam vel declaratoriam (cf. can. 2260, § 2 coll. can. 1240, § 1, 2°).
Cadaver excommunicati vitandi qui, contra canonum statuta, sepul­
turam in loco sacro obtinuit, si fieri sine gravi incommodo queat, exhumandum est, obtenta licentia Ordinarii, et in loco profano de quo
in can. 1212 reponendum (cf. can. 1242 coll. 1214, § 1).
n. Sepultura excommunicati post sententiam declaratoriam vel con­
demnatoriam violatur ecclesia vel coemeterium (cf. can. 1172, § 1, 4°
et can. 1207).
Ergo si ante mortem dederit signa poenitentiae excommunicatus post senten­
tiam declaratoriam vel condemnatoriam in loco sacro sepeliri nequit, nisi prius
absolvatur; excommunicatus vero ante sententiam in loco sacro sepeliri potest,
etsi ab excommunicatione non absolvatur, decet autem, ut prius absolvatur.

b. Excluso ab ecclesiastica sepultura deneganda quoque sunt tum
quaelibet Missa exsequialis, etiam anniversaria, tum alia publica offi­
cia funebria (can. 1241).
Ad quaestionem, quomodo se gerere debeat parochus, si quis censura inno­
datus obierit, ut propterea carere deberet sepultura ecclesiastica, si vero minis
gravibus pertinaciter exigantur exsequiae et ipsa sepultura ecclesiastica, re­
spondit S. Poenitentiaria 15. dec. 1860: „Curandum, ut cuncta ad normam
sacrorum canonum fiant; quatenus vero absque turbarum et scandali pericuk»
id obtineri nequeat, parochus neque per se neque per alios sacerdotes ad exse­
quias et ad sepulturam ullo modo concurrat40).

«') Cf. Acta S. Sedis 1. p. 563 n. 21.

38

üe poenis ecclesiasticis

40. III. Privat administratione (usu activo) Sacramentorum, i. e.
prohibetur excommunicatus licite Sacramenta et Sacramentalia confi­
cere et ministrare salvis exceptionibus quae sequuntur (can. 2261,
§1)·
1. Ab excommunicato tolerato ante sententiam condemnatoriam aut
declaratoriam fideles possunt ex qualibet iusta causa Sacramenta et
Sacramentalia petere, maxime si alii ministri desint, et tunc excommunicatus requisitus potest eadem ministrare neque ulla tenetur obliga­
tione causam a requirente percontandi (cf. can. 2261, § 2).
Ergo excommunicatus toleratus illicite administrat Sacramenta, si ipse non
rogatus ultro administration! se ingerit; quodsi a fidelibus rogatur, ratione ex­
communicationis licite Sacramenta administrat, illicite autem id facit, si est in
statu peccati.
Ergo rogatus, quin et recte praesumens fideles rogaturos esse (ut si die festo
non adesset alius sacerdos, qui Missam celebraret), potest Missam celebrare.
Nec fideles speciali ratione indigent, ut Sacramenta ab eo petant, sed sufficit
quaelibet iusta causa v. g. ne differendus sit baptismus; si fidelis vult confiteri,
ut maiore cum animi puritate ad s. synaxim accedere possit, vel ut dubium con­
scientiae sibi solvat; si quis communionem cotidianam non vult omittere...41)

2. Ab excommunicatis vitandis necnon ab aliis excommunicatis,
postquam intercessit sententia condemnatoria aut declaratoria, fideles
in solo mortis periculo possunt petere tum absolutionem sacramentalem etiamsi praesens sit sacerdos approbatus (cf. can. 882), tum etiam,
si alii desint ministri cetera Sacramenta et Sacramentalia (cf. can.
2261, §3).
Ergo in hoc casu (si desint alii) excommunicatus post sententiam condemna­
toriam aut declaratoriam non solum poenitentiam sed etiam eucharistiam et ex­
tremam unctionem licite administrat ne moribundus tanto praesidio privetur.
Extra hunc casum illicite administrat Sacramenta nisi ipse grave incommodum
pateretur, quia Ecclesia non obligat cum tanto incommodo (periculi mortis, in­
famiae, gravis iacturae bonorum), poenitentiam vero ne valide quidem admini­
strat, quia jurisdictione caret (cf. can. 873, § 3).
Parochus (et loci Ordinarius) per sententiam excommunicatus non tantum
illicite sed etiam invalide assistit matrimonio neque potest alii sacerdoti licen­
tiam dare ut valide assistat (cf. can. 1095).

41. IV. Privat publicis Ecclesiae suffragiis etc. Excommunicatus non
fit particeps indulgentiarum, suffragiorum, publicarum Ecclesiae pre­
cum (can. 2262, § 1).
Non prohibentur tamen:
1. Fideles privatim pro eo orare;
2. Sacerdotes Missam privatim ac remoto scandalo pro eo appli­
care; sed si sit vitandus, pro eius conversione tantum (can. 2262, § 2).
a. Distinguuntur suffragia publica et privata. Publica seu communia
ea dicuntur, quae fiunt nomine Ecclesiae ab eius ministris; privata
dicuntur, quae fiunt proprio fidelium nomine. Privantur ergo excom­
municat!, etsi in statu gratiae sint, fructibus, qui fidelibus proveniunt
41 ) Ver meer sch-Creusen, IU. 463.

De excommunicatione

39

ex Missae sacrificio, ex recitatione officii, ex publicis Ecclesiae preci­
bus et ex indulgentiis. Privatae autem orationes etiam pro excommu­
nicatis fieri et bona opera eis donari possunt.
b. Utrum his suffragiis priventur solum vitandi an etiam tolerati.
valde controvertebatur. Quaestio, quae potissimum ad Missae sacri­
ficium eiusque applicationem refertur, in hunc modum nunc soluta est:
privatim ac remoto scandalo sacerdotes licite Missam applicant pro
excommunicato tolerato pro vitando ne privatim quidem, nisi pro eius
conversione'1213
). Aliis suffragiis publicis aeque privantur tolerati ac
vitandi.
c. Quidnam significet: „Missam privatim applicare”, Codex non de­
finit nec auctores conveniunt in hac quaestione. Alii dicunt „privatim
applicare” dicere non fructum ministerialem, sed fructum specialissi­
mum Missae, tanquam suffragium privatum, applicare; alii affirmant
privatim applicare idem esse ac Missam privatam applicare, exclusis
missis conventualibus, parochialibus, sollemnibus; alii „privatim appli­
care” declarant pro missa, quae caret externa sollemnitate et de qua
non publicatur, pro quo applicetur. Praeferenda videtur illa sententia,
quae „secundum propriam verborum significationem” (can. 18) termi­
num „privatim applicare” accipit pro occulta vel secreta applicatione
Missae43). ,,Remoto scandalo” hoc inciso legislator omne spirituale
damnum fidelium excludere vult,qui forte opinentur sacerdotem pro
excommunicato applicare motivis minus bonis, ut esset avaritia vel
favor censurato praebendus.

42. V. Privat communicatione forensi. Removetur excommunicatus
ab actibus legitimis ecclesiasticis intra fines suis in locis iure definitos;
nequit in causis ecclesiasticis agere nisi ad normam can. 1654; prohi­
betur ecclesiasticis officiis seu muneribus fungi, concessisque antea ab
Ecclesia privilegiis frui (can. 2263). Normam can. 1654 vide paulo
inferius sub n. 2.
1. Nomine actuum legitimorum ecclesiasticorum significantur: munus
administratoris gerere bonorum ecclesiasticorum; partes agere iudicis,
auditoris et relatoris, defensoris vinculi, promotoris iustitiae et fidei,
notarii et cancellarii, cursoris et apparitoris, advocati et procuratoris
in causis ecclesiasticis; munus patrini agere in sacramentis baptismi
et confirmationis; suffragium ferre in electionibus ecclesiasticis; ius
patronatus exercere (cf. can. 2256, 2°).
a. Excommunicatus (nisi sit vitandus) privatur communicatione forensi tan­
tum in foro ecclesiastico non autem in foro civili.
b. Sententia iudicis excommunicati post sententiam condemnatoriam vel de­
claratoriam non tantum illicita sed etiam invalida est, quia caret jurisdictione
(cf. can. 2264).
c. Ad munus patrini in sacramento baptismi licite admitti nequit excommuncatus propter notorium delictum, etiamsi sententia non intercesserit (cf. can.

12 ) De Sacramentis n. 178.
13) Coronata IV. 1775; Wernz-Vidal VII 278: Vermeersch-Creusen HI. 46-1

40

De poenis ecclesiasticis

766, 2°); excommunicatus autem sententia condemnatoria vel declaratoria non
potest valide esse patrinus in sacramentis baptismi et confirmationis (cf. can.
765, 2° et can. 795, 2°).
d. In electionibus ecclesiasticis suffragium excommunicati post sententiam dedaratonam vel condemnatoriam nullum est: si talis excommunicatus scienter
ad electionem admissus fuerit ipsa electio est invalida (cf. can. 167, § 1, 3° et
§2).
e. Ius patronatus exercere nequit excommunicatus tantum post sententiam
condemnatoriam vel declaratoriam neque tunc uti potest privilegiis iuris patro­
natus (cf. can. 1470, § 4); iure praesentandi autem prohibetur quilibet excom­
municatus, actus tamen praesentationis nullus non est, nisi positus fuerit ab
excommunicato post sententiam vel ab excommunicato vitando (cf. can. 2265).

2. Excommunicatis vitandis aut toleratis post sententiam declara­
toriam vel condemnatoriam permittitur ut per se ipsi agant tantum­
modo ad impugnandam iustitiam aut legitimitatem ipsius excommuni­
cationis; per procuratorem, ad aliud quodvis animae suae praeiudicium avertendum; in reliquis ab agendo repelluntur (can. 1654, § 1).
Alii excommunicati generatim stare in iudicio queunt (can. 1654,
§2).
3. Excommunicatus post sententiam declaratoriam vel condemnato­
riam non solum prohibetur frui privilegiis antea ab Ecclesia concessis
sed nequit praeterea privilegium ullum Sedis Apostolicae valide con­
sequi, nisi in pontificio rescripto mentio de excommunicatione fiat
(cf. can. 2265, §2)44*).

45. VI. Privat iurisdictione ecclesiastica, cuius quidem exercitium
est praecipua cum fidelibus communicatio.
Actus jurisdictionis tam fori externi quam fori interni positus ab ex­
communicato est illicitus; et, si lata fuerit sententia condemnatoria
vel declaratoria, etiam invalidus, excepto casu, quo moribundus ab
excommunicato petit sacramentalem absolutionem; secus est validus,
imo etiam licitus, si a fidelibus petitus sit ad normam mem. can. 2261,
§2 (can. 2264)4δ).
a. Per sententiam excommunicatus invalide matrimonio assisteret vel conce­
deret licentiam assistendi alii sacerdoti non quidem quia caret iurisdictione ec­
clesiastica, cum haec assistentia vel concessio licentiae assistendi non sit actus
jurisdictionis, sed quia expresse stabilitum est can. 1095 (cf. supra n. 40).
b. Praelatus excommunicatus valide recipit professionem religiosam, quia ad­
missio professionis non est proprie actus jurisdictionis, sed est usus superioritatis, quae praelato ratione officii sui competit; alias nec laicus nec femina pos­
set admittere professionem445).
c. In quolibet iudicii statu et gradu, dummodo ante sententiam definitivam ex­
ceptio excommunicationis opponi potest; imo si agatur de excommunicatis
vitandis, aut toleratis contra quos sententia condemnatoria vel declaratoria lata
fuerit, ii ex officio semper excludi debent (cf. can. 1628, § 3).
44) Cf. infra n. 44.
**) Cf. supra n. 40 sub 2 et 1.
4e) Cf. Schmalzgrueber n. 167 ss.

De excommunicatione

41

44. VII. Privat capacitate acquirendi beneficii etc. Quilibet excom­
municabis:
1. Prohibetur iure eligendi, praesentandi, nominandi;
2. Nequit consequi dignitates, officia, beneficia, pensiones eccle­
siasticas aliudve munus in Ecclesia;
3. Promovere nequit ad ordines.
Actus tamen positus contra praescriptum nn. 1, 2, non est nullus,
nisi positus fuerit ab excommunicato vitando vel ab alio excommu­
nicato post sententiam declaratoriam vel condemnatoriam; quod si
haec sententia lata fuerit, excommunicatus nequit praeterea gratiam
ullam pontificiam valide consequi, nisi in pontificio rescripto mentio
de excommunicatione fiat (cf. can. 2265).
«. Si ergo pro excommunicato vitando vel post sententiam petitur dispensatio
ab impedimento matrimonii, rescriptum dispensationis S. Sedis (non item re­
scriptum dispensationis Episcopi), sive conceditur in forma gratiosa sive in
forma commissoria, ipso iure nullum esset nisi contineret mentionem de excom­
municatione. lam vero ad praecavendam hanc nullitatem in rescriptis apostolicis, apponi solet absolutio ab excommunicatione ad effectum (n. 29. g.)47).
β. Si haec absolutio in forma commissoria ipsi delegato committitur, orator
prius absolvi et postea dispensari debet, ut valida sit dispensatio. Haec abso­
lutio non aufert censuram, sed unum solum effectum censurae manente ipsa cen­
sura cum aliis effectibus.
7. Ante Codicem excommunicatus quilibet ipso iure inhabilis erat ad obti­
nenda quaevis rescripta Sanctae Sedis sive gratiae sive iustitiae, quae proinde
non obtenta prius absolutione ab excommunicatione ad effectum nulla erant48).
Nunc gratiae et dispensationes omne genus a Sede Apostolica concessae etiam
censura irretitis validae sunt, nisi lata est sententia declaratoria vel condemna­
toria (cf. can. 36, § 2).

45. VIII. Privat fructibus beneficii etc. vel ipso beneficio etc.
Post sententiam condemnatoriam vel declaratoriam excommunicatus
manet privatus fructibus dignitatis, officii, beneficii, pensionis, mune­
ris, si quod habeat in Ecclesia; et vitandus ipsamet dignitate, officio,
beneficio, pensione, munere (can. 2266).

46. IX. Privat communicatione civili. Communionem in profanis cum
excommunicato vitando fideles vitare debent, nisi agatur de coniuge,
parentibus, liberis, famulis, subditis, et generatim nisi rationabilis
causa excuset (can. 2267.
Ergo per se fideles cum vitando nec contrahere, nec commercia habere, nec
cohabitare, nec familiariter conversari possunt. Cum tamen quaelibet rationa­
bilis causa excuset, in praxi hic excommunicationis effectus vix unquam obti­
nebit A iure autem haec poena, etsi forte, uti opinabantur recentes auctores
(Lehmkuhl, Ballerini) etiam quoad vitandos in desuetudinem abierit, nunc denuo
statuitur.
47) Cf. De Sacramentis n. 617.
*8) C. Dilectus 26. De rescriptis (I. 3). C Ipso iure 1. De rescriptis (1. 3).
in IV0.

|

De poenis ecclesiasticis

42

47. Causae excusantes, ob quas cum vitando in civilibus communi­
care licet, ab antiquis auctoribus admittebantur quae hoc versiculo
continentur:
Utile, lex, humile, res ignorata, necesse;

Haec quinque solvunt anathema, ne possit obesse.
a. Utile significat utilitatem spiritualem vel temporalem communi­
cantis, excommunicati vel tertii, quae aliter procurari commode non
potest.
b. Lex significat matrimonium, vi cuius coniuges, quorum alteruter
vitandus sit, mutuo communicare possunt, non solum quoad debitum
coniugale, sed etiam quoad cohabitationem, mensam et domesticam
conversationem.
c. Humile significat subjectionem; ideo communicare possunt filii
cum parentibus, famuli cum dominis, subditi cum superioribus vitandis.

d. Res ignorata significat ignorantiam sive iuris sive facti, modo
non sit affectata. Ut quis prohibeatur communicare cum vitando, non
solum scire debet ipsum esse excommunicatum, sed etiam ipsum esse
vitandum.
e. Necesse significat quamcumque notabilem necessitatem sive spi­
ritualem sive corporalem communicantis, vitandi vel tertii. Haec causa
excusans in prima iam continetur, praeterquam quod ex mente quorundam auctorum sola utilitas temporalis vitandi non excuset, sed re­
quiratur necessitas, atque ideo addita est haec quinta causa necessi­
tatis temporalis.

48. Effectus mediati excommunicationis illi dicuntur, qui non ex
ipsa excommunicatione, sed ex culpa ab excommunicato propter ex­
communicationem commissa oriuntur. Eiusmodi effectus potissimum
numerantur:
a. Irregularitas, quae oritur ex violatione censurae: excommunicabis
enim, qui culpabiliter actum ordinis clericis in ordine sacro constitutis
reservatum ponit, irregularis fit ex delicto (cf. can. 985, 7°).

b. Suspicio haeresis; qui obdurato animo, per annum insorduerit
seu contumaciter perstiterit in censura excommunicationis, est de haeresi suspectus (cf. can. 2340, § 1), quia de potestate Ecclesiae et de
Sacramentis, quorum susceptionem omittit, male sentire praesumitur49).

49. Quale peccatum sit communicare cum excommunicato, a. Cum
excommunicato communicare in divinis i. e. permittere ut active par­
ticipet in officiis divinis mortale est, nisi parvitas materiae excuset.
Clerici scienter et sponte in divinis cum excommunicato vitando
communicantes et ipsum in divinis officiis recipientes, ipso facto incur49) Concilium trid.

sess. 25. c. 3. De reform.

De excommunicatione

43

runt in excommunicationem Sedi Apostolicae simpliciter reservatam
(cf. can. 2338, § 2).
b. Cum excommunicato communicare in civilibus, etiam sine iusta
causa, per se veniale peccatum non excedit.
c. Communicare cum excommunicato in crimine criminoso mortale
peccatum est. in crimine criminoso cum excommunicato communicare
dicitur, qui cum eo communicat in illo ipso crimine, propter quod excommunicatus est, ei auxilium vel favorem praestando.
Sic si quis excommunicato propter retentionem boni ecclesiastici auxilium vel
favorem praestaret, ne bonum Ecclesiae restituat, cum eo in crimine criminoso
communicaret.

Impendentes quodvis auxilium vel favorem excommunicato vitando
in delicto propter quod excommunicatus fuit ipso facto incurrunt in
excommunicationem Sedi Apostolicae simpliciter reservatam . cf. can.
2338, § 2).
Nota. Codex iuris canonici magis evolvens Ius Romanum et Ius Decretalium
delicta eorumque poenas enumerat secundum ordinem bonorum, quae per sin­
gula crimina laeduntur. Ob practicas rationes sequemur ordinem in Constitu­
tione „Apostolicae Sedis" servatum, in qua excommunicationes secundum gra­
dum reservationis comprehenduntur. Erat illa collectio utique practica pro stu­
diosis theologiae moralis et pro confessariis, quia ipsis statim censuras prae
oculis ponebat cum indicatione reservationis earundem50). Ex eadem practica
ratione excommunicationes breviter explicantur, quae rarius, fusiore calamo
eae, quae facilius contrahi solent a fidelibus.

Articulus tertius.

De excommunicationibus specialissimo modo Apostolicae
Sedi r eservatis.
Ad primam seriem 4 (5) excommunicationes pertinent. Incurrit
hanc severissimam poenam ipso facto:

50. I. Qui species consecratas abiecerit vel ad malum finem abduxe­
rit aut retinuerit (cf. can. 2320).

Species consecratas i. e. unam vel plures hostias consecratas vel
etiam tantum particulas consecratas vel vinum consecratum.

Actiones prohibitae sunt: abiicere, ad malum finem abducere, ad
malum finem retinere.
Ergo si fur volens auferre pyxidem deauratam e tabernaculo, ponat hostias
consecratas in pyxide contentas super pallam in tabernaculo, non incurrit cen­
suram. Pia muliercula, quae ponit hostiam quam in sacra synaxi accepit, in
libro devotionis ut eam secum domum portet eo fine, ut Christum Dominum sub
sacris speoiebus domi adorare possit, non incurrit excommunicationem.
Ergo non solum qui hostiam consecratam abduxit sed etiam qui eam quam
Coronata

IV. n. 1854.

44

De poenis ecclesiasticis

forte ab alio accepit tantummodo retinet ad malum finem e. g. ut inserviat ad
iocum sacrilegum hac censura plectitur.

Nota. Aliae poenae in hoc delictum:
Delinquens est suspectus de haeresi, est ipso facto infamis, si cleri­
cus praeterea est deponendus (cf. can. 2320).

51.11. Qui violentas manus in personam Romani Pontificis iniecerit
(cf. can. 2343, § 1).
Quantum ad actiones prohibitas v. infra n. 88.
Nota. 1. Praeterea delinquens est ipso facto vitandus, est ipso iure
infamis, si clericus, est degradandus (cf. can. 2343, § 1).

2. Haec censura ab aliis differt quod percussorem efficiat vitandum,
dummodo certe constet percussorem in excommunicationem incidisse.
52. 1Π. Absolvens vel fingens absolvere complicem in peccato turpi;
idque etiam in mortis articulo, si alius sacerdos, licet non approbatus
ad confessiones, sine gravi aliqua exoritura infamia et scandalo, pos­
sit excipere morientis confessionem, excepto casu quo moribundus
recuset alii confiteri (cf. can. 2367, § 1).
Eandem excommunicationem non effugit absolvens vel fingens ab­
solvere complicem qui peccatum quidem complicitatis, a quo nondum
est absolutus, non confitetur, sed ideo ita se gerit, quia ad id a com­
plice confessorio sive directe sive indirecte inductus est (can.
2367, §2).
a. Sedulo distingui debet ablatio iimsdictionis in propniirm complicem et
poena excommunicationis in absolventem proprium complicem lata; fieri enim
potest, ut invalida sit absolutio, quin incurratur excommunicatio, et incurratur
excommunicatio, ubi valida est absolutio51).
b. Ad declarandam hanc censuram tria exponenda surrt: «. notio complicis;
β. notio peccati turpis, a quo sacerdos complex impune absolvere nequit; γ. actio
absolvendi, ob quam incurritur excommunicatio.

53. Complex in peccato turpi. 1. Complex dicitur, qui cum alio
idem peccatum (turpe) committit, quicunque ille sit.
a. Hinc non habetur proprie complicitas, si sacerdos peccet cum dormiente,
ebria, amente, invita: lex enim loquitur de complicitate formali, ad quam utriusque partis in idem peccatum consensus requiritur.
b. Ad incurrendum casum complicitatis requiritur complicitas immediata in
ipsa actione turpi, non sufficit cooperatio, quantumvis proxima, ad peccatum
turpe alterius.
c. Ergo nomine complicis intelligitur non solum femina, sed etiam vir vel
puer, etsi nondum puber, quin etiam persona, quacum sacerdos ante susceptum
sacerdotium peccavit5-).

2. Peccatum turpe intelligitur quodvis peccatum contra sextum praeBl) Cf. De Sacramentis n. 370 sq.
M) S. Poenitent. 22. ian. 1879.

De excommunicatione

45

ceptuni, quamvis non sit copula consummatum, dummodo sit ex utra­
que parte certum, grave et externum.
a. Ergo complicitatis peccatum constituit etiam solus tactus turpis vel aspec­
tus vel colloquium inhonestum, dummodo sit ex utraque parte mortale pecca­
tum53*5
).5
b. Non requiritur, ut uterque operetur ut in mutuis tactibus et colloquiis, sed
sufficit, ut unus tantum operetur e. g. unus alterum turpiter tangat et hic con­
sentit consensumque exterius manifestet. Consensum autem exterius iam
manifestare censetur, qui externe non resistit.
c. Ergo non habetur complicitatis peccatum in sequentibus casibus:
«. Si commissa sint solum peccata venialia sive ex parvitate materiae sive
ex imperfectione actus. Verum ne a venialibus quidem in materia turpi com­
missis confessarius suum complicem unquam absolvat, etsi non careat ad hoc
jurisdictione.
β. Si peccata commissa quoad actum externum sint tantum venialia e. g. con­
trectatio manus, etsi interno affectu gravia sint.
γ. Si peccata commissa sint mere interna exterius non manifestata.
δ. Si peccata sint dubia sive dubio facti sive dubio iuris, ut si dubitet, an
graviter peccaverit, an turpiloquia canone 2367 comprehendantur.

54. Absolventes complicem excommunicationem incurrunt:

1. Si absolvunt aut saltem absolvere simulant seu fingunt.
a. Post tot declarationes S. Sedis certum est etiam eos excommunicationem in­
currere, qui solum fingunt se absolvere5-1); CIC ne speciem quidem dubii relin­
quit. Quare contraria s. Alphonsi sententia (n. 556) nequit amplius tuto doceri.
Cum ad simulationem seu potius dissimulationem requiratur, ut poenitens, qui
se absolvi existimat, in errorem inducatur, excommunicationem non incurrit
sacerdos, qui poenitentem, hac de re monitum, cum sola benedictione dimittit.
b. Qui ergo complicem in confessione solum audit, sed non absolvit neque
absolvere fingit, grave quidem peccatum committit, quia ipsa etiam exceptio
confessionis sacerdoti complici prohibita est, at censuram non incurrit.

2. Si absolvunt ab ipso peccato complicitatis nondum directe remisso
et clavibus subiecto; insuper si confessarii ipsi poenitentem ad pecca­
tum complicitatis non declarandum sive directe sive indirecte induxe­
rint et sic indirecte absolverint65).
a. Qui ergo absolvit complicem, qui complicitatis peccatum non declarat, etsi
poenitens culpabiliter illud taceat et confessarius id sciat, censuram non in­
currit58), modo complicem ad id faciendum non induxerit; item si poenitens
peccatum iam remissum iterum confiteatur.
b. Directe confessarius inducit poenitentem, quando positive et explicite eum
praemonet de celando peccato complicitatis; indirecte eum inducit, quando
suadere conatur poenitenti actionem cum ipso commissam non esse peccatum
aut non esse grave peccatum, ita ut poenitens sibi persuadeat peccatum
non esse declarandum illudque reipsa non declaret57).
c. Indirecte confessarius etiam inducit poenitentem, si ante peccatum ei per­
suadet turpia inter se patranda non esse graviter peccaminosa eumque postea
M) S. Officium 28. maii 1873.
61 ) S. Poenitent. 1. mart. 1878. S. Officium 10. dec. 1883.
55 ) S. Poenitent. 19. febr. 1896.
S. Poenitent. 16. maii 1877.
87) S. Poenitent. 19. febr. 1896.

46

De poenis ecclesiasticis

alia tantum peccata confitentem absolvit vel fingit absolvere. S. Officium'
*)
hoc declarans legem ampliavit, quia in casu descripto poenitens aut non com­
mittit peccatum formale aut certe non datur formalis complicitas. Nihilominus
confessarius poenam incurrit.
d. Ideo probabiliter excommunicationem non incurrit, qui complicem, urgente
praecepto confessionis, si alteri sine periculo gravis infamiae vel scandali con­
fiteri non possit, indirecte tantum a peccato complicitatis absolvit eumque simul
monet de obligatione alteri confessario illud postea confitendi60).

3. Si absolvendo graviter peccant.
a. Cum de gravi peccato certo constare debeat, declarari nequit censura
irretitus sacerdos, qui in quadam mentis perplexitate, item sacerdos, qui sine
advertentia ad complicitatem complicem absolvit.
b. Qui absolvit poenitentem, de quo dubitat, an sit proprius complex, cen­
suram non incurrit, quia non tenetur in rem inquirere cum periculo famae pro­
priae et totius status sacerdotalis.
c. Pariter censuram non incurrit, qui absolvit complicem, a quo neque in
actu peccati nec postea tamquam sacerdos cognitus fuerat, quia non tenetur
manifestare delictum suum cum diffamatione propria et status sacerdotalis. Si
tamen post patratum peccatum tamquam complex et sacerdos cognoscitur, com­
plicem absolvens censuram contrahit.
d. Pariter censuram incurrit absolvens complicem, qui sacerdotem absol­
ventem hic et nunc, quando absolvit, ut complicem non cognoscit.

4. Si extra articulum mortis et extra casum urgentissimae necessitatis
absolvunt. De articulo mortis inferius dicetur, quoad casum urgentissimum non videtur improbabilis sententia eorum, qui docent non incur­
rere censuram sacerdotem, qui usus epikia in casu vere urgentissimo
complicem absolvit: rationabiliter enim praesumi potest noluisse legis­
latorem etiam hos casus sua lege comprehendere00).
Eiusmodi causae sunt:
.
a. Si persona complex annuam confessionem et communionem omittere vel
alias diu a sacramentis abstinere non possit absque gravis infamiae et scandali
periculo, et simul non adsit alius sacerdos, cui confiteri possit.
b. Si persona complex versetur in loco, ubi solus sit confessarius complex,
ipsa vero alio divertere ad quaerendum confessarium non possit, nec spes afful­
geat illuc adventurum esse alium sacerdotem, adeo ut etiam in paschate a
Sacramentis abstinere debeat.

5. In mortis articulo (periculo) complicem absolvens excommuni­
cationem incurrit, si alius sacerdos, licet non approbatus, sine gravi
aliqua exoritura infamia et scandalo possit excipere confessionem, ex­
cepto casu quo moribundus recuset alii confiteri.
Quamvis confessarius complex suum complicem per se ne in mortis quidem
articulo impune absolvere possit, licite tamen eum absovit:
a. Si nullus alius adest vel vocari potest sacerdos, ne simplex quidem.
b. Si alius sacerdos vocari non potest sine gravi scandalo vel infamia sacer­
dotis complicis. Tenetur tamen in hoc casu sacerdos complex periculum scan-68

68 ) S. Offic. 16. nov. 1934, AAS 1934/634. cf. Nouvelle Revue théol. 1935,
184—187.
w) Marc η. 1782 putat absolutionem in hoc casu probabilius esse invalidam.
e0) Cf. Coronata IV. 2086, qui conatur sententiam fulcire per collisionem
praecepti divini faciendae confessionis cum iure humano prohibente absolu­
tionem complicis.

De excommunicatione

47

dali vel infamiae antevertere, si possit, e. g. sub aliquo praetextu abscedendo.
Quod si facere omittat, cum possit, vel si periculum confingit, ubi non est, ab­
solvens censuram incurrit.
c. Si moribundus alteri confiteri recusat, adeo ut timenda sit confessio
sacrilega.
Nota. Etiamsi ab hac excommunicatione in casu urgentiori absolvi possit ad
normam can. 2254, tamen non potest dispensari ab onere recurrendi ad S. Poenitentiariam.

55. IV. Confessarius, qui sigillum sacramentale directe violare prae­
sumpserit (cf. can. 2369).
Sigillum sacramentale est obligatio sub secreto servandi ea omnia
quae ex confessione sacramentali cognita sunt, quorum revelatio sacra­
mentum redderet odiosum.
Quamvis ad sigillum obligantur omnes ad quos notitia sacramentalis
confessionis quomodocumque pervenerit (non tantum confessarius qui
per se et primario tenetur obligatione servandi sigillum) tamen ex­
communicatio manet solum confessarium violantem sigillum.
Confessarius autem poenae obnoxius est sive sit verus sive fictus
seu per errorem existimatus, ergo etiam laicus qui se confessarium
simulat vel pro confessario habetur et cui poenitens bona fide con­
fitetur®1).
Ad incurrendam poenam gravissimam requiritur directa violatio
quae habetur si immediate et per se manifestatur peccatum in confes­
sione accusatum et persona poenitentis. Ut sigillum directe violetur
non est necesse ut persona poenitentis expresse nominetur, sed sufficit
ut ex adiunctis ita perfecte designetur ut certo cognosci possit, neque
requiritur ut audientes sciant confessarium loqui de rebus in confes­
sione auditis dummodo id de facto faciat®2).
Confessarius loquens cum ipso poenitente de iis, quae in confessione
audivit, peccare potest, sed hoc peccatum potius videtur esse usus
scientiae ex confessione acquisitae cum gravamine poenitentis (can.
890, § 1) quam directa laesio sigilli et ideo non plectitur excommu­
nicatione®3).
Cum poena habeat illud praesumpserit quaelibet imputabilitatis im­
minutio ab ea eximit (cf. can. 2229, § 2 et supra n. 7).

55 a. V. Consecrans in Episcopum et consecratus sine canonica
provisione.

Episcopus, cuiusvis ritus vel dignitatis, aliquem, neque ab Apost.
Sede nominatum, neque ab Eadem expresse confirmatum consecrans
in Episcopum et qui consecrationem recepit, etsi metu gravi coacti
**) Contra Hollweck § 276; Cappello, 1. c. n. 189; Cocchi, 1. c. n. 241; Cora­
na Ia IV. 2148.
<5‘J) Cf. De Sacramentis n. 416 sqq.
<’3) Hollweck I. c. § 276; Vermeersch-Creusen 111, 572.

48

De poenis ecclesiasticis

(can. 2229, § 3, 3°) incurrunt ipso facto in excommunicationem Ap.
Sedi specialissimo modo reservatam^3*).
Secundum cn. 2370 consecrans, assistentes, consecratus plectuntur ipso facto
poena vindicativa suspensionis.

Articulus quartus.
De excommunicationibus speciali modo Apostolicae Sedi
reservatis.

Ad secundam seriem pertinent 13 (15) excommunicationes. In­
currunt ipso facto excommunicationem:

56. I. Omnes a Christiana fide apostatae et omnes et singuli haere­
tici aut schismatici (cf. can. 2314, § 1).
1. Apostata est, qui post receptum baptismum a fide Christiana tota­
liter recedit (cf. can. 1325, § 2)«4). Ad excommunicationem incurren­
dam requiritur, ut interna defectio a fide exterius se manifestet, sed
nihil refert, utrum apostata ad aliam sectam religiosam transeat, ad
iudaismum, paganismum, mohamedanismum, an vero nullum cultum
religiosum profiteatur ut athei, deistae, indifferent istae, materialistae,
naturalistae, pantheistae, liberi cogitatores.
Qui aut existentiam aut possibilitatem Christianae revelationis negant, a fide
christiana apostatae sunt et hanc excommunicationem incurrunt. Apostatae non
sunt, qui practician indifferentismum sectantes officia religionis Christianae pe­
nitus negligunt, quia exterius a religione christiana non deficiunt, sed adhuc
inter catholicos computari volunt.

S. OfficiumGi*), 1 jul. 1949, declaravit „christifideles, qui conununistarum doctrinam mate rial isti cam et anti christi an am profitentur et
imprimis qui eam defendunt vel propagant, ipso facto tamquam apo­
statae a fide catholica
*
1 excommunicari.
Eadem poena plectuntur, qui in associationibus partium communistarum
^contra fidem vel Christianos mores pueros et puellas docuerint«6‘‘b).

57. 2. Haereticus est, qui post receptum baptismum, nomen retinens
Christianum pertinaciter aliquam ex veritatibus fide divina et catholica
credendis denegat aut de ea dubitat (cf. can. 1325, § 2). Ad excommu-nicationem incurrendam requiritur, ut haeresis interius concepta
exterius aliquo signo, sive verbo sive facto sive scripto, etsi nemine
M“) S. Officium, die 9 april. 1951. AAS 43 (1951) 217.
w) Cf. De praeceptis n. 28.
AAS 41 (1949 ) 334 Cf. Fabregas, Nomen dantes Communismo. Perio­
dica 38 (1949) 126—139.
e‘b) Monitum S. Officii 18 jul. 1950. AAS 42 (1950) 553.

De excommunicatione

49

praesente vel audiente, manifestetur. At non requiritur, ut haereticus
alicui sectae haereticorum se adiungat, ut sunt protestantes, schismitici in fide errantes, iansenistae, antiinfallibilistae seu veteres catholici.
a. Hanc excommunicationem incurrit etiam ille, qui exercet superstitionem
haereticalem, ut qui arcana cordium vel futuras hominum liberas actiones soli
Deo cognitas divinare conatur per tabulas rotantes, spiritismum et eiusmodi
artes magicas, modo ad haeresim in hoc facto implicitam advertat66).
b. Nunc extra dubium est eum excommunicationem incurrere, qui positive du­
bitat circa veritatem fidei, quia talis habendus est haereticus iuxta definitionem
CIC (cf. can. 1325, § 2). Sed non est delictum excommunicatione plectendum,
si quis interne credens veritati revelatae, externe tantum (verbis vel factis)
fidem denegat. Hoc esset peccatum contra necessariam professionem fidei ex­
ternam, de quo in can. 1325, § 1.
c. Eadem poena plectuntur qui implicite tantum haeresim profitentur, errori­
bus haereticorum per signum aliquod externum assentiendo, etsi neque eorum
sectae se adiungant neque eorum doctrinam in particulari perspectam habeant,
ut si quis de aliquo, quem scit esse haereticum, dicat se credere, quidquid iste
credit, licet eius errores nesciat, vel si quis cum animo assentiendi eius erroribus
alicuius haeretici lectionem vel concionem audiat

d. Ad delictum haeresis requiritur deliberatio et pertinacia i. e. ut quis sciat
aliquem errorem doctrinae Ecclesiae esse oppositum et nihilominus et pravo
voluntatis affectu libere illum etiam externe amplectatur06). Longior temporis
mora non est necessaria ad pertinaciam fundandam07), sufficit ut quis de
fidei doctrina institutus etiam externe renuat credere vel omnem instructionem
omnino respuit438).
e. Quia hanc censuram ii solum incurrunt, qui formalem haeresim commise­
runt, patet fieri posse, ut complures, qui in haeresi educati sunt, ob bonam
ipsorum fidem ab excommunicatione sint immunes. Quodsi ad fidem catholicam
redeant, in foro externo ab excommunicatione absolvuntur, quia censurae iure
notoriae obnoxii sunt; in foro autem interno absolutione ii non indigent, quos
in bona fide fuisse constiterit.
f. Quamvis excommunicatio in apostatas, haereticos, schismaticos lata S. Sedi
sit speciali modo reservata, tamen Ordinarii loci et ex eorum speciali mandato
Vicarii Generales possunt in foro externo delinquentes contra fidem et unita­
tem Ecclesiae absolvere a censura, dummodo delictum, saltem per voluntariam
confessionem („Gestandnis“ cf. can. 1750) censurati ad forum externum iudiciale Ordinarii deductum sit. Ita vero absolutus potest deinde a quolibet coniessario in foro interno sacramental! a peccato haeresis vel apostasiae vel
schismatis absolvi. Praerequiritur ante absolutionem (servatis de iure servan­
dis) inquisitio, utrum absolvendus sit valide baptizatus, scandali reparatio, re­
scissio cuiusvis coniunctionis cum secta, abiuratio erroris, professio fidei (cf.
can. 2314, § 2). Hac de re Odinarii solent peculiaria statuta edere, quae om­
nino servanda sunt80).
g. Ut temporibus turbulentissimis provideatur necessitatibus animarum S. Se­
des interdum extraordinarias facultates concedit reconciliandi apostatas in foro
interno sacramentali. In applicanda hac facultate cautissime procedendum est,
ut vitentur scandalum aliaque gravissima incommoda e. g. si in casu publici
delicti absoluto in foro interno deneganda esset sepultura ecclesiastica Certe

°5)
M)
°7)
°8)
«»)
t

D’Annibale, Commentar, in const. Ap. Sedis n. 31.
Wernz-Vidal VII. 389.
Vermccrsch-Creusen III. 513.
Holl week § 96, nota 1.
Cf. etiam Pontificale Rom. III. Ordo ad reconc. apost. schism, vel haeret

Nokhn, Pe pnen s eecL

50

De poenis ecclesiasticis

et in hac absolutione petenda est abiuratio erroris et professio fidei; instruc­
tiones Ordinariorum de usu facultatis confessariis sunt religiose servandae.
Λ. Qui quoquo modo haeresis propagationem sponte et scienter iuvat, aut qui
communicat in divinis cum haereticis contra praescriptum can. 1258, suspectus
de haeresi est (can. 2316).

Ergo fautores haereticorum, qui eis sive negative sive positive auxilium prae­
stant, ut errores suos facilius diffundere possint, — negative, omittendo scilicet
ea, quae non ex mera caritate sed ex officio fieri debent ad eorum progressus
impediendos, positive i. e. eos verbis (ut haereticos laudantes, commendantes)
aut factis (pecunias praebentes) in spargendis erroribus adiuvando — defen­
sores haereticorum, qui eorum personas vel doctrinas, quatenus haereticae sunt,
tuentur: sunt suspecti de haeresi, dummodo his actionibus sponte et scienter
juvent haeresis propagationem.
Item suspecti de haeresi sunt fideles quovis modo active assistentes seu par­
tem habentes in sacris haereticorum (cf. can. 2316 coll. 1258, § 1). Immo etiam
assistentes praesentia passiva seu mere materiali nisi id fiat civilis officii vel
honoris causa, ob gravem rationem ab Episcopo in casu dubii probandam, in
acatholicorum funeribus, nuptiis similibusque sollemniis (cf. can. 2316 coll.
1258, § 2).
Quoad communicantes cum excommunicato vitando v. infra n. 77.
Normas statutas circa suspectos de haeresi v. infra n. 59.

58. 3. Schismaticus est, qui post receptuto baptismum subesse re­
nuit Summo Pontifici aut cum membris Ecclesiae ei subiectis commumicare recusat (cf. can. 1325, § 2).
Hanc censuram incurrunt: a. qui sive ex malitia sive ex errore subiectionem
Romano Pontifici denegant et ab unitate Ecclesiae se separantes novam Eccle­
siam constituunt vel iam constitutae adhaerent.

b. Qui Romano Pontifici in rebus spiritualibus oboedientiam denegat, eius
spiritualem auctoritatem reficiens, quamvis nulli alteri capiti seu Ecclesiae ad­
haereat et etiamsi cum membris Ecclesiae Romano Pontifici subiectis vellet
manere unitus.
Qui non renuens quidem subesse capiti Ecclesiae Romano Pontifici aliquid
legitime praecipienti vel prohibenti pertinaciter non obtemperat, schismaticus
non est neque huic poenae obnoxius, sed pro gravitate culpae puniendus con­
gruis poenis, censuris non exclusis (cf. can. 2331, § 1).
c. Qui communicare cum membris Ecclesiae recusat, schismaticus est, quia
se separat ab unione Ecclesiae.
Nota. Aliae poenae in apostatas, haereticos, schismaticos (cf. can. 2314, § 1 ) :
a. Nisi moniti resipuerint, priventur beneficio, dignitate, pensione, officio
aliove munere, si quod in Ecclesia habeant, infames declarentur, et clerici, iterata
monitione, deponantur.

b. Si sectae acatholicae nomen dederint vel publice adhaeserint, ipso facto
infames sunt et clerici ipso facto et sine ulla declaratione amittunt quaelibet
officia ecclesiastica et, monitione incassum praemissa, degradentur.

59. II. Suspectus de haeresi, si monitus causam suspicionis non re­
moveat et propterea punitus intra sex menses a contracta poena com­
pletos sese non emendaverit. Hic enim tamquam haereticus habeatur,
haereticorum poenis obnoxius (cf. can. 2315).

De excommunicatione

51

Suspecti de haeresi habendi sunt:
1. Qui quoquo modo haeresis propagationem sponte et scienter iuvat
(cf. can. 2316 et supra n. 57 h);
2. Qui communicat in divinis cum haereticis contra praescriptum
can. 1258 (cf. can. 2316 et supra n. 57 h);
3. Qui matrimonio uniuntur cum pacto explicit© vel implicito ut om­
nis vel aliqua proles educetur extra catholicam Ecclesiam (cf. can.
2319 et infra n. 86) ;
4. Qui scienter liberos suos acatholicis ministris baptizandos offerre
praesumunt (cf. can. 2319 et infra n. 86);
5. Parentes vel parentum locum tenentes qui liberos in religione
acatholica educandos vel instituendos scienter tradunt (cf. can. 2319
et infra n. 86);
6. Qui species consecratas abiecerit vel ad malum finem abduxerit
aut retinuerit (cf. can. 2320 et supra n. 50);

7. Omnes et singuli cuiuscunque status, gradus seu condicionis etiam
regalis, episcopalis vel cardina itiae fuerint, a legibus, decretis, man­
datis Romani Pontificis pro tempore existentis ad Universale Conci­
lium appellantes (cf. can. 2332 et infra n. 63);
8. Qui, obdurato animo, per annum insorduerit in censura excom­
municationis (cf. can. 2340, § 1 et supra n. 48);

9. Omnes, etiam episcopali dignitate aucti, qui per simoniam ad or­
dines scienter promoverint vel promoti fuerint aut alia Sacramenta
ministraverint vel receperint (cf. can. 2371).
60. III. Opere publici iuris facto, editores librorum apostatarum,
haereticorum et schismaticorum, qui apostasiam, haeresim, schisma
propugnant, itemque eosdem libros aliosve per apostolicas litteras nominatim prohibitos defendentes aut scienter sine debita licentia legen­
tes vel retinentes (cf. can. 2318, § 1 et supra n. 116).
Libri sub censura prohibiti sunt duplicis generis: 1. Libri aposta­
tarum, haereticorum et schismaticorum, apostasiam, haeresim, schisma
propugnantes. Triplex igitur condicio ratione obiecti requiritur ad
incurrendam censuram: a. ut sit liber, non solum manuscriptum vel
minoris voluminis libellus; b. ut sit ab auctore apostata vel haeretico,
vel schismatico conscriptus; c. ut apostasiam, haeresim, schisma pro­
pugnet.
a. Ergo excommunicationem non incurrunt: «. qui legit ephemerides™) vel
libellos haeresim propugnantes; β. qui legit librum haeresim propugnantem
ab ethico, iudaco vel ab alio conscriptum, qui proprie neque haereticus neque
apostata sit; '/. qui legit librum haeresim continentem vel eam solum obiter
et paucis defendentem.
τυ) S. Officium 21. apr. 1880.
4·

52

De poenis ecclesiasticis

b. Ex declaratione s. Officii excommunicationem incurrunt, „qui scienter
legunt publicationes periodicas in fasciculos ligatas habentes auctorem haere­
ticum et haeresim propugnantes" 71 ).
c. Ad hanc censuram incurrendam requiritur, ut legenti certo constet (non
solum probabiliter: dicitur enim scienter legentes) auctorem libri esse haere­
ticum eumque haeresim propugnare. Auctorem esse haereticum constare potest
aut ex nomine auctoris, si sit notus haereticus, aut ex indole libri: etenim si
in libro manifesta haeresis pertinaciter propugnatur, satis constat auctorem esse
haereticum vel apostatam; ergo aut ex secta, cui adhaeret, aut ex manifesta
doctrina, quam propugnat.

d. Non requiritur, ut liber ex professo de religione tractet; qui ergo legit
librum profanum e. g. historicum, physicum, philosophicum in quo auctor hae­
reticus haeresim propugnat, excommunicationem incurrit.

2. Libri cuiusvis auctoris per apostolicas litteras nominatim prohi­
biti. Tres condiciones etiam in hoc genere ex parte libri requiruntur:
a. ut per litteras apostolicas, cuiuscunque sint formae: bullae, brevis,
encyclicae, prohibitus sit; b. ut nominatim i.e. expresso proprio eius
titulo; c. ut sub excommunicatione Romano Pontifici reservata prohi­
bitus sit (haec auctorum interpretatio constitutionis Apost. Sedis etiam
nunc valet)72). At nihil refert, cuius sit auctoris et quid contineat.
Ergo huc non pertinent: a. libri per decreta C.S. Officii prohibiti, quia eius­
modi decreta non sunt litterae Apostolicae; b. libri alicuius auctoris in globo
damnati, quia non prohibentur nominatim; c. libri damnati quidem per apo­
stolicas litteras, at non sub excommunicatione reservata.

Nota. Cum impossibile sit, ut confessarius omnia opera haeresim propugnan­
tia cognoscat, occurrente casu interroget poenitentem de argumento libri pravi,
quem legit, atque exinde diiudicet utrum liber haeresim propugnet ideoque sub
excommunicatione prohibitus sit necne.

61. Actiones prohibitae hae sunt:
1. quoad libros apostatarum, haereticorum et schismaticorum, qui
apostasiam, haeresim, schisma propugnant: edere;
2. quoad eosdem libros, aliosve per apostolicas litteras nominatim
prohibitos: defendere, legere, retinere, quae quidem duae ultimae ac­
tiones scienter et sine debita licentia exerceri debent, ut per eas incur­
ratur censura. Ignorantia tamen affectata non excusat ab incurrenda
oensura (cf. can. 2229, § 1 et supra n. 7). De licentia legendi vel
retinendi libros prohibitos alibi dicitur73) ; item quid terminis legere et
retinere in-telligatur74) ; restat ut termini editores et defendentes ex­
plicentur.
a. Editores stricte intelligendi sunt (Herausgeber, Verleger); i. e.
ille, qui libros spargendos curat; solummodo ipse editor censuram inTl) S. Officium 13. jan. 1892.
Cappello, I. c. n. 229 immerito putat opinionem, quae negat necessitatem
prohibitionis sub excommunicatione S. Sedi reservata, quoad futurum probabi­
lem dici posse.
*») Cf. De praeceptis n. 711 sqq.
) Cf. De praeceptis n. 706.
i*

De excommunicatione

53

currit, non vero auctor neque typographus multoque minus qui ad ip­
sam impressionem operam praestant ut typos collocantes et prelum
versantes.
b. Defendentes dicuntur, qui physice vel moraliter impediunt, ne
liber destruatur vel denuntietur, qui suadere conantur librum bonum
esse, doctrinam in eo contentam vel eius eruditionem et scientiam ita
laudant, ut pravae doctrinae approbatio appareat.
a. Ad incurrendam censuram in legentes vel retinentes latam requiritur triplex
cognitio: «. librum esse apostatae vel haeretici aut schismatici, aut illum esse
per litteras apostolicas prohibitum; β. eiusdem lectionem vel retentionem esse
sub excommunicatione prohibitam; γ. si non sit per litteras apostolicas pro­
hibitus, ipsum propugnare haeresim. Sufficit autem, ut haec sciantur aut fama
publica aut a viro fide digno.

b. Legere et retinere sunt actiones distinctae quarum utraque ex se sufficit
ut per eam censura incurratur. Ergo etiam qui librum tantum retinet quin eum
legat poenae obnoxius est. Neque tamen videtur dicendum illum qui librum
tantum retinet ut eufn legat et quamdiu legat duplicem censuram incurrere.
Aliter si etiam post lectionem retineat librum (cf. can. 2244, § 2, 1° et supra
n. 23).

c. Si societates litterariae (Leihbibliotheken) libros sub censura prohibitos
asservant, excommunicationem incurrunt praeter praesidem et bibliothecarium
omnes, qui librorum condominium habent. Bibliothecas autem publicas haec
censura afficere non videtur.

62. IV. Ad ordinem sacerdotalem non promotus, si Missae celebra­
tionem simulaverit aut sacramentalem confessionem exceperit (cf. can.
2322).
Non solum laicus simulans Missae celebrationem incurrit censuram
sed etiam clericus non sacerdos. Videtur ad notionem simulationis
pertinere, ut saltem nonnulli adstantium decipiantur putantes peragi
sacrificium eucharisticum. Ideo videtur aliud peccatum esse si ita
illuditur ritibus et caeremoniis Ss. Missae sacrificii, ut omnes adver­
tant ioca sacrilega proferri ab homine impio.
Aliae poenae: laicus privetur pensione aut munere, si quod habeat in Ecclesia,
aliisque poenis pro gravitate culpae puniatur; clericus vero deponatur (cf. can
2322). In casu simulationis stricte dictae videtur et irregularitas ex delicto
oriri (can. 985, 7°).

65. V. Omnes et singuli cuiuscunque status, gradus seu condicionis
etiam regalis, episcopalis vel cardinalitiae fuerint, a legibus, decretis,
mandatis Romani Pontificis pro tempore exis tent is ad Universale Con­
cilium appellantes (cf. can. 2332).
Personae physicae quaecumque excommunicantur, personae vero morales
(Universitates, Collegia, Capitula aliaeve) incurrunt interdictum speciali modo
Sedi Apostolicae reservatum; appellantes a Pontificis regnantis legibus, de­
cretis, mandatis ad Universale Concilium; non sufficit ergo appellatio ad futu­
rum Pontificem, neque ad Concilium provinciale, sufficit vero appellatio ad
Concilium Universale praesens.

54

De poenis ecclesiasticis

64. VI. Recurrentes ad laicam potestatem ad impediendas litteras
vel acta quaelibet a Sede Apostolica vel ab eiusdem Legalis profecta,
eorumve promulgationem vel exsecutionem directe vel indirecte pro­
hibentes, aut eorum causa sive eos, ad quos pertinent litterae vel acta,
sive alios laedentes vel perterrefacientes (cf. can. 2333).
a. Acta Sedis Apostolicae intelliguntnr tum ea, quae immediate a Romano
Pontifice proficiscuntur, tum ea, quae mediate i. e. a Congregationibus, Tribunali­
bus, Officiis, per quae Romanus Pontifex negotia Ecclesiae universae expedire
solet (cf. can. 7).

b. Legati hic intelliguntur omnes, qui Legati a Romano Pontifice mittuntur:
Legati a latere, Legati cum titulo Nuntii aut Internuntii, etiam Legati qui mit­
tuntur cum titulo Delegati Apostolici; non vero Episcopi qui, ratione sedis,
titulo Legati Apostolici decorantur (cf. can. 270).
c. Excommunicationem incurrunt: «. Recurrentes ad laicam potestatem i. e.
ad eos, qui vere et proprie dicta potestate pollent sive sit iurisdictionis sive
administrativa, ut sunt indices et magistratus; incurritur censura, etsi recur­
rens a laica potestate passus sit repulsam75); fi. Prohibentes promulgationem
vel exsecutionem intelliguntur personae auctoritate praeditae; et videtur sen­
tentia praeferenda, quae tenet incurri excommunicationem, etsi prohibitio effec­
tum non sortiatur, dummodo veri nominis prohibitio intercesserit76); γ. Lae­
dentes i. e. damno gravi afficientes iuxta alios in corpore, iuxta alios etiam in
honore et in bonis fortunae; 5. Perterrefacientes i. e. metu valde gravi afficien­
tes eos ad quos acta S. Sedis directa sunt, sive alios, quibus nempe commissa
est actorum promulgatio vel exsecutio.

65. VII. Qui leges, mandata vel decreta contra libertatem aut iura
Ecclesiae edunt (cf. can. 2334, 1°).
1. Edentes sunt auctores legum, mandatorum, decretorum, qui auc­
toritate condendi leges, mandata, decreta pollent, et qui ad ea con­
denda concurrere debent.
Ergo princeps, qui leges approbat et promulgat, ministri, rectores provin­
ciarum et civitatum, depuiati tum ad comitia imperii tum ad comitia provinciae
et consiliarii locales, qui suffragio suo concurrunt; populus, sicubi suffragio
populi leges condantur.

2. Leges sunt ordinationes universales et perpetuae, quae a suprema
potestate emanant; decreta („Verordnung“) sunt ordinationes item ge­
nerales, quae a competenti potestate e. g. a municipiis emanant; man­
data („Verfiigung, ErlaB“) sunt ordinationes, quae pro personis aut
casibus particularibus feruntur. Huc non pertinent sententiae a indici­
bus latae.
3. Contra libertatem aut iura Ecclesiae: quae verba sensu latissimo
accipienda sunt, adeo ut excommunicationi obnoxii sint, qui leges vel
decreta condunt, quibus ius Ecclesiae quandoque tollitur, restringitur
vel perturbatur, ut ius docendi, condendi scholas cuiusvis disciplinae,
promovendi ad beneficia, publicas supplicationes extra templum in7B) Aliter Chelodi, I. c. n. 70, 1; Cappello, I. c. n. 247; Cerato, 1. c. n. 73 c.
7β) Cappello, 1. c. n. 251; aliter Chelodi, I. c. n. 70, 1; Cerato, 1. c. n. 73 d

De excommunicatione

DD

stituencli, ecclesias, beneficia, pia sodalitia erigendi; iura, quae Eccle­
siae tamquam societati competunt ut ius acquirendi, alienandi, elo­
candi, immunitas cleri a servitio militari.
Aliae poenae: Clerici plectantur poena suspensionis vel privationis ipsius
beneficii, officii, dignitatis, pensionis aut muneris, si qua forte in Ecclesia
habeant; religiosi autem privatione officii et vocis activae ac passivae aliisque
poenis ad normam constitutionum (cf. can. 2336, § 1).

66. VIII. Qui impediunt directe vel indirecte exercitium iurisdictionis
ecclesiasticae sive interni sive externi fori, ad hoc recurrentes ad quam­
libet laicalem potestatem (cf. can. 2334, 2°).
a. Ad tuendam libertatem iurisdictionis ecclesiasticae haec censura statuta
est, quam contrahunt impedientes exercitium iurisdictionis ecclesiasticae. Ex­
communicationem ergo non incurrunt impedientes exercitium potestatis ordinis
ut sacrum facere, Sacramenta administrare, benedicere etc.; incurrunt autem
impedientes eum, qui peragenda committit ea, quae sunt ordinis.
b. Duo ergo ad incurrendam censuram requiruntur: a. ut quis exercitium
iurisdictionis ecclesiasticae (e. g. publicationem, exsecutionem constitutionis
pontificiae) impediat et quidem β. ad hunc finem recurrat ad potestatem lai­
calem.
Ergo non sufficit recursus cum intentione impediendi sed requiritur praeterea
ut recursus suum sortiatur effectum77). Sed perinde est quaenam sit haec laicalis
potestas: indices vel magistratus civiles vel qui supremum tenent populorum
principatum.
Aliae poenae: eaedem ac in numero praecedenti.

67. IX. Sr quis contra praescriptum can. 120 ausus fuerit ad iudicem laicum trahere aliquem ex S. R. E. Cardinalibus vel Legatis Sedis
Apostolicae, vel Officialibus maioribus Romanae Curiae ob negotia ad
eorum munus pertinentia, vel Ordinarium proprium (cf. can. 2341).

Can. 120, § 1, praescribit:

'Clerici in omnibus causis sive contentiosis sive criminalibus apud
indicem ecclesiasticum conveniri debent, nisi aliter pro locis particu­
laribus provisum fuerit.
a. Ergo non incurritur haec poena, si alicubi a S. Sede (per concor­
data) permittatur, ut ecclesiastici ad tribunal laicum trahantur.
In Austria vi concordati causae mere civiles et mere criminales clericorum
coram tribunali laicorum peragi potuerunt. In Germania (quin etiam alibi e. g.
in U. S. Amcricae, Belgio, Gallia)78) privilegium fori sive expresse sive tacite
abrogatum censetur. Attamen etiam in his regionibus, in quibus privilegium
fori quoad ceteros clericos non observatur, secundum mentem Ecclesiae videtur
committi delictum excommunicatione puniendum, si quis proprium Ordinarium
vel aliquem ex S. R. E. Cardinalibus vel Legatis ad laicum iudicem trahat, sal­
tem in causis criminalibus78).
77) Cf. Decisiones Comm, ad authent. interpr. cod. A. A. S. XVIII. (1926), 394.
78) Coronata IV, 1973. Cf. etiam Vermcersch-Creusen I, 242.
78) Vermeersch-Creusen III, 540.

56

De poenis ecclesiasticis

In iis tamen locis, in quibus fori privilegio per Summos Pontifices derogatum
non fuit, si in eis non datur iura sua persequi nisi apud indices laicos, tenentur
singuli prius a competenti auctoritate ecclesiastica veniam petere, ut clericos
in foro laicorum convenire possint.

b. Qui trahit talem personam privilegiatam ad indicem laicum non
ut eam conveniat apud indicem sed alio titulo e. g. tamquam tutorem
vel testem non peccat contra praescriptum can. 120.

c. Qui aliquem ex Officialibus maioribus Romanae Curiae apud iudicem laicum vult convenire non ob negotia ad eorum munus pertinentia
sed ob aliud negotium, non indiget (nisi Officialis maior sit Cardinalis)
venia Sedis Apostolicae sed Ordinarii loci in quo causa peragitur (ergo
Cardinalis Vicarii Urbis, si causa Romae agitur).
Officiales maiores Curiae Romanae sunt Praefecti, Secretarii et Subsecretarii
S. S. Congregationum. Assessor et Commissarius S. Officii; Regens S. Poenitentiariae; Auditores, Promoter iustitiae et Defensor vinculi S. Rotae et Signa­
turae Apostolicae80).

d. Nomine Ordinarii quinam m iure intelligantur v. supra n. 31. c.
Suum quisque Ordinarium (proprium) sortitur sive per domicilium sive per
quasi-domicilium (cf. can. 94, § 1).
Proprius vagi Ordinarius est Ordinarius loci in quo vagus actu commoratur
(cf. can. 94, § 2).
Qui Ordinarium non proprium ad iudicem laicum trahit aliam incurrit ex­
communicationem; cf. infra n. 78.

e. Ad incurrendam poenam „sufficit, ut quis ausu temerario, perso­
nam ex in eodem' canone recensitis conveniat coram laico indice",
nec requiritur, ut persona conventa a iudice *citetur 0®).
68. X. Qui violentas manus iniecerit in personam S. R. E. Cardinalis
vel Legati Romani Pontificis, Patriarchae, Archiepiscopi, Episcopi
etiam titularis tantum (cf. can. 2343, § 2 et 3).
Quantum ad actiones prohibitas v. infra n. 90.

Nota. Qui violentas manus in personam S. R. E. Cardinalis vel Legati Romani
Pontificis iniecerit, praeterea:

a. Est ipso iure infamis.
b. Privetur beneficiis, officiis, dignitatibus, pensionibus et quolibet munere,
si quod in Ecclesia habeat (cf. can. 2343, § 2, 2° et 3°).
f

69. XI. Usurpantes vel detinentes per se vel per alios bona aut iura
ad Ecclesiam Romanam pertinentia (cf. can. 2345).
Tres sunt excommunicationes contra eos latae, qui de bonis ecclesiasticis in­
juste vel illicite disponunt: 1. contra usurpantes vel detinentes bona Ecclesiae
Romanae (series 2. XI.); 2. contra usurpantes bona ecclesiastica cuiuslibet
*>) Cf. AAS I (1908) 20 et 36 sqq.
** ·) Cf. extensivam (non valet retrorsumI) hanc interpretationem can. 2341
authenticam AAS 40 (1948) 301.

De excommunicatione

57

generis (series 3. VII. infra n. 80); 3. contra alienantes bona ecclesiastica sine
beneplacito Apostolico (series 5. III. infra n. 96).

Haec censura (XI) bona et iura Sedis Apostolicae tueri intendit.
Quaenam bona mobilia et immobilia ad Sedem Apostolicam pertineant
nunc temporis discitur imprimis ex Pactis Lateranensibus (11. II.
1929)81). Sunt e. g. Civitas Vaticana, Castrum Gandulphi, statuae,
imagines, codices et similia. lura S. Sedis eodem documento definiun­
tur e. g. ius legationis activae et passivae, ius extraterritorialitatis etc.
Censuram- incurrunt: a. usurpantes, (usu-rapere) i. e. qui rem ad­
huc -in potestate domini exsistentem occupant auctoritative tamquam
jure siibi debitam (non ergo fures et latrones);
b. detinentes, i. e. qui rem habent in sua potestate sive ipsi usurpa­
verint sive ab aliis acceperint.
Nota. Si delinquentes clerici fuerint, praeterea dignitatibus, beneficiis, officiis,
pensionibus priventur atque inhabiles ad eadem declarentur (cf. can. 2345).

70. XII. Omnes fabricatores vel falsarii litterarum, decretorum vel
rescriptorum Sedis Apostolicae vel iisdem litteris, decretis vel rescriptis
scienter utentes (cf. can. 2360, § 1).
a. Crimen falsi per scripturas commissum, quod anteactis saeculis relate ad
litteras pontificias (bullas, encyclicas, brevia) frequentissime in usu erat, hac
censura punitur.
b. Eam incurrunt: a. fabricatores, qui falsas litteras, decreta vel rescripta
Sedis Apostolicae conficiunt („eigentliche Falschung") β. Falsarii, qui in litteris
apostolicis, decretis vel rescriptis, postquam signatae sunt, aliquid addunt,
demunt, mutant, ita ut sensus mutetur („Ver-falschung“) ; γ. iisdem litteris,
decretis vel rescriptis falsis scienter utentes i. e. ad obtinendum effectum in eis
contentum eas exhibentes, etsi effectum non obtineant, sive clerici sive laici sunt

Nota. Clerici hoc delictum committentes aliis poenis praeterea coerceantur,
quae usque ad privationem beneficii, officii, dignitatis et pensionis ecclesiasticae
extendi possunt: religiosi autem priventur omnibus officiis quae in religione
habent et voce activa ac passiva, praeter alias poenas in propriis cuiusque con­
stitutionibus statutas (cf. can. 2360. § 2).

71. XIII. S/ quis per seipsum vel per alios confessorium de sollici­
tationis crimine apud Superiores falso denuntiaverit (cf. can. 2363).
De sollicitatione in confessione confer in volumine De Sacramentis n.
373 sqq.; de obligatione denuntiandi confessarios sollicitantes ibidem n. 378 sq.

Ad incurrendam hanc censuram in falso denuntiantes latam requiri­
tur, ut denuntiatio fiat apud Superiores, ut sit denuntiatio iuridica, non
privata, ut denuntians sibi conscius sit se falso denuntiare confessarium. Iuridica est denuntiatio, si fit S. Officio aut Ordinario loci eiusve
(specialiter) delegato et quidem cum interventu ecclesiastici viri, qui
personam notarii agat nisi ab assistentia notarii Ordinarius dispensaverit^2).
*i) AAS XXI (I929), 209 et 273 seq.
s2) Cf. instructio S. Officii 20. julii 1890, Gasparri J. C. Fontes IV, 1123.

58

De poenis ecclesiasticis

Qui ita denuntiaverit confessarium, nequit ullo in casu absolvi a
censura, nisi falsam denuntiationem formaliter retractaverit, et damna,
si qua inde secuta sint, pro viribus reparaverit, imposita insuper gravi
ac diuturna poenitentia. Formalis retractatio fit iuridica forma coram
S. Officio aut loci Ordinario; si hoc fieri non potest, confessarius re­
tractationem ipse recipiat a poenitente scriptam et subscriptam vel co­
ram duobus testibus ore prolatam.

Insuper falsa delatio, qua sacerdos innocens accusatur de crimine
sollicitationis apud iudices ecclesiasticos, est peccatum (et quidem
unicum) ratione sui reservatum Sanctae Sedi (cf. can. 894)8·'1).
Etiamsi ergo censura non sit contracta (e. g. propter ignorantiam
poenae), manet tamen peccatum reservatum, neque extra mortis peri­
culum et casum urgentiorem absolvi potest sine S. Sedis facultate.

71 a. XIV. Clerici et Religiosi omnes mercaturam seu negotiationem
cuiusvis generis, etiam argentariam exercentes contra praescriptum
can. 142 (cf. S. C. Concilii 22 mart. 1950)'}.
Subiectum prohibitionis sunt: 1. Clerici ritus latini, 2. Religiosi eius­
dem ritus, 3. Sodales in communi viventes sine votis, 4. Sodales Imstitutorum saecularium.
Obiectum prohibitionis (secundum can. 142): 1. Negotiatio proprie
dicta (stricte lucrativa, quaestuosa, mercatura) i. e. emptio rei ea in­
tentione, ut absque sui immutatione vendatur maiore pretio. 2. Nego­
tiatio minus proprie dicta ( industrial is), quatenus est emptio rei ea
intentione, ut post immutationem per conductos famulos factam ma­
iore pretio vendatur2). 3. Negotiatio argentaria (quamvis essentialiter
non differt a negotiatione quaestuosa, tamen ob speciale periculum
nostri temporis explicite affertur) est emptio obligationum et actionum
ea intentione, ut carius vendantur3).
Non vetatur negotiatio artificialis (i. e. venditio rei proprio labore immutatae),
neque oeconomica (i. e. venditio rerum ea intentione emptarum, ut propriae
familiae inserviant quia v. g. sunt superflua aut aliis ex causis).
Nihil refert, utrum Clerici negotiationem vetitam exerceant per se vel per
alios, in propriam vel aliorum utilitatem, propriis bonis vel bonis ecclesiasticis.

Prohibetur „negotiationem exercere", quod significat pluralitatem
actuum moraliter unitorum per intentionem eos continuandi’).
Ergo bis vel ter in minore quantitate vel semel in gravi materia negotiari
nondum videtur delictum excommunicatione plectendum. Neque videtur delic­
tum et consequenter poena multiplicari, nisi habitus interrumpatur voluntaria
emendatione aut sententia indicis5).

s3)
’)
tione,
a)
n)
‘)
3)

Cf. De Sacramentis n. 379.
AAS 42 (1950) 330. Cf. Ahellan, De vetita Clericis et Religiosis negotia­
Periodica 39 (1950) 231—262.
Cf. De Praeceptis n. 588
Cf. De Praeceptis n. 633.
S. Alph. III. 431. Ballerim-Palmied V. 303.
Wernz-Vidal. VI1. 129.

De excommunicatione

59

Poenae contra negotiantes iure Codicis non sunt statutae, nisi fe­
rendae sententiae (cn. 2380). Decretum S. C. C. statuit: 1. excommu­
nicationem latae sententiae S. Sedi speciali modo reservatam; 2. poe­
nam vindicativam degradationis (cn. 2305) in gravioribus casibus
iniungendam; 3. Superiore negotiationem non impedientes destituendi
sunt officio et declarandi inhabiles ad quodlibet regiminis et administralionis munus.

XV. Machinantes contra ecclesiasticam auctoritatem et occupante
officium vel beneficium vel dignitatem sine canonica provisione. (S. C
Concilii 29 jul. 1950).6)

In excommunicationem speciali modo S. Sedi reservatam incurrunt
1. qui contra legitimas ecclesiasticas Auctoritates machinantur aut
eorum potestatem quomodocumque conantur subvertere; — 2. qui
ecclesiasticum officium vel beneficium vel dignitatem sine institutione
vel provisione canonica, ad normam ss. canonum facta, occupat vel
in eadem sinit illegitime inunitti vel eadem retinet; — 3. qui in crimi­
nibus n. 1. et n. 2. declaratis quovis modo, directe vel indirecte, par­
tem habent.

Articulus quintus.

De excommunicationibus simpliciter Apostolicae
Sedi reservatis.
Tertia series continet undecim excommunicationes. Contrahunt ips<
facto excommunicationem':

72. 1. Quaestum facientes ex indulgentiis (cf. can. 2327).
Quaestum facere dicitur, qui accepto pretio aliquid lucratur, et quidem con­
cedendo indulgentias solventibus pecuniam, item publicando vel publicari
iubendo indulgentias concedi solventibus pecuniam, etsi haec fiant sub praetextu
operis boni.

73. II. Nomen dantes sectae massonicae aliisve eiusdem generis
associationibus quae contra Ecclesiam vel legitimas civiles potestates
machinantur (cf. can. 2335).
Sectae sub censura prohibitae. 1. Distinguendae sunt societates sub
gravi quidem sed sine censura prohibitae, et societates sub censura
prohibitae84). Ad societates sine censura prohibitas pertinent:
a. Societates biblicae pluries a summis pontificibus damnatae;
b. Tres americanae societates operariorum, quarum nomina sunt:
a. Socii singulares (Odd fellows); β. Filii temperantiae (Sons of tem­
perance); γ. Equites Pythiae (Knights of Pythia’s)85);
c. Societas ,independent order of Good templars" (Guttempler-Orden) nuncupata86);
®) AAS 42 (1950) 601s. Attendatur etiam ad poenas cn 2331, § 2, 2334,
1° et 2°. 2394.
8-*) S. Officium 10. maii 1884. 86) S. Officium 20. aug. 1894.
SG) S. Officium 9. aug. 1893.

60

De poenis ecclesiasticis

Haec societas a. 1851 in America fundata brevi in maioribus Europae civi­
tatibus praesertim Norwegiae et Helvetiae propagata est. In ebrietatem im­
pugnandam potissimum intendit, sed, cum spiritu protestantismi tota imbuta sit,
catholicis prohibita est87).

d. Societates, quibus propositum est promovere usum comburendi
hominum *cadavera 8) ;
Ad societates prohibitas certe illae omnes pertinent, quae a sectatoribus suis
exigunt iuramentum servandi secretum et praestandi omnimodam oboedientiam
occultis ducibus. Eiusmodi enim iuramentum peccaminosum est, quia promitti­
tur secretum etiam tum servandum, quando legitimis superioribus manifestan­
dum esset, et quia implicite promittitur oboedientia etiam ad illicita. Ubi vero
tale iuramentum non exigitur, societas non est inconsulta S. Sede privata solum
auctoritate dicenda prohibita.

2. Ut societas sub censura prohibita sit, requiritur, ut cwn secta
niassonica ratione occultae organisationis et ratione finis simii-litiidmem
referat seu eiusdem generis sit, i. e.: a. ut membra vinculo sociali unita
occulta statuta habeant et occultis ducibus regantur; b. ut contra Ec­
clesiam vel rempublicam machinentur (machina = res artificiose con­
structa) i. e. ex praefinito fine, ex statuto collatis viribus eversionem
Ecclesiae vel Status intendants^). Eiusmodi societates sumt:
a. Societas massonica:
Massoncs pluries a Romanis Pontificibus excommunicati sunt. Primus cen­
suram in eos tulit Clemens XII. constitutione In eminenti 28. apr. 1738; deinde
Benedictus XIV. constitutione Providas 18. maii 1751; Leo XII. constitutione
Quo graviora 13. mart. 1825; Pius VIII. litteris encyclicis Traditi 24. maii 1829;
Pius IX. constitutione Apostolicae Sedis poenam usque ad C1C vigentem statuit;
tandem Leo XIII. litteris encyclicis Humanum genus 20. apr. 1884 decessorum
suorum poenas innovavit.
Comparantibus constitutionem Apost. Sedis cum iure antiquo illico patebit
duplicem mutationem inductam esse: «. Ut societates sub censura prohibitae
sint, non requiritur, ut finem suum clam prosequantur; sed omnes censurantur,
quae contra Ecclesiam vel legitimas potestates seu palam scu clandestine machi­
nantur. Ideo nihil etiam refert, utrum a suis asseclis iuramentum servandi secreti
exigant necne4*0), β. Non imponitur amplius sub excommunicatione obligatio
denuntiandi massones omnes eorumque fautores, occultos coryphaeos et duces.

b. Societas carbonaria:
Carbonarios excommunicavit Pius VII. constitutione Ecclesiam 15. sept. 1821
et Leo XII. constitutione Quo graviora 13. mart. 1825.

c. Societas fenianorum:
Sectam hanc americanam et hibernicam sub excommunicatione prohibitam
esse declaravit S. Officium 12. ian. 1870.

d. Societates nihilisticae et anarchisticae.
Has sectas in Russia potissimum propagatas sub censura prohibitas esse
patet ex fine, quem prosequuntur.
Utrum societates socialisticae sub censura prohibitae an simpliciter prohibitae
sint, controvertitur. Alii (D’ Annibale, Ballerini-Palmieri) putant omnes socie­
tates, quae ex fine suo Ecclesiam vel rempublicam impugnant, huic censurae
obnoxias esse; alii vero (Vermeersch, Lehmkuhl, Kôck) non improbabiliter opi-

OT) S. Officium 17. aug. 1899.
hS) S. Officium 19. maii 1886.

Vermeersch-Creusen III, 535.
w) S. Officium 10. maii 1884.

Dc excommunicatione

61

nantur, duas notas supra recensitas requiri, ut societas sub censura prohibita
sit, ideoque societates biblicas, clerico-liberales, neo-protestanticam, veterum
catholicorum, item societates communisticas et socialisticas, quas alii censurae
obnoxias declarant, excipiunt. Socialistae autem, qui potius factionem politicam
quam sectam seditiosam constituunt, ut socialistae in Belgio vel Anglia, ex­
communicationem non contrahunt. Qui tamen his societatibus, earum principia
et finem cognoscentes, adhaerent, excommunicationem Romano Pontifici speciali
modo reservatam propter haeresim incurrunt91).

74. Personae, quae propter has sectas censurantur. Patet censuram
non incurrere, nisi qui sciant societatem sub censura prohibitam esse,
i. e. nisi sciant societatem contra Ecclesiam aut gubernium machinari
et eiusmodi societates censurae obnoxias esse (aliter si ignorantia esset
affectata, crassa vel supina).
Nomen dantes, i. e. qui associationem sub censura prohibitam ingre­
diuntur, eo quod illius membra se constituunt.
Si quis bona fide associationi sub censura prohibitae nomen dedit eamque
re comperta non deserit, non incurrit excommunicationem, si invitus interim ad
effugienda gravissima mala in ea remanet, donec absque gravi incommodo eam
deserere possit.
Nota. 1. Clerici qui hoc delictum commiserunt, praeter censuram excommu­
nicationis poena suspensionis vel privationis ipsius beneficii, officii, dignitatis,
pensionis, aut muneris, si qua forte in Ecclesia habeant; religiosi autem priva­
tione officii et vocis activae ac passivae aliisque poenis ad normam constitu­
tionum plectantur (cf. can. 2336, § 1).
2. Insuper clerici et religiosi nomen dantes sectae massonicae aliisque simi­
libus associationibus denuntiari debent Sacrae Congregationi S. Officii (can
2336, § 2).

75. De absolutione francomurarii. Ut absolvi possit, qui adseriptus
est sectae massonicae vel alteri eiusdem generis associationi, Sancta
Sedes has condiciones exigere solebat, quando facultatem concessit
eiusmodi poenitentem a censuris absolvendi:
a. Ut associationi prohibitae nuntium rnittat omnenique cum eius
membris commun icat ionem abrumpat.
Remota quavis alia sectarum participatione licet nomen proprium in sociorum
catalogo retinere, necnon in taxae vel aeris alieni solutione stato tempore per­
severare sed solummodo sequentibus condicionibus et adiunctis simul in casu
concurrentibus, scilicet:
1. Si bona fide sectae primitus nomen dederint, antequam sibi innotuisset,
societatem fuisse damnatam.
2. Si absit scandalum, vel opportuna removeatur declaratione id a se fieri,
ne ius ad emolumenta vel beneficium temporis in aere alieno solvendo amittat
a quavis interim sectae communione et a quovis interventu, etiam materiali ut
praemittitur abstinendo.
I
3. Si grave damnum sibi aut familiae in renuntiatione obveniat.
4. Tandem ut non adsit vel homini illi, vel familiae eius periculum perver­
sionis ex parte sectariorum spectato praecipue casu vel infirmitatis vel mortis,
neve similiter adsit periculum funeris peragendi a ritibus catholicis alieni92).

b. Ut associationis libros, manuscripta et signa, si quae retineat,
91 ) Lehmkuhl, Casus consc. I. n. IO58s.
y2) S. Officium 19. ian. 1896, cf. Acta S. Sedis XXVIII. p. 699.

62

De poenis ecclesiasticis

confessario tradat, qui ea quamprimum ad ordinarium transmittenda
vel, si id fieri non possit, comburenda curabit.
c. Ut occultos associationis duces, si absque gravi incommodo fieri
possit, ordinario denuntiet.
Raro fiet, ut quis bona fide sectae francomurariorum nomen dederit et propter
ignorantiam censuram non contraxerit. Si tamen occurrat poenitens, qui pravum
sectae finem ignorans bona fide ei nomen dedit, de lege prohibente Ecclesiae
atque de obligatione sectae nuntium mittendi omnemque cum ea communica­
tionem abrumpendi omnino monendus est propter continuum peccandi pericu­
lum, quod ex hac communicatione ei imminet, et propter aliorum scandalum.
Quodsi in casu rarissimo propter peculiaria personae adiuncta utrumque in­
commodum vere cessaret, monitio, quae praevideretur nociva, omitti posset.

d. In casu urgentiori, quando confessarius ipse mandata poenitenti
imponere debet, conabitur saltem ea obtinere, quae ab ipsa lege natu­
rali postulantur, nempe suppressionem cooperationis, reparationem
scandali, revelationem secreti nocivi. In articulo mortis moribundus,
qui est bona fide, absolvi potest si saltem in genere se subiciat aucto­
ritati et mandatis S. Sedis; attamen curari debet, ut scandalum·, in
quantum fieri potest, removeatur93).

76. III. Absolvere praesumentes sine debita facultate ab excommuni­
catione latae sententiae specialissimo vel speciali modo Sedi Aposto­
licae reservata (cf. can. 2338, § 1).
Hanc censuram incurrunt confessarii, qui scienter et sponte absque facultate
poenitentem absolvunt ab excommunicatione latae sententiae specialissimo vel
speciali modo Romano Pontifici reservata.
Quando quis etiam sine speciali vel specialissima facultate absolvere possit
a censuris quoquo modo reservatis vide supra n. 30.
Quaelibet imputabilitatis imminutio ergo etiam ignorantia crassa vel supina
eximit ab hac poena.
Si confessarius, ignorans reservationem, poenitentem absolvat, absolutio cen­
surae valet, si censura sit speciali modo, non valet, si sit specialissimo modo
Sedi Apostolicie reservata (cf. can. 2247, § 3 et supra n. 32 Nota 2c).

77. IV. Impendentes quodvis auxilium vel favorem excommunicato
vitando in delicto propter quod excommunicatus fuerit, itemque clerici
scienter et sponte in divinis cum eodem communicantes et ipsum in
divinis officiis recipientes (cf. can. 2238, § 2).
a. Etsi communicatio in crimine criminoso cum quovis excommunicato prohi­
bita sit, in censuram tamen ille tantum incidit, qui communicat cum excommu­
nicato vitando; quis censeatur vitandus, sive supra n. 36.
b. Censura tamen illa tantum communicatio plectitur, quae consistit in auxi­
lio vel favore excommunicato exhibito, ut in suo delicto, propter quod excom­
municatus fuit, persistat.
c. Hanc censuram incurrunt etiam clerici, qui scientes aliquem esse excommunicatum vitandum, sponte, non vi aut metu adacti cum eo in divinis communi­
cant, eo quod illum in divinis officiis recipiunt i. e. ad divina officia peragenda
admittunt. Ergo excommunicationem non incurrit clericus, qui simul cum ex­
communicato vitando officiis assistit, vel cius missam audit, quia eum non reci­
pit in officiis, sed rector ecclesiae, qui eum admittit ad missam dicendam. Haec
B3) Vermeersch, Theol. mor. 111. 849.

De excommunicatione

63

canonis explicatio, quae illud „et“ sumit explicative ab auctoribus veteribus ad­
hibita, etiam nunc valet (cf. can. 6, 2°). Quidnam intelligatur nomine divinorum
officiorum vide supra n. 38 a.
Cum canon habeat verba scienter et sponte quaelibet imputabilitatis imminu­
tio clericos ab incurrenda hac poena eximit (cf. can. 2229, β 2).

78. V. St quis contra praescriptum can. 120 ausus fuerit ad iudicem
laicum trahere alium Episcopum (qui non sit Ordinarius proprius ne­
que S. R. E. Cardinalis vel Legatus Sedis Apostolicae vel Officialis
maior Romanae Curiae) etiam mere titularem, aut Abbatem vel Prae­
latum null i u s, vel aliquem ex maioribus religionum iuris pontificii
Superioribus (cf. can. 2341).
Praescriptum can. 120 vide supra n. 67; item explicationes ad can. 2341.
a. Religio iuris pontificii est religio quae vel approbationem vel saltem laudis
decretum ab Apostolica Sede est consecuta (cf. can. 488, 3°). Superiores maio­
res: Abbas Primas, Abbas Superior Congregationis monasticae, Abbas mona­
sterii sui iuris, licet ad monasticam Congregationem pertinentis, supremus reli­
gionis Moderator, Superior provincialis, eorundem vicarii aliique ad instar pro­
vincialium potestatem habentes (cf. can. 488, 8°).
b. Si quis subditus in religionibus clericalibus exemptis suum Superiorem
maiorem ad iudicem laicum trahere ausus fuerit vel subditus suum Abbatem
vel Praelatum nullius, incurrit in excommunicationem Sedi Apostolicae speciali
modo reservatam (cf. can. 2341 coll. can. 198, § 1).

79. VI. .1° Clausuram monialium violantes cuiuscunque generis aut
condicionis vel sexus sint, in earum monasteria sine legitima licentia
ingrediendo, pariterque eos introducentes vel admittentes;
2° Mulieres violantes regularium virorum clausuram et Superiores
aliique, quicunque ii sint, eas cuiuscunque aetatis introducentes vel
admittentes;
3° Moniales e clausura illegitime exeuntes contra praescriptum can.
601 (cf. can. 2342).
Clausura, seu lex, qua prohibetur liber ingressus externorum in
domum religiosam et liber egressus religiosorum e monasterio, stabi­
lita est ,,ad custodiam castitatis, ad scandala praecavenda, ad consu­
lendum paci, devotioni et spirituali religiosorum profectui"1 ). Cn.
2342 agit tantum de clausura papali, quae observanda est in mona­
steriis religiosorum votorum sollemnium (cf. cc. 597—603), non vero
de clausura communi congregationum religiosarum (cn. 604).
,4. Clausura mo n i a 1 i u m secundum C. Sponsa Christi et
Statuta generalia monialium, 21 nov. 1950-’), et Instructiones S. C. de
Religiosis, 23 nov. 1950 („lnter praeclara")3) et 25 mart. 1956·»)
duplex in posterum distinquitur: maior et minor.
Clausura pontificia maior ad normam cc. 600—602 observatur in
omnibus monasteriis, quae ,,vitam contemplativam unice profitentur".
Contra hanc clausuram peccatur per delictum a. illiciti ingressus vel
b. iiUiciti egressus.
») Regalillo I. 740.
2) AAS 43 (1951) 5—21.

3) AAS 43 (1951) 37—44.
<) AAS 48 (1956) 512 -526.

64

De poenis ecclesiasticis

a. Qui sine debita licentia ingreditur clausuram, vel qui introducit
vel admittit extraneos debita licentia destitutos, plectitur excommuni­
catione et si est clericus, praeterea suspendatur.
Licite ingrediuntur tantum: Ordinarius loci et Superior religiosus (si mona­
sterium ei subiectum est) occasione visitationis canonicae commitante Clerico
vel Religioso »ad aedes dumtaxat inspiciendas
*
(Instr. 1956, n. 26 a). — Confessarius vel sacerdos ad administranda sacramenta, ad assistendum morientibus, et (ubi mos est) ad tumulandas defunctas (27 a). — Qui supremum actu
tenent potestatem in aliquo statu (etiam foederato5), ergo in singulis statibus
unitis Americae) cum comitatu (29 a). — S. R. E. Cardinales.
Impetrata prius saltem habituali approbatione Ordinarii loci: medici, per­
sonae in curandis infirmis peritae, opifices (29 c). — Postulantes accepta
licentia Ordinarii loci (34).
Omnes alii utriusque sexus, cuiuscunque generis i. e. familiae (ita ut omnes
consanguinei et affines e clausura excludantur), cuiuscunque condicionis, etiam
nobilissimae, fundatores et benefactrices”) indigent speciali licentia S. Sedis.
Introducere dicuntur, qui invitant vel compellunt intrare, qui ingredi volenti
aperiunt portam.
Admittere dicuntur recipientes, qui dum possent et (ex officio e. g. ostiariae
vel superiorissae, non item privatae moniales) deberent, tamen non impediunt
ingressum.
Si quis infantem (ante plenum septennium) admittit vel inducit, illicite agit,
sed non videtur excommunicatus, quia non admittit »violantes« legem clausurae
(Infantes nondum tenentur legibus mere ecclesiasticis, en. 12I)7).
b. Moniali non licet egredi e clausura maiore, nisi ex speciali facultate
S. Sedis, quae ^accurate definita
*
etiam habitualiter conceditur quibusdam in
adiunctis (4) et in casibus imminentis mali gravissimi (ut incendii, terrae
motus; irruptionis militum, requisitionis monasterii per auctoritatem profanam;
morbi, qui operationem chirurgicam vel specialem curam medicam requirit vel
propter contagionem communitati fit periculosus). Etiam ad adiuvandam soro­
rem externam (,,AuBenschwester“ vel „Windenschwester“) vel in adiutorium
personae, quae vicem gerit sororum externarum, exire potest monialis ex clau­
sura, si secus carerent auxilio necessario. In casibus recensitis Ordinarius loci
saltem post factum certior fiat (21). Ante factum declaratio Ordinarii est
postulanda, si urget obligatio iura civilia (e. g. electionis publicae) exer­
cendi (22).

Moniales. (iion Novitiae et Postulantes) contra praescripta hiris
clausuram relinquentes subsunt excommunicationi (38).
2. Clausura minor habetur in monasteriis, quae sive ex instituto sive
ex legitima concessione ita ministeria cum extranis suscipiunt, ut plures moniales et notabilis domus pars habitualiter operi apostolico
(v. c. educationi infantium, servitio aegrotorum vel pauperum) desti­
netur. Dividitur ergo domus in duas partes, quarum prima reservatur
monialibus, quae solae in ea commorantur et vitam communem exer­
cent (Pars communitatis „Innenklausur“). Altera pars domus inservit
operi apostoloco et ideo pervia est tum monialibus (utique illis tantum,
quae ad actum vel habitualiter et designatis tantum temporibus addic­
tae sunt apostolatui exercendo), tum externis, a quibus (e. g. ma­
gistris, nosocomis) et in quos (infantes, aegrotos) apostolatus diri­
gitur (Pars operum „AuBenklausur“)8).
®) AAS 44 (1952) 496. e) cf. Vermeersch-Creusen 1. 758. T) Cappello 319;
Regatillo II. 997. s) Haustein, Ordensrecht (Paderborn 1953) 213.

De excommunicatione

65

a. Admittituntur in partem operum ad normam Statutorum praeter personas
enumeratas cognati, benefactores e. g. pueros visitantes et omnes, quibus ex
iure canonico vel civili munus inspectionis demandatum est. Alii indigent licentia
Ordinarii loci (53—56).

Excommunicationem incurrunt illegitime ingredientes et eos intro­
ducentes vel admittentes in partem communi tatis (62).
In partem operum illicite ingredientes, introducentes vel admittentes
manent poenae f. s. ab Ordinario loci „severe pro gravitate culpae
infligendae” (63).
b. Prohibitio egrediendi e clausura minore eadem ratione observatur ac in
clausura maiori. Attamen Antistita pro casibus ratione ipsius ministerii vel
praeparationis ad ministeria vel negotiorum, causarum quaestionumve, quae
per alias personas tractari nequeunt (51) egrendiendi licentiam dare potest,
sed illis tantum monialibus, quae legitime ministerio addictae sunt. In aliis
casibus ad Ordinarium loci recurrendum est.

Excommunicatione secundum cn. 2342 S. Sedi, vel ex expressa con­
cessione Ordinario loci reservata plectuntur moniales e saeptis totius
monasterii culpabiliter egredientes (60).
Moniales, quae sine debita licentia egrediuntur e parte communi­
tatis (sed manentes intra saepta monasterii), a Superiorissa vel ab
Ordinario loci pro gravitate culpae puniendae sunt (61).

B. Clausura virorum regularium laeditur per illicitum
ingressum mulierum. Excommunicatione puniuntur mulieres illicite in­
trantes, omnes introducentes vel admittentes.
Excusant quidam a delicto mulierem cum licentia Superioris ingredientem,
si est necessaria ad curandum religiosum; a fortiori potest Ordinario loci in
casu urgenti vi cn. 81 adiudicari potestas permittendi mulieris ingressum
sicut permittere potest ingressum in clausuram monialium9).
Infantula introducta non est excommunicata (cn. 2230, cf. n. 20), attamen
introducentes (cum canon dicat: mulieres >cuiuscunque aetatisc); praeterea
si sunt religiosi priventur officio ac voce activa et passiva.

80. VII. <S'z quis bona ecclesiastica cuiuslibet generis, sive mobilia
sive immobilia, sive corporalia sive incorporalia, per se vel per alios
in proprios usus convertere et usurpare praesumpserit aut impedire ne
eorundem fructus seu reditus ab iis, ad quos iure pertinent, percipian­
tur (cf. can. 2346).
a. Haec censura tuetur bona ecclesiastica latissimo sensu; ergo bona et iura
in re (e. g. servitus, hypotheca), quae ad singularem ecclesiam aliamque per­
sonam moralem ab ecclesiastica auctoritate in juridicam personam erectam per­
tinent (cf. can. 1497, § 1). Privata clericorum patrimonia non sunt bona eccle­
siastica. Videntur e sanctione huius canonis excipi tantum delicta contra bona
S. Sedis vel Ecclesiae Romanae, de quibus canon praecedens (2345) agit9J).
b. Censuram contrahunt laid, clerici, religiosi, immo etiam episcopi95), qui
bona Ecclesiae usurpant, ea auctoritative tamquam iure sibi debita occupando,
vel qui impediunt, ne ab iis, ad quos de iure pertinent, eorundem bonorum fruc­
tus seu reditus percipiantur.
c. In hac re disputabant, utrum omnes usurpationes hac censura plectantur,
°) Regat illo II, 997.
9I) Wcrnz-Vidal VII, 461.
®5) Cappello, 1. c. n. 329.

66

De poenis ecclesiasticis

an solum auctoritativac, quae scilicet per publicam auctoritatem fiant. Ex de­
claratione S. Sedis fures et latrones hanc censuram non incurrunt
).
**
d. Qui eiusmodi bona ab usurpatoribus emerint vel alio ex se legitimo titulo
(donatione, hereditate, legato etc.) acquisierint, usurpare bona dicendi sunt,
quia ea sibi tamquam propria vindicant, et minime dubitandum, quin censuram
incurrant07).
e. Cum lex habeat praesumpserit, quaelibet imputabilitatis imminutio eximit
a censura. Qui nescit bona quae usurpat esse ecclesiastica, non incurrit ex­
communicationem, quia deest ratio delicti.
/. Absolutio ab excommunicatione concedi non potest, nisi praecesserit resti­
tutio vel a S. Sede obtenta sit compositio; in actuali impossibilitate sufficit
seria promissio reparandi iniustitiam cum primum fieri poterit.

Nota. Quod si delinquens eiusdem ecclesiae seu bonorum patronus fuerit,
etiam iure patronatus eo ipso privatus exsistat; clericus vero hoc delictum com­
mittens vel in eodem consentiens, privetur praeterea beneficiis quibuslibet, ad
alia quaelibet inhabilis efficiatur et a suorum ordinum exsecutione, etiam post
integram satisfactionem et absolutionem, sui Ordinarii arbitrio suspendatur
(cf. can. 2346).

81. VIII. Duellum perpetrantes aut simpliciter ad illud provocantes
vel ipsum acceptantes vel quamlibet operam aut favorem praebentes,
nec non de industria spectantes illudque permittentes vel quantum in
ipsis est non prohibentes, cuiuscunque dignitatis sint (cf. can. 2351).
Personae, quae censuram incurrunt. Quandoquidem iam constat, in
quonam consistat ratio criminis duelli privati, quod hac excommunica­
tione feritur08), solum restat, ut personae indicentur, quae eam in­
currunt.

1. Perpetrantes, qui nempe duellum committunt sive adhibitis sive
non adhibitis patrinis, modo vere et proprie duellum sit.
2. Provocantes, et hi quidem excommunicationem incurrunt, sive
alter acceptat sive non acceptat, sive provocans ipse locum, tempus
et arma determinat sive haec alteri determinanda relinquit, sive duel­
lum reipsa sequitur sive non sequitur.
%
3. Acceptantes, qui pariter excommunicationem incurrunt, etsi duel­
lum reipsa non sequatur: cum enim censura afficiat simpliciter provo­
cantes et acceptantes, ipsa provocatio et acceptatio serio facta censura
feritur.
a. Nihil refert, ex qua intentione vel ex quo motivo provocantes et
acceptantes agant, modo velint inire duellum; quodsi provocatio vel
acceptatio non fiat cum animo ineundi duellum sed ficte e. g. ad igna­
viae notam hic et nunc vitandam, excommunicatio non incurritur.
b. Metus gravis acceptantes duellum ab incurrenda censura non
excusat: quando enim bonum commune exigit, ut lex poenalis urgeat,
etsi grave damnum propter eius observationem subiri debeat, metus
06) S. Officium 9. mart. 1870.
°7) S. Officium 8. jul. 1874; cf. etiam AAS XVI (1924) 311.
0H) Cf. De praeceptis n. 347.

De excommunicatione

67 ·

a lege et proinde etiam a poena non excusat: sed bonum commune
exigit, ut lex duellum prohibens, etiam quatenus humana est, propter
melum gravis mali non cesset (cf. supra n. 10).
4. Operam vel favorem praebentes intelliguntur, qui quocunque
modo (physice = opera, vel moraliter = favore) propius ad duellum
cooperantur, dummodo duellum reipsa sequatur. Quare excommunica­
tionem incurrunt: qui locum ad duellum praebent, qui publicos custo­
des removent, ne duellum impediant, qui duellantes comitantur eisque
sic animum addunt, qui litteras provocatorias scribunt aut deferunt;
medici, qui ex condicto cum duellantibus duello assistunt vel in loco
propinquo versantur, etsi cum intentione citius finiendi pugnam aut
vulnera ligandi00); confessorii, qui ex condicto cum duellantibus in
loco vicino consistunt ad praebendum duellantibus suum ministerium,
si opus fuerit100) ; patrini seu testes; consulentes; mandantes, dummodo
consilium vel mandatum verum influxum in duellum vel in provocatio­
nem vel in acceptationem habuerit, et duellum reipsa secutum fuerit.
a. Excommunicationem non incurrunt, qui remote tantum ad duellum coope­
rantur, ut lanistae, qui duellaturos artem gladiatoriam docent vel qui arma eis
vendunt vel locant, dummodo id pro ratione artis et muneris erga omnes indiscriminatim faciant; aurigae, qui duellantes ad locum duelli vehunt.
b. Excommunicationem non incurrunt, qui munus testis vel patrini acceptant
ad reconciliationem inducendam, qui duellantes ad locum certamirfs comitantur
eo solum fine, ut duellum impediant, vel, ubi norunt duellantes decrevisse ad
mortem usque decertare, ut certamini finem imponant, cum primum alteruter
vulnus acceperit.

5. De industria spectantes i. e. qui data opera et aperte consciis duel­
lantibus duello intersunt.
Ergo excommunicationem non incurrunt, qui casu transeuntes subsistunt et
curiositatis gratia aspiciunt, aut qui a longe vel ex occulto loco spectant, aut
qui interveniunt, ut duellum impediant, nec milites, qui ex mera curiositate
spectant commilitones in contubernio duellantes101), quia hi omnes sua prae­
sentia non augent animum ad pugnam.

6. Permittentes vel non prohibentes non intelliguntur homines pri­
vati, sed homines publica auctoritate praediti sive civili sive militari,
qui duellum aut positive permittunt, aut, cum possent, non impediunt
ut principes in territoriis suis vel duces inter milites suos.

Nota. 1. Ipsi duellantes et qui eorum patrini vocantur, sunt praeterea
ipso facto infames (cf. can. 2351, § 2).
2. Mortui in duello aut ex vulnere inde relato ecclesiastica sepultura
privantur, nisi ante mortem aliqua dederint poenitentiae signa (cf. can.
1240, § 1, 4°).
82. IX. Clerici in sacris constituti vel regulares aut moniales post
votum sollemne castitatis, itemque omnes cum aliqua ex praedictis
Ofl) S. Officium 28. maii 1884.
10°) S. Officium 1. c.
101 ) Génicot-Salsmans10, II. n. 601.
5

Noldio.

De poenis eccl.

’68

De poenis ecclesiasticis

personis matrimonium, etiam civiliter tantum contrahere praesumentes
(cf. can. 2388, § 1).

1. Ad attentationem matrimonii requiritur species quaedam vel fi­
gura externa matrimonii veri. Haec figura matrimonii habetur, si ma­
trimonium clericus vel religiosus (quamvis invalide propter impedi­
mentum ordinis vel voti — cf. can. 1072, 1073) contrahit coram pa­
rocho catholico aut ad normam can. 1098 aut coram officiali civili
(Zivilehe) aut coram ministro acatholico, saltem ubi haec forma ad­
mittitur a lege civili103). Aliud ergo delictum, ex can. 2359, § 1 poenis
f. s. puniendum, committitur per concubinatum. Similiter ad attenta­
tionem matrimonii requiritur verus internus consensus matrimonialis.
Ideo delictum huius canonis non habetur, si consensus laborat errore
substantiali vel metu canone 1087, § 1 descripto vel si consensus tan­
tum externe simulatur. Attamen ad normam canonis 1086, § 1 internus
animi consensus in foro externo praesumitur conformis verbis externis
in celebratione matrimonii adhibitis.
a. Praesumentes. Ergo excusat quaelibet imputabilitatis imminutio.
Cum in clericis et religiosis ignorantia legis matrimonium prohibentis sit im­
possibilis, solum ignorantia poenae (si ignoratur ordo vel votum, quo alter
ligatur, deest ratio delicti) excusare poterit.
b. De professis votorum simplicium vide infra n. 92.

2. Absolutio ab hac excommunicatione concedi tantummodo potest
si clericus desertionis suae complicem iam reliquerit. Sane contingere
potest, ut sacerdos delinquens ob gravissimas rationes e. g. propter
legem civilem vel propter prolem procreatam non possit se separare
a sua complice, sed poenitentia ductus serio promittat absolutam et
perfectam continentiam et scandalo e. g. per emigrationem remoto
petat more laicorum ad sacramenta admitti. In hoc casu S. Poenitentiaria per decretum „Lex sacri coelibatus" die 18 Aprilis 1936103)
datum absolutionem sibi exclusive reservavit, ita ut confessarius, etiam
privilegiatus et etiam in casu urgentiori ad normam canonis 2254 non
possit absolvere a censura. Certe in periculo mortis quilibet sacerdos
absolutionem concedere potest, attamen tantum iniuncta obligatione
recurrendi ad S. Poenitentiariam, ut praescribitur canone 2252 pro cen­
suris a iure S. Sedi specialissimo modo reservatis. Reservationem hanc
prorsus extraordinariam ipsa S. Poenitentiaria authentice interpretata
est die 4 maii 1937101). In concedenda absolutione S. Poenitentiaria
servat specialem procedendi formam et peculiares postulat cautelas.
Adhuc severius procedit S. Officium si sacerdos a complice separatus
petit dispensationem super irregularitate ut possit iterum exercere
sacros ordines; attamen vere poenitenti et perfecte oboedienti non
negatur omnis spes perfectae reconciliationis105).
302 )
3M)
30<)
3O5)

Coronata IV, 2194.
AAS XXVII! (1936) 242s; cf. Period XXV (1936) 198 seq.
AAS XXIX (1937) 283 s.
Cf. Per. XXVI (1937) 501—506.

·,

De excommunicatione

69

Nota. Clerici praeterea, si moniti, tempore ab Ordinario pro adiunctorum
diversitate praefinito, non resipuerint, degradentur (cf. can. 2388, § 1).
Officia quaelibet, quae clericus habuerit, ob tacitam renuntiationem ab ipso
iure admissam vacant ipso facto et sine ulla declaratione (cf. can. 2388, § 1
coll. can. 188, η. 5).

Praeterea incurritur irregularitas ex delicto (cf. can. 985, n. 3).
85. X. Delictum perpetrantes simoniae in quibuslibet officiis, bene­
ficiis aut dignitatibus ecclesiasticis (cf. can. 2392).
a. De notione simoniae vide can. 727, 728, 730 et De Praeceptis3" n. 181 sqq.
ubi in extenso de simonia agitur.
Censura plecti videtur quodlibet delictum simoniae non tantum simonia iuris
divini sed etiam simonia iuris ecclesiastici. Simonia mentalis certe non plec­
titur excommunicatione, quia est peccatum internum et non delictum. Sed ne­
que peccantes per simoniam conventionalem videntur poenam incurrere, cum
terminus perpetrantes requirit delictum consummatum. Punitur ergo tantum
simonia realis100).
b. In quibuslibet officiis et beneficiis, quae sensu stricto iuris canonici talia
sunt. Applicandae sunt ergo definitiones legales canonum 145 et 1409; dignitas
videtur esse officium, cui superaddita est aliqua praeeminentia ecclesiastica107).

c. Contrahunt hanc poenam omnes delictum simoniae perpetrantes in colla­
tione, susceptione et dimissione dignitatum, officiorum ecclesiasticorum; etiam
Episcopi, non tamen S. R. E. Cardinales (cf. can. 2227, § 2).
Quoad complices applicandae sunt normae can. 2231 coll. 2209 (cf. supra
n. 4 d et n. 24).
84. Nota. 1. Praeterea simoniaci ipso facto privati in perpetuum manent iure
eligendi, praesentandi, nominandi, si quod habeant;
Si clerici sint, praeterea suspendantur.
2. Contractus ipse simoniacus et subsequens provisio canonica omni vi caret.
Quare: 1° Res simoniace data et accepta, in quantum fieri potest restitui debet;
2° Simoniace provisus non facit fructus suos (cf. can. 729).

85. XI. Vicarius Capitularis aliive omnes tam de Capitulo, quam ex­
tranei, qui documentum quodlibet ad Curiam episcopalem pertinens
sive per se sive per alium subtraxerint vel destruxerint vel celaverint vel
substantialiter immutaverint (cf. can. 2405).
Actiones sub censura prohibitae sunt subtrahere, destruere, celare, substan­
tialiter immutare; utrum delictum aliquis per se vel per alium patraverit per­
inde est.
Requiritur tamen ut documentum pertineat ad Curiam episcopalem, ergo ut
sit officiale sive a Curia confectum sive ad eam directum.
Nota. Delinquentes praeterea ab Ordinario etiam privatione officii, beneficii,
plecti poterunt (cf. can. 2405).
,<w) Wcrnz-Vidal VII, 524.
w>7) Wcrnz-Vidal, ibid.

70

De poenis ecclesiasticis

Articulus sextus.

Dc excommunicationibus ex iure Ordinario reservatis.
In quarta serie excommunicationes numerantur sex. Quae quidem
censurae, cum a Romano Pontifice reserventur, proprie papales dicen­
dae sunt, a quibus tamen Episcopi vi potestatis iurisdictionis ordina­
riae, utpote ipso iure officio adnexae absolvere possunt. Incurrunt
hanc poenam:

86. I. Catholici:
1° Qui matrimonium, ineunt coram ministro acatholico;
2° Qui matrimonio uniuntur cum pacto explicita vel implicito ut
omnes vel aliqua proles educetur extra catholicam Ecclesiam;
3° Qui scienter liberos suos acatholicis ministris baplizandos offerre
praesumunt;
4° Parentes vel parentum locum tenentes qui liberos in religione
acatholico educandos vel instituendos scienter tradunt (cf. can. 2319,
§1)·
Etsi ab Ecclesia obtenta sit dispensatio super impedimento mixtae
religionis, coniuges nequeunt, vel ante vel post matrimonium coram
Ecclesia initum, adire quoque, sive per se sive per procuratorem, mi­
nistrum acatholicum uti sacris addictum, ad matrimonialem consensum
praestandum vel renovandum(cf. can. 1063, § 1).
a. Uti sacris addictum: qui enim adeunt ministrum acatholicum officialis
civilis tantum munere fungentem, idque ad actum civilem dumtaxat explendum,
effectuum civilium gratia, non incurrunt censuram, immo, lege civili hoc iubente,
non improbatur ab Ecclesia quod coniuges se sistant etiam coram ministro
acatholico ex praedicta causa et intentione (cf. can. 1063, § 3).
Si vero se sistant coram ministro acatholico ut sacris addicto, incurrunt ex­
communicationem non tantum, si ad matrimonialem consensum praestandum,
sed etiam si solummodo ad renovandum eum adeunt.
Hanc censuram ii quoque incurrunt107»), qui absque dispensatione ab
imped:mento mixtae religionis et sine intentione contrahendi matrimonium in
forma ab ecclesia catholica praescripta adeunt ministrum acatholicum ut sacris
addictum ad matrimonialem consensum praestandum.
In praxi praeterea attendendum est, num forte contrahentes sint suspecti de
haeresi (can. 2316) vel ipsum delictum haeresis commiserint (can. 2314).
Nota. 1. Qui coram ministro acatholico matrimonium contrahunt, incurrunt
saltem pro foro externo excommunicationem, etsi censurae inscii fuissent. Ex­
imit quidem ignorantia etiam solius poenae, si non fuerit crassa vel supina,
a censura (cf. can. 2229, § 3, 1°) sed ignorantia circa legem aut poenam generatim non praesumitur (cf. can. 16, § 2). Qui ergo censuram cognoscunt, eam
pro utroque foro, qui vero eam ignoran-t, censuram pro solo foro externo in­
currunt. Celebratio enim matrimonii natura sua actus publicus est, qui ad fo­
rum externum pertinet, ideoque vetita illius celebratio directe pro foro externo
censura punitur. Ut ergo ad sacramenta admitti possit, qui coram ministro
acatholico contraxit, saltem pro foro externo a censura absolvi debet.

107*) Hoc certum est expunctione quorundam verborum e oa<i. 2319, § 1.
Cf. Pius XII. Motu Proprio, 25 dec. 1953 AAS 46 (1954) 88.

De cxcommunicationt-

Nota 2. Reconciliatio, supposito valore matrimonii, hoc modo fit:

a. Reconciliandus monetur a. de gravitate peccatorum, quae commisit con­
trahendo coram ministro haeretico et de obligatione de iis dolendi seque in con­
fessione de iis accusandi; b. de obligatione liberos catholice educandi, vel, si
mulier est, curandi, ut maritus catholicam liberorum educationem permittat,
quodsi eam non permitteret, curandi ut liberi, quantum ab ipsa dependet, ca­
tholice educentur.
β. Libellus supplex ad episcopum mittitur, in quo expresso nomine recon­
ciliandi, exponitur factum, de quo agitur, cum omnibus suis adiunctis (prae­
sertim reconciliandum suis obligationibus satisfacere velle) et petitur faci Itas
absolvendi ab excommunicatione pro foro externo. Qua obtenta reconciliandus
iuxta Rituale romanum (tit. 3. c. 3) ab excommunicatione absolvitur. Con­
cessa absolutione acta iuxta dispositionem ordinarii conficiuntur, facta recon­
ciliatione poenitens a quovis confessario a peccato absolvi potest.
γ. Si delictum in loco, ubi reconciliandus versatur, notum non est, non requi­
ritur, ut causa in foro externo peragatur. Sufficit ergo, ut confessarius petat
facultatem absolvendi reconciliandum in actu sacramentalis confessionis, quae
absolutio valet etiam pro foro externo.
b. Ad incurrendam censuram sufficit, ut matrimonium initum sit cum pacto,
ut proles extra catholicam Ecclesiam educetur, neque requiritur, ut tradatur
educanda alicui sectae acatholicae. Si tale pactum versetur circa partem libe­
rorum e. g. circa pueros tantum, vel circa puellas incurritur censura. Coniuges,
qui post initum matrimonium tale pactum fecerint, non plectuntur censura ex
hoc capite, sed possunt subesse poenae ex ratione n. 4° allata.

c. Quoad nn.3. et 4. attendendum est ad „scienter“. Quare non solum ignoranfa
sed quaelibet imputabilitatis imminutio eximit a poena (cf. can. 2229, § 2). Ergo
uxor e. g. timens minas vel rixas mariti et ita consentiens in hoc delictum, non
incurrit excommunicationem.

Nota. Ii, de quibus in nn. 2—4, sunt praeterea suspecti de haeresi (cf. can.
2319, § 2 et supra n. 59).
Cimi ratio legis sit periculum amittendae fidei pro familia catholica et parti­
cipatio cum secta haeretica, ideo sola pars catholica punitur censura.

87. II. Qui falsas reliquias conficit, aut scienter vendit, distribuit
vel publicae fidelium venerationi exponit (cf. can. 2326).
Quattuor sunt actiones sub censura prohibitae: conficere falsas reliquias,
scienter vendere, scienter distribuere, scienter exponere publicae venerationi.
Qui putat falsas reliquias quas vendit esse genuinas, non incurrit excommu­
nicationem sed peccat, quia sacras reliquias vendere est peccatum simoniae
(cf. can. 1289). Qui vendit vel distribuit vel publicae venerationi exponit reli­
quias quas falsas esse non certo sciat, non incurrit excommunicationem, etiamsi
valde dubitet de earum genuinitate, dummodo ignorantia non sit affectata. Sacrista, qui ex metu obsecundans rectori ecclesiae exponeret publicae venera­
tioni reliquias quas falsas esse certo cognoscit, non est obnoxius poenae ex­
communicationis, quae lata est in eum qui scienter exponit. Exponere falsas
reliquias privatae venerationi non plectitur censura.

88. III. Qui violentas manus iniecerit in personam aliorum clerico­
rum (qui sunt Episcopis inferiores) vel utriusque sexus religiosorum
(cf. can. 2343, § 4).
Haec excommunicatio continet privilegium canone lo. concilii late­

T2

De poenis ecclesiasticis

ranensis II. (1139) statutum, propter quod privilegium canonis appel­
lari consuevit108).
Haec censura ab aliis differt, quod non strictae sed latae interpreta­
tionis sit, tum quia continet favorem ordini clericali concessum, tum
quia interpretanda est ad eum modum, quo censuram in constitutione
Apostolicae Sedis interpretari solebant doctores; sed late eam inter­
pretati sunt, modum secuti doctorum antiquorum, qui canonem concilii
lateranensis latissime semper sunt interpretati.
Duo de hac re declaranda sunt: a. quaenam personae hoc privilegio
gaudeant; b. quaenam actiones censura plectantur.
89. Personae: clerici vel utriusque sexus religiosi.
1. Clerici, i. e. quicunque per primam tonsuram divinis ministeriis
mancipati sunt (cf. can. 108, § 1) et privilegium canonis non amise­
runt. ergo etiam excommunicati, suspensi, interdicti, immo etiam de­
positi (cf. can. 2303, § 1) non vero qui perpetuo privati sunt iure de­
ferendi habitum ecclesiasticum (cf. can. 2304, § 2) multoque minus
degradati (cf. can. 2305) omnesque legitime redacti aut regressi ad
statum laicalem (cf. can. 213, § 1).
Sunt, qui affirment (s. Alphonsus n. 271) hoc privilegio gaudere etiam seminaristas et pueros in parvis seminariis, etsi primam tonsuram nondum acce­
perint, quod tamen demonstrari nequit.

2. Religiosi utriusque sexus, quo nomine sensu stricto comprehen­
duntur omnes qui vota nuncuparunt in aliqua religione (cf. can. 488,
7°):

a. Regulares qui vota nuncuparunt in Ordine et religiosi votorum
simplicium qui in Congregatione religiosa; sive clerici sint sive laici;
b. Moniales, religiosae votorum sollemnium, et sorores, religiosae
votorum simplicium;
Censura tuetur etiam:
a. Novitios (cf. can. 614, coll. can. 119), non vero postulantes109) ;
β. Fratres et sorores tertii ordinis s. Francisci et s. Dominici et, qui
dicuntur oblati, modo habitum religiosum gestent et cum claustralibus
vivant;
γ. Sodales in societatibus sive virorum sive mulierum in communi
viventium sine votis (de quibus agitur in can. 673 sqq.) etiam laicos
(cf. can. 680 coll. can. 119).

90. Actiones comprehenduntur hac clausula: violenta manuum iniectio, quae significat quamlibet iniuriam externam et graviter pecca108) C. Si quis suadente 29. c. 17. q. 4.
109) Ita auctores communiter e. g. Eichmann, 1. c. § 50, 4; Cerato, I. c. n. 49;
Chelodi, 1. c. n. 75; contra at minus recte Cappello, 1. c. n. 382; quem sequitur
Cocchi, L c. n. 187 coll. p. VIII.

De excommunicatione

73

minosam, quae non solis verbis sed factis personae clerici infertur.
Eiusmodi iniuria triplici modo inferri potest:

1. laesione corporis: occidendo, vulnerando, percutiendo, dejiciendo,
persequendo, ut ea de causa corruat etc.;
2. laesione libertatis: incarcerando, detinendo in custodia, in loco
etiam privato;
3. laesione dignitatis: quocunque modo vim inferendo, vestes con­
scindendo, sputo vel sordibus foedando, currum, quo persona eccle­
siastica vehitur, vi sistendo, pileum, crumenam, baculum detrahendo
etc.
a. Ad incurrendam hanc censuram non requiritur, ut ipsae actiones in se sint
graviter peccaminosae, sed sufficit, ut honorem clericalem graviter laedant, id
quod fieri potest etiam per actiones in se leves, quibus in morali hominum
aestimatione dignitas clericalis graviter laedatur.

b. Ad incurrendam censuram actiones iniuriosae debent esse sacri­
legae et graviter peccaminosae etiam interius, non solum exterius, si
non laesione corporis, saltem laesione honoris (quod antea exprime­
batur clausula „suadente diabolo").
Quare haec excommunicatio non incurritur:
a. Si percussio fiat ex iusta causa, ut si quis clericum percutiat iustae defen­
sionis giatia et cum debito moderamine, vel si fiat correctionis gratia, ut si
pater vel magister clericum in minoribus constitutum vel per se vel per alium
moderate percutiat, vel si quis clericum etiam sacerdotem pro delictis suis iusta
poena e. g. carceris afficiat.
b. Si fiat absque sacrilegio, ut si quis ignoret eum, quem percutit, esse
clericum.
c. Si fiat absque gravi culpa, ut si quis clericum percutiat sine plena ad­
vertentia ex subita ira, vel si ioco faciat.

91. IV. Procurantes abortum, matre non excepta, effectu secuto (cf.
can. 2350, § 1 ).
Declaratio. Ex ipsis huius censurae verbis tria ad eam incurrendam
requiruntur: a. ut verus abortus habeatur, b. ut abortus procuratus
fuerit, c. ut effectus secutus sit.

1. Ut verus abortus habeatur. Ex iis, quae alibi de ratione abortus
dicta sunt110), constat ad verum abortum requiri: a. ut fetus eiiciatur:
etenim si non certo constat, id, quod eiicitur, esse fetum et non solam
molam, non incurritur excommunicatio; b. ut ante septimum gestatio­
nis mensem eiiciatur: etenim post septimum gestationis mensem non
habetur abortus, sed acceleratus partus.
a. Ergo non incurritur excommunicatio, si semen statim post copulam expel­
litur, quia conceptio nondum est certa; nec s; eiicitur fetus iam mortuus, etsi
procurans nesciebat eum iam mortuum esse.
β. Operatio chirurgica, quae vocatur craniotomia, non tam procuratio abor­
”°) Cf. De praeceptis n. 342.

74

De poenis ecclesiasticis

tus quam directum homicidium est, idcirco qui peragit craniotomiam, non in­
currit excommunicationem, qua procurantes abortum feriuntur111).
γ. Nihil refert, quo tempore post conceptionem procuretur abortus, quia verba
canonis non distinguunt inter fetum animatum et inanimatum (leges recentes
ab antiqua et obsoleta hypothesi fetus inanimati praescindere censentur), sed
absolute dicunt: procurantes abortum.

2. Ut procuratus fuerit. Abortum procurare dicuntur, qui sive per se
sive per alium ex directa intentione abortus actione ex se efficaci illum
producere conantur, ut si medicus amasius mulieri ad finem abortus
remedium praebeat vel ei terrorem incutiat: aliquid procurare enim
dicitur, qui de industria illud quaerit.
Ergo excommunicationem non incurrunt, qui mulierem praegnantem ex ira.
odio vel alio motivo licet graviter peccaminoso percutiunt, ita ut per accidens
abortus sequatur, etsi praevisus fuerit.
a. Num excommunicationem incurrat mater, quae sibi abortum procurat,
antea disputatum est. Nunc per CIC res extra dubium posita est. Dicendum
tamen videtur matrem, quae ex gravi metu ad procurandum sibi abortum in­
ducta fuerit, a censura immunem esse. (Cf. n. 10, d.)
b. Non solum qui per se, sed etiam qui per alium efficiunt, ut mulier fetum
eiiciat, abortum procurare dicuntur, ideo mandantes tum mulieri, ut sibi, tum
aliis, ut mulieri abortum procurent, excommunicatione feriuntur. Etiam ad
abortum coopérantes sive physice sive moraliter ex iure recenti excommunica­
tionem incurrunt, si delictum sine eorum opera commissum non fuisset non
autem si eorum concursus facilius tantum reddidit delictum (cf. can. 2231 coll,
can. 2209, § 1—4).

3. Ut effectus secutus sit. Duo ergo ex hoc capite ad incurrendam
censuram requiruntur: a. ut abortus ex medio adhibito reipsa secutus
sit; b. ut certo constet eum ex hoc ipso et non potius ex alio medio
secutum esse.
Nota. Si delinquentes sint clerici praeterea deponantur (cf. can. 2350).
Qui fetus humani abortum procuraverunt, effectu secuto, omnesque coopé­
rantes sunt irregulares ex delicto (cf. can. 985, 4°).

92. V. Professi votorum simplicium perpetuorum tam in Ordinibus
quam in Congregationibus religiosis itemque omnes cum aliqua ex
praedictis personis matrimonium etiam civiliter tantum contrahere
praesumentes (cf. can. 2388, § 2).
Quod si vota simplicia sint temporanea excommunicatio non in­
curritur.

95. VI. Religiosus, apostata a religione (cf. can. 2385).
Religiosi intelliguntur (sive viri sive mulieres) qui vota nuncuparunt
in aliqua religione (cf. can. 488, 7° et can. 490).

Apostata a religione dicitur professus a votis perpetuis sive sollenir
nibus sive simplicibus qui e domo religiosa illegitime egreditur cum
m) Aliter Eichmann 1. c. p. 176. Decisiones S. C. Inquisitionis ab auctore
allatae probant quidem craniotomiam non esse licitam, non autem delinquentem
incurrere excommunicationem.

Dc excommunicatione

75

animo non redeundi, vel quii, etsi legitime egressus, non redit eo animo,
ut religiosae obedientiae sese subtrahat (can. 644. § 1).
Qui, sine Superiorum licentia, domum religiosam deserit cum animo ad reli­
gionem redeundi non est apostata sed fugitivus propriis poenis obnoxius (cf.
can. 644, § 3 et can. 2386).

Malitiosus animus, de quo in citata § 1, iure praesumitur, si reli­
giosus intra mensem nec reversus fuerit nec Superiori animum redeundi
manifestaverit (cf. can. 644, § 2).
Excommunicatio est reservata Ordinario et quidem

1. Superiori maiori, si religio sit clericalis exempta;
2. Ordinario loci in quo commoratur delinquens, si religio sit laicaHs aut non exempta (cf. can. 2385).
Nota. 1. Religiosus, apostata a religione, praeterea ab actibus legitimis ec­
clesiasticis est exclusus, privilegiis omnibus suae religionis privatis; et si re­
dierit perpetuo caret voce activa et passiva, ac praeterea aliis poenis pro gravi­
tate culpae a Superioribus puniri debet ad normam constitutionum (cf. can
2385).
2. Religiosus, apostata a religione, si praeterea sit publicus apostata a ude
catholica vel religiosus, qui cum muliere, aut religiosa, quae cum viro fugam
arripuerit, vel si attentaverit aut contraxerit matrimonium aut etiam vinculum,
ut aiunt, civile: ipso facto habendus est tamquam legitime dimissus a religione
(cf. can. 2385 coll. can. 646, § 1).
Observes: Regulares potestatem habent ab excommunicationibus Ordinario
reservatis absolvendi; etenim ante constitutionem „Apostolicae Sedis" vi privile­
gii a casibus reservatis (exceptis episcopalibus) absolvere poterant; per consti­
tutionem autem praedictam revocatum est privilegium absolvendi a casibus Ro­
mano Pontifici revervatis: mansit ergo facultas absolvendi a casibus Romano
Pontifici non reservatis, quod privilegium neque per C1C revocatum est.

Articulus septimus.

De excommunicationibus nemini reservatis.
Quinta series continet quinque excommunicationes; quas incurrunt:
94. I. Auctores et editores qui sine debita licentia sacrarum Scriptu­
rarum libros vel earum adnotationes aut commentarios imprimi curant
(cf. can. 2318, § 2).
De debita licentia edendi libros sacrarum Scripturarum alibi tracta­
tur112) (videri potest can. 1385 et 1391).
Censuram incurrunt: auctor et editor, si librum imprimendum curant,
non autem imprimentes seu typography nisi ipsi sint libri auctores vel
editores, multoque minus ad impressionem solummodo coopérantes.
95. II. Qui ausi fuerint mandare seu cogere tradi ecclesiasticae se­
pulturae infideles, apostatas a fide, haereticos, schismaticos, aliosve sive
ir2) Cf. De praeceptis n. 698 sqq.

76

De «1· «nis ecclesiasticis

excommiinicatos sive interdictos contra praescriptum, can. 1240, § /
(cf. can. 2339).
Secundum can. 1240, § 1 ecclesiastica sepultura privantur, nisi ante
mortem aliqua dederint poenitentiae signa:
1° Notorii apostatae a Christiana fide, aut sectae haereticae vel
schismaticae aut sectae massonicae aliisve eiusdem generis societati­
bus notorie addicti;
2° Excommunicati vel interdicti post sententiam condemnatoriam
vel declaratoriam;
3° Qui se ipsi occiderint deliberato consilio;
4° Mortui in duello aut ex vulnere inde relato;
5° Qui mandaverint suum corpus cremationi tradi113);
6° Alii peccatores publici et manifesti.
a. Sepultura ecclesiastica secundum can. 1204 consistit in cadaveris transla­
tione ad ecclesiam, exsequiis super illud in eadem celebratis, illius depositione
in loco legitime deputato fidelibus defunctis condendis. Haec verba utut dent
sepulturae ecclesiasticae notionem sensu strictissimo et perfectissimo, non
tamen omnia huius descriptionis elementa videntur esse necessaria, ut habeatur
vera et proprie dicta sepultura ecclesiastica circa quam versetur haec excom­
municatio, sed standum esse videtur explicationibus veterum auctorum. Secun­
dum has autem sepultura ecclesiastica habetur, si defunctus deponitur in loco
sacro ei ritu sacro; immo etsi deponatur sine ritu sacro, dummodo id
fiat in loco sacro, iam incurritur censura114); at non incurritur, si sepeliatur
ritu sacro in loco profano. Locus sacer autem non tantum coemeterium bene­
dictum intelligendus videtur sed etiam tumulus benedictus in coemeterio non
benedicto. — Si omnia elementa, quae habet can.. 1204, simul requirerentur ad
sepulturam ecclesiasticam, sequeretur quod in regionibus, ubi a legibus civilibus
prohibetur cadaveris translatio ad ecclesiam, non haberetur vera et proprie dicta
sepultura ecclesiastica, quod affirmare absonum videtur. Cum tamen plures
auctores teneant sententiam, requiri, ut incurratur censura can. 2339, sepul­
turam ecclesiasticam sensu strictissimo cum omnibus elementis can. 1204 simul
sumptis115) — quamvis nobis talis sententia non probetur — videtur dicendum
esse, donec ab auctoritate ecclesiastica quaestio decidatur, practice non incurri
excommunicationem nisi in casu adsit sepultura ecclesiastica sensu strictissimo.
h. Mandantes seu cogentes intelliguntur, qui publica auctoritate praediti aut
imperio iubent sepulturam, aut vi vel metu alios cogunt ad sepeliendum. Sunt
auctores qui putent etiam personas privata auctoritate mandantes seu cogentes
posse committere hoc delictum110). Certe parochus, sepelientes vel sepulturae
assistentes censuram non incurrunt. Sponte vero sepulturam eisdem donantes
contrahunt interdictum ab ingressu ecclesiae Ordinario reservatum (cf. can.
2339 et infra n. 108).
c. Infideles, qui sine baptismo decesserint; catechumeni autem qui nulla sua
culpa sine baptismo moriantur, baptizatis accensendi sunt et proinde sepultura
ecclesiastica donandi (cf. can. 1239).

113) „etiamsi crematio ad normam canonis 1203 § 2 non sequatur" (decla­
ratio Pontificiae Commissionis ad Codicis canones authentice interpretandos
10 nov. 1925; A. A. S. XVII. [1925] p. 583).
u4) Aliter sentire videtur Eichmann (I. c. § 46) qui partem essentialem se­
pulturae ecclesiasticae ponit in exsequiis secundum ritus liturgicos.
t115) E. g. Cappello, 1. c. n. 401; Cocchi, 1. c. n. 179; Chetodi, I. c. o. 73;
Cerato, 1. c. n. 42.
»«) Cf. Coronata IV, 1966; Vermeersch-Creusen III, 538.

De excommunicatione

77

Apostatae a fide, haeretici, schismatici, aliive sive excommunicati ave inter­
didi ii tantum qui sepultura ecclesiastica privantur; ergo apostatae notarii,
etsi non sint vitandi nec ulli sectae adhaeserint, dummodo publice constet eos
fuisse haereticos et in haeresi decessisse, sive notorietate iuris sive facti haere­
tici et schismatici notarié sectae addicti, excommunicati vel interdicti post sen­
tentiam condemnatoriam vel declaratoriam; hi autem omnes solum, nisi ante
mortem aliqua dederint poenitentiae signa (cf. can. 1240). Ita enim interpre­
tanda videntur verba „contra praescriptum can. 1240, § 1“117).
d. Delictum constituitur tantum per mandatum vel coactionem sepeliendi eos,
qui et in can. 1240, § 1 et in can. 2339 expresse nominantur. Igitur poena non
incurritur (licet peccetur), si agitur de massonicis, suicidis, mortuis ex duello,
vel de iis qui mandaverint corpus suum cremari aliisque publicis peccatoribus
sepeliendis, nisi sint notorie excommunicati118).
e. Cum lex habeat verba „ausi fuerint" quaelibet imputabilitatis imminutio
eximit ab hac poena. Ergo cum in Austria ex lege civili haeretici in duplici casu
sepeliri debeant in coemeterio catholicorum, notandum est eos censuram non
incurrere, qui non proprio nomine, sed vi legis civilis vel nomine superioris
sepulturam mandant vel alios ad sepeliendum cogunt.

96. III. Si in alienandis bonis ecclesiasticis beneplacitum, apostolicum
in canonibus 534, § 1 et 1532 praescriptum, fuerit scienter praeter­
missum, omnes quovis modo rei sive dando sive recipiendo sive con­
sensum praebendo (cf. can. 2347, 3°).
Can. 534, § 1 statuit: si agatur de alienandis rebus pretiosis aliisve
bonis (intellige: alicuius religionis, provinciae, domus), quorum valor
superet summam triginta millium francorum seu libellarum, vel de
contrahendis debitis et obligationibus ultra indicatam summam, con­
tractus vi caret, nisi beneplacitum apostolicum antecesserit.
§ 2. In precibus pro obtinendo consensu ad contrahenda debita vel
obligationes, exprimi debent alia debita vel obligationes, quibus ipsa
persona moralis, religio vel provincia vel domus, ad eum diem grava­
tur; secus obtenta venia invalida est.
Can. 1532 decernit: Legitimus Superior cuius licentia ad alienandas
res ecclesiasticas immobiles aut mobiles, quae servando servari pos­
sunt, requiritur et sine cuius licentia alienatio invalida est, est Sedes
Apostolica, si agitur:
1° De rebus pretiosis;
2° De rebus quae valorem excedunt triginta millium libellarum seu
francorum, (cf. § 1 coll. can. 1530, § 1, n. 3). Si agatur de alienanda
re divisibili, in petenda licentia aut consensu pro alienatione exprimi
debent partes antea alienatae; secus licentia irrita est (§ 4).
Iam ad declarandam excommunicationem, magis exponi debet:
a. quae bona ecclesiastica hic intelligantur; β. quae actiones sub cen­
sura prohibitae sint; γ. quae personae hac censura plectantur.
U7) Similiter Eichmann, 1. c. § 46, qui tamen haec verba referenda putat
tantum ad circumstantiam „post sententiam condemnatoriam vel declaratoriam".
Aliam autem interpretationem supponit Codicis Index Analytico-alphabeticus
(cf. quae ibi habentur ad verba „suicidae" et ,,crematio").
118) Coronata IV, 1966 citat pro hac sententia multos interpretes codies

78

De poenis ecclesiasticis

97. Quae bona ecclesiastica. 1. Bona ecclesiastica sunt bona tem­
poralia, quae ad aliquam personam· moralem in Ecclesia pertineant
(cf. can. 1497, § 1 ).
Bona ecclesiastica non sunt pia legata vel alia bona Ecclesiae donata, quae
nondum sunt ab Ecclesia acceptata vel rite acquisita, nec cappellaniae laicales.
quae scilicet erectae non sunt a competente auctoritate ecclesiastica, quamvis
ne istae quidem pro lubitu alienari possint119). Bona autem, quae ad instituta
virorum et mulierum, sive a S. Sede approbata sive tantum dioeeesana, perti­
nent, ecclesiastica sunt, quae sine licentia S. Sedis alienari non possunt, et sic
alienantes excommunicationem incurrunt120).

2. Non tamen indiscriminatim omnia bona ecclesiastica inconsulta
S. Sede alienari prohibentur sed solum res pretiosae et res quarum
valor superat summam triginta millium francorum seu libellarum.
Perinde est utrum res sint immobiles an mobiles, dummodo servando
servari possint.
Dicuntur res pretiosae, quibus notabilis valor sit, artis vel historiae vel mate­
riae causa (cf. can. 1497, § 2). Ergo e. g. vasa aurea vel argentea, statuae vel
imagines vel ornamenta, quae antiquitate vel artificio praestant etc., dummodo
ne sint exigui valoris; exigui vero valoris censentur bona, quorum pretium
manet infra summam 1000 libellarium.
Canonistae generatim valorem pretii aestimant secundum monetam auream,
quae fere sola est stabilis et in diversis regionibus fere aequalis, ut cn. 1532
supponere videtur dicens slibellarum seu francorum
*
121).
S. C. Consistorialis die 13 jul. 1951 decrevit, »ut perdurantibus praesentibus
adiunctis et ad nutum S. Sedis ad eandem Sedem Apostolicam sit recurrendum,
quotiescunque agatur de pecuniae summa, quae 10.000 francorum seu libellarum
aureorum excedat
*
122). Praeterea eadem (et S. C. de Relig.) diversis litteris
hoc Decretum ad diversas nationes applicavit122»); 10.000 libellis aureis igitur
aequivalent fere: 2.000 libellae sterlinae (Anglia), 5.000 Doliari (USA et
Canada), 20.000 Marci (Germania), 150.000 Cruzeiri (Brasilia), 200.000 Pesetae (Hispania), 2,000.000 franci (Gallia), 3,000.000 libellae (Italia).
Quoad poenas standum est 30.000 francorum vel libellarum aureorum^1--^).
Ad res pretiosas in ordine ad hanc legem non referuntur tituli publici seu
obligationes et actiones, insignes reliquiae quae tamen nequeunt valide alienari
sine Apostolicae Sedis permissu (cf. can. 1281, § 1), vetus suppellex, quae ex
consuetudine alienari potest ad novam aeque pretiosam comparandam. Fructus
et bona, quae servando servari non possunt non cadunt sub hac lege de alie­
natione.

98. Actiones sub censura prohibitae sunt alienatio et quae ei re­
spondet receptio seu acquisitio (praesumptuosa) bonorum ecclesiâstl·corum et consensus in talem contractum. Nomine alienationis intelligitur quivis contractus, quo dominium rei directum vel utile vel usus­
fructus vel ius in alium transfertur aut quocunque modo imminuitur
aut oneratur. Eiusmodi actiones sunt:
a. Venditio, permutatio (datio in solutum), donatio, haereditaria
transmissio (Vererbung) etc., quibus dominium in alium transfertur;
lie) S. C.C. 8. febr. 1871. Cf. Acta S. Seds VI. 476.
120) S.C.C. de prop, fide 15. ian. 1903.
»') Cf. Periodica 27 (1938) 348—353; 36 (1947) 213—230; Cappello 408;
Regatillo II. 277.
122) AAS 43 (1951) 602 cf. Per. 41 ( 1952) 150—156.
122») Regatillo II. 1002 nota; Beste, Introductio in Codicem (Neapoli 1956)
ad cn. 1532.
ι-jab) Regatillo 11. 314.

De excommunicatione

79

b. Pignoratio, hypothecatio, impositio servitutis etc. quibus bona
ecclesiae onerantur;
c. Infeudatio (Lehensgebung), locatio ultra novennium, emphyteusis
etc., quibus dominum utile in alium transfertur;
d. Compromissum, transactio, remissio servitutis, cessio litis etc.,
quibus iura ceduntur.
Hoc lato sensu, veteres auctores alienationem intellexerunt. Quae interpre­
tatio etiam nunc videtur admittenda (cf. can. 6). Certum est beneplacitum apostolicum, de quo in can. 1532, requiri non solum in alienatione proprie dicta,
sed etiam in quolibet contractu quo condicio Ecclesiae peior fieri possit (cf.
can. 1533). Hinc utique nondum sequitur etiam censuram versari circa quem­
libet contractum peiorantem Ecclesiae condicionem et non tantum circa aliena­
tionem proprie dictam, et cum in can. 2347, 3° mentio sit tantum de can. 1532
non etiam de can. 1533, fatendum est oriri posse dubium, utrum revera in can
2347 alienatio accipienda sit lato sensu133).
«. Si bonum ecclesiasticum (domus vel ager) ad longius tempus elocandum
esset, administrator ad effugiendam censuram sibi reservare deberet ius con­
tractum singulis novenniis rescindendi. Promissio elapso novennio renovandi
contractum non inducit censuram.
β. Ad incurrendam censuram requiritur, ut alienatio ex utraque parte sit
perfecta. Si ergo alienatio boni ecclesiastici fiat sub reservationc beneplaciti
apostolici, ex multorum sententia excommunicatio non incurritur, modo con­
tractus exsecutioni non mandetur, antequam advenerit licentia apostolica; etenim
quod adhuc in dominio venditoris est, nequit dici alienatum. Pari modo ubi
venditio non perficitur nisi rei traditione, censura non incurritur, antequam ven­
ditio traditione rei perfecta fuerit, ubi autem venditio solo partium consensu
perficitur, censura iam ante rei traditionem incurritur.
7. Num alienationes factae inter ecclesias vel loca pia obnoxiae sint censurae,
disputabatur; sententiae neganti obstare videntur nonnullae decisiones S. Congr.
e. g. decretum S. C. C. 24. ian. 1632, auctores tamen eam probabilem faciunt.

99. Personae, quae hac censura plectuntur, sunt omnes quoquo
modo rei sive dando sive recipiendo sive consensum praebendo, si
beneplacitum apostolicum fuerit scienter praetermissum.
1. Dantes ii solum intelliguntur, quorum nomine alienatio peragitur,
parochi vel rectores, non autem eorum *mandatant vel alio modo in
delictum concurrentes nisi delictum sine eorum opera commissum non
fuisset, neque eiusmodi bona destruentes vel furantes134).
a. Laid vi legum civilium bona ecclesiastica administrantes, qui ipsi horum
bonorum alienationem illicite peragunt, in excommunicationem incidunt.
b. Non consentiebant auctores, num etiam episcopi et abbates illicite alienan­
tes bona ecclesiastica hanc excommunicationem incurrerent. Sententia affirmans
iam antea multo probabilior nunc ut certa admittenda videtur.

2. Recipientes dicuntur, qui bona ecclesiastica emunt vel locant, vel
generatim ii, in quorum commodum contractus fit.
3. Consensum praebentes, si consensus ad valorem contractus requi­
ritur, non autem delictum patratum laudantes.
Ita Ordinarius ultra terminos a iure statutos licentiam concedens alienandi
rem pretiosam in casu, quo opus esset consensu S. Sedis.

iai) Eichmann, I. c. § 54 alienationem sensu stricto sumendam esse putat
ita etiam Cappello, I. c. n. 410.
iai) S. Officium 9. mart. 1870.

80

De poenis ecclesiasticis

Si leges civiles laicorum consensum in alienatione requirunt non tantum pa­
rochus vel alia persona ecclesiastica quae alienationem peragit sed ipsi etiam
laici excommunicationem incurrunt.

4. Si beneplacitum apostolicum fuerit scienter praetermissum. Ergo
non tantum ignorantia non affectata excusat et quidem non solum re­
cipientes et consentientes sed etiam alienantes, sed quaevis imiputabiJitatis diminutio.
Beneplacitum seu licentia Apostolicae Sedis non requiritur: a. quando
occasio occurrit, quae non sinit exspectare S. Sedis responsum; in
hoc casu tamen Episcopi licentia requiritur; b. quando bona immobilia
relicta sunt monasterio, quod talia retinere prohibetur; c. quando
ecclesiae relicta sunt bona sub condicione, ut vendantur. Requiritur
autem licentia, etsi alienatio ob i ustam causam id est urgentem neces­
sitatem vel evidentem utilitatem Ecclesiae, vel pietatem fiat: nam ipsa
hac lege Sancta Sedes indicium de iusta causa faciendae alienationis
sibi reservavit et licentia praeter iustam causam requiritur (cf. can.
1530, § 1).
Nota. Praetermisso beneplacito apostolico alienationis actus nullus est et
manet obligatio etiam per censuram urgenda restituendi bona illegitime acqui­
sita ac reparandi damna forte illata (cf. can. 2347).

100. IV. Omnes, qualibet etiam dignitate fulgentes, qui quoquo modo

cogant sive virum ad statum clericalem amplectendum, sive virum aut
mulierem ad religionem ingrediendam vel ad emittendam religiosam
professionem tam sollemnem quam simplicem, tam perpetuam quam
temporariam (cf. can. 2352).
a. Censura plectit etiam Superiores maiores, Episcopos, non autem Cardinales.
b. Sufficit quaelibet coactio dummodo sit causa efficax ob quam statum cleri­
calem amplexus sit vir, vel vir aut mulier religionem ingressi sint aut professio­
nem religiosam emiserint.
c. Materiam censurae constituit coactio ad ingressum in quamlibet religionem
sive ordo sit sive Congregatio, sive sit religio clericalis sive laicalis, iuris pon­
tificii vel iuris dioecesani.
d. Impedire canonice idoneum, quominus statum clericalem amplectatur vel
religionem ingrediatur vel professionem religiosam emittat nefas quidem est,
impedientes autem nulla censura latae sententiae plectuntur.

101. V. Fidelis, qui scienter omiserit eum, a quo sollicitatus fuerit,

intra mensem denuntiare contra praescriptum can. 904 (cf. can. 2368,
§2).
Huius censurae declarationem confer in volunrne De sacramentis30 n. 378.
Hoc loco haec solutii notanda:
a. Non solum ignorantia obligationis vel solius censurae sed quaelibet imputabilitatis imminutio eximit a poena;
b. Si persona sollicitata est fide digna et serio promittit se intra mensem
denuntiaturam esse, a peccatis absolvi potest;
c Si censuram incurrerit delinquens, non est a censura absolvendus, nisi
postquam obligationi satisfecerit aut se satisfacturum serio promiserit. Quodsi
postea mutata voluntate non denuntiet, censura non reviviscit, quia de reincidentia nihil habetur.
Sed certe manet obligatio conscientiae denuntiandi confessarium sollicita­
tionis criminis reum et ideo poenitens hanc obligationem implere nolens nequit
absolvi, quia non est dispositus. Attamen excommunicationis reincidentia nor
potest statui, cum canon poenalis strictae sit interpretationis.

QUAESTIO SECUNDA
De interdicto.
Articulus primus.

De interdicto in genere.
102. Natura. Interdictum potest esse tum censura tum poena vin-

dicativa. Quatenus est censura definitur a CIC (can. 2268, § 1):

Interdictum est censura qua fideles, in communione Ecclesiae per­
manentes, prohibentur quibusdam sacris (quae in CIC canonibus
2270—2277 enumerantur).
a. Ab interdicto, quod est censura, distingui debet interdictum, quod est
poena vindicative, interdictum locale et interdictum in communitatem seu col­
legium in perpetuum vel ad tempus vel ad beneplacitum Superioris est poena
vindicativa; item interdictum ab ingressu ecclesiae in perpetuum vel ad tempus
praefinitum vel ad beneplacitum Superioris (cf. can. 2291, 1° et 2°).
b. Interdictum differt: a. ab excommunicatione 1° quia haec non immediate
sed consequenter, quatenus nempe communionem cum fidelibus prohibet, bonis
spiritualibus iisque multo pluribus privat, dum interdictum fideles ceteroquin in
communione Ecclesiae permanentes privat sacris quibusdam, 2° quia interdictum
non tantum uti excommunicatio afficere potest personas physicas sed etiam
communitatem, ut personam moralem, immo etiam locum, 3° quia excommuni­
catio est semper censura, interdictum autem potest esse vel censura vel poena
vindicativa, sed in dubio praesumitur censura (cf. can. 2255, § 2).
β. a stispe\nsione, quia haec solos clericos afficit, interdictum etiam laicos, et
quia suspensio non usum rerum sacrarum, sed exercitium potestatis ecclesia­
sticae prohibet.

105.

Divisio. 1. Interdictum aliud est personale, per quod prohibitio

a sacris fit directe, cum personis ipsis usus eorum bonorum inter­
dicitur; aliud locale, per quod prohibitio fit indirecte, cum certis in
locis eorundem dispensatio vel perceptio vetatur (cf. can. 2268, § 2).
Interdictum mixtum, quod afficiebat immediate locum et personas
in CIC non iam habetur.
2. Interdictum locale potest esse generale, si afficit integrum terri­
torium e. gr. dioecesim, rempublicam, paroeciam; vel particulare, si
afficit determinatum locum vel partem territorii e. gr. ecclesiam paroecialem, coemeterium, altare vel sacellum alicuius ecclesiae.
3. Interdictum personale pari modo potest esse generale, si fertur in
populum dioecesis vel paroeciae vel in integram communitatem seu coi-

82

De poenis ecclesiasticis

legiuni e. gr. in capitulum, universitatem; vel particulare, si fertur in
unam vel plures determinatas personas communitatis.
Si communitas seu collegium delictum perpetraverit, interdictum ferri potest
vel in singulas personas delinquentes (interdictum particulare), vel in communi­
tatem, uti talem (interdictum generale), vel in personas delinquentes et in com­
munitatem (interdictum simurparticulare et generale) (cf. can. 2274, § 1).

4. Specialem mentionem meretur interdictum ab ingressu ecclesiae.
Hoc interdictum est personale particulare, quod rationem verae cen­
surae habet, nisi sit in perpetuum vel ad tempus praefinitum vel ad
beneplacitum Superioris. Secumfert prohibitionem ne quis in ecclesia
divina officia celebret vel eisdem assistat aut ecclesiasticam sepulturam
habeat; si autem assistat, non est necesse ut expellatur, nec, si sepe­
liatur, oportet ut cadaver amoveatur (cf. can. 2277).
a. Cum versemur in odiosis, terminus in ecclesia sensu stricto sumendus est,
prout distinguitur (canone 1161 collato can. 1188) ab oratorio publico, semipublico, privato128). Extra ecclesiam interdictus omnia licite peragere potest,
quae alias licita erant: potest ergo celebrare vel sacramenta suscipere e. g. in
oratorio privato, immo probabiliter potest etiam in ecclesia privatim orare, privatim sacramenta suscipere, concionem audire.
b. Huic interdicto similis, sed tamen essentialiter diversa, est cessatio a divinis
(qui tamen terminus in CIC non occurrit), quae non est censura nec proprie
poena, sed mera prohibitio clericis facta celebrandi missam, administrand;
sacramenta et peragendi divina officia in determinato aliquo loco sacro. Iniungitur cessatio a divinis ob gravissimum et publicum delictum i.n eo loco commis­
sum in signum moeroris et ad reparandam iniuriam.

104. Quoad effectus interdicti haec pauca notentur:
a. Interdictum personale sequitur personas ubique; locale non urget
extra locum interdictum, sed in loco interdicto omnes etiam exteri aut
exempti, excluso speciali privilegio, illud servare debent (can. 2269,
Clausula excluso speciali privilegio ab auctoribus diversimode interpretatur.
Secundum vetus ius (cf. can. 6, 4°) videmur esse sensus clausulae: Omnes, etiam
generali exemptionis privilegio gaudentes interdicto locali subiacent nisi speciale
ab interdicto exemptionis privilegium habeant126).

b. Personaliter interdicti (can. 2275):
1° Nequeunt divina officia celebrare eisve, excepta praedicatione
verbi Dei, assistere; passive assistentes non est necesse ut expellantur;
sed ab assistentia activa, quae aliquam secumferat participationem in
divinis officiis celebrandis, repellantur interdicti post latam sententiam
condemnatoriam vel declaratoriam, aut alioquin notorie interdicti;
2° Prohibentur Sacramenta et Sacramentalia ministrare, conficere
et recipere, ad normam can. 2260, § 1, 2261 ;
3° Praescripto can. 2265 etiam ipsi adstringuntur;
4° Carent sepultura ecclesiastica ad normam can. 1240, § 1, n. 2.
222 ) Cf. Wernz-Vidal VII. 308.
12«) Coronata IV. 1786.

De interdicto

83

Ad explicationem quod spectat cf. quae superius habentur nn. 38;
39; 40; 44127).

c. Qui interdicto locali vel interdicto in communitatem seu collegium
subest, quin eidem causam dederit, nec alia censura prohibeatur, pot­
est. si sit rite dispositus, Sacramenta recipere sine absolutione ab in­
terdicto aliave satisfactione (cf. can. 2276).

d. Qui actum ordinis, clericis in ordine sacro constitutis reservatum,
ponunt, ab eius exercitio interdicto sive personali (censura sit vel
poena vindicativa) sive locali prohibiti, sunt, dummodo adsint condi­
ciones ceteroquin ad delictum requisitae, irregulares ex delicto (cf.
can. 985, 7°).
e. De interdicto vitando in novo Codice sermo non est

105. Quomodo interdictum solvi possit. 1. Interdictum, si est cen­
sura, tollitur tantum legitima absolutione. De qua vide, quae habentur
in articulo altero libri secundi, supra n. 28 sqq.
2. Interdictum, si est poena vindicativa, finitur eius expiatione vel
dispensatione ab eo concessa qui legitimam habet dispensandi potesta­
tem i. e. ab eo qui poenam tulit, vel ab eius competente Superiore aut
successore, vel ab eo cui haec potestas commissa est (cf. can. 2289
coll. 2236).
In casibus occultis urgentioribus, si ex observatione poenae vindicativae latae sententiae, reus seipsum proderet cum infamia et scandalo,
quilibet confessarius potest in foro sacramentali obligationem servan­
dae poenae suspendere, i. e. declarare poenitentem non esse obligatum
effectus interdicti observare, iniuncto onere recurrendi saltem intra
mensem per epistolam et per confessarium, si id fieri possit sine gravi
incommodo, reticito nomine, ad S. Poenitentiariam vel ad Episcopum
facultate praeditum et standi eius mandatis.
Et si in aliquo casu extraordinario hic recursus sit impossibilis, ipsemet confessarius potest dispensationem concedere et debita mandata
imponere sub poena reincidentiae in interdictum, nisi poenitens inter
tempus a confessario praefiniendum poenitentiam egerit ac satisfactio­
nem dederit (can. 2290 coll. can. 2254, § 3).

3. Interdictum locale quodvis et interdictum personale generale, si
non sint reservata, solvi possunt a superiore habente iurisdictionem
fori externi in locum vel in personas. Confessarius, quamvis privilegiatus sit, circa haec interdicta nihil potest, quia locus et communitas
foro poenitentiae non subiiciuntur.
1-'7) Versiculus primus, quo effectus immediati excommunicationis compre­
henduntur (cf. supra n. 37) effert etiam effectus interdicti personalis, dum­
modo demas terminum „communio" (cum interdictum non excludat a com­
munione Ecclesiae). „Res sacrae, ritus, (communio), crypta, potestas
*
’. Alii
effectus excommunicationis interdicto non producuntur.
6

Noldin.

De poenif eccl.

84

Dc poenis ecclesiasticis

4. Interdictum personale particulare simpliciter latum nec reserva­
tum, solvi potest a quovis confessario. Ad hoc sufficit ordinaria abso­
lutionis forma vel adhiberi potest forma, quae in rituali romano ha­
betur138).
Interdictum personale particulare inflictum ab homine ad tempus determi­
natum vel expresse in perpetuum natura sua reservatum est ei qui hanc poenam
vindicativam tulit

Articulus secundus.

De interdictis in specie.
Interdicta vigentia. Interdicta latae sententiae non numerantur nisi
quattuor, quorum primum Romano Pontifici speciali modo, secundum
Superiori, cuius sententia contempta est, tertium Ordinario, quartum
nemini reservatum est.
106. I. Universitates, Collegia, Capitula aliaeve personae morales,
quocunque nomine nuncupentur, a legibus, decretis, mandatis Romani
Pontificis pro tempore exsistentis ad Universale Concilium appellantes,
interdictum speciali modo Sedi Apostolicae reservatum incurrunt (cf.
can. 2332).
Si appellantes non sunt personae morales sed physicae, non interdictum sed
excommunicationem contrahunt (cf. supra n. 63).
Hoc interdictum latum est in communitatem, uti talem; nequit ergo communi­
tas seu collegium ius ullum spirituale exercere quod ei competit (cf. can. 2274,
§3).
Interdicto omnia quidem membra personae moralis subsunt, ea autem quae
eidem causam non dederint, nec alia censura prohibeantur, possunt, si sint rite
dispositi, Sacramenta recipere sine absolutione ab interdicto aliave satisfactione
(cf. can. 2276).

107. II. Scienter celebrantes vel celebrari facientes divina in locis
interdictis vel admittentes ad celebranda officia divina per censuram
vetita clericos excommunicatos, interdictos, suspensos post sententiam
declaratoriam vel condemnatoriam, interdictum ab ingressu ecclesiae
ipso iure contrahunt, donec, arbitrio eius cuius sententiam contempse­
runt, congruenter satisfecerint (can. 2338, § 3).
Scienter, quod pertinet ad celebrantes, celebrari facientes, admittentes: ergo
excusat quaelibet imminutio imputabilitatis (cf. can. 2229, § 2).
Hanc poenam incurrunt: a. clerici, qui celebrant vel celebrare faciunt in loco
interdicto, exceptis diebus et locis, in quibus hoc licet, divina, exceptis illis, quae
etiam in loco interdicto peragere conceditur; b. clerici, qui clericos censuratos
post sententiam declaratoriam vel condemnatoriam ad celebranda officia divina
per censuram vetita (non solum ad assistendum officiis vel ad recipienda sacra­
menta) admittunt, id quod ad eos tantum spectat, qui ecclesiae curam
habent1'·48).
Rituale Rom. tit. 4. c. 5.
I2i) Ita etiam Capello, 1. c. n. 488.

De interdicto

85

Hoc interdictum censura esse videtur. Non enim est ad beneplacitum Supe­
rioris, sed arbitrio eius tantum competit iudicare utrum congruenter satisfece­
rint delinquentes; cessante autem per congruam satisfactionem contumacia, rei
absolutione donandi sunt130).

108. HI. Sponi e sepulturam donantes infidelibus, apostatis a fide,

vel haereticis, schismaticis, aliisve sive excommunicatis sive interdictis
contra praescriptum can. 1240, § 1, contrahunt interdictum ab ingressu
ecclesiae Ordinario reservatum (cf. can. 2339).
Sponte: ergo quaelibet imputabilitatis imminutio sive ex parte intellectus
sive ex parte voluntatis eximit ab hac poena (cf. can. 2229, § 2).
Effectus huius poenae vide supra n. 103 sub 4.
Qui ausi fuerint mandare seu cogere tradi ecclesiasticae sepulturae dictas
personas contrahunt excommunicationem latae sententiae nemini reservatam
(cf. can. 2339 et supra n. 95 ubi habetur fusior explicatio huius censurae).

109. IV. Qui causam dederunt interdicto locali aut interdicto in

communitatem seu collegium, sunt ipso facto personaliter interdicti
(can. 2338, § 4).
Obnoxii ergo sunt poenis supra n. 104 sub b. recensitis, nec pr lest egredi e
loco, populo, collegio punitis interdicto, quia secundum can. 2269, § 2 inter­
dictum personale sequitur personam ubique.
13°) Cf. Lehmkuhl, Theol. mor. II. Edit.13 n. 1272. Nunc autem in "Quae­
stiones praecipue morales novo iuri canonico adaptatae" (Herder, Friburgi,
1918) p. 80 auctor sententiam mutavit et hoc interdictum ut poenam vindicativam considerandam esse censet.

i.

QUAESTIO TERTIA.
De suspensione131).
Articulus primus.

De suspensione in genere.
110. Natura. 1. Suspensio pariter ac interdictum censura esse pot­

est vel poena vindicativa. CIC hanc ponit definitionem çcan. 2278,
§ 1): Suspensio est censura, qua clericus officio vel beneficio vel utro­
que prohibetur.
a. Quia suspensio est poena status clericalis propria, in solos clericos cadere
potest non autem in fideles generatim, ut fit in excommunicatione et interdicto.
b. Suspensio uti inderdictum afficere potest non tantum personas physicas
sed etiam communitatem, ut personam moralem.
c. Suspensio, non aufert ipsum ius vel ipsam potestatem ut beneficium vel
officium, sed solum eorum usum atque exercitium.
d. Cum suspensio in privatione usus potestatis clericalis οοηδΐείαζ suspen­
sionem ille tantum ferre potest, qui potestatem clericalem concedere potest.
Ideo praefectae monialium, sicut neminem suspendere, ita neque ipsae proprie
suspendi possunt.
e. Suspensio differt a depositione et degradatione et privatione poenali, quae
sunt poenae vindicativae, quibus clericus non solum usu potestatis sed, quan­
tum fieri potest, ipsa potestate (officio, beneficio) privatur (cf. can. 2303, § 1;
2305, § 1 ; 2298, 6°).

2. A suspensione, quae est censura, distinguenda est suspensio, quae
est poena vindicativa, et ea (improprie dicta suspensio), quae est mera
prohibitio, si sine culpa feratur.

3. Ex principio can. 2278, § 2 effectus suspensionis separari queunt;
ideo multae sunt species suspensionis particularis, quas Superior
poenam infligens determinare potest. Nonnullae species, quae fre­
quentius adhiberi solent, definiuntur canone 2279131*).
Notetur tantum, per suspensionem ab ordinibus prohiberi omnem actum
potestatis ordinis receptae per ordinationem; actus ergo ordinum minorum,
quos etiam laici exercere possunt e. g. ministrare in ss. Missae sacrificio, non
vetantur suspenso.

4. Suspensio ex informata conscientia est extraordinarium reme­
dium, quod Ordinarius tantum adhibere potest, si ob grave incommoxai) Kober, Die Suspension der Kirchendiener (Tübingen, 1862). Hollweck
1. c. p. 132 ff. Coronata, IV. 1799—1818.
i3U) Cf. Coronata, IV. 1804—1812. Jone III. Kan. 2279.

De suspensione

87

dum ad normam iuris procedere non potest Hoc in extraordinario
casu Ordinarius suspensionem ut censuram vel ut poenam vindicativam extraiudicialiter et nulla praemissa monitione infligit ex causis
sibi certe notis.
Haec improprie dicta suspensio locum habere potest, si suspensio fertur in
integram communitatem. Suspensio enim ferri potest vel in singulas personas
delinquentes vel in communitatem, uti talem, vel in personas delinquentes et
communitatem (can. 2285).
Si suspensio fertur in communitatem, uti talem, communitas prohibetur exer­
citio iurium spiritualium, quae ipsi, uti communitati, competunt. Sic capi'ulum
suspensum prohibetur electiones facere, sollemniter divina celebrare etc.
Si suspensio fertur simul in personas delinquentes et communitatem, praeter
effectum indicatum, qui afficit communitatem uti talem, personae delinquentes
subsunt effectibus specialibus suspensionis; quoad innocentes autem haec sus­
pensio habet rationem solius prohibitionis ob iustam causam boni communis
innocentibus impositae: nemo enim puniri potest pro culpa aliena132).

111. Divisio. 1. Suspensio generalis ea dicitur, qua clericus privatur

usu omnis potestatis, quam sive ex officio sive ex beneficio habet;
specialis ea dicitur, qua clericus privatur usu potestatis unius vel alte­
rius tantum speciei, qua scilicet suspenditur aut ab officio aut a be­
neficio.

2. Suspensio specialis vel est totalis, si clericum privat usu omnis
potestatis alicuius speciei, scilicet aut officii aut beneficii; vel est par­
tialis, si eum privat usu partis tantum potestatis alicuius speciei, ut si
quis suspenditur tantum a iurisdictione vel solum ab ordinibus vel a
certo tantum et definito ministerio, non a toto officio.
a. Suspensio ab officio simpliciter, nulla adiecta limitatione, vetat omnem
actum tum potestatis ordinis et iurisdictionis, tum etiam merae administrationis
ex officio competentis, excepta administratione bonorum proprii beneficii (can.
2279, §1).
b. Suspensio a beneficio privat fructibus beneficii, excepta habitatione in
.’.edibus beneficialibus, non autem iure et obligatione administrandi beneficium,
nisi decretum vel sententia suspensionis ipsam administrandi potestatem sus­
penso expresse adimat et alii tribuat (can. 2280, § 1 et can. 1476, § 1).
c. Nisi aliud constet, in suspensione generaliter lata comprehenduntur omnes
effectus qui in canonibus 2279—2284 enumerantur; contra, in suspensione ab
officio vel a beneficio omnes tantum effectus alterutrius speciei (cf. can. 2278
§2).

112. Effectus suspensionis partim iam e numero praecedente elu­

cent. Praeterea notentur haec:
1. Suspensio generaliter lata, vel suspensio ab officio aut a bene­
ficio afficit omnia officia aut beneficia, quae clericus habet in dioecesi
Superioris suspendentis, nisi aliud appareat (can. 2281).

2. Loci Ordinarius nequit clericum suspendere a determinato officio
vel beneficio quod in aliena dioecesi reperiatur; sed suspensio lalae
1-r2) Cf. s. Alphonsus n. 317.

88

De poenis ecclesiasticis

sententiae, iure communi irrogata, afficit omnia officia vel beneficia
in quacunque dioecesi possideantur (can. 2282).
/
3. Suspensus ab ordine per sententiam ordinarii sui ubique ab exer­
citio ordinis prohibiti arcetur; at suspensus a iurisdictione non prohi­
betur, quominus in alia dioecesi iurisdictionem accipiat133).
Suspensus non prohibetur sacramenta poenitentiae et eucharistiae suscipere,
modo de culpa, propter quam lata est suspensio, vere doleat, nec privatur com­
munibus Ecclesiae suffragiis.

4. Quae de excommunicatione can. 2265 statuuntur, etiam suspen­
sioni sunt applicanda (can. 2283; explicationem vide supra n. 44).
5. Si incursa fuerit censura suspensionis quae vetat administrationem
Sacramentorum et Sacramentalium, servetur praescriptum can. 2261
(cf. can. 2284 et supra n. 40) ; si censura suspensionis quae prohibet
actum iurisdictionis in foro sive interno sive externo, actus est invali­
dus, ex. gr., absolutio sacramentalis, si lata sit sententia condemnatoria vel declaratoria, aut Superior expresse declaret se ipsam iuris­
dictionis potestatem revocare; secus est illicitus tantum, nisi a fideli­
bus petitus fuerit ad normam mem. can. 2261, § 2 (cf. can. 2284 et
supra n. 40).
6. Actus, quos ponit suspensus a beneficio ut contractus etc., sunt
validi, nisi decretum vel sententia suspensionis ipsam administrandi
potestatem suspenso expresse adimat et alii tribuat (cf. can. 2280, § 1 ).
7. Si, quamvis suspensio a beneficio obstet, beneficiarius fructus
percipiat, fructus restituere debet et ad hanc restitutionem cogi potest
canonicis quoque, si opus sit, sanctionibus (cf. can. 2280, § 2).
8. Qui actum ordinis, clericis in ordine sacro constitutis reservatum,
ponunt ab eius exercitio suspensione sive sit censura sive poena vin­
dicativa prohibiti, sunt irregulares ex delicto (cf. can. 985, 7°), dum­
modo adsint eae condiciones quae generatim ad delictum requiruntur.
9. Suspensus, qui exercet actum per suspensionem sibi prohibitum,
graviter peccat, nisi parvitas materiae a peccato gravi excuset.
a. Actus ordinum sacrorum natura sua graves censentur, quam ob rem in
eorum exercitio, si sollemniter peragantur, non datur parvitas materiae.
b. Suspensus, qui non sponte sed a fidelibus requisitus exercet functiones
sibi prohibitas, non peccat; suspensus autem postquam intercessit sententia
condemnatoria aut declaratoria peccat, etsi a fidelibus requiratur, nisi in solo
mortis periculo, si alii desint ministri, vel etiam quamvis adsint alii ministri,
si agitur de absolutione sacramentali (cf. can. 2284 coll. can. 2261). De sus­
penso vitando in novo Codice sermo non est.

Finitur suspensio sive per
absolutionem, si est censura, sive per expiationem vel dispensationem
si est poena vindicativa. Applicentur quae supra n. 105 de interdicto
habentur.
115. Quomodo suspensio solvi possit.

™) Ballerini-Palmieri VII. n. 347.

De suspensione

89

Articulus secundus.

De suspensionibus in specie.
114. Suspensiones latae sententiae hodie vigentes numerantur sex-

decim:

a. Novem reservatae Apostolicae Sedi (quatuor generales nn. I, II,
XII, XIII; tres a divinis nn. III—V; una a collatione ordinum η. XIV;
una a iure eligendi n. XV);
b. Una reservata Ordinario (ab officio n. VI);
c. Una reservata Superiori maiori (generalis n. VII);
d. Quinque nemini reservatae (una a iurisdictione η. VIII; una a
divinis η. IX; una ab ordine recepto η. X; una ab audiendis confes­
sionibus η. XI; una a celebratione missae η. XVI).

§ 1. Suspensiones quae sunt censurae.
115. I. 1. Religiosus,clericus in sacris qui vota perpetua nuncuparit.

si dimittatur ob delicta minora iis de quibus in can, 670, ipso facto
suspensus manet, donec a Sancta Sede absolutionem obtinuerit (cf can.
671, 1°).
Delicta de quibus in can. 670 (coll. can. 646) sunt:
1°. Publica apostasia a fide catholica;
2°. Fuga cum muliere;
3°. Attentatio aut contractus matrimonii aut etiam vinculi, ut aiunt, civilis;
4°. Delictum quod iure communi punitur infamia iuris vel depositione vel
degradatione (cf. can. 2303 § 3, 2305 § 2, 2314 $ 1 n. 2 et 3, 2320, 2322 n. 1,
2328, 2343 § 1 n. 2 et 3 § 2 n. 2, 2350 § 1, 2351 § 2, 2354 § 2, 2356, 2357
§ 1, 2359 § 2, 2368 § 1, 2379, 2388 § 1, 2394 n. 2, 2401).
Haec poena suspensionis lata est in religiosos dimissos, qui vota perpetua
nuncuparunt. Est suspensio generaliter lata, censura Sedi Apostolicae reser­
vata. Si dimissus per annum aut etiam per brevius tempus, iudicio Ordinarii,
tam laudabiliter se gesserit ut merito haberi possit vere emendatuSs Ordinarius
eius preces apud Sanctam Sedem commendabit pro absolutione a censura sus­
pensionis (cf. can. 671 n. 7 coli. n. 6).
Nota. Religiosus, qui vota perpetua nuncuparit, dimissus ob delicta superius
sub n. 1°—4° incl. enumerata perpetuo prohibetur deferre habitum ecclesiasti­
cum (cf. can. 670); consequenter nequit exercere ministeria ecclesiastica.

116. II. 2. Clerici omnes, etiam episcopali dignitate aucti, qui per

simoniam ad ordines scienter promoverint vel promoti fuerint aut alia
Sacramenta ministraverint vel receperint, sunt suspecti de haeresi;
clerici praeterea suspensionem incurrunt Sedi Apostolicae reservatam
(cf. can. 2371 ).
Hic agitur de simoniae delicto in collatione vel susceptione ordinum et in
administratione vel receptione aliorum Sacramentorum. Quoad poenam in delic­
tum simoniae perpetrantes in quibuslibet officiis, beneficiis aut dignitatibus
ecclesiasticis cf. can. 2392 et supra n. 83.
Censura plecti videtur delictum simoniae realis, conventionalis, confitentialis,
dummodo administratio vel receptio sacramenti revera locum habuerit, non
vero simonia mentalis quae non est delictum etsi peccatum.

θθ

De poenis ecclesiasticis

Ad ordines pertinet hic etiam consecratio
can. 950).
Huic censurae subsunt etiam Episcopi134)
can. 2227, § 2).
Quoad complices applicentur normae can.
et 24).
Nota. Delinquentes praeterea sunt suspecti
n. 59).

episcopalis et prima tonsura (cf.
non vero S. R. E. Cardinales (cf.

2231 coll. 2209 (cf. supra n. 4 d
de haeresi (cf. can. 2371 et supra

117. III. 3. Suspensionem a divinis Sedi Apostolicae reservatam,

ipso facto contrahunt, qui recipere ordines praesumunt ab excommu­
nicato vel suspenso vel interdicto post sententiam declaratoriam vel
condemnatoriam, aut a notorio apostata, haeretico, schismatico (cf.
can. 2372).
Qui mala fide ordinem ab excommunicato etc. suscipiunt, suspensionem par­
tialem a divinis incurrunt, eos tamen excusat quaelibet imputabilitatis immi­
nutio (recipere praesumunt cf. can. 2229, § 2); qui bona fide, i. e. cum igno­
rantia ordinantem esse excommunicatum etc. hoc faciunt, censuram non incur­
runt, sed exercitio carent ordinis sic recepti donec dispensentur (cf. can. 2372).
Episcopus a R. Pontifice nominatus vel confirmatus qui consecrationem epis­
copalem recipere praesumeret ab excommunicato etc. non incurrit hanc cen­
suram (cf. can. 2227, § 2); sed vide etiam infra n. 127.

118. IV. 4. Clericus qui in manus laicorum officium, beneficium aut

dignitatem ecclesiasticam resignare praesumpserit, ipso facto in sus­
pensionem a divinis incurrit (cf. can. 2400).
Attendendum ad ,.praesumpserit" et can. 2229, § 2.
119. V. 5. Vicarius Capitularis concedens litteras dimissorias pro

ordinatione.contra praescriptum can. 958, § 1, n. 3. ipso facto subiacet
suspensioni a divinis (can. 2409).
Secundum praescriptum can. 958, § 1, n. 3 Vicarius Capitularis
litteras dimissorias pro saecularibus dare potest solum de Capituli con­
sensu post annum a sede vacante; intra annum vero solis arctatis ra­
tione beneficii recepti vel recipiendi, aut ratione certi alicuius officii,
cui propter necessitatem dioecesis sine dilatione sit providendum.
120. VI. 6. Si quis clericus contra praescriptum can. 120 ausus fuerit

ad indicem laicum trahere aliam personam (Episcopo aut Abbate vel
Praelato nullius aut Superiore maiore religionum iuris pontificii infe­
riorem ) privilegio fori fruentem, non obtenta ab Ordinario loci licentia,
incurrit ipso facto in suspensionem ab officio reservatam Ordinario
(cf. can. 2341).
Praescriptum can. 120 vide supra n. 67, item explicationes ad can. 2341.
121. VII. 7. Religiosus fugitivus ipso facto incurrit in suspensionem

proprio Superiori maiori reservatam, si sit in sacris (cf. can. 2386).
1M) Contra Coronata, IV. 2155, communius censetur Episcopos non subesse
huic censurae.

De suspensione

91

Religiosi hic intelkiguntw non solum qui vota nuncuparunt in aliqua religione
(cf. can. 488, 7°) sed etiam sodales in societatibus virorum qui vivendi rationem
religiosorum imitantur in communi degentes sub reginvne Superiorum secundum
probatas constitutiones, sed tribus consuetis votis publicis non obstringuntur
nec nomine religiosorum proprie designantur (cf. can. 673, § 1). Sic declara­
vit Commissio Pontificia ad Codicis canones authentice interpretandos in ple­
nariis coetibus dierum 2.—3. Juni 1918 (A. A. S. X. [1918] p. 347).
Fugitivus est qui, sine Superiorum licentia, domum religiosam deserit cum
animo ad religionem redeundi (can. 644, § 3).
Suspensio est generaliter lata, officio autem, si quod in religione habeat, fugi­
tivus ipso facto privatur. Praeterea fugitivus, cum redierit, puniatur secundum
constitutiones, et si constitutiones nihil de hoc caveant, Superior maior pro
gravitate culpae poenas infligat (cf. can. 2886).
Censura reservata est proprio fugitivi Superiori maiori; quinam hi sint vide
can. 488, 8°, supra n. 78.

122. VIII. 8. Abbas vel Praelatus nullius qui contra praescriptum

can. 322, § 2, benedictionem non receperit, est ipso facto a iurisdictione
suspensus (can. 2402).

Can. 322, § 2 praescribit: Abbates vel Praelati nullius qui ex prae­
scripto apostolico vel ex propriae religionis constitutionibus benedici
debent, intra tres menses a receptis litteris apostolicis, cessante legi­
timo impedimento, benedictionem ab Episcopo, quem maluerint,
accipiant.
125. IX. 9. Sacerdos qui sine necessaria iurisdictione praesumpserit

sacramentales confessiones audire, est ipso facto suspensus a divinis
(cf. can. 2366).
Sine necessaria iurisdictione: scilicet respectu habito personarum, temporis,
circumstantiarum, non autem peccatorum reservatorum. De absolutione a pec­
catis reservatus cf. infra n. 125.
Cum ad normam can. 209 Ecclesia suppleat jurisdictionem, sacerdos in errore
communi et in dubio positivo confessiones audiens iurisdictione praeditus est
et ideo neque delictum neque suspensio habetur. Sunt quidem auctores, qui
doceant, delictum et poenam adesse in casu erroris communis, si sacerdos sine
necessitate hunc casum provocet, attamen cum contraria sententia non careat
sua probabilitate, practice dicendum est neque in hoc casu incurri suspensio­
nem135).
Praesumpserit: ergo excusat quaelibet imputabilitatis diminutio (cf. can.
2229, § 2).

124. X. 10. Qui sine litteris vel cum falsis dimissoriis litteris, vel ante

canonicam aetatem, vel per saltum ad ordines malitiose accesserit, est
ipso facto a recepto ordine suspensus (cf. can. 2374).
Malitiose: excusat ergo quaelibet imminutio imputabilitatis (cf. can. 2229, §2).
Suspensus non solum prohibetur exercere omnem actum ordinis malitiose
recepti sed etiam superiorem ordinem recipere receptumque post suspensionem
exercere (cf. can. 2279, § 2, 5°).
1SC) Coronata, IV. 2077; V ermeersch-Creusen 111. 509; Jone Ill. Kan. 2366.

'.»2

De poenis ecclesiasticis

125. XI. 11· Sacerdos qui sine necessaria iurisdictione praesumpserit

a peccatis reservatis absolvere, ipso facto suspensus est ab audiendis
confessionibus (cf. can. 2366).
Agitur de peccatis reservatis (non de censuris reservatis) aut ratione sui, aut
ratione censurae, quae peccato adnexa est, si censura reservata receptionem
sacramenti impedit136) (cf. De Sacramentis30) n. 356).
Attendendum est ad ..praesumpserit".

§2. Suspensiones considerandae ut poenae vindlcatlvac,
126. XII. 1. Religiosus clericus cuius professio ob admissum ab ipso

dolum nulla fuerit declarata, si sit in maioribus ipso facto suspensus
manet, donec Sedi Apostolicae aliter visum fuerit (cf. can. 2378).
Si professio nulla declarata sit ob aliud vitium, non ob dolum professi, non
incurritur haec poena. Professio hic non solum intelligitur de professione vo­
torum publicorum in religione proprie dicta sed etiam professio improprie
dicta quae habetur in societatibus virorum in communi viventium sine votis
(cf. declarationem Pontificiae Commissionis ad Codicis canones authentice in­
terpretandos 2. — 3. Junii 1918; A. A. S. X. [1918], p. 347).
Suspensio est generaliter lata, est reservata Sedi Apostolicae et est ad bene­
placitum Superioris (..donec Sedi Apostolicae aliter visum fuerit"); est ergo
consideranda ut poena vindicative, non ut censura137).

Si talis Religiosus clericus sit in minoribus ordinibus constitutus, e statu
clericali abiiciatur (cf. can. 2387).

127. XIII. 2. Episcopus aliquem consecrans in Episcopum, Episcopi

vel, loco Episcoporum, presbyteri assistentes, et qui consecrationem
recipit sine apostolico mandato contra praescriptum can. 953, ipso iure
suspensi sunt, donec Sedes Apostolica eos dispensaverit (can. 2370).

Can. 953. praescribit: Consecratio episcopalis reservatur Romano
Pontifici ita ut nulli Episcopo liceat quemquam consecrare in Episco­
pum, nisi prius constet de pontificio mandato.
Suspensionem incurrunt Episcopus consecrans, assistentes (Episcopi vel
presbyteri loco Episcoporum; non ergo alii presbyteri qui intersunt functioni­
bus), ille qui recipit consecrationem.
Suspensio est generaliter lata, reservata Sedi Apostolicae, poena vindicativa
(„donec Sedes Apostolica eos dispensaverit").

128. XIV. 3. In suspensionem per annum ab ordinum collatione Sedi

Apostolicae reservatam ipso facto incurrunt (cf. can. 2373):
13β) Jone (III. Kan. 2366) opinatur in can. 2366 agi tantum de peccatis
ratione sui reservatis; ita etiam Vermeersch-Crcusen 111. 569 et alii.
137) Ita putat etiam Lehmkuhl (Quaestiones praecipuae morales novo iuri
canonico adaptatae [Friburgi Brisgoviae, 1918] p. 80); econtra Eichmann
(l.c. p. 217) videtur hanc poenam considerare ut censuram, loquitur enim de
absolutione ab hac suspensione.

De suspensione

93

Γ Qui contra praescriptum can. 955, alienum subditum sine Ordi­
narii proprii titieris dimissoriis ordinaverint;
2° Qui subditum proprium, qui alibi tanto tempore moratus sit ut
canonicum impedimentum contrahere ibi potuerit, ordinaverint contra
praescriptum can. 993, n. 4, 994;
3° Qui aliquem ad ordines maiores sine titulo canonico promoverint
contra praescriptum can. 974, § 1, n. 7;

4° Qui, salvo legitimo privilegio, religiosum, ad familiam pertinen­
tem quae sit extra territorium ipsius ordinantis, promoverint, etiam
cum litteris dimissorialibus proprii Superioris, nisi legitime probatum
fuerit aliquem e casibus occurrere, de quibus in can. 966 i. e. cum
Episcopus dioecesanus (in cuius territorio sit familia religiosa, ad
quam pertinet ordinandus) licentiam dederit, aut sit diversi ritus, aut
sit absens, aut non sit ordinationem habiturus proximo legitimo tem­
pore ad normam can. 1006, § 2 (scilicet sabbatis Quatuor Temporum,
sabbato ante dominicam Passionis, et Sabbato Sancto), vel denique
cum dioecesis vacet nec eam regat qui charactere episcopali polleat.
Talem casum adesse Episcopo ordinaturo legitime probatur ex authen­
tico Curiae episcopalis testimonio.
Suspensionem incurrit qui alieno subdito sine Ordinarii proprii litteris di­
missoriis etiam solam primam tonsuram confert (cf. can. 950), qui tamen casus
vix accidet, cum iuxta c. 956, quod attinet ad ordinationem saecularium, epi­
scopum proprium aliquis iam per simplex domicilium acquirat i. e. eo ipso
quod actu commoratur in dioecesi cum animo ibi perpetuo manendi, si nihil
inde avocet (cf. c. 92, § 1) quem animum utique antequam primam tonsuram
accipiat iure iurando firmare debet.
Suspensus est a collatione ordinum; ergo omnium, maiorum et minorum,
immo ipsius primae tonsurae et consecrationis episcopalis (cf. can. 950).
Suspensio est per annum; dispensatio reservata est Sedi Apostolicae.
Hac poena plectitur solus ordinator; ordinatas incurrit suspensionem (a
suscepto ordine) solum si sine litteris dimissoriis (vel cum falsis) malitiose ad
ordines suscipiendos accesserit (cf. supra n. 124).

129. XV. 4. Capitula, conventus aliique omnes ad quos spectat, ad
beneficium, officium vel dignitatem ecclesiasticam electos, praesentatos
vel nominatos ante litterarum necessariarum confirmationis vel insti­
tutionis exhibitionem admittentes ad eorundem beneficiorum, officio­
rum vel dignitatum ecclesiasticarum possessionem vel regimen seu
administrationem, ipso facto a iure eligendi, nominandi vel praesen­
tandi suspensi maneant ad beneplacitum Sedis Apostolicae (cf. can.
2394, 3°).
Suspensio est partialis, a iure eligendi, nominandi vel praesentandi; dispen·
satio reservata est Sedi Apostolicae.
Poena afficit capitula et conventus admittentes, uti tales, aliosque omnes qui
eiusdem delicti rei sunt extra capitula vel conventus. Poenas partim latae partim ferendae sententiae quas incurrit ad beneficium, officium vel dignitatem
ecclesiasticam electus, praesentatus, nominatus, qui in eorundem possesionem
vel regimen seu administrationem sese ingesserit, antequam necessarias litteras

94

De poenis ecclesiasticis

confirmationis vel institutionis acceperit easque illis ostenderit, quibus de iure
debet, vide can. 2394, 1° et 2°.

150. XVI. 5. Superiores religiosi qui, contra praescriptum can.

965—967, subditos suos ad Episcopum alienum ordinandos remittere
praesumpserint, ipso facto suspensi sunt per mensem a Missae cele­
bratione (can. 2410).
Episcopus alienus intelligitur hic quilibet praeter Episcopum dioecesis, in
qua sita est domus religiosa, ad cuius familiam pertinet ordinandus (cf. can. 965).
Casus in quibus Superiori religioso (absque legitimo privilegio) licet sub­
ditum ordinandum ad alienum Episcopum mittere vide can. 966 supra n. 128, 4°.
Superiores religiosi in hanc suspensionem incurrunt etiam si in fraudem
Episcopi dioecesani subditum ordinandum ad aliam religiosam domum mittunt,
aut concessionem litterarum dimissoriarum de industria in id tempus differunt,
quo Episcopus vel abfuturus, vel nullas habiturus sit ordinationes (cf. can. 967).
Attendendum tamen ad „praesumpserit“ unde sequitur quamlibet imputabilitatis imminutionem excusare a poena (cf. can. 2229, § 2).
Superiores religiosi hic intelliguntur Superiores non solum religionis pro­
prie dictae sed etiam societatis vivorum in communi viventium sine votis (cf.
declarationem Pontificiae Commissionis ad Codicis canones authentice inter­
pretandos 2.—3. Junii 1918; A. A. S. X. [1918], p. 347) quatenus societas privi­
legio gaudeat dimissorias concedendi ad Ordines suis subditis.
Suspensio est partialis, a Missae celebratione, nemini reservata.
Nota. Poena vindicative cessat tantum expiatione vel dispensatione.

In casu ordinario haec dispensatio petenda est a Superiore, qui poenam tulit,
vel ab eius Superiore, successore vel delegato (cn. 2236).
In casu occulto urgentiore (cn. 2290), si nempe reus se per poenae observa­
tionem cum infamia et scandalo proderet, quilibet confessarius in foro sacrarnentali declarare potest obligationem servandae poenae esse suspensam; debet
vero iniungere onus saltem intra mensam recurrendi ad Eppum privilegiatum
vel S. Poenitentiariam eiusque mandatis standi. Si hic recursus (saltem per epi­
stolam et confessarium) moraliter impossibilis est, ipse confessarius imponat
poenitentiam sub poena reincidentiae (analogice ac in absolutione censurae in
casu urgenti) 138).

138) Cf. Vermeersch-Creusen, Epitome 111. n. 491, Cavigioh Apollinaris 10
(1937) 116 ss.

INDEX RERUM
Numerus arabicus numerum marginalem indicat

A.
Abbas: eum ad iudicem laicum trahentes 78; contra praescriptum can. non be­
nedictus incurrit suspensionem 122.
Abortus: eius procuratio inducit censuram 91.
Absolutio a censuris: quid sit 28; quot modis concedatur 29; quis eam con­
cedere possit 30; in casibus occultis 31; condiciones ad eam requisitae 32;
quando concedenda dn foro interno, in foro externo 33; sine facultate con­
cessa 76; potestas regularium 93.
— a peccatis: sine jurisdictione 123.
— a peccatis reservatis: sine iurisdictione 125.
Actus legitimi ecclesiastici: qui sint et quibus prohibendi 42.
Apostatae: a fide (v. g. communistae) 56; eorum librorum editores, defensores
etc. 60; ap. a religione 93.
Appellantes: v. Concilium.
Associationes: v. Societates prohibitae.

B.
Baptismus: a ministro acatholico pro pueris catholicorum postulatus 86.
Beneficia ecclesiastica: a quo 'acquiri nequeant 44; eorum privatio per excom­
municationem 45; simonia in iis acquirendis commissa 83; suspensiones,
quae incurri possunt: in eorum resignatione 118; in eorum collatione 129.
Bona ecclesiastica: quae sint 97; eorum usurpatio 80; illicita alienatio 96 ss
— ad ecclesiam Romanam pertinentia: eorum usurpatio 69.

C.
Cardinales: eos ad iudicem laicum trahentes 67; eorum violenta laesio 68.
Censura: quid sit 25; quotuplex sit; notoria iure et facto 27; quis eam ferre
possit 16; condiciones ad eam ferendam requisitae 17; quis ea feriri pos­
sit 18; num peregrinus et vagus, num delinquens extra dioecesim, num re­
gularis exemptus 21; num integra communitas 22; num quis plures simul
incurrere possit 23; condiciones ad eam incurrendam requisitae 2 ss.; quae
causae ab ea incurrenda excusent 7ss.; solum absolutione aufertur 28;
v. Absolutio.
Clausura: eius violatio 79.
Clerici: qui clerici sint 89; cl. in divinis cum excommunicato communicates 77;
eorum violenta laesio 88ss.; cl. procurantes abortum 91 in Nota; cl. in
ordinibus sacris constituti vel alii cum iis matrimonium attentantes 92; ali­
quem ad eorum statum amplectendum cogentes 100; cl. simoniace ordina­
tionem vel alia Sacramenta administrantes aut suscipientes 116; officia,
beneficia etc. in manus laicorum resignantes 118; personas ecclesiasticas
contra praescriptum can. ad iudicem laicum trahentes 120; clerici mercaturam
vel negotiationem exercentes (contra can. 142) 71 a.

96

Index rerum

Communicatio cum excommunicatis: v. Excommunicat!.
Communismus: ei nomen dantes 56.
Complex in peccato turpi: quis dicatur 53; absolvens complicem quatenus cen­
suram incurrat 52, 54; num in articulo mortis absolvi possit 54.
Concilium: appellantes ad Concilium universale 63, 106.
Confessio sacramcntalis: laesio eius sigilli 55; eius simulatio ab eo, qui non est
sacerdos 62; eius auditio sine jurisdictione 123, 125.
Contumacia: quis sit contumax 6; divisio cont. 6; quando desinat 6; quae ad
incurrendam censuram requiratur 6.
Cooperatio: ad delictum 24.
Curia episcopalis: v. Documenta.

D.
Debilitas mentis: quod attinet ad imputabilitatem delicti 9.
Delictum: quid sit 2; quando eius imputabilitas minuatur 17ss.
Denuntiatio sollicitationis: falsa 71; omissa 101.
Dignitates ecclesiasticae: v. Officia ecclesiastica.
Diligentia debita 9.
Documenta: ad curiam episcopalem pertinentia, quae subtrahuntur, mutan­
tur etc. 85.
Duellum: perpetrantes, ad illud coopérantes etc. 81.

E.
Ebrietas: num excuset ab incurrenda censura 9.
Educatio: liberorum catholicorum extra ecclesiam catholicam 86.
Episcopus: Consecrans in Episcopum et consecratus sine canonica provisione
55 a; eius violenta laesio 68; eum ad iudicem laicum trahentes 67, 78; simoniace ad ordines promovens vel promotus 116; contra praescripta can. or­
dinans 128.
Eucharistia: poena contra abutentes 50.
Excommunicat!: tolerati, vitandi 35; qui nunc sint vitandi 36; communicatio
cum iis forensis 42; civilis 46; causae, ob quas cum excommunicatis in ci­
vilibus communicare liceat 47; quale peccatum sit cum iis communicare 49;
excommunicato vitando auxilium impendentes in delicto 77; communicatio
clericorum cum excommunicatis in divinis 49, 77.
Excommunicatio: quid sit 34; quotuplex 35; eius effectus immediati 38 ss.;
mediati 48; reservatae specialissimo modo 50ss.; speciali modo 56ss.;
simpliciter 72ss.; ordinario 86ss.; nemini 94.

F.
Falsarii litterarum, documentorum etc.: pertinentium ad Sedem Apostolicam 70;
ad curiam episcopalem 85.
Forum Ecclesiae: quid sit 15; eius divisio 15; quatenus censura incurratur in
foro externo, quin incurratur in foro interno 15 in Nota.
Francomurarii : eorum absolutio 75; v. Societates prohibitae.

Π.
Haeresis: de ea suspecti 59.
Haeretici: quae excommunicatione puniantur 57. eorum librorum editores, de­
fensores etc. 60.

Numerus marginalis indicatur

97

1.
Ignorantia: quoad poenam ecclesiasticam 8.
Indulgentia: quaestum ex iis facientes 72.
Iniurfae: in Ecclesiae principes: quomodo puniantur 67 s., 78.
Interdictum: quid sit 102; eius divisio 103; effectus 104; quomodo solvi pos­
sit 105; interd. in specie 106ss.; ei causam dantes 109; v. Loca interdicta
lurisdictio ecclesiastica : an exerceri possit ab excommunicato 43; eius exerci­
tium impedientes 66; eius defectus in audienda confessione 123, 125; v.
Complex.

L.
Libertas Ecclesiae: eam laedentes 65.
Libri: qui sint prohibiti 60s.; 1. s. Scripturae, quando eorum editio prohi­
beatur 94.
Litterae Apostolicae: v. Sedes Apostolica.
— dimissoriae: quando secumferant suspensionem, si omissae sint m ordina­
tione 124, 128.
Loca interdicta: in iis celebrantes vel celebrare facientes 107.

M.
Matrimonium attentatum: a clericis vel professis vot. soli, aut cum iis <82
professis vot. simpl. 92.
— coram ministro acatholico vel cum pacto liberos acatholice educandi 86.
Mercatura: eam exercentes clerici et religiosi 71 a.
Metus: qui ab incurrenda censura excuset 10.
Missae celebratio: simulata a non sacerdote 62; in loco interdicto 107.

a

N.
Negotiatio: eam exercentes clerici et religiosi 71 a.

O.
Officia divina: privatio usus eorum 38.
— ecclesiastica: simonia in iis commissa 83; quando suspensionem secumferat
eius resignatio 118; eius collatio 129.
Ordo: eius simoniaca susceptio aut collatio 116; susceptio ab excommunicato,
suspenso etc.; susceptio sine litt. dimiss., ante aetatem, per saltum 124;
aliae suspensiones in collatione ordinum possibiles 128.

P.
Passio: in ordine ad incurrendam censuram 9.
Peregrini: num censuras incurrant 21.
Poena ecclesiastica: quid sit 11; eius finis 12; poenarum divisio 13; ius Eccle­
siae eas infligendi 16; earum genera in Ecclesia 14.
Pontifex Rom.: eius violenta laesio 51; laesio legatorum eius 67 s.
Privilegium canonis: in quo consistat 88; qui eo gaudeant 89; quomodo lae­
datur 90.

98

Index rerum

R.

Recurrentes ad laicam potestatem: ad impediendas litteras vel acta S. Sedis 64;
ad impediendum exercitium iurisdictionis ecclesiasticae (56.
Regulares: eorum potestas absolvendi a censuris 93.
Religiosi: qui sint 89; num incurrere possint censuras episcopales 21; eorum
violenta laesio 88, 90; matrimonium ipsi vel alii cum ipsis attentantes
92; vel apostatae 93; fugitivi: suspenduntur 121; dimissi: suspenduntur
115; mercaturam seu negotiationem exercentes (contra can. 142) 71 a; ali­
quem ad eorum statum amplectendum cogentes 100; religiosus in sacris
constitutus, cuius professio propter dolum nulla declaratur 126.
— Superiores: subditos suos contra praescripta can. ordinandos remittentes
130; eos ad iudicem laicum trahentes 78.
Reliquiae: r. falsas conficientes etc. 87.

8.
Sacramenta: quibus prohibeatur eorum susceptio 39; eorum administratio 40;
susceptio vel administratio simoniaca 116.
Sacramentalia: quibus eorum usus prohibeatur 39.
Schismatici: qui sint et quam censuram incurrant 58.
Sectae: v. Societatis prohibitae.
Sedes Apostolica: eius iura, litteras, libertatem impedientes 64s.; eius lega­
tos vel officiales ad iudicem laicum trahentes 67; eius litteras, decreta falsificantes 70.
Sepultura ecclesiastica: in quo consistat 95; quibus deneganda 39, 95; infi­
deles, apostatas etc. ei tradi mandantes contrahunt censuram 95, 108.
Sigillum sacramentale: eius laesio 55.
Simonia: in officiis, beneficiis etc. 83; in ordinatione aliorumque sacramento­
rum administratione vel susceptione 116.
Societates prohibitae: quae prohibitae sint 73; quae personae propter eas censurentur 74; absolutio talium personarum 75.
Sollicitatio: v. Denuntiatio.
Suffragia Ecclesiae: in quo consistant, eorum divisio, quinam iis priventur 41.
Superior maior: quis sit 78; v. Religiosi superiores.
Suspensio: quid sit 110; quotuplex sit 111; eius effectus 112; quomodo solvi
possit 113; susp. hodie vigentes 114 s.; quae sint censurae 115 ss.; susp.
consideratae ut poenae vindicativae 126 ss.

V.
Vagi: quasnam censuram incurrant 21.
Vicarius capitularis: documenta ad curiam pertinentia subtrahens 85; litteras
dimissorias contra praescripta can. concedens 119.