P. Dr. HERMES PEETERS O. F.M. MANUALE THEOLOGIAE MORALIS Vol. II PARS SPECIALIS MARIETTI EDITORI TORINO-ROMA MISSIONI FRANCESCANE SEGRETERIA GENERALE - ROMA Nihil obstat quominus opus cui titulus « Manuale Theologiae Moralis », cd. 2a, auctore A. R. P. Hermes Peeters O. F. M. imprimatur. Fr. Antonius M. Lunardi Censor. Imprimi potest. Romae, ex Aedibus Curiae Generalis Ordinis, 4 martii 1962. Fr. Aug. Scpinski Minister Generalis O. F. M. Imprimatur. Casali, 15 septembres 1962. Can. M. Debernardis Vic. Generalis. © 1962 Mariette Editori Ltd. - Printed in Italy. Ius proprietatis vindicabitur (15-IX-1962) BIBLIOGRAPHIA 1 Aertnys-Damen, C. SS. R., Theologia Moralis, ed. 17, Taurini 1958. Arregui, A. M., S. L, Summarium Theologiae Moralis, ed. 12, Bilbao 1934. Génicot-Salsmans, S. I., Institutiones Theologiae Moralis, ed. 10, Bruxellis 1922, 2 vol. Haering, B., Das Gesetz Christi, Friburgi Brisgoviae 1959. Iorio, Th. A., S. I., Theologia Moralis, ed. 4, Neapoli 1953, 3 vol. Merkelbacii, B. H., O. P., Summa Theologiae Moralis, ed. 2, Parisiis, 3 vol. Noldin-Schmitt, S. L, Summa Theologiae Moralis, ed. 28, Barcinone 1944, 3 vol. Prümmer, Dom. M., O. P., Manuale Theologiae Moralis, ed. 10, Friburgi Brisgoviae 1945, 3 vol. Tillmann, Dr. Fritz, Handbuch der Katholischen Sittenlehre, Düsseldorf 1938, 4 Bd. (6 vol.). SIGLA AAS: Acta Apostolicae Sedis, Romae 1909 ss. DB: Denzinger-Bannwart, S. I., Enchiridion Symbolorum, ed. 16-17, Fri­ burgi Brisgoviae 1928. EP: Roui-T De Journel, M. J., S. I., Enchiridion Patristicum, ed. 6-7, Fri­ burgi Brisgoviae 1929. EA: RouliT De Journel-Dutilleul, S. I., Enchiridion Asceticum, Friburgi Brisgoviae 1930. CIC: Codex luris Canonici, cd. Vat. Romae. PL: J. P. Migne, Patrologiae cursus completus. Series Latina. Parisiis 1844-1855. PG: J. P. Migne, Patrologiae cursus completus. Series Graeca. Parisiis 1857-1862. 1 Praeter recensitos Auctores, omnes conferri possunt tractatus de theologia morali. PARS SPECIALIS LIBER I De officiis erga Deum Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et in tota anima tua et in tota mente tua. Hoc est maximum et primum mandatum (Mt. 22,37-38). Hoc mandatum non tantum officia nostra erga Deum, sed et omnia officia nostra comprehendit: caritas enim Dei urget nos ut omnia officia nostra, tum erga Deum, tum erga nosmetipsos, tum erga proximum fideliter impleamus. Attamen, uti patet, im­ primis refert officia nostra erga Deum, quorum compendium uno verbo exprimi potest: caritas venerationi iuncta. Officia autem nostra erga Deum non solum in caritate erga Deum fundantur, sed et in caritate erga seipsum et erga pro­ ximum. Caritatem Dei fundamentum esse impletionis officiorum no­ strorum erga Deum, est res per se aperta. Caritatem erga seipsum similiter urgere nos ad fidelem impletionem officiorum nostrorum erga Deum, similiter patet ex eo quod caritas erga seipsum hominem urget ad finem suum adi­ piscendum in altera vita et in hoc mundo, qui finis in caritate et unione cum Deo consistit. Caritatem tandem erga proximum etiam esse fundamentum impletionis officiorum nostrorum erga Deum probatur ex eo quod homo tanquam ens sociale, sed praesertim tanquam mem­ brum Corporis Christi Mystici maximum habet influxum in proximum, suoque etiam exemplo alios adducere potest ad fi­ nem eorum ultimum, Deum. Quae autem in uno mandato Caritatis implicite continentur, hic explicite exponenda veniunt quinque capitibus. Caput I De devotione Caput II De religione Caput III De Fide Caput IV De Spe Caput V De Caritate. -> CAPUT I DEVOTIO 1. — NOTIO. Devotionem intelligimus illam mentem, illum sta­ tum animae, quo homo ex una parte est conscius relationis suae ad Deum, quae est omnimoda dependentia in toto suo esse et agere a Deo Creatore suo, et obligatio in omnibus quaerendi gloriam Dei; ex altera parte perfecte et omnimode sese Divinae voluntati committit, ita ut tota vita eius hoc unico verbo exprimi possit: Fiat mihi secundum verbum tuum. Haec devotio, uti patet, in homine christiano, filio Dei adoptivo, etiam figuram pietatis assumet, qua conscius suae relationis filiationis divinae, totam vitam instituere conetur ad modum pii filii, qui in om­ nibus Patri placere studet. Haec devotio in actuali oeconomia divina sese extendere debet etiam ad Christum. Oeconomia enim divina talis est, ut nemo possit Deum glorificare nisi per Christum, ut nulla glorificatio Deo accepta sit nisi sit simul glorificatio Christi. Omnem pote­ statem dedit Pater Filio, ita ut quicumque vult Deo se vovere, per Christum id faciat necesse sit. Insuper autem Christus, uti Redemptor, novum ius sibi acquisivit in homines: per ipsum, et per ipsum solum, homo potest recuperare vitam perditam, gratiam et amicitiam Dei. Cum au­ tem haec gratia et amicitia sint absolute necessariae ad Volun­ tatem Divinam adimplendam, patet devotionem etiam ex hoc capite necessario sese extendere ad Christum. Devotio ergo Chri­ stiana includit etiam, ut homo sibi conscius sit de sua relatione ad Christum: frater Christi et membrum Corporis eius Mystici, 3 η 2-3 DE OFFICIIS ERGA DEUM in toto suo esse et agere supernatural! omnino dependens a Christo suo Redemptore; ex altera parte voluntati Christi utpote Voluntatis Dei manifestationi, perfecte et omnimode se tradat. 2. — COROLLARIUM. De subiectione Voluntati Divinae. Ex devotione homo se totaliter committit Voluntati Divinae, in bonis et in malis. Dona et talenta quae a Deo recepit, locum et dignitatem ad quam Deus eum in Corpore Christi Mystico praedestinavit, om­ nia cum gratitudine acceptat, neque conquerit de eo quod alii forsan maiora dona et talenta, locum et munus forsan magis honorificum acceperint: voluntati Dei acquiescit nihilque aliud desiderat: imo gaudet, quia ita fuit beneplacitum Domino. Etiam mala quae ei in haereditatem Deus assignavit, cum plena resignatione imo forsan cum gaudio a Deo acceptat, illa non ut mala sibi, sed ut voluntatem Patris amantissimi pro bono spi­ rituali filii dilectissimi considerans. 3. — PRINCIPIA I. Homo tenetur totam vitam suam Deo et Christo devovere. Explicatur. Homo: h. e. omnis homo, non tantum Christia­ nus, etsi de Christiano, utpote de officiis suis erga Deum melius instructo, dici possit a fortiori. Totam vitam suam: h. e. singulos actus vitae suae; non enim sufficit ut fmem suum in altera vita attingat, sed debet etiam in singulis actibus vitae suae Deo se vovere. Deo et Christo: cf. supra, n. 1; hoc autem valet non tantum de homine christiano, sed de omni homine; nam omnis homo per se tenetur Christo vitam suam devovere Deumque per Chri­ stum honorare. Solum quia huius obligationis est ignarus, ab ea potest esse excusatus, et hic et nunc teneri ad Deo directe vitam suam devovendam. Devovere: negative hoc significat hominem nihil facere posse quod sit contra gloriam et voluntatem Dei; sed positive etiam includit obligationem in omnibus quaerendi gloriam et volun­ tatem Dei, ita ut in omnibus debeat renuntiare tum propriae 4 DEVOTIO Π. 4 voluntati tum omnibus quae sibi cara sunt, uti patri, matri, uxori etc. in quantum haec sunt contra voluntatem Dei. Probatur. Haec obligatio logice sequitur ex iis quae in Parte Fundamentali nn. 11-14 diximus de fine hominis in hac vita. Lc. 14, 26 : Si quis venit ad me, et non odit patrem et matrem et uxorem et filios et fratres et sorores, adhuc autem et animam suam, non potest meus esse discipulus. Gravitas transgressionis. Transgressio huius obligationis non constituit peccatum separatum, cum hanc obligationem non transgrediatur nisi per transgressionem alterius obligationis. 4. — II. Omnis homo tenetur Deo servire in subiectione Ec­ clesiae Catholicae. Explicatur. Omnis homo: per se etiam non-christianus, noncatholicus, qui tamen ex ignorantia potest esse excusabilis. In subiectione: h. e. tenetur omnibus iustis mandatis Ecclesiae oboedire : in rebus fidei et morum, sed etiam (saltem quoad Catholicos) in re disciplinari. Ecclesiae Catholicae : utpote soli legitimae Ecclesiae a Christo institutae. Hoc includit etiam subiectionem Papae, Episcopo, sa­ cerdotibus, uno verbo Ecclesiae hierarchicae. Probatur. Ex S. Scriptura. Qui vos audit, me audit, et qui vos spernit, me spernit (Lc. 10, 16). Sicut misit me Pater, et ego mitto vos (Io. 20,21). Tibi dabo claves regni coelorum. Quodcumque ligaveris super terram, erit ligatum et in coelis; et quodcumque solveris super terram, erit solutum et in coelis (Mt. 16, 19). lamvero, si Eccle­ sia habet claves regni coelorum et potest ligare et solvere prout vult, unusquisque tenetur in ea Deo servire. Ex traditione: S. Ignatius M.: Ubi comparuerit Episco­ pus, ibi et multitudo sit, quemadmodum ubi fuerit Christus lesus, ibi Catholica est Ecclesia. Non licet sine Episcopo neque baptizare neque agapem celebrare; sed quodcumque ille proba­ verit, hoc et Deo est beneplacitum, ut firmum et validum sit omne quod peragitur (Ad Smyrn., 8, 2; EP 65). 5 η. 5 DE OFFICIIS ERGA DEUM S. Irenaeus: Ubi enim Ecclesia, ibi et Spiritus Dei; et ubi Spiritus Dei, illic Ecclesia et omnis gratia (Adv. Haer., 3, 24, 1 ; EP 226). Gravitas transgressionis. Qui recusat Ecclesiae subiici, com­ mittit peccatum mortale vel veniale pro gravitate rei in qua se non subiicit. Qui Deo vult servire extra Ecclesiam Catholicam, non potest Deo placere; hoc autem non impedit quominus Deus in sua bonitate et clementia ignorantium servitium acceptet. 5. — III. Homo debet Deo servire in reverentia. Explicatur. In reverentia: reverentia est ille sensus mixtus ex amore et timore quo timor amore temperatur, et quasi solvitur, amor vero, propter incomprehensibilem perfectionem obiecti sui timore quodam a nimia familiaritate avocatur. Timor reverentiae impedit quominus amans obiectum sui amoris tanquam sibi aequale consideret cum quo ad libitum agere potest; amor re­ verentiae impedit quominus anima timore perculsa sterilis fiat. Ille sensus reverentiae debet esse sensus fundamentalis in omni­ bus actionibus et in tota vita hominis, ita ut non ex mero timore servili Deo serviat, sed neque in indebita familiaritate coram Deo appareat. NOTA. Quandoque occurrit ut animae simplices in expressione sui amoris vel etiam fidei in Deum utuntur modis obicctive non valde conve­ nientibus, uti e. g. ponendo imaginem in loco minus decenti quando Deus preces non exaudit. Talia objective non sunt probanda; atta­ men subiectivc, utpote expressio firmae fidei simplicium damnari non debent. APPLICATIO Virtus devotionis dulces et pretiosos in anima mea producit fructus. Primus qui vocari potest fructus est ipsa assecutio finis mei in terris, ipsa perfectio Christiana, ipsa imitatio Christi, ipsa per­ fectio imaginis Christi in anima mea; et proinde etiam obtentio finis mei post mortem. 6 DEVOTIO η. 5 Secundus fructus est ambulatio coram Deo. Quaerimus multa media et adminicula ad semper deambulandum in conspectu Dei: homo Deo et Christo devotus sibi semper conscius manens relationis suae ad Deum et Christum, necessario et spontanee ambulat in conspectu Dei. In omnibus videt Patrem et Protecto­ rem suum, qui sua Providentia totam vitam eius regit. Tertius fructus est omnimoda oboedientia erga Deum in om­ nibus. Leges et praescriptiones ei non sunt dura vincula, sed solum manifestationes quid hic et nunc agendum est. Quartus fructus est sensus gratitudinis qui totam vitam meam pervadet. Ita sumus assuefacti a Deo gratias recipere, ut illas non amplius videamus, illas e contra quasi aliquod debitum a Deo accipiamus. Sunt etiam in vita quotidiana inter homines, tales qui pro quolibet vel minimo beneficio gratias agunt: sunt semper felices ; alii vero qui etiam maxima beneficia uti debitum accipiunt : semper infelices se sentiunt tanquam nullum unquam beneficium recipientes. Etiam in vita mea cum Deo debeo primis esse similis, et hic fructus devotionis, gratitudo, erit mihi initium vitae beatae. 7 CAPUT II RELIGIO Caput praecedens tractavit de statu animi generali quem homo habere debet erga Deum. Nunc autem tractandum est de actibus quos homo ponere debet propter suam relationem ad Deum. Art. 1 DE RELIGIONE IN GENERE 6. — NOTIO. Religio est virtus qua homo reddit Deo cultum ei debitum. Explicatur. Cultum: sub voce cultus comprehendimus omnes actus agnitionis supremi dominii Dei : adorationem, gratitudinem pro beneficiis acceptis, orationem, petitionem remissionis pecca­ torum, Sacrificium, etc. Hic cultus comprehendit tum actus in­ ternos tum externos, tum cultum privatum tum publicum totius societatis. 7. — PRINCIPIA I. Omnis homo tenetur Deum colere iuxta modum ab ipso Deo praescriptum. Explicatur. Omnis homo: per se etiam non-christianus. Deum colere: infra, in art. sequentibus, dicetur ad quosnam actus in specie tenetur. Modum ab ipso Deo praescriptum: hic modus est adhaesio DE RELIGIONE IN GENERE Π. 8 religioni catholicae et participatio cultui catholico, excluso omni alio. Cultus catholicus utique non tantum comprehendit cultum publicum, sed etiam cultum privatum; in hoc tamen quandam relinquit libertatem; quas autem formas Ecclesia prohibet, etiam in cultu privato, a Deo similiter sunt prohibitae. Probatur. Si Deus est supremus Dominus totius creationis, om­ nis homo necessario debet eum colere seu ut talem agnoscere ; et quidem, eadem necessitate, Deo ius est praescribendi modum quo homo eum colere debeat. Gravitas transgressionis. Qui vel Deum non colit vel eum colit modo a Deo prohibito, committit peccatum mortale. 8. — II. Homo tenetur Deum colere cultu tum interno tum externo, tum privato tum publico. Explicatur. Cultu interno: cultus internus consistit in actibus cultus, qui etsi forsan in habitu externo corporis manifestentur (externa recollectio, iunctio manuum, genuflexio, etc.) tamen in sola anima perficiuntur. Ita oratio mentalis etiamsi genuflectendo peragitur, est cultus internus ; ipsa autem genuflexio est cultus externus. Cultu externo: consistit in actibus cultus qui etiam mediante corporis organis externis peraguntur, uti oratio vocalis, genuilexio, etc. Cultu privato: consistit in actibus cultus ab homine tanquam individuo peractis, etiamsi in publico vel a multis peraguntur. Cultu publico: consistit in actibus cultus qui a societate reli­ giosa (vel civili tanquam religiosa) peraguntur. Illi actus per­ aguntur et peragi possunt solum a deputatis illius societatis re­ ligiosae; si autem dicimus omnem hominem teneri Deum colere cultu publico, hoc significat societatem teneri Deum colere singulosque homines teneri iuxta gradum suum saltem aliquando huic cultui publico participare. Probatur. 1. Cultus internus: Deus reprobat ludaeos : Populus hic labiis me honorat, cor au­ tem eorum longe est a me (Mt. 15,8; Is. 29, 13). 9 η. 9 RELIGIO Spiritus est Deus, et omnes qui adorant eum, in spiritu et ve­ ritate oportet adorare (Io. 4, 24). Cultus mere externus esset cultus pharisaicus, non esset verus cultus, quia sicut anima forma est hominis, ita et actus animae sunt forma actuum hominis. 2. Cultus externus: In V. T. Deus ipse cultum externum minutim ordinavit. Homo est compositus ex anima et corpore, utrumque a Deo creatum. Ergo etiam tenetur homo anima et corpore Deum ut supremum Dominum agnoscere seu Deum colere. Homo, uti infra statim probabitur, debet etiam publice Deum colere. Atqui cultus publicus qui non sit externus, est impossi­ bilis. Ergo. 3. Cultus privatus: Homo imprimis tamquam individuus stat coram Deo et fine finaliter ipse debet de propria vita Deo respondere ; unde etiam tanquam homo privatus Deum colere tenetur. 4. Cultus publicus: Homo etiam est ens sociale ex natura sua, et proinde etiam tanquam ens sociale Deum colere tenetur. Ergo, unusquisque te­ netur iuxta gradum suum cultui publico participare. Ecclesia est societas visibilis ad cultum Dei instituta. Ergo Ec­ clesia debet publice Deum colere. 9. — SCHOLION I. De cultu Dei a societate civili. Etsi sub Novo Testamento cultus Dei societati ecclesiasticae sit commissus, societas civilis tamen ab obligatione Deum co­ lendi non est exonerata, sed tenentur gubernia qua talia cultui publico iuxta ordinationes Ecclesiae participare. Non amplius licet utique gubernio cultum Dei publicum organizare, sed tene­ tur sub ditione Ecclesiae in cultu publico cooperari. Per institutionem enim Ecclesiae, ius in cultum publicum Deus a societate civili abstulit, illudque Ecclesiae utpote societati re­ ligiosae exclusive commisit. Ex altera autem parte societas civilis qua talis etiam est institutum divinum suamque auctoritatem a 10 DE RELIGIONE IN GENERE η. 10-11 Deo habet : unde etiam societas civilis qua talis tenetur, etsi sub ditione Ecclesiae, Deum colere cultu publico. Falsum est ergo principium modernum : Religio est res privata. 10. — COROLLARIUM. Utrum societas civilis debeat ritus infi­ delium, schismaticorum et haereticorum tolerare? Per se eos tolerare non debet neque potest, quia sunt ritus a Deo prohibiti (cf. n. 7) vel imo nonnunquam superstitiosi (cf. n. 12). A fortiori ergo non possunt approbari aut foveri (cf. Syl­ labus Pii IX, 77-80; DB 1777-1780). Per accidens autem quandoque tolerari possunt saltem ubi iam exsistunt et adhuc magna pars incolarum non est ad Fidem Catholicam conversa; si scii, ex eorum prohibitione maiora mala sint timenda vel maiora bona impedirentur. NOTA. Quod dicitur de societate civili, a fortiori valet de Ecclesia, quae proinde de « intolerantia » argui nequit si illos ritus non tolerat. 11. — SCHOLION IL De solemnitate in cultu. Cultus, praesertim publicus, instituendus est modo Divinae Maiestati convenienti. Cum ergo Deus sit immensae maiestatis, nulla solemnitas externa in vestibus sacris, cantu, coeteroque ap­ paratu externo superflua existimetur, sed saltem certis occasio­ nibus pro posse adhibeatur: Missa solemnis, pontificalis, pro­ cessiones, cum maiore numero ministrantium, assistentium, lu­ cis, incensi, etc. In specie adhibeantur cantus aliaque genera musicorum iuxta verba S. Augustini: Qui cantat, bis orat. In his omnibus autem semper observandae sunt praescriptio­ nes Ecclesiae conservandusque est spiritus religiosus : vitandum est quidquid sapit modum mundanum et theatralem. Cf. Pius X, Motu Proprio de Musica Sacra, 22 Nov. 1903; Pius XI, Const. Apost. de liturgia deque cantu gregoriano et mu­ sica sacra, 20 Dec. 1938; Pius XII, Litt. Enc. de Sacra Liturgia, 20 Nov. 1947; Instr. S. C. Rit., 3 Sept. 1958. — Vide etiam Alexius Benigar O. F. M., Liturgia Romana 1, p. 160. 11 2 - Hermes, Theol, Mor. - π. η. 12 RELIGIO 12. — SCHOLION III. De Superstitione. Superstitio in sensu populari est quod theologi vocare solent vanam observantiam (cf. n. 43) ; in sensu theologico vero est actus quo cultus divinus tribuitur cui non debetur vel tribuitur Deo modo indebito. De hac sola hic agimus. Dividitur ergo in duas species: 1. Cultus divinus tribuitur cui non debetur: a. v. aliqua crea­ tura (homo, res, angelus vel daemon) tanquam Deus habetur et colitur, sive per sacrificium, sive per adorationem, orationem aliumve quemcumque actum quo Deus coli solet. Patet ex ipsa notione talem cultum semper esse peccatum mortale. Huic peccato accedit actio illius qui falsas reliquias venerandas exhibet vel ut veras spargit, qui falsa miracula vel falsas appa­ ritiones simulans loca cultus erigere conatur et similia. 2. Cultus Deo vero tribuitur modo indebito: hoc etiam potest dupliciter fieri: vel adhibetur cultus falsus, uti si quis Deum coleret more Mahometanorum, Judaeorum, haereticorum, aut si laicus vel sacerdos nominatim excommunicatus nomine Ecclesiae Missam celebrat, aut si Minister Ecclesiae caeremonias peragit vel Sacramenta administrat ritu ab Ecclesia non approbato (a fortiori si hoc facit ritu ab Ecclesia prohibito); vel vero cultui admiscentur vanae observantiae (cf. n. 43), uti si quis Missam audire vult talis sacerdotis tantum quia vocatur Petrus, vel quia Feria VI celebratur, vel si in orando specialis efficacia tribuitur certo numero, colori, situi, etc. Cultu falso verum Deum colere semper est peccatum mortale, quia est inoboedientia erga Deum qui cultum Ecclesiae Catho­ licae exclusive praescribit (cf. n. 4 et 7). Huc referenda est etiam assistentia divinis officiis paganorum, haereticorum vel schisma­ ticorum, etiamsi in caeremoniis eorum nihil habeatur quod ab Ecclesia sit prohibitum (cf. n. 133, 1). Cultui vero vanas observantias miscere est peccatum eodem modo ac vana observantia quae admiscetur ; potest tamen aggra­ vari eo quod haec mixtio fiat iniuria pro cultu vero vel periculum constituat irrisionis et contemptus Religionis Catholicae. Notan­ dum est devotiones novendiales vel triduanas, series gregorianas 12 DE RELIGIONE IN GENERE η. 13 Missarum caeterasque praxes ab Ecclesia probatas non esse va­ nas observantias, sed in pias traditiones fundatas, et proinde omnino esse licitas. 13. — SCHOLION IV. £>e Sacrilegio. Sacrilegium est violatio rei sacrae qua sacrae. Res intelligitur tum res, tum persona, tum locus. Sacrum vo­ catur quod servitio Dei dedicatum, ei reservatur et ab usu pro­ fano retrahitur. Violatur talis res quoties vel ad servitium Dei inepta redditur vel ad usum profanum adhibetur vel etiam in­ debite tractatur. Dicitur violatio rei sacrae qua sacrae, ut indi­ cetur sacrilegium adesse tantummodo si res violatur sub illo re­ spectu in quo est sacra ; non tamen requiritur ut ille qui eam violat, intendat illam qua sacram violare. Sacrilegium distinguitur personale, locale et reale, prout per­ sona, locus vel res sacra violatur. 1. Sacrilegium personale. Persona sacra est tum clericus (inde a suscepta tonsura) tum religiosus utriusque sexus (inde a su­ scepto habitu religioso). Violatur persona sacra per violentam manus iniectionem : ver­ berare, conspuere, luto aliisque sordibus inquinare, vestem la­ cerare, etc.; non tamen per verba iniuriam facere (privilegium canonis, c. 119). Utrum etiam sit sacrilegium usurpare iurisdictionem in eos, trahendo eos ad tribunal civile sine licentia Ordinarii loci vel S. Sedis (privilegium fori, c. 120), adigendo eos ad servitium mi­ litare, munera vel officia civilia publica cum statu clericali non convenientia (privilegium immunitatis, c. 121), controvertitur. Plerique auctores affirmant ; alii merito negant eo quod in Codice violatio eorum privilegiorum non dicitur sacrilegium, dum quoad privilegium canonis explicite statuitur. Videtur committi sacrilegium personale etiam per violationem (etiam per actum mere internum) voti. Voto enim quaedam actio Deo sacratur, et per violationem voti haec iterum in usum pro­ fanum adhibetur, quod est proprium sacrilegii. Disputatur autem inter Auctores utrum violatio omnis voti sit sacrilegium (cf. n. 72). 13 η. 13 RELIGIO Videtur sententia affirmativa retinenda. Si quis autem vult sen­ tentiam mitiorem sequi, utitur iure suo. Notandum est, etiam sacrilegii reum esse qui peccatum luxu­ riae committit cum persona voto castitatis obstricta, etiamsi ipse non sit tali voto obstrictus; nam peccatum est idem in utroque et in utroque eandem malitiam induit (obiective). Unde si duae personae sunt sacrae, duplex habetur sacrilegium. NOTA. Non possumus consentire cum Prümmer (II, p. 433, nota 104) quando dicit: « Ergo persona sacra committit sacrilegium... si sua­ det personae laicae peccatum luxuriae cum alia persona laica ». Tale peccatum enim est peccatum alienum, quod induit malitiam quam habet in aliis (cf. vol. I, n. 173). Nisi ergo in suadendo pro­ priae libidini indulgeat, non videtur committere sacrilegium. 2. Sacrilegium locale. Locus sacer est qui publica benedictione Deo sacratus est : ecclesia vel oratorium solemniter benedictum, coemeterium benedictum, sepulchrum singulariter benedictum ; non vero oratorium benedictione communi benedictum. Huic loco sacro competit sanctitas et immunitas, quorum violatio con­ stituit sacrilegium. Quoad sacrilegium per violationem sanctitatis loci, locus sacer intelligitur sensu stricto, ita ut excludantur e. g. sacristia, turris, porticus, tectus supra ecclesiam, crypta subter­ ranea (nisi et ipsa fuerit benedicta), etc. ; quoad sacrilegium per violationem immunitatis loci, locus sacer intelligitur sensu lato, ita ut haec omnia includantur. Violatur locus sacer 1) Per violationem eius sanctitatis: a) per violationem canonicam ecclesiae, scii, delicto homici­ dii, iniuriosa et gravi sanguinis effusione, impio vel sordido usu (convivia, choreae, stabulationes equorum, etc.), sepultura infi­ delis vel excommunicari post sententiam declaratoriam vel condemnatoriam ; NOTA. Si haec violatio est certa, notoria, in ipsa ecclesia perfecta, requi­ ritur reconciliatio (c. 1172, § 1). b) per actus qui loci sanctitati dedecent, uti luxuria consum­ mata vel alia gravis impudicitia, cultus idololatricus, iudicia, mercatus vel spectacula profana. 14 DE RELIGIONE IN GENERE η. 13 NOTA. 1. Venditio obiectorum etiam ad ipsum cultum inservientium (uti candelarum, rosariorum, etc.) in ipsa ecclesia etiam est prohibita. Censet tamen Laymann (cf. Noldin, III, p. 173) hanc tolerari posse modo pacem sanctuarii non disturbet. 2. Scenicae actiones, et in specie proiectiones luminosae, etiam si sint honestae et piae, in ecclesia prohibentur. 2) Per violationem eius immunitatis : a) per violationem iuris asyli (c. 1179) b) per effractionem, devastationem, furtum ; probabiliter et­ iam per furtum rei non sacrae e loco sacro. 3. Sacrilegium reale. Res sacrae sunt ex natura sua: Sacrificium Missae, Sacramenta, sacramentalia, reliquiae, libri sacri, etc.; ex Ecclesiae dedicatione: vasa sacra, altaria consecrata, ornamenta ecclesiastica; ex pertinentia ad Ecclesiam: bona ecclesiastica. Violatur res sacra: 1. per Sacrificii Missae indignam, oblationem ; 2. per Sacramentorum profanationem: indignam administrationem vel susceptionem, simulationem; 3. per indignam tractationem S. Hostiae: exponere periculo corruptionis, adhibere vasa vel ornamenta non decentia etc.; 4. per sacramentalium profanationem : indigna administratio vel susceptio, abusus superstitiosus (cf. vol. ITT, n. 43); 5. per abusum rerum sacramentalium; 6. per simoniam (cf. n. 14); 7. per profanationem reliquiarum vel imaginum; 8. per indignam tractationem vasorum vel ornamentorum sa­ crorum ; 9. per vanam usurpationem Nominis Dei (cf. n. 24); 10. per sacrorum librorum abusum (e. g. verba S. Scripturae detorquendo ad vana etc.); 11. per usurpationem, furtum, destructionem, venditionem vel emptionem boni ecclesiastici. NOTA. 1. Sunt qui admittunt sacrilegium reale in illo qui peccatum luxuriae committit statim post susceptam Eucharistiam vel dum indutus est vestibus sacris vel dum defert Ssmam Communionem ad infirmos etc. Si autem hoc admittitur, admittendum est sacrile­ gium reale pro quolibet peccato (e. g. furti) in talibus circumstan­ tiis commisso. Sacrilegium utique haberetur si ita agendo res sacra 15 η. 14 RELIGIO directe indigne tractaretur vel periculo profanationis exponeretur; secus autem videtur quod non. 2. Tactus vasorum sacrorum actu S. Eucharistiam continentium (sub mortali) extra casum necessitatis, reservatur sacerdotibus et diaconibus (cf. vol. Ill, η. 301). Tactus nuda manu vasorum, corpo­ ralium, etc. ante lotionem reservatur clericis et sacristis (sub ve­ niali, sine rationabili causa). 3. Vasa sacra vel ornamenta sacra, imagines benedictas etc. ad alium usum adhibere licet, si forma eorum prius fuerit penitus destructa; secus est peccatum veniale, saltem si est usus sordidus vel indecorus. Attamen magis decet ea adhibere ad alias res sacras conficiendas vel ea comburere. Non tamen necesse est ut calices aliaque vasa sacra prius a sacerdote exsecrentur antequam artifici tradantur reficienda (S. C. R. 20 Apr. 1822). Ita si quis adhibere vult materiam calicis (etiam consecrationem adhuc retinentis) ad alium calicem conficiendum, non debet prius a sacerdote cius forma de­ strui antequam artifici tradatur. Vasa et ornamenta non sacra, uti sedilia, candelabra, vasa florum, tapéta, etc. ad ecclesiam pertinentia ad alium usum adhibere licet, dummodo nihil indecorum praeseferat. 4. Bona ecclesiastica sunt bona quae ad Ecclesiam pertinent, non autem quae ad sacerdotem privatim pertinent. Bona autem eccle­ siae vel domui religiosae etc. oblata, sed nondum ab eis percepta (uti legatum pio operi relictum) nondum sunt bona ecclesiastica et proinde eorum furtum non est sacrilegium; item reditus boni ecclesiastici postquam a titulari fuerunt percepti (uti stipendium beneficii, pensio ecclesiastica) iam in plenum eius dominium trans­ ierunt et cessaverunt esse bona ecclesiastica. Gravitas peccati. Sacrilegium est peccatum mortale vel veniale pro gravitate indignae tractationis et pro maiore vel minore con­ nexione rei cum cultu Dei. Ita gravissimum est indigna tractatio Ssmac Eucharistiae, deinde Sacramentorum. Gravius generatim est sacrilegium personale. Generatim tenent A A. sacrilegium subdividi in tres species: personale, locale ct reale, ita ut in confessione haec species infima etiam esset declaranda. 14. _ SCHOLION V. De Simonia (cf. c. 727-730). Simonia stricte dicta seu turis divini est quaelibet conventio vel studiosa voluntas, etiam tacita, commutandi res spirituales vel spirituali adnexas pro pretio temporali. 16 DE RELIGIONE IN GENERE η. 14 Dicitur: quaelibet conventio: sive emptio-venditio sive quae­ libet alia conventio ; etiam tacita, h. e. in qua animus simoniacus non expresse manifestatur, sed ex circumstantiis colligitur; etiam ad effectum non deducta: e. g. si A convenit cum B ut C conce­ datur oilicium ecclesiasticum, et interim C hoc officium iam ob­ tinet sine interventione B, non tantum habetur peccatum simoniae (cf. vol. I, n. 42), sed etiam effectus canonici statuti contra simoniam. Uti patet, malitia simoniae habetur tum apud illum qui dat rem spiritualem tum apud illum qui dat rem tempora­ lem. Nec refert utrum conventio fiat in commodum convenien­ tium an in commodum tertii. Dicitur etiam: vel studiosa voluntas: non necessaria est con­ ventio stricte dicta, sed sufficit in uno voluntas sive dandi sive acceptandi spirituale pro temporali vel temporale pro spirituali. Hic iterum non refert utrum illa studiosa voluntas sit in pro­ prium commodum an in commodum tertii. Dicitur: commutandi: sive formaliter (scii, si datur talis res temporalis pro tali re spirituali vel vice-versa) sive virtualiter (scii, si datur talis res temporalis proxime et immediate ut alius moveatur ad rem spiritualem dandam vel vice-versa). Non autem habetur vera simonia si quis alii dat rem temporalem ad captan­ dam eius benevolentiam, etiamsi speret inde (h. e. ex benevo­ lentia) bonum spirituale vel spirituali adnexum obtinere; neque si quis gratis alii inservit ut possit ita suam probitatem vel dexteritatem probare, etiam si speret inde (propter suam probi­ tatem vel dexteritatem) aliquod beneficium accipere; neque si quis ex gratitudine pro spirituali recepto praestaret temporale vel ex gratitudine pro temporali recepto praestaret spirituale: cavendum tamen est ne sub his lateat simonia palliata. Dicitur etiam: res spirituales : sacramenta, sacramentalia, po­ testas ordinis vel iurisdictionis, indulgentiae, dispensatio, etc.: uno verbo, quidquid ex ipsa re vel ex institutione Dei vel Eccle­ siae sive formaliter (uti gratia) sive causaliter (uti Sacramenta) sive effective (uti absolutio a censuris, dispensatio a votis vel impedimento, etc.) ad salutem refertur animarum in ordine supernaturali. Res spirituali adnexa: sive res temporalis sine spi­ rituali esse non potest, uti beneficium vel officium ecclesiasticum, 17 η. 14 RELIGIO vel etiam ius et praesentatio ad illud, ius patronatus, etc. ; sive res spiritualis quae adnexa est temporali fit obiectum saltem partiale contractus: e. g. si in venditione calicis consecrati pre­ tium vel pars pretii requiritur quia est consecratus. Dicitur etiam: pro pretio temporali: in hoc consistit propria malitia simoniae, quod valor rerum spiritualium aequiparatur valori rerum temporalium. Pretium temporale autem non signi­ ficat quod debeat esse pecunia aestimabile, sed solet distingui 1) mimus a manu seu peciinia vel alia res pecunia aestimabilis; 2) munus a lingua seu favor, officium praestandum, laus, vituperium, patrocinium, etc.; 3) munus ab obsequio, famulatus, etc. Simonia iuris ecclesiastici : est dare res temporales spirituali adnexas pro temporalibus spirituali adnexis, vel res spirituales pro spiritualibus, vel etiam temporales pro temporalibus, si id ob periculum irreverentiae erga res spirituales ab Ecclesia prohi­ beatur (c. 727, § 2). Ita habetur simonia iuris ecclesiastici si quis absque consensu legitimae auctoritatis vel cum stipulationibus vetitis permutat beneficium ecclesiasticum cum alio beneficio ecclesiastico (cf. c. 1441, 1486, 1487, 1488, 1927); si quis indebite aliquid percipit occasione celebrationis Missae vel collationis Sacramentorum; si quis reliquias (sive thecis inclusas sive solu­ tas) vendit (potest tamen theca iusto pretio vendi et reliquia donari); similiter negotiatio vel mercatura ex stipendiis Missa­ rum (c. 827). Non autem si quis reliquias cum reliquiis permu­ tat, vel unam rem sacram cum alia re sacra (exceptis, ut supra, beneficiis, quorum permutatio propria auctoritate peracta, ab Ecclesia prohibetur). Simonia iuris ecclesiastici ergo non est simonia stricte dicta, cum non commutetur spirituale pro temporali, sed est actio ab Ecclesia prohibita propter periculum simoniae facile orientis, et cui Ecclesia eosdem effectus canonicos adiunxit ac simoniae stricte dictae (c. 729). NOTA. Cum ratio prohibitionis simoniae iuris ecclesiastici sit periculum labendi in simoniam iuris divini, applicandus est c. 21, iuxta quem haec prohibitio valet etiamsi in casu particulari hoc periculum non adsit. 18 DE RELIGIONE IN GENERE η. 14 Non autem habetur simonia quando temporale datur non pro re spirituali, sed eius occasione ex iusto titulo a sacris canonibus vel a legitima consuetudine recognito, e. g. stipendium Missae, ius stolae, dare eleemosynam ut pauper oret pro se etc. Utrum autem plus exigere quam statutum est sit simoniacum, dispu­ tatur. Si mente simoniaca plus exigitur, proculdubio est simo­ nia; iamvero, dicunt nonnulli, vix ex alio titulo quam ex mente simoniaca exigi potest; quare hoc (saltem in foro externo) pro simonia habendum esse dicunt. NOTA. Stipendium huiusmodi a lege ecclesiastica vel a statutis dioecesanis statutum, etiam ab iis legitime recipitur qui eo pro sustenta­ tione non stricte indigent. Ex altera autem parte recipi non potest pro iis actibus ministerii pro quibus iam ex aliunde (ex reditibus beneficio vel officio adnexis) sufficientem sustentationem obtinet. Neque tamen habetur simonia si requiritur compensatio pro labore extrinseco, e. g. si sacerdos ad confessiones audiendas debet longum iter instituere, si venditor calicis debet eum cum expensis mittere ad episcopum pro consecratione, etc. Effectus canonici simoniae tum iuris divini tum iuris ecclesia­ stici sunt : « Firmis poenis in simoniacos iure statutis, contractus ipse simoniacus et, si simonia commitatur circa beneficia, officia, dignitates, subsequens provisio omni vi caret, licet simonia a tertia persona commissa fuerit, etiam inscio proviso, dummodo hoc non fiat in fraudem eiusdem provisi aut eo contradicente. Quare 1) ante quamlibet iudicis sententiam res simoniace data et accepta, si restitutionis sit capax nec obstet reverentia rei spi­ rituali debita, restitui debet, et beneficium, officium, dignitas di­ mitti ; 2) simoniace provisus non facit fructus suos ; quodsi eos bona fide perceperit, prudentiae iudicis vel Ordinarii permittitur fructus perceptos ex toto vel ex parte eidem condonare » (c. 729). Restitutioni autem obstat reverentia spirituali debita e. g. si re­ liquiae essent restituendae impio. Gravitas peccati. Simonia iuris divini semper est peccatum mortale, quia semper implicat gravem offensionem rei spiritua­ lis ; simonia autem iuris ecclesiastici est peccatum mortale vel veniale prout maius vel minus periculum simoniae iuris divini 19 η 15 RELIGIO includit. Attendendum autem est semper ad scandalum quod tam facile oritur apud fideles ex cupiditate auri in clero. NOTA. 1. Obire officia ecclesiastica praecipue proptei· lucrum, non est quidem simonia, sed est peccaminosum. 2. Non est prohibitum exigere remunerationem pro instructione quae non unice ad salutem animae dirigitur, e. g. S. Theologiae, luris Canonici etc. 3. Licet pecunia se liberare a vexatione iniusta in consecutione spi­ ritualis, e. g. si quis ius habet ad beneficium, sed iniuste a conse­ cutione eius prohibetur, potest pecuniam dare ut illud beneficium consequatur; sed non licet pecunia sibi ius acquirere. Itaque, si competitor mediis iniustis vult impedire electores ne te ad tale officium ecclesiasticum eligant, licet pecuniam dare competitori ut ab iniusta agitatione abstineat, sed non licet electoribus pecuniam dare ut te eligant; similiter licet, competitori dare pecuniam ut ab iniusta competitione abstineat, non autem ut a competitione sim­ pliciter abstineat. 4. Licet redimere res sacras profanationi expositas, e. g. vestes sacras vel reliquias quae secus publice venderentur. 5. Non videtur esse simonia dare pecuniam ut alius faciat spirituale in proprium suum commodum, e. g. alicui dare pecuniam vel munus ut ad Sacramenta accedat vel ut in ordinem religiosum intret. 6. Ministri religionis semper memores sint se habere « Dominum partem haereditatis suae » uti Episcopus in prima Tonsura dicit, et propterea omnis etiam apparentia avaritiae et cupiditatis ab eis sit aliena, ne in hoc Christianis sint scandalum. Rarissime proinde spi­ ritualia denegent etiam iis qui stipendium iustum solvere recusant. 7. Non omittant sacerdotes opportune instruere fideles de vera in­ dole stipendii, iuris stolae, taxarum, etc. Art. 2 DE ADORATIONE 15. — NOTIO. Adoratio est actus quo alteri propter superio­ rem eius excellentiam honorem exhibemus in protestationem nostrae erga eum subiectionis. In sensu theologico, adoratio stricte dicta seu latreutica est actus quo Deo propter supremam eius excellentiam honorem exhibemus in protestationem omnimodae nostrae erga eum su­ blectionis. DE ADORATIONE η. 16-17 Explicatur. Latreutica: seu cultus latriae, soli Deo reservatur: agnoscit enim supremam eius excellentiam et omnimodam subiectionem. Huic opponitur 1) adoratio seu cultus duliae (c. n. 19) quo alterius excellentiam supernaturalem nostramque erga eum relativam subiectionem agnoscimus ; 2) adoratio seu cultus civilis quo alterius excellentiam civilem (h. e. in vita sociali) nostramque erga eum relativam subiectionem agnoscimus. Cf. n. 20 de cultu relativo. Actus: sive internus (intellectus et voluntatis) sive externus. Praecipuus actus adorationis externus est sacrificium, de quo infra, n. 51 ss.; ille soli adorationi latreuticae reservatur (n. 52); reliqui vero actus, uti genuflexio, prostratio, osculum, salutatio, denudatio capitis, etc., etiam in cultu duliae vel in cultu civili adhiberi possunt. 16. — PRINCIPIUM I. Cultus latriae soli Deo exhiberi potest. Explicatur. Cultus latriae: tum internus tum externus; actus cultus externi qui soli Deo reservantur, uti sacrificium, pro aliis nunquam adhiberi possunt ; actus vero externi qui ex natura sua non soli Deo reservantur, etiam erga alios adhiberi possunt dum­ modo ex circumstantiis appareat eos non esse cultum latriae seu agnitionem supremae excellentiae omnimodaeque subiectionis. Ita thuris oblatio, prostratio etc. erga idola nunquam permit­ titur, quia semper uti cultus latriae habentur; erga magnos viros eorumve imagines non prohibentur si sunt actus cultus duliae (si agitur de excellentia supernatural! gratiae) vel civilis (cf. n. 15). Soli Deo: cum Christus sit verus Deus tum in sua forma na­ turali tum sub speciebus eucharisticis, patet etiam Christum sub utraque hac forma esse adorandum cultu latriae. Gravitas transgressionis. Cultum latriae alii ac Deo exhibere est peccatum mortale idololatriae. 17. — COROLLARIUM. De Ritibus Sinensibus. Huius principii in historia celebris applicatio habetur in quae­ stione de Ritibus Sinensibus, quae etiam in aliis regionibus, prae­ sertim orientalibus viguit. 21 η 18 RELIGIO Voce « Ritus Sinenses » intelliguntur coeremoniae quaedam et ritus, quibus Sinenses Confucium et antenatos honorare con­ sueverunt, praesertim solemnia sacrificia seu oblationes in utro­ que aequinoctio, combustio incensi et candelarum et appositio ciborum coram tabella mortuaria vel coram feretro, inclinatio­ nes et prostrationes coram cadavere vel imagine vel tabella de­ functi, etc.; circa quorum liceitatem vel illiceitatem saeculo xviii acris exorta est disputatio. Quae disputatio causa fuit se­ verissimae legislationis ecclesiasticae, non solum illos ritus, sed etiam omnem de Ritibus Sinensibus disputationem severissime prohibentis. Anno autem 1939 illa legislatio mitigata fuit ; (salva prohibitione de « quaestione Rituum » disputandi) quaedam li­ cita, quaedam non illicita, quaedam toleranda, alia tandem licita et honesta sunt declarata. Non quod « superstitiones » factae sint « licitae », sed hoc quod antea erat prohibitum (propter rationes disciplinares) etiam ubi populus illud non religiosum haberet, nunc, considerata mutata mente in vastioribus regionibus, decla­ ratur licitum. Quodsi tamen in quodam casu particulari illi ritus adhuc ut religiosi a populo interpretarentur, et protestationes rectae intentionis catholicorum non proficerent, illi ritus propter scandalum, non obstante decreto SCPF diei 4 dec. 1939, possent catholicis nunc, aeque ac antea, esse prohibiti. 18. — PRINCIPIUM II. Omnis homo tenetur Deo aliquando exhibere cultum latriae tum internum tum externum, tum privatim tum publice. Explicatur. Omnis homo: est enim obligatio ex iure naturae. Aliquando: determinari non potest quoties; cum autem sacri­ ficium sit supremus actus adorationis, pro Christianis nulla est difficultas (cf. n. 117). Internum : sine interna voluntate, externa adoratio esset hvpocrisis. Externum, privatim, publice: cf. n. 8. Probatur. Mt. 4,10: Dominum Deum tuum adorabis et illi soli servies. Io. 4, 23 : Veri adoratores adorabunt Patrem in spiritu et veritate. Vide etiam argumenta, n. 8. 77 DE ADORATIONE η. 19-20 19. — SCHOLION I. De cultu duliae. Cultus duliae est honor cuidam personae (angelo vel homini) exhibitus propter suam eminentem excellentiam supernaturalem. Per se talis veneratio aliquatenus convenit omni Christiano in statu gratiae : ita S. Leonidas osculatus est pectus filii sui Ori­ gen is neo-baptizati. Propter autem incertitudinem status gratiae et instabilitatem humanam, et quia nescimus aliorum eminentem excellentiam, ille cultus duliae publicus generatim permittitur solum erga eos quos Ecclesia talis honoris dignos declaravit per Beatificationem vel Canonizationem. Erga alios autem reverentia debetur. Sanctis vero et Angelis debetur cultus duliae, qui erga B. Μ. V. vocatur hyperduliae propter specialem locum quem obtinet. Cul­ tum autem duliae Sanctis et Angelis deberi, non significat omnes Christianos teneri singulos Sanctos et Angelos cultu duliae expli­ cite venerari, sed significat omnes homines eos tali cultu licite venerari, nec ulli homini licere eis tales honores negare eosve spernere. NOTA. Sancti ubique et quovis actu duliae coli possunt. Beati vero pu­ blice coli non possunt nisi loco et modo a S. Sede concesso, scii, titulus Beati eis dari potest, eorum imago sine diademate venerari potest, sed sine induito apostolico ecclesia vel altare eis dicari ne­ queunt nec reliquiae exponi vel in processione ferri nec festum celebrari. Pro Servis Dei et Venerabilibus nullus cultus publicus (h. e. nomine Ecclesiae a persona deputata per actus qui ex volun­ tate Ecclesiae Deo, Sanctis vel Beatis tantum exhibendi sunt) per­ mittitur; ita prohibentur functiones liturgicae, collectae vel litaniae speciales, imagines altari imponere vel cum aureolis depingere, « ex-voto » sepulchro apponere; permittitur vero invocatio privata, etiam aliis audientibus, depictio imaginum sine notis sanctitatis, conservatio secreta « ex-voto », cultus privatus reliquiarum. 20. — SCHOLION II. De cultu relativo. Res quae in intima relatione sunt cum quadam persona cui dandus est cultus latriae vel duliae, etiam correlativo honore prosequendae sunt. Tales sunt imprimis reliquiae: Reliquiae S. Crucis aliorumque instrumentorum Passionis, corpora Sanctorum : illa eorumque 23 η. 21 RELIGIO vel minimae particulae semper cum veneratione convenienti iuxta praescripta Ecclesiae tractanda sunt, nec licet ea sine honore abiicere vel destruere. NOTA. Reliquiae insignes (Corpus, caput, brachium, antibrachium, cor, lingua, manus, crus, pars in qua passus est martyr) sine licentia Ordinarii in aedibus vel oratoriis privatis asservari nequeunt; ad cultum publicum reliquiae requiritur scriptum authenticitatis ali­ cuius Cardinalis, Episcopi vel alius viri ecclesiastici ad hoc delegati; reliquiae exponendae clausae sint et obsignatae (Reliquia S. Crucis nunquam in una theca cum aliis includatur); reliquiae in proces­ sione deferri possunt (reliquiae Beatorum ibi tantum, ubi permit­ titur Missa et Officium eorum), sed non in processione theophorica nisi ex consuetudine immemorabili; reliquiae vendi nequeunt, sed diligenter custodiantur et a profanatione praeserventur. Simili cultu relativo prosequendae sunt imagines Dei vel San­ ctorum, h. e. semper licet eis signa cultus et reverentiae (uti genuflectionem, oscula, salutationes, etc.) exhibere et nunquam licet eas deshonorare, uti Ecclesia contra iconoclastes semper tenuit ; non tamen semper eodem cum honore haberi debent ac reliquiae: dum enim reliquias in loco ubi cum rebus profanis miscentur, servare non licet, nihil obstat quominus imagines etiam cum aliis rebus mixtae asserventur, e. g. ad vendendum. In his imprimis ad intentionem attendendum est: ita qui ex intentione deshonorandi imaginem destrueret vel rebus profanis misceret, commit­ teret peccatum mortale, quia deshonoratio refertur ad personam imagine repraesentatam. NOTA. Imago insolita in loco sacro ne ponatur sine licentia Ordinarii loci; Ordinarius prohibeat imagines falsa dogmata promoventes, indecentes, rudiores ad errorem inducentes, etc. Benedictio solemnis imaginis publice expositae reservatur Ordinario. Restauratio imaginis pretiosae non fiat sine licentia Ordinarii et consilio peri­ torum. Imagines pretiosae, reliquiae insignes vel valde veneratae alienari nequeunt sine licentia S. Sedis. 21. — SCHOLION III. De Idololatria. Idololatria est cultus latriae exhibitus creaturae. Illa creatura potest esse daemon, homo, animal vel res inani­ mata (sol, stellae, etc.). 24 DE LAUDE DEI η. 22 Idololatria dividitur materialis et formalis. Idololatria materialis est mere materialis, quando quis non vult creaturam adorare, sed de facto erronee aliquid adorat quod adorandum non est : e. g. si quis adorat hostiam quam putat con­ secratam, sed quae consecrata non est; vel est simulata, quando quis scienter externe adorat quod adorandum non est, sed in corde suo illud adorare non vult: e. g. si quis cogitur thus of­ ferre idolo et hoc facit ex timore, in corde suo resistens. Idololatria formalis est perfecta si quis revera credit in divi­ nitatem illius obiecti, e. g. paganus bonae fidei; est imperfecta si revera vult cultum latriae exhibere etsi sciat obiectum esse creaturam, e. g. si quis sacrificium offert diabolo ad aliquod bo­ num ab ipso obtinendum. Idololatria est gravissimum peccatum mortale. Utique idolo­ latria mere materialis non est peccatum, quia actus non est imputabilis (cf. vol. I, n. 58, 134), sed esset peccatum in eo qui vo­ luntarie causam poneret, e. g. qui hostiam non consecratam po­ neret in ostensorio. Idololatria simulata est gravissimum pecca­ tum, et etiam ad mortem vitandam non permittitur. Idololatria formalis perfecta subiective non est peccatum. Idololatria for­ malis imperfecta est gravissimum peccatum mortale. Art. 3 DE LAUDE DEI 22. — Homo creatus est sacerdos totius creationis, h. e. qui debet nomine omnium creaturarum laudes cantare Dei et omnes creaturas reducere ad gloriam et laudem Dei. Quapropter non tantum pro seipso, sed etiam nomine creaturarum irrationabi­ lium homo debet Deum laudare. Laus est sermo (sive mentalis sive oralis) extollens magnitudi­ nem virtutis alterius. Unde homo tenetur corde et ore extollere magnitudinem Dei, tum quam in ipso Deo invenit, tum quam in seipso et in creaturis 25 η. 23 RELIGIO videt; propter omnes perfectiones Dei et propter omnes mani­ festationes illarum perfectionum in quacumque creatura, tene­ tur dicere: Magnificat anima mea Dominum. Sub Novo Testamento perfectissima laus Dei habetur in Sa­ crificio Missae. 23. — SCHOLION I. De blasphemia et maledictione Dei. Blasphemia est contumeliosa locutio de Deo. Ad eam autem etiam referuntur actiones quae eadem intentione contumeliosa ponuntur etiam sine verbis, e. g., si quis decapitat statuas sacras, si quis pedibus conculcat crucifixum, etc. (cf. n. 13, de sacrilegio). Verba contumeliosa de Sanctis per se non sunt blasphemia (etsi graviter peccaminosa!), sed saepe in eodem spiritu contumeliam in Deum inferendi, proferuntur, et proinde ad blasphemiam sunt referenda (vocatur blasphemia mediata'). Blasphemia potest esse vel simpliciter contumeliosa, si contu­ meliose de Deo edicit; vel haereticalis si simul implicat negatio­ nem alicuius veritatis fidei (Deus est iniustus); vel maledictoria si malum Deo exoptat et imprecatur. NOTA. Maledictio contra homines est peccatum contra proximum, et proinde de ea hic non agimus; cf. n. 34, 37, 366. Uti patet omnis blasphemia per se est peccatum mortale. Generatim autem tenent AA. tres species (contumeliosam, haereticalem, maledictoriam) esse distinctas et proinde in confessione accusandas. Quandoque autem proferuntur ex vehementi passio­ ne, ira vel dolore, et tunc quandoque non perfecte imputantur (vol. I, n. 52). Sunt insuper formulae, blasphematoriae in se, quae tamen sine advertentia ex consuetudine proferuntur, vel imo corrupta pronuntiatione adhibentur. Ad earum malitiam diiudicandam, consideranda est primum ipsa intentio loquentis ; deinde ipse sensus verborum et communis aestimatio loci. Unde etsi generat im peccata non sunt, attamen non conveniunt in ore Chri­ stiani; insuper, in ore personae aliqua auctoritate munita, uti parentum, scandalum parere possunt eo quod subditi illa imi- 26 DE GRATITUDINE n. 24-26 tentur, imo ad veras blasphemias adhibendas incitentur; de ce­ tero non raro includunt vanam Divini Nominis assumptionem, de qua in scholio sequenti. 24. — SCHOLION II. De vana Nominis Dei assumptione. Secundum praeceptum decalogi explicite prohibet vanam No­ minis Dei assumptionem. Hoc autem non tantum valet de No­ mine Dei, sed de omni irreverentiosa assumptione nominis sancto­ rum vel rerum sanctarum, e. g.: Mi Deus! lesus! Sacramentum! Malitia huius consistit in irreverentioso usu talium nominum ad affectus suos admirationis, irae, impatientiae, etc. exprimendos. Quare pius usus Christianorum seinvicem salutandi e. g. « Lau­ detur lesus Christus » vel « Cor lesu Sacratissimum, adveniat re­ gnum tuum » vel « Ave Maria », nullo modo huic vanae assum­ ptioni accensendus, sed econtra laudandus et promovendus est, dummodo cum debita reverentia dicatur. Vana Dei Nominis assumptio generatim est peccatum veniale ; si autem gravem irreverentiam includit, est mortale. 25. — COROLLARIUM. De vana usurpatione nominis daemonis. Per se non est peccatum etiam frequens et inutilis et irreverentiosus usus nominis daemonis, etsi quidam sentiant hoc esse peccatum veniale, quia etiam vanus usus illius nominis adhuc est nimius honor daemoni ! Certe minus decens est ut Christiani illud nomen semper habeant in ore (cf. Iorio, ΙΓ, 63, III). Art. 4 DE GRATITUDINE 26. — NOTIO. Gratitudo est specialis expressio amoris et ho­ noris erga alium propter bonum aliquod receptum. Gradus. Gratitudo exprimi potest: 1) per mera signa amoris et honoris; 77 3 - Hermes, Thcol. Afor. - Π. η. 27-29 RELIGIO 2) per omissionem omnis actus qui benefactorem attristare possit ; 3) per aliquam actionem in favorem benefactoris. 27. — PRINCIPIA I. Omnis homo tenetur aliquando suam gratitudinem erga Deum exprimere pro universis beneficiis acceptis. Explicatur. Aliquando: pressius determinari nequit quandonam haec obligatio urgeat. In Novo Testamento perfectior ex­ pressio gratitudinis est Sacrificium Missae. Exprimere: hic agimus tantum de affectu et verbis expressis gratitudinis. Pro universis beneficiis: pro beneficiis omnibus hominibus concessis, ut creatio, elevatio ad ordinem supernaturalem, mors Christi et Redemptio obiectiva, etc. ; pro beneficiis sibi et multis aliis concessis, uti Redemptio subiectiva, admissio ad veram fi­ dem, praeservatio a peccatis, etc.; pro beneficiis particularibus sibi concessis. 28. — II. Omnis homo tenetur ex gratitudine erga Deum vitare peccata Deique voluntatem in omnibus implere. Explicatur. Ex gratitudine: certe omnis homo tanquam servus Dei iam tenetur voluntatem Dei implere. Hic autem hanc obliga­ tionem consideramus sub respectu gratitudinis erga maximum benefactorem. 29. — III. Convenit ut homo aliquando aliquod opus non obli­ gatorium ponat ad exprimendam suam gratitudinem. Explicatur. Convenit : non enim videtur esse obligatio, cum ex una parte ipsum opus non sit obligatorium, et ex altera parte talis expressio gratitudinis non videatur obligatoria: talis enim expressio gratitudinis etiam apud homines non est necessaria nisi quando benefactor opere indiget ; iamvero Deus opere nostro non indiget ; ergo non videtur talis expressio necessaria, sed so­ lum conveniens tanquam intensior expressio gratitudinis. 28 DE ORATIONE η. 30-31 Art. 5 DE ORATIONE 30. — NOTIO. Oratio est conversatio hominis cu «I Deo. Explicatur. Conversatio : conversatio habet duplicem sensum: unum commercii, relationis ; alium colloquii. Oratio in utroque sensu est conversatio hominis cum Deo. Attamen in sensu illo largiore commercii, relationis, iuxta quem omne exercitium vir­ tutis et omnis actio bona est oratio, vox hic non sumitur: tunc potius refertur ad devotionem (cf. n. 2). Hic loquimur de con­ versatione tanquam colloquio cum Deo, in quantum scii, anima in oratione loquitur cum Deo. 31. — DIVISIO. Oratio dividitur : 1. Ratione obiecti de quo anima loquitur ad Deum, in oratio­ nem adorationis, laudis, gratiarum actionis vel petitionis. Natura orationis adorationis, laudis et gratiarum actionis ex supra dictis (art. 2-4) patet; in oratione petitionis vero, quae definitur etiam « petitio decentium a Deo », distingui solet tanquam species spe­ cialis oratio propitiatoria in qua petitur remissio peccatorum pro se vel pro aliis, et oratio intercessionis in qua petitur bonum pro aliis. 2. Ratione modi quo colloquium perficitur, in orationem men­ talem et vocalem. Oratio mentalis perficitur solis facultatibus internis ; verbis utique, sed non verbis externe expressis, affectus actuales orantis exprimit. Oratio vocalis non exclusis facultatibus internis, etiam voce (sive alta voce sive submissa voce) verba orationis profert ; non raro adhibentur formulae praehabitae, quarum verba non sempei' sensibus actualibus orantis conve­ niunt (e. g. si quis in honorem S. loseph recitat Rosarium ad petendam sanitatem). NOTA. 1. Ad orationem mentalem referri solent etiam meditatio et con­ templatio. Illae per se non sunt oratio, etsi in eis mens occupetur 29 η. 32-33 RELIGIO in rebus divinis; cum tamen meditatio et contemplatio generatim non habeatur, nec haberi conveniat sine expressione affectuum erga Deum, ad orationem mentalem iure merito referuntur. Meditatio autem et contemplatio non sunt normae agendi, sed inedia ad vitam recte instituendam; quapropter de cis non in Theologia Mo­ rali, sed in Theologia Spirituali tractandum est. 2. Pro oratione vocali, etsi non requiratur ut verba sensibus actua­ libus orantis conveniant, non tamen sufficit mera recitatio verborum (etiam cum attentione), sed requiritur intentio ea recitandi ad orandum: non est ergo oratio, si quis formulam precum recitat solum ad eam memoriter discendam vel ad monstrandum se for­ mulam memoriter scire, etc., nisi in his simul habeat intentionem orandi. 3. Ratione personae quam agit orans, in orationem privatam et publicam. Oratio privata est si fit ab orante non ad hoc ab Ecclesia deputato; publica est si fit ab orante ad hoc ab Ecclesia deputato. Nihil ergo refert numerus orantium, iuxta quem potius distinguitur oratio singularis et communis. Ita sacerdos recitans suum Breviarium solus in suo cubiculo, recitat orationem publi­ cam ; recitans autem Rosarium ex propria devotione cum suis fidelibus in ecclesia, recitat orationem communem, sed privatam ; videtur autem oratio publica si illud recitat ex mandato Summi Pontificis vel Episcopi tales preces praecipientis. NOTA Prümmer (II, 337) ct uti videtur etiam Noldin (II, 139, III) tenent orationem publicam necessario esse oralem. Imo Prümmer cx hoc promit argumentum pro necessitate recitationis vocalis Divini Of­ ficii. Non tamen apparet cur non possit Ecclesia delegare suos mi­ nistros ad orationem mentalem, e. g. ad horam adorationis Ssmi ad petendam pacem; et non apparet cur talis adoratio non sit publica. 32. — PRINCIPIA I. Omnis homo debet aliquando orationem adorationis, laudis et gratiarum actionis fundere. Hoc sequitur cx supra dictis, n. 18, 22, 27. 33. — II. Omnis homo debet aliquando petere decentia a Deo pro se et pro aliis, imprimis remissionem peccatorum. Explicatur. Debet: necessitate praecepti, uti patet ex proba­ tione thesis, ct etiam aliquando necessitate medii, in quantum scii, constat Deum generatim maiores gratias, uti perseverantiam 30 DE ORATIONE n. 33 finalem, non concedere nisi humiliter eas petentibus (cf. infra, prob. ex ratione). Aliquando : pro semctipso quoties occurrit necessitas; pro aliis quoties caritas id postulat. Quidam theologi volunt statuere obli­ gationem semel in hebdomada vel in mense vel in anno, sed haec omnia sunt arbitraria; similiter quoad obligationem initio usus rationis moralis. In Catechismo dicitur orandum esse quotidie mane et vespere et ante et post refectiones, in periculis et tentationibus ; ibi autem indicatur convenientia, non stricta obligatio, si excipias tentationes, in quibus facile potest esse obligatio. Item conveniens est orare quoties opus maioris momenti incipimus. NOTA. Verba Christi apud Lc. 18,1: Oportet semper orare et nunquam deficere, inteliigenda sunt imprimis de oratione in sensu lato, uti supra diximus, de relatione, commercio cum Deo, quo omnes actio­ nes nostrae sunt pro et cum Deo et ita indeficienter constituunt orationem; sed inteliigenda etiam sunt de oratione in sensu stricto quatenus orare debemus cum confidentia et perseverantia (cf. infra, n. 35) et nunquam possumus ex taedio et torpore vel animi deiectione deficere. Decentia: sunt imprimis bona spiritualia necessaria; deinde bona temporalia ct spiritualia non necessaria sed desiderabilia. Bona necessaria cum sint necessaria possunt absolute peti ; bona vero non-nccessaria possunt peti cum debita subiectione Volun­ tati Divinae, h. c. ita ut acquiescamus Voluntati Divinae si Deus melius indicaverit ea non concedere. Sub voce « bona » intelligitur etiam aversio mali. Uno verbo dici potest: quidquid licite desideratur, licite etiam petitur. Pro aliis: h. e. tum pro aliis determinatis (praesertim si sunt magis nobis connexi), tum pro aliis in genere; qui orat pro aliis in genere neminem excludere potest propter universalitatem praecepti caritatis. Ecclesia utique certas preces, praesertim publicas, pro excom­ municatis prohibet, e. g. Sacrificium Missae (cf. vol. Ill, η. 600) ; attamen pro eorum conversione orare semper licet, imo privatim pro eis alia bona implorare non prohibetur. Pro damnatis et daemoniis autem orare non licet, quia pro illis 31 η 33 RELIGIO nullum bonum peti potest, nec ullius beneficii Dei amplius sunt capaces. Pro defunctis in purgatorio etiam orare debemus, praesertim pro illis qui specialiter nobiscum sunt coniuncti, uti parentes et benefactores, necnon illi qui forsan ratione nostri peccaverunt (sive cx scandalo sive ex nimia indulgentia erga nos): pro illis peti potest remissio paenarum purgatorii. Pro sanctis orandum non est, cum omnia bona possideant ; possumus tamen pro eorum externa glorificatione (beatificatione, canonizatione, etc.) orare. Imprimis: remissio enim peccatorum est gratia, quae utique a nostra conversione etiam pendet, sed imprimis a Deo est exspectanda. Probatur. Ex S. Scriptura: Plurimae sunt exhortationes ad pe­ tendum bona a Deo: Petite et dabitur vobis, quaerite et inve­ nietis, pulsate et aperietur vobis (Mt. 7,7); parabola de amico importuno (Lc. 11,5-8). Vigilate et orate ut non intretis in tentationem (Mt. 26,41). Propterea dico vobis, omnia quaecumque orantes petitis, credite quia accipietis, et evenient vobis (Mc. 11, 24). Usque modo non petistis quidquam in nomine meo; petite et accipietis, ut gaudium vestrum sit plenum (Io. 16, 24). Quibus si accedit ratio theologica, fit solidum argumentum. Ex ratione: Ex experientia patet hominem multis indigere quae non sunt in potestate eius, praesertim in spiritualibus ; imo ex Cone. Trid. (DB 806) scimus neminem posse perseverare nisi per Deum. Unde recte concludit S. Augustinus quod Deus « iubendo monet et facere quod possis et petere quod non possis » (De Nat. et Gratia, c. 43, n. 50; PL 44, 271). Gravitas transgressionis. Qui non peteret sibi necessaria a Deo, committeret peccatum, sed non, uti videtur, distinctum a peccato negligentiae curae suiipsius. Qui autem nunquam aliquid peteret a Deo, non ex acedia vel superbia, sed ex perfecta con­ fidentia in Divinam Providentiam, nunquam petens, sed omnia exspectans a Deo, nullo modo peccaret: ei enim sufficienter et abundanter provisum est ! Qui peteret non decentia a Deo (mala moralia, e. g. protectionem in furto patrando vel etiam peccatum 32 DE ORATIONE η. 34-35 veniale) committeret peccatum mortale tentationis Dei vel sal­ tem irreverentiae. 34. — COROLLARIUM. Utrum liceat sibi vel proximo petere mala physica? In quantum mala physica sunt media ad bona spiritualia magni valoris obtinenda, licet etiam mala physica petere. Ita licet sive pro semetipso sive pro proximo petere mortem potius quam pec­ catum, vel tanquam medium impossibilitatis peccandi. Similiter licet, praesertim sibimetipsi, petere morbum tanquam medium expiationis peccati vel acquirendi merita. Attamen in his semper prudenter agendum est, ne malum physicum sit potius occasio mali moralis, uti si ille pro quo petitur malum physicum non sit capax illud in patientia Christiana perferre. Mala autem physica (e. g. mortem) petere quatenus sunt me­ dium ad finiendum aliud malum physicum (dolores atroces) non est illicitum, etsi magis sit christianae vitae conveniens petere vires necessarias ad illud malum physicum in spiritu christiano perferendum. 35. — III. In omni oratione homo debet habere reverentiam et devotionem, et attentionem saltem externam et in quantum po­ test etiam internam; in oratione petitionis vero etia: II confiden­ tiam et perseverantiam. Explicatur. In omni oratione: uti patet, non est oratio, si quis legit formulam orationis, non ad colloquendum cum Deo, sed e. g. ad videndum quid in hac oratione continetur. Reverentiam et devotionem: in habitu et situ debet omnia de­ vitare quae irreverentiam denotant. Ad reverentiam etiam refertui' humilitas; propter reverentiam debitam etiam non potest oratio interrumpi sine necessitate. Attentionem saltem externam: h. e. debet omnia vitare quae attentionem ab oratione seu a Deo avertere valent ; in quantum autem potest, debet etiam internam attentionem habere, quia si quis voluntarie aliis rebus attendit dum loquitur ad Deum, com­ mittit irreverentiam erga Deum. Involuntaria autem distractio 33 η. 36 RELIGIO cum a voluntate non pendeat, non constituit irreverentiam, pro posse tamen vitanda est, praesertim per externam attentionem seu per exclusionem cuiuslibet actionis quae attentionem inter­ nam a Deo avertere valet. In oratione autem vocali necesse non est ut homo attendat ad verba seu sensum verborum, sed potest etiam aliis verbis internis cum Deo loqui dum formulam — prae­ sertim si est praescripta, non electa vel si fit oratio in communi — recitat: unum requiritur, scii, ut mentem ad Deum vertat; verba autem externa sint saltem sicut harmonia ad melodiam affectuum quam in corde suo cantat. Confidentia et perseverantia: h. e. debet confidere in potentia et bonitate Dei; attamen non debet habere absolutam confiden­ tiam se obtenturum esse quod petit : ad efficaciam enim orationis habentur conditiones, ut infra, n. 36, dicemus. Neque tamen po­ test statim a petendo desistere, sed debet cum perseverantia orare, h. e. imprimis, non potest desistere a petendo etiam alia bona, si unum non obtinuerit. Gravitas transgressionis. Qui voluntarie sine necessaria reve­ rentia (e. g. cum distractionibus voluntariis vel sine necessaria attentione) orat, committit peccatum mortale vel veniale prout maior vel minor est irreverentia; generatim autem veniale non excedit. Notetur involuntarias distractiones in orando non con­ stituere quidem peccatum, sed maculam vitandam in quantum potest. 36. — COROLLARIUM. De requisitis ad orationem efficacem. Supra, n. 35, diximus quid requiratur ut oratio sit moraliter bona ; alia autem sunt requisita ut oratio petitionis sit necessa­ rio efficax: 1. Id quod petitur sit necessarium ad salutem aeternam et fi­ nem nostrum attingendum ; si autem non est necessarium, sed utile, quo magis appropinquat huic necessitati, eo magis habet efficaciam. Si autem quod petitur est (de facto, pro nobis) noci­ vum ad salutem aeternam, nulla est efficacia exspectanda. 2. Ille qui petit sit in statu gratiae et insuper afferat conditio­ nes ad bonam orationem (cf. n. 35). Etsi Deus non raro etiam 34 DE ORATIONE η. 37 exaudiat preces peccatorum, patet tamen peccatum, quo homo fit Dei inimicus, esse magnum obstaculum necessariae efficacitati orationis. 3. Si petitur gratia conversionis, requiritur ut ille pro quo pe­ titur sit bene dispositus saltem ad gratias praeparatorias reci­ piendas : a. V. ut talis oratio sit necessario efficax, requiritur etiam bona voluntas illius pro quo fit petitio, etsi non requiratur ut iam velit sese convertere; quamvis enim Deus possit etiam rebelles nostras flectere voluntates, tamen gratiam iustificationis (quae petitur) non concedit nisi iis qui gratiae coopérantes sese ad illam praeparant ; unde efficacia orationis ad gratias praepa­ ratorias restringitur, quarum ulterior efficacia pendet a bona vo­ luntate illius pro quo fit petitio. ί 37. — SCHOLION I. De Benedictione et Maledictione. Specialis forma orationis petitionis est benedictio et maledictio qua homo super alium imprecatur bonum vel malum. Benedictio semper dirigitur ad Deum (sive directe sive per in­ tercessionem Sanctorum). Omnino laudabilis et commendabilis est usus saepe benedicendi, praesertim ex parte illorum quibus munus est benedicendi (parentes, sacerdotes). Maledictio vero dirigitur vel ad Deum vel ad diabolum, seu est precatio ut sive Deus sive diabolus malum adiiciat alteri. Si tales preces ad diabolum diriguntur, certe sunt peccatum mortale. Si ad Deum diriguntur et sunt moderatae et fundatae in iustitia di­ vina, non sunt peccatum, dummodo habeatur proportio caritatis inter causam maledictionis et malum quod auguratur; si vero illa proportio deest, sunt peccatum contra caritatem. Si autem, uti solent, non sunt moderatae, sunt peccatum contra iustitiam. Non raro autem tales maledictiones procedunt ex ira et passione, ita ut earum imputabilitas non raro minuatur. Attamen tenetur omnis homo, imprimis ad iracundiam proclivis, praepedire tales explosiones iracundiae in quantum potest, secus hae maledictio­ nes fiunt voluntariae in causa (cf. vol. I, n. 154 et n. 52). • NOTA. Solent maledictorcs non tam serio intendere quae proferunt, et pavescerent si revera acciderent quae deprecantur. Quapropter omnes Christiani — et praesertim parentes pueros maledicentes — 35 η. 38-39 RELIGIO hortandi sunt ut a maledicendo abstineant. Etsi enim Deus non soleat tales orationes exaudire, posset tamen quandoque illa mala revera immittere... 38. — SCHOLION II. De oratione ad Angelos et Sanctos et ad Animas in purgatorio. Uti patet, oratio adorationis soli Deo offerri potest; potest ta­ men oratio cultus duliae (vel hyperduliae) eis offerri quibus talis cultus competit (cf. n. 19). Oratio vero laudis vel gratiarum actionis pro beneficiis eorum intercessione acceptis offerri potest angelis et sanctis in coelo. Oratio tandem petitionis similiter offerri potest angelis et san­ ctis in coelo, non tamen talis qua ab eis directe bona implore­ mus, cum solus Deus sit largitor omnium bonorum, sed talis qua per eorum intercessionem bona a Deo obtinere confidimus. Ab illa oratione non excluduntur pueri baptizati qui ante usum ra­ tionis decesserunt ; non tamen solet Ecclesia ad illos orare, ex­ ceptis Martyribus Innocentibus Bethlehemitis ; nihil tamen im­ pedit quominus quis privatim ad eos oret, e. g. ad obtinendam gratiam Baptismi pro pueris nascituris qui sunt in periculo mortis. Noldin (II, 141) dicit etiam sanctos et iustos in terra exsistentes utiliter invocari posse: hoc autem generatim oratio vocari non solet, sed potius commendatio nostri in precibus eorum. Utrum etiam ad animas in purgatorio oratio petitionis dirigi possit, disputatur. Non pauci sunt fideles qui contendunt se per intercessionem animarum in purgatorio beneficia a Deo impe­ trasse. Hanc praxim Ecclesia neque probat neque reprobat. 39. — COROLLARIUM. De obligatione orandi ad Angelos et Sanctos. Ponitur quaestio utrum oratio ad Angelos et Sanctos sit mere utilis et licita, an etiam obligatoria. Certe non est ita obligatoria, ut qui etiam nunquam ad Sanctos oraret, inde committeret pec­ catum, nisi hoc faceret ex contemptu. Cum tamen B.M.V. sit Mediatrix Omnium Gratiarum, vix non necessarium est ad ipsam saltem aliquando orationes dirigere. 36 DE ORATIONE η. 40-41 40. — SCHOLION III. De T entatione Dei. Tentatio Dei est oratio (irreverentiosa, seu potius impositio propriae voluntatis) qua quis a Deo miraculosa indebite petit vel exspectat. Duplex habetur species: una ex defectu fidei, alia ex praesumptione oriens. De praesumptione ulterius agendum erit infra, n. 164. Unde hic de sola tentatione Dei ex defectu fidei agi­ mus, h. e. si quis aliquid miraculosum a Deo petit vel exspectat tanquam argumentum alicuius veritatis fidei, e. g. si quis dubi­ tans de reali praesentia Christi in Eucharistia, peteret a Deo ut possit in S. Hostia Christum videre speciebus latentem. Uti patet talis tentatio Dei semper est peccatum mortale; nam Deus dedit hominibus argumenta sufficientia, imprimis auctori­ tatem Ecclesiae, ad probandas veritates Fidei. Quodsi autem ali­ quis non ex superbia, sed cum humili submissione Voluntati Di­ vinae, peteret aliquod signum potius tanquam adiumentum psy­ chologicum ad vincenda dubia contra voluntatem surgentia, hoc nullo modo esset tentatio Dei neque esset peccatum. 41. — SCHOLION IV. De commercio cum diabolo. De commercio cum diabolo ad eum honorandum iam supra diximus, n. 21. Nunc agimus de commercio cum diabolo ad ali­ quid petendum. Omne commercium cum diabolo ad aliquid petendum est gra­ vissimum peccatum, non tantum propter periculum cui anima sese exponit ex commercio cum illo qui facile in astutia sua petit peccatum pro favore petito, sed etiam propter ipsum commer­ cium cum inimico Dei, a quo petitur res quam a Deo non petimus vel exspectare non possumus. Semper ergo continet insubordinationem dispositionibus Dei. Hoc commercium quandoque est explicitum, quandoque im­ plicitum. Explicitum commercium habetur si quis explicito pacto a diabolo petit rem desideratam ; implicitum quando quis non quidem explicite rem petit a diabolo, sed tamen a mediis ineptis exspectat : cum enim neque a causis naturalibus (nam adhibentur media inepta) neque a Deo neque ab Angelis res exspectari possit, necessario a diabolo exspectari debet. 37 η. 42 RELIGIO NOTA. In dubio utrum eftectus proveniat a causa naturali an a diabolo, semper tribui potest causae naturali, ct proinde licitum est eum provocare. In dubio utrum effectus proveniat a daemone an a Deo, generatim tribuendus est daemoni, nisi habeatur ratio specialis admittendi interventum Dei: non enim facile admittendum est mi­ raculum sine ratione speciali. Explicitum commercium, uti patet, est peccatum mortale ex toto genere suo. Implicitum vero per se similiter semper est pec­ catum mortale; attamen fides, utique falsa, illa media non esse inepta, non raro subiective excusat a peccato. Uti patet, non solum ille qui directe commercium habet cum diabolo (divinus, magus, etc.), sed etiam ille qui tales consulit eorumve servitia expetit, idem committit peccatum. Etsi in istis negotiis saepesaepius agatur de dexteritate et fraude, qua decipitur populus, potius quam de vero commercio cum diabolo, Christiani tamen omnino ab iis consulendis absti­ nere debent, tum propter periculum ne verum subsit commer­ cium cum diabolo, tum propter scandalum, tum propter pericu­ lum sanitatis animae et corporis quod non raro tali praxi subest (praesertim in spiritismo), tum propter spiritum diffidentiae erga Divinam Providentiam qui in iis manifestatur qui quaerunt in tali praxi obtinere quod Deus in sua bonitate et sapientia eis concedere non intendit. Illi autem qui ita populum decipiunt, non committunt quidem peccatum commercii cum diabolo, sed peccatum deceptionis et scandali. Res quae a diabolo ita peti solet, est vel cognitio rerum abscon­ ditarum sive futurarum sive praesentium (divinatio) vel certi ef­ fectus omnino miri (magia) vel tandem inflictio cuiusdam mali tertiae personae (maleficium). De his in sequentibus scholiis speciatim tractandum est. 42. — SCHOLION V. De Divinatione. Divinatio est invocatio diaboli ad res occultas sive praesentes sive futuras cognoscendas. Illa invocatio potest esse expressa, si expressis verbis invocatur aut si expressa fit conventio cum diabolo ut talibus signis res occultas revelet ; vel potest esse implicita, si quis sciens media 38 DE ORATIONE η. 42 adhibita esse inepta ad res occultas manifestandas, ea tamen adhibet, ab eis responsum exspectans : cum enim tale responsum neque a Deo neque ab Angelis exspectare possit, implicite illud a diabolo exspectat. Malitia illius actus non tantum consistit in periculo cui anima sese exponit ex commercio cum diabolo (cf. n. 41), sed praeser­ tim consistit in ipso commercio cum inimico Dei, et in insubordinatione dispositionibus Providentiae. Haec ultima malitia sem­ per inest, etiamsi divinantes protestantur se nullum commercium cum diabolo habere velle. Invocatio explicita diaboli est peccatum mortale ex toto genere suo; etiam invocatio implicita ex se est peccatum mortale, atta­ men non raro levitas animi et inadvertentia faciunt divinantem non attendere ad totam malitiam huius actus ita ut non tota malitia sit imputanda. Ipse divinator semper graviter peccat, nam vel suam notitiam a diabolo habet, et tunc est vera divinatio; vel consulentes de­ cipit, scandalum praebet, et alios in periculum inducit vitam suam iuxta responsa divinatoris instituendi. Consulentes graviter peccant propter formalem cooperationem et scandalum, praesertim si vitam suam iuxta responsa divina­ toris dirigunt. Multiplices sunt modi divinationis ; de quibusdam autem hic in specie quaedam dicenda sunt : i 1. Somnia: etsi somnia possint esse medium quo Deus utitur ad occulta manifestanda (e. g. S. loseph), generatim tamen a causis naturalibus (situ corporis, constitutione cordis, stoma­ chi, etc.) causantur. Quapropter, si quis ex somniis vult res oc­ cultas dignoscere, et praesertim vitam suam dirigere, committit peccatum mortale divinationis, nisi solida habeat argumenta ad­ mittendi tale somnium esse a Deo immissum. Si autem quis actionem non obligatoriam (e. g. equum ascendere) omittit prop­ ter somnium, timens ne hoc somnium sit a Deo immissum tanquam monitum, nullo modo peccat. Si quis vero positive peteret a diabolo ut per somnium respondeat ad quaesitum suum, evi­ denter committeret peccatum mortale divinationis. 39 η 42 RELIGIO 2. Sortes: sortes sunt duplicis speciei: divisoriae et consultoriae. Sortes divisoriae sunt medium ad vitandas vel componendas lites, quo scii, partes conveniunt sorte tribuere cuique partem suam: hoc nihil divinationis habet, et est omnino licitum, nisi fiat per modum ludi aleatorii (cf. n. 577). Sortes consultoriae sunt usus sortium sive ad res occultas dignoscendas sive ad determinandum modum agendi. Si respon­ sum exspectatur a diabolo, habetur vera divinatio ; si responsum exspectatur a Deo, habetur tentatio Dei seu praesumptio (cf. n. 165), nisi agatur de re maximi momenti vel habeatur (in casu rarissimo) specialis inspiratio, uti e. g. in electione Matthiae Apostoli : tunc autem convenit ferventem praemittere orationem. Si quis autem etiam in re minoris momenti, ex firma fide in pa­ ternam Providentiam Dei, praesertim post ferventem orationem, inter libere eligenda iuxta sortem eligit quasi sit voluntas Dei, evidenter non peccat, sed e contra actum virtutis ponit. Ita e. g. S. P. N. Franciscus ter aperiens Missalc inveniens eundem textum Evangelii, illum fecit normam vitae suae. 3. Virga divinatoria vel Pendulus sidereus. Virga divinatoria est virga quarundam arborum, quae in manu quorundam homi­ num habet vires speciales ad detegenda quaedam corpora, im­ primis aquam ct metalla sub terra abscondita. Pendulus sidereus est annulus aureus qui suspensus in manu quorundam hominum, habet vires speciales ad detegendas qualitates rerum vel etiam personarum. Illae vires nondum sunt scientifice indagatae, sed videntur esse magneticae, et proinde mere naturales. Quapropter usus talis virgae vel penduli nihil habet divinationis. 4. Astrologia: astrologia quae ex causis naturalibus coniectat ventum, tempestates, etc. est scientia naturalis, et nihil habet commune cum divinatione; astrologia autem quae ex considera­ tione siderum contendit futura praedicere, etiam actiones futuras liberas, aperte est superstitiosa et illicita. 5 Spiritismus : Spiritismus est ars instituendi commercium cum animis defunctorum vel aliis spiritibus, praesertim ad obti­ nendum ab eis responsum ad quaestiones occultas vel ad mira patranda. 40 DE ORATIONE η. 43 Non consentiunt AA. in explicandis istis phaenomenis. Certo constat plerumque subesse fraudes. Ubi nulla est fraus quidam volunt facta explicare per imaginationem et suggestionem vel per vires naturales occultas ; quandoque autem etiam interesse ope­ ram diaboli, non est dubitandum, eo vel magis quod spiritistae paulatim se erigunt in religionem cum propriis doctrinis fidei catholicae contrariis (e. g. negatur aeternitas paenarum inferni) et cum proprio cultu. Quapropter, qui sive tanquam spiritista sive tanquam « me­ dium » in illis cooperatur, peccatum mortale committit vel com­ mercii cum diabolo vel gravis deceptionis proximi cum scandalo (et non raro cum detrimento sanitatis); imo potest committere peccatum contra fidem, si ita dogmata vel cultum falsum propa­ gat. Similiter qui mediatorem consultat vel active cooperatur, committit peccatum mortale; qui autem sessionibus spiritisticis, etiam mere passive, sine gravi ratione interest, etiam praemissa protestatione contra daemonem, praeterquam plerumque pro­ priae sanitati nervorum damnum faciat, committit saltem pecca­ tum veniale, quod ex interna approbatione factorum vel ex gravi scandalo vel ex periculo perversionis facile potest fieri peccatum mortale. NOTA. 1. Gravis ratio assistendi sessioni spiritisticac potest esse, si homo probus et eruditus vult studii causa vel ad naturam spiritismi ma­ nifestandam, tali sessioni intéresse. Attamen consulendum est ut hoc nonnisi consulto Ordinario loci faciat. 2. Circa spiritismum habentur declarationes Cone. Baltimorensis, n. 36, et plura Decreta S. Officii, quorum ultimum (27 Apr. 1917) prohibet etiam meram assistentiam sessionibus spiritisticis. 43. — SCHOLION VI. De vana observantia. Vana observantia est adhibitio medii ad effectum certum quem neque ex natura neque ex Dei vel Ecclesiae ordinatione produ­ cere valet. Dicimus : neque ex Dei vel Ecclesiae ordinatione producere valet; ut excludantur a vana observantia tum Sacramenta tum Sacramentalia. In usu Sacramentalium utique quandoque potest haberi abusus superstitiosus, a quo Christiani maxime sunt de­ terrendi. Attamen, quae in his rebus hominibus parvae fidei vi­ 41 η. 43 RELIGIO dentur superstitiosa, non raro sunt solum expressio firmae fidei. Ita si quis volens emere terram quae venalis nondum est, in ea sepelit numisma S. loseph cum firma fiducia ut per intercessio­ nem S. loseph proprietarius moveatur ad vendendam illam ter­ ram, hoc non est superstitio, sed modus orationis, dummodo tali praxi non tribuatur effectus infallibilis. Similiter observare cer­ tum numerum orationum, dierum (novena, triduum, etc.) vel certas orationes, nullo modo est superstitiosum, dummodo hoc fiat in reverentiam erga Deum vel Sanctum, et non numero qua tali tribuatur specialis vis. Duplex praesertim habetur species vanae observantiae: una est activa, adhibitio rei vel actionis ad vitanda mala (morbos vel calamitates) vel adipiscenda bona; alia est potius passiva, ob­ servatio eventus fortuiti ex quo conficitur aliquid fausti vel in­ fausti, iuxta quod quis vitam suam dirigit. Observantia activa, seu adhibitio mediorum ad vitanda mala vel ad precanda bona, a paganis adhibetur praesertim ad curan­ das infirmitates, ad nativitatem et ad mortem, ad sepulturam, ad diversa festa novi anni etc. Etiam electio « dici fausti » ad certos actus ponendos est vana observantia activa. Observantia passiva seu observatio eventus fortuiti, e. g. visus quorundam animalium, certi numeri, etc. est potius vanus timor quam vera superstitio, et eo frequentior inveniri solet quo minor est vera fides. Cum medium adhibitum in vana observantia activa non valeat effectum producere, effectus exspectatur sive explicite sive im­ plicite a diabolo: unde eius malitia in hoc consistit commercio cum diabolo. Malitia vero observantiae passivae videtur consi­ stere in defectu fidei in Divinam Providentiam. Vana observantia cum explicita exspectatione effectus a dia­ bolo, semper est peccatum mortale ex toto genere suo ; cum im­ plicita exspectatione effectus a diabolo est peccatum mortale (cf. n. 41). Vana observantia passiva generatim erit peccatum veniale, praesertim si quis habitualiter vitam suam iuxta tales eventus dirigit; saepius autem nullum peccatum est, sed potius modus agendi ridiculus, quia influxum tribuit eventibus Fortuitis absque ullo momento. 42 DE ORATIONE η. 4446 44. — SCHOLION VII. De Magia. Magia est ars operandi mira per causas occultas. Causa occulta intelligitur tum causa naturalis cuius natura ignoratur, tum diabolus. Quapropter miracula vera non sunt ma­ gia, quia Deus, qui est causa miraculi, non est causa occulta. Prout causa est naturalis vel diabolica, magia dividitur in ma­ giam albam et magiam nigram. Magia alba, quia per causas naturales, etsi incognitas, mira producit, nihil mali habet per se. Magia nigra autem, cum per diabolum quaerat mira produce­ re, eodem modo ac divinatio et vana observantia diiudicanda est. 45. — SCHOLION VIII. De Maleficio. Maleficium seu incantatio est inflictio, ope diaboli, alicuius mali cuidam personae, sive ipsi personae sive eius bonis, ita ut dam­ num inde patiatur. Uti patet, maleficium, praeter malitiam magiae, etiam includit malitiam iniustae damnificationis proximi, et proinde inducit obligationem damnum reparandi, et imprimis curandi ut male­ ficium auferatur. Species singularis maleficii est maleficium amatorium, quo quis ope diaboli quendam nolentem tentât inflammare amore (plerumque impuro) erga se vel erga tertiam personam. NOTA. 1. Maleficium amatorium tamen non tollit libertatem. 2. Maleficium rarius evenit, et homines dicentes se (vel pueros suos) esse aegrotos propter maleficium, generatim hortandi sunt ad maio­ rem curam hygienicam... 3. Mago qui verum maleficium inflixerit, vel etiam alii mago, non licet maleficium auferre si ad hoc requiritur novus recursus ad dia­ bolum vel ad alia media illicita in se; licet tamen, imo obligatio est, si hoc potest mediis naturalibus licitis, vel oratione ad Deum ut diabolo imponat cessare a maleficio. 46. — SCHOLION IX. De Magnetismo, Hypnotismo etc. Magnetismus est vis magnetica seu electrica quae quibusdam inest et peculiares effectus producere valet, praesertim sanatio­ nem morborum. Franciscus Mesmer (t 1815) inde invenit novam 43 4 - Herme-, Theol Mor. - Π η. 47 RELIGIO artem curandi morbos, quae vocatur Mesmerismus. Haec ars paulatim sese evolvit in hypnotismum, quo ope illarum virium subiectum inducitur in statum somni artificialis, in quo, iussu hypnotizantis, varia efficit quae aliter efficere non valet, et e con­ tra nihil contra iussum hypnotizantis efficere potest. Cum autem haec phaenomena nullum commercium cum dia­ bolo includant, sed solis viribus occultis naturalibus explicentur, hic non ulterius est insistendum. Ulteriora vide n. 256. Ad rem S. Officium quoad usum magnetismi die 4 Aug. 1856 declaravit: reprobantur tanquam illicita illa experimenta quae ad finem non naturalem, non honestum, non debitis mediis asse­ quendum ordinantur (cf. longiorem textum DB 1653-1654). Art. 6 DE OBLATIONIBUS Omnia quae homo habet, habet a Deo, qui proinde etiam su­ premum dominium habet super omnia. Attamen quaedam bona Deus dominio singularis hominis dedit, ita ut ipse homo de illis ad libitum, iuxta leges Dei, disponere possit in proprium vel alio­ rum commodum. Ex ipsis convenit ut homo etiam quaedam Deo offerat sive ad supremum Dei dominium agnoscendum, sive ad laudem Dei sive in gratitudinem pro beneficiis receptis sive per modum petitionis. Inter istas oblationes praecipuum locum ob­ tinet sacrificium ; quare de eo in altera paragrapho speciatim agemus. § 1. DE OBLATIONIBUS IN GENERE 47. — NOTIO. Oblatio est elargitio alicuius rei non petitae, Deo facta. Explicatur. Non petitae: hoc autem non significat quod non possit esse obligatoria : sunt oblationes liberae et oblationes obli­ gatoriae. Non petitae significat quod debet ultro elargiri et non exspectari usquedum obligatio urgeatur. Deo facta: agitur enim de oblatione religiosa. Oblatio autem 44 DE OBLATIONIBUS η. 48-49 vel immediate vel mediate Deo elargitur. Immediate elargitur Deo — etiam si ab homine, puta sacerdote, recipitur — quoties res offertur Deo in eius honorem sive ipsi cultui sive usibus mi­ nistrorum sive in usum pauperum deputanda: tunc sacerdos eam recipit, non nomine proprio, sed nomine Dei. Mediate elar­ gitur Deo, quando res offertur directe sacerdoti qua tali: ita e. g. stipendia Missarum, taxae iuris stolae, taxae pro dispensationi­ bus etc. quae offerantur directe ad sustentationem sacerdotis: illas sacerdos recipit nomine proprio. 48. — PRINCIPIA I. Potest homo Deo offerre corpus, sanita­ tem, vitam, etc. dummodo nullum damnum aliis inde oriatur; nihil tamen facere potest quo ipse corpori, sanitati, vitae etc. damnum afferat. Explicatur. Corpus, sanitatem, vitam, etc. : sunt illa bona quae homo possidet, de quibus tamen dominium non habet, sed domi­ nium est apud Deum. Videretur ergo hominem non posse talia bona Deo offerre, cum ipse non habeat dominium. Cum autem Deus hoc dominio uti non soleat modo extraordinario, potest homo Deo offerre ut illo modo extraordinario utatur, e. g. po­ test seipsum paratum declarare suscipiendi morbos vel mortem si Deus tunc determinatam gratiam (e. g. sanitatem alterius concederet. Nullum damnum aliis: si e. g. alii ius habent ad operam eius; ita e. g. non posset mater propriam vitam offerre Deo pro vita neonati, si tunc alii pueri, cura materna indigentes, damnum paterentur. Nihil tamen...: h. e. non potest propter hanc oblationem sibi adimere vitam vel sanitatem, cum hac oblatione sibi non acqui­ rat dominium super haec bona. 49. — II. Per se potest homo ex omnibus licite possessis obla­ tiones facere. Explicatur. Per se: si enim oblatione damnum fit alii perso­ nae, cui e. g. debitum vel assistentia reddenda est, haec oblatio fit illicita, etsi res oblata sit legitime possessa. Similiter propter scandalum oblatio potest esse illicita; e. g. sacerdotes accipientes 45 η. 50-51 RELIGIO pecuniam ludae dixerunt : non licet eos mittere in corbonam, quia pretium sanguinis est (Mt. 27, 6). Potest: h. e. nulla est obligatio; convenit tamen ut homo ali­ quando oblationes faciat. 50. — III. Omnis Christianus tenetur, iuxta leges ecclesiasticas, oblationes facere ad sustentationem ministroru: «I cultus. Explicator. Tenetur: est obligatio ex iure divino, a lege eccle­ siastica ulterius determinanda. Iuxta leges ecclesiasticas : ita Ecclesia statuit taxas diversas ex quibus ministri sustentantur: stipendia Missarum, iura stolae, taxas pro dispensationibus obtinendis, etc. ; in quibusdam regio­ nibus ipsa Ecclesia vel etiam Gubernium civile statuit certas taxas proportionatas divitiis fidelium quibus quotannis contri­ buitur sustentationi ministrorum. Gravitas transgressionis. Qui recusat oblationes ab Ecclesia praescriptas elargiri dum potest, committit peccatum mortale contra religionem. NOTA. Etsi obligatio haec ex parte fidelium sit obligatio gravis, sacer­ dotes tamen non facile debent in casu particulari arguere ad illam obligationem urgendam, non quia haec obligatio non sit vera, sed quia vitare debent omnia quae suspicionem avaritiae ingerant. Certe contra mentem et voluntatem Ecclesiae generatim ageret sacerdos, qui recusaret non solventibus taxam Sacramenta vel Sacramentalia administrare (cf. Mcrkelbach, II, 708). § 2. DE SACRIFICIO IN SPECIE 51. — NOTIO. Sacrificium est actus quo homo quandam rem propriam, ad hoc destructam vel destruendam, cuidam offert ad agnoscendum eius supremum dominium et propriam sublectio­ nem. NOTA. Sacrificium sensu lato etiam dicitur quilibet actus humanus, subiccto quodammodo arduus, sive in honorem Dei sive in honorem Sancti, sive etiam in commodum proximi vel etiam in proprium commodum (h. e. ad aliud bonum obtinendum) positus. Ita dicitur mercator sacrificare propriam quietem ad obtinendum lucrum. De hoc sacrificio hic non agitur. 46 DE OBLATIONIBUS η. 52 Explicatur. Homo : homo offert sacrificium sive per se sive per alium ; qui publice constituti sunt ad sacrificia pro aliis offerenda, vocantur sacerdotes. Quandam rem propriam: homo non offert aliquam actionem, sed aliquam rem. Propriam : illa res debet ad illius hominis dominium pertinere, ut ita possit exprimere supremum Dei dominium. Sufficit autem ut illa res ei ad hoc data sit: ita e. g. Christus nobis datur sub speciebus eucharisticis ad hoc ut possimus illum Deo offerre in sacrificium. Ad hoc destructam vel destruendam: probabilius non requiri­ tur ut res in ipso sacrificio destruatur, sed res antea iam destructa (uti Christus in Cruce occisus) vel postea in complementum sa­ crificii destruenda offeratur. — Ex hoc etiam patet distinctio inter sacrificium et simplicem oblationem, qua homo aliquam rem vel etiam actionem offert, non autem destruit, sed illam in servitium Dei adhibendam statuit. Ita si quis in honorem Dei construit ecclesiam, non offert sacrificium, sed oblationem. Cuidam: non dicimus Deo, sed cuidam, ut comprehendantur etiam illa quae offeruntur diabolo, idolis, etc... Haec utique non sunt licita, debent tamen sub notione sacrificii venire. Ad agnoscendum... : in hoc consistit formale sacrificii, quod illa oblatio sit symbolum ad exprimendum supremum Dei dominium et propriam subiectionem. 52. — PRINCIPIUM I. Sacrificing H soli Deo offerri potest. Explicatur. Sacrificium : utique sacrificium stricte dictum ; sa­ crificia late dicta seu oblationes etiam aliis offerri possunt. Soli Deo: soli Deo vero; idolis, daemoniis vel hominibus sacri­ ficium offerre non licet. O/Jerri potest: ex iure naturae. Probatur. Nemo habet nec habere potest supremum dominium super hominem eiusve activitatem nisi solus Deus verus. Atqui sacrificium est agnitio talis supremi dominii. Ergo nemini nisi soli Deo vero offerri potest. 47 η. 53-55 RELIGIO Gravitas transgressionis. Qui alii ac Deo vero offert sacrifi­ cium, committit peccatum mortale. 53. — SCHOLION. De sacrificiis idolis, magnis viris, antenatis oblatis. Apud paganos multa sacrificia offerri solent sive idolis, sive magnis viris (uti Confucio), sive antenatis. Patet omnem parti­ cipationem tali sacrificio, si sunt vera sacrificia, esse peccatum mortale. Et illa participatio non tantum consistit in concursu activo in ritu sacrificali, sed etiam simplex assistentia potest esse participatio, sicut Christianus Missae assistens etiam sacrificio participat. Difficultas autem esse potest in indicando utrum quaedam cae­ remonia sit sacrificium necne. Uti regula generalis haberi potest ea omnia esse sacrificia quae sive ex natura rei talia apparent sive a populo generatim ut talia habentur. Assistentia ad caeremonias in honorem idolorum nunquam est licita, nisi aliquando curiositatis vel studii causa semoto omni scandalo fiat. Assistentia autem ad caeremonias in honorem ma­ gni viri (e. g. Confucii) licita est dummodo nullo modo cultum religiosum sapiat; in hoc sensu intelligi volunt Decreta S. Sedis circa Ritus in laponia, Sinis etc. (cf. n. 17). Oblationes autem animalium vel victualium vix unquam non erunt sacrificia. 54. — PRINCIPIUM II. Nullum verum sacrificium hodie per­ mittitur praeter Sacrificium Missae. Explicatur. Verum Sacrificium: sacrificia in sensu lato seu oblationes non prohibentur. 55. — PRINCIPIUM III. Omnis homo debet aliquando Deum colere participando Sacrificio. Explicatir. Omnis homo: haec est obligatio ex iure naturae; quare pagani, nescientes cetera sacrificia praeter Sacrificium Missae esse abolita, subiective tenentur alia sacrificia offerre, utique soli Deo vero, non autem idolis aliisve. \liquando determinari non potest quoties; sed Ecclesia sta­ 48 DE VOTO η. 56 tuit ut omnis Christianus singulis dominicis et festis Sacrificio Missae assistat (cf. n. 117). Participando sacrificio: unusquisque iuxta gradum suum; cum laicus non possit Sacrificium Missae offerre, ipse debet partici­ pare per assistentiam (in quantum possibile activam, offerendo cum sacerdote) vel etiam procurando ut Sacrificium nomine suo offeratur. Probatur. Cum Sacrificium sit suprema agnitio supremi domi­ nii Dei, omnis homo tenetur per hoc saltem aliquando supremum Dei dominium agnoscere. NOTA. Ulteriora vide infra, ubi de sanctificatione dominicae, n. 117. Art. 7 DE VOTO § 1. NATURA 56. — NOTIO. Votum est promissio deliberata et libera Deo facta de bono honesto, possibili et meliore. Explicatur. Promissio : ergo non sufficit merum propositum, sed requiritur vera intentio novam obligationem assumendi vel saltem antiquam obligationem novo ligamine religionis confir­ mandi. Sufficit tamen intentio virtualis et implicita. Ita qui ad caeremoniam professionis religiosae accedit, habet intentionem sufficientem, etiamsi, dum formulam professionis pronuntiat, sit distractus et de obligatione assumenda non cogitet (intentio vir­ tualis); similiter qui scit subdiaconatum implicare votum casti­ tatis, sed solum de subdiaconatu recipiendo cogitat, de voto ca­ stitatis nihil cogitans, habet intentionem sufficientem (intentio­ nem implicitam). NOTA. Sic dicta « Vota Baptismi » quibus baptizandus declarat se abre­ nuntiare satanae, mundo et pompis eius, non sunt votum, sed merum propositum, uti patet ex eo quod, pro infantibus, patrimis est qui declarat. 49 η. 56 RELIGIO Deliberata: requiritur plena et perfecta deliberatio, h. e. usus rationis sufficiens et cognitio sufficiens obiecti voti. Usus rationis requiritur perfectus, nec sufficit, ita AA. omnes, ille usus rationis qui sufficit ut in transgressione obligationis habeatur peccatum mortale: nemo enim censetur velle novam obligationem sibi im­ ponere sine pleno usu rationis ; unde invalida sunt vota emissa ab ebrio vel etiam semi-ebrio vel semi-dormiente, a semi-fatuo, ab homine mente turbato passione vel timore vehementi, etc.; saepe etiam invalida sunt vota emissa ab hystericis vel a pueris etiam post aetatem discretionis. Cognitio obiecti voti etiam re­ quiritur, non tamen omnium circumstantiarum et consequentia­ rum voti, sed sufficit cognitio obiecti quoad substantiam ; secus enim nullum votum esset validum ! nemo enim potest omnes dif­ ficultates praevidere quae ex voto oriri possunt. Libera: requiritur perfecta libertas : nemo enim potest seipsum obligare si non est liber. Deo facta: h. e. promissio fit in obsequium et honorem Dei. Quare vota sanctis facta per se non sunt vota, sed actus cultus duliae (n. 19). Attamen sic dicta vota Sanctis facta solent de facto fieri Deo in honorem Sancti vel Deo coram Sanctis uti patronis et testibus : et tunc sunt vera vota. Similiter si Deo fit promissio exsequendi quod Sancto fuit promissum, habetur verum votum. De bono honesto: obiectum voti debet esse honestum seu lici­ tum, h. e. quod nulla alia obligatione impeditur; de quo enim homo licite disponere non potest, non potest Deo esse acceptabile neque Deum honorare. Si autem obiectum ipsum non est malum, sed solum fit malum ex intentione voventis, distinguendum est : si finis malus est causa motiva et totalis voti, ita ut quasi intret ipsum obiectum voti, votum est invalidum (cf. vol. I, n. 37, 39); si autem finis malus est causa tantum impulsiva et partialis voti, actio est illicita (propter finem malum), sed votum est validum. Ita si quis sponsalibus ligatus votum castitatis perfectae emittit, ea imprimis intentione ut ita comparti damnum afferat, illud vo­ tum est invalidum; si autem idem facit ad honorandum Deum, etsi secundarie etiam velit ita comparti damnum afferre, votum est validum etsi illicitum. Similiter votum sub conditione inho­ 50 DE VOTO η. 56 nesta per se est illicitum sed validum, nisi ipsa conditio intret ipsum obiectum voti. Votum autem de re vana vel inutili quae nihil ad cultum Dei conferre potest (e. g. nunquam primum movendi pedem dexterum) est invalidum, nisi obiectum fiat ex circumstantiis vel fine vere bonum. Ita si quis vovet nunquam transire talem plateam ad vitandum periculum peccati ibi exsistens, votum hoc est validum. Possibili: h. e. quod est in potestate voventis. Potest aliquid non esse in potestate voventis tripliciter: vel in quantum res praeter voluntatem hominis ex legibus naturae accidit (e. g. mors), vel in quantum homo physice vel moraliter eam efficere non valet, vel in quantum vovens non habet ius in illam rem (e. g. res aliena, actio aliena, status clericalis filii). Si autem obiectum voti est partim possibile partim impossi­ bile, distinguendum est : si obiectum est indivisibile, et non po­ test totum impleri, vovens ad nihil tenetur nisi pars impossibilis pro minima habenda sit; ita si quis voverit tali die Missae assi­ stere, sed propter alios labores debet parum ante finem Missae abire, tenetur tali Missae assistere; si autem non potest nisi initio Missae assistere, ad nihil tenetur. Si obiectum est divisi­ bile et ratio voti adhuc habetur in parte possibili, tenetur ad partem possibilem implendam ; ita si quis vovit peregrinationem instituere ieiunus et non potest manere ieiunus, tenetur tamen instituere peregrinationem; si vero non potest peregrinationem instituere, non tenetur manere ieiunus per tot horas sicut secus fecisset; si autem vovit peregrinationem et ieiunium (duas res, etiamsi eas eodem die instituere intenderit), et non potest unum observare, tenetur aliud sine primo instituere, nisi e. g. ieiunium tanquam accidens peregrinationis voverit : tunc enim accidentale sequitur principale et proinde teneretur ad peregrinationem, etiam si ieiunium sit impossibile, sed non teneretur ad ieiunium si peregrinatio sit impossibilis. Meliore: h. e. debet esse melior (saltem consideratis omnibus circumstantiis subiectivis) suo opposito: ita est imprimis obser­ vatio consilii evangelici, quae cum sit plene in libera electione hominum, constituit materiam maxime aptam pro voto ; sed et- 51 η. 57 RELIGIO iam observatio praecepti potest esse obiectum voti, quia melius est observare legem, et homo potest libere addere novum vin­ culum (voti) pro eodem obiecto. Res autem in se bona, sed non in se melior suo opposito (e. g. Matrimonium), per se non potest esse obiectum voti; per accidens autem, in quantum scii, pro tali subiecto est melior suo opposito (e. g. Matrimonium ineundum cum puella quam violaverit, vel Matrimonium pro eo qui in coelibatu se periculo peccandi exponeret), talis res potest esse obiec­ tum voti validum. Res tandem in se indifferens potest esse obiectum voti solum in quantum in specialibus circumstantiis est melior suo opposito, e. g. propter bonum exemplum vel prop­ ter mortificationem : ita bibere vel non bibere potus alcoholicos est res in se indifferens, sed propter bonum exemplum erga illos qui eis abutuntur, melius est non bibere, unde potest esse obiec­ tum voti. Gravitas defectus. Si quis voluntarie vovet votum invalidum, peccat: est enim irreverentia erga Deum. Si quis ficte vovet (sine intentione sufficienti) committit peccatum mortale; si quis rem inhonestam vovet, committit peccatum mortale etiam, uti vide­ tur, si res est leviter inhonesta, quia rem inhonestam Deo pro­ mittere est semper gravis irreverentia erga Deum, quasi Deo talis res sit acceptabilis ; si quis rem omnino vanam vel inutilem vo­ vet, videtur committere peccatum veniale; si quis voluntarie vovet rem impossibilem, videtur committere peccatum mortale, quia videtur irridere Deo; si quis vovet rem impeditivam boni melioris, videtur committere peccatum saltem veniale. Si quis vovet votum validum sed illicitum, sive quia finis est inhonestus sive quia conditio addita est inhonesta sive quia ha­ bentur circumstantiae prohibitivae, committit peccatum mortale vel veniale iuxta gravitatem inhonestatis. 57. — COROLLARIA PRACTICA. 1. Utrum quis votum an merum propositum elicuerit, omnino pendet ab intentione voventis. In dubio ergo interrogandus est utrum vere novam obligationem as­ sumere voluerit, seu utrum sub peccato, saltem veniali, sese obli­ gare intenderit; nam generatim ita distingui potest votum a pro- 52 DE VOTO η. 57 posito, quod votum gencratim addit obligationem sub peccato, saltem veniali, dum propositum nullam novam obligationem sub peccato inducit. Si dubium solvi nequit, stari potest pro libertate, scii, non esse elicitum votum, sed merum propositum ; expedit tamen tunc ad cautelam a voto dispensari (cf. n. 83 ss.). 2. Votum non vovendi, si absolute emittitur, est invalidum quia est de non meliore : melius est enim (absolute loquendo) vovere quam non vovere; si autem votum emittitur non vovendi sine licentia e. g. Confessarii, illud votum est validum, si est medium prudentiae contra levitatem in votis emittendis. Si quis, post tale votum, sine licentia Confessarii voveret, committeret peccatum contra votum non vovendi ; utrum vero illud novum votum sine licentia Confessarii elicitum sit validum necne, pendet ab inten­ tione quam habebat in emittendo voto non vovendi : si tunc ha­ bebat intentionem faciendi ut omnia vota sine licentia Confes­ sarii emissa essent invalida, vota ita emissa sunt invalida; si tunc non habebat intentionem talem, vota postea emissa sunt valida (etsi illicita). 3. Vota illorum qui sunt sub potestate aliorum, e. g. religioso­ rum, puerorum, uxorum, etc. sunt invalida si obiectum voti est contra voluntatem superioris : ita si Constitutiones prohibent omne votum privatum, omne votum privatum est invalidum, quia est contra voluntatem superiorum ; si Constitutiones vel manda­ tum particulare prohibent exire ex conventu, votum peregrina­ tionis instituendae est invalidum. Illorum autem vota sunt valida sed rescindibilia (cf. n. 78 ss., 80 ss.), si non sunt contra expres­ sam voluntatem Superioris. E. g. si uxor vovet peregrinationem quam maritus ei non prohibuit, votum est validum, sed si ratio­ nes requisitae adsunt (n. 79), maritus illud rescindere seu irritare potest. 4. Votum vitandi omnia peccata mortalia est validum ; votum autem vitandi omnia peccata venialia, etiam semi-deliberata, est invalidum, quia moraliter impossibile. Votum vero semper fa­ ciendi quod perfectius apparet (etsi non facile permitti debeat), est validum. 53 η. 58 RELIGIO 5. Votum quo parentes vovent filios ordini religioso vel statui clericali, per se est invalidum ; similiter votum quo quis vovet ac­ tionem ab alio ponendam. Non raro autem sic vovens intentionem habet promittendi ut omnia faciat quae sunt in potestate sua, e. g. ut filium ita religiose educet ut, salva omnino eius libertate, ad statum religiosum vel clericalem amplectendum dirigatur. 6. Qui vovet externe, sed non intendit sese obligare, invalide vovet; qui autem ita professionem religiosam emisisset, deberet vel professionem renovare vel rem ad S. Sedem referre. Qui ita voverit in suscipiendo Subdiaconatu, non quidem valide voveret, sed tamen ad castitatem eodem modo teneretur, non quidem vi voti, sed vi legis ecclesiasticae; insuper ita vovendo committit peccatum mortale. 7. Qui vovet, sed cum proposito non servandi obligationem, valide vovet, sed committit peccatum mortale vel veniale prout votum obligat sub mortali vel sub veniali (voluntas transgrediendi obligationem idem constituit peccatum sicut ipsa transgressio). 58. — SCHOLION I. De voto emisso cum errore. Cum requiratur, ad validitatem voti, promissio deliberata, quaestio surgit quid sit de voto emisso cum errore circa obiectum voti. Error enim facit ut voluntas aliud intendat ac revera elicit. Si error est substantialis, h. e. versatur circa ipsum obiectum vel circa circumstantias tanti momenti ut veritate cognita votum non emisisset, votum est invalidum. Ita si quis vovet offerre rem cuius pretium multum superat hoc quod putabat, votum est invalidum. Si error est accidentalis, h. e. versatur circa circumstantias quae veritate cognita non impedissent quominus votum emisisset, vo­ tum est validum. Si error est de ipso motivo voti, e. g. si quis voveret ad obti­ nendam sanitatem patris quem erronee putat aegrotum, votum est invalidum ; si vero agitur de causa mere impulsiva, votum est validum : ita si quis vovet peregrinationem in talem locum ad sa­ nitatem patris obtinendam, quia ibi potest etiam amicum visitare, votum valet etiam si amicus ibi non habitat. Vota autem publica ex nullo errore fiunt invalida nisi ex errore 54 DE VOTO η. 59-60 circa ipsam substantiam votorum : hoc requiritur ad stabilitatem status religiosi. 59. — SCHOLION II. De voto ex metu emisso. Si metus usum rationis perturbat, votum est invalidum (cf. n. 56). Hoc autem rarius accidit. Votum ex metu (non tantum cum metu!) etiam gravi emissum, per se est validum ; si autem metus gravis est a causa libera iniuste incussus ad extorquendum votum, votum videtur esse invalidum, quia Deus talem promissionem non acceptat, ne videatur iniuriam voventi illatam approbare; insuper, saltem pro Christianis, certe est invalidum ex lege ecclesiastica (c. 1307, § 3). Si vero metus gravis est a causa libera iniuste incussus, sed non ad extorquen­ dum votum, votum est, saltem pro Christianis, invalidum ex lege ecclesiastica (ib.). Dicitur: saltem pro Christianis, quia disputatur utrum hic canon ex auctoritate ecclesiastica declaret talia vota invalida (et tunc lex valeret tantum pro Christianis) an exponat legem naturae. Professio religiosa cum metu gravi emissa est invalida (c. 572, §1,4). Si solus metus levis et iniuste incussus causam dederit voto, videtur etiam votum esse invalidum. Certe metus est ratio sufficiens ad petendam dispensationem a voto (cf. n. 85). 60. — DIVISIO. Votum dividitur in 1. Personate si quaedam actio ponenda vel omittenda promit­ titur; reale si quaedam res offerenda promittitur; mixtum si pro­ mittitur tum res tum actio. 2. Temporale si post elapsum certum tempus cessat ; perpetuum si per totam vitam servandum promittitur. 3. Absolutum si nulla additur conditio; conditionatum si obli­ gatio pendet ab impletione conditionis, e. g. si pater meus sana­ tur. Ad votum conditionatum reducitur votum paenale quo quis vovet paenam sibi infligere si iterum peccet: e. g. si iterum men­ dacium dixerim, voveo hoc publice manifestare. 55 η. 61-62 RELIGIO 4. Expressum si verbis exprimitur; tacitum seu implicitum si continetur in alia actione, e. g. votum castitatis in susceptione subdiaconatus. 5. Publicum si a legitimo superiore ecclesiastico nomine Ec­ clesiae acceptatur; secus est privatum. Sola vota in Ordine vel Congregatione religiosa in vel cum professione religiosa emissa, etiam sine publicitate, sunt publica; alia autem vota, etiamsi coram altari a sacerdote cum magna solemnitate recipiuntur, sunt privata. 6. Solemne si actus voto contrarios reddit invalidos; simplex si actus voto contrarios reddit illicitos, sed relinquit validos. Ille effectus pendet solum ab eo quod Ecclesia votum tanquam so­ lemne vel simplex agnoscit. Votum privatum semper est simplex. NOTA. Vota, etsi simplicia, etiam temporalia in Societate lesu emissa, reddunt Matrimonium invalidum. 7. Reservatum si potestas dispensandi vel commutandi est apud solam S. Sedem eiusve delegatum ; non-reservatum si illa potestas est etiam apud alios superiores. 8. Singulare si a persona physica emittitur ; commune si a per­ sona morali seu a communitate emittitur. 61. — PRINCIPIA I. Omnis homo congruenti usu rationis pol­ lens, est voti capax, nisi a iure prohibeatur. Explicatur. Omnis homo : etiam non-catholici et pagani : pos­ sunt enim et ipsi Deo promittere aliquid in obsequium vel hono­ rem Eius, dummodo exsistentiam Dei admittant. Nisi a iure prohibeatur : a votis publicis seu a professione re­ ligiosa prohibentur qui novitiatum validum non peregerunt, et proinde omnes qui iuxta c. 542 a novitiatu prohibentur ; insuper qui legitimam aetatem non habent (c. 572). Probatur. Can. 1307, § 2: Nisi iure prohibeantur, omnes con­ gruenti rationis usu pollentes, sunt voti capaces. 62. — II. Votum congruenter emissum, est opus bonum et utile, Deo honorificum. 56 DE VOTO η. 63 Explicatur. Congruenter emissum: h. e. cum debita delibera­ tione emissum ab eo qui in Dei gratiam confidens, potest ratio­ nabiliter praevidere se posse votum servare. Si autem emittitur ab eo qui propter circumstantias, e. g. qualitates physicas et mo­ rales subiecti, praevidetur nonnisi cum miraculo morali votum servare posse, est peccatum imprudentiae. Probatur. Ex doctrina Ecclesiae: Cone. Trid.: Si quis dixerit ita revocandos esse homines ad Baptismi suscepti memoriam, ut vota omnia quae post Baptismum fiunt, vi promissionis in Bap­ tismo ipso iam factae, irrita esse intelligant, quasi per ea et fidei, quam professi sunt, detrahatur et ipsi Baptismo, A. S. (DB 865). Innocentius XI damnavit propositiones : Vota de aliquo facien­ do sunt perfectionis impeditiva (DB 1223) et Praepositis oboe­ diendum est in exteriore, et latitudo voti oboedientiae religio­ sorum tantummodo ad exterius pertingit ; in interiore vero aliter se res habet, quo solus Deus et director intrant (DB 1285). Ex S. Scriptura: Cum votum voveris Domino Deo tuo, non tar­ dabis reddere, quia requiret illud Dominus Deus tuus, et si mo­ ratus fueris, reputabitur tibi in peccatum (Deut. 23,21). S. Paulus votum habebat et ad illud solvendum ivit in lerusalem (cf. Act. 18, 18 et 21,23ss.). Ex Traditione: S. Augustinus: Nunc vero, quia tenetur apud Deum sponsio tua, non ad magnam iustitiam invito (si exhortor ne recedas a voto), sed a magna iniquitate deterreo. Non enim talis eris, qualis mansisses, si nihil tale vovisses. Minor enim tunc esses, non peior. Modo autem tanto, quod absit, miserior si idem Deo fregeris, quanto beatior, si persolveris. Nec ideo te vovisse paeniteat, imo gaude, iam tibi non licere quod cum tuo detrimento licuisset... Felix est necessitas quae in meliora compellit (ep. 127; PL 33, 487). § 2. OBLIGATIO 63. — PRINCIPIUM I. Votum obligat modo et tempore prout intentum fuit. Explicatur. Modo et tempore: cum votum considerari possit tanquam lex privata, eadem valent de eo quae de modo et tem- 57 η. 63 RELIGIO pore legis implendae (vol. I, η. 88), excepto tantum quod dum lex impletur etiamsi subiectum habeat intentionem eam non implen­ di, votum in tali intentione non impletur: cum enim haec obli­ gatio sibimetipsi imponatur, qui ponit actum promissum cum intentione non implendi obligationem, censetur hanc obligatio­ nem sibi ulterius imponere. Non quidem requiritur positiva in­ tentio votum hic et nunc implendi, sed non potest haberi intentio non-implendi. Ita si quis vovit Missam audiendam, proxima die audit Missam de voto non cogitans, satisfecit; si autem audit Missam intendens nondum satisfacere voto, voto non satisfecit. Prout intentum fuit: tum quoad gravitatem obligationis, tum quoad interpretationem voti, intentio voventis tempore quo vovit, est critérium. Potest tamen semper modo benigniore (dummodo sit verus) interpretari. Omnes concedunt voventem posse materiam gravem vovere sub levi ; sed disputant AA. utrum possit etiam materiam levem vo­ vere sub gravi. Si non fuit expressa intentio voventis, rationa­ biliter praesumi debet ex ordinarie contingentibus : ita si de obligatione sub gravi vel sub levi non cogitavit, supponitur eum voluisse materiam gravem sub gravi, materiam levem sub levi vovere. Si intentio etiam praesumi non potest, votum interpretandum est iuxta naturam voti vel iuxta consuetudinem Ecclesiae vel iuxta usum communem hominum : ita (nisi aliter intenderit) qui vovit recitationem Rosarii, potest etiam alternatim cum aliis recitare ; qui vovit ieiunium per mensem, non tenetur diebus dominicis ieiunare. NOTA. 1. Pro gravi habetur illa materia quae quoad iustitiam censetur absolute gravis, vel quae in lege ecclesiastica solet sub gravi obli­ gare, uti Missa, ieiunium, Communio, vel etiam quae notabiliter confert ad finem primarium voti, scii, cultum Dei (e. g. ingressus in religionem), vel ad finem talis voti (e. g. abstinentia ab alcoholicis). 2. Professio religiosa semper obligat sub gravi; si enim quis inten­ deret sub levi tantum se obligare, Ecclesia talem professionem non acceptaret, et proinde esset invalida. 3. Difficile est dictu utrum et quandonam omissiones leves coalescant, ita ut efficiant materiam gravem (cf. vol. I, n. 184): ante omnia pendet ab intentione voventis; deinde autem considerandum est utrum in 58 DE VOTO η. 64-65 eodem voto materiam moraliter unam constituant; ita si quis vovet qualibet die parvam eleemosynam, ut ita magnum levamen paupe­ ribus tribuat, materia coalesceret; si vero ita vult sibi quotidie parvum onus imponere, materia non coalescit; generatim tenent AA. vota personalia non coalescere. 64. — COROLLARIA PRACTICA. 1. Qui vovet se per mensem quo­ tidie auditurum esse Missam non tenetur dominica duas Missas audire, nisi talem habuerit intentionem ; qui vovit ieiunium per unum mensem, non debet ieiunare in die qua ei occurrat labor faciendus qui solet a ieiunio excusare. 2. Qui vovit dare eleemosynam tali homini quem putavit esse pauperem, si postea invenit eum non esse pauperem, ad nihil tenetur si causa motiva voti fuit illius hominis inopia sublevanda, tenetur autem alteri dare, si causa motiva fuit alicuius pauperis inopiam sublevare. 3. Qui vovit eleemosynam dare, nulla determinata quantitate, potest etiam parvam dare, non tamen tam parvam ut videatur potius Deo irridere. 4. Si quis vovit Missam ab alio celebrandam, et iam cum sa­ cerdote convenit de Missa celebranda, non tenetur, si ille postea conventioni non stat, alium quaerere. 5. Si quis vovit ingressum in religionem, non tenetur, ex reli­ gione dimissus, in aliam Congregationem petere admissionem. 65. — COROLLARIUM. De dubio in voto. Si dubium insolubile habetur circa exsistentiam voti, h. e. utrum fuerit emissum necne, non habetur obligatio cum obligatio dubia sit obligatio nulla (cf. Probabilismum, vol. I, n. 144). Si dubium insolubile habetur circa obligationem voti, utrum fuerit validum necne vel utrum iam fuerit impletum necne, non habetur obligatio dummodo ratio gravis habeatur pro probabili invaliditate vel pro probabili iam facta impletione voti : obligatio enim etiam in hoc casu est dubia. Si dubium insolubile habetur circa modum quo votum implen­ dum sit, et iuxta supra data principia (n. 63) dubium solvi nequit, vovens potest sibi eligere modum qui sibi placet. 59 5 - Hermes, Theol. Mor. - II. η. 66-67 RELIGIO Ad quietem conscientiae generatim bonum erit in dubio petere dispensationem: ipsum dubium iam constituit rationem sufficien­ tem ad dispensandum necessariam (cf. n. 83 ss.). 66. — SCHOLION. De collisione votorum. Si quis emisit votum stante adhuc obligatione alterius voti cum hoc incompossibili, debet secundum votum reddere possibile adimplendo primum. Quodsi hoc etiam non est possibile, secun­ dum votum videtur esse invalidum (obiectum illicitum propter obligationem contrariam), nisi ex circumstantiis possit censeri commutatio primi voti (cf. n. 87). NOTA. Noldin (II, 222, 2b) tenet: si secundum manifeste dignius est, te­ netur servare secundum; si aequale est, censetur commutationem fecisse. Ratio autem huius non apparet: quomodo potest quis facere commutationem si e. g. immemor est voti prioris? 67. — PRINCIPIUM II. Omne votum obligat solum voventem ; votum reale autem transit ad haeredes. Explicatur. Solum voventem: ita filii non tenentur voto pa­ rentum nec subditi voto superioris. Si autem parentes nomine totius familiae vel superior nomine totius communitatis vovet, subditi tenentur ad obiectum voti praestandum, non tamen tan­ quam votum (nisi et ipsi una cum superiore voverint), sed tan­ quam onus communitatis ; similiter posteri tenentur ad obiectum voti praestandum tanquam onus communitatis. NOTA. Ad observanda festa, ieiunia vel abstinentias voto Superioris im­ posita non tenentur subditi vel posteri ratione voti, nisi et ipsi voto adhaeserint et ita ipsi votum fecerint. Superior autem qui ius habet legem vel statutum pro communitate condendi quo festum, ieiunium vel abstinentiam imponat, potest, tale votum emittens, hoc festum, ieiunium vel abstinentiam per legem vel statutum imponere tan­ quam onus communitatis: ad hoc autem requiritur ut claris verbis hoc faciat. Notandum tamen est Ordinarios locorum, iure Codicis, etiam pro proprio territorio non posse festum, ieiunium vel absti­ nentiam indicere nisi per modum actus (c. 1244). Unde etiam ubi talis obligatio ante Codicis promulgationem ab Ordinario loci, etiam propter votum, imposita fuerit, hodie non amplius exsistit (cf. AAS 1937, p. 343-345). 60 DE VOTO η. 68-69 Votum reale: non autem votum personale; votum mixtum au­ tem pro parte qua reale est. Transit ad haeredes: non qua votum, sed qua onus haereditati adnexum; ergo ex iustitia. Hanc obligationem haeredes implere debent ante legata etiam pia, sed post debita iustitiae. Non tamen debent ad hanc obligationem voti implendam, detrahere ex haereditatis parte quae eis legitime contingit. Probatur. Can. 1310: Votum non obligat, ratione sui, nisi emit­ tentem. Voti realis obligatio transit ad haeredes; item obligatio voti mixti ex parte qua reale est. 68. — COROLLARIUM I. Utrum votum ab alio impleri possit. Votum personale, uti patet, ab alio impleri nequit : obiectum enim est actio propria. Votum reale etiam ab alio impleri potest, non tamen nolente vovente: hic enim tunc censetur sibi obligationem ulterius im­ ponere velle. Votum mixtum ab alio impleri potest quoad partem realem, in quantum haec a parte personali est separabilis : ita si quis vovit propriis manibus curare patrem, non sufficit ut per alium pater curetur. 69. — COROLLARIUM IL De obligatione voti c on ditiori at i. Votum conditionatum solum obligat quando conditio impleta est. Qui autem mediis iniustis impediret ne conditio impleatur, peccaret quidem contra votum, sed non violaret votum; nec te­ neretur votum implere, cum hoc non obliget nisi impleta condi­ tione. Ita si quis voverit se post matrimonium filiae ingressurum religionem, et ex proposito impediret matrimonium filiae, pec­ caret contra votum, sed non teneretur religionem ingredi quamdiu filia matrimonium non de facto inierit. Si quis autem vovit se post mortem matris ingressurum religionem et totis viribus conatur matris vitam salvare, minime peccat contra votum, sed actum pietatis filialis ponit. Si autem conditio non impletur, sed aequivalenter impletur, votum non obligat. E. g. si quis ad sustentationem matris obli­ 61 η. 70-71 RELIGIO gatus vovet post mortem matris ingredi religionem, non tenetur ante mortem matris votum implere, etiamsi inopinate alio modo sustentationi matris abunde sit provisum. 70. — COROLLARIUM III. De obligatione voti disiunctivi. Si quis disiunctive vovet rem bonam et rem malam vel impos­ sibilem, totum votum est invalidum, quia iuxta tenorem voti po­ test sine laesione voti (etsi forsan non sine peccato) rem malam vel impossibilem eligere. Atqui si hanc eligit, votum est invali­ dum. Ergo ab initio votum est invalidum. Si disiunctive vovet plures res aptas, debet unam ex istis eli­ gere. Si autem post electionem aliae res pereunt, ita ut, si illas elegisset, votum factum esset impossibile, tenetur tamen rem electam praestare: per electionem enim disiunctio soluta est et votum determinatum est ad hoc unum. Si vero post electionem res electa fit impossibilis, ad nihil amplius tenetur propter ean­ dem rationem. Si vero ante electionem una res perit sine culpa voventis, similiter ad nihil tenetur, quia integrum ei est illam rem impossibilem factam eligere. Si e contra ante electionem una res perit ex culpa voventis, tenetur aliam rem praestare: nam non debet ex propria culpa emolumentum habere, et censetur rem ex propria culpa pereuntem non eligere. 71. — SCHOLION I. De voto paenali. Votum paenale potest vel vovere paenam simpliciter pro nonobservantia alicuius obligationis iam exsistentis (e. g. recitatio orationis quoties blasphemaverim) vel vovere novam obligatio­ nem, addita paena si non observatur (e. g. recitatio rosarii, ad­ dita paena, si non observaverim, eleemosyna ; vel etiam audiendi Missam die dominica, addita paena si non observatur, eleemo­ syna). Prima species non elevat obligationem iam exsistentem ad ma­ teriam voti, sed sola paena pro transgressione cadit sub voto. Unde, ut in exemplo supra citato, si blasphemat, committit pec­ catum blasphemiae, non autem peccatum contra votum, sed statim oritur obligatio ex voto recitandi orationem ; quam si non recitat, violat votum. 62 DE VOTO η. 72-74 Altera species inducit novam obligationem ex voto et addit paenam pro transgressione etiam ex voto obligantem. Unde, ut in altero exemplo citato, si non recitat rosarium vel non audit Missam die dominica, violat votum, et insuper tenetur ex voto dare eleemosynam ; quam si non dat, iterum violat votum. Utrum et quomodo sub peccato obliget paena sic statuta, pen­ det imprimis ab intentione voventis. Per se non obligat si trans­ gressio cui paena additur, non est culpabilis. Generatim autem talis paena est potius medicinalis, ut quis cautior fiat et vigilantior: tunc generatim paena obligat etiam si transgressio fuit in­ culpabilis ; nam secus haec « medicina » non haberet effectum. 72. — SCHOLION II. Utrum laesio voti sit sacrilegium. Disputatur inter AA. (cf. n. 13). Omnes concedunt violationem voti solemnis castitatis (etiam voti castitatis in subdiaconatu) esse sacrilegium. Alii concedunt etiam violationem omnis voti publici castitatis esse sacrilegium ; alii tenent violationem omnis voti castitatis esse sacrilegium. Ratio autem videtur convincere quod violatio omnis voti di­ cenda est sacrilegium. Omne votum enim (et non solum votum castitatis) personam sub aliquo respectu consecrat, h. e. talem actionem vel talem potentiam vel talem rem ab usu profano retrahit et Deo sacrat; per violationem voti autem haec res vel actio vel potentia iterum in usu profano adhibetur, quod est proprium sacrilegii. Quodsi talis argumentatio non retinetur va­ lida, potius concludendum videtur nullius voti violationem esse sacrilegium. § 3. CESSATIO /. Ab intrinseco. 73. — PRINCIPIA I. Voti obligatio cessat completa impletione. Explicatur. Completa impletione : h. e. si actus vel res etiam quoad numerum praestita est. 74. — II. Voti obligatio cessat elapso tempore ad finiendam obligationem apposito. 63 η. 75 RELIGIO Explicatur. Ad finiendam obligationem: non autem ad urgen­ dam obligationem. Hoc etiam valet pro qualibet parte voti : ita e. g. si quis vovit ieiunium quolibet sabbato (qua sabbato), non tenetur Feria II ieiunare, etiamsi culpabiliter sabbato omisit ieiunium; si quis vovit Rosarium quolibet sabbato (qua sab­ bato) non tenetur proximo sabbato supplere quod omisit, bis recitando. 75. — III. Voti privati obligatio cessat vel suspenditur muta­ tione substantiali materiae promissae. Explicatur. Privati: vota publica non cessant mutatione sub­ stantiali materiae; talis mutatio autem potest causam dare dis­ pensationi (n. 83 ss.). Vel suspenditur : si scii, ad tempus tantum habetur mutatio substantialis, et postea revertuntur conditiones uti primum, obli­ gatio voti suspenditur tantum et reviviscit. Mutatione substantiali : materia substantialiter seu notabiliter mutatur «) si materia postea fit illicita, e. g. si pecunia promissa invenitur postea servituram esse ad peccatum ; b) si materia fit maius bonum impediens, e. g. si quis vovit peregrinationem et interim pater eius aegrotat cui servire debet; c) si materia fit physice vel moraliter impossibilis, e. g. si quis vovit ingressum in monasterium et postea perdit sanitatem requisitam; si quis vovit receptionem S. Communionis tali die et ieiunium naturale fregit; d) si circumstantiae ita mutantur ut, si vovens mutatio­ nem praevidisset, votum non fecisset: e. g. si quis peregrinatio­ nem promittit quam via ferrea peragere intendit, nunc ita pauper fit ut viae ferreae expensas solvere non possit, non tenetur pe­ dester ire; e) si materia fit prorsus inutilis, e. g. si quis voverit eleemosynam dare tali homini et ille homo interim fit dives. NOTA. 1. Uti patet, tentationes insurgentes contra castitatem non inducunt mutationem substantialem in volo castitatis. Similiter periculum ex morbo contagioso non inducit mutationem in voto inserviendi infirmis. 2. Si materia fit partim impossibilis, servanda sunt quae supra dixi­ mus, n. 56, de obiecto voti partim impossibili. 3. In dubio utrum conditiones sint sufficienter mutatae ut obligatio 64 DE VOTO η. 76-78 cesset ab intrinseco, vel standum est voto vel petenda dispensatio (infra, n. 83). 4. Si materiam voluntarie reddidit impossibilem, iudicandum est ut supra pro voto conditionato, n. 69. 76. — IV. Votum conditionatum cessat deficiente conditione a qua votum pendet. Explicatur. Deficiente conditione : h. e. votum omnino cessat quando certum fit conditionem non fore verificatam ; quamdiu autem hoc certum non est, votum suspenditur. Sicut enim per certam implctionem conditionis obligatio fit absoluta, ita per certam non-impletionem obligatio absolute cessat. 77. — V. Votum cessat deficiente causa finali voti, non vero deficiente causa mere impulsiva. Explicatur. Causa finali: si scii, causa finalis est quasi « con­ ditio a qua votum pendet ». Ita e. g. si quis (absolute quoad for­ mam) vovet peregrinationem ad obtinendam sanitatem matris, ad nihil tenetur si mater moritur. Causa impulsiva: seu secundaria, a qua votum non pendet. 2. Per irritationem. 78. — Praenotandum. 1. Irritatio est annullatio seu invalidatio actus, ita ut nullum effectum habeat nullamque obligationem relinquat. Irritationem voti multi AA. vocant irritationem directam ad illam distinguendam a suspensione, quam vocant irritationem in­ directam. Maioris autem claritatis causa nomen irritatio melius reservatur pro vera irritatione (directa), et indirecta (cf. n. 80) vocatur suspensio. Quam terminologiam de coetero etiam innuit codex, c. 1312. 2. Potestas dominativa non necessario includit potestatem iurisdictionis, sed supponit subditum ita a superiore pendere ut non possit independenter ab eo vitam suam dirigere : superior ergo habet directam potestatem in voluntatem subditi ad vitam eius dirigendam. 65 η. 79 RELIGIO Talem potestatem certe ex iure naturae habet pater (vel qui patris locum tenet), et probabiliter etiam mater, in filios (etiam mere adoptivos) impuberes. Controvertitur utrum etiam maritus habeat talem potestatem in uxorem (Cum sit dubium iuris, prac­ tice potest maritus vota uxoris irritare: cf. vol. I, n. 145). Ex lege ecclesiastica videtur haec potestas dominativa patris (et matris) in filios impuberes extensa ad puberes minorennes nondum emancipatos (cf. Vcrmeersch, Epitome, II, n. 643). Unde hanc habent solum parentes baptizati, necnon (uti videtur) pa­ rentes etiam non baptizati in favorem filiorum baptizatorum. — Minorennes sunt usque ad annum 21 completum; potestati dominativae subtrahuntur ergo eo quod 21 annum complent vel eo quod statum vitae independentem ineunt (matrimonium, statum clericalem vel religiosum). Ex lege ecclesiastica etiam potestatem dominativam obtinent Superiores religiosi et etiam Superiorissae in suos subditos pro­ fessos. Ergo Papa eam habet in omnes religiosos professos ; Or­ dinarius loci in omnes religiosos professos non exemptos ; Supe­ riores religiosi, etiam locales, in omnes professos sibi subditos. Dicimus: ex lege ecclesiastica: nam non videtur haec potestas profluere ex ipsa natura voti oboedientiae; secus enim deberet eadem potestas profluere etiam ex voto privato oboedientiae ; quod omnes negant. NOTA. 1. Can. 561 dicit: Novitius potestati Magistri ac Superiorum reli­ gionis subest cisque oboedire tenetur. Quod Génicot (I, p. 257 nota) interpretatur de potestate dominativa, simul tamen denegans Ma­ gistro ct Superioribus potestatem irritandi vota novitiorum; si autem cum omnibus ΑΛ. dicimus Magistros ct Superiores non habere po­ testatem irritandi, debemus etiam ex c. 1312, § 1 eis denegare pote­ statem dominativam. 2. Iorio II, 109 a, tenet potestatem dominativam etiam convenire Superioribus societatum sive virorum sive mulierum in communi viventium sine votis, dc quibus c. 673 ss., dummodo in iis subditi voto privato oboedientiae erga Superiores ligentur; quod videtur confirmari responso Pont. Comm. Cod. Int. dici 26 Mart. 1952. 79. — PRINCIPIUM. Voti privati obligatio cessat, etiam invito vovente, per irritationem ab eo qui potestatem dominativam in voluntatem voventis legitime exercet. 66 DE VOTO η. 79 Explicatur. Voti privati: etiam reservati, nam nullam facit Codex exceptionem; non tamen voti publici, h. e. professionis religiosae et illorum votorum qui cum professione religiosa in aliquibus religionibus emittuntur. Cessat: ita ut nullo in casu obligatio postea reviviscat (c. 1312). Etiam invito vovente: cum enim Superior habeat potestatem dominativam, subditus non est sui iuris nec proinde potest contra voluntatem Superioris obligationem assumere, sed econtra Supe­ rior potest contra eius voluntatem obligationem levare. Legitime: illam potestatem legitime exercet quoad omnia vota privata emissa tempore quo potestatem dominativam habet, et­ iamsi vota sint postea tantum explenda. Ita pater potest irritare votum filii minorennis nondum emancipati etiamsi votum sit post emancipationem tantum implendum (e. g. votum ieiunandi quo­ tidie inde a 21 anno completo); Superior Religiosus potest irri­ tare vota religiosorum post professionem emissa (quoad vota ante professionem emissa, n. 80 s.). Legitime utitur superior (vel pater) hac potestate irritandi, etiamsi ipse dederit licentiam vovendi vel votum approbaverit vel imo promiserit se nunquam esse votum irritaturum (cf. Prüm­ mer, II, 414). Non potest autem irritare votum a superiore altiore approbatum ; e contra potest superior altior legitime irritare vo­ tum a superiore inferiore approbatum. Disputatur autem utrum pater possit irritare vota circa ma­ teriam quae sive iure naturali sive iure positivo divino vel eccle­ siastico videtur ab eius potestate subtracta, uti ingressus in re­ ligionem, castitas perfecta, etc. NOTA. Inutilis est quaestio quam ponit Prümmer (II, 416) utrum Supcrior Rcligiosus possit irritare votum religiosi transeundi ad religionem arctiorem: iuxta disciplinam hodiernam enim nemo potest transire ad aliam religionem sine licentia S. Sedis. Ad legitimum usum huius potestatis etiam requiritur iusta causa (c. 1312); sine iusta causa irritatio est illicita, sed tamen valida. Qui sine iusta causa irritat votum subditi, videtur com­ mittere peccatum veniale. 67 η 80-81 RELIGIO 3. Per suspensionem. 80. — Praenotandum. Suspensio est cessatio temporaria obli­ gationis. Suspensionem voti multi AA. vocant irritationem indirectam. Melius tamen videtur relinquere nomen irritationis pro vera ir­ ritatione, scii, directa, uti innuit etiam c. 1312 et pro irritatione indirecta adhibere vocem suspensio (cf. n. 78). 81. — PRINCIPIUM. Voti privati obligatio, etiam invito vo­ vente, suspenditur per suspensionem ab eo qui potestatem habet in materiam voti, quamdiu voti adimplementum sibi praejudi­ cium affert; obligatio voti privati ante professionem religiosam emissi eo ipso suspenditur donec vovens in religione permanserit. Explicatur. Suspenditur : ita ut cessante causa iterum revi­ viscat obligatio. Haec est differentia inter irritationem et suspen­ sionem, quod in irritatione obligatio omnino exstinguitur, non vero in suspensione. Qui potestatem habet in materiam: hic non agitur, sicut in irritatione, de potestate in voluntatem voventis, sed de iure cui per votum affertur praeiudicium, sive ius sit directe in ipsam materiam voti sive votum sit cum iure incompossibile. Ita si uxor vovet castitatem, vovet materiam quae pertinet ad ius ma­ riti ; si famulus vovet peregrinationem, vovet rem quae componi non potest cum iure domini ad famulatum. Uti patet, haec po­ testas suspendendi valet pro omni voto (privato) quocumque tempore emisso, dummodo hic et nunc praeiudicium afferat. Ita si uxor ante matrimonium vovit perfectam castitatem, hoc votum post matrimonium praeiudicium affert iuri mariti, et proinde ab ipso suspendi potest. Talem potestatem habent: Summus Pontifex quoad vota om­ nium fidelium quae ipsius iuribus praeiudicium afferunt (e. g. circa bona ecclesiastica); Episcopus, Superior religiosus (etiam Magister Novitiorum) quoad vota novitiorum quae praeiudicium afferunt disciplinae; superiores civiles quoad vota subditorum quae iuribus suis praeiudicium afferunt; maritus et uxor res68 DE VOTO η. 82 pective quoad vota quae praeiudicium afferunt eius iuribus ma­ trimonialibus (ius in corpus, in cohabitationem, in gubernatio­ nem familiae, etc.); parentes quoad vota liliorum nondum eman­ cipatorum (h. e. apud parentes habitantium) quae praeiudicium afferunt gubernationi familiae; director collegii quoad vota stu­ dentium quae ordinem domus disturbant; dominus quoad vota famuli quae in ipsius praeiudicium vergerent. Si talis superior dedit licentiam pro voto emittendo vel votum approbavit, videtur eum non amplius habere ius votum suspen­ dendi, quia videtur tunc iuri suo cessisse in honorem Dei; sunt tamen AA. qui tenent eum etiam tunc ius suspendendi retinere; hoc concedere possumus si, post datam licentiam vel approba­ tionem circumstantiae essent notabiliter mutatae. Quamdiu: ergo si nullum praeiudicium ei affert, non potest votum suspendere, et statim ac praeiudicium cessat, etiam obli­ gatio reviviscit. Ante professionem religiosam: vota post professionem reli­ giosam emissa possunt irritari, etiamsi nullum praeiudicium afferunt (cf. n. 79). Ante professionem religiosam, ergo etiam durante novitiatu emissa, possunt suspendi si praeiudicium af­ ferunt, e. g. si disciplinae novitiatus nocent; sed professione re­ ligiosa eo ipso suspenduntur donec vovens in religione perman­ serit (c. 1315). 82. — COROLLARIUM PRACTICUM. Solet proponi casus duo­ rum coniugum qui mutuo consensu post matrimonium emiserunt votum continentiae. Vir potest irritare votum uxoris, quae ita iterum recipit ius in corpus mariti ; ita votum mariti uxori prae­ iudicium affert, unde potest uxor huius voti obligationem suspen­ dere, et ita uterque iterum habet ius etiam petendi debitum. Hic modus agendi a nonnullis vocatur tutus ac licitus. Merito autem notat Prümmer (II, 415) hanc esse periculosam elusionem voti et delusionem Dei ! Si est periculum in mora et aliud remedium non habetur, utique adhiberi poterit, sed sinceritas postulat ut potius, ubi possibile est, petant dispensationem a voto. 69 n- 83-84 RELIGIO 4. Per dispensationem. 83. — Dispensatio a voto est declaratio Ecclesiae, iuxta pote­ statem ei concessam, Deum non amplius urgere promissionem obligationemque relaxari : quaecumque solveritis super terram, erunt soluta et in coelo (Mt. 18, 18; 16, 19). Quapropter dispen­ sare potest solum a votis Christianorum ; a votis paganorum nemo dispensare potest, quia Ecclesia in eos non habet iurisdictionem. 84. — AUCTOR. 1. Vota reservata dispensare potest sola S. Se­ des et qui a S. Sede hanc facultatem acceperunt. Attamen in periculo mortis vel si impedimentum detegatur quando omnia parata sunt ad nuptias, Ordinarius loci necnon parochus vel sa­ cerdos qui ad normam can. 1098, n. 2, Matrimonio assistit, et etiam confessarius (sed hic pro solo foro interno in actu sacramentalis confessionis) possunt, impletis conditionibus in c. 10431045 relatis, ab impedimentis Matrimonii dispensare, inter quae est etiam impedimentum voti, excepto tamen impedimento pro­ veniente ex sacro presbyteratus ordine (cf. vol. Ill, η. 562, 573). Insuper Pont. Comm. Cod. Int. die 26 ian. 1949 explicite decla­ ravit Ordinarios non posse a votis Sedi Apostolicae reservatis, neque ab obligatione coelibatus ex subdiaconatu et diaconatu oriente, ne urgente quidem necessitate, dispensare vi can. 81. 2. Vota non-reservata dispensare potest n) Sancta Sedes ; b) Or­ dinarius loci quoad proprios subditos et peregrinos ; c) Supe­ rior, etiam localis, religionis clericalis exemptae quoad omnes super quos habet iurisdictionem ordinariam (c. 514; cf. vol. Ill, η. 152, 6); d) ii qui ab Apostolica Sede hanc facultatem accepe­ runt (c. 1313) vel ab Ordinario loci hanc potestatem delegatam habent. NOTA. 1. Vota reservata sunt: omnia vota publica (salvis c. 214, 640, 648, 669); votum privatum perfectae et perpetuae castitatis et votum privatum ingrediendi in religionem votorum solemnium, dummodo haec vota privata emissa fuerint absolute et post completum deci­ mum octavum aetatis annum (c. 1309) et sub gravi obligent: si illae conditiones non omnes implentur, non sunt reservata. 70 DE VOTO η. 85 2. Reservatur votum perfectae et perpetuae castitatis: ergo non votum non nubendi vel votum virginitatis vel votum non peccandi contra castitatem, etc. Votum autem perfectae et perpetuae casti­ tatis cum compartis consensu post Matrimonium emissum, est reservatum. 3. Votum ingrediendi Ordinem religiosum votorum solemnium, est reservatum quoad substantiam tantum, non quoad accidentia, e. g. qualem ordinem. Requiritur autem ut haec religio hic et nunc habeat vota solemnia: ita e. g. in locis ubi Clarissae non habent vota solemnia, votum ingrediendi ordinem Clarissarum non est reservatum, etsi alibi sit reservatum. 4. Vota haec ante annum decimum octavum completum emissa, non sunt reservata nec fiunt reservata eo quod vovens annum decimum octavum compleat, nisi, post hoc, votum absolute iterum emittat. 5. Vota privata conditionata non reservantur. Notat Prümmer (II, 424) conditionem de futuro necessario vel de praeterito vel de prae­ senti non esse conditionem nisi apparenter ac proinde votum cum tali conditione revera esse absolutum, verificata conditione. Cum autem tale votum non possit omnimode dici absolute emissum, lex late interpretanda est, et proinde non videtur esse reservatum. 6. Votum privatum sub influxu metus etiam levis emissum, non re­ servatur (Prümmer, II, 424). 7. Votum privatum emissum cum obligatione sub levi tantum, non videtur reservatum. 8. Votum reservatum, si fuerit in aliam materiam commutatum (cf. n. 87) haec alia materia non reservatur. 9. Votum dubium non reservatur; potest ergo ab Ordinario dispen­ sari. Quod si factum fuerit, dispensatio valet etiamsi postea a vo­ vente cognoscatur votum fuisse certum. 10. Facultatem dispensandi a votis non-reservatis non habent Confessarii, sed obtinenda est ab Ordinario loci vel, si agitur de voto cuiusdam Regularis, ab eius superiore. Confessarii Regulares illam facultatem habent caque uti possunt etiam extra confessionem. 11. Si quis votum castitatis (sive reservatum sive non) emiserit, et postea Matrimonium inire vult, requiritur dispensatio; postquam autem Matrimonium etiam sine dispensatione valide inierit, non requiritur dispensatio ad licitum usum Matrimonii, sed illa dispen­ satio continetur in c. 1111. Ita Gasparri, De Matrimonio, n. 431 (1932). 85. — REQUISITA. Ad concedendam dispensationem requiri­ tur (praeter potestatem) a) causa momento voti proportionata (ad val.). lusta causa generatim censetur bonum commune Ec­ clesiae, reipublicae, communitatis, profectus voventis, periculum 71 η. 85 RELIGIO transgressionis etiam ob peculiarem indispositionem voventis, magna difficultas servandi votum etiamsi fuit praevisa, scrupula ex voto orientia, defectus maturae deliberationis in emissione voti, metus. Dispensatio concessa cum iusta quidem causa sed non proportionate gravi, est valida sed illicita; in dubio utrum causa sit sufficiens necne, licita est dispensatio; in dubio autem utrum causa adsit necne, illicita est, et validitas pendet a facto utrum revera adsit necne. b) Ut dispensatio non laedat ius aliis quaesitum (c. 1313). Hoc requiritur ad validitatem dispensationis. Ius aliis quaesitum ha­ betur si obiectum voti est promissio alteri homini facta et ac­ ceptata, vel contractus. Quamdiu autem promissio ab altero non­ dum est acceptata vel contractus nondum conclusus, alter ius nondum acquisivit in illam rem, et proinde a voto dispensari potest, quia dispensatio nullum ius aliis quaesitum laedit. Simi­ liter si ille tertius iuri suo cedit. NOTA. 1. Si ille tertius est defunctus (e. g. in voto celebrandi Missam pro defuncto) ille non potest acceptare promissionem, et proinde votum dispensari potest. 2. Si ille tertius est persona religiosa vel institutum ecclesiasticum vel causa pia, Summus Pontifex utpote supremum dominium habens omnium bonorum ecclesiasticorum, potest dispensare, et quidem simul cum dispensatione voti censetur cedere iuri ab illo religioso vel instituto ecclesiastico vel causa pia quaesito. 3. Si promissio gratuita facta est principaliter in honorem Dei et nonnisi secundarie in utilitatem tertii, videtur Summum Pontificem dispensare posse, quia ille tertius ius acquisivit tantummodo dependenter a promissione Deo facta, et proinde illud ius perit cum illa promissione: ab hac autem dispensari potest, ergo et ab illa. c) Generatim, ut quaedam paenitentia imponatur iuxta mo­ mentum voti dispensati. Obligatio autem talem paenitentiam imponendi non habetur, sed valde commendandum est, praeser­ tim in dispensatione a voto deliberate emisso. In voto vero sine sufficienti deliberatione (ante pubertatem, ex metu, etc.) emisso facilius potest dispensatio concedi quin paenitentia imponatur. Haec paenitentia generatim ne imponatur sub peccato. d) Consensus voventis (secus ac in irritatione) ; nam si vovens non consentit in levanda obligatione, censetur illam renovare. 72 DE VOTO η. 86-88 86. — PRINCIPIUM. Votum cessat per dispensationem ab eo qui facultatem dispensandi habet. Explicatur. Votum: omne votum, etiam reservatum, etiam publicum. Ab eo qui: cf. n. 84. 5. Per commutationem. 87. — Commutatio est substitutio alterius boni pro bono pro­ misso cum eadem obligatione. Hoc aliud bonum potest esse melius quam primum, vel aequa­ le, vel minus. Ad hoc diiudicandum, considerandum est non tan­ tum opus in se, sed et omnes circumstantiae obiectivae et subiectivae ; uno verbo, opus melius est quod hic et nunc omnibus consideratis Deo gratius est. Generatim autem valde difficile est, ubi agitur de obiectis disparibus (e. g. Missa et peregrinatio), iudicare utrum opus om­ nibus consideratis sit melius vel non. Quapropter, nisi agatur de evidenter meliore, non est congruum propria auctoritate commu­ tare, ne postea scrupuli oriantur de validitate commutationis, sed expedit semper commutationem petere a congrua auctoritate (n. 88). 88. — PRINCIPIUM. Voti obligatio cessat per commutationem factam ab eo qui hanc potestatem habet. Explicatur. Cessat: h. e. nova obligatione subintrante, prima omnino cessat, ita ut nullo in casu reviviscat, nisi commutatio sub hac conditione facta sit, ut, si altera non impleatur vel im­ pleri non possit, prima reviviscat. NOTA. Hoc omnes AA. concedunt, ubi dicunt nullam superesse obligatio­ nem, si novum opus post commutationem fiat impossibile. Sed tunc non bene intelligitur cur dicant facta commutatione voventem posse eligere inter primum opus et novum, imo, si pluries commutatum fuit, eum posse eligere inter diversa illa opera. Commutatio enim non facit votum disiunctivum, sed simpliciter tollit primam obliga­ tionem novamque inducit. — Cum autem haec sententia sit com­ munis, licite quisque ea utitur. 73 η. 89 RELIGIO Ab eo qui... : potestatem commutandi opus voto non reservato promissum in melius vel in aequale bonum, habet etiam ipse vovens; potestatem commutandi tale opus in minus bonum, habet solum ille qui habet potestatem dispensandi (c. 1313): cf. n. 84; vota reservata a sola S. Sede commutari possunt. NOTA. 1. Cum votum ingrediendi ordinem votorum solemnium sit reser­ vatum quoad substantiam tantum (cf. n. 84), commutatio acciden­ tium, c. g. qualem ordinem, fieri potest ab eo qui hanc potestatem habet. 2. Quoad votum castitatis quatenus est impedimentum Matrimonii, cf. vol. Ill, η. 525 ss. 3. Cum ex c. 1314 ipse vovens habeat potestatem commutandi et proinde extinguendi primam obligationem, non apparet cur AA. uti Noldin (II, 238), Génicot (I, 331, III), Prümmer (II, 435), Merkelbach (II, 739), teneant voventem qui propria auctoritate commutavit, te­ neri ad primum opus redire si aliud factum est impossibile. 89. — REQUISITA. 1. Ad commutandum in opus melius, nulla requiritur causa, uti patet. 2. Ad commutandum in opus aequale, requiritur levis causa, ne sit mera inconstantia. 3. Ad commutandum in opus minus bonum requiritur causa proportionata, non tamen tam gravis ac pro dispensatione. NOTA. Disputatur inter AA. utrum haec causa requiratur ad validitatem an ad liceitatem commutationis. Utraque sententia est probabilis, ergo practice tuta. 4. Ad omnes commutationes requiritur (ad validitatem) ut commutatio non laedat ius tertio quaesitum: vide supra, n. 85, b. 74 DE IURAMENTO n. 90 Art. 8 DE IURAMENTO § 1. NATURA 90. — NOTIO. luramentum est invocatio Dei in testem pro­ priae sinceritatis. Explicatur. Invocatio Dei: unde iuramentum est actus vere religiosus, nam Dei omniscientia, iustitia, veracitas in eo hono­ ratur. Exinde etiam sequitur verum iuramentum emitti non posse ab eo qui in Deum non credit, et sic dictum iuramentum civile quo iuratur quidem verbaliter, sed Deus in testimonium non vo­ catur, pro iis qui in Deum non credunt (vel qui iuramentum ut illicitum habent), non esse verum iuramentum; nec deberet hoc nomine vocari ut confusio idearum vitetur. Patet tamen talem caeremoniam easdem inducere obligationes et paenas in foro externo quas iuramentum. Ex hoc similiter sequitur iuramentum verum non haberi ubi Deus non invocatur sive explicite, sive saltem implicite, e. g. per signum conventionale (erectio duorum digitorum, tactus cruci­ fixi vel evangelii etc.) vel per creaturam. Cf. n. 91, 1. In testem: iuramentum originem habet in mendacitate homi­ nis et in necessitate quandoque habendi maiorem certitudinem. Fundatur in eo quod Deus non potest permittere ut homo men­ tiendo Deum invocet in testem, sed talem actum severissime punire debet sive in hac sive saltem in altera vita, et homo non facile supponitur tam procax et impudens ut illas punitiones Dei obire audeat. Haec invocatio in testem potest fieri etiam negative, invocando scii. Deum ut vindicem si iuramentum non est sincerum vel pro­ missio non observatur (iuramentum imprccatorium). Propriae sinceritatis: solent dicere AA. : in testem veritatis; magis autem placet dicere: sinceritatis; nam iuramentum potest esse licitum etiamsi veritas (objective) non dicatur, nunquam 75 6 · Hermes Thcol. Ador. - n η. 91 RELIGIO autem potest esse licitum si iurans non sincere, iuxta propriam cognitionem edicit. Hoc verbo insuper melius comprehenditur juramentum promissorium. Ex hoc ergo apparet iuramentum semper addi alicui elocutioni, cui debet maiorem addere certitudinem in mente audientis. luramentum ergo nihil addit firmitatis ipsi elocutioni, sed relinquit elocutionem sicuti est, maiorem dans certitudinem sive de veri­ tate facti quando agitur de iuramento assertorio, sive de exsecu­ tione promissionis quando agitur de iuramento promissorio. 91. — COROLLARIA PRACTICA. 1. Dubium esse potest aliquan­ do utrum quaedam formula Deum saltem implicite invocet in testem necne. Certe in quibusdam linguis in usu sunt plures expressiones quae quotidie in ore sunt popularium, et quae per se sunt iuramentum (e. g. Deus damnet me) ; cum autem absque ulla intentione iurandi ex mera consuetudine emittantur, non sunt vera iuramenta nec ab audientibus ut talia considerantur; attamen Christiani, ubi talis usus viget, exhortandi sunt ut ab illa consuetudine se corrigant, quia talis consuetudo irreveren­ tiam erga Deum includit. Ad iudicandum autem utrum quaedam formula adhibita iura­ mentum sit necne, attendendum est imprimis ad intentionem il­ lius qui formulam adhibet ; quae intentio, nisi aliter ex adiunctis pateat, semper interpretanda est iuxta sensum in quo verba adhi­ beri solent et consequenter ab audientibus intelliguntur. Verum iuramentum per se sunt : testis sit mihi Deus, iuro per Deum, per Christum, etc. ; perdat me Deus, vivit Deus ; etiam ipsum verbum « iuro » videtur esse verum iuramentum per se. Formulae : Vivit Deus, Deus est veritas, Deus novit, coram Deo loquor, a Noldin (II, 243) dicuntur ambiguae, sed videntur eodem modo vera iuramenta. Imo : auferat me diabolus, fulmine tangar, ibidem dicuntur non esse formulae iuratoriae, sed videntur eodem iure esse dicenda vera iuramenta (imprecatoria). Formulae: per B. Μ. V., per crucem, per altare, per sanctos, per coelum et terram, per animam meam, etc. possunt esse formulae iuramcnti impliciti ; possunt autem etiam esse adhibitae ad for­ titer affirmandum sine invocatione Dei. 76 DE IURAMENTO η. 92-93 Formulae : amputentur mihi aures, per honorem meum, tam verum sicut Deus exsistit, sicut Christus est praesens in Ssma Eucharistia — et similia, non sunt per se formulae iuramenti. Nonnulli putant in talibus verbis: tam verum sicut Deus exsi­ stit etc. contineri irreverentiam erga Deum et Revelationem, quia certitudinem factorum contingentium comparant cum certitudine Fidei, quae obiective est maior; attamen non videtur inesse irre­ verentia, nam non agitur de comparanda certitudine obiectiva, sed de subiectiva, quae ut omnes concedunt, non necessario est maior pro Revelatione. 2. lusiurandum quo parentes non raro iurant se tali modo tractaturos filios (punire, verberare, eiicere ex familia, privare haereditate etc.) generatim non est serium, et proinde non est verum iuramentum propter defectum intentionis (cf. n. 93). At­ tamen parentes ab iis abstineant. 92. — DIVISIO. Unica divisio inter multas, quae sub respectu morali interest, est divisio in iuramentum assertorium et iura­ mentum promissorium. Assertorium est illud in quo asseritur factum praeteritum vel praesens; promissorium est illud in quo asseritur voluntas in posterum aliquid faciendi vel omittendi: haec voluntas potest esse merum propositum (promissorium sim­ plex) vel vera promissio facta sive Deo (votum iuratum) sive homini (promissio iurata, contractus iuratus) sive etiam Deo simul et homini (promissio cum voto iurata). 93. — REQUISITA. Ad iuramentum requiritur 1. Intentio iurandi (ad val.): qui enim non habet intentionem invocandi Deum in testem, non iurat. NOTA. 1. Iuramentum per se videtur etiam posse per procuratorem emitti. Codex autem ecclesiasticus pro iuramentis in Codice requisitis, non agnoscit procuratorem (c. 1316, § 2). 2. Generatim ΛΑ. etiam requirunt formulam iuramenti. Haec autem non vere requiritur; nam, uti omnes concedunt, iuramentum potest etiam emitti sine verbis, per sola signa (e. g. elevatio dexterae), imo iuramentum mere internum concedunt esse verum iuramentum. 2. Sinceritas seu veritas (ad lie.) : scii, in iuramento assertorio requiritur ut factum asseratur sicut est in cognitione iurantis : 77 η. 93 RELIGIO unde si cognitio dubia est vel ex auditu tantum, hoc etiam debet in assertione exprimi ; in iuramento promissorio requiritur sin­ cera voluntas observandi quod proponitur vel promittitur. Quaeritur tamen utrum liceat iurare cum restrictione mentali. Restrictio pure mentalis, in qua scii, neque ex verbis neque ex circumstantiis vera intentio loquentis apparere potest, in iura­ mento adhiberi non potest (cf. DB 1176, 1178). Restrictio late mentalis vel aequivocatio ex gravi causa adhiberi potest etiam in iuramento. Gravis causa est si tale iuramentum est unicum medium ad seipsum vel alios tuendum contra iniustam aggres­ sionem, iniustam interrogationem etc. 3. lustitia (ad lie.): scii, in iuramento assertorio hoc quod as­ seritur debet esse tale ut etiam licite asseri possit : ita contra hoc requisitum esset sub iuramento asserere quod sine peccato etiam sine iuramento asseri non potest, e. g. quod alterius famam vel honorem indebite laedit ; in iuramento promissorio hoc quod promittitur debet esse honestum et licitum. 4. Gravis ratio (ad lie.) : Deum enim invocare in testem est res gravis, ita ut gravis ratio requiratur ad hoc faciendum. Ex altera parte, iuramentum originem habet in necessitate habendi ali­ quando maiorem certitudinem quam mendacitas humana per­ mittit : haec autem necessitas nonnisi in rebus maioris momenti adesse potest; in rebus minoris momenti sufficiat assertum, vel promissio « per honorem ». 5. Reverentia erga Deum in iuramento pronuntiando (ad lie.) : iuramentum enim est actus religiosus. Gravitas transgressionis. Qui ficte iurat quando ad iuramen­ tum non obligatur, committit saltem peccatum veniale irreve­ rentiae erga Deum; qui vero ficte iurat quando ad iuramentum emittendum obligatur, committit peccatum mortale: quando enim lex obligat ad iuramentum emittendum, supponitur agi de re magni momenti. Imo tenetur in tali casu in foro externo ob­ servare quod iuravit, usquedum fictionem suam manifestam fe­ cerit. Cf. insuper c. 1321 : si iurans dolo egit, iuramentum inter­ pretandum est secundum intentionem illius cui iuratur. Qui false iurat, h. c. sine sinceritate, semper committit pec­ 78 DE IURAMENTO η. 94 catum mortale, quod non admittit parvitatem materiae (per­ jurium). NOTA. Periurium stricte dictum est iuramentum falsum, scii, tum iura­ mentum assertorium in quo iurans asserit aliter ac cognoscit, tum iuramentum promissorium in quo iurans non habet intentionem faciendi quod proponit vel promittit, vel iurat quod certe scit esse impossibile. Immerito etiam periurium vocatur iuramentum cui aliud requisitum deest, vel etiam non-observatio obligationis ex iura­ mento promissorio (sincere tamen facto) orientis (n. 97 ss.). Qui ficte et false iurat, committit peccatum mortale ex toto genere suo. Qui iurat cum restrictione pure mentali, false iurat, et proinde committit peccatum mortale. Qui iurat cum restrictione late mentali, sed absque causa suf­ ficienti, videtur committere peccatum veniale; si autem ita facit ubi ad iuramentum obligatur (in iudicio, in contractu iurato etc.) videtur committere peccatum mortale. Qui iniustc iurat, videtur committere peccatum mortale vel veniale iuxta gravitatem iniustitiae; qui scienter sub iuramento promittit rem (etiam leviter) inhonestam seu illicitam, semper committit peccatum mortale, quia scienter iurat iuramentum invalidum (promissionem invalidam) Deumque invocat testem malae intentionis. Qui sine ratione proportionate gravi vel sine reverentia iurat, videtur committere peccatum veniale. NOTA. lurando tangere S. Scripturam hebraeorum vel haereticorum, se­ cluso contemptu fidei, non videtur illicitum: nam tunc iuratur per verbum Dei, quod in ea (etsi cum erroribus mixtum) revera con­ tinetur. 94. — PRINCIPIUM I. Omnis homo potest in debitis requisitis iuramentum emittere; imo, si legitime ad hoc accersitur, iura­ mentum emittere debet. Explicatur. Omnis homo: a lege ecclesiastica autem non ad­ mittuntur ad iuramentum solemne impuberes, infames, illi qui iam de periurio convicti fuerint, etc. Legitime: h. e. quoties a lege propter bonum commune statui* 79 η. 95-96 RELIGIO tur, e. g. in iudicio, in assumptione alicuius muneris publici, etc. ; sed etiam si a privato, ex gravi ratione exigitur (cf. n. 96). Probatur. Ex S. Scriptura: tum in V. T. tum in N. T. inveniun­ tur exempla iuramenti; ipse S. Paulus saepius utitur formula: Deus mihi est testis, et simili. Ex praxi Ecclesiae: Ecclesia in pluribus occasionibus iuramentum praescribit; non raro illud tanquam sufficiens argumen­ tum in dubio insolubili agnoscit. 95. — OBIECTIO. Christus (Mt. 5,33 ss.) et S. lacobus (5, 12) dicunt: nolite iurare omnino, sed sit sermo vester: est, est, non, non. Ergo saltem Christianis non licet iurare. Resp. Haec verba diriguntur contra usum tunc vigentem facilius iurandi, a quo Christus et S. lacobus discipulos retrahere volebant. Exigunt a Christianis tam solidam sinceritatem, ut iuramentum non am­ plius sit necessarium; non tamen absolute prohibent quominus obsequium praestent iis qui huic sinceritati credere nolunt, vel propter bonum commune super hanc sinceritatem fundare non possunt. 96. — PRINCIPIUM II. Omnis homo potest in debitis requi­ sitis iuramentum exigere. Explicatur. In debitis requisitis: imprimis requiritur ratio gravis quae maiorem certitudinem exigat quam quae a tali ho­ mine exspectari possit. Insuper requiritur, nisi adsit gravis ratio, moralis certitudo de sinceritate iurantis in iuramento emittendo: ita qui iam scitur antea peiurasse, non facile ad iuramentum est iterum admittendus, tum quia ex talis hominis iuramento maior certitudo quae quaeritur haberi nequit, tum quia ille homo non est in occasionem ponendus peccatum suum iterandi. Gravis au­ tem ratio ad admittendum ad iuramentum illum de cuius sin­ ceritate est dubium, esset e. g. bonum publicum, quod ab om­ nibus testibus in iudicio exigit iuramentum ; si autem alia forma (e. g. per honorem) quae non sit iuramentum, sed in casu falsitatis easdem paenas post se trahat, esset possibilis, haec iura­ mento cum dubia sinceritate esset praeferenda. 80 DE IURAMENTO η. 97-98 Gravitas transgressionis. Qui sine gravi ratione exigit iura­ mentum, videtur committere peccatum veniale sicut ille qui sine gravi ratione illud emittit; qui sine gravi ratione ad iuramentum admittit hominem quem forsan periurium emissurum praescit, committit peccatum mortale vel veniale prout maior habetur probabilitas periurii. § 2. DE OBLIGATIONE EX IURAMENTO PROMISSORIO ORIENTE 97. — NOTA. 1. Ex iuramento assertorio qua tali, cum sit sola assertio de praesenti vel praeterito, nulla obligatio oritur nisi illa reparandi vel praeveniendi damna quae ex assertione (falsa vel iniusta) aliis obvenire possunt; quae damna eo maiora esse possunt, quod propter iuramentum in audientibus maiorem certitudinem pepererit. 2. Qui inde ab initio habet intentionem non implendi iuramentum promissorium, iurat sine sinceritate, et proinde committit periurium, quod non admittit parvitatem materiae. 98. — PRINCIPIA I. Ex iuramento promissorio simplici oritur obligatio servandi propositum. Explicatur. Obligatio : ex religione. Si ergo res proposita in se non est obligatoria, fit obligatoria ex iuramento ; si iam in se est obligatoria, haec obligatio duplicatur obligatione ex religione. Servandi propositum: propositum interpretandum est iuxta intentionem iurantis, et quidem secundum strictum sensum ver­ borum, ita ut, servato sensu verborum, minima obligatio possi­ bilis imponatur: nisi enim explicite maiorem obligationem assu­ mere intendat, unusquisque supponitur sibi minimam obligatio­ nem imponere voluisse (cf. c. 1321). Gravitas transgressionis. Qui propositum iuratum non obser­ vat, committit peccatum per se mortale (admittitur tamen par­ vitas materiae in transgressione): in iuramento enim supponitur agi de re magni momenti ; unde eius obligatio debet esse sub gravi. Hoc autem non impedit quominus, etsi tota res sit magni momenti, transgressio sit in re minoris momenti; ita si quis, e. g. ad ebrietatem pronus, iuravit se non amplius poturum vinum, hoc censetur res magni momenti pro illo homine; attamen inde 81 η. 99-100 RELIGIO non sequitur eum peccatum mortale committere si unicum hau­ stum vini bibat. 99. — II. Ex voto iurato oritur obligatio observandi votum etiam propter iuramentum. Explicatur. Etiam propter iuramentum : h. e. obligatio ex voto duplicatur obligatione ex iuramento. Gravitas transgressionis. Transgressio obligationis iuramenti ita est intime connexa cum transgressione obligationis voti, ut huius sequatur naturam et gravitatem. 100. — III. Ex promissione iurata acceptata et ex contractu iurato oritur obligatio standi pro issioni et contractui etiam propter iuramentum, nihilque faciendi quo promissio vel con­ tractus fiat invalidus. tl Explicatur. Acceptata: promissio enim nondum acceptata non­ dum parit obligationem; iuramentum autem sequitur naturam actus cui additur (n. 101). Etiam propter iuramentum: h. e. obligatio ex promissione vel contractu duplicatur obligatione ex iuramento. Nihilque faciendi...: h. e. non licet iuranti ponere causam quo ipse ad promissionem vel contractum servandum non teneretur (quia e. g. eum redderet impossibilem vel illicitum), nec licet ponere causam quo ipse possit contractum rescindere; licet ta­ men iuranti, si altera pars poneret causam rescindibilitatis, iure suo uti et contractum rescindere; imo licet ponere causam qua altera pars ius rescindendi acquirat, dummodo hic actus in se sit licitus : alter enim hoc iure uti non debet. Probatur. Prima pars patet. Altera pars: nihilque faciendi: iuramentum enim additur ad dandam maiorem firmitatem promissioni vel contractui, ut ille qui promissionem vel contractum acceptat inde maiorem habeat securitatem de eius impletionc. Si autem iuranti liceret ponere causam invaliditatis vel rescindibilitatis, haec maior securitas non haberetur. 82 DE IURAMENTO η. 101-103 Gravitas transgressionis. Obligatio iuramenti ita est intime connexa cum obligatione promissionis vel contractus, ut eius transgressio naturam et gravitatem huius transgressionis se­ quatur. 101. — IV. Iuramentum additum nihil addit validitati actus cui additur. Explicatur. Validitati actus: h. e. si actus (votum, promissio, contractus) ita positus est ut sine iuramento esset invalidus, etiam addito iuramento est invalidus et proinde nullam obliga­ tionem parit. NOTA. Uti patet, si quis voluntarie actui invalido addit iuramentum, com­ mittit pcriurium (n. 93). 102. — V. luramentw II stricte interpretandum est secundum ius et secundum intentione II iurantis; si autem hic dolo agit, secundum intentionem illius cui iuratur. Explicatur. Secundum ius: iuramentum nihil mutat legibus interpretationis actus cui additur (votum, promissio, contractus), sed sicut interpretaretur eius obligatio sine iuramento, ita etiam interpretatur cum iuramento. Secundum intentionem iurantis: haec interpretari potest se­ cundum consuetudinem: ita qui iuravit se observaturum statuta alicuius societatis, non debet ea aliter observare ac alii debent, et consequenter statuta quae in desuetudinem venerunt, obser­ vare non tenetur, nisi aliter intenderit. Probatur. Can. 1321 : lusiurandum stricte est interpretandum secundum ius et secundum intentionem iurantis, aut, si hic dolo agat, secundum intentionem illius cui iuratur. 103. — VI. Iuramentum per vim aut metum gravem extortum valet, sed a superiore ecclesiastico relaxari potest. Explicatur. Valet: nisi per vim vel metum ipse actus cui ad­ ditur sit invalidus: tunc enim iuramentum nihil addit validitati actus (supra, n. 101). 83 η. 104-105 RELIGIO A superiore ecclesiastico : h. e. qui habet potestatem dispen­ sandi, irritandi vel commutandi votum, eandem potestatem et eadem ratione habet quoad iuramentum (c. 1320; cf. n. 79, 81, 84, 88). 104. — VII. Iuramentum ex errore aut dolo emissum, est in­ validum si agitur de errore substantiali ; si error est accidentalis, entum est validum sed relaxari potest. Probatur. C. 103, § 2: Actus positi... ex dolo valent... sed pos­ sunt per iudicis sententiam rescindi. C. 104: Error actum irritum reddit, si versetur circa id quod constituit substantiam actus vel recidat in conditionem sine qua non; secus actus valet, nisi aliud iure caveatur; sed in contra­ ctibus error locum dare potest actioni rescissoriae ad normam iuris. C. 1321 : Iuramentum stricte interpretandum est secundum ius et secundum intentionem iurantis. Hoc etiam valet si iurans fuit deceptus. 105. — VIII. luramenti obligatio cessat cum obligatione actus cui additus fuit; pro dispensatione, irritatione, commutatione obligationis talis actus, requiritur potestas dispensandi, irritandi, commutandi iuramentum. Explicatur. Cessat cum obligatione actus: h. e. si obligatio voti, promissionis vel contractus cessat, eo ipso etiam cessat obligatio iuramenti ; notandum est obligationem promissionis vel contractus, et proinde etiam iuramenti additi, cessare posse per condonationem vel mutuum consensum. Potestas dispensandi etc.: qui habet potestatem dispensandi, irritandi vel commutandi votum, eandem potestatem et eadem ratione habet quoad iuramentum ; sed si iurisiurandi dispensatio vergat in praeiudicium aliorum qui obligationem remittere recu­ sent, una Apostolica Sedes potest iusiurandum dispensare propter necessitatem vel utilitatem Ecclesiae (c. 1320). 84 DE ADIURATIONE n. 106-108 106. — IX. Obligatio iuramenti promissorii est personalis nec transit ad haeredes. Explicatur. Nec transit ad haeredes: qua iuramentum. Ita si quis sub iuramento promisit aliquid quod non potuit durante vita perficere, non tenentur eius haeredes hoc perficere propter iura­ mentum ; si autem sub iuramento promisit se aliquid per testa­ mentum daturum, haeredes tenentur hoc dare ex iustitia, non autem ex motivo religionis. 107. — SCHOLION. De iuramento fidelitatis. Est iuramentum quod gubernium civile exigit a magistratibus et primariis officialibus rei publicae necnon ab officialibus exer­ citus. Pro primariis officialibus rei publicae includit promissionem observandi leges rei publicae nihilque moliendi contra gubernium: hoc autem non significat eos sub iuramento teneri etiam minimas praescriptiones legum observare. Pro magistratibus includit pro­ missionem munus suum iuxta leges obeundi : similiter non signi­ ficat eos ex iuramento teneri etiam minimas praescriptiones ob­ servare. Pro militibus includit promissionem gubernium contra invasores internos et externos defendendi etiam cum periculo mortis. Art. 9 DE ADIURATIONE 108. — NOTIO. Adiuratio est imperium vel petitio creaturae iniuncta sub invocatione Dei vel personae aut rei sacrae. Explicatur. Imperium vel petitio: unde dividitur adiuratio in imperativam et obsecrativam. Ad imperativam reducitur exor­ cismus quae est adiuratio diaboli, de qua infra, n. 111. Creaturae: adiuratio fit generatim ad creaturam rationabilem (hominem, diabolum) utpote imperii vel petitionis capacem; quandoque etiam fit ad creaturam irrationabilem, ut quando sancti adiurarunt e. g. locustas ne segetibus nocerent: talis adiu- 85 η. 109-110 RELIGIO ratio cum fiat ad creaturam imperii vel petitionis incapacem, semper includit orationem ad Deum auctorem naturae ut Ipse illam dirigat. Sub invocatione Dei: imperium vel petitio fit «per Deum, in nomine Dei, propter amorem Dei ». Haec invocatio additur ut creatura efficacius inducatur ad imperium vel petitionem exse­ quendum. Personae vel rei sacrae: quae scii, relationem dicat ad Deum et ita mediata sit invocatio Dei. Si adiuratio fit sub invocatione personae vel rei non sacrae (propter amorem matris tuae, per caput tuum, etc.), non est adiuratio religiosa. Si invocatur sanctus, est cultus duliae vel hyperduliae (n. 19). 109. — PRINCIPIUM I. Adiuratio cu II debita reverentia est licita dummodo imperium vel petitio sit licita, et habeatur ratio sufficiens. Explicatur. Reverentia: adhibetur enim nomen Dei (n. 24). Licita: h. e. requiritur ut possit licite hic et nunc et tali modo hanc rem iubere vel petere. Ita e. g. illicitum est diabolum adiurare ut inde emolumentum aliquod habeamus (n. 41). Ratio sufficiens: habetur si e. g. secus homo (vel diabolus) im­ perio vel petitioni probabiliter non obtemperaret; ad adiurandum creaturas irrationales autem requiritur ut non sit tentatio Dei. Gravitas transgressionis. Qui adiuratione iuberet vel peteret rem illicitam vel modo illicito, committeret peccatum gravius vel levius prout iussio vel petitio esset gravius vel levius illicita. Qui absque ratione vel absque reverentia adiuraret, committeret pec­ catum veniale vanae assumptionis Nominis Dei (cf. n. 24). 110. — II. Adiuratio qua talis nullam inducit obligationem in adiurato. Explicatur. H. e. si adiuratus ex aliunde non tenetur imperio vel petitioni obtemperare, ad hoc etiam addita adiuratione non tenetur. 86 DE OBSERVANTIA FESTORUM η. 111-112 111. — SCHOLION. De Exorcismo. Exorcismus stride dictus est eiectio diaboli ex homine posses­ so ; late dictus est annullatio influxus diaboli in aliqua creatura. Clericus ordine Exorcistatus auctus specialem habet potesta­ tem adhibendi exorcismos ; attamen ad exorcismum adhibendum non requiritur specialis potestas : convenit tamen ut potius cle­ ricus ad hoc ordinatus exorcizet quam laicus ; et insuper (quam­ vis nullus exorcismus habeat effectum completum infallibilem) maior effectus caeteris paribus exspectari potest a clerico ordine Exorcistatus munito quam a laico. Ad exorcismum autem solemnem et publicum adhibendum (cf. Rit. Rom., Tit. XI) requi­ ritur (etiam pro sacerdote) ex lege ecclesiastica (c. 1151) expressa et specialis licentia ab Ordinario : hoc propter periculum scan­ dali ex imprudenter adhibito exorcismo publico. De exorcismo late dicto iure notat Noldin (III, 54, nota 3): « Valde suadendum est Ecclesiae ministris ut exorcismum sim­ plicem saepius peragant memores verbi Domini : in nomine meo daemonia eiicient ; praesertim vero super eos qui vehementi tentatione vexantur, et super paenitentes quos advertunt difficul­ tates experiri in eliciendo dolore et proposito de peccatis vel in peccatis suis sincere manifestandis. Uti possunt hac vel simili formula: In nomine lesu praecipio tibi, spiritus immunde, ut recedas ab hac creatura Dei ». Generatim autem fiat secreto, ita ut nec paenitens id advertat. Art. 10 DE OBSERVANTIA FESTORUM § 1. IN GENERE 112. — Ex hucusque dictis de religione in genere et de prae­ cipuis actibus religionis in specie, sequitur non solum hominem debere certum tempus in operibus religionis impendere, sed etiam cultum publicum Dei esse obligatorium. Ad primum, cul­ 87 η. 113 RELIGIO tum privatum, iam est conveniens ut certa tempora statuantur quibus homo huic officio vacet; ad alterum vero, cultum publi­ cum, necessarium iam est ut tempus statuatur quo omnes huic officio vacare teneantur : secus enim cultus publicus evadit illusorius. Inde iam patet observantiam festorum fundari in iure natu­ rae, in obligatione scii, cultus Dei tum privati tum praesertim publici. Ulteriores vero determinationes observantiae festorum, quando scii, et quomodo tempora sint sanctificanda, sunt iuris positivi. Disputatur autem inter AA. utrum omnes illae determi­ nationes ulteriores sint iuris positivi ecclesiastici, an quaedam sint etiam iuris positivi divini. Non pauci tenent praeceptum in quantum statuit imam diem in hebdomada esse sanctificandam, esse iuris positivi divini, quia in S. Scriptura praescribitur, secundum exemplum Creatoris septima die quiescentis. Pauci tenent praeceptum in quantum statuit diem dominicam esse sanctificandam, etiam esse iuris positivi divini; alii vero obiiciunt quod Apostoli initio videntur sabbatum, non vero do­ minicam sanctificasse : unde concludunt hoc praeceptum non esse a Christo, sed ab Apostolis. Etsi nullum argumentum afferri possit in favorem iuris divini huius praescriptionis, tamen neque haec obiectio valet: nam ius divinum non necessario a Christo est promulgatum ; etiam Apostoli potuerunt per inspirationem praecepta divina recipere: certum est enim Revelationem divi­ nam clausam esse solum morte ultimi Apostolorum. In quantum autem hoc praeceptum statuit dies sanctificandos esse sumendos 24 horarum a media nocte ad mediam noctem, sanctificandos esse etiam alios dies festos praeter diem domini­ cam, necnon modum sanctificandi, omnes concedunt esse iuris ecclesiastici. 113. — SUBIECTUM. 1. Ad quaedam tempora cultu Dei etiam publico sanctificanda tenetur omnis homo sufficienti usu rationis pollens. Haec obligatio est enim iuris naturae; qui autem usu rationis non pollent, Deum colere non valent et proinde tempus ad hoc servare neque tenentur. Inde etiam obligatio gubernii ci­ 88 DE OBSERVANTIA FESTORUM η. 114-115 vilis procurandi tempus liberum ut omnes possint huic obliga­ tioni, imprimis cultus publici, satisfacere. 2. Ad reliqua elementa huius praecepti servanda tenentur om­ nes baptizati usu rationis pollentes et septimum aetatis annum completum habentes. Nam omnes baptizati sunt subiecti legibus Ecclesiae inde ab usu rationis, sed non ante septimum aetatis annum completum, nisi aliter expresse caveatur (c. 12). Ergo etiam haeretici et schismatici baptizati hac lege tenentur. Igno­ rantia tamen plerumque excusantur. Inde etiam obligatio guber­ nii procurandi ut cessatio a laboribus diebus dominicis et fe­ stivis promoveatur. 114. — TEMPORA. Sanctificandi sunt omnes dies dominici to­ tius anni et, in Ecclesia universali, decem tantum dies festi : Na­ tivitatis Domini (25 Dec.), Circumcisionis (1 lan.), Epiphaniae (6 lan.), Ascensionis, Ssmi Corporis Christi, Immaculatae Con­ ceptionis (8 Dec.), Assumptionis B. Μ. V. (15 Aug.), S. loseph (19 Mart.), SS. App. Petri et Pauli (29 lun.) et Omnium Sancto­ rum (1 Nov.); sicubi vero aliquod festum ex enumeratis legitime sit abolitum vel translatum, nihil inconsulta S. Sede innovetur (c. 1247). NOTA. Ordinarii locorum peculiares dies festos indicere possunt per mo­ dum actus tantum (c. 1244). 115. — SCHOLION. De observantia festorum publica. Hodie, introductis in multis locis etiam Missis serotinis, maior praebetur hominibus possibilitas primae obligationi observantiae festorum satisfaciendi. Qui enim mane laborare tenentur, vespere Missae assistere possunt. Non minus autem urget altera obliga­ tio, abstinendi scii, a labore. Utraque simul constituit festorum sanctificationem. Quare nunc non minus quam antea peccant qui absque gravi necessitate exigunt, praesertim si modo ordinario, ut operarii die dominica laborent, etiamsi solum per dimidiam diem; qui insufficienti salario cogunt operarios ad laborandum etiam die dominica. Hodie ubique terrarum gubernia praeoccupantur de meliore 89 η. 116 RELIGIO statu vitae operariis procurando, « syndicatus » dimicant ad iura operariorum vindicanda, sed vix est gubernium catholicum, vix est syndicatus catholicus qui ius operariorum ad observationem festorum defendat. § 2. DE MISSA AUDIENDA 116. — PRAENOTANDUM. Per se Christiani ad nihil aliud po­ sitivi in diebus festis tenentur nisi ad Missam audiendam. Cum autem festorum sanctificatio secumferat tempus liberum, et propterea istis diebus soleant haberi instructiones et conciones, illi Christiani quorum instructio non est sufficiens (cf. n. 142), per accidens possunt esse obligati ad assistendum concionibus; attamen etiam hic de stricta obligatione loqui non possumus, cum possint etiam aliis mediis et aliis temporibus sibi necessa­ riam instructionem acquirere. Recte ad rem dixit Summus Pontifex Pius XII in suis Litteris Encyclicis de Sacra Liturgia, 20 Nov. 1947 : « Rebus igitur divinis, quibus Deus colitur, animus autem pabulo caelesti enutritur, dies dominica ceterique dies festi consecrandi sunt : et quamvis Ecclesia id tantum praecipiat, ut Christifideles nempe a servili labore abstineant et Eucharistico intersint Sacrificio, de vesper­ tino autem cultu praeceptum nullum habeat, aliud tamen etiam atque etiam commendat in votisque habet; ac ceteroquin aliud quoque postulat singulorum necessitas, qua omnes sibi tenentur propitiare Deum ut eius impetrent beneficia. Summo dolore no­ ster opplctur animus, cum cernimus qua agendi ratione nostris hisce temporibus mediam diei festi partem, postmeridianam di­ cimus, christianus populus traducat : publica spectaculorum loca publicique ludi frequentantur quam maxime, dum sacrae aedes minus quam decet celebrantur. At oportet utique omnes nostra adeant templa, ut inibi catholicae fidei veritatem doceantur, ut Dei laudes concinant, utque per sacerdotem Eucharistica bene­ dictione ditentur, et contra huius vitae adversa caelesti ope mu­ niantur ». 90 DE OBSERVANTIA FESTORUM η. 117 117. — PRINCIPIUM. Omnis Christianus tenetur singulis do­ minicis et festis de praecepto integro Sacrificio Missae assistere. Explicatur. Omnis Christianus : scii, qui tenetur ad observan­ tiam festorum: cf. n. 113, 2. Tenetur: ex lege ecclesiastica. Singulis dominicis et festis de praecepto: cf. n. 114. Etiam in Nativitate Domini, etsi unusquisque sacerdos tres Missas cele­ brare possit, Christiani tamen nonnisi uni Missae assistere te­ nentur; convenit tamen ut etiam duabus vel tribus missis as­ sistant. Integro Missae Sacrificio: h. e. ab initio Missae usque ad fi­ nem. Preces post Missam privatam a Leone XIII praescriptae, ad ipsam Missam non pertinent, cum post Missam recitandae sint; attamen cum istae preces a Summo Pontifice praescriptae sint post Missam a sacerdote cum fidelibus recitandae, convenit sal­ tem sine sufficienti ratione non abire ante finem harum precum. Ultimum Evangelium antea non quidem ad Missam pertinebat, sed post Missam, h. e. post benedictionem celebrantis, ex votiva devotione, legebatur; cum autem nunc in omnibus Missis ab ipsis rubricis praescribatur, dicendum videtur Ultimum Evange­ lium nunc ad ipsam Missam pertinere et proinde sub praecepto cadere. Alii autem aliter sentiunt, concludentes irreverentiosum quidem esse si fideles sine ratione sufficienti ultimo Evangelio non intersunt, ipsos autem praecepto satisfacere (Prümmer, 11,478). Integra Missa intelligenda est etiam de eodem Sacrificio : ergo non sufficit alteri parti unius et deinde primae parti alterius Missae assistere. Non desunt tamen AA. qui tenent hoc sufficere dummodo Consecratio et Communio sint eiusdem Missae. NOTA. Non raro solet in instructionibus nimis insisti in « materia gravi » huius praecepti, ita ut fideles secum portent ideam: « sufficit » si ante offertorium adsum et non ante Communionem abeo. De facto hoc non sufficit, sed clare docendum est Christianos teneri integrae Missae assistere. Assistere : de modo assistendi plura dicenda sunt infra, n. 119. 91 7 - Hermes, Theol. Mot. · n. η. 118 RELIGIO Probatur. C. 1248: Festis de praecepto diebus (quibus ex c. 1247, § 1 includuntur omnes et singuli dies dominici) Missa audienda est. Gravitas transgressionis. Qui die de praecepto integrae Mis­ sae non assistit, committit peccatum per se mortale; hoc pec­ catum autem potest propter parvitatem materiae esse veniale. Parva materia censetur si tarde advenit vel citius abit, ita tamen ut saltem ante offertorium adveniat vel ab initio circiter Missae (saltem ab epistola) usque ad Communionem sacerdotis inclusive assistat ; si autem sive Offertorio sive Consecrationi sive Commu­ nioni sive etiam notabili parti Canonis non assistat, videtur esse materia gravis propter momentum harum partium in Sacrificio. 118. — COROLLARIA PRACTICA. 1. Utrum quis teneatur alteri Missae assistere, si non integrae Missae adstiterit. Si quis propria culpa non integrae Missae adstiterit, obliga­ tioni suae non satisfecit et tenetur alteri Missae assistere, si vult (uti debet) vitare peccatum etiam veniale. Si quis praeter pro­ priam culpam, e. g. propter improvisam discrepantiam horolo­ giorum, propter improvisum impedimentum in via, tardius ad­ venit vel citius abire cogitur, distinguendum est : si parum tar­ dius, parum pro nihilo reputari potest, cum sit praeter propriam culpam; si notabiliter tardius (e. g. post inceptum Offertorium), per se tenetur alteri Missae assistere; attamen bona voluntas praeter propriam culpam frustrata, simul cum notabili incom­ modo si hic ex altera Missa audienda oriretur, potest constituere causam excusantem. 2. Utrum quis teneatur supplere ex alia Missa quod in una omisit. Disputatur inter AA. et videtur respondendum negative. Ratio autem quae ad hoc responsum negativum afferri solet, non valet. Dicunt etenim: praecepto substantialiter satisfactum est, nihil ergo sub praecepto praestandum remanet et « res morales non sunt adeo rigorose expendendae » (apud Iorio, II, 116). Vera au­ tem ratio cur negative respondendum censemus, est, quod, ut supra η. 117 iam diximus, integra Missa inteliigenda est de eodem 92 DE OBSERVANTIA FESTORUM η. 119 sacrificio nec unum sacrificium incompletum partibus alterius compleri potest : propterea nemo tenetur partes omissas sup­ plere, sed vel tenetur alteri Missae integrae assistere vel ad nihil tenetur, uti in Corollario 1 huius numeri diximus. 3. Utrum quis teneatur parti Missae assistere si, sive ex culpa sive praeter culpam, integrae assistere non potest. Duplex videtur distinguendus casus: vel locum celebrationis iam adivit quando notat se non posse toti Missae assistere et quaeritur utrum debeat manere ad assistendum parti cui assi­ stere potest ; vel locum celebrationis nondum adivit, et quaeritur utrum debeat illum adire. Quoad primum, nulla videtur esse ratio cur non debeat manere et praeceptum implere prout potest. Quoad alterum distinguendum videtur : si pars quam omittere debet est parva (e. g. si debet Communione ineunte abire ut possit tempestive pervenire ad viam ferream) tenetur reliquae parti as­ sistere si sine incommodo proportionate hoc facere potest; si autem maiorem partem Missae omittere debet (e. g. si non pos­ set nisi circa tempus Consecrationis pervenire ad locum celebra­ tionis) ad nihil teneri videtur. 119. — MODUS ASSISTENDI. Patet in audienda Missa requiri quae in omni actu cultus requiruntur: attentio, devotio, reve­ rentia. Ut autem quis huic praecepto satisfaciat requiritur (ad val.) assistentia 1. Corporalis : h. e. quae solet uti moralis unio ab hominibus haberi: ita si Missa celebratur in oratorio vel cubiculo, corpo­ raliter assistunt qui adsunt in oratorio vel cubiculo, etiamsi ce­ lebrantem nec videre nec audire valeant; similiter illi qui, ora­ torio vel cubiculo repleto vel ex alio motivo intrare non valentes, in locis contiguis adsunt, ita ut unum coetum cum aliis in ora­ torio vel cubiculo elliciant : moralis unitas autem tunc magis supponit assistentiam religiosam de qua infra. Si vero Missa ce­ lebratur sub divo, corporaliter praesentes sunt qui adsunt in platea ubi Missa celebratur vel etiam e fenestris domuum con­ tiguarum Missae adsistunt : pro his omnibus autem similiter magis attendendum est ad assistentiam religiosam de qua infra. 93 η. 119 RELIGIO Per Radio autem vel Televisionem Missam audire non suflicit ad praesentiam corporalem; proculdubio laudandi sunt qui Mis­ sae assistere non valentes, devote eam ex Radio vel Televisione audiunt, sed praecepto Missae audiendae non satisfaciunt. NOTA. Non videtur assentiendum sententiae illorum qui dicunt posse praecepto satisfacere qui per fenestram domus potest aspicere al­ tare in ecclesia, dummodo domus non plus quam 30 passus distet ab ecclesia! Si hoc conceditur, non apparet cur non concedatur satisfacere qui altare videre non potest, sed tamen progressum Missae audire potest ex precibus vel cantu. Similiter concedendum esset tunc hominem ex lecto posse satisfacere praecepto dummodo cius lectus non plus quam 30 passus ab ecclesia distet! Ex altera parte tenendum videtur hominem ex fenestra posse Missae sub divo celebratae assistere, etiamsi plus quam 30 passus ab altari distet! 2. Religiosa, saltem passiva: h. e. non sufficit mera physica praesentia, e. g. dormientis vel opus profanum perficientis, sed requiritur ut religiosa occupatione ad Sacrificium aliquomodo attendat. Dicitur autem: saltem passiva. Passiva assistentia est illa qua mere corporaliter et religiose quis assistit Sacrificio quin in eius oblatione partem sumat: e. g. si quis tempore Missae rosaria, litanias, Breviarium aliasve preces recitat quin mentem suam ad oblationem Sacrificii vertat nisi forsan tempore Conse­ crationis; activa assistentia est illa qua quis in ipsa oblatione Sacrificii activam partem sumit sive tanquam celebrans, mini­ ster, chorus, organista, sive etiam offerendo cum sacerdote. Hi omnes praecepto satisfaciunt; praesertim autem chorus et or­ ganista curent ut officio suo quantum melius possunt religiose fungantur et saltem momentis liberis mentem ad sacrificium (et non ad confabulationes) advertant. Alii qui officium implent non directe ad Sacrificium pertinens, sed tamen ad cultum Dei rela­ tum, uti qui curant de bono ordine in ecclesia servando vel de eleemosynis colligendis etc., praecepto satisfaciunt : etiam ipsi autem curent ut officio suo quantum melius possunt religiose fungantur. Etsi christifideles huic obligationi satisfaciant assistentia reli­ giosa passiva, merito tamen notat Instructio S. C. Rit. 3 Sept. 1958 : « Sedulo curandum est ut fideles non tanquam extranei vel 94 DE OBSERVANTIA FESTORUM η. 119 muti spectatores Missae quoque lectae intersint, sed illam prae­ stent participationem quae a tanto mysterio requiritur et quae uberrimos affert fructus » (n. 28). Modos autem quibus fideles Missae participare possunt vide in eadem Instructione n. 22-34. 3. In loco praescripto : ex c. 1249: legi de audiendo sacro sa­ tisfacit qui Missae adest ubicumque catholico ritu celebretur, sub dio aut in quacumque ecclesia vel oratorio publico aut semipublico et in privatis coemeteriorum aediculis de quibus in c. 1190 (h. e. in coemeteriis a familiis seu personis privatis ad suam se­ pulturam erectis), non vero in aliis oratoriis privatis nisi hoc privilegium a Sede Apostolica concessum fuerit. Pro oratoriis privatis proinde videndum est indultum eiusque conditiones; cf. autem etiam can. 1194 et 1195. Oratoria S. R. E. Cardinalium et Episcoporum sive residentialium sive titularium, licet privata sint, fruuntur iuribus et privi­ legiis quibus oratoria semipublica gaudent (c. 1189) et proinde ibi possunt omnes fideles praecepto Missae audiendae satisfa­ cere; imo idem possunt ubicumque ab Episcopo vel in commo­ dum Episcopi praesentis celebratur. Celebrans et minister eius, praecepto satisfaciunt ubicumque celebrat vel ministrat. In oratorio semi-publico Ordinarius potest quaedam officia di­ vina prohibere, e. g. posset prohibere ne christiani admittantur die dominica ad assistendum Missae in qua non fiat concio (c. 1193); attamen qui hoc non obstante ibi Missae adstiterlt, etsi forsan peccatum inoboedientiae commiserit, tamen praecepto Missae audiendae satisfaceret: c. 1249 enim sine restrictione dicit in oratorio semi-publico legi de audiendo Sacro satisfieri posse. Missa in altari portatili celebrata praecepto satisfaciunt ii in quorum intuitu privilegium hoc datum est; ita si Missionarius in altari portatili celebrat, omnes fideles possunt hac Missa prae­ cepto satisfacere, quia intuitu Christianorum privilegium datum est ; si autem sacerdoti infirmo datum est intuitu ipsius sacer­ dotis, ipse solus (eiusque minister Missae) potest ita praecepto satisfacere, nisi dicatur cum Vermeersch (Epitome, II, 653) aram portatilem esse moraliter sub dio. Quando autem Ordinarius loci, vel, si agitur de domo religionis 95 η. 120 RELIGIO exemptae, Superior maior, vi can. 822, 4 licentiam dederit cele­ brandi extra ecclesiam et oratorium super petram sacram in loco decenti, omnes qui tali Missae assistunt praecepto Missae au­ diendae satisfaciunt (Pont. Comm. Cod. Int., 26 Mart. 1952). 120. — COROLLARIA PRACTICA. 1. Intentio quacum quis Mis­ sae assistit, non impedit impletionem praecepti (vol. I, n. 88). Ita si quis ad ecclesiam vadit ad audiendam musicam vel imo ad videndam puellam cum praevisione pravorum desideriorum, non obstante peccato pravi desiderii, satisfacit praecepto Missae au­ diendae, dummodo religiose assistat; si vero de religiosa assi­ stentia non curat, praecepto non satisfecit. 2. Disputatur inter AA. utrum requiratur attentio ad satisfa­ ciendum praecepto Missae audiendae. Sed, uti recte concludit Prümmer (II, 480), duae sententiae practice vix discrepare videntur. Externa attentio, h. e. conamen hominis vitandi ea quae cum interna attentione componi non possunt (vol. Ill, 17), requirenda esse videtur ad ipsam impletionem praecepti : sine ea enim reli­ giosa assistentia est impossibilis; solum iis qui oflicio quodam funguntur, uti supra, n. 119, 2, dictum est, impletio huius officii permittenda est etsi externam attentionem ad Sacrificium vel orationem impediant. Interna autem attentio in quantum est possibilis, requirenda est pro recta impletione praecepti. Qui ergo per totam Missam fuit distractus, peccavit vel non, prout distractio fuit voluntaria vel non, sed praecepto Missae audiendae satisfecit, ita ut aliae Missae assistere non teneatur. 3. Disputatur etiam inter AA. utrum praecepto Missae audien­ dae satisfacit qui durante Missa peccata confitetur. Responden­ dum videtur: dissuadenda est haec praxis, qua solent duo exer­ citia religiosa simultanée impleri « ad salvandum tempus » ! Illis vero qui revera sine proportionato incommodo alio tempore vel ante Missam confiteri non possunt, permittendum est. Et revera praecepto Missae audiendae satisfacere videntur. Nullum enim est dubium purificationem animae a peccatis esse actum religio­ num et proinde religiosam assistentiam minime impedire : si quis 96 DE OBSERVANTIA FESTORUM η. 121-123 durante Missa dolorosum examen conscientiae institueret et pro­ positum eliceret vitam emendandi, nemo est qui non diceret ta­ lem hominem optimo modo Sacrificio participasse; qualis autem differentia, si hoc fit in confessionali? 121. — SCHOLION I. Utrum satisfaciat praecepto Missae audien­ dae, qui Missam audit quam ritu catholico verus sacerdos, sed sectae schismaticae vel haereticae, celebraverit. Cum conditio Codicis sit impleta, non constat ipsum non satis­ fecisse, quamvis formalis communicatio cum huiusmodi cele­ brante iure positivo prohibeatur, ac proin Missam eius audire non liceat. 122. — SCHOLION II. Qui habet indultum oratorii privati (vel altaris portatilis) teneturne privilegio suo uti si secus haberet rationem excusantem a Missa audienda? Casus est e. g. si talis homo aegrotaret ita ut non possit do­ mum suam relinquere, sed posset ad oratorium privatum ire : te­ neturne tunc ibi Missae assistere? Sunt qui doceant (e. g. Noldin, II, 262, 3) eum non teneri, quia nemo tenetur uti privilegio suo. Melius tamen distinguendum videtur: si Missa ibi celebratur, tenetur ibi assistere, nam tenetur praeceptum implere ubicum­ que potest : atqui ipse potest in oratorio privato praecepto satis­ facere, ergo debet. Non tamen videtur obligatus ad procurandum ut ibi Missa celebretur, ut ita possit praecepto satisfacere : nemo enim tenetur uti privilegio eo fine ut possit legem servare a qua secus excusaretur. 123. — SCHOLION III. Quomodo potest praecepto satisfieri in mari? Si oratorium seu altare fixum in navi habetur, hoc videtur ora­ torio publico aequiparandum, et proinde omnes fideles possunt ibi praecepto satisfacere; et consequenter omnes fideles in tali navi itinérantes tenentur praecepto Missae audiendae. Similiter si capellanus navis in loco commodiore celebrari statuit. Si tale oratorium seu altare non habetur, sed Missa celebratur in altari portatili sive in cubiculo privato sive in loco communi 97 ■a . η. 124 RELIGIO (refectorio, aula recreationis, etc.), disputatur inter AA. utrum fideles possint (et proinde teneantur) tali Missa praecepto satis­ facere. Sunt qui negant, quia c. 1249 talem locum non numerat inter loca ubi praecepto satisfieri potest; alii affirmant conten­ dentes c. 1249 solum excludere oratoria privata quae privilegium hoc a S. Sede non habent! Vermeersch {Epitome, II, 563) affir­ mat, tenens Missam celebratam in ara portatili esse moraliter sub dio celebratam. Consequentiae practicae harum sententiarum sunt : si negatur fideles tali Missa posse satisfacere, negandum est eos teneri tali Missae assistere (nisi forsan ratione scandali); e contra tamen tenentur (per se, nisi sint aliae rationes excusantes) Missam au­ dire in oratorio in terra, si tempore debito ad terram descen­ dant sive definitive sive ad brevem visitationem, etiamsi in navi Missam iam audierint. Si vero tenentur fideles posse tali Missa satisfacere, dicendum est eos etiam obligari ad tali Missae assi­ stendum, et proinde, si talem Missam audierint, non amplius obligantur si ad terram appulerint. Practice vero, propter probabilitatem utriusque sententiae, fi­ deles admoneri, non vero obligari possunt ad tali Missae (h. e. non in altari fixo celebratam) assistendum. 124. — CAUSAE EXCUSANTES. Applicanda sunt solum quae in Theologia Morali Fundamentali (vol. I, 92) dicta sunt de causa excusante ab observatione legis in genere: praeter ignorantiam et impossibilitatem physicam, impossibilitas moralis observandi legem per se excusat, seu lex positiva cum gravi incommodo non obligat. Exempla talis impossibilitatis moralis afferri solent: 1. Si iter ad ecclesiam nimiam defatigationem affert sive prop­ ter longitudinem itineris sive propter debilitatem virium sive propter inclementiam aëris, etc. Sunt qui dicunt iter pedestre unius horae etiam robustos excusare ; videndum potius est quid viri prudentes illius regionis de hoc iudicent. 2. Si commoratio in ecclesia per durationem Missae (propter multitudinem, incensum, etc.) esset vere nocivum pro sanitate, uti esse potest pro aegrotis, convalescentibus, anhaemicis, neura- 98 DE OBSERVANTIA FESTORUM η. 124 sthenicis, hystericis et hypocondricis. Pro talibus excusandis non debemus esse nimis laxi, ne sub praetextu morbi foveatur indif­ ferentia religiosa; sed neque nimis severi: exhortentur ut eccle­ siam frequentent quando non habentur circumstantiae nocivae, e. g. durante hebdomada. Mulieres non raro tempore menstruationis et lactationis, sed praesertim primis et ultimis temporibus gestationis, hoc incom­ modo laborant, et proinde, si iam expertae sunt tale incommo­ dum, possunt esse excusatae a Missa audienda, praesertim si esset nocivum puero quem gestant. Notandum tamen huic incommodo aliquando mederi posse modo se vestiendi (vestes non nimis laxae, non nimis strictae, non nimis calidae, non nimis frigidae, etc.), adeundo ecclesiam quando aër est minus corruptus, parum manducando ante Mis­ sam, sedendo vel positionem saepius mutando, etc. De his vide Capellmann-Bergmann, La Médecine Pastorale, Pa­ ris 1926, p. 242. 3. Si merito timetur magnum damnum in onore (e. g. puella ex delicto occulto praegnans) vel in bonis fortunae (e. g. si opus incoeptum abrumpi nequit sine magno damno, vel si propter tempus in Missa audienda absumptum magnum damnum oriretur vel occasio extraordinaria et transitoria magni lucri perderetur) vel in bono pacis (e. g. si uxor vel filii graviter vexarentur a ma­ rito vel parentibus, vel milites a duce vel commilitonibus, etc.). 4. Interdum si iter instituitur, etiam ad meram recreationem ; attamen in genere curandum est ut saltem aliquando Missae as­ sistant, ne ita indifferentia religiosa foveatur. 5. Si debent infirmo assistere vel proximum in urgenti neces­ sitate adiuvare. 6. Si debent locum vel domum vel greges custodire; tunc au­ tem, in quantum potest, custodiae ita organizandae sunt, ut unus unam alter aliam Missam audiat. Uno verbo: excusat a Missa audienda causa propter quam et­ iam alia res at magni momenti omitteretur. NOTA. 1. Illi quorum opera praesertim diebus dominicis venumdari so­ let, ut aurigae, nautae, tonsores, pistores, etc. (cf. n. 126) debent in 99 η 125-126 RELIGIO quantum possunt negotia sua ita regulare, ut eis tempus sit ad Mis­ sam audiendam. 2. Quid facere debeant qui assistentiam Missae abrumpere debue­ runt, vide supra, n. 118, 1. Diximus etiam supra : Per se excusat. Per accidens ergo potest non excusare, propter adiunctam legem naturalem, quando scii, cedit in odium vel contemptum Dei vel fidei vel religionis, quando cedit in damnum commune vel in grave damnum spirituale etiam particulare. Et hoc facile obtinet apud illos qui ordinarie vivunt in circumstantiis a Missa audienda per se excusantibus : e. g. qui longe ab ecclesia vivunt: tanti enim momenti est assistentia Missae in vita Christiani, ut experientia teste, nemo possit per longius tempus eam negligere sine notabili propriae animae damno. Unde videtur recte iudicare Prümmer (II, 487) post Lehmkuhl, assistentiam Missae aliquando etiam iure divino prae­ cipi, illosque qui die dominica solent excusari, saltem aliquoties teneri diebus ferialibus Missae assistere, si possunt. 125. — DISPENSATIO. Locorum Ordinarii et parochi possunt, in casibus particularibus iustaque de causa, ab obligatione au­ diendi Missam dispensare subiectos sibi singulos fideles vel sin­ gulas familias, etiam extra territorium, atque in suo territorio etiam peregrinos necnon vagos quamdiu in suo territorio actu commorantur; non autem totam dioecesim vel totam parochiam in genere. Superiores in religione clericali exempta idem possunt quoad personas sibi subiectas (vide c. 514, § 1 vel vol. Ill, 152, 6). § 3. DE CESSATIONE AB OPERIBUS 126. — PRINCIPIUM. Omnis Christianus tenetur dies domini­ cas et festa de praecepto sanctificare abstinendo ab operibus lege positiva prohibitis. Explicatur. Omnis Christianus : scii, qui tenetur ad observan­ tiam festorum; cf. n. 113, 2. 100 DE OBSERVANTIA FESTORUM η. 126 Tenetur: lege ecclesiastica. Dies dominicas et festa de praecepto: cf. n. 114. Lege positiva prohibitis: scii. c. 1248: operibus servilibus, acti­ bus forensibus, itemque, nisi aliud ferant legitimae consuetudi­ nes aut peculiaria indulta, publico mercatu, nundinis, aliisque publicis emptionibus et venditionibus. Multum disputatur inter AA. quid in specie hac lege prohibea­ tur, praesertim quid sub voce « operibus servilibus » sit intelligendum. De qua quaestione exstant articuli (ad usum privatum utriusque cleri primae regionis ecclesiasticae et Vicariatus de Tatung) in Responsa, t. III, p. 334 et 418 et t. IV, p. 11, a R. P. Ouwerx C. I. C. M. conscripti. Ecclesia nunquam declaravit sensum vocis « operibus servili­ bus », sed eius interpretationem reliquit probatis auctoribus, lamvero non una fuit eius interpretatio decursu temporum, imo, quando ante aliquot decennia videbantur quasi concordare AA., haec concordia videtur potius fuisse materialis quam formalis, eo quod manualia simpliciter ab invicem transscribebant elenchum operum prohibitorum. Dum res intenta erat semper eadem, nomen quo designabatur saepius variabat iuxta circumstantias in quibus vivebat maior pars populi. Quare etiam nomen hodie adhibitum non est nimis etymologice stringendum, nec proinde critérium sumendum ex eo quod antiquitus opera solebant a « servis » fieri. Neque est critérium quod « ad commoda corporis ordinentur et corporali labore potissimum exercentur» (Noldin, II, 266); neque quod fiunt propter lucrum : nam ex iis criteriis tot faciendae sunt exceptiones operum quae ab omnibus conceduntur licita, ut vera criteria dici non amplius possint. Verum autem critérium videtur desumi posse ex fine legis, qui fuit semper constans : illa opera prohibentur quae sanctificationi diei Domini non conveniunt. Dominica enim et festa debent esse sacra, in cultu Dei et sancta laetitia transigenda. Quapropter prohibentur quae impediunt quominus fideles possint ita dies istos transigere: labores qui eis sunt potius dura necessitas quam recreatio, et insuper actio­ nes forenses, publici mercatus et emptiones-venditiones quae non raro litigationes et turbationem pacis implicant. Labores vero qui 101 η 126 RELIGIO directa sunt praeparatio ad maiorem solemnitatem cultus (e. g. erectio altaris in via publica pro Missa vel Processione; neces­ saria pro nutritione, etc. in magno concursu populi pro festo etc.) vel ad recreationem (e. g. praeparatio melioris cibi et potus etiam cum maiore labore quam in hebdomada, vectio curruum etc.) sunt licita, etiam si cum lucro et in magnis officinis fiunt ; ita licet in panificio coquere panes qui post paucas horas consu­ mendi sunt, non vero (nisi adsit alia necessitas) panes qui etiam post unum vel duos dies saporem conservant: tales enim possunt etiam sabbato confici; similiter licet etiam in officina barbas radere, etc., imo illis qui in hebdomada officinam adire nequeunt, capillos tondere, etc. Uno verbo, permittuntur omnia opera ma­ nualia quae ad cultum vel ad recreationem sive propriam sive aliorum pertinent, non vero quae secus infra hebdomadam per modum sustentationis vitae fieri solent. Ita potest quis dominica venari; ille autem qui durante hebdomada venari solet ut ex venatione vivat, non potest dominica venari, nisi forsan uti dux comitetur alios qui ex recreatione venatum exeunt. Labores autem intellectuales (legere, studere, docere, etc.) non cadunt sub conceptu « operis servilis », et proinde permittuntur etiam dominicis diebusque festivis. Consulendum tamen est ut etiam talibus laboribus addicti diebus festivis labores hebdoma­ dae saltem per variationem occupationis interrumpant. Actus forenses prohibiti, sunt illi qui ad proprie dictum iudicium pertinent, et proinde quietem dominicalem turbare solent : citare partes, examinare testes, exigere iuramentum iudiciale, ferre vel exsequi sententiam. Illi autem qui formam magis pri­ vatam induunt, uti consulere advocatum, iudicem extra sessio­ nem informare, etc. non prohibentur. Quoad publicos mercatus, nundinas aliasque publicas emptio­ nes et venditiones, lex ea prohibet nisi aliud ferant legitimae consuetudines aut peculiaria indulta. Gravitas transgressionis. Qui facit opus prohibitum commit­ tit peccatum veniale vel mortale iuxta gravitatem materiae. Pro actibus forensibus, mercatu, emptionibus-venditionibus, AA. ge­ neratin'» non indicant quid censeatur materia gravis, sed dicunt gravitatem desumendam esse ex « qualitate operis ». Pro operibus 102 DE OBSERVANTIA FESTORUM η. 127-128 servilibus uti materiam gravem assignare solent opus omne per spatium longum, ultra tres horas sive continuum sive interruptum in una die; imo si opus est magis servile, materiam gravem in­ dicant illud per spatium ultra duas horas protractum etsi in­ terruptum. Materia coalescit in eadem persona et eadem die, non vero diebus diversis vel diversis personis. Ita, qui iubet tres homines per unam horam laborare, committit peccatum (alienum) veniale iubendi tribus personis per horam violare dominicam ; qui vero iubet unum hominem per tres horas laborare, committit pecca­ tum (alienum) mortale. 127. — CAUSAE EXCUSANTES. 1. Necessitas propria vel alie­ na: e. g. agricolae qui debent festinanter metere ne messis pe­ reat ; sartores qui debent vestes praeparare pro nuptiis vel fu­ neribus imminentibus; operarii qui debent vigilare super forna­ ces vel machinas, vel opus perficere quod interrumpi non vel nonnisi cum magno damno potest. Item licet laborare pro aliquo paupere determinato (non pro pauperibus in genere) cui ratione gravis necessitatis laborare licet. 2. Bonum pacis : e. g. famuli, uxores, filii, qui ab hero, marito, patre ad laborandum coguntur. 3. Paupertas talis ut sine labore etiam die dominica, se suos­ que sustentare nequeant. Attamen hic etiam fidendum est in Di­ vina Providentia, quae certe benedicet laborem propter Eius cultum interruptum. 4. Otiositas, quae est mater peccati, vitanda. Theoretice otio­ sitas vitari potest longioribus precibus, lectionibus, deambula­ tionibus, etc.; practice vero illa remedia, praesertim ruri vel apud illos qui exire non solent, habent limitem. Tunc melius quam otium periculosum est honesta occupatio. Inculcetur ta­ men talibus ut saltem spiritum legis servent, eligendo pro die dominica, in quantum possunt, labores leviores quibus dominica a ceteris diebus discrepet. 128. — DISPENSATIO. C. 1245 : Non solum Ordinarii locorum, sed etiam parochi, in casibus singularibus iustaque de causa, 103 η. 128 RELIGIO possunt subiectos sibi singulos fideles singulasve familias, etiam extra territorium, atque in suo territorio etiam peregrinos, a lege communi de observantia festorum... dispensare; in religione cle­ ricali exempta eandem dispensandi potestatem habent Superiores ad modum parochi quoad personas sibi subiectas (cf. c. 514 vel vol. Ill, 152, 6). APPLICATIO Si devotio mea debet esse viva, necesse est ut in actibus reli­ gionis sese manifestet. Quodnam dulcius officium quam Deum adorare! quem scio optimum meum benefactorem, a quo omnia habeo quae habeo et sum, Patrem meum amantissimum ! quomodo non libentis­ sime coram eo me provolverem eiusque supereminentiam agno­ scerem. Adoro te, o Sanctissima Trinitas, vita mea naturalis et supernaturalis ! Pater meus et Redemptor meus ! adoro te ! Laus Deo! haec est ipsa ratio meae exsistentiae. Ad hoc sum in hoc mundo, ut Deo serviam eumque in omnibus actibus meis laudem, imo ut per os meum omnis creatura laudet Dominum. Si iam ex creatione omnis homo constitutus est sacerdos ut no­ mine creaturarum mutarum laudes cantet Creatoris, quantum magis debeo ego in exsultatione cantare laudes Dei mei, qui spe­ ciali consecratione electus sum in participationem summi sacer­ dotii Christi! Gratitudo! Omnis respiratio mea est testis novae gratiae, novi beneficii Dei: estne etiam testis incrementi gratitudinis? Si pos­ sem et ego scribere historiam animae meae, mere enumerare beneficia recepta — et quot beneficia recepi quin ea animad­ verterim! Agimus tibi gratias, omnipotens Deus, pro universis beneficiis tuis. Da mihi hanc gratiam, ut nullam unquam gra­ tiam a te recipiam quin illam advertam, quin pro ea gratias agam! Oratio, h. e. conversatio cum Patre et Benefactore meo, cui omnia mea exponere valeo, sicut puer potest omnia matri suae enarrare. Quot homines quaerunt ubi possint corda sua alleviare per solam expositionem suarum tribulationum. Felices qui talem 104 DE OBSERVANTIA FESTORUM η. 128 invenerunt, apud quem possint confidenter se exonerare. Felicem me, qui talem inveni! et ipse est omnipotens Pater meus! Suscipe Domine, sancte Pater, omnipotens aeterne Deus, su­ scipe sacrificium meum de manibus meis; simul cum Immacu­ lata Hostia, suscipe me, suscipe corpus et animam meam, suscipe intellectum et voluntatem omnesque facultates meas, ut ab omni usu profano eas arripias Tibique soli inserviant, Tuo servitio reserventur. Da mihi Domine, spiritum virtutis religionis. 105 CAPUT III FIDES § 1. NOTIONES 129. — Quoad fidem supernaturalem distinguendum est inter habitum seu virtutem fidei, fidem habitualem et fidem actualem seu actum fidei, ad quam distinctionem nonnulli AA. de re tractantes non sufficienter attendunt. Virtus enim seu habitus fidei non est idem ac fides habitualis. 1. Virtus seu habitus fidei est facultas infusa qua homo capax fit supernaturaliter credere (seu credere sicut oportet, uti dicunt Concilia). Virtute ergo fidei homo non tantum disponitur ad firmiter assentiendum, sed simpliciter fit capax non ad assentiendum, sed ad supernaturaliter assentiendum seu ad assentiendum sicut oportet. Sine hac virtute infusa homo potest quidem assentire veritatibus revelatis, etiam ob auctoritatem Dei revelantis (e. g. catechumenus, qui nondum est iustificatus et proinde virtutem infusam fidei nondum recepit), sed non valet assentire sicut oportet, h. e. supernaturaliter. Haec virtus est donum gratuitum Dei, quod simul cum gratia iustificationis infunditur. Si quis hoc donum non habet, eius actus fidei non est supernaturalis in se; si quis hoc donum habet, eius actus fidei semper est superna­ turalis. De hac virtute in Theologia morali per se non esset agendum, per accidens autem de ea dicendum est, in quantum homo te­ netur eam in se conservare et augere. 106 DE HABITU FIDEI η. 130 Virtus fidei distinguitur viva et mortua, prout simul cum ea habetur vel non habetur gratia sanctificans (caritas). Sine gratia vocatur mortua, quia, etsi vera potentia maneat, nihil tamen supernaturaliter operari valet. 2. Fides habitualis est ille status animi credentis ex actu fidei □lim emisso et nunquam retractato procedens. Illa fides habitua­ lis possibilis est tum in eo qui habitum seu virtutem fidei pos­ sidet, tum etiam in eo qui eam non possidet, sed nullum valorem supernaturalem habet nisi ex virtute fidei. Illa fides potest etiam esse viva, seu potius vivida, h. e. quae effectivum exercet influxum in vitam fidelis, ita ut ad frequentiores actus, saltem implicitos, fidei prorumpat. 3. Actus fidei est ille actus quo quis hic et nunc in intellectu per voluntatem alicui veritati assentit. Ille actus potest esse na­ turalis vel supernaturalis prout ex virtute seu habitu fidei infuso procedit vel non. Actus fidei potest esse explicitus, si intellectus suum assensum exprimit; vel implicitus, si explicite non exprimitur, sed conti­ netur in alio actu qui sine fide esse non potest, e. g. in receptione Sacramentorum, in genuflexione coram Ssmo, in oratione, etc. § 2. DE HABITU FIDEI 130. — PRINCIPIA I. Omnis adultus habitu fidei carens, tene­ tur se ad eum recipiendum praeparare. Explicatur. Omnis adultus : sive nunquam eum possederit, uti paganus vel iudaeus, sive illum per peccatum contra fidem per­ diderit. Tenetur: obligatio est ex iure divino; sola ignorantia multos excusat. Se praeparare: haec praeparatio fit per actum fidei et contri­ tionis de omnibus peccatis, saltem mortalibus. Haec autem prae­ paratio minime est positiva, ita ut praeparatio possit habitum fidei adducere: quantumvis assentiat veritatibus revelatis, etiam propter auctoritatem Dei revelantis, non potest quis ita credere, 107 8 - Hermes, ThcoL Mor. - n. η. 131-133 FIDES ut habitum infusum accipere mereatur, sed hic habitus est do­ num Dei gratuitum omnino, ad quod nemo potest positive se praeparare. Probatur. Deus exigit fidem, uti infra, n. 134ss., videbimus; atqui, uti ex Theologia Dogmatica scimus, Deus non dat iustificationis gratiam nec virtutem infusam fidei, nisi illi qui debite se ad illam praeparaverit. Gravitas transgressionis. Qui recusat se ad gratiam fidei prae­ parare, committit peccatum mortale; generatim autem potius erit in statu peccati mortalis habitualis (cf. vol. I, 192). Quoties autem explicite recusat, committit peccatum mortale. 131. — II. Qui donum fidei recepit tenetur illud caute custo­ dire, nullique periculo exponere. Explicatur. Custodire: virtus fidei perditur per peccatum contra fidem. Nullique periculo: quaenam sint praecipua pericula, infra di­ cetur, n. 133. 132. — III. Qui donum fidei recepit, tenetur eius incrementum procurare usque ad perfectam vitam ex fide. Explicatur. Incrementum: fides probabilius simul cum gratia crescit ex omni opere bono et ex receptione Sacramentorum, sed praesertim (et de hoc imprimis agitur in hac thesi) eo quod homo in suis iudiciis ferendis assumit principia fidei, ita permittens fidem effectivum habere influxum in vitam suam (cf. n. 144). 133. — SCHOLION. De periculis fidei. 1. Communicatio cum infidelibus et haereticis. Communicatio potest esse mere civilis, ad vitam socialem pertinens, vel in sa­ cris ad cultum pertinens. Haec communicatio in sacris distin­ guitur passiva si vel infidelis actibus cultus nostri vel fidelis actibus cultus infidelis mere assistit quin activam partem in eis assumat; vel activa si vel infidelis in actibus cultus nostri vel fidelis in actibus cultus infidelis activam partem assumit, prae­ 108 DE HABITU FIDEI η. 133 sidendo, ministrando, sacrificando, etc. De his omnibus distinctim agendum est. NOTA. Ad communicationem in sacris pertinet etiam communicatio in mixtis, quale sunt celebratio matrimonii vel funerum aliarumque caeremoniarum quae quidem religiosae sunt, sed simul referunt ad relationes sociales quibus homines solent in rebus gaudiosis vel do­ lorosis congaudere vel condolere. In istis autem, relationes sociales iam constituunt rationem gravem, quae ad licitam communicationem in sacris, uti statim dicetur, requiritur. Si autem matrimonium vel funus in hac forma celebrantur ex inten­ tione contraria ecclesiae, assistentia nunquam licita est. a) Civilis communicatio cum infidelibus vel haereticis in vita commerciali et sociali per se non prohibetur, nisi agatur de excommunicato vitando (c. 2267). Per accidens tamen, si scii, illud commercium propter intimitatem vel frequentiam vel alias particulares circumstantias constituit periculum, non tantum ne quis fidem amittat, sed etiam ne incrementum in spiritu fidei impediatur, ab hac communicatione etiam mere civili omnino abstinendum est. NOTA. En ratio et fundamentum impedimenti matrimonii mixti necnon cautionum. Cautiones sunt medium ad illud periculum remotius fa­ ciendum; efficacius autem removetur abstinendo a tali matrimonio (cf. 4, huius numeri). Quodsi ex ratione proportionate gravi a tali commercio absti­ nere non possit, tenetur tamen saltem periculum removere, mu­ tando illud in periculum remotum (cf. vol. I, n. 205, 3). /;) Communicatio in sacris mere passiva, h. e. mera assistentia passiva actibus cultus infidelium et haereticorum, Christianis per se est prohibita ; ex ratione tamen proportionate gravi (e. g. studium cultus eorum, urbanitas, necessitas socialis, etc.) potest esse licita, dummodo non oriatur scandalum nec periculum pro­ ximum perversionis. c) Communicatio autem illa qua infideles et haeretici permit­ tuntur passive assistere actibus cultus nostri ex ratione missiologica valde commendanda est. d) Talis vero communicatio qua active participant infideles nostris actibus cultus publici, permittenda non est. Ita haereti109 η. 133 FIDES eus nequit valide admitti uti patrinus in Baptismo, imo potius administrandus est Baptismus sine patrino quam cum patrino haeretico (c. 765; S. Off. 27 lun. 1900); nihil tamen obstat quo­ minus haereticus sit praesens ad Baptismum, e. g. tanquam testis; accedente gravi causa et absente scandalo acatholici possunt esse testes in matrimonio catholico (S. Off. 19 Aug. 1891); sed illici­ tum est in sacris functionibus haereticos in chorum invitare, al­ ternis psallere, dare eis pacem, sacros cineres etc. quae interioris vinculi ac consensionis indicia iure meritoque aestimantur (S. Off. 22 lun. 1859). Hodie tamen, quoad sacramentalia, viget mitior disciplina, nisi agatur de sacramcntalibus quae singulis publice in ecclesia administrantur. NOTA. Dum 1 Maii 1889 S. Off. uti abusum tollendum declaravit consue­ tudinem habendi cantores acatholicos in cantu liturgico, 24 lan. 1906 permisit ut puellae schismaticae (et proinde etiam alii acatholici) una cum catholicis in choro cantent in functionibus ecclesiasticis ac praesertim in expositione ac benedictione cum Ssmo; deficiente ca­ tholico organista potest temporarie ad officium organistae in ecclesia admitti musicus acatholicus, dummodo scandali periculum sit re­ motum (S. Off. 23 Febr. 1820). Nihil etiam prohibet quominus acatholici privatim nobiscum orent. e) Communicatio autem activa fidelis in actibus cultus infi­ delium semper prohibetur (n. 7, 12). Quare nunquam licet (nisi in gravi mortis periculo: vol. Ill, 42, 3) ab haeretico petere Sa­ cramenta vel sacramentalia ; neque licet esse patrinum in Bapti­ smo haereticorum : nam patrinus debet petere Baptismum a mi­ nistro; licet tamen adesse mere ut testis; nec licet in officiis cul­ tus infidelium vel haereticorum participare cantu, musica, etc.: hoc autem licet ad vitandum grave incommodum (e. g. pro fa­ mulis, nautis, militibus, incarceratis, etc.: Paulus V, 1606), dum­ modo ne imponatur ex contemptu fidei. Non licet pro infirmo acatholico ministrum acatholicum advocare ut ritus religiosos perficiat; sed licet eum monere aegrotum desiderare ut veniat ad invisendum; ita etiam licet mensam aliaque utensilia non sacra praeparare quibus ad ritus suos performandos indiget, sed non licet illa ei durante ritu subministrare. 110 DE HABITU FIDEI η. 133 Similiter licet iurando tangere Bibliam Hebraeorum vel haere­ ticorum (cf. n. 93). NOTA. 1. Laicis prohibitum est cum haereticis publice disputare de rebus fidei; provocati possunt quidem respondere et imo privatas disputa­ tiones habere, dummodo sint sufficienter instructi. Pro disputatio­ nibus publicis requiritur licentia S. Sedis vel, si casus urget, Ordi­ narii loci (c. 1325, § 3). 2. Sine gravi causa non licet audire conciones haereticorum neque (et ad hoc multi non sufficienter attendunt) mediante Radio; similiter non licet sine causa proportionata et remoto scandalo, per Radio vel Tclevisionem audire emissiones cultus infidelium vel haereticorum. 2. Frequentatio scholarum acatholicarum. Scholae acatholicae distinguendae sunt duae species: tales in quibus fides impugna­ tur vel saltem doctrina fidei adversa docetur, et tales in quibus nihil contra fidem catholicam docetur. Periculum quod latet in scholis primae speciei (anti-catholicis) nemo est qui non videt, gravisque obligatio eas non frequentandi nisi ex gravissima ratione et dummodo periculum quam maxime removeatur, omnibus patet. Periculum autem in scholis alterius speciei (neutralibus) simi­ liter non parvum est : « qui non est mecum, contra me est ; et qui non colligit mecum, dispergit» (Lc. 11,23). Quare illas scholas frequentare sine ratione sufficienti etiam non licet, et semper cautelae adhibendae sunt ut periculum removeatur per solidam instructionem religiosam. NOTA. Quaestio etiam ponitur utrum catholicis liceat in talibus scholis docere. Evidenter bonus catholicus in talibus scholis potest multa mala corrigere et bona facere, et proinde non tantum licet, sed valde commendabile est ut tales munus docendi ibi suscipiant, dummodo tamen non obligentur ad loquendum contra Ecclesiam vel aliquam doctrinam catholicam, nec ex alia parte commercium cum aliis pro­ fessoribus constituat periculum pro fide ipsorum. 3. Lectio librorum doctrinam infidelium vel haereticorum spar­ gentium. Ecclesia sapientissime composuit tum normas genera­ les tum indicem librorum quos legere omnibus fidelibus qui spe­ cialem licentiam non habent, prohibitum est, etiamsi pro tali determinato fideli ex tali determinato libro periculum non adsit (c. 21). Etiam illi autem qui licentiam obtinuerint legendi libros 111 η. 134 FIDES prohibitos, hac facultate uti non possunt, si adverterint aliquem librum pro ipsis constituere periculum perversionis. Insuper au­ tem ex lege naturali prohibentur omnes libri qui de facto pro tali homine constituunt periculum perversionis, etiamsi ab Ec­ clesia non fuerint explicite damnati. 4. Matrimonium mixtum (vel cum incredulo practicd). Matri­ monium tale, uti patet, est intima communicatio cum infideli vel haeretico, de qua supra, huius scholii η. 1, diximus. Sed etiam experientia docet matrimonia catholici cum infideli vel cum hae­ retico (vel etiam cum catholico tepido), maximum constituere periculum pro fide tum partis catholicae tum puerorum. Quare ad tale matrimonium ineundum requiritur (praeter dispensatio­ nem ab impedimento) ut ex una parte adsit ratio gravis et ex altera parte periculum removeatur. Cf. vol. Ill, η. 560, 575, 576. NOTA. Praeter illa pericula quae positive fidem fidelium aggredi conantur, etiam superbia mentis, qua quis vult de omnibus proprio iudicio iudicare, necnon vita peccaminosa, constituunt periculum fidei, in quantum animum praeparant ad paulatim reficiendum iugum fidei et religionis. § 3. FIDES INTERNA 134. — PRINCIPIUM I. Omnis homo tenetur assentire cuilibet veritati quam cum certitudine scit esse a Deo revelatam; in specie omnibus veritatibus quas Ecclesia Catholica credendas proponit. Explicatur. Assentire: quando primum audit aliquam verita­ tem esse a Deo revelatam, tenetur actum assensus elicere; deinde tenetur illam fidem habitualem conservare; generatim dicitur illum etiam teneri saltem aliquoties in vita illum assensum reno­ vare; difficile autem dictu est quandonam ad hoc teneatur; hoc autem pressius definiri nequit neque debet, cum certe huic obli­ gationi satisfaciat per actus fidei internos et externos de quibus in sequentibus sermo erit. Stricta obligatio eliciendi actum fidei in articulo mortis (quamvis sit summe optandus) etiam difficile probatur. 112 FIDES INTERNA n. 134 Cuilibet veritati: h. e. debet assentire toti revelationi seu om­ nibus veritatibus revelatis, etiam iis quas explicite non cognoscit ; insuper debet assentire singulis veritatibus quas cum certitudine scit esse a Deo revelatas. Cum certitudine scit: hoc valet etiam pro revelationibus pri­ vatis : qui cum certitudine scit aliquam revelationem privatam fuisse a Deo factam, tenetur illi credere; talis autem certitudo habetur pro revelatione publica in eo quod Ecclesia illas veri­ tates credendas proponit : Ecclesia enim est custos infallibilis Revelationis ; unde de illis in specie valet principium enuntiatum. NOTA. Negatio revelationis privatae (etiam culpabilis) non vocatur haeresis. Probatur. Ex doctrina Ecclesiae: Cone. Trid. vocat Baptismum Sacramentum fidei, sine qua nulli unquam contigit iustificatio (DB 799). Cone. Vat. : Quoniam vero « sine fide impossibile est placere Deo » et ad filiorum eius consortium pervenire, ideo nemini un­ quam sine illa contigit iustificatio, nec ullus, nisi in ea « perse­ veraverit usque in finem » vitam aeternam assequetur. Ut autem officio veram fidem amplectendi in eaque constanter perseverandi satisfacere possemus, Deus per filium suum unigenitum Eccle­ siam constituit, suaeque institutionis manifestis notis instruxit, ut ea tanquam custos et magistra verbi revelati ab omnibus pos­ sit cognosci (DB 1793). Ex S. Scriptura: Mc. 16, 16: Qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit; qui vero non crediderit, condemnabitur. Hcbr. 11,6: Sine fide autem impossibile est placere Deo. Ex ratione: Qui certo scit Deum aliquid revelasse, etiam personae cuidam privatae, saltem non potest negare huius ve­ ritatem neque de ea dubitare; secus implicite negat vel dubi­ tat Deum nec falli nec fallere posse, quod est maxima iniuria Dei. Pro revelatione publica Deus dedit Ecclesiam fundamentum obiectivum certitudinis absolutae; unde pro illis veritatibus quas Ecclesia proponit, nemo potest non habere illam certitudinem absolutam (nisi ex ignorantia). 113 η. 135-136 FIDES Gravitas transgressionis. Qui vel unam veritatem certe reve­ latam negat vel etiam in dubium revocat, committit peccatum mortale incredulitatis vel haeresis. 135. — SCHOLION I. De revelationibus privatis. Sunt revelationes de quibus ecclesiastica auctoritas (S. Sedes) nullum iudicium tulit; sunt aliae quas Ecclesia approbavit. Illa approbatio est vel negativa (declaratio in iis nihil contineri con­ tra fidem et mores: quod fit e. g. in causis beatificationis et canonizationis) vel positiva (declaratio illam revelationem revera esse a Deo: e. g. S. Margaritae M. Alacoque). Revelatio privata positive a S. Sede approbata, ab omnibus admitti debet ex oboedientia erga Ecclesiam; cum autem tales revelationes non sint obiectum infallibilitatis, non praebent ta­ lem certitudinem ut eius negatio sit contra fidem seu haeresis. Revelatio privata a S. Sede non vel nonnisi negative approbata admitti et credi debet solum ab iis qui habent certitudinem de divina eius origine. 136. — SCHOLION II. De dubio contra fidem. Cum fides catholica sit certissima, nemini (obiective) unquam potest esse causa sufficiens de ea dubitandi (DB 1794). Catholicus qui in dubium revocat aliquam sententiam quam certe scit ab Ecclesia propositam ut revelatam, est haereticus, quia saltem implicite negat vel infallibilitatem Dei vel infallibilitatem Ecclesiae. Catholicus qui veritatem revelatam non quidem positive in du­ bium revocat, sed potius anceps haeret, tenetur per actum fidei hanc veritatem amplecti ; quodsi remisse se habet, venialiter vel mortaliter peccat, prout minus vel magis se ponit in periculum fidei amittendae. Notandum tamen, in talibus saepesaepius non agi de vero dubio contra fidem, sed potius de quadam idea tran­ sitoria, quae ad maximum est tentatio contra fidem ; etiam si tales ideae pertinaciter manent, non sunt peccatum, dummodo voluntas eas non approbet. Acatholicus, qui dubitat de propria fide, tenetur quamprimum serio investigare veram religionem eamque amplecti. 114 FIDES INTERNA n. 137-139 137. — COROLLARIUM. De tentatione Dei. Tentatio Dei habetur duplex: una ex praesumptione, de qua infra, n. 165; alia ex dubio contra fidem. Cum haec generatim connectatur orationi, de hac tractavimus supra, n. 40. 138. — SCHOLION III. De haeresi. Haeresis est negatio voluntaria seu pertinax unius vel plurium veritatum fidei catholicae. NOTA. Hic agitur de haeresi in sensu morali; quoad haereticum in sensu canonico cf. Canonistas. Est negatio voluntaria seu pertinax: h. e. requiritur ut quis, sciens illam veritatem esse revelatam, voluntarie eam neget vel dicat eam non esse certam (cf. n. 136); non autem requiritur ad pertinaciam, ut per longius tempus neget. Ubi deest haec perti­ nacia, sive quis nesciat hanc veritatem ab Ecclesia ut revelatam proponi, sive bona fide ignoret auctoritatem Ecclesiae in hac re, negatio vocatur haeresis materialis. Unius vel plurium veritatum : si omnes veritates denegat totamque religionem christianam reiicit, vocatur apostata. Fidei catholicae: h. e. quae ab Ecclesia Catholica uti revelata proponuntur credenda. Unde non est haereticus qui negat veri­ tatem quam erronee putat ab Ecclesia credendam propositam : committit tamen peccatum mortale haeresis, quia implicite negat infallibilitatem Ecclesiae. Neque est haereticus qui negat doctri­ nam communem vel conclusionem theologicam, nam illae ab Ecclesia non uti revelatae proponuntur: potest tamen commit­ tere peccatum imprudentiae, in quantum doctrinam in Ecclesia generatim admissam relinquit. Peccatum haeresis est mortale ex toto genere suo. 139. — COROLLARIUM. Utrum peccet contra fidem, qui non reiicit propositionem ab Ecclesia proscriptam. Qui non reiicit propositionem ab Ecclesia damnatam ut haere­ ticam, est haereticus. Qui non reiicit propositionem quam Ecclesia damnat, sed non ut haereticam, non est haereticus, sed peccat contra oboedien- 115 ■a η. 140-142 FIDES tiam Ecclesiae debitam. Quare omnes Christiani tenentur talibus propositionibus etiam interne assentire, donec contrarium certe probetur. 140. — SCHOLION IV. De apostasia. Apostasia est reiectio totius religionis Christianae ab illo qui in Ecclesia Catholica fuit baptizatus vel ad eam ex haeresi con­ versus ; ad apostasiam non requiritur transitus ad aliam sectam, sed sufficit reiectio religionis catholicae. Unde apostata stricte loquendo non est qui in aliqua secta baptizatus religionem christianam (acatholicam) reiicit : nam veram fidem non reiicit. Attamen et ipse graviter peccat contra fidem, si ita implicite saltem reiiciat infallibilitatem et credenditatcm Dei. Apostasia est peccatum ex toto genere suo mortale. 141. — SCHOLION V. Possuntne infideles ad fidem compelli? Mediis moralibus utique, h. e. vi persuasionis, non tantum pos­ sunt sed debent ad fidem amplectendam compelli, iuxta verbum Christi : Compellite intrare (Lc. 14, 23) et S. Pauli : Praedica ver­ bum opportune, importune (2 Tim. 4,2). Vi autem physica vel etiam vi morali quae non est persuasio­ nis, compelli non debent ad fidem amplectendam, etsi a legitimis superioribus (e. g. superiore domus in qua degunt, vel etiam a principe) obligari possint ad instructionem in fidem audiendam. Imo possunt compelli ne fidei praedicationem vel exercitium sive blasphemiis sive praedicationibus sive persecutionibus aliisve mediis impediant: nam Ecclesia a Christo habet ius ubique prae­ dicandi et exercendi suum cultum. Quid quoad pueros infidelium cf. vol. Ill, η. 76, 77, 87-89. 142. — PRINCIPIUM II. Omnis homo tenetur de veritatibus fidei sibi sufficientem cognitionem acquirere iuxta gradum suae educationis et officium. Explicatur. Sufficientem.· minimum requisitum in iis qui am­ plioris cognitionis non sunt capaces, est ut sciant Deum exsistere 116 FIDES INTERNA n. 142 cumque unicuique retribuere iuxta opera eius : haec cognitio di­ citur necessaria necessitate medii, quia sine illa nulla fides, et proinde nulla salus est possibilis. Haec autem solum in casu extremae necessitatis sufficit, quando nempe impossibile est am­ pliorem cognitionem acquirere sive propter tarditatem mentis sive propter defectum temporis et periculum mortis. Secus re­ quiritur etiam cognitio saltem summaria Ssmae Trinitatis et operis Redemptionis. Etiam haec autem solum sufficit quando amplior cognitio non est possibilis. Pro susceptione Sacramen­ torum insuper requiritur cognitio naturae Sacramenti recipiendi. Generatim autem requiritur ab omnibus (exceptis illis qui habent intellectum nimis tardiorem) cognitio saltem summaria omnium veritatum quas Ecclesia in suo magisterio ordinario et extraor­ dinario proponit : veritates contentae in symbolo apostolico, Im­ maculatam Conceptionem, Praesentiam realem in Ssma Eucha­ ristia, infallibilitatem Ecclesiae et Summi Pontificis, Assumptio B. Μ. V. in coelum, etc. Dum autem summaria cognitio veritatum harum sufficit pro illis qui profundioris cognitionis non sunt ca­ paces, profundior tamen cognitio requiritur in illo qui illius est capax, et quidem eo profundior quo maioris est capax. Imprimis unusquisque curare tenetur ut educatio sua religiosa sit proportionata educationi suae intellectuali (scholae primariae, mediae, universitatis). Qualis cognitio requiratur ut quis possit Baptismum recipere cf. vol. Ill, η. 62, 80-84 ; qualis ut possit admitti ad Sacramentum Paenitentiae, ib. n. 186. Officium: si quis habet officium alios in fide instruendi, evi­ denter requiritur in eo profundior cognitio veritatum fidei. Ita sacerdos, magister scholae (praesertim si debet docere religio­ nem), catechista, patrinus, parentes, etc. In ipsis requiritur talis cognitio ut possint officio suo educatoris rite fungi; parentes tan­ tam saltem habeant cognitionem quanta pro educatione quoti­ diana est necessaria, relicta ulteriore instructione prolis magi­ stris vel sacerdotibus. Gravitas transgressionis. Qui cognitionem summariam veri­ tatum pro posse non acquirit, committit peccatum mortale vel 117 η. 143-145 FIDES veniale pro gravitate negligentiae ; qui profundiorem cognitio­ nem iuxta suum statum non acquirit, committit peccatum mor­ tale vel veniale iuxta gravitatem negligentiae. 143. — PRINCIPIUM III. Omnis Christianus tenetur ex fide vivere. Explicatur. Ex fide vivere: h. e. debet in omnibus rebus iudicare iuxta principia fidei, iuxta veritates revelatas, ita ut fides non sit tantum aliquid accidentale in vita cius, sed totus eius modus vivendi repleatur actibus implicitis fidei. 144. — COROLLARIUM. De mediis proficiendi in fide. Cum fides sit donum infusum intime cum gratia sanctificante connexum augmentum gratiae item significat augmentum fidei. Requiritur autem etiam augmentum spiritus fidei, seu influxus fidei in vitam nostram: ille augetur praesertim: 1) ferventi et frequenti oratione, sicut Apostoli oraverunt: Adauge nobis fidem (Lc. 17,5); 2) lectione S. Scripturae in qua nobis tum veritates credendae tum commercium Dei cum hominibus exponitur; 3) lectione aliorum librorum de fide tractantium, praesertim si non tantum theoretice de ea disserunt, sed etiam vitae practicae eam applicant; 4) pia auditione sermonum et instructionum in quibus non tantum rudimenta fidei exponenda sunt, sed etiam eius usus quotidianus ; 5) exercitio fidei in vita quotidiana practica, cogitando, iudicando, loquendo et operando semper secun­ dum principia fidei, non secundum prudentiam huius saeculi ; 6) propagatione fidei apud alios (cf. n. 150). § 4. FIDES EXTERNA SEU PROFESSIO FIDEI 145. — PRINCIPIA I. Omnis fidelis tenetur generatim etiam externe fidem suam manifestare, vivendo ut bonus catholicus. Explicatur. Generatim: h. e. in ordinariis circumstantiis vitae; possunt tamen esse circumstantiae in quibus, uti infra, n. 147, dicemus, licet fidem suam dissimulare, ita ut ad extra non appareat. 118 FIDES EXTERNA SEU PROFESSIO FIDEI n. 146 Probatur. Ex S. Scriptura: Rom. 10, 9: Si confitearis in ore tuo Dominum lesum, et in corde tuo credideris, salvus eris; corde enim creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem. Mt. 10,32: Omnis ergo qui confitebitur me coram hominibus, confitebor et ego eum coram Patre meo qui in coelis est. Qui autem negaverit me coram hominibus, negabo et ego eum coram Patre meo qui in coelis est. Ex ratione: Christus fundavit Ecclesiam visibilem ad quam omnes homines de iure pertinere debent. Qui ergo hanc obliga­ tionem cognovit, tenetur Ecclesiae visibili aggregari, et hoc sup­ ponit illam saltem professionem fidei quae consistit in vita boni catholici. Fides sine operibus mortua est, uti dicit S. lacobus (lac. 2, 20 et 26) ; ergo fidelis tenetur ita vivere ut fides ex operibus appareat. Gravitas transgressionis. Qui non vivit, saltem in essentiali­ bus, ut bonus catholicus, vivit in statu peccati mortalis. Pecca­ tum autem distinctum ab illo negligentiae diversorum officiorum non habetur. 146. — II. Omnis fidelis tenetur fidem suam externe explicite confiteri, quoties honor Dei vel praeceptum Ecclesiae hoc exigit. Explicatur. Honor Dei: honor Dei involvitur e. g. quoties fit publica statistica circa adhaesionem diversis religionibus vel quo­ ties non-confessio aequiparanda est negationi ; quoties ab aucto­ ritate publica vel etiam a privatis quis compellitur in odium fidei ad aliquid faciendum (e. g. ad manducandas carnes die abstinen­ tiae — nisi possit proclamare Ecclesiam in talibus circumstantiis non urgere legem suam). Cf. n. 147. Praeceptum Ecclesiae: professionem fidei emittere debent: Baptizandi (infantes per patrinum), haeretici vel schismatici ad Ecclesiam redeuntes, qui participant Concilio vel Synodo, pro­ moti ad Cardinalatum, episcopatum etc., Vicarius capitularis, promoti ad canonicatum vel dignitatem in capitulo, consultores dioecesani, Vicarius Generalis, Parochus, beneficiarius curatus, Seminarii rector et professores tum Philosophiae tum Theologiae, 119 η. 147 FIDES tum luris Canonici, promovendi ad subdiaconatum, librorum censores in curia episcopali, prima vice recipientes facultatem audiendi confessiones vel concionandi, Rector et professores Universitatis vel Facultatis canonice erectae, qui post examen academicis gradibus donantur, Superior religiosus in religione clericali (cf. canones respectivos). Probatur. C. 1325 : Fideles Christi fidem aperte profiteri tenen­ tur quoties eorum silentium, tergiversatio aut ratio agendi secum ferrent implicitam fidei negationem, contemptum religionis, iniuriam Dei vel scandalum proximi. Gravitas transgressionis. Qui fidem non confitetur quando honor Dei id exigit, committit peccatum mortale ; qui fidem non confitetur quando Ecclesia id praecipit, committit peccatum mor­ tale inoboedientiae erga Ecclesiam, uti patet ex eo quod Eccle­ sia privat officio eos qui professionem fidei praescriptam non emittunt. 147. — III. Nulli unquam fideli licet suam fidem etiam mere externe sive verbis sive actibus negare; licet tamen aliquando, ex ratione proportionate gravi, fidem suam occultare seu dissi­ mulare, nunquam vero aliam fidem simulare. Explicatur. Nulli unquam: neque ad vitandam mortem. Fidem suam: vel etiam unicum articulum fidei. Sive verbis sive actibus: si scii, ille actus generatim interpre­ tatur uti negatio fidei (cf. n. 148). Negare: Certe quidquid solet considerari negatio, ut negatio habendum est: ita si quis a publica auctoritate (etiam illegi­ tima) sive ad publicas statisticas similemve finem, sive etiam intentione persecutionis interrogatur de sua fide, non tantum ad non-negandam, sed ad eam confitendam teneri videtur (cf. n. 146). Non tamen tenetur obtemperare et se sistere, si auctoritates pu­ blicae legem ferunt qua omnes christiani debent se sistere ; etiam si non-obtemperare uti negatio fidei consideraretur, non tenetur, cum haec lex sit iniqua et ut non-exsistens sit habenda: nonobtemperando enim nihil facit nihilque faciendum omittit, quod negationem includat. 120 FIDES EXTERNA SEU PROFESSIO FIDEI n. 147 Si vero non a publica auctoritate, sed in privato commercio interrogatur, fidem negare non potest, eam autem aperte confi­ tendi stricta obligatio adesse non videtur, sed eam dissimulare poterit ex ratione proportionata. Silentium generatim potius considerabitur tanquam confessio fidei; attamen in certis cir­ cumstantiis merito habebitur uti negatio, e. g. si interrogatus silet dum alius pro eo respondet negando; vel si pluribus simul interrogatis quidam negant, alii tacere non possunt. Qui alios contra fidem loquentes vel catholicam religionem irridentes aut calumniantes audit, per se contradicere eosque monere tenetur, ne eis consentire videatur; si tamen timendum est ne irrisores vel calumniatores meliorem partem obtineant, aut peiores calumniae aut sibi gravia incommoda inde oriantur, ta­ cendo non peccat. Sacerdos autem vix tacere poterit, praesertim inter catholicos: facilius enim posset esse scandalum, dum faci­ lius etiam posset sperari fructus. Ex ratione proportionate gravi: talis posset esse, praesertim ad breve tempus, ratio studii faciendi, gravis damni vel incom­ modi vitandi. Semper autem supponitur remotum esse periculum perversionis et scandalum. Uti patet, requiritur etiam ut illo tempore non urgeat obligatio explicite fidem confitendi (n. 146). Dissimulare : h. e. ita agere ut alii scire non possint fidem eius : hoc potest fieri eo quod interrogatus modo evasivo respondet, vel eo quod actus ponit qui solent a non-catholicis poni, sed non tanquam signa distinctiva alicuius religionis vel sectae (e. g. signa portat alicuius associationis cuius membra generatim, sed non necessario, non sunt catholici ; si vero necessario sunt non-catholici, ea signa portare non licet), vel eo quod praecepta positiva Ecclesiae non servat (e. g. ieiunii, abstinentiae, Missae audien­ dae, etc.). Simulare: h. e. aliquid dicere vel facere ex quo alii merito con­ cludant eum ad talem religionem vel sectam pertinere, e. g. or­ dinarie templa acatholicorum frequentare, coenam protestanticam sumere, coram idolo genuflecti etiam cum intentione vene­ randi solum Deum verum omnipraesentem, vestes vel signa por­ tare quae sunt alicuius religionis vel sectae distinctiva. 121 η. 148 FIDES NOTA. 1. Si ille actus non est religiosus (e. g. talem vestem induere) et non fit cum intentione simulandi adhaesionem illi fidei, est dissimu­ latio potius quam simulatio. 2. Recte notat Prümmer (I, 507): Generatim multo melius est fidem candide profiteri, quia damna ex professione orientia non solent esse tanta quanta apparent prima fronte considerata. E contra, ex ge­ nuina professione fidei solent maxima bona produci tum pro ipso profitente tum pro aliis eius exemplum admirantibus. Probatur. Negare: Mt. 10,33: Qui autem negaverit me coram hominibus, negabo et ego eum coram Patre meo qui in coelis est. Innocentius XI damnavit: Si a potestate publica quis interro­ getur, fidem ingenuo confiteri ut Deo et fidei gloriosum consulo : tacere ut peccaminosum per se non damno (DB 1168). Fidem etiam mere externe negare, est gravis iniuria veracitati Dei illata. Dissimulare: ubi non urget obligatio aperte confitendi fidem, potest occultari, dummodo non negetur: hoc enim semper est prohibitum. Requiritur autem ratio proportionate gravis, quia dissimulatio semper inducit alios in errorem, saltem negative, eo quod veritatem non cognoscant: quod non licet nisi ex ratione proportionata (cf. n. 379). Simulare: etiam mera externa acceptatio fidei seu cultus falsi, est gravis iniuria Dei. Gravitas transgressionis. Qui fidem suam negat vel aliam fi­ dem simulat, committit gravissimum peccatum mortale. Qui fi­ dem suam dissimulat sine ratione, committit peccatum mortale ; sine ratione sufficienti, committit peccatum mortale vel veniale prout defectus est maior vel minor. 148. — COROLLARIUM PRACTICUM. 1. Negatio fidei habetur a) verbis: qui negat se esse catholicum vel affirmat se esse aliquid cum fide catholica incompossibile (secta haeretica, etc.) ; non vero qui negat se esse sacerdotem vel religiosum ; b) Jactis: qui sacrificat idolo, coram idolo genuflectit, coenam protestanticam sumit, infidelium sacra ordinarie frequentat (cf. n. 147: simulare); 122 FIDES EXTERNA SEU PROFESSIO FIDEI n. 149-150 NOTA. Ad quaestionem utrum catholici possint genufleclere coram Hostia consecrata ab haeretico vel schismatico, respondit Pius VI (18 Maii 1793, ad 11): genuflectendum est (est enim Corpus Christi verum), sed vitare debent occasiones occurrendi schismaticos Ssmum deferentes. Idem dicendum de imaginibus vel Ssmo in ecclesiis haereticorum vel schismaticorum: possunt et debent venerari, sed curandum est ne in precibus cum schismaticis Christiani associentur. c) signis: cf. n. 147: dissimulare, simulare; d) silentio: cf. n. 147: negare. 2. Si quis haereticus vel paganus vellet ad fidem catholicam converti, sed hoc publice non potest sine gravi incommodo, pos­ set clam, e. g. coram duobus testibus in Ecclesia recipi et deinde fidem suam dissimulare, non vero antiquam fidem simulare; et proinde non amplius posset e. g. coenam protestanticam recipere, munus ministri cultus acatholici exercere, etc. 149. — IV. Omnis fidelis tenetur pro parte sua cooperari in propaganda fide. Explicatur. Pro parte sua: hoc onus imprimis pro toto orbe incumbit S. Sedi et Episcopis, utpote praepositis iure divino Ecclesiae. In proprio territorio deinde incumbit Episcopis et parochis ; deinde etiam aliis sacerdotibus et religiosis. Illi quos elegit Deus ad fidem propagandam opera sua et qui huic voca­ tioni consenserunt, tenentur speciali modo ; sed et omnibus Chri­ stianis hoc onus incumbit pro posse suo: exemplo vitae Chri­ stianae, orationibus et eleemosynis. In propaganda fide: h. e. in consolidanda, ut magis ac magis ex fide vivant christiani, et in propaganda fide apud non-catholicos. 150. — SCHOLION. De fuga in persecutione. Qui fugit, non negat, imo implicite confitetur suam fidem : quapropter fuga in se considerata, est licita. Per accidens autem potest esse illicita, si scii, alicuius prae­ sentia ad salutem fidelium est necessaria (uti pastoris anima­ rum); si eius praesentia non est necessaria, sed utilis, potest 123 9 - Hermes Thcol, Mor, - n η. 150 FIDES manere vel fugere (e. g. sacerdos qui non habet curam anima­ rum); si vero eius conservatio bono publico est necessaria, vel si cui imminet periculum proximum negandi fidem, non solum potest, sed debet fugere. Similiter si eius praesentia nullum bo­ num afferre potest proximo, sed e contra solum malum augere, debet fugere (ex caritate). APPLICATIO Fides me facit Deo similem: nam Fide cognosco Deum sicuti est. Fides est illuminatio totius vitae meae: quid sciunt alii de magnis problematibus vitae humanae? et pro me vix sunt mysteriosa! Omnes illae quaestiones deprimunt illos qui sine Fide sunt, mihi autem omnia sunt pulcherrima et luminosa. Omnia in vita mea accipiunt sensum, et ipse dolor et labor vix adhuc est dolor et labor! convertuntur in fontem gaudii! O quam gratus esse debeo Deo pro hoc dono Fidei ! Sed non solum me elegit Deus ut Fidem habeam, sed et ut illam apud fratres meos propagare adiuvem. Fides ex auditu: utinam etiam in omnem terram exeat sonus meus. Felicitatem Fidei dedit mihi Deus; volo totis viribus eam fratribus meis communicare. Non sibi soli vivere, sed aliis proficere, en obli­ gatio mea ex Fide quam recepi. Sed quomodo potero aliis lucem praebere Fidei, si in me non est pharus illuminans totam vitam meam?... 124 CAPUT IV SPES § 1. NOTIONES 151. — Sicut pro fide, ita etiam hic distinguendum est inter habitum seu virtutem spei, spem habitualem et spem actualem seu actum spei. 1. Virtus seu habitus spei est facultas infusa, qua homo fit capax supernaturaliter sperandi, h. e. tum anhelandi visionem et unionem cum Deo, tum confidendi in auxilio divino. De hoc habitu repetenda essent quae supra, n. 129, de habitu fidei sunt dicta. 2. Spes habitualis: est ille status animi ex actu spei olim emisso et nunquam retractato procedens. Illa spes habitualis tum in eo qui possidet habitum spei tum in eo qui eum non possidet est possibilis, et oritur ex actu spei, praesertim ex actu repetito. Nullum autem valorem supernaturalem habet nisi ex virtute infusa spei. Etiam illa spes potest esse languida vel vivida prout minorem vel maiorem influxum habet in vitam christiani et saepius ad actus spei provocat. 3. Actus spei est ille actus quo quis hic et nunc in spem ad Deum se erigit. Possunt esse actus diversi, uti apparebit ex his quae infra, n. 157 ss. dicemus. Ille actus etiam potest esse naturalis vel supernaturalis prout 125 π 152-153 SPES ex virtute seu habitu infuso spei procedit vel non : in homine hoc habitu carente nunquam est supernaturalis, quia ad actus supernaturales nondum est capax; in homine hoc habitu (simul cum caritate) ornato, semper est supernaturalis. Illi actus ponuntur etiam implicite e. g. in oratione petitionis. 152. — SCHOLION I. De relatione spei et timoris. Spes nostra est intima certitudo, absque ulla haesitatione; et tamen debet esse timori coniuncta, h. e. timori ex parte nostra. In quantum spes considerat Deum, nulla potest esse haesitatio, nulla pusillanimitas, sed firma certitudo Deum semper esse pa­ ratum nobis dare quaecumque nobis sunt necessaria, imo et abundantiora nobis dare. In quantum autem spes nosmetipsos considerat, debet conscia manere nostrae pravitatis et debilita­ tis, possibilitatis proinde deficiendi a cooperatione cum gratia; ita tamen semper, ut, non obstante nostra pravitate et debilitate, confidamus in clementia divina quae nos non deseret. 153. — SCHOLION II. De honestate spei. Spem, quatenus anhelat visionem Dei et unionem cum Eo, vel quatenus confidit in auxilio divino, esse virtutem et actionem bonam, nemo est qui possit negare. Sed sunt AA. acatholici qui post Lutherum et Calvinum asse­ ruerunt spem tanquam motivum agendi, h. e. observationem obligationum eo quod inde speramus recipere a Deo retributio­ nem, esse malam. Nemo catholicorum unquam negabit caritatem tanquam mo­ tivum spem longe superare perfectione; sed eo quod caritas perfectior est, spes nondum est mala! De cetero, etsi melius sit ofiicia implere quia officia sunt, non tamen vile est officia implere propter praemium, etiamsi praemium esset vilioris generis: nam ad hoc praemium a legislatore datur, ut homines ad finem suum alliciat. Hic vero, in vita Christiana, praemium non est quodlibet, sed est visio Dei, unio cum Deo, caritas Dei! Quid vilis potest inesse, si quis officia sua implet intuitu obtinendae unionis cum Deo? 126 k--— DE HABITU SPEI η. 154-156 § 2. DE HABITU SPEI 154. — PRINCIPIA I. Omnis adultus habitu spei carens, tene­ tur se ad eum recipiendum praeparare. Explicatur. Omnis adultus: sive nunquam illum possesserit, sive illum per peccatum contra spem perdiderit. Tenetur: ex iure divino. Se praeparare: hoc fit eo quod, gratia actuali adiutus, actus spei elicit : illa praeparatio autem nunquam potest esse positiva, ita ut per illam habitum spei mereri valeat. — Evidenter requi­ ritur etiam contritio de omnibus peccatis saltem mortalibus, eo quod virtus spei nonnisi in justificatione infundatur, haec vero non detur sine contritione de omnibus peccatis mortalibus. Probatur. Spes est praeparatio requisita ad iustificationem ; qui ergo recusat se ad spem praeparare, implicite recusat se ad iustificationem praeparare; Deus vero nemini concedit iustifica­ tionem et gratias infusas, qui non se debite ad eas praeparaverit. 155. — II. Qui donum spei recepit, tenetur illud caute custo­ dire nullique periculo exponere. Explicatur. Custodire: virtus spei perditur per peccatum contra spem. Nullique periculo: praecipua pericula sunt: nimia adhaesio rebus mundanis, et vita peccaminosa. Nam nimia adhaesio rebus mundanis alienat vitam Christianorum a bonis spiritualibus, et impedit anhelationem rerum divinarum; vita peccaminosa post aliquod tempus potest generare desperationem sive quoad re­ missionem peccatorum sive quoad possibilitatem sese corrigendi. 156. — III. Qui donum spei recepit, tenetur eius incrementum procurare. Explicatur. Incrementum: habitus spei probabilius crescit simul cum gratia ex omni opere bono et ex receptione Sacramen­ torum, sed praesertim ex repetitis actibus, ita ut spes repleat totam vitam christiani. 127 η. 157-160 SPES § 3. DE SPE HABITUALI ET ACTUALI 157. — PRINCIPIUM I. Omnis homo tenetur a Deo desiderare visionem et unionem beatificam. Probatur. Visio et unio beatifica est finis hominis ultimus, et quidem obligatorius (vol. I, n. 12). Ergo illam desiderare simi­ liter est obligatio. 158. — SCHOLION I. Utrum peccet contra spem qui desiderat semper vivere hic in terra. Generatim hoc desiderium non est omnino sincerum ; si quis autem sincere hoc desideraret, peccaret contra spem, in quantum spes includit anhelationem visionis et unionis cum Deo. Tale peccatum esset mortale. 159. — SCHOLION II. Utrum peccet contra spem qui ex tae­ dio vitae optat mortem. Videtur esse defectus spei in quantum spes dicit confidentiam in auxilio divino. Si tamen hoc desiderium mortis habetur simul cum debita patientia et subiectione Divinae Providentiae, non videtur esse peccatum ; si vero ei coniungatur defectus sublectio­ nis Divinae Providentiae, videtur esse peccatum veniale; si ei coniungitur rebellio contra Providentiam, potest imo esse pecca­ tum mortale. Uti patet, optare mortem non ex taedio vitae, sed ex vero et sincero desiderio unionis cum Deo, non est peccatum, sed actus virtutis. 160. — PRINCIPIUM 11. Omnis homo tenetur semper in Deum confidere ad obtinendas gratias necessarias pro fine ultimo at­ tingendo. Explicatur. Semper: h. e. quoties scit proprias vires non suf­ ficere. In Deum confidere: h. e. habere illam fiduciam Deum velle ei 128 DE SPE HABITUALI ET ACTUALI η. 161-162 dare omnia necessaria et etiam de facto ea esse daturum, si sal­ tem ipse homo ex parte sua non ponit obstacula. Gratias necessarias: imprimis gratiam justificationis si eam nondum habet, et omnes gratias actuales ad eam conservandam et augendam. Pro fine ultimo : tum pro fine ultimo post mortem, tum pro fine ultimo in terris (vol. I, n. 9 et 11). 161. — PRINCIPIUM III. Omnis homo debet confidere in Di­ vinam Providentiam tum pro bono suo spirituali, tum pro bono suo temporali. Explicatur. Confidere: h. e. intimam habere certitudinem se a Divina Providentia recepturum necessaria, imo et plus quam necessaria; insuper debet habere intimam certitudinem Provi­ dentiam Divinam super ipsum vigilare eiusque vitam ad maius eius bonum dirigere. Bono suo spirituali: h. e. Divina Providentia non tantum dat ei gratias supernaturales, sed etiam circumstantias vitae dirigit in maius bonum spirituale singulorum hominum. Bono suo temporali: hic requiruntur (et generatim maxime desunt) notiones rectae circa bonum temporale ; nec exspectanda sunt miracula ut Deus bono temporali singulorum provideat (etsi Deus non raro talia miracula operatur pro iis qui magna fiducia in ipsum confidunt), cum bonum temporale sit semper bono spi­ rituali subordinandum, et malum temporale semper possit in bonum spirituale adhiberi. Praesertim autem considerandum est, multa sic dicta mala temporalia subiective tantum esse mala propter nostrum defectum rectae intelligentiae, multa vero alia provenire ex nostris defectibus, charactere, imo et mala voluntate. 162. — PRINCIPIUM IV. Omnis homo tenetur ex spe vivere. Explicatur. Ex spe vivere: h. e. debet in omnibus ita se tra­ dere Divinae Providentiae, sicut filius confidit in patre suo; debet magis ac magis crescere in illa fiducia, ita ut totam vitam suam tradat in manum Patris, omnesque vitae circumstantias acceptet ut dispositiones Divinae Providentiae. 129 η. 163-164 SPES 163. — SCHOLION I. De desperatione. Desperatio est actus vel status animi in quo quis putat se a Deo non fore accepturum vel beatitudinem sive media necessaria ad illam obtinendam, vel necessaria ad honeste vivendum. Desperatio ergo imprimis est actus intellectus, iudicium. Ma­ litia autem eius consistit in eo quod voluntas huic iudicio haeret, quamvis Revelatio abundanter manifestaverit infinitam Miseri­ cordiam Divinam, paratam omnes homines adiuvare. Ab hoc distinguenda est illa pusillanimitas qua aliquando etiam homines pii torquentur propter incertitudinem salutis et timo­ rem ne Deus permittat eos ex fragilitate labi in peccatum mor­ tale in eoque mori. Hic certe est defectus spei, sed non est de­ speratio; plerumque imo non erit nisi tentatio contra spem vel scrupulositas, nullumque constituet peccatum. Quodsi in illo ti­ more exaggerato haeret, poterit esse peccatum veniale, raro au­ tem peccatum mortale. Similiter si quis ex pravo habitu peccare solet, et dicit se de­ sperare de possibilitate sese corrigendi, generatim non agitur de vera desperatione, sed potius de pusillanimitate : non tam de au­ xilio gratiae, sed potius de propria cooperatione desperat : quare hoc non est peccatum desperationis, sed tales sunt ad maiorem confidentiam in gratiam exhortandi et ad bonam voluntatem in cooperando ; interim eis exponatur doctrina de habitu retractato seu de habitu non-voluntario, qui in quantum ei obstat bona vo­ luntas, potest minuere imputabilitatem actus (vol. I, n. 53). Vera autem desperatio est peccatum mortale ex toto genere suo, h. e. semper est peccatum mortale, si saltem sufficiens est intellectus et libertas. Causae desperationis sunt praesertim defectus vitae fidei (n. 143-144) et vita peccaminosa. Remedium est meditatio myste­ riorum fidei et parabolarum, Dei misericordiam infinitam mani­ festantium. 164. — SCHOLION II. De praesumptione. Praesumptio est exaggeratio spei in quantum confidit a Deo recipere quod legitime ab eo exspectare non potest. Unde, sicut 130 DE SPE HABITUALI ET ACTUALI η. 164 diversa sunt obiecta spei, ita etiam diversi sunt actus prae­ sumptionis : 1. praesumptio qua quis confidit obtinere beatitudinem pro­ priis viribus sine adiutorio gratiae: haec includit haeresim pelagianam vel semi-pelagianam ; 2. praesumptio qua quis confidit obtinere beatitudinem sine propria cooperatione : haec includit haeresim lutheranam vel quietisticam ; 3. praesumptio qua quis confidit obtinere adiutorium Dei ad malum perpetrandum (e. g. ad vindictam) : haec includit blasphemiam contra sanctitatem Dei; 4. praesumptio qua quis peccat vel in statu peccati manet eo quod Deus est misericors: haec est simplex praesumptio; in quodam gradu iam invenitur in illo qui in peccato mortali vivens conversionem suam (saltem per contritionem perfectam) procra­ stinat; similiter in eo qui levi animo peccata (etiam venialia) committit eo quod tam facile per confessionem condonantur; sed praesertim habetur in eo qui ex misericordia Dei sumit motivum ad peccandum; NOTA. Qui autem dum peccat adhuc sperat veniam, sed non ex futura venia ansam sumit ad peccandum, non committit peccatum prae­ sumptionis. 5. praesumptio qua quis a Deo exspectat quae ab eo exspectare non potest e. g. cognitionem rerum absconditarum vel donum praedicationis sine sufficienti praeparatione. NOTA. Qui autem cum debita reverentia et submissione petit a Deo co­ gnitionem necessariam vel manifestationem divini beneplaciti qua indiget et quam aliunde colligere non potest, nullo modo est praesumptuosus. 6. praesumptio qua quis in periculum sive spirituale sive tem­ porale se confert absque motivo proportionate, a Deo exspectans ut ex eo eum liberet, etiam per miraculum. Cavendum autem est ne hic praesumptio dicatur quod de facto est altissima spes! Praesumptio est e. g. quod diabolus Christo proposuit, scii, ut prosiliret ex pinnaculo templi, simpliciter ad videndum utrum Deus adiuvaret illum ; sed altissima erat spes, quando Petrus 131 η. 164 SPES dixit lesu: iube me ad te venire super undas maris. Similiter altissima est spes, si quis in honorem Dei incipit opus necessa­ rium (e. g. institutum caritatis) sine capitali pecunia, solum con­ fidens in Divinam Providentiam. In his, dummodo habeatur de­ bita reverentia et submissio, habetur potius expressio spei. Praesumptio quae includit haeresim vel blasphemiam, est pec­ catum mortale ex toto genere suo; alia peccata praesumptionis sunt peccata mortalia vel venialia iuxta gravitatem materiae. APPLICATIO Spes mea, gaudium meum. Fundamentum spei nostrae sunt omnes actus divinae bonitatis et misericordiae, quibus me inter tot alios elegit ut me crearet, me redimeret, me vocaret ad fidem, sacerdotium, sanctitatem; omnia illa mysteria fidei, mysteria misericordiae ; omnes illae gratiae particulares quibus animam meam replevit. Tota vita mea est fundamentum spei, — et propter hoc causa gaudii et laetitiae. Habitualis laetitia animae, erit expressio spei meae. Quomodo possum recordari fundamenti spei meae, et simul esse tristis? Creatus, redemptus, baptizatus, insertus in Corpus Christi mysti­ cum, filius Dei, frater Christi, praedilectus, omnibus gratiis re­ pletus, omnipotenti Providentia paterna protectus — quomodo possum esse tristis? Dolores corporis et animi possunt ad tem­ pus me affligere, sed semper consolabor in sancta laetitia spei meae. 132 CAPUT V CARITAS § 1. NOTIONES 165. — Voces amor, dilectio, caritas, solent aeque adhiberi ad appetitum voluntatis ad bonum designandum, attamen cum notis particularibus. Amor est terminus magis generalis, qui etiam appetitui sensitivo, imo in animalibus irrationalibus, applicari potest. Dilectio, cum implicet notionem seligendi, solum pro en­ tibus rationalibus adhibetur. Caritas vero quandam nobilitatem dilectionis et amoris implicat, et proinde melius amori Dei convenit. Amor seu caritas distinguitur duplex: amor concupiscentiae ct amor benevolentiae. Amor concupiscentiae est ille quo homo amat obiectum quia est sibi bonum. Ab illo autem distinguendus est ille appetitus quo homo aliquam rem vult habere, sed solum propter propriam utilitatem et delectamentum ; ille appetitus, verus amor, multo minus caritas, vocari nequit, quia de facto homo non aliam rem, sed seipsum quaerit; ille appetitus non est stabilis, sed cadit cum utilitate vel delectabilitate obiecti, et in eo homo nullo modo exit extra propriam personam, quod est proprium amoris. Sed amore concupiscentiae de quo hic loquimur, homo vere amat obiectum in se, etsi motivum huius amoris sit eius bonitas re­ lativa. Ita e. g. mendicus potest amare suum benefactorem eo quod semper ab eo accipit eleemosynam ; talis amor si est verus, non cadit eo quod e. g. benefactor factus est incapax ulterius 133 η. 165 CARITAS dare eleemosynam: non enim seipsum diligit, sed ipsum bene­ factorem vere diligit. Hic amor si est ad Deum, solet vocari caritas imperfecta. Amor benevolentiae: est ille quo homo amat obiectum tan­ quam bonum in se, h. e. amat obiectum quia in se continet per­ fectionem. Illo amore homo gaudet de omni bono seu perfectione quod obiectum iam possidet, eique exoptat bonum seu perfec­ tionem quam nondum habet. Illo amore homo non attendit ad bonum quod inde sibi proflui possit, etsi de facto in homine talis amor non longe duraret si non esset mutuus ! Ille amor etiam vocatur amor amicitiae, quia inter veros amicos invenitur, et sine illo vera amicitia esse non potest. Ille si est ad Deum, etiam vo­ cari solet caritas perfecta. Sicut pro fide et spe, etiam hic distinguendum est inter habi­ tum seu virtutem caritatis, caritatem habitualem et caritatem actualem seu actum caritatis. 1. Virtus seu habitus caritatis est facultas infusa, qua homo fit capax supernaturaliter Deum amare (seu amare sicut oportet). Potest quidem homo sine hac virtute infusa Deum amare, et­ iam ut summum bonum, sed non sicut oportet, non supernatu­ raliter, h. e. ita ut valeat ad finem hominis attingendum. Haec virtus est donum Dei omnino gratuitum, quod in momento iustificationis gratis datur, et quo omnes actus amoris illius hominis sunt supernaturales. Hic habitus perditur quolibet peccato mortali. NOTA. Hic habitus infusus caritatis probabilius reddit hominem capacem non tantum ad supernaturaliter amandum Deum, sed etiam ad supematuraliter amandum proximum: amor Dei et proximi unum sunt. Hic autem de caritate erga proximum non agimus, quia solum de nostris obligationibus erga Deum est sermo. 2. Caritas habitualis est ille status animae amantis ex actu amoris olim emisso et nunquam retractato procedens. Illa caritas habitualis esse potest tum in eo qui virtutem ca­ ritatis possidet tum in eo qui illam virtutem non possidet, sed sine virtute infusa nullum valorem supcrnaturalem habet. Cum autem actum caritatis perfectae a non-iustificato elicitum, ex mi134 DE HABITU CARITATIS η. 166 I sericordia Dei (non ex propria virtute) semper gratia Justificatio­ nis sequatur, ille actus caritatis perfectae hominis non-iustificati, etsi in se sine ullo valore, accedente gratia Justificationis seu virtute infusa caritatis, transformatur in actum valoris aeterni. 3. Actus caritatis est ille actus quo quis hic et nunc amore se Deo iungit. Caritatis autem actus voluntas diversimode operatur: a) Complacentia : qua voluntas gaudet de perfectione Dei eique congratulatur. b) Desiderio: quo voluntas optat Deo perfectionem quam non habet, gloriam scii, externam semper maiorem: unde orat: Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto, sanctificetur nomen tuum, etc. Simul autem tristatur de peccatis tum suis tum aliorum, quia sunt diminutio illius gloriae divinae. c) Desiderio unionis: qua voluntas desiderat semper vivere et uniri cum Deo. d) Amore oboedientiali effectivo: quo voluntas vult effective in propria vita (et in quantum potest in vita aliorum) augere glo­ riam Dei externam per perfectam subiectionem eius voluntati. Unde actum caritatis implicite quis elicit quoties quodlibet opus bonum facit vel legem observat « propter Deum ». § 2. DE HABITU CARITATIS 166. — PRINCIPIA I. Omnis adultus habitu caritatis carens, tenetur se ad eum recipiendum praeparare. Explicatur. Omnis adultus: sive eum nunquam possesserit sive eum per peccatum mortale perdiderit. Tenetur: ex iurc divino tanquam ad medium absolute neces­ sarium ad salutem. Se praeparare : hoc fit per actum contritionis de omnibus pec­ catis, saltem mortalibus, coniunctum (si agitur de baptizato) cum Sacramento Paenitentiae saltem in voto (cf. vol. ITT, n. 135 et 140). 135 η. 167-169 CARITAS Probatur. Caritas et iustificatio saltem ita intime coniunguntur, ut obligatio ad finem supernaturalem iam in hoc mundo (vol. I, n. 12), inducat obligationem possidendi habitum caritatis. 167. — II. Qui donum caritatis recepit, tenetur illud caute custodire nullique periculo exponere. Explicatur. Custodire: virtus caritatis perditur per omne pec­ catum mortale. Nullique periculo: periculum pro virtute caritatis est omne periculum peccati mortalis (cf. vol. I, n. 205), sed etiam vita te­ pida ct peccata venialia deliberata, quia haec viam sternunt ad peccatum mortale. Probatur. Caritas cum iustificatione saltem ita intime colliga­ tur, ut una sine alia exsistere nequeat. A 168. — III. Qui donum caritatis recepit, tenetur eius incremen­ tum procurare usque ad summam caritatem. Explicatur. Incrementum : virtus caritatis crescit per receptio­ nem Sacramentorum et per omnia opera bona, sed praesertim per repetitos actus amoris, imprimis caritatis perfectae. Cum autem probabilius etiam caritas proximi directe ex hac virtute infusa originem trahat, probabilius etiam per actus caritatis proximi magis quam per alia opera bona, hic habitus infusus crescit. Probatur. Sequitur ex obligatione tendendi ad perfectionem christianam (vol. I, n. 12). § 3. DE CARITATE HABITUALI ET ACTUALI 169. — PRINCIPIUM I. Omnis homo tenetur habitualiter Deum amare amore efficaci et appretiative summo sine modo, et ab eius amore nunquam desistere. Explicatur. Habitualiter : hoc supponit illum, quando primum Deum cognovit, actum amoris elicuisse illumvc (etiam implicite) revocatum renovasse. 136 DE CARITATE HABITUALI ET ACTUALI n. 170 Amore efficaci: h. e. non sufficit affective Deum amare, sed ille amor debet hominem movere ad omnia officia sua implenda. Appretiative summo: haec appretiatio debet esse in voluntate, non autem requiritur in affectibus sensitivis. Voluntas debet esse talis, ut velit omnibus renuntiare potius quam Deo ; ad hoc autem non requiritur (imo maxime dissuadendum est, ne voluntas fiat pusillanimis) ut voluntas comparationem instituat inter singulas creaturas et Deum, et inquirat utrum huic in concreto velit re­ nuntiare potius quam Deo. Sufficit ut voluntas in genere velit Deum super omnia. Sine modo: ad exemplum Christi, qui nunquam, neque in amore erga Deum neque in amore erga nos, dixit: sufficit! Probatur. Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et in tota anima tua et in tota mente tua (Mt. 22, 37). Qui amat patrem aut matrem plus quam me, non est me di­ gnus ; et qui amat filium aut filiam super me, non est me dignus (Mt. 10,37). 170. — PRINCIPIUM II. Omnis homo tenetur actum amoris Dei elicere saltem a) quando primum Deum cognovit; b) post­ quam amorem habitualem per peccatum mortale abrupit; c) in articulo mortis. Explicatur. Saltem: utrum aliis temporibus etiam teneatur explicitum actum amoris elicere, difficile est probatu. Actus im­ plicitos utique elicere debet quoties legem aliquam observare seu obligationem aliquam implere debet. Quando primum Deum cognovit: h. e. quando sufficientem usum rationis acquirit, vel quando instruitur de exsistentia Dei. Postquam... abrupit: hic actus continetur in actu contritionis; quodsi Sacramentum Paenitentiae recipere non potest, hic actus debet esse contritionis perfectae (vol. Ill, η. 135 et 140). In articulo mortis: ita saltem videtur esse rationabile: in arti­ culo enim mortis, quando agitur de definitiva acquisitione finis supremi, rationabile videtur ut anima in quantum potest in actu supremi amoris Dei discedat. 137 π. 171-173 CARITAS 171. — SCHOLION I. De zelo gloriae Dei. Cum caritas perfecta sit amor benevolentiae, qui scii, non so­ lum gaudet de perfectione obiecti sui amoris, sed etiam desiderat ei omne bonum dare quod potest, huic caritati perfectae intime connexus est zelus gloriae Dei, h. e. illa cura procurandi ut sive in propria vita sive in vita aliorum et societatis, Deus magis cognoscatur, honoretur, glorificetur ; ut Corpus Christi Mysticum eiusque sancta Ecclesia ubique crescant et floreant splendore operum et virtutum. Cum hic sit zelus gloriae Dei, patet ex obligatione caritatis, etiam fluere obligationem zeli Dei. 172. — SCHOLION II. De odio Dei. Hic non agitur de illo odio Dei, quod implicite continetur in omni peccato mortali, sed de odio explicito, quod est contrarium caritatis. Hoc odio homo vult malum Deo (etsi sciat se inaniter velle), quia Deum considerat ut sibi malum, vel, adhuc peius, quia vellet Deum subire malum. Uti patet, sicut amor Dei est primum et maximum praeceptum, odium Dei est pessimum peccatum. 173. _ SCHOLION III. De acedia. » i ‘ . ζ ‘ Acedia est taedium seu fastidium rerum spiritualium. Sicut caritas gaudet in rebus spiritualibus, ita acedia in cis fastiditur. Generatim oritur ex pigritia, qua homo repugnat a conatibus in vita christiana necessariis; non est mala voluntas, sed defectus bonae voluntatis! Acedia merito inter « vitia capitalia » enumeratur, nam ex ea naturaliter fluit torpor el negligentia in officiis adimplendis et legibus servandis; inde pusillanimitas quae usque ad desperationem crescere potest, cum videat vitam christianam absque cona­ tibus et bona saltem voluntate (a quibus abhorret) esse impossibilem. Deinde, cum in vita christiana gaudium ct satisfactionem invenire non valeat, facile eas quaeret etiam in illicitis delectationibus. Acedia ergo videtur potius esse status peccati quam peccatum 138 DE CARITATE HABITUALI ET ACTUALI η. 173 distinctum (vol. I, η. 192), et tunc est peccatum mortale vel ve­ niale prout ad graves vel leviores transgressiones obligationum inducit. Quandoque autem illud taedium in actum prorumpit, ita ut homo tristetur de sua vocatione ad vitam christianam, ad vi­ tam sacerdotalem, ad vitam religiosam, vel in genere de via per­ fectionis inceptae ; in illa tristitia incipit cogitare de hac via bona deserenda, imo eam deserit : uti patet talis acedia non tantum est status peccati, sed etiam peccatum actuale et quidem mortale. Remedium contra acediam est frequens meditatio tum seque­ larum acediae, tum pulchritudinis et gaudii vitae vere Christianae. APPLICATIO Deus caritas est ! ... et ego? nonne et ego totus caritas esse deberem? In Baptismo data est mihi capacitas amandi Deum supra na­ turam, capacitas autem non absoluta, sed relativa: ipsam meam capacitatem augere possum et debeo — usque ad ultimum mo­ mentum vitae meae. In morte finietur in me possibilitas augendi meam capacitatem amandi Deum, et pro tota aeternitate stabilietur haec mea ca­ pacitas: quantum tunc dolebo quod non magis in me illam auxe­ rim ! Volo ergo ex nunc totis viribus conari ut illam capacitatem in me augeam... Sed quid sunt pauperes mei vires? Supple ergo in me bone lesu, amator amantium, quod pauperibus viribus meis in me perficere non valeo, ut in illo supremo momento anima mea in exstasi amoris discedere possit ! 139 io - Hermes, Theol. Mor. - II. LIBER II D e officiis erga seipsum 174. — Caritas venerationi iuncta, compendium est officiorum nostrorum erga Deum: caritas venerationi iuncta erga nosmetipsos, compendium est officiorum hominis erga seipsum. Amor sui nullo modo est egoismus, sed, sicut caritas Dei et caritas proximi, vera virtus Christiana. Egoismus est vitium quo homo, propter proprium commodum, aliorum iura laedit ; caritas autem sui est virtus qua homo secundum legem Dei propriam perfectionem quaerit. Officia hominis erga seipsum, sicut officia erga Deum, triplex habent fundamentum caritatis: caritatem erga seipsum, erga Deum, erga proximum. Homo tenetur officia sua erga seipsum implere ex caritate erga seipsum. Caritas enim ordinata sui requirit ut homo rationabili­ ter quaerat propriam perfectionem, ad quam ducunt officia erga seipsum. Ex caritate erga Deum. Caritas enim Dei requirit ut homo tum dona Dei conservet et amplificet, tum per propriam perfectionem Deum glorificet. Insuper Christus, cui Pater omnem tradidit po­ testatem, pretiosi Sanguinis effusione meruit ut omnes homines scipsos efficiant perfecta membra Corporis eius Mystici. Ex caritate tandem erga proximum. Homo enim natura sua est ens sociale, et uniuscuiusque status influit in statum societatis: quo maior est perfectio singulorum, eo altior est etiam normalis gradus civilisationis: unde omnes et singuli suum conferre de­ bent ad bonum communitatis per propriam perfectionem, quae attingitur in impletione officiorum erga seipsum. Insuper homo est membrum Corporis Christi Mystici, et maior minorve perfe­ ctio alicuius membri physicum influxum (supernaturalem) habet in sanctificationem omnium membrorum: omnia membra in per­ fectione singulorum magis perficiuntur per hoc quod vocamus Communionem Sanctorum. 142 CAPUT PRAEVIUM DE CARITATE ERGA SEIPSUM 175. — PRINCIPIA I. Omnis homo tenetur erga seipsum habere caritatem fundatam in aestimationem donorum Dei in seipso. Explicatur. In aestimationem donorum Dei: illa dona sunt tum talenta naturalia tum etiam dona supernaturalia. Talis caritas nullo modo ducere potest ad egoismum neque ad elationem sui et superbiam, sed necessario ducit ad omne genus virtutum : de­ votionis, gratiarum actionis et laudis erga Deum, humilitatis et magnanimitatis erga seipsum, caritatis erga proximum; omne peccatum ei fiet abominatio, quia omne peccatum, etiam mini­ mum, etiam secretissimum, est vilipendium donorum Dei in seipso. Probatur. Christus posuit caritatem erga seipsum normam ca­ ritatis erga proximum : Diliges proximum tuum sicut teipsum (Mt. 22, 39). Ergo vult ut homo etiam seipsum amet. 176. — II. Caritas erga seipsum debet esse subiecta caritati erga Deum; generatim autem debet ceteris paribus praeferri caritati erga proximum. Explicatur. Subiecta: h. e. homo debet semper amare Deum magis quam seipsum, nec potest unquam quidquam facere (pec­ catum) quo caritatem erga Deum laedat, quantumvis commodum sibimetipsi afferre videatur. Generatim : sunt scii, quaedam exceptiones quibus licet, etiam 143 η. 176 DE CARITATE ERGA SEIPSUM ceteris paribus, caritatem erga proximum praeferre caritati erga seipsum. Hoc nunquam licet in rebus spiritualibus necessariis, ita ut nunquam liceat quodlibet vel minimum peccatum commit­ tere propter proximum; licet autem in rebus spiritualibus non necessariis: e. g. licet ex caritate erga proximum renuntiare in­ dulgentiae. Ulteriora vide infra, n. 371, ubi de ordine caritatis erga proximum. Ceteris paribus: scii, si agitur de bonis eiusdem ordinis vel eiusdem valoris. Ita proprium bonum spirituale praeferendum est bono spirituali proximi; bonum autem spirituale proximi necessarium quod aliter obtineri nequit praeferendum est pro­ prio bono corporali, etiam vitae, etc. NOTA. Vita humana autem tot elementis est complexa, ut practice vix unquam cetera omnia paria sint: requiritur sensus moralis et cari­ tatis tenerae ad recte iudicandum quandonam caritas sui vel pro­ ximi praevalere debeat. Probatur. Prima pars patet: Deus enim amandus est super omnia, etiam supra seipsum (cf. n. 169). Altera pars: unusquisque homo uti persona responsabilis de propria vita, stat coram Deo; secundarie tantum respondere debet de vita proximi. Quapropter tenetur primum de proprio bono curare, secundarie vero de bono proximi. APPLICATIO Merito dicit S. Augustinus speciale mandatum non requiri ad hoc ut homo seipsum amet. Nullum autem officium est quod homo tam facile exaggeret et detorqueat. Verus amor sui, amor sui christianus, est nobilitas animi, illa nobilitas quae ex Deo est. Vera ergo caritas erga seipsum necessario coniungitur humi­ litati quae scit quidem nobilitatem suam, sed conscia etiam est hanc nobilitatem ex Deo esse. Vera caritas erga seipsum neces­ sario coniungitur gratitudini activae erga Deum, qua homo co­ natur ex hac nobilitate maiorem quam potest laudem Deo referre. 144 SECTIO I RELATE AD PROPRIAM PERSONALITATEM CAPUT I DE TALENTIS 177. — PRINCIPIA I. Omnis homo tenetur talenta a Deo ac­ cepta intra mensuram propriae potentiae evolvere et amplifi­ care, usque ad perfectionem ad quam Deus eum praedestinavit. Explicatur. Talenta: talenta vocantur omnes capacitates na­ turales et supernaturales quibus Deus talem hominem instruxit. Non autem dicitur : omnia talenta ; ne quis putet se teneri omnes suas capacitates excolere: potest enim quis habere plures capa­ citates quas omnes simul excolere non valet. Quapropter additur: Intra mensuram propriae potentiae: hoc est in duplici sensu intelligendum, scii, quod quinque talenta debeant alia quinque referre, duo debeant alia duo referre, unum vero debeat etiam aliud referre; sed etiam significat quod homo non debet ambi­ tiose velle plus praestare quam talenta eius permittunt. Quodsi plures habet capacitates quas omnes simul excolere non valet, debet illa eligere quae magis conferunt ad vocationem ad quam Deus eum praedestinavit; quodsi ad illam indifferentes sunt, po­ test libere eligere. Evolvere et amplificare: sicut ipsa vox «talenta» est figura 145 η. 178 RELATE AD PROPRIAM PERSONALITATEM styli, ita et « alia quinque vel duo referre » similiter est figura styli. Homo non potest sibi acquirere talenta alia, sed omnia dona Dei sunt; potest autem (et debet) diligenti exercitio illa talenta evolvere et amplificare, talenta latentia manifestare, ma­ nifesta ad perfectionem ducere. Praedestinavit : Deus non tantum homines praedestinat ad sa­ lutem et visionem beatificam, sed et ad locum proprium in Cor­ pore Christi Mystico, quod est humanitas. Omnis homo habet finem communem qui est glorificatio Dei hic in terris et visio beatifica in coelo; sed et habet finem particularem ad quem Deus eum dirigit. Hoc clarius apparet in vitis magnorum homi­ num et sanctorum, hoc autem item valet in vita vel minimi filio­ rum hominum: in domo Patris mei mansiones multae sunt (Io. 14,2); nam et corpus non est unum membrum, sed multa; si dixerit pes: quoniam non sum manus, non sum de corpore: num ideo non est de corpore?... nunc autem posuit Deus membra, unumquodque eorum in corpore sicut voluit (1 Cor. 12, 14 ss.). Hic finis particularis utique fini ultimo communi subordinatur et quasi quid accidentale accedit; est tamen vera praedestinatio divina, cui homo se conformare tenetur, non quidem sub paena exclusionis a fine ultimo communi, sed tamen vere tenetur. Haec autem praedestinatio generatim erui debet tum ex capacitatibus et talentis subiecti tum ex circumstantiis vitae. ** Probatur. Ex parabola de talentis Mt. 25, 14ss.: qui talentum suum non ampliavit, non tantum nullum praemium recipit, sed punitur: Et inutilem servum eiicite in tenebras exteriores: illic erit fletus et stridor dentium. •· 178. — II. Omnis homo tenetur iuxta talenta sua sibi eligere professionem. K Explicatur. Tenetur: h. e. qui nullam professionem eligit, sed in otio vitam transit, peccat contra seipsum et contra societatem. Iuxta talenta sua: h. e. debet sibi eligere professionem ad quam exercendam capacitatem requisitam habet. Plerumque autem talenta non ita determinant professionem ut inter plures eligere non possit. Contra hanc obligationem autem peccat tum ille qui 146 DE TALENTIS Π. 179 e. g. ex ambitione vult professionem eligere ad quam capacitates requisitas non habet, tum parentes aliique qui ex similibus motivis volunt iuniores urgere ad professionem ad quam non sunt capaces. Eligere: h. e. non debet sine necessitate hanc suam professio­ nem mutare, etiamsi nova pariter sit iuxta talenta sua: hoc se­ quitur ex ipsa notione professionis uti status stabilis. Professionem : Professio est status stabilis in quo quis labore suo tum sibi necessaria ad vivendum acquirit, tum societati hu­ manae inservit. Illa professio ergo est medium tendendi ad finem suum particularem seu implendi locum ad quem Deus singulos homines praedestinavit in Corpore Christi Mystico, de quo in principio praecedenti. Vocatur professio status stabilis: hoc au­ tem non significat hominem non posse professionem suam mu­ tare: si circumstantiae vitae mutantur vel si aliter professio apparet non amplius subministrare necessaria ad vivendum vel servitio societatis humanae inservire, potest, imo debet quando­ que, homo aliam sibi professionem iuxta talenta sua eligere. NOTA. 1. Materfamilias iam habet professionem suam a natura designa­ tam: ista gcncratim ei iam praebet occupationes sufficientes, ut alios labores iam quaerere non debeat; insuper sufficienter societati hu­ manae inservit. Cum ipsa unum corpus cum marito efficiat, parti­ cipat etiam professioni eius. Abusus est in societate, et proinde huic mederi societatis officium est, si materfamilias debet extra familiam laborare ad necessaria pro vitae sustentatione acquirenda. 2. Status clericalis vel religiosus, etiam reclusorum, non minus quam alii status, est professio quae societati humanae inservit. 179. — III. Omnis homo tenetur in hac sua professione dili­ genter laborare. Explicatur. In hac sua professione : quam sibi elegit hic et nunc. Diligenter laborare: h. e. nemini licet in otio dies suos transi­ gere; etiam si labore suo non indiget ad vitae necessaria acqui­ renda, laborare debet in servitium humanitatis, ut locum impleat ad quem Deus eum in Corpore Christi Mystico praedestinavit. Labor autem habetur triplicis speciei : labor qui vocatur corpo­ 147 η 179 RELATE AD PROPRIAM PERSONALITATEM ralis seu manualis, labor intellectualis seu studium, et labor administrativus seu organizativus (ad quem referuntur etiam of­ ficia gubernii). Probatur. Iam ante peccatum originale Deus posuit hominem in hortum ut illum coleret et custodiret (Gen. 2, 15). Post peccatum autem labor factus est paena et homo in su­ dore vultus sui panem suum manducare debet (Gen. 3,17). Etiam Christus laboravit prius labore manuum, deinde in sua professione Messiae. S. Paulus gloriatur se praeter laborem sacri ministerii etiam manibus suis sustentationem sibi acquisivisse (Act. 18,2; 1 Cor. 9; 2 Thess. 3,6), et concludit: Nam et cum essemus apud vos, hoc denuntiabamus vobis : quoniam si quis non vult operari, nec manducet. Audivimus enim inter vos quosdam ambulare inquiete nihil operantes, sed curiose agentes. Iis autem qui huiusmodi sunt, denuntiamus et obsecramus in Domino lesu Christo ut cum silentio operantes suum panem manducent (2 Thess. 3, 10). APPLICATIO \ C. £ ί* ...Ne nos qui plus ceteris in hoc mundo accepisse aliquid cer­ nimur, ab auctore mundi inde gravius iudicemus. Cum enim augentur dona, rationes etiam crescunt donorum. Tanto ergo esse humilior atque ad serviendum Deo promptior quisque debet ex munere, quanto se obligatiorem esse conspicit in reddenda ratione (S. Greg. M., Horn. 9 in Evang.; Comm. Conf. Pont., III Noct.). Et inter haec dona eminet tempus... Tempus meum non est, sed Dei, Corporis Christi Mystici seu societatis humanae. Ego sum administrator tantum temporis mei, sed illud in honorem Dei in utilitatem proximi administrare debeo, h. c. utili labore implere teneor. Labor ergo mihi non sit dura necessitas, sed munus quod Deus mihi affidavit in Corpore Christi Mystico adimplendum. Certe est et manet paena peccati, sed a Christo sanctificata : iugum enim meum suave est et onus meum leve (Mt. 11,30). 148 DE TALENTIS η. 179 Professio ergo mea nihil aliud est nisi munus meum, locus meus in Corpore Christi Mystico, et proinde est honorifica. Il­ lum locum mihi eligere non pertinet ad me, sed ad Deum : ad me pertinet illum implere! Etsi professio sit status stabilis, Deus tamen potest me ab illa revocare. Sacerdos sum utique in aeternum, professione religiosa Deo sacratus sum in aeternum, sed intra limites sacerdotii vel status religiosi, multae adhuc sunt professiones diversae, ad quas Deus per Superiores me destinare potest, a quibus autem simi­ liter, sive per Superiores sive per circumstantias vitae, potest me revocare. Una debet esse mea praeoccupatio : in quacumque pro­ fessione est praedestinatio Dei, ibi etiam debeo in omni diligen­ tia laborare propter Deum et proximum. 149 CAPUT II CHARACTER § 1. IN GENERE 180. — PRINCIPIUM. Omnis homo tenetur characterem suum formare ita ut in ipso resplendeant virtutes Christi. Explicatur. Characterem: cf. vol. I, n. 32. Formare: Omnis homo nascitur charactere quodam dotatus, in quo maxime influunt temperamentum, constitutio corporis, haereditas corporalis, etc. Ille autem character nativus potest ac debet formari, imprimis tempore educationis, sed etiam per totam vi­ tam : tempus enim educationis non ponitur « ad finiendam obli­ gationem », sed « ad urgendam obligationem » ! Nec unquam potest quis dicere: ita est character meus. Si ita est character meus, haec non est ratio male agendi, sed characteris formandi et reformandi. Character est talentum, character sunt vires quae pos­ sunt ad bonum vel ad malum adhiberi. Omnis character habet sua bona quibus facilitatur propensio ad bonum (sed quae exaggerata etiam fiunt mala!), et habet sua mala quibus facilitatur propensio ad malum, sed quae possunt etiam dirigi ad bonum : officium ergo est hominis, bona characteris excolere et impedire ne in malum vertantur, et simul mala characteris refrenare et in bonum dirigere. Hoc est characterem formare. Character potest esse ex­ cusatio seu imminutio imputabilitatis pro actu praeterito (vol. I, n 32), nunquam autem excusatio pro actione praesenti vel futura. Resplendeam virtutes Christi: character est enim modus prae150 QUAEDAM VIRTUTES IN SPECIE Π. 181 dominans agendi : si ergo in eo resplendent virtutes Christi, praedominat in vita illius hominis perfectio Christiana, qui est finis omnis hominis hic in terris (vol. I, n. 11 et 14). § 2. QUAEDAM VIRTUTES IN SPECIE Hic tractamus de quibusdam virtutibus quibus character omnis hominis in imitationem virtutum Christi ornari debet, sive ad eas ex natura sua iam inclinetur, sive eas arduo labore exercere et acquirere debeat. Aliae utique adhuc sunt virtutes quas homo colere debet; hic autem de illis praecipuis agimus quae potius tanquam notae sui characteris cum ornare debent. 1. Humilitas. 181. — NOTIO. Humilitas est virtus qua homo de seipso iudicat sicuti est. Explicatur. Indicat: iudicium est comparatio cum norma; homo humilis tanquam normam sumit non alios (sive meliores sive peiores se), sed seipsum: seipsum comparat sibiipsi; quod est, comparat illi quod esse potuit, tam in malo quam in bono; quod est, comparat illi quod potuisset esse in malo, si gratia Dei cum non praeservasset ; quod est, comparat illi quod potuis­ set (et debuisset) esse in bono, si gratiae Dei semper cooperatus fuisset. Hoc considerans Deo gratias agit quia eum non plus peccare permisit et seipsum pro vili habet eo quod bona non fecit quae facere potuisset et debuisset; unde etiam non audet seipsum meliorem aestimare aliis. Sicuti est: unde solet dici: humilitas est veritas. Vera humi­ litas ergo non est, in se negare dona et talenta quae Deus dedit, sed scire se illa dona et talenta non habere nisi ex Deo. Vera humilitas non est de se dicere mala quae non fecit (nec credit!), sed scire se ex se esse ad multa peiora capacem, iuxta illud ver­ bum : omnis homo nascitur in labiis habens osculum ludae cum possibilitate illud dandi aliquando. Quare verus humilis libenter 151 η. 182-184 CHARACTER opprobria et convicia sustinet, sciens se pro sua vilitate (possi­ bilitate peccandi) multa maiora mereri; sciens insuper talia esse inhaerentia statui naturae lapsae in quo propter peccatum ori­ ginale vivimus. 182. — NECESSITAS. Discite a me quia mitis sum et humilis corde (Mt. 11,29). Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam (1 Petr. 5,5). S. Augustinus, Epist. ad Diosc., n. 22 (PL 33, 442): Non aliam tibi ad capessendam et obtinendam verita­ tem viam munias, quam quae munita est ab illo, qui gressuum nostrorum tanquam Deus vidit infirmitatem. Ea autem est prima humilitas, secunda humilitas, tertia humilitas, et quoties inter­ rogares hoc dicerem, non quo alia non sunt praecepta, quae di­ cantur, sed nisi humilitas omnia, quaecumque bene facimus, et praecesserit et comitetur et consecuta fuerit, et proposita quam intueamur, et opposita cui adhaereamus, et imposita, qua repri­ mamur, iam nobis de aliquo bono facto gaudentibus totum ex­ torquet de manu superbia. Vitia quippe cetera in peccatis, su­ perbia vero etiam in recte factis timenda est, ne illa quae lau­ dabiliter facta sunt, ipsius laudis cupiditate amittantur. 183. — SCHOLION I. De Ambitione. Ambitio est tendentia ad magna et honorifica facienda. Haec ambitio, dummodo sit moderata intra fines propriorum talen­ torum, nullo modo humilitati opponitur (n. 181). Facile autem ambitio excedit limites et impellit praesertim ad ambienda mu­ nera ad quae capacitas deest. Talem ambitionem esse vitium reprimendum patet. Huic tamquam causae etiam imputanda sunt omnia damna ex mala impletione muneris oritura (cf. etiam, n. 238). 184. — SCHOLION II. De Modestia. Ad humilitatem refertur modestia, quae est virtus qua homo solet in modo agendi et loquendi omnia vitare quae attentionem aliorum in se convertunt. Ad illam autem pertinet moderatio in qualitate et ornatu vestium. Praesertim mulieribus licet maio­ 152 QUAEDAM VIRTUTES IN SPECIE n. 185-187 rem pretiositatem et ornatum vestium quaerere, dummodo propter hoc alia officia non laedantur, expensae non superent id quod rationabiliter expendi potest nec scandalum aliis prae­ beatur (cf. n. 339). 185. — SCHOLION III. De Simplicitate. Simplicitas est virtus qua homo nihil speciale sibi quaerit, neque apparatum externum, neque luxum, neque specialem con­ siderationem ex parte aliorum. Haec virtus valde connexa est cum humilitate et modestia. A Domino commendatur quando dixit : estote prudentes sicut ser­ pentes et simplices sicut columbae (Mt. 10,16), imo uti necessa­ ria proponitur: nisi conversi fueritis et efficiamini sicut parvuli, non intrabitis in regnum coelorum. 186. — SCHOLION IV. De Superbia. Superbia est vitium humilitati directe oppositum, quo quis sese existimat supra id quod revera est, aliosquc proinde despi­ cit. Unde superbia est, bonum sibi proprium tribuere, etiamsi sit verum; a fortiori bona non-vera sibi tribuere; superbia est, ne­ gare (etiam mere interne) propriam defectibilitatem. Sed insuper superbia est etiam non velle ab aliis iniurias pati : nam hoc im­ plicite nihil aliud est quam non velle agnoscere nos vivere in statu naturae lapsae. 2. Mansuetudo. 187. — NOTIO. Mansuetudo est virtus qua homo nonnisi se­ cundum rectam rationem sese opponit iniuriis. Explicatur. Secundum rectam rationem: potest homo contra rectam rationem sese opponere (vel non opponere) iniuriis per defectum vel per excessum. Per defectum peccat contra rectam rationem quando non sese opponit iniuriis quibus sese opponere debet (ignavia, cf. n. 193), per excessum quando se ultra modum opponit: actus huius excessus vocari solet iracundia, habitus irascibilitas (ira vocatur ipsa passio, quae per se est indifferens). 153 η. 188-192 CHARACTER Sese opponit iniuriis: iniuriae sunt non tantum verba iniuriosa, sed omnia adversa, etiam ex causis naturalibus provenien­ tia, et etiam illa quae subiective tantum uti iniuriae apprehen­ duntur. NOTA. Hodie multi solent suam irascibilitatem palliare sub voce « nervo­ sitatis ». Utique exsistit nervositas, quae est status pathologicus; sed multi essent minus nervosi, si mansuetudini studere vellent. 188. — NECESSITAS. Discite a me quia mitis sum (Mt. 11,29). Fili, in mansuetudine opera tua perfice (Eccli. 3, 19). Ecce ego mitto vos sicut oves in medio luporum (Mt. 10,16). 189. — MEDIA AD EAM ACQUIRENDAM. Meditatio exempli Christi qui fuit « rex mansuetus » (Mt. 21,5), quasi agnus man­ suetus qui portatur ad victimam (1er. 11, 19). Meditatio status nostri in natura lapsa. Virtus humilitatis, fortitudinis et patientiae. 190. — COROLLARIUM. Relatio mansuetudinis ad humilitatem. Vera mansuetudo, saltem uti nota characteris seu uti habitua­ lem statum animi, sine humilitate est impossibilis. Sine humili­ tate enim facile de iniuriis false indicamus, pro iniuria habentes quod est conditio vel sequela status nostri, vel iniurias passas exaggerantes. Quodsi de iniuriis false indicamus, non possumus secundum rectam rationem nos eis opponere. Quapropter super­ bus facile est irascibilis. 191. — SCHOLION I. De Clementia. Mansuetudo in puniendo vocatur clementia, quae inclinat ad paenam debitam mitigandam vel imo remittendam in quantum recta ratio permittit. Clementiae opponitur crudelitas, quae inclinat ad paenam ultra mstitiam vel imo dolores absque ratione infligendos (cf. n. 212). 192. — SCHOLION II. De Vindicta. Vindicta est actus quo homo vult compensationem sibi pro malo a proximo illato procurare. Per se est res licita; attamen 154 QUAEDAM VIRTUTES IN SPECIE Π- 193 facile excedit limites rectae rationis, sive quia quantitatem com­ pensationis excedit, sive quia compensationem quaerit mediis iniustis, sive quia eam quaerit ex fine malo. Quoad quantitatem compensationis saepe difficile est iudicare quaenam sit iusta quantitas, praesertim si agitur de propria causa: nemo enim iudex bonus in propria causa. Quoad compensationem mediis iniustis, haec solet fieri eo quod compensatio quae quaeritur non est vera compensatio (e. g. occisio consanguinei innocentis pro malefactore) vel eo quod compensatio quaeritur in rebus illi­ citis. Quoad compensationem ex fine malo, haec solet esse prae­ sertim ex odio: uti patet, talis vindicta est illicita etiamsi fiat mediis iustis, e. g. si quis ex odio et spiritu vindictae apud iudicem urget punitionem illius qui iniuriam intulit ; potest quidem iustam punitionem urgere, sed nunquam ex odio. Talis vindicta excessiva est peccatum mortale vel veniale prout quantitas plus minusve excedit, prout media sunt plus minusve iniusta vel finis est graviter vel leviter malus. Notandum est, etsi compensationem procurare per se licitum sit, mansuetudo tamen et clementia sunt virtutes christianae, quae etiam in compensatione procuranda, colendae sunt. Imo propter periculum excessus consulendum est ut semper a privata vindicta abstineamus et compensationem, ubi necessaria est pro bono publico, per solos superiores quaeramus. Hoc valet impri­ mis in illis regionibus, in quibus spiritus vindictae est in antiquis traditionibus et tantas calamitates super populum afferre solet. Ibi oportet exemplo nostro illum spiritum calamitosum refre­ nare in populo. Quodsi vero inde forsan aliquando compensatio­ nem pro iniuriis non recipere videmur, sciamus Deum dixisse: Mihi vindicta, et ego retribuam (Dt. 32,35; Rom. 12,19; Hebr. 10, 30), cumque in omni iustitia omne malum puniturum. 193. — SCHOLION III. De Ignavia. Ignavia est excessus mansuetudinis, eo quod quis non audet sese opponere iniuriis quibus sese opponere debet, uti si quis ex officio tenetur invigilare super bonum publicum. Cavendum ta­ men est ne ipsa mansuetudo vel clementia ignavia dicatur : recta ratio, non autem laesa superbia ibi est iudex. 155 ii - Hermes, Theol Mor. - II. η. 194-196 CHARACTER Ignavia autem habetur si quis interne quidem irascitur, imo iram suam manifestat apud illos qui ad rem nullam relationem habent, sed apud illum qui iniuriam infert, non sese opponit: qui vult non sese opponere, debet etiam de iniuria non irasci. De ignavia quatenus est defectus fortitudinis, cf. infra, n. 204. 3. Patientia. 194. — NOTIO. Patientia est virtus qua quis sine protestatione adversa suffert. Explicatur. Sine protestatione: h. e. non murmurat, non la­ mentatur, sed plena voluntate, imo cum gaudio, adversa acceptat. Adversa: sunt dolores et aegritudines corporis, adversita­ tes temporum, tempestatis, et etiam hominum, conviciae, iniuriae, etc. Suffert: a quocumque inferantur, a causis naturalibus vel a causis liberis, ab amicis vel ab inimicis. 195. — NECESSITAS. Patientia enim vobis necessaria est (Hebr. 10,36). Tribulatio patientiam operatur, patientia autem probationem, probatio vero spem, spes autem non confundit (Rom. 5, 3). In patientia vestra possidebitis animas vestras (Lc. 21, 19). Caritas patiens est ... omnia suffert (1 Cor. 13,4-7). 196. — COROLLARIUM. Relatio patientiae ad humilitatem et mansuetudinem. Vera patientia sine humilitate et mansuetudine est impossibi­ lis. Superbus enim facile est irascibilis nec potest patienter ad­ versa tolerare, quia putat ea esse contra suam dignitatem. Patientia et mansuetudo insuper seinvicem complent. Mansue­ tudo enim compescens irascibilitatem est fundamentum patien­ tiae ; patientia vero mansuetudinem perficit eo quod non tantum rationabiliter admittit adversa obvenientia, sed etiam adversa quae iam supervenerunt, sine protestatione suffert: ita posset 156 QUAEDAM VIRTUTES IN SPECIE n. 197-200 quis esse mansuetus, sed non patiens; raro autem posset quis esse patiens quin sit mansuetus. 197. — SCHOLION I. De Longanimitate. Patientia quam quis exercet exspectando per longius tempus antequam iura sua vel vindicationem iniuriae urgeat, vocatur longanimitas ; aliquando autem simpliciter vocatur patientia. 198. — SCHOLION II. De Impatientia. Impatientia est vitium defectus patientiae sive in adversis suf­ ferendis sive in exspectando. Impatientia saepe est causa indeliberationis, et inde multa bona impedit et multa mala affert ; insuper est causa multorum peccatorum contra reverentiam Deo debitam et contra caritatem proximi. 199. — SCHOLION III. De Aequanimitate. Aequanimitas est ille status animi quo quis contentus est de omnibus quae ei accidunt. Fundamentum huius aequanimitatis est devotio seu conscien­ tia suae relationis filialis ad Deum providentem (cf. n. 2), et spes seu magna fiducia in Divinam Providentiam (cf. n. 161). Ex his enim oritur illa tranquillitas animi quae de nulla re excitatur, in omnibus considerat voluntatem Dei, et proinde bonum suum, etiamsi ipse non perspiciat quid boni inde proflui possit; ex his scit omnia, etiam homines, etiam homines malos, esse instru­ menta in manu Dei : non sunt ipsi qui adversa afferunt, sed Deus est, qui per manus illorum nobis imponit crucem ad nostram utilitatem. Ex hac scientia anima tranquille omnia ex manu Dei acceptat, et contenta est. Contenta est de his quae habet, nec desiderat quae habere non potest. 4. Fortitudo. 200. — NOTIO. Fortitudo est virtus qua quis a recta via non declinat propter impedimenta, etiam propter periculum propriae vitae. 157 η. 201-203 CHARACTER Explicatlr. A recta via: h. e. ab officio suo. Non declinare a proposito seu voluntate sua, si non est officium, non est forti­ tudo, sed obstinatio. Si vero agitur de re vel indifferenti vel li­ bera, non declinare ab ea erit fortitudo vel obstinatio prout habetur ratio cohonestans vel non (n. 206). Non declinat: h. e. non cessat ab officio suo implendo. Propter impedimenta : h. e. resistentiam aliorum, bonorum vel malorum, parentum et amicorum vel inimicorum, etiam pericula obvenientia ex causis naturalibus : uno verbo, omnia quae ten­ dunt ad eum ab officio suo implendo avertendum; neque ipsum periculum mortis vel imo certitudo mortis eum ab officio suo avertere valet. Sed etiam causae internae, uti passiones, taedium, torpor, etc. sunt impedimenta quae homo fortis non agnoscit. 201. — NECESSITAS. Sobrii estote et vigilate, quia adversa­ rius vester diabolus tanquam leo rugiens circuit quaerens quem devoret: cui resistite fortes in fide (1 Petr. 5,8). Regnum coelorum vim patitur, et violenti rapiunt illud (Mt. 11, 12). Nolite timere eos qui occidunt corpus (Mt. 10, 28). 202. — MEDIA AD EAM ACQUIRENDAM. Meditatio valoris rerum coelestium et vilitatis rerum terrestrium ; prudentia et providentia; consuetudo strenue agendi etiam in rebus minori­ bus quotidianis ; confidentia in Divina Providentia. 203. — COROLLARIUM. Relatio fortitudinis ad humilitatem, mansuetudinem et patientiam. Facile apparet fortitudinem, si humilitati non coniungitur, haud difficile degenerari in obstinationem. Mansuetudo autem et fortitudo se invicem intra limites rectae rationis conservant: mansuetudo impedit ne fortitudo fiat duri­ ties, fortitudo vero impedit ne mansuetudo fiat ignavia seu ne­ glectus officiorum (n. 193). Fortitudinem esse fundamentum patientiae, patientiam vero moderamen fortitudinis, similiter facile patet. 158 QUAEDAM VIRTUTES IN SPECIE n. 204-206 204. — SCHOLION I. De Timiditate et Temeritate. Timiditas est exaggeratus timor malorum temporalium, prae­ sertim periculi mortis. Non autem est timiditas si quis timet ubi rationabiliter timen­ dum est, nec se immiscet periculis ’ubi ratio proportionata non habetur. Ita fuga non est timiditas, si rationabiliter aggressioni resisti non potest. Temeritas, seu praesumptio, est exaggeratio fortitudinis, qua quis, nimis in propriis viribus confidens, non timet ubi timendum est et sese sine sufficienti ratione periculis exponit. Timiditas in quantum contra dictamen rationis fugit pericula, vocatur ignavia, de qua, quatenus est exaggeratio mansuetudi­ nis, diximus supra, n. 193; temeritas coniungitur praesumptioni (n. 164). Timiditas vincitur confidentia in Divina Providentia; temeritas humilitate et prudentia. 205. — SCHOLION II. De Verecundia. Verecundia est timor opprobrii, et proinde est virtus vel vi­ tium prout causa verecundiae est malum vel bonum, est vituperii dignum vel non. Ita si quis timet opprobrium ex peccato sive praeterito sive futuro oriundum, secundum rectam rationem verecundatur: talis verecundia potest esse protectio naturalis contra tentationes. Ad eam refertur pudicitia de qua infra, n. 337. Si quis autem timet opprobrium vel derisionem ex actione bona vel omissione mali, contra rectam rationem verecundatur, et talis verecundia facile inducit ad peccatum. Ita qui verecun­ datur non de peccato commisso, sed de accusatione in Confes­ sione facienda, qui propter opprobrium hominum verecundatur de bono faciendo vel de malo omittendo (respectus humanus). Talis verecundia humilitate et fortitudine (adiuvante oratione) vincenda est. 206. — SCHOLION III. De Obstinatione. Obstinatio est vitium non declinandi a proposito seu voluntate sua, etiamsi recta ratio aliter suadeat. 159 η. 207-209 CHARACTER In hoc autem utrum « recta ratio » aliter suadeat, uti norma habenda non est sapientia et prudentia humana, sed sapientia et prudentia divina, ratio fide illuminata. Nec obstinatio calumnietur quod revera est sancta fortitudo. 207. — SCHOLION IV. De Continentia. Continentia in sensu generali est virtus cohibendi pravas et vehementes passiones, uti iracundiam, luxuriam, etc. Continentia solet non raro in specie applicari passionibus Ve­ neriis et vocatur castitas, de qua infra, n. 311 ss. Illam esse intime connexam cum fortitudine patet. 208. — SCHOLION V. De Perseverantia et Constantia. Perseverantia est virtus qua quis in eadem actione permanet non obstante diuturnitate. Constantia est virtus qua quis in omnibus suis actionibus iis­ dem semper principiis regitur ab eisque non declinat. Utramque virtutem esse connexam inter se et cum virtute for­ titudinis patet. 209. — SCHOLION VI. De Martyrio. Martyrium est actus supremae fortitudinis qua quis mortem corporalem sustinet ab hoste fidei vel virtutis christianae propter fidem vel virtutem christianam. NOTA. Hic datur definitio Martyrii, non quid requiritur ab Ecclesia ut quis ut Martyr canonizetur. Dicitur: Mortem corporalem: tribulationes et malae tracta­ tiones quandoque etiam dicuntur Martyrium in sensu lato; ve­ rum autem Martyrium non habetur, si mors non actu sequatur. NOTA. Sunt tamen Martyres quos Ecclesia ut tales honorat, etsi ex suo Martyrio mortui non sint, uti S. loannes Evangelista, S. Thecla, etc. Dicitur: Sustinet: h. e. voluntarie acceptat; non tamen vide­ tur impedire Martyrium, si quis impetum inimici avertere seque defendere conetur, dummodo voluntarie eam acceptet ex quo eam avertere non valet. Infantes autem, qui voluntariae accepta160 QUAEDAM VIRTUTES IN SPECIE n. 209 tionis non sunt capaces, si ex odio fidei vel alius virtutis Chri­ stianae occiduntur, semper sunt Martyres. Dicitur: Ab hoste fidei vel virtutis Christianae : etsi quandoque etiam vocetur Martyr sensu lato ille cui mors, praevisa et volun­ tarie acceptata, infertur a causis non liberis, e. g. a morbo con­ tagioso, stricto sensu tamen martyr est solus cui mors infertur ab inimico fidei vel virtutis christianae. NOTA. 1. Forte, dicit Prümmer (II, 623), videntur esse Martyres ii milites qui pura intentione, i. e. propter Deum, ex amore iustitiae et legis divinae pugnaverunt et occisi sunt in bello iusto. 2. Non licet seipsum occidere (cf. n. 267 ss.) neque propter aliquam virtutem Christianam servandam. Ita non potest virgo seipsam occi­ dere ne violetur. Suicidii autem arguenda non est e. g. S. Apollonia, quae dum ut comburatur raperetur, sua sponte in ignem prosiliit: ipsa solum exsecuta est quae carnifices iam erant facientes. Dicitur: Propter fidem vel virtutem christianam: non requi­ ritur ut proponatur electio inter mortem vel defectionem a fide seu virtute ; sufficit ut occidatur qua christianus, etiamsi fiat sub praetextu quod Christianismus e regione extera venerit. Uti pa­ tet, debet esse propter veram fidem; unde si quis haereticus in bona fide occiditur propter fidem (non tamen specifice propter haeresim), coram Deo poterit meritum Martyrii habere, Martyr tamen vocandus non est. A fortiori si occiditur specifice propter haeresim, Martyr vocari non potest. Verum Martyrium etiam habetur si quis occiditur propter aliam virtutem christianam. Unde Martyr non est (etsi forsan coram Deo meritum martyrii habeat) mulier pagana quae mor­ tem sustinet ne violetur; catechumena vero quae ex amore Dei ita mortem sustinet, est Martyr, quia iam censetur occisa propter virtutem christianam. Martyr est etiam qui occiditur propter actum caritatis proximi : ita si quis occiditur quia potavit ho­ minem a latronibus ad mortem vulneratum; similiter sacerdos, huius periculi conscius, in aliqua regione manens vel penetrans ne christiani sine assistentia sacerdotis maneant, si propter hoc occiditur (etsi forsan sub alio praetextu), vere martyr est, quia propter caritatem proximi mortem sustinet. Hoc sensu Missionarii in locis periculosis, si occiduntur, veri martyres dici possunt. 161 η. 210-212 CHARACTER Non tamen est Martyr, si quis, etiam ab hoste fidei, occiditur ex mera vindicta. Martyrium verum, cum sit actus perfectissimus caritatis Dei, omnem culpam et paenam delet, ita ut qui vere est Martyr, statim in coelum avolet, quin per purgatorium transeat. Quare dicit Innocentius III: Iniuriam facit Martyri, qui orat pro Martyre. 5. Austeritas. 210. — NOTIO. Austeritas est virtus qua quis a puerilibus ab­ stinet et officia sua serio exsequitur. Explicatur. A puerilibus abstinet: pueri multum ludere so­ lent, nec rem in serium vertere: hoc puerum decet, sed hominem maturum dedecet. Huic tamen nullo modo obstat moderatus lusus et recreatio, ut infra, n. 213, dicetur (cf. n. 263). Serio exsequitur: h. e. etsi vix agnoscens, quid sit suum offi­ cium, illud statim uti officium exsequendum considerat, nec levi animo parvipendit. 211. — SCHOLION I. De Levitate. Levitas est vitium quo homo officia sua non in serium vertit, sed ex inconsideratione et incuria parvipendit. 212. — SCHOLION II. De Duritie et Crudelitate. Austeritas exaggerata ducit in duritiem et crudelitatem erga seipsum et erga alios. Durities et crudelitas erga alios nunquam est virtus, quia erga alios semper requiritur mansuetudo et ca­ ritas: imprimis enim attendendum est ne sub praetextu officii implendi vel legis servandae obligationes nostras erga proximum laedamus; magis adhuc cavendum est ne propter iura nostra urgenda proximum laedamus (cf. n. 191). Durities vero et crudelitas erga seipsum, si est vera durities et crudelitas, etiam est peccatum ; attendendum est autem ne durities vel crudelitas vocetur quod revera non est, uti e. g. mortificatio etiam valde severa. 162 QUAEDAM VIRTUTES IN SPECIE n. 213-215 213. — SCHOLION III. De ludo. Austeritati nullo modo obstat moderatus lusus et recreatio (n. 263). Cum enim vires tum animae tum corporis limitentur et constanti usu consumantur, honesta recreatione restaurentur necesse est. Imo illi qui continuis suis iocis alios ad hilaritatem provocant, minime peccant contra austeritatem, dummodo offi­ cia sua gravi animo impleant. Ludus autem debet esse honestus, h. e. nihil turpe, nihil dam­ nosum proximo (e. g. laesio famae, detractio), nihil damnosum bonis fortunae, non ultra mensuram. Uti patet, ludus etiam re­ stringi debet tempore et loco debito. Contra austeritatem peccat proinde per excessum, etiam ille qui modo suo moroso aliis fit onerosus eosque ab honesta hila­ ritate impedit. 6. Magnanimitas. 214. — NOTIO. Magnanimitas est virtus qua quis magno ani­ mo, non propter retributionem (etsi forsan etiam cum retribu­ tione), etiam ultra strictam obligationem, seipsum propter Deum vel proximum superimpendit. Explicatur. Magno animo: non calculans nec minutim exqui­ rens, non haesitans nec quasi invitus, sed libenter et ex toto corde, sine modo et absque mensura. Non propter retributionem : non sibi calculat emolumenta quae inde habere potest; hoc autem non impedit quominus sciat ex hoc sibi emolumentum proventurum, imo quominus haec scien­ tia ei novum stimulum superaddat. Etiam ultra strictam obligationem : sine modo et absque men­ sura, sicut Christus seipsum pro nobis sine modo et absque men­ sura tradidit. Uti patet autem, semper manet intra limites rectae rationis. 215. — SCHOLION I. De Liberalitate seu Munificentia. Magnanimitas si agit de pecunia expendenda sive pro paupe­ ribus sive pro bono publico, pro cultu divino, pro operibus cul­ turae promovendis, etc., vocatur liberalitas seu munificentia. 163 η. 216-220 CHARACTER 216. — SCHOLION II. De Prodigalitate. Prodigalitas est excessus ultra rectam rationem, praesertim in pecunia expendenda. Prodigalitas est maius vel minus peccatum prout magis vel minus per eam laeduntur aliae obligationes. 217. — SCHOLION III. De Pusillanimitate. Pusillanimitas est vitium quo quis ex inordinato appetitu pro­ prii commodi, quasi timet nimis pro Deo vel proximo sese impendere. Ex tali pusillanimitate non raro oritur ex una parte scrupu­ lositas qua quis semper timet ne aliquid fecerit quo a Deo puniri possit, ex altera vero parte laxitas conscientiae qua quis solum quaerit vitare peccata mortalia, de peccatis venialibus non cu­ rans quoties proprio commodo obstare videntur. Imo ex tali pusillanimitate haec scrupulositas et laxitas non raro in eadem anima inveniuntur. 218. — SCHOLION IV. De Pigritia. Pigritia est vitium quo quis ex inordinato appetitu proprii commodi, bonum faciendum omittit vel saltem tardius facit. Est ergo etiam species pusillanimitatis, et magnanimitati opponitur. 7. Prudentia. 219. — NOTIO. Prudentia est virtus quae facit hominem in omnibus agendis, consideratis omnibus circumstantiis, iudicare secundum rectam rationem, eumque praevenit tum ab excessu tum a deficientia. NOTA Sedulo autem distinguenda est prudentia humana a prudentia coe­ lesti. Prudentia humana seu huius saeculi, non est vera prudentia, sed plus aequo proprium commodum et emolumentum quaerit, ita ut non secundum rectam rationem iudicet. 220. — NECESSITAS. Estote ergo prudentes sicut serpentes (Mt. 10, 16). 164 QUAEDAM VIRTUTES IN SPECIE n. 221-223 Etiam in Theologia Morali saepius ad indicium hominum prudentum remittitur. 221. — COROLLARIUM. Relatio ad humilitatem, mansuetudi­ nem, patientiam, fortitudinem, aliasque omnes virtutes. Prudentia merito vocatur auriga et moderatrix omnium virtu­ tum. Si enim « in medio virtus » (cf. vol. I, n. 163), ipsa prudentia debet indicare rectam rationem. 222. — SCHOLION I. De Eubulia, Synesi et Gnome. Solent, uti partes ad totum, ad prudentiam referri. 1. Eubulia seu bonum consilium quod est talentum semper recte iudicandi et inveniendi rectum modum agendi. 2. Synesis seu bonum iudicium, quod est talentum semper recte applicandi praescripta et leges. 3. Gnome seu iudicium temperatum, quod est talentum recte iudicandi de exceptione in legis applicatione facienda (cf. epikeia, vol. I, n. 87 et 130). Illa tria sunt talenta seu dona Dei quae faciunt hominem pru­ dentem, sed ad virtutem prudentiae non sunt absolute necessa­ ria: in illis qui illa dona non acceperunt, virtus prudentiae po­ stulat ut viros prudentes tanquam consiliarios suos adhibeant. 223. — SCHOLION II. De Providentia et Sollicitudine. Prudentia quandoque confunditur cum providentia : homo pro­ vidus utique est homo prudens, sed prudentia magis complectitur quam providentia. Providentia est virtus qua homo ex praeteritis et praesentibus discit quid futurum sit et media disponit ad mala in futuro sive a se sive ab aliis avertenda. In quantum autem versatur circa futurum proximum, vocatur etiam sollicitudo, generatim quandam anxietatem cordis includit. Moderata sollicitudo et providentia, praesertim in quantum media disponit ad mala spiritualia avertenda, est virtus. Nimia vero sollicitudo, praesertim in temporalibus, est vitium quod a Domino vituperatur (Lc. 12,22; Mt. 6,25): confidentia in Divina 165 η. 224-226 CHARACTER Providentia omnem sollicitudinem superfluam a nobis tollere potest. 224. — SCHOLION III. De Praecipitatione et Inconsideratione. Praecipitatio et inconsideratio est exaggeratio qua quis sine praevia consideratione omnium circumstantiarum, agit potius secundum impulsum sive internum (characteris, passionis, etc.) sive externum. 225. — SCHOLION IV. De Cunctatione. Cunctatio est exaggeratio per defectum, qua quis post suffi­ cientem considerationem non audet decidere quid agendum. 226. — SCHOLION V. De Imprudentia. Imprudentia est vitium quo quis sciens in illa actione esse periculum (sive physicum sive morale), tamen illam actionem sine ratione sufficienti ponit. APPLICATIO Caracter meus sunt vires fundamentales, quibus Deus me exstruxit ad Illi secundum rectam rationem serviendum. Defectus vel culpa singularis facile condonatur, sed secundum characterem, qui est modus habitualis et constans agendi, homo indicatur: et hoc iudicium est in honorem vel contumeliam Christi et Corporis eius Mystici. Quare character meus faciet vi­ tam meam, exsistentiam meam, esse in glorificationem vel in contumeliam Christi. Si character meus bonus est, pulchre et ho­ norifice occupabo locum meum in Corpore Christi Mystico. Unde obligatio a charactere meo removendi omnem maculam. Etiamsi mihi in culpam non imputatur, quia non est volunta­ rium, si est macula, eam removere teneor propter Christum. 166 CAPUT III DE HONORE ET FAMA Art. 1 DE HONESTATE Honestas est fundamentum honoris, quare antequam de ho­ nore et bona fama loquamur, prius agendum est de honestate. II II 227. — NOTIO. Honestas est hominis mens relate ad officia sua implenda, qua hominum aestimationem meretur, et per quam II constituitur eius personalitas seu excellentia moralis. Explicatur. Mens: seu modus considerandi officia sua; ille modus debet esse talis ut inde aestimationem hominum merea­ tur, scii, constans in impletione officiorum. Meretur: utrum de facto hominum aestimationem obtineat an forsan sive ob falsa iudicia hominum sive ob pravam mentem hominum illam non obtineat, nihil refert ad honestatem : hone­ stas habetur si objective aestimationem meretur. Personalitas moralis: personalitas hic non sumitur in sensu metaphysico, sed in sensu morali, pro excellentia hominis sub respectu morali. Haec personalitas moralis est fundamentum ho­ noris et bonae famae. 228. — PRINCIPIUM. Omnis homo tenetur per vitam hone­ stam sibi aestimationem hominum mereri. Explicatur. Tenetur : etiamsi liceat aliquando honori renuntia­ re (n. 231) nunquam tamen licet ipsam honestatem pessumdarc. 167 η. 229’230 de HONORE ET FAMA Per vitam honestam: h. e. per sinceram impletionem ofliciorum suorum; non sufficit honestas mere externa, quae est hy­ pocrisis, qua homines volunt ad extra apparere honesti etsi re­ vera non sint. Sibi mereri: et etiam si illam perdiderit, tenetur eam recupe­ rare per novam vitam honestam. 229. — COROLLARIUM. De rehabilitatione incarceratorum, etc. Inde sequitur tum pro hominibus privatis tum pro gubernio, obligatio homines, qui per vitam inhonestam hanc aestimationem perdiderunt, adiuvandi in suis conatibus eam recuperandi. Uti­ que possunt et debent puniri pro criminibus suis, si hoc pro bono societatis vel pro reparatione ordinis est necessarium ; attamen conversio eorum ad meliorem frugem etiam potest et debet esse ratio clementiae; et praesertim postquam per debitam paenam paenitentiam egerint ordoque laesus restitutus fuerit, officium est hominum et societatis talem hominem iterum recipere. Di­ gnum et iustum est, praesertim si agitur de recidivis, vera argu­ menta eius conversionis requirere, sed nemini ius est eius rehabilitationem indebite difficiliorem, vel imo impossibilem reddere. Quare societates quae uti scopum habent rehabilitationem incar­ ceratorum, prostitutarum, ebrietati deditorum, etc. collaborationem Status experiri debent. Art. 2 DE HONORE Honor distinguitur duplex, unus in ordine morali, alius in or­ dine sociali, de quibus in duabus paragraphis tractandum est. § 1. DE HONORE MORALI 230. — NOTIO. Honor moralis est agnitio passiva propriae per sonalitas moralis, in quantum est apud subiectum. 168 DE HONORE n. 231-232 Explicatur. Agnitio passiva: est ergo agnitio personalitatis moralis ab aliis, considerata in ipsa persona quae hanc persona­ litatem possidet, non in illa quae eam agnoscit. Honor ergo est in possidente, non in agnoscente. Si agnoscens illam agnitionem manifestat, hominem honorat; si solum interne eam agnoscit, eum « in honorem habet » (cf. n. 421 ss.). Hic agitur solum de honore qui est in possidente. Propriae personalitatis moralis: seu honestatis. In quantum...: in quantum scii, illa agnitio est apud alios, est bona fama, de qua infra, n. 241. 231. — PRINCIPIUM. Omnis homo tenetur honorem suum de­ fendere contra aggressores, in quantum est necessarius ad offi­ cium suum in societate implendu; II Explicatur. Defendere: h. e. exigere ut eius personalitas mo­ ralis agnoscatur et non pessumdetur ; potest immo ab auctori­ tatibus publicis exigere ut honor laesus per convenientem puni­ tionem vindicetur. In quantum...: h. e. in quantum est necessarium ad officium suum implendum, debet, secus autem semper potest honorem suum defendere. Cum enim omnis homo ius habeat ad honorem suum, potest illum etiam defendere; cum autem ad rite implen­ dum officium suum in societate, etiam minimum, necessarium sit ut homo non despiciatur, sed eius personalitas moralis agno­ scatur, inde sequitur etiam obligatio honorem suum defendendi ; ubi vero non est necessarium ad officium suum implendum, haec defensio etiam non est necessaria: ita lesus suscepit iniurias in sua passione et nullo modo sese defendit. 232. — COROLLARIUM. De aestimatione sui. Agnitio propriae personalitatis moralis a semetipso, vocatur aestimatio sui. Illa aestimatio sui potest utique exaggerari eo quod homo seipsum decipiens in seipso videt bona et capacitates quae reapse non habet vel eo quod inde honores quaerit qui sibi non conveniunt (cf. n. 238) vel eo quod in iis bonis et capacita­ tibus (etiam veris) sistens, Deum Auctorem omnis boni et omnis 169 η. 233-234 DE HONORE ET FAMA capacitatis (saltem practice) non agnoscit: tunc aestimatio sui vertitur in superbiam (n. 186). Sana autem aestimatio sui qua homo sua talenta et capacitates agnoscit, simul conscius remanens Deum esse eorum Auctorem ad Illumque omnem laudem esse referendam, talis aestimatio sui est actus bonus, imo est optima praemunitio contra omnia quae honestatem obiectivam laedere possunt. 233. — SCHOLION I. De Iniuria. Iniuria est actus (vel verba) quo personalitas moralis alicuius hominis pessumdatur. Hoc autem supponit illum hominem etiam sub hoc respectu possidere fundamentum honoris, scii, honesta­ tem. Omnis homo sub aliquo respectu est persona moralis, sub aliquo respectu habet honestatem, et propterea omnis homo sub aliquo respectu habet honorem ; sub respectu autem sub quo ei honestas deest, non potest iniuriam pati: ita non est iniuria si latroni dicitur eum esse iniustum. Quodsi crimen seu defectus honestatis est secretum, potest esse laesio bonae famae, sed non est iniuria. Praesertim autem in actionibus, quid sit iniuria, multum pen­ det a moribus populi, imo saepe in eodem populo differt in diversis classibus civium. Ita alapa solet semper uti gravis iniuria haberi in classi nobilium, non semper a plebe. Attendere autem debet etiam omnis homo, ne tanquam iniu­ riam habeat quod de facto talis non est vel quod ut talis non fuit intentum. 234. — SCHOLION II. De Duello. Duellum est pugna inter duos homines statuto tempore cum statutis armis mortiferis facienda ad vindicandam iniuriam passam. De essentia duelli est ut fiat 1) inter duos homines vel saltem inter duas partes parvo numero sed aequali constitutas ; 2) ex conventione de tempore, loco et armis ; 3) armis mortiferis h. e. talibus quae ex se et non tantum per accidens sunt apta ad oc­ cidendum; sed non requiritur ut de facto aliquis occidatur vel etiam graviter vulneretur: ergo verum est duellum etiam sub 170 DE HONORE n 235 conditione ut pugna cesset statim ac unus vulnus etiam leve acceperit, dummodo fiat armis ad occidendum aptis. Duellum auctoritate privata instituere semper est graviter illi­ citum, quia ex una parte propriam vitam et vitam alterius pe­ riculo exponit, et ex altera parte finem intentum, scii, vindica­ tionem iniuriae, nullo modo attingere valet: nam exitus duelli nullo modo probat utrum iniuria facta fuerit necne, sed pendet a casu vel a dexteritate duellantium; si ille qui iniuriam intulit occiditur vel vulneratur, dicendum est, non esse proportionem inter vitam et honorem, et proinde non licere honorem vita al­ terius vindicare; si ille qui iniuriam passus est occiditur vel vulneratur, adhuc maior fit iniuria. Quapropter Ecclesia severas statuit paenas contra omnes qui duellum faciunt, provocant vel acceptant, in illo tanquam testes funguntur vel quomodocumque adiuvant, illud permittunt vel non impediunt: incurrunt eo ipso excommunicationem simplici­ ter S. Sedi reservatam (c. 2351); insuper ipsi duellantes et qui eorum patrini vocantur sunt ipso facto infames infamia iuris (c. 2351); qui autem in duello vel ex vulnere in duello suscepto moriuntur, prohibentur a sepultura ecclesiastica, nisi ante mor­ tem aliquae paenitentiae signa dederint (c. 1240, 1241). NOTA. Etiam sic dicta duella academica seu mensurae, etsi non sint vera duella, utpote sine periculo gravis vulnerationis, subsunt iisdem paenis ecclesiasticis (S. C. C. 13 lun. 1925). Duellum vero auctoritate publica susceptum, h. e. quod inter paucos loco pugnae belli a guberniis vel ducibus statuitur, eadem ratione licitum vel illicitum est ac ipsum bellum: si bellum est iniustum, neque licet ei tale duellum substituere; si bellum est iustum, licet (imo valde humanum est) loco magni praelii ubi multi occidentur et vulnerabuntur, paucorum vitam exponere. § 2. DE HONORE SOCIALI 235. — NOTIO. Honor socialis est agnitio passiva propriae excellentiae socialis. Explicatur. Agnitio passiva: honor socialis sicut honor mora171 12 - Hermes. Theol. Mor. - II. η. 236-237 DE HONORE ET FAMA lis est in possidente, non in agnoscente ; in agnoscente seu agnitio activa vocatur honoratio (cf. n. 427). Excellentiae socialis: illa excellentia potest oriri ex pertinentia ad certam classem socialem vel ex officio in vita sociali. 236. — PRINCIPIA I. Qui vult honorem socialem possidere, debet sese huius dignum exhibere. Explicatur. Qui vult: nemo enim tenetur honorem socialem ambire, uti in n. sequenti dicetur. Huius dignum: si excellentia socialis oritur ex pertinentia ad certam classem, duplex casus habetur: vel illa pertinentia habe­ tur ex propriis meritis (socialibus) vel ex haereditate ; si ex pro­ priis meritis, debet ita vivere ut illud praemium non vertatur in damnum vitae socialis; si ex haereditate, debet ita vivere ut excellentia illa socialis vitae sociali etiam prosit : tali non sufficit ex meritis antenatorum honorem sibi sumere. Si vero illa excel­ lentia socialis oritur ex officio quo quis fungitur, tenetur illud officium ita implere prout merito ab illo exspectari potest. 237. — II. Omnis homo potest, sed non debet, honorem socia­ lem congruum ambire; tenetur tamen honorem socialem defen­ dere in quantum est necessarius ad officium suum in societate implendum. Explicatur. Potest sed non debet: honorem enim socialem congruum ambire, est consequentia naturalis electionis profes­ sionis congruae (n. 178) ; cum autem talenta nostra professionem non ita determinent, sed electionem inter diversas professiones generatim relinquant, nemo tenetur professionem magis honori­ ficam eligere. Per accidens tamen posset quis obligari ad hono­ rem socialem ambiendum, e. g. si nullus alius homo aptus ad tale munus inveniretur. Congruum: h. e. iuxta propria talenta et capacitates (n. 178). Defendere in quantum... h. e. exigere ut alii hanc socialem ex­ cellentiam agnoscant; hoc autem non debet nisi in quantum est necessarium ad officium suum implendum. Tunc enim honoratio magis refertur ad ipsum munus quam ad propriam personam. 172 DE HONORE n. 238-240 238. — COROLLARIUM I. De Ambitione. Ambitio seu tendentia ad magna et honorifica, potest duplici­ ter intelligi : vel est tendentia ad magna et honorifica facienda, vel est tendentia ad honores sociales recipiendos. Prima tendentia, ad magna et honorifica facienda, dummodo haec propria talenta et capacitates non excedant, nullo modo est reprobanda: ex una parte non est contra humilitatem (n. 183), ex altera parte congruit cum rectis principiis de honore sociali (n. 237). Altera tendentia, ad honores recipiendos, facile ducit ad exces­ sum et tunc est expressio superbiae. Si ambitiuntur honores su­ pra propriam dignitatem et capacitates, certe est superbia; si exiguntur honores modo indebito, certe etiam est expressio su­ perbiae; si vero exiguntur honores propriae dignitati et muneri congrui, actio est bona (n. 237). 239. — COROLLARIUM II. De Honore exigendo a Superiore co­ ram Subditis. Quaestio ponitur utrum Superior possit honori ex parte sub­ ditorum renuntiare, et in genere utrum possit « actus humili­ tatis » ponere quibus a subditis despiciatur. Discretio et prudentia adhibenda est : honoribus qui potius muneri quam personae coniunguntur (uti honores liturgici Su­ perioribus religiosis vel Episcopis concessi) renuntiare non po­ test; ceteris autem honoribus, qui potius accidentales sunt et aestimationem muneris eius apud subditos non impediunt, licite renuntiare potest; actus autem qui cum despectu personae eius etiam impedimentum auctoritatis necessariae constituerent, po­ nere non potest. Item attendere debet ne alios Superiores, col­ legas vel successores, qui tales legitimos honores exigerent, in difficultate ponat. 240. — SCHOLION. De Vana Gloria. Vana gloria est excessiva cupiditas vel delectatio in laude sui sive illa laus sit fundata factis sive non. Si illa laus non est fundata factis seu bonis operibus et qua­ litatibus suis, evidenter est contra rectam rationem talem laudem 173 η. 241-242 DE HONORE ET FAMA cupere; si illa laus est fundata in bonis suis operibus vel quali­ tatibus, eam quaerere vel in ea delectari, similiter est contra rectam rationem. Nam Deus solus est auctor boni et capacitatis in nobis, et ad ipsum omnis laus est referenda; si quis ergo propriam laudem quaerit, vel in ea delectatur, illam ad Deum non refert, quod est contra rectam rationem. Art. 3 DE FAMA 241. — NOTIO. Fa’ II a est agnitio passiva propriae personali­ tatis moralis in quantum est apud alios. Explicatur. Agnitio passiva: personalitas moralis agnoscitur ab aliis. Non est ipsa exhibitio signorum honoris seu honoratio in actibus externis, sed est ipsa aestimatio seu agnitio passiva, interna personalitatis moralis, qua alii non dicunt sed cogitant talem hominem esse honestum. In quantum est apud alios: illa agnitio passiva in quantum est in possidente, est honor (n. 230), in quantum est apud alios, a. v. in quantum alii cogitant talem hominem esse honestum, ille homo habet bonam famam. 242. — PRINCIPIA I. Omnis homo potest permittere ut bona fama sua pereat, nisi bona fama sit necessaria ad officia sua im­ plenda; sed nihil facere potest quo iuremerito pereat. Explicatur. Permittere: h. e. non tenetur bonam famam con­ tra aggressores defendere, sed potest in humilitate tolerare ut alii cum non aestiment. Nisi sit necessaria: e. g. sacerdos sine bona fama non potest munus suum implere: quare ipse tenetur illam defendere. Officia sua: non tantum ad munus implendum, sed etiam si ex mala fama alii (e. g. familia) damnum paterentur, tenetur bonam suam famam defendere. 174 DE FAMA η. 243 Quo iuremerito pereat : h. e. nihil potest facere quo honesta­ tem, quae est fundamentum obiectivum bonae famae, laedat; etsi non teneatur bonam famam defendere, non tamen licet ho­ nestatem laedere (n. 228). 243. — II. Omnis homo potest bona II sua II defendere, etiam falsam, nisi propter bonum commune crimen revelandum sit. Explicatur. Potest: sed non tenetur nisi uti in principio I dictum est (n. 242). Defendere: h. e. potest etiam per auctoritatem publicam exi­ gere ut fama laesa restituatur, etiamsi ad officia implenda non sit stricte necessaria: omnis enim homo ius habet ad bonam famam. Potest insuper prohibere et mediis legitimis impedire quominus fama eius apud alios laedatur, etiamsi haec bona fama sit absque fundamento honestatis : omnis enim homo ius habet ne etiam verum eius crimen divulgetur (n. 403 ss.). Etiam falsam: h. e. quae non fundatur in veram honestatem. Nisi propter bonum commune...: ita si perversitas alicuius hominis esset periculum pro communitate in qua vivit; tunc ei unica defensio famae suae remanet, scii, emendatio vitae. Notandum tamen, etiam in hoc casu famam hominis non posse plus destrui quam necesse sit ad hoc periculum avertendum (cf. n. 429). APPLICATIO Omnis gloria eius ab intus (Ps. 44). Hoc sum, tantum valeo, quod sum et quantum valeo in oculis Dei, non quod sum in oculis hominum. Quapropter non debeo nimis dolere si homines non me honorant, si homines meas capacitates non agnoscunt et me ad officia honorifica non adhibent. Forsan ipsi melius quam ego possunt iudicare de veris meis capacitatibus... Et si ipsi non recte iudicant, scire debeo me etiam habere alios defectus, quos ipsi forsan non cognoscunt, inhonestatem secretam, pro qua mereor 175 η. 243 DE HONORE ET FAMA ut etiam verae meae capacitates non agnoscantur: forsitan haec est punitio Dei pro aliis peccatis et defectibus meis, quam proinde in spiritu humilitatis acceptare teneor. Et si homines me honorant, conscius semper maneam defec­ tionis et defectibilitatis meae; in intimo cordis scire debeo hunc honorem esse muneris, non personae. Scire debeo quod « No­ blesse oblige », generis claritas altiores inducit obligationes; quo magis me honorant homines, eo maiores sunt obligationes meae. Conscius mihi manere debeo omne donum perfectum a Deo esse, ipsum esse auctorem omnis capacitatis meae, et proinde ipsi soli omnis honor et gloria. 176 SECTIO II RELATE AD PROPRIAM ANIMAM CAPUT I VITA SUPERNATURALIS 244. — PRINCIPIA I. Omnis homo tenetur vitam supernaturalem diligenter custodire, vel, si illam non possidet, ad eam reci­ piendam diligenter se praeparare. Explicatur. Diligenter custodire: debet vitare omne peccatum mortale quo vita supernaturalis perditur; debet vitare omne pec­ catum veniale, quo vita supernaturalis debilitatur; debet vitare omne periculum peccati quo vita supernaturalis in periculo po­ nitur (cf. vol. I, n. 205). St illam non possidet : sive illam nondum possederit sive illam per peccatum mortale perdiderit. Se praeparare : etsi non possit positive se ad eam recipiendam praeparare, ita ut possit eam acquirere, tenetur tamen per actus fidei et paenitentiae sese praeparare ut eam recipiat ; nam Deus nemini dat iustificationem qui non est debite ad eam praepa­ ratus. Probatur. Hoc sequitur ex his quae diximus de fine hominis obligatorio (vol. I, n. 12). 245. — II. Omnis christianus tenetur vitam suam supematuralem omni genere virtutum ornare. 177 η. 246 VITA SUPERNATURALIS Explicatur. Omni genere virtutum ornare: h. e. non tantum debet peccata vitare, sed omnes suas obligationes erga Deum, proximum et seipsum diligenter implere. Probatur. Hoc sequitur ex eo quod finis hominis est perfectio Christiana (vol. I, n. 11-12). 246. — III. Omnis christianus tenetur vita u suam supernaturalem roborare per opera bona, et in specie per frequentem re­ ceptionem Sacramentorum. Explicatur. Per opera bona: opera enim bona sunt media pri­ maria augendi gratiam ; augmentum gratiae autem est roboratio vitae supematuralis. Receptionem Sacramentorum: cf. vol. III. Sacramenta enim, imprimis S. Communio, sunt media instituta ut ex opere operato gratiam augeant et vitam supernaturalem roborent. APPLICATIO Quid prodest homini si mundum universum lucretur, animae vero suae detrimentum patiatur? (Mt. 16, 26). Etiam si meipsum perfectum hominem facerem, nihil prodest, nisi me simul faciam hominem supernaturaliter perfectum. Si linguis hominum loquar et angelorum, si habuero prophe­ tiam et noverim mysteria omnia et omnem scientiam, si habuero omnem fidem ita ut montes transferam, si distribuero in cibos pauperum omnes facultates meas et si tradidero corpus meum ita ut ardeam, caritatem autem non habuero, nihil sum, nihil mihi prodest (1 Cor. 13,1-3). Non potest arbor mala bonos fructus facere (Mt. 7, 18) ; palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite (Io. 15,4). Omnis arbor quae non facit fructum bonum, excidetur et in ignem mittetur (Mt. 7,19). Omnis plantatio quam non plan­ tavit Pater meus coelestis, eradicabitur (Mt. 15, 13). Stulte, hac nocte animam tuam repetunt a te ; quae autem pa­ rasti, cuius erunt? Sic est stultus omnis qui sibi thesaurizavit et non est in Deo dives (Lc. 12,20). 178 CAPUT II INTELLECTUS Art. 1 DE CULTURA INTELLECTUS 247. — PRINCIPIA I. Omnis homo tenetur intellectum suu II ita scientia excolere, ut capax sit omnia officia sua implere. Explicatur. Tenetur: ex lege naturali. Ita... ut: gradus ergo huius culturae differt ab homine ad ho­ minem iuxta eius positionem socialem, statum vitae et profes­ sionem electam, etc. Omnia officia sua: complectitur ergo multiformem scientiam: scientiam religiosam circa veritates credendas et circa officia erga Deum, seipsum et proximum; scientiam requisitam ad rite obeundam professionem suam ; si est pater vel materfamilias, scientiam bene educandi liberos, etc. Insuper haec obligatio non limitatur ad tempus praeparationis ad statum vitae vel profes­ sionem seu ad tempus educationis, sed tenetur semper cogni­ tiones suas complere iuxta exigentias temporum et scientiae. NOTA. Ex hoc principio, collate supra, n. 178, patet illum qui seipsum in­ capacem invenit intellectualiter ad professionem vel officium electum rite adimplendum, teneri ad desistendum ab hoc officio vel pro­ fessione. Gravitas transgressionis. Qui sufficientem scientiam sibi non acquirit, committit peccatum mortale vel veniale pro gravitate 179 η. 248-249 INTELLECTUS negligentiae, et insuper tenetur damna reparare quae ex impletione officii cum insufficienti scientia oriuntur. 248. — II. Omnis homo debet sibi insuper quandam culturam intellectualem generalem acquirere. Explicatur. Debet: non est stricta obligatio pro omnibus et singulis, sed in genere illa obligatio exsistit ; ita ut, si quis ex motivo altiore (servitio Dei) talem culturam generalem negligeret, nullo modo peccaret ; si quis autem sine motivo altiore illam negligit, certe contra suam obligationem agit. Insuper: h. c. praeter culturam stricte necessariam uti in prin­ cipio I dictum est (n. 247). Quandam culturam generalem: agitur de illis cognitionibus quae non directe ad propriam professionem et officia referuntur, sed quae faciunt hominem « civilizatum ». Extensio illarum co­ gnitionum valde differt secundum tempora et loca, et secundum locum quem quis occupat in societate. In genere dici potest, illas cognitiones debere esse tales ut homo convenienter cum homini­ bus suae regionis et conditionis conversari possit. Probatur. Haec obligatio deduci nequit ex obligationibus ho­ minis erga seipsum: nemo enim stricte tenetur singulas facul­ tates suas usque ad maximum excolere; per se sufficit illa cul­ tura, qua capax fit officia sua implere. Haec obligatio, etsi sit obligatio erga seipsum, fundatur tamen in suis obligationibus socialibus: cultura tum generis humani tum proprii populi non potest progredi, imo debet regredi, nisi singuli cooperentur, sibi culturam convenientem acquirendo, ut ita gradus culturae etiam popularis elevetur. Ex hoc autem non sequitur stricta obligatio pro singulis, sed potest haec cultura ex motivo altiore (servitio Dei) a quibusdam negligi : notandum tamen cum Tillmann (IV, 2, p. 126) sanctum incultum nunquam fuisse ideale christianum. 249. — COROLLARIUM. De Cultura Populari. E\ hac obligatione sequitur etiam obligatio societatis civilis procurandi media quibus illa cultura fiat maiori numero civium accessibilis, ut ita etiam gradus culturae popularis semper cre180 DE CULTURA INTELLECTUS η. 250 scat. Attamen etiam in istis tum ab exaggeratione tum a falsis conceptibus cavendum est. Ex una parte curari debet ut qui eminenti intelligentia sunt dotati a Deo, occasionem etiam recipiant talenta sua evolvendi eo quod e. g. divites vel etiam ipse Status pro eorum studiis me­ dia oeconomica praebeant (bursae studiorum). Similiter curan­ dum est ut gradatim totus populus ad maiorem quantitatem scientiae educetur. Ex altera autem parte vitandum est ne valor studiorum ita exaltetur, in eisque ita fons beatitudinis descri­ batur, ut populares omnes velint studiis incumbere vel saltem pro omnibus filiis suis occasionem studendi obtinere, et nemo amplius velit laboribus manualibus incumbere. Valor spiritus super materiam, vitae intellectualis supra vitam materialem, uti­ que docendus est, sed non minus debet proponi valor et nobilitas laboris manualis. Neque labor spiritus neque labor manuum despici potest, sed sciendum est utrumque esse societati bene ordinatae aeque necessarium, utriusque collaborationem esse or­ dinem a Deo institutum, in quo unusquisque hominum propriam partem explendam a Deo recipit. Bona proinde est tendentia ut omnibus pateat aditus ad scholas primarias, imo ut omnes pueri ad assistentiam scholae primariae obligentur; sed exaggerata est tendentia ut omnibus pateat etiam aditus ad scholas medias. Tot enim officia, educa­ tionem scholae mediae requirentia, in societate non habentur, ita ut multi post studia peracta officium conveniens non inveniant ; ex altera parte generatim qui scholam mediam frequentarunt — maxime qui sunt mediocrioris intelligentiae ! — nolunt amplius manibus laborare, et ita fit ut qui melioris sint intelligentiae of­ ficium conveniens obtinere non possint, multi habeantur « homi­ nes sine labore », et pro labore manuum desint homines ! Et ita ille motus « pro cultura populari » vergit in maximum damnum societatis. 250. — SCHOLION. De Studiositate et Curiositate. Homo quandoque definitur animal curiosum, ad significandam cius naturalem tendentiam ad investigandam veritatem. Illa ten­ dentia bene ordinata vocatur studiositas. 181 η. 250 INTELLECTUS Etsi curiositas non necessario includat exaggerationem, haec vox reservari solet pro exaggerata et inordinata inclinatione ad sciendum. Studiositas, cum sit tendentia ad intellectum excolendum, est bona, eiusque neglectus in tantum est peccatum, in quantum su­ pra descriptas obligationes transgreditur. Curiositas vero, cum sit exaggerata et inordinata tendentia, est mala. Eius inordinatio potest esse in eo quod per studium rerum inutilium vel minus utilium intellectus retrahitur a studio neces­ sario: ita si quis tempus terit in legendis libris vel ephemeri­ dibus ita ut pro studiis necessariis ad implenda propria officia, non supersit tempus vel non supersint vires intellectuales, habet curiositatem exaggeratam. Vel inordinatio potest esse in eo quod medium cognoscendi est illicitum : ita si quis vult discere a dia­ bolo vel a mago vel spiritista, etc. (cf. n. 41 ss.). Vel inordinatio potest esse in eo quod quis quaerit discere quod inquirere non licet, e. g. secretum alterius (cf. n. 403); vel in eo quod scientia est periculosa: ita si quis quaerit scientiam ex qua ei oriri pos­ sunt tentationes contra castitatem, contra fidem, etc. (lectio li­ brorum prohibitorum). Curiositas est peccatum pro gravitate inordinationis vel peri­ culi ad quod inducit: si retrahit a studio necessario, est pecca­ tum mortale vel veniale prout plus vel minus impedit scientiam plus vel minus necessariam; si media adhibita sunt illicita, est peccatum mortale vel veniale prout media sunt ; si obiectum li­ cite inquiri non potest (secretum), generatim est peccatum ve­ niale, nisi inde alii grave damnum inferatur; si curiositas ducit in periculum, est peccatum mortale vel veniale prout maius vel minus periculum est ad maius vel minus peccatum. 182 DE USU INTELLECTUS η. 251-252 Art. 2 DE USU INTELLECTUS 251. — PRINCIPIA I. Homo semper tenetur in omnibus intel­ lectu suo vitam et actiones suas dirigere, et nunquai II permit­ tere ut passiones, etc., imo ut inadvertentia, usu: II rationis subvertentes, causa sint actionis contra recta; rationem. Explicatur. Passiones etc.: concupiscentia, passiones, habi­ tus, etc. ita possunt usum rationis subvertere, ut actus non sit amplius imputabilis (vol. I, n. 51 ss.). Attamen homo tenetur per educationem aliaque media naturalia et supernaturalia, impedire quantum in se est, quominus illa usum rationis subvertant, ne actus in tali statu commissi evadant voluntarii in causa (vol. I, n. 49, 205). Imo et inadvertentia: etsi inadvertentia sit ex natura sua in­ voluntaria (vol. I, n. 21), tenetur homo illam quantum potest vitare, saltem in quantum constituit periculum transgrediendi obligationes. Probatur. Homo eo ab animalibus distinguitur, quod ratione vitam suam dirigit ; haec est eius dignitas divinitus data, nec unquam permittere potest ut modo pecorum agat. 252. — II. Homo non potest nisi ex ratione proportionate gravi inducere statum in quo usus rationis suspenditur. Explicatur. Ex ratione proportionate gravi: talis ratio est restauratio virium corporalium et spiritualium, sanitas corpo­ ris, etc. Statum in quo: hoc habetur in somno naturali, in somno ar­ tificiali, in hypnotisme et in ebrietate, de quibus in separatis scholiis agendum est. 183 η. 253-254 INTELLECTUS Probatur. Usus rationis est maxima dignitas hominis, cui non­ nisi ex ratione proportionate gravi renuntiare potest. Gravitas transgressionis. Qui se privat usu rationis sine ra­ tione proportionate gravi, committit peccatum mortale; per somnum naturalem autem vix unquam per se erit peccatum mor­ tale, cum ipse somnus naturalis requirat aliqualem defatiga­ tionem ut venire possit. 253. — SCHOLION I. De Somno Naturali. Somnus est status relaxationis functionum animalium (e. g. motus), subsistentibus functionibus vegetalibus (restauratio vi­ rium), in quo usus rationis, et consequenter etiam voluntatis, suspenditur. Natura animalis, etiam hominis, ita a Creatore constituta est, ut nullum corpus animale possit vires operando consumptas suf­ ficienter in statu vigiliae reficere; unde omne corpus normale, viribus ad certum gradum exhaustis, naturaliter suspendit usum rationis et in somnum incidit : ex hoc patet talem suspensionem usus rationis per se esse licitam. Dicimus: per se; nam per accidens potest esse illicita: abusus enim est, pro tota vita morali nocivus, si quis notabiliter ultra tempus requisitum se somno dare solet: praeterquam enim tem­ pus pretiosum terat in pigritia, etiam caracter eius damnum pa­ titur, fit flaccus, absque energia et voluntate. Quantum somni requiratur et sufficiat, non potest generaliter dici, sed differt ab homine ad hominem, secundum aetatem, laborem, dispositionem corporis, pluresque alias circumstantias. Per accidens somnus potest esse illicitus etiam propter tem­ pus, eo quod propter aliquod officium quis illo tempore tenetur vigilare. Notandum hominem posse quandoque per voluntatem somnum reprimere, quandoque per sumptionem materiarum ner­ vos excitantium (caffaeum, tabaccum, etc.). Talibus mediis, impri­ mis voluntate, somnum repellere est obligatio quoties illo tem­ pore alia obligatio requirit vigilantiam. Per defectum quis peccare potest, si absque motivo sufficienti somnum reprimit ita ut aliis temporibus suis officiis rite vacare non valeat. 184 DE USU INTELLECTUS η. 255 254. — COROLLARIUM. De usu soporativorum. Quandoque ex abnormali excitatione nervorum somnus non venit, etsi sit ad restaurationem virium necessarius. Quodsi hoc per longius tempus durat, potest esse nocivum sanitati corporis. Tunc licitum est ope medicinae somniferae nervos sedare ita ut somnus veniat. Cum autem tales medicinae facile evadant noci­ vae corpori, et ita nervos afficiant ut assuefacti sine illis dormire non amplius valeant, non licet eas sumere nisi consulto medico vel medicinae perito, qui eas permittere non potest nisi in quan­ titate et modo ad sanitatem necessario. 255. — SCHOLION II. De somno artificiali seu de usu narco­ ticorum. Narcotica sunt materiae quae corpori iniectae statum somno similem inducunt, usum rationis suspendentes vel saltem im­ pedientes. Praecipui sunt : chloroformium, aether, morphium, opium, cocaina, etc. Chloroformium, aether et similia facile in­ ducunt somnum artificiale perfectum; morphium, opium, co­ caina, etc. potius inducunt quendam soporem in quo plus minusve impeditur usus rationis. Illas materias quae somnum perfectum inducunt et usum ra­ tionis tollunt, adhibere non licet nisi ex causa proportionate gravi : debet esse proportionata tum defectui usus rationis tum periculo mortis, quod, etsi hodie minimum sit, ei tamen inesse potest. Illas materias quae solum soporem inducunt, etsi usum ratio­ nis non tollant, adhibere tamen non licet nisi ex ratione propor­ tionate gravi. Ipsorum periculum immediatum est minus vel nullum, sed eorum usus, etiam in minima quantitate facile creat cupidinem irresistibilem quae nonnisi nova sumptione narcotici sedari potest, ex quo tunc cupido iterum crescit : ita paulatim non solum sanitas corporis, sed et tota vita moralis destruitur; ad illam cupidinem sedandam homo paratus fit ad omnia, etiam ad gravissima crimina. Quare utraque species narcoticorum nonnisi de consulto me­ dici vel medicinae periti conscientiosi adhiberi potest, pro quibus sequentes dari possunt regulae: 185 η. 256 INTELLECTUS 1. Usus transitorius et adeo exiguus ut alium effectum non habeat nisi pacationem nervorum et restaurationem virium (se­ cluso ergo periculo cupidinis), licitus est. 2. Usus in maiore quantitate vel frequentia, si fit ob solam voluptatem vel ad sedandam narcoticorum cupidinem, est pec­ catum mortale, quia non habetur ratio proportionate gravis; si vero fit ex ratione proportionate gravi, uti in operatione chirur­ gica ut infirmus tranquillius sese medico committat, vel ut cor­ pus dolores non sentiens melius quiescat et ita vires reficere possit, etc., licitus est. Uti patet anaesthesia localis facilius permittitur. 3. Etiam in articulo mortis usus narcoticorum per se non est illicitus, praesertim si usum rationis non tollunt : melius est uti­ que si moribundus dolores mortis patienter suffert ; sed si de facto tali patientia caret, licitum est dolores eius lenire. Uti patet, ad solas angustias mortis, non vero dolores morbi, arcendas, non licet adhibere narcotica. Item non licet ope narcoticorum tollere usum rationis, si moribundus nondum est paratus ad mortem et probabiliter usum rationis non recuperabit : maioris enim mo­ menti est bona praeparatio ad mortem quam diminutio dolorum. Cf. Allocutio Pii Pp. XII (AAS, 1957, 129-147). 256. — SCHOLION III. De Somno Hypnotico. Hypnosis est status somni plus minusve profundi, in quem subiectum hypnotizatum ab hypnotizante inducitur. Hypnotizatus in illo statu non habet usum sensuum nisi prout hypnotizans ei suggerit, ita ut res actuales non percipiat, res vero suggestas percipiat. Similiter non habet usum rationis et voluntatis nisi dependentor a voluntate hypnotizantis, ita ut nihil possit cogi­ tare vel facere praeter voluntatem illius, et etiam suggestiones eius necessario sequatur. Hypnotizans potest ad libitum eum revocare a somno; quod si non faceret, post aliquod tempus hypnotizatus sponte ad se redit. In statu vigiliae hypnotizatus vix ullam memoriam habet eorum quae in somno hypnotico ac­ ciderunt, sed tamen necessaria compulsione exsequitur (etiam in statu vigiliae) quae hypnotizans ei durante somno iniunxerit. 186 DE USU INTELLECTUS η. 257 Ex his patet ad somnum hypnoticum requiri gravissimam ra­ tionem, et insuper quasdam cautelas. Non enim solum agitur de tollendo usu rationis, sed de tradenda tota persona, etiam pro­ pria libera voluntate, arbitrio alterius. Insuper ut ipsi medici fatentur, somnus hypnoticus periculum inducit sanitati, praeser­ tim si pluries exercetur. Gravissima ratio est morbus (praesertim nervorum) curandus qui aliter curari non posset ; item videtur progressus scientiae esse ratio sufficiens. Cautelae requisitae sunt: ut medicus hypnotizans sit peritus, ita ut damnum sanitatis ad minimum reducatur; ut hypnotizans sit tantae probitatis, ut certe constet eum sua potestate non esse abusurum sive ad peccandum sive ad peccatum suggerendum. Ad hoc bonum est ut semper testes adsint. 257. — SCHOLION IV. De Ebrietate. Ebrietas est sublatio vel saltem impedimentum usus rationis cx usu potuum alcoholicorum proveniens. Inde distinguitur ebrietas perfecta in qua usus rationis tota­ liter tollitur, et ebrietas imperfecta in qua aliquis usus rationis adhuc retinetur. Uti patet, ebrietas imperfecta multos admittit gradus : ex experimentis laboratorii apparet etiam minimam quantitatem potus alcoholici iam minuere potentiam reactionis subiecti et proinde iam aliquatenus minuere agilitatem intellec­ tus : talis autem diminutio, ad quam probandam requiruntur in­ strumenta laboratorii, non vocatur ebrietas, etiam imperfecta. Ebrietas incipit ubi homo notabiliter perdit invigilantiam super rectum usum rationis, quod manifestatur eo quod non amplius scit recte iudicare, incipit dicere verba et iudicia quae secus non diceret, lingua titubat, gressus et motus fiunt incerti, res viden­ tur ante oculos gyrare vel apparent duplices, etc.; ebrietas per­ fecta habetur quando non amplius discernit bonum et malum morale, praesertim si facit quae secus nunquam faceret vel a quibus abhorret, si res faciles et quotidianas exsequi non valet (e. g. aperire portam domus suae); post factum supponi potest ebrietatem fuisse perfectam, si proxima die non amplius recor­ datur rerum notabilium quae acciderunt. 187 13 - Herme*. Theol Mor - Π. η. 257 INTELLECTUS NOTA. Ab ebrietate distinguenda est « passio potuum alcoholicorum » seu ebriositas quae consistit in vehementi tendentia ad bibendum (vol. I, n. 29) et quae potest esse peccaminosa, imo constituere peccatum mortale, etiam si nunquam ad perfectam perditionem usus rationis ducat: eius immoralitas consistit in immoderato usu potus alcoho­ lici qui nocet sanitati, in neglectu officiorum status, qui solet illam passionem comitari, sed praesertim in eo quod tali passioni deditus dominium in seipsum perdit, propensionibus suis resistendi poten­ tiam perdit, ct paulatim ducit vitam hominis et Christiani indignam. De his cf. infra, n. 298. Ebrietas perfecta sine ratione proportionate gravi, semper est peccatum mortale. Ebrietas imperfecta sine ratione proportionata per se est peccatum veniale. NOTA. Noldin (I, 346) dicit etiam perfectam ebrietatem admittere parvi­ tatem materiae, si quis scii, ad breve tempus, quod horam non at­ tingit, sine necessitate se privat usu rationis. Ipse autem notat hoc pro praxi vix ullius esse momenti, cum praevideri vix possit potum non diutius horae spatio usu rationis esse privaturum. Videtur autem parvitatem materiae in ebrietate perfecta semper esse negandam: nam etiamsi quis cum certitudine sciret perfectam ebrietatem non ultra horam esse duraturam vel se statim esse dormiturum per tempus quo etiam sine ebrietate esset dormiturus, tamen perfecta ebrietas absque ratione proportionate gravi videtur semper suppo­ nere magnam intemperantiam, ita ut saltem cx hoc capite habeatur gravitas materiae. Ebrietas etiam perfecta, licita est ex ratione proportionate gravi. Uti patet, ratio nunquam potest esse inordinata concupi­ scentia potus alcoholici. Pro ebrietate perfecta requiritur ratio longe gravior quam pro imperfecta. Pro ebrietate perfecta vide­ tur unica ratio proportionate gravis esse sanitas corporis, e. g. morbus, uti typhus, curandus vel depellendus, vis veneni ex morsu serpentis coercenda, etc. Ad ebrietatem imperfectam re­ quiritur minor ratio: iuxta Prümmer (II, 670): « e. g. ad melan­ choliam pellendam, in nuptiis aliisque festivitatibus mundanis, ebrietas imperfecta ex se nullum est peccatum, nisi tamen inde scandalum aliudve grave incommodum oriatur. Hinc bibere us­ que ad hilaritatem per se quidem non est illicitum, sed clericus, paterfamilias aliaeque personae in dignitate constitutae evitare debent huiusmodi hilaritatem, quoniam facile exinde oriri pos­ sunt grave scandalum aliaque gravia incommoda ». 188 DE USU INTELLECTUS η. 257 Notandum tamen est, ebrietatem etiam imperfectam, praeser­ tim apud illos qui sunt « vini capaces » posse esse peccaminosam (etiam graviter) ex alio capite, scii, ex intemperantia, qua tanta quantitas potus alcoholici sumitur, ut, etsi usum rationis vix notabiliter afficiat, tamen sanitati noceat. Ex altera parte « vini incapaces » possunt facilius absque peccato potum alcoholicum sumere usque ad notabilem effectum super usum rationis. Similiter etsi non perdat usum rationis, peccat contra tempe­ rantiam qui tantam quantitatem potus alcoholici sumit, ut sani­ tati nocere debeat, artificiose autem (e. g. per medicinam vel per vomitum) tollit influxum super usum intellectus : Noldin (I, 346) putat hoc non esse peccatum mortale ; huic autem assentire non possumus ; nam privatio usus rationis non est unica norma iudicandi. Cf. infra, n. 293. APPLICATIO Deus dedit mihi intellectum, ut in eo Eum cognoscam. Nihil amatum quin praecognitum. Si ergo volo amare Deum in se et in operibus suis, debeo intellectum meum excolere et omnimoda scientia ornare iuxta meam potentiam et possibilitatem, ut per scientiam vita mea reducatur ad Deum. Scientia autem solida, non vana curiositas. Non possum tem­ pus meum terere in curiosis investigationibus, in inutilibus lec­ tionibus, cum detrimento solidae scientiae quae mihi sacerdoti convenit, imo obligatio est. In societate moderna multa scientia a sacerdote requiritur: non quidem omnem scientiam acquirere possum — nemo potest ! — sed saltem non sit mea culpa : tem­ pus quod mihi supcrest post sacrum ministerium, ad veram scientiam acquirendam adhibeam, et non in inutilibus, multo minus in inanibus teram. Scientia autem inflat, nisi sapientia duplicetur, quae a Spiritu Sancto discitur. 189 CAPUT III VOLUNTAS 258. — PRINCIPIA I. Omnis homo tenetur voluntatem suam ita roborare ut dominium obtineat super alias potentias. Explicatur. Tenetur: ex lege naturali. Ita roborare: educatio ad hoc tendit, ut voluntas roboretur. Etsi dominium absolutum voluntatis super alias potentias, ita ut semper possit non peccare, ante peccatum originale fuerit donum practernaturale, quod per peccatum originale est perdi­ tum, recta ratio tamen postulat, ut quod dono non amplius ha­ bet, proprio conatu quantum potest acquirat. Utique in hac vita, post peccatum, homo non amplius valet tale dominium acquirere ut possit nunquam peccare (Cone. Trid. ; DB 833), sed tamen illud dominium perfectum manet ideale non tantum Christiani, sed omnis hominis, cui quam maxime appropinquare tenetur. \lias potentias: tales sunt tum intellectus tum omnes poten­ tiae animales et végétales hominis. Plures functiones vegetales utique determinationi voluntatis humanae non subsunt, in cas­ que voluntas dominium obtinere neque valet neque debet; sed sunt praesertim tendentiae et appetitus corporales, quibus invi­ gilare debet voluntas, ut semper secundum rectam rationem ten­ dant nec unquam indicium rationis praeveniant. Et ipsi intel­ lectui dominare debet voluntas eo quod intellectum ad attentio­ nem ad veritatem amplectendam, et ad actum fidei eliciendum cogere debeat. 190 VOLUNTAS η. 259 Probatur. Voluntas est maximum donum naturae humanae, ex qua omnes eius actiones moralitatem seu habitudinem ad nor­ mam honestatis (vol. I, n. 35) accipiunt. Ex libertate actus ho­ minis fit actus humanus (vol. I, n. 16). Voluntas ergo debet totam vitam hominis regere secundum normas moralitatis. Unde tene­ tur homo curare, ut voluntas sufficiens dominium super totam activitatem suam obtineat. 259. — II. Omnis homo potest, imo et aliquando debet, volun­ tatem suam, salvis legibus divinis et humanis, voluntati alterius subiicere. Explicatur. Potest : generatim non est obligatio, nisi aliquan­ do, uti statim dicetur. Aliquando debet: quando scii, ordo societatis in qua vivit vel votum similisve obligatio id requirit. Salvis legibus divinis et humanis: h. e. nunquam licet alteri obedire si ille alius postulat rem sive a lege naturali sive a lege divina positiva sive a lege ecclesiastica vel civili vel etiam a re­ gulis societatis privatae prohibitam, nisi ille alius stet supra illam legem eamque solvere, saltem in casu, valeat. Alterius: ille alter potest esse sive superior sive aequalis, vel etiam inferior; legitimo superiori debet obedire quoties ordo so­ cietatis in qua vivit et ille est superior, vel votum similisve obligatio id requirit; secus autem, etiam aequali vel inferiori, obedire potest. Subiicere: non agitur hic de illa subiectione qua in hypno­ tisme quis voluntatem simul cum intellectu alteri tradit, sublata ipsa psychologica libertate : de illa egimus supra, n. 256. Hic agi­ tur de illa subiectione qua homo, libertate arbitrii retenta, pro­ priam voluntatem determinat ad faciendum id quod alteri libet. Hoc potest facere etiam per modum habitus (votum, promissio, iuramentum). Gravitas transgressionis. Si quis non obedit quando obedire tenetur, committit peccatum inoboedientiae mortale ve! veniale 191 η. 259 VOLUNTAS iuxta gravitatem materiae et gravitatem qua superior suam vo­ luntatem urget. APPLICATIO Voluntas est quasi divina potestas in me, qua possum totam vitam meam regere, potestas quae potest informare vitam meam, quae potest facere historiam mundi, potestas cui etiam voluntas divina cedit: nam neminem vult Deus cogere nisi qui ipse velit. Sed ridiculus non raro est dominus ! Risus hominum, derisio, periculum derisionis non raro sufficit ut faciat quod vellet non facere, quod scit non esse faciendum ! Omnibus inservit domi­ nus, excepto uno Illo Cui servire regnare est! Saltem ego, sacerdos, debeo facere voluntatem meam domi­ num. Saltem ego volo voluntatem meam ita exercere ut potens sit ... etiam obedire! 192 260. — Homo ex anima et corpore componitur. Non solam ani­ mam, etsi sit pars dignior, sed et corpus cum reverentia et amore tractare debet. « Vita et sanitas sunt discipulo Domini gratiae seu dona Dei, quae reverenter accipere, fideliter custodire et conscientiose curare debet » (Tillmann, IV, 2, p. 18). Corpus in doctrina sana catholica duplicem praebet aspectum, qui in omnibus epistolis S. Pauli apparet; neuter negligi potest, si volumus vere christiane cogitare. Corpus est donum Dei, de qua dicit S. Scriptura: Et vidit Deus cuncta quae fecerat, et erant valde bona (Gen. 1, 31). Corpus no­ strum non est sicut corpus animalium, sed est ex natura sua intime cum anima coniunctum; non est career animae, non est merum instrumentum animae, sed est socius eius, qui si non esset, neque anima crearetur; ex illa unione cum anima ipsae actiones corporis quodammodo spiritualizantur : perceptiones sensuum nostrorum non sunt sicut perceptiones animalium, sed ex natura sua ad cognitionem intellectualem ducunt; affectus et appetitus sensitivi ex natura sua spiritualem reactionem volun­ tatis provocant. « Corpus humanum est plus quam organismus vegetalis et animalis; illudque "plus" non solum consistit in maiore perfectione physiologica, sed in aliqua specie spirituali » (Tillmann, IV, 2, p. 21). Insuper corpus est quasi organum nostrae unionis cum Christo Capite generis humani, Capite Corporis Mystici : animae singulae creantur, corpora vero unum ex alio procreantur sicque consti- 193 η. 260 RELATE AD PROPRIUM CORPUS tuunt unitatem generis humani et proinde etiam unitatem no­ stram cum Christo ; animae sunt, tam in ordine naturali quam in Corpore Mystico supernatural!, principium individuae nostrae responsabilitatis erga Deum, corpus vero facit omnes homines pertinere ad unam familiam, imo ad unum magnum corpus. Unio nostra supematuralis viva et vivifica cum Christo consistit in gratia sanctificante, cuius subiectum est anima, sed ipsa unio materialiter fundatur in unitate generis nostri cum Christo Ca­ pite, ergo in corpore. Illi tituli exigunt ab homine reverentiam et amorem erga cor­ pus suum. Sed negligi non potest et alius aspectus : corpus est fomes pec­ cati ; potentiae inferiores concupiscunt adversus spiritum, volunt subvertere rectam rationem, et voluntati dominari : ex hoc requi­ ritur ut homo imponat corpori disciplinam. 194 CAPUT I CURA CORPORIS Art. 1 CURA POSITIVA 261. — PRINCIPIA I. Omnis homo debet ita de corpore suo curare ut officia status sui exercere valeat. Explicatur. Curare: haec cura non tantum includit id quod evolutionem et vires corporis fovet, sed etiam ornatum corporis (cf. n. 339). Ut officia status sui exercere valeat: haec obligatio ergo differt iuxta diversitatem officiorum status: ita debet vires necessarias acquirere ut possit professionem suam exsequi, uxor debet ita apparere ut marito sit societas amoena, etc. Probatur. Ex una parte cura moderata certe est bona, et cura necessaria ad exercitium officiorum certe moderata dici debet. Ex altera parte exercitium officiorum est obligatio, ergo etiam me­ dia necessaria, ut cura corporis necessaria, sunt obligatoria. 262. — II. Omnis homo potest mediis honestis ita de corpore suo curare, ut illud ad maximam pulchritudinem et vigore II edu­ cet, dummodo cultura corporis culturam spiritus non impediat. Explicatur. Potest: h. e. nemo tenetur, sed qui vult, licite facit. 195 η 263 CURA CORPORIS Mediis honestis: talia sunt recreatio, exercitia corporalia, ve­ stitus et ornatus : in quantum illa honesta sunt infra in scholiis dicendum est (n. 263, 264, 339). Dummodo...: facile enim oritur abusus quo illa media pro seipsis coluntur, et pulchritudo vel vigor corporis videtur esse finis vitae: de vigore corporis solliciti culturam spiritus omnino negligunt. Ille abusus autem liceitatem usus non tollit. Probatur. Prima pars: liceitas: corpus est bonum, creatura Dei, quod ad perfectionem deducere certe licitum est. Imo per­ fectio corporis, moderato cultu procurata, potest esse optimum instrumentum ad servitium Dei cum gaudio praestandum: mens sana in corpore sano. Altera pars: dummodo... : corpus nunquam potest esse finis ul­ timus, cum semper debeat subiici spiritui. 263. — SCHOLION I. De Recreatione. Vires humanae sunt limitatae, et post laborem sive manualem sive intellectualem homo experitur defatigationem seu exhaustio­ nem virium : illum limitem nemo potest impune notabiliter transgredi : indiget requie vel (praesertim si agitur de fatigatione ex labore intellectuali) recreatione, occupatione alia quae ei gau­ dium et delectationem afferat. Praesertim ubi agitur de defati­ gatione mentali, recreatio poterit esse etiam defatigatio corpo­ ralis, dummodo hominem distrahat. Post requiem et recreatio­ nem vires refectae sunt et novus labor incipere potest ; quodsi recreatio necessaria negligitur, corpus potest, saltem post aliquod tempus, incapax fieri vires reficiendi. Ex eo sequitur recreationem esse licitam, imo obligatoriam; attamen debet regulis honestatis respondere. Refectio virium cui ipsa natura providit, est somnus, de quo supra, n. 253. Recreatio licita est solum post convenientem laborem : qui non laborat, sed in pigritia tempus terit, nullum ius habet ad gaudia et delectationem quae alii ex recreatione hauriunt. Qualitas recreationis debet esse proportionata propriis mediis oeconomicis: illicita est recreatio (e. g. magnum iter) cuius 196 CURA POSITIVA η. 263 sumptus essent tales ut postea pro debita sustentatione familiae non sufficeret pecunia. Recreatio debet esse talis ut revera vires restituat et non po­ tius propter suam immoderationem vires magis exhauriat: quod facile evenire potest ubi recreatio quaeritur in excessu potus vel delectationis venereae. Tempus recreationis debet eligi tale ut illo tempore aliqua obligatio non urgeat : e. g. quando officia status urgent, vel cura familiae, vel obligatio Missae audiendae, etc. Consulendum est ut recreationi semper aliquid utile pro cul­ tura generali mentis copuletur. Recreatio ordinaria consistit in societate cum amicis et proxi­ mis : homo naturaliter invenit in conversatione et ludo cum illis illud gaudium et distractionem quae sunt elementa essentialia omnis recreationis. Primario autem haec societas quaerenda est in propria familia ; quod tamen non impedit quominus aliquando etiam apud alios recreatio quaeri possit. Si quis autem in pro­ pria familia ordinarie non potest debitam recreationem invenire, illamque semper apud alios quaerit, signum est ei in relationibus familialibus aliquid deesse bonumque examen conscientiae in hac materia ei consulendum est. Recreatio valde utilis sunt excursiones in campis et silvis, prae­ sertim pro illis qui in civitate vivunt, ut ita per pulchritudinem creationis animum ad Creatorem elevent : ne autem illae fiant impedimentum recreationis in familia, consiliandum est ut ge­ neratim cum propriis familiaribus fiant. Theatrum et spectacula cinematographica et alia similia sunt recreationes licitae, dummodo quae ibi repraesentantur non sint contra bonos mores, et praesertim si sunt pro cultura mentis utilia. Choreae non sunt prohibitae, dummodo neque ipsis saltanti­ bus neque spectatoribus occasionem praebeant peccati. Quoad hoc notandum est choreas, etiam virorum cum mulieribus, non esse ex natura sua malas, sed posse esse decentes et proinde licitas ; inter modernos autem modos multi sunt (etiam singu­ lorum, vel multorum eiusdem sexus) qui sive per motus corporis sive per appropinquationem corporum ad lasciviam provocant 197 η. 264 CURA CORPORIS ipsos saltantes vel spectatores. Tales esse omnino prohibitos patet. De recreatione quae consistit in exercitiis corporalibus cf. scholion seq. 264. — SCHOLION II. De Exercitiis Corporalibus. Exercitia corporalia possunt esse recreatio, sed simul sunt me­ dia ad augendam pulchritudinem et vigorem corporis. Qua talia sunt bona, imo usque ad certum gradum possunt esse obligato­ ria, praesertim pro iuvenibus. Praeter exercitium voluntatis quod praesupponunt, exercitium virtutis temperantiae in delectatio­ nibus (manducatione, potu, usu delectabilium, imo et luxuriae) quod nonnulla requirunt, solent etiam procurare corpus sanum, fundamentum mentis sanae. Quare praesertim iuvenibus valde sunt commendanda, dummodo cum necessaria moderatione co­ lantur, ita scii, ut cultura corporis culturam spiritus non impe­ diat, et iuvenes exercitia corporalia non ut scopum in se quae­ rendum considerare incipiant. Exercitiorum corporalium distinguendae sunt duae species: exercitia gymnastica et exercitia sportiva. Exercitia gymnastica sunt exercitia selecta ad procurandam normalem evolutionem et formationem totius corporis omniumque musculorum. Talia exercitia sunt valde commendabilia, dum­ modo revera conditionibus sint adaptata (viribus, sexui). Eviden­ ter requiritur etiam ut in decenti vestitu perficiantur. Exercitia sportiva sunt exercitia magis unilateralia : in eis qui­ dam musculi praesertim excoluntur. Uti patet, exercitium illo­ rum musculorum naturaliter secumfert exercitium aliorum : ita non potest quis formare musculos pedum ad currendum, quin simul formet musculos respirationis. Attamen cum exercitia sportiva soleant secum ferre competitiones, facile etiam cadunt in exaggerationes, ita ut sanitati corporis quandoque magis no­ ceant quam prosint: ita e. g. si quis paucis secundis percurrit plura centena metrorum, sed in adventu quasi perdit sensus, vix non potest dici exaggeratio. Nec debet in his exercitiis, sub prae­ textu maioris libertatis in motibus, vestitio secundum decentiam negligi. 198 MORTIFICATIO η. 265-266 Art. 2 MORTIFICATIO 265. — Alius aspectus etiam negligi non potest : corpus non tantum est socius animae in servitio Dei, sed est etiam fomes peccati, eo quod potentiae inferiores concupiscant adversus spi­ ritum, rectam rationem subvertere velint, et voluntati dominari. Unde necessaria est severa disciplina, qua recta ratio et vo­ luntas seipsas imponunt appetitibus corporis, illos in modera­ tione custodiunt, et recto usui subiiciunt. Quapropter, dum ex una parte requiritur cura corporis, ex altera parte requiritur disciplina seu mortificatio. Mortificatio est dolor vel incommodum vel etiam laesio cor­ pori imposita eo fine ut corpus discat voluntati subdi, et volun­ tas discat appetitus corporis regere. Infra, n. 284, videbimus licitum esse ex ratione proportionate gravi corpus etiam laedere: a fortiori licet ei dolores et incom­ moda imponere: disciplina autem voluntatis super appetitus corporis acquirenda, certe est ratio proportionate gravis. Sed et alia habetur ratio proportionate gravis, scii, paenitentia seu reparatio pro peccatis iam commissis sive propriis sive alio­ rum. Unde ponimus 266. — PRINCIPIUM. Omnis homo potest sive ex spiritu mor­ tificationis sive ex spiritu paenitentiae corpus suum mortificare. Explicatur. Potest : in quantum habeatur necessitas mortifi­ cationis docet Theologia Spiritualis; hic solum eius liceitas statuitur. Ex spiritu mortificationis : h. e. ad acquirendum dominium voluntatis in corpus et ita peccata praevenienda. Ex spiritu paenitentiae: h. e. ad offerendum Deo reparationem pro peccatis commissis sive propriis sive aliorum. Mortificare : dolores vel incommoda vel etiam leviores laesio199 η. 266 CURA CORPORIS nes (non vero graves laesiones vel mutilationes) corpori suo in­ fligere. Imo idem licet, etiamsi inde praevideatur probabilis ab­ breviate vitae (cf. n. 276). APPLICATIO Omnia munda mundis. Corpus meum nullo modo est malum in se, sed est creatura Dei: Et vidit Deus cuncta quae fecit, et erant valde bona! Malum est solum, si sino corpus meum regnare super volun­ tatem nec permitto voluntatem regere corpus eiusque desideria secundum rectam rationem. Sed cura corporis cum severa disci­ plina stare potest. Non debeo ergo corpus meum despicere, sed illud revereri uti socium animae ab ea animatum et spiritualizatum, uti templum Spiritus Sancti ab Eo sanctificatum, uti membrum Corporis Christi mystici ab Eo glorificatum et iterum glorificandum, — modo paratum sit in omnibus obedire. Multum laboris mihi restat pro gloria Dei faciendum : hoc partim corpore, partim mente perficere debeo, sed etiam pars mentis mediante corpore perficienda est: necessaria est ergo rationabilis cura corporis in honorem Dei. Mens sana in corpore sano. Insuper corpus meum est instrumentum sacrificii et paenitentiae: fomes utique peccati, si illud subiugare negligo, sed simul instrumentum reparationis pro me et pro aliis, quo possum Deo offerre praeter rosas rubras amoris etiam flores purpureos mor­ tificationis et paenitentiae. 200 CAPUT II VITA CORPORIS Art. 1 IPSA VITA 267. — PRINCIPIUM I. Nullus homo potest propria auctori­ tate per se vel per alium aliquid facere ad vitam propriam sibi perimendam. ··♦ w Explicatur. Propria auctoritate: hoc additur ad excludendum casum quo quis a legitima auctoritate ad mortem damnatus, im­ perio vel licentia iudicis, hanc sententiam capitalem erga seipsum exsequatur: iudex enim videtur posse exsecutionem sententiae committere cui vult, etiam ipsi damnato. Non vero licet dam­ nato propria auctoritate exsecutionem praevenire, e. g. venenum sumendo. NOTA. Quid dicendum de illis Martyribus qui dum ad martyrium rape­ rentur, proprio marte prosilierunt in ignem sibi iam paratum? Generatim AA. hoc explicant vel ex speciali inspiratione divina vel ex ignorantia: nec una nec alia explicatio probari potest. Videtur potius explicandum factum ex eo quod illi Martyres sponte se tradiderunt instrumento Martyrii ipsis iam parato, cui carnifices eos tradere iam se parabant, aesi ipsi sibi fuerint exsecutores sententiae iam latae (cf. n. 209). Per alium: uti e. g. Saul qui iussit militi ut eum interficeret: hoc eodem modo est suicidium aesi seipsum occidisset. Aliquid facere: vel omittere; sive mors inde directe causetur 201 1 η 268 VITA CORPORIS (e. g. globulo cerebrum confodendo) sive paulatim mors inde sequi debeat (e. g. aperiendo viam alicui gaz venenoso in cubicu­ lum ubi ipse dormit). Ad vitam propriam sibi perimendam : hoc includit intentionem seipsum occidendi et vocatur suicidium directum. De suicidio in­ directo, ubi occisio sui non intenditur, sed solum permittitur, agemus in principiis sequentibus. Perimendam: etiam si cum certitudine praevideatur mortem mox esse naturaliter secuturam, non licet eam positive accele­ rare (e. g. sic dicta euthanasia). Non tamen tenetur medicinis etc. eam positive per aliquot horas vel etiam dies prolongare. Probatlr. Vita est tempus probationis a Deo unicuique homini ad merita statutum; nemini ergo licet hoc tempus neque pro se neque pro aliis directe etiam ad minimum tempus abbreviare morte violenta. NOTA. Solet hoc principium probari ex co quod 1) est contra caritatem erga seipsum et 2) est contra iura communitatis humanae. Contra haec autem argumenta obiici possunt sequentia: 1. Est contra caritatem erga seipsum, quia vita est summum bonum: vita est summum bonum theorctice, sed practice non raro « melior est mors quam vita amara » uti dicit ipsa S. Scriptura (Eccli. 30,17); nec apparet utrum caritas erga seipsum non potius mortem quam vitam postulet! Utique dolores et adversitates patienter tolerando homo habet occasionem multa merita sibi comparandi, sed cum non probetur hominem teneri ad omnes occasiones meriti arripiendas, non probatur eum teneri ad talem vitam sibi conservandam, eo vel magis quod illa vita practice ei etiam est occasio multorum pecca­ torum, praesertim impatientiae. Ergo haec ratio non plane probat illiceitatem suicidii. 2. Est contra ius communitatis humanae, quia homo non potest se proprio marte a servitio communitatis eximere: quid autem si vita illius hominis facta est communitati inutilis vel imo onus? Ergo etiam hoc argumentum non sufficienter probat illiceitatem suicidii. Gravitas transgressionis. Suicidium directum, propria aucto­ ritate peractum, semper est peccatum mortale. 268. — COROLLARIA PRACTICA. 1. Non licet ponere cum in­ tentione sese occidendi actionem ex qua mors, licet per accidens 202 IPSA VITA n. 269 tantum, sit secutura: ita non licet cum intentione quaerendi mortem hieme sub divo sine operimentis dormire vel in locis periculosis vagare. 2. Non licet seipsum directe occidere ad vitandam mortem certam et duriorem; a fortiori hoc non licet ad vitandam etiam atrocissimam captivitatem. Utrum autem et in quantum liceat aliquid facere periculosum, etiam cum maxima probabilitate mortis secuturae, infra dicetur, n. 271. Hic solum dicitur non licere directe se occidere. 3. Non licet virgini seipsam occidere ad impediendam sui vio­ lationem. In quantum possit ac debeat mortem eligere ab alio ei inferendam potius quam sui violationem, infra dicetur, n. 324. In quantum possit aliquid facere periculosum (e. g. fugam peri­ culosam) etiam cum maxima probabilitate mortis secuturae, vide infra, n. 271. 4. Non licet moribundo, petere ut, ad abbreviandos dolores eius, occidatur. 269. — SCHOLION. Paenae ecclesiasticae contra suicidium com­ mittentes vel attentantes. Can. 1240: Ecclesiastica sepultura privantur nisi ante mortem aliqua dederint paenitentiae signa, qui se ipsi occiderint delibe­ rato consilio. C. 1241 : Similiter prohibetur ne pro ipsis Missa exsequialis, etiam anniversarii, vel alia publica officia funebria celebrentur. Hae paenae autem non applicantur si suicidium non certe fue­ rit factum deliberato consilio, sed e. g. in statu amentiae saltem transitorio. Similiter si crimen suicidii fuerit omnino occultum, propter honorem superviventium hae paenae non applicantur. C. 985: Sunt irregulares ex delicto qui sibi vitam adimere lentaverunt. C. 2350: Qui in seipsos manus intulerint, si mors secuta non sit, arceantur ab actibus legitimis ecclesiasticis et, si sint clerici, suspendantur ad tempus ab Ordinario definiendum, et a benefi­ ciis aut officiis curam animarum interni vel externi fori adnexam habentibus removeantur. 203 14 - Hermes. Thcol. Alor. - Π. η. 270-271 VITA CORPORIS 270. — PRINCIPIUM II. Omnis homo potest, dummodo nul­ lum aliud officium obstet, seipsum substituere homini certe morituro. Explicatur. Potest: imo est altissima expressio virtutis cari­ tatis proximi. Dummodo...: ita si vita eius esset familiae necessaria, non posset seipsum alii certe morituro substituere. Notandum tamen, hic iudicandum esse secundum sapientiam divinam, non secun­ dum sapientiam humanam, sicut quandoque tales homines res­ pondent: si ego in talibus circumstantiis morior, Divina Provi­ dentia curam de mea familia habebit. Substituere: hoc est, eius loco mori (non cum ipso mori!). Certe morituro: e. g. damnato ad mortem, vel ab auctoritate publica propter bonum commune destinato ad opus perficien­ dum in quo certe morietur, vel seipsum obiiciendo leoni ut alius possit aufugere, in naufragio tabulam salvationis alii ce­ dendo, etc. Probatur. Maiorem caritatem nemo habet ut animam suam ponat pro amicis suis. 271. — PRINCIPIUM III. Omnis homo potest, imo aliquando debet, ex ratione proportionate gravi, aliquid facere ex quo mors eius certe sequi praevideatur; nunquam tamen potest mortem suam directe intendere. Explicatur. Imo aliquando debet: quando scii, alia ratio, e. g. bonum commune, id postulat: ita miles cui mandatum datum est a superioribus, tenetur, etiam cum certitudine propriae mortis, munitiones destruere, si secus hostes possent eis potiri ; civis autem potest, sed non tenetur. Ex ratione proportionate gravi: haec ratio debet esse proportionata bono inde secuturo. Iorio (II, 164) tenet probabilius esse rationem proportionatam pro virgine vitanda violatio, etiamsi non adsit periculum consensus proximum, quia etiam sola inte­ gritas corporalis maximi aestimatur. Aliquid facere: aliquid quod non est directe occisio sui, sed ex 204 IPSA VITA n 272 quo mors certe sequi praevidetur, etsi indirecte: e. g. prosilire ex alta rupe vel fenestra. Vocatur occisio sui indirecta. Nunquam tamen: hoc patet ex supra dictis in Principio I (n. 267). Probatur. Ex principio cum duplici effectu : vol. I, n. 49, IV. Gravitas transgressionis. Qui sine ratione sufficienti aliquid facit ex quo mors certe sequi praevideatur, committit peccatum mortale, etiamsi per accidens mors non sequatur. 272. — PRINCIPIUM IV. Omnis homo potest, imo aliquando debet, ex ratione proportionate gravi, propriam vitam periculo exponere. Explicatur. Imo aliquando debet: quando scii, alia obligatio id postulat. Ex ratione proportionate gravi: haec ratio debet esse proportionata tum bono inde secuturo tum gravitati seu proximitati periculi mortis. Talis ratio esset e. g. (dummodo aliud medium non habeatur) salvare vitam ex alio periculo magis certum, sal­ vare magnum bonum (uti virginitatem), defendere proximum adversus iniustum aggressorem, bonum publicum, progressus scientiae; non vero mera iactantia, vana gloria vel temeraria sponsio. Periculo exponere: quaedam possunt generatim esse pericu­ losa, quae tamen pro aliquibus nullo modo vel remote tantum sunt periculosa ob eorum probatam dexteritatem : ita tectus aedi­ ficiorum vel turres ascendere, artes « acrobaticas » exercere, beluas domare, etc. Probatur. Si licet aliquid facere ex quo mors certe sequi prae­ videatur, a fortiori licet aliquid facere quo vita in periculum tantum venit, et quidem eo facilius quo minus est periculum. Requiri autem rationem proportionate gravem patet ex principio de duplici effectu (vol. I, n. 49, IV). Gravitas transgressionis. Qui sine ratione proportionata vi­ tam suam periculo exponit, committit peccatum mortale vel ve­ niale prout periculum est maius vel minus, et defectus rationis est maior vel minor. 205 η. 273-275 VITA CORPORIS 273. — COROLLARIA PRACTICA. 1. Licet in tectibus et aliis locis periculosis labores necessarios perficere, dummodo sive in pro­ pria dexteritate sive in modo sese alligandi cautelae sufficientes adhibeantur. 2. Licet pro progressu scientiae etiam experimenta periculosa, expeditiones periculosas (explorationes) etc. peragere, dummodo omnes cautelae adhibeantur ut periculum ad minimum redu­ catur. 3. Licet pro bono communi labores suscipere periculosos, uti carbones ex fodinis excavare, materias explosivas producere, etc. Debent tamen ipsi operarii, et praesertim domini, omnes caute­ las praebere ut periculum ad minimum reducatur. 4. Non tantum possunt, sed ubi casus ferat debent milites in defensione patriae, pastores animarum, medici, infirmarii et si­ miles in impletione sui officii etiam periculo vitae sese exponere. Debent autem etiam rationabiliter curare ut periculum quam maxime removeatur. 5. Licet, etiam ordinarie, per modum sustentationis vitae, artes « acrobaticas » exercere, dummodo propriam dexteritatem non excedant, ita ut periculum nonnisi per accidens adsit. 274. — PRINCIPIUM V. Homo culpabilis potest seipsum sis­ tere iudici, etiam cum certa praevisione damnationis ad mortem. Explicatur. Potest: sed non tenetur, nisi ita aliis damnum inferat ; potest enim omnibus mediis licitis (uti fuga, absconsio) seipsum subtrahere iudicio humano, debet tamen damnum alii propter suam actionem imminens impedire. Probatur. Ratio sufficiens hic esset amor iustitiae vel paenitentia post peccatum. 275. — COROLLARIUM. Non raro accidit in persecutionibus, quod Christiani se sistant iudici ut martyrium obtineant. Saecu­ lis u et ni episcopi hoc prohibuerunt, non quod sit malum in se, sed propter rationes disciplinares, scii, ne omnes christiani mo­ riantur, ct ne aliqui temerarie se martyrio offerant qui postea 206 IPSA VITA n. 276-278 forsan non essent fortes in pugna. Hae rationes possunt etiam nostris temporibus talem modum agendi reddere illicitum ; sub respectu autem propriae vitae conservandae eodem modo ac in principio respondendum est : confessio fidei est ratio sufficiens ad vitam suam certae mortis praevisioni exponendam. 276. — PRINCIPIUM VI. Omnis homo potest ex ratione pro­ portionate gravi, labore Π suscipere quo etiam vita eius notabi­ liter abbrevietur. Explicatur. Ex ratione proportionate gravi: bonum publicum, sustentatio familiae, etc. Laborem suscipere: agitur de laboribus qui, etsi periculum mortis violentae (per explosiones, inundationes, incendia etc.) secum forsan non ferant, in talibus circumstantiis perficiendi sunt, ut sanitati hominis damnum faciant et vitam abbrevient, uti labores in fodinis, in fabricis vitri, vel ubi exhalantur vapores qui paulatim sunt nocivi, uti vapores plumbi, etc. Probatur. Si licet directe vitam periculo exponere, a fortiori licet ex ratione proportionata laborem suscipere quo vita fine finaliter abbrevietur. Gravitas transgressiOxNIS. Vix non erit ratio sufficiens in eo qui tales labores suscipit ; quare vix unquam inquietandus erit homo dc hac re. 277. — COROLLARIUM. Collaborare debent auctoritates civiles, homines scientifici, et domini, ut conditiones vitae et laboris talium hominum ita accommodentur ut influxus nocivus talis la­ boris quam maxime minuatur, et ita vita non amplius notabiliter abbrevietur; vel curandum esset ut tales homines non per lon­ gius tempus tali labori incumbere debeant, ita ut influxus no­ civus non sit magnus. 278. — PRINCIPIUM VII. Nullus homo graviter aegrotus vide­ tur teneri ad media etiam ordinaria adhibenda ad vitam suam protrahendam, nisi aliud officium obstet. 207 η. 279 VIT/\ CORPORIS Explicatur. Videtur teneri: propter auctoritates quae viden­ tur contrarium insinuare, nolumus hanc sententiam ut certam proponere. Media etiam ordinaria: medicinae, quies, aliaque a medico conscientioso praescripta quae sine expensis vel incommodis extraordinarie magnis comparari possunt ; a fortiori non tenetur (hoc omnes concedunt) ad media extraordinaria adhibenda qua­ lia sunt: medicinae valde pretiosae, transmigratio ad alium lo­ cum (mare, montes, etc.), operatio chirurgica periculosa vel do­ lorosa vel pretiosa, etc. Protrahendam : etiam forsan per multos annos. Nisi aliud officium obstet : e. g. si vita eius esset necessaria pro sustentatione familiae, pietas erga parentes qui secus nimio do­ lore afficerentur, etc. Si tale officium obstaret, teneretur ad media ordinaria adhibenda, non tamen ad media extraordinaria. Probatur. Ex una parte nihil iit ad mortem adducendam; ex altera parte potest morbos, etiam graves, cum omnibus sequelis accipere e manu Dei. Ergo non tenetur ad morbum eiusve seque­ lam, mortem, removendum. 279. — SCHOLION. De Desiderio Mortis. Supra, n. 159, iam diximus de liceitate vel illiceitate desiderii mortis propriae ex taedio vitae. Unde iam patet, desiderium mortis, dummodo debitae subiectioni voluntati divinae sit coniunctum, nullo modo esse illicitum, praesertim si habetur ex motivo nobili : sincero desiderio unio­ nis cum Deo, impossibilitate amplius peccandi, etc. Art. 2 INTEGRITAS CORPORIS Non tantum vita corporis, sed et integritas membrorum ho­ mini a Deo data est conservanda. Attamen, uti patet, generatim praeferenda est, vel saltem praeferri potest, conservatio vitae integritati corporis. 208 INTEGRITAS CORPORIS n. 280-282 280. — NOTIONES. Laesio est quaelibet vulneratio cuiuslibet partis corporis. Abscissio autem capillorum et unguium non est laesio, quia capilli et excrescentiae unguium reputantur superflua corporis: de cetero ad illam laesionem (si ita vocari potest) per­ mittendam, semper habetur ratio sufficiens in incommodo quod capilli et ungues nimis longi praebent. Mutilatio est laesio gravis qua sive aliqua functio organica sive usus definitus alicuius membri supprimitur vel saltem notabi­ liter minuitur. Ita operatio de hernia non est mutilatio, operatio autem de appendice est mutilatio quia illud organum (etsi eius usus non sit notus) totaliter supprimitur; vasectomia et oopho­ rectomia est mutilatio, etsi nullum organum auferatur, quia per eas usus proprius organorum genitalium (scii, ad generandum) redditur impossibilis. NOTA. Ubi natura organa vel membra gemina providet, abscissio vel redactio ad inhabilitatem unius eodem modo est mutilatio ac si unum tantum membrum vel organum habeatur. 2. Membrum excessivum, e. g. sextum digitum, amputare non est mutilatio, et proinde licitum est, etiamsi sit perfecte sanum. Talis enim amputatio, quin alicuius membri functionem organicam vel definitum usum minuat, potius organorum rectum usum faciliorem reddit, eo quod membrum excessivum generatim erit impedimentum in explendis operibus normalibus. 281. — PRINCIPIUM I. Nullus homo potest seipsum (sive per se sive per alium) mutilare nisi haec mutilatio necessaria sit ad salvandam vitam vel sanitatem totius corporis vel alterius membri. Uti patet, non potest maior laesio admitti quam necessaria est ad finem obtinendum. Gravitas transgressionis. Qui seipsum (per se vel per alium) mutilat sine ratione sufficienti, committit peccatum mortale. 282. — COROLLARIA PRACTICA. 1. Licet membrum vel orga­ num amputare cuius morbus constituit periculum sive mortis sive amissionis alterius membri vel organi, uti si morbus unius oculi constituat periculum ne ct alius oculus contaminetur: licet tunc oculum aegrotum avellere ad salvandum oculum sanum. 209 η 283 VITA CORPORIS 2. Licet manum amputare catena ligatam, si hoc esset unicum medium effugiendi certam mortem e. g. per incendium, vel etiam durissimam captivitatem. 3. Non licet mendico seipsum mutilare ad excitandam miseri­ cordiam. 4. Non licet seipsum mutilare ad evadendum officium etiam periculosum, uti e. g. ne cogatur ad servitium militare. Ex eadem ratione reprobanda sunt etiam (etsi corpus vix laedant) parva media quae milites vel studentes adhibere solent ut possint admitti ad hospitale et ita impletionem suarum obligationum evadere. 5. Non licet exstirpare « appendicem » nisi sit aegrota. 283. — SCHOLION. De Sterilizations. Sterilizatio quocumque modo fiat, sive per amputationem or­ ganorum (castratio) sive per vasectomiam vel oophorectomiam, sive per radios X, est mutilatio. Castratio praeter damna quae omnis sterilizatio infert socie­ tati, etiam magna damna infert ipsi subiecto. Unde patet sterilizationem non esse licitam nisi in quantum est necessaria ex morbo organorum genitalium ad conservatio­ nem vitae vel sanitatis corporis. Sterilizatio vero ex aliis motivis semper est peccatum mortale. Neque ad vitandas tentationes contra castitatem est licita : ex una parte enim sterilizatio nullo modo immunem facit a tentationibus, imo potius potest esse incentiva eo quod onus prolis non sit timendum; ex altera parte tentationes non sunt pecca­ tum eisque resistere cum gratia Dei meritorium est. Neque ad praecavendam conceptionem futuram, etiam pericu­ losam pro vita mulieris, est licita: habetur enim aliud remedium, scii, continentia. Nec dicatur: ipsi sunt matrimonio iuncti, ergo ius habent ad copulam: de hoc infra, n. 343, 350. Neque in punitionem delinquentium potest ab auctoritate ci­ vili imponi : est enim mutilatio quae rationem paenae non habet: quoad dolorem enim solet esse minimus, quoad ignominiam generatim est occulta, quoad impedimentum novi criminis est inef210 n. 284-285 INTEGRITAS CORPORIS ficacissimura, nam talis homo potius allicitur ad luxuriam, cum onus prolis timere non debeat. Neque ad « meliorationem » qualitatis prolis (eugenetica) im­ poni potest : auctoritas civilis nullum ius habet in membra sub­ ditorum nisi in quantum ius habet puniendi criminosos; neque de consensu subiecti sterilizandi potest hoc fieri, cum et ipse ius in membra non habeat nisi morbus illius membri periculum con­ stituat pro vita vel sanitate corporis. Habentur alia media ad obtinendam « meliorationem » qualitatis prolis, scii, observan­ tiam legis moralis et imprimis legis castitatis intra et extra Ma­ trimonium (cf. Pius XI, Casti Connubii, 31 Dec. 1930). Ad rem S. Off. 24 Febr. 1940: An licita sit directa sterilizatio sive perpetua sive temporaria sive viri sive mulieris? Resp. Ne­ gative, et quidem prohiberi lege naturae, eamque quoad sterilizationem eugeneticam attinet, Decreto huius S. Congregationis die 21 Mart. 1931 reprobatam iam esse. 284. — PRINCIPIUM II. Nullus homo potest operationi chi­ rurgicae vel cuilibet alii laesioni se subiicere sine ratione pro­ portionate gravi. Explicatur. Sine ratione proportionate gravi: talis esset sal­ vatio vitae, sanitas corporis vel membri, cessatio dolorum (uti pro exstirpatione dentis); imo pro laesione vel operatione mino­ ris momenti, ratio sufficiens esset etiam deformitas removenda, uti e. g. rectificatio oculorum, narium, etc. Ratio sufficiens pro levi laesione est etiam mortificatio; cf. n. 265-266. Gravitas transgressionis. Qui laesioni cuidam corporis sese subiicit sine ratione proportionata, committit peccatum mortale vel veniale pro gravitate laesionis et defectu rationis. 285. — PRINCIPIUM III. Omnis homo potest, dum odo nul­ lum aliud officium obstet, seipsum laedere vel mutilare pro alio, vel pro alio seipsum periculo laesionis vel mutilationis exponere. H Explicatur. Potest: imo est alta expressio virtutis caritatis proximi. 211 η. 286 VITA CORPORIS Pro alio: potest scil. partem proprii corporis (partem sangui­ nis, cutis, musculum, imo oculum vel simile) alteri dare trans­ plantandam ad illius vitam vel sanitatem salvandam; similiter potest loco alterius aliquid facere quo periculo vel imo certitu­ dini mutilationis vel laesionis sese exponit. Probatur. Si potest vitam propriam pro aliis sacrificare (n. 270272), potest a fortiori integritatem corporis sacrificare. 286. — SCHOLION. De Transplantationibus. Transplantationes sunt operationes chirurgicae qua partes (sanguis, cutis, textura muscularis, etc.) sive eiusdem corporis sive alterius inseruntur in locum aegrotum ad perfectiorem sa­ nationem illius loci vel totius corporis obtinendam. Tales partes quandoque etiam ab animalibus desumi possunt, quandoque etiam a corpore humano mortuo (uti cornea visiva oculi): uti patet, si sufficiens sanatio absque laesione corporis alterius obti­ neri potest, non licet corpus ad hoc laedere. Si autem transplan­ tatio ab alio corpore vivo est necessaria, licet proprium corpus ad hoc praebere. Iorio (II, 168 d) explicite tractat de tali transplantatione orga­ norum genitalium (scii, testiculorum vel ovariorum vel etiam partis unius), et dicit eam esse illicitam. Proculdubio illa ope­ ratio prout dicitur a medico Voronoff peracta, qua « ovaria et testiculi simiarum in feminis et viris, praesertim puellis et pue­ ris ab 8 ad 10 annos aetatis inseruntur » ad meliorandam spe­ ciem humanam, certe est absque ratione sufficiente peracta et proinde graviter reprobanda. Si autem transplantatio (sive a simia sive ab homine desumpta) esset pro sanitate corporis (de­ bilitas generativa et infecunditas non sunt morbi!) necessaria (et efficax!), non apparet cur talis transplantatio non sit licita. Ne­ que nota P. Iorio valde convincit ubi dicit: « Praeterea indecen­ tiam involvit ab ipsa natura reprobatam propter dubiam in prole paternitatem, item ob consectaria quoad indolem, temperamen­ tum aliasque physicas qualitates etc. ». Hoc esset scientifice exa­ minandum, utrum consanguinitas physiologica oriatur ex testi­ culo an non potius ex toto corpore et sanguine. 212 SANITAS CORPORIS n. 287-288 287. — PRINCIPIUM IV. Omnis homo potest seipsum, ex ra­ tione proportionate gravi, periculo, imo et certitudini utilationis vel laesionis corporis exponere. Quae supra, n. 271-272 dicta sunt de periculo et certitudine mortis, a fortiori valent de periculo et certitudine mutilationis vel laesionis. Art. 3 SANITAS CORPORIS Homo non solum debet vivere, debet etiam officia sua implere : ad hoc autem quidam gradus sanitatis corporis generatim re­ quiritur. 288. — PRINCIPIA I. Omnis homo debet media ordinaria adhi­ bere ad illam saltem sanitatem conservandam, quae est neces­ saria ad officia sua implenda. Explicatur. Media ordinaria: illa sunt imprimis moderatus et rationabilis usus mediorum curae corporis (n. 261 ss.), rationa­ bilis proportio laboris et recreationis, somni, etc. Necessaria: notandum est officia generatim eo melius impleri posse quo sanius est corpus: mens sana in corpore sano. Non tamen tenetur homo ita sanitatem suam curare ut officia sua quantum melius implere possit. Probatur. Illa media ordinaria non adhibere idem esset ac nolle, saltem voluntario in causa, officia sua implere. Gravitas transgressionis. Qui illa media ordinaria non adhi­ bet, committit peccatum mortale vel veniale, prout sanitas grave vel leve damnum inde patitur. NOTA. Non tamen debet homo nimis esse praeoccupatus de sanitate sua, ita ut quolibet diei momento quaerat quid facere vel omittere debeat, quid vel qualem medicinam hodie manducare vel bibere debeat ut bonam salutem conservet. Rationabiliter vivat, si est sanus, vel praescriptiones medici sequatur, si est aegrotus; de cetero non debet 213 η 289-291 VITA CORPORIS de sua sanitate curare: illa continua praeoccupatio iam debet inter « media extraordinaria » connumerari, quae de cetero non raro eum potius impediet quominus officiis suis debite attendat. 289. — II. Omnis homo potest, imo aliquando debet, ex ratione proportionate gravi, aliquid facere ex quo sanitas eius periclitetur. Explicatur. Aliquando debet: si scii, alia ratio id postulet, e. g. bonum commune, caritas proximi, etc. : ita miles positus in custodem alicuius loci, debet ibi remanere etiam cum periculo sanitatis; similiter ex officio medici, curam animarum habentes, infirmarii, etc. Ex ratione proportionate gravi: bonum publicum, sustentatio familiae, caritas proximi, etc. Aliquid facere: sive per modum actus (e. g. descendere in aquam tempore hiemali ad salvandam vitam proximi) sive per modum habitus (labor insaluber, cura infirmorum contagio­ sorum). Probatur. Si licet vitam periculo exponere (n. 270 ss.), a for­ tiori licet sanitatem periculo exponere. 290. — COROLLARIUM. Collaborare debent auctoritates civiles et domini, ut operarii in conditionibus quantum possibile est sa­ lubribus laborare possint. 291. - 111. Homo aegrotus non videtur teneri ad media ordi­ naria adhibenda ad sanitatem suam recuperandam, nisi aliud officium obstet. Explicatur. Non videtur teneri: propter auctoritates quae vi­ dentur contrarium insinuare, nolumus hanc sententiam uti cer­ tam proponere. Media ordinaria: sunt medicinae, quies, ceteraque a medico conscientioso praescripta quae non sunt expensis vel incommodis extraordinarie magnis comparanda; a fortiori non tenetur (hoc omnes concedunt) ad media extraordinaria adhibenda, qualia sunt medicinae valde pretiosae, transmigratio ad alium locum 214 SANITAS CORPORIS n. 292 (mare, montes, etc.), operatio chirurgica periculosa vel dolorosa vel pretiosa, etc. Nisi aliud officium obstet : e. g. si officia status sui implere non amplius valet, si aegrotus nimium gravamen esset proximo, etc. Si tale officium obstet, tenetur ad media ordinaria adhibenda, non tamen ad media extraordinaria. Probatur. Potest dolores et incommoda morborum e manu Dei patienter acceptare. Ergo non tenetur ea removere. 292. — SCHOLION. Utrum operatio chirurgica consideranda sit medium extraordinarium. Operationes quae etiam hodie vocantur periculosae eo quod magna pars habeat exitum lethalem, vel quae etiam hodie sunt difficiliores, rariores, pretiosiores, certe sunt media extraordina­ ria. Quae autem hodie solent parvae operationes vocari et quasi quotidie fiunt, uti herniae, appendicitis similesve, per se non sunt media extraordinaria ; per accidens autem, propter paupertatem patientis, extraordinariam anxietatem, pudorem virginalem, etc. possunt etiam tales operationes esse medium extraordinarium. APPLICATIO Vita est maximum donum Dei: est tempus mihi concessum ad Deum glorificandum in hoc mundo, ad meipsum pro aeternis laudibus Dei praeparandum. Vita est tempus, quo omnia genera meritorum colligere possum et debeo, in gloriam Christi, in gratitudinem erga Christum. Vita est tempus quo in anima mea imaginem Christi insculpere valeo ad me transformandum in al­ terum Christum. Vita mea est sicut corbona vacua, quam Deus in die nativitatis meae in manus meas posuit. Parentes mei educatione pulcher­ rime ornaverunt illam corbonam, sed ego debeo illam implere, implere pulchris fructibus vitae — et utinam nunquam putridos fructus peccati ei imponam! Vitam meam conservare debeo, sed etiam implere. Et forsan 215 η. 292 VITA CORPORIS maioris momenti est eam implere quam eam conservare. Melior est vita plena quadraginta annorum quam vita vacua octoginta annorum! Non debeo esse nimis scrupulosus in vita mea non abbrevianda!... Veniet dies, quando et mihi dicent: Proficiscere, anima Chri­ stiana... Quid tunc dicam? Poterone Deo gratias agere pro dono vitae meae? Poterone tunc laeto vultu corbonam meam Deo of­ ferre? An dicam forsan : nondum sum paratus, adhuc concedas mihi parum temporis? — Quomodo volo tunc hoc « parum tem­ poris » adhibere? quid volo tunc facere? hoc ipsum fac nunc ! nunc adhibe tempus modo quo illud tunc adhibere velles. Dulcissime lesu, nescio quantum temporis me adhuc ab illo momento separet: parum vel multum? certe non nimium! volo ergo illud tempus implere, bene implere pulcherrimis fructibus. Tu me adiuva, tu in me operare quod meae deficientiae deest, ut quando venerit dies, corbonam meam laeto vultu tibi possim offerre. 216 CAPUT III SOBRIETAS Corpus humanum habet duos magnos instinctus, unum ordi­ natum ad conservationem individui, alterum ordinatum ad con­ servationem generis humani. Uterque instinctus tendentiam habet ad usum immoderatum, contra rationem. E contra homo tenetur utrumque dominio rationis et voluntatis subiugare. Quare in duo­ bus capitibus distinctis addendum est quid licitum et quid illici­ tum sit in istis instinctibus. Art. 1 NUTRITIO 293. — PRINCIPIUM I. Omnis homo tenetur, quoad quantita­ tem et qualitatem ita uti cibo et potu, ut eius vita et sanitas conserventur. Explicatur. Quoad quantitatem et qualitatem : habetur mini­ mum infra quod vita et sanitas conservari nequeunt, et maxi­ mum ultra quod cibus et potus vitae vel saltem sanitati nocent. Intra illos autem duos limites habetur sat magna distantia etiam in eodem individuo, ita ut possit homo una die minus altera die plus manducare vel bibere quin illos limites transgrediatur; imo in casu exceptional!, dummodo non per tempus nimis longum protrahatur, illi limites possunt sine damno ullo aliquantulum 217 Π· 293 SOBRIETAS superari: ita minor quantitas, quae paulatim fieret insufficiens, potest absque ullo damno per aliquot dies servari; similiter quantitas maior, quae paulatim fieret damnosa sanitati, potest absque ullo damno una aliave die sumi. Ita ipsa natura corpus nostrum praeparavit ut licite possit diebus festivis et gaudiosis, etiam delectatione frui prandii copiosioris ; simul autem reliquit spatium mortificationis, ieiunii et abstinentiae. Quoad qualitatem ciborum etiam non requiritur nimia praeoc­ cupatio: sufficit ut abstineamus ab illis in maiore quantitate sumendis quae certe paulatim nocent, uti potus alcoholici. Uti patet, ubi maior quantitas cibi vel potus a medico prae­ scribitur vel etiam secus ad sanitatem ordinatur, est licita. Probatur. Esus et potus est medium a natura institutum ad conservationem vitae et sanitatis : illo ergo medio certe uti de­ bemus; illo autem ita uti ut damnum vitae vel sanitati afferat, evidenter est abusus ab ipsa natura reprobatus. Gravitas transgressionis. De moralitate inediae voluntariae specialiter erit dicendum infra, n. 295. Quoad excessum in esu et potu per modum actus, generatim erit peccatum veniale ; si quis autem talem commiserit excessum ut actu inde etiam infirmetur (stomachus vel cor non amplius possit laborare), certe commisit peccatum mortale. Quoad excessum per modum habitus difficul­ ter dici poterit peccatum mortale, quia difficulter poterit probari grave damnum sanitatis. Si quis per media artificialia (e. g. per vomitum ad hoc provocatum) sibi procurat possibilitatem plus manducandi vel bibendi absque damno sanitatis, certe etiam committit peccatum mortale, quia perverse utitur delectatione a Deo esui et potui adnexa (n. 257). NOTA. 1. Ita generatim; notetur tamen quod dicit Capcllmann-Bergmann, p. 108: non raro inveniuntur qui manducant non ad famem pacan­ dam vel corpus nutriendum, sed ex sola voluptate manducandi. Manducant, uti dicit Hartmann, quamdiu placet, et cum cibi delicati et conditi sibi succedant, manducant multum ultra necessarium. Quid inde? Initio stomachus nimis oneratus difficilem perficit digestionem, convulsiones stomachi, tormina (« coliche »), congestiones sanguinis in capite quibus omnis labor fit difficilis. Paulatim afficiuntur organa digestionis: unde frequentes vomitus, diarrhea et constipatio alter- 218 NUTRITIO η. 294-295 nantes, hcmorrhoides. Cibi corpori non amplius proficiunt, unde fa­ stidium usque ad hypocondriam: vires spiritus paulatim decidunt. Numerosi morbi acuti vel chronici causantur morbo organorum di­ gestionis, qui ipse causatur nutritione excessiva. Insuper corpulentia, artuum dolores, arteriosclerosis, etc. Ex his iam potest iudicari gra­ vitas peccati gulae. 2. Quoad excessum potuum alcoholicorum, cf. etiam supra, n. 257. 294. — SCHOLION I. De Diaeta. Diaeta est praescriptio a medico facta iuxta quam talis homo ad sanitatem servandam vel recuperandam, tenetur cibum et po­ tum iuxta certas normas sumere. Quaestio ponitur utrum aegro­ tus talem diaetam licite possit non observare, a. v. utrum peccet si illam non observat. Uti patet, si vult sanitatem recuperare, debet praescriptis me­ dici stare. Sub respectu autem morali, vitae et sanitatis servan­ dae, non videtur teneri ad diaetam observandam, nisi aliud offi­ cium obstet (n. 272 ss. et 291); sub respectu obligationis ita utendi cibo et potu ut eius vita et sanitas conserventur, sequentia sunt dicenda: Diaeta utique est modus utendi cibo et potu ita ut sanitati talis hominis non noceat, sed est modus extraordinarius; cibi autem vel potus a medico prohibiti non vere inducunt infirmitatem, sed solum permittunt morbum, qui vel minore intensitate vel in ger­ mine iam adest, sese evolvere, dum diaeta vult morbi evolutio­ nem impedire vel imo illum sanare. Diaeta proinde potius quam modus utendi cibo et potu, est remedium recuperandi sanitatem: ad hoc autem adhibendum nemo teneri videtur (n. 291). Unde etiam qui diaetam non observat, nullo modo peccare videtur. 295. — SCHOLION II. De inedia voluntaria. Inedia voluntaria est recusatio omnis cibi et potus ad mortem usque si necesse est, qua ultimis temporibus quidam homines praesertim politici iura quaedam in bonum publicum ab adver­ sariis obtinere volunt. Iorio (II, 164, 6°), Noldin (II, 327), Merkelbach (II, 353) et alii illum modum agendi uti suicidium dam­ nant. Concedit quidem Noldin illam ob gravissimam causam theoretice admitti posse dummodo intentionem habeat inediam 219 15 - Herme*, Theol. Mor - Π. η. 296 SOBRIETAS protrahendi usque ad periculum mortis tantum, practice vero hoc momentum facile determinari non posse, et proinde etiam per­ mitti non posse. Uti patet, praesupponimus agi de vera iustitia obtinenda, et quidem in re magni momenti. Tunc contra hoc argumentum dicendum videtur : inedia volun­ taria nullo modo est directum suicidium: non est abstinentia a cibo et potu « usquedum mors inde sequatur », sed usquedum iustitia obtineatur, etiamsi mors inde sequi debeat. Hoc patet ex eo quod tales homines, si adversarii concedunt quod petunt, statim ab inedia cessabunt, omniaque facient quae possunt ut vires suas recuperent: mors eorum ergo non a propria voluntate, sed potius a voluntate aliorum (utrum ius concedant) pendet. Quare talis inedia ad summum dici potest suicidium indirectum (n. 271) vel imo actio qua vitam periculo exponit, quod ex ratione proportionata licet (n. 272). Alia autem quaestio est utrum sit medium aptum ad finem suum obtinendum : ubi nulla est spes ut, saltem post talem mor­ tem, adversarii ius faciant, inedia voluntaria est illicita, utpote sine ratione sufficienti peracta. Ubi vero est spes ut adversarii (e. g. ex timore tumultus populi) saltem post et propter hanc mortem ius quaesitum concedant, non videtur esse illicita, dum­ modo agatur de vera iustitia et de re magni momenti (boni publici). 296. — PRINCIPIUM II. Omnis homo potest quolibet cibo et potu uti, nisi a legitima auctoritate sit prohibitum. Explicatur. Quolibet cibo et potu: uti patet, cibus vel potus non sunt venenosa vel ita putrida ut eorum usus periculum vitae vel sanitatis constituat; similiter petrae et similia quae ab ap­ paratu digestivo dissolvi nequeunt, ita ut nullum valorem nutritivum habeant. Sensus huius principii est, in Novo Testamento non exsistere cibos impuros vel prohibitos ut in Antiquo Testa­ mento, in Mahumetanismo, in Buddhismo, etc. Legitima auctoritate: ita in spiritu mortificationis quaedam Regulae Ordinum religiosorum prohibent suis sodalibus usum 220 NUTRITIO η. 297-298 carnis, ovorum, tabacci, etc. Similiter Ecclesia certis diebus, in spiritu mortificationis, praescribit abstinentiam a carnibus vel ieiunium, de quibus infra, n. 301 ss. 297. — SCHOLION I. De Cupediis. Cupediae sunt comestibilia quae solent parviore quantitate sumi sive post prandium sive inter prandia, imprimis propter delectationem. Eorum usum per se esse licitum iam patet ex vol. I, n. 41 ; per accidens autem quatenus eorum usus facile fit irrationabilis, in iis magis quam in aliis cibis requiritur refrenatio, praesertim apud pueros. Irrationabilis est usus si post prandium maior quantitas de eis sumitur quam decet ; si extra prandia in tanta quantitate vel fre­ quentia sumuntur, ut naturalem appetitum nutritionis pertur­ bent, et cibos vere nutritivos manducare pigeat; si vergat in debilitatem voluntatis, ita ut voluntas illum appetitum regere non valeat. Talis irrationabilis abusus generatim erit peccatum veniale. 298. — SCHOLION II. De Ebriositate. Ebriositas non est ebrietas (n. 257), sed est passio potuum al­ coholicorum seu vehemens tendentia ad illos bibendos. Possibile est ut ebriosus nunquam in vita sua sit ebrius, saltem nunquam sit perfecte ebrius, imo nunquam sit ebrius in alto gradu. Facile autem illa frequentia usus potuum alcoholicorum nocebit sani­ tati, facile inducet ad neglectum status officiorum etiam maio­ ris momenti, facile etiam (si agitur de parentibus) nocebit sa­ nitati prolis nasciturae, facile debilitat voluntatem, ita ut haec non solum illum appetitum, sed etiam appetitum luxuriae (a co­ pioso usu potuum alcoholicorum insuper excitatum) regere non valeat, homo incipiat vivere vitam homine et christiano indignam. Ebriositas cum sit in se abusus, semper est peccatum : quid dicendum de singulis actibus qui ebrietatem sive perfectam sive imperfectam constituunt, cf. supra, n. 257. Sed ipsa passio quae ebriositatem constituit est peccaminosa (peccatum habituale, η 299-300 SOBRIETAS vol. I, n. 192); in quantum nocet sanitati, generatim erit pecca­ tum veniale (η. 293); in quantum ducit ad neglectum status officiorum erit peccatum mortale vel veniale pro gravitate ne­ glectus et officiorum; in quantum constituit periculum nocendi sanitati prolis nasciturae, erit peccatum mortale vel veniale pro gravitate nocumenti praevisi ; in quantum debilitat voluntatem et subvertit rectum ordinem inter appetitus corporales et volun­ tatem, potest esse peccatum mortale vel veniale pro gravitate deordinationis. NOTA. Cum hodie ebriositas et alcoholismus in multis locis iam lacta sit vera plaga, officium est tum Status tum Ecclesiae subveniendi co­ natibus eorum qui huic plagae mederi volunt tum per personalem abstinentiam sive absolutam sive moderatam, tum per opera rehabilitationis alcoholicorum. Ecclesia et Status debent, ubi nccesse est, etiam instituta et hospitalia ad talem finem aedificare. Sed praeser­ tim cooperari debent ad meliorandas conditiones vitae quae ad alcoholismum conferunt: conditiones laboris et vitae familialis, quae multos, praesertim operarios, ducunt ad consolationem quaerendam extra familiam, in ebrietate. 299. — PRINCIPIUM III. Omnis homo debet nutritionem suam modo humano et christiano sumere. Explicatur. Modo humano et christiano: etiam in iis functio­ nibus quae sunt homini cum animali communes, homo manet homo, et proinde eas humano, imo et christiano modo exsequi, est eius officium. Quapropter decet saltem ut prandia sua ora­ tione sanctificet, gratiarum actione concludat erga eum de cuius largitate ea sumpsit. Pulchritudo ordinis et nitoris in mensa (non exclusis vasis pulchrioribus, mappis mundis, floribus, etc. saltem in festivis occasionibus) convenienter tradent prandio caracterem humanum; sed praesertim etiam in ipso actu nutritionis semper appareat nos non vivere ad manducandum, sed mandu­ care ad vivendum. In ipsa nutritione appareat, corpus omnesque eius appetitus a ratione et voluntate regi. 300. — SCHOLION. De Conventionibus civilibus urbanitatis. Exsistunt multae conventiones urbanitatis, praesertim ad men­ sam. Illa omnia non sunt necessaria, et de facto non raro mu- IEIUNIUM ET ABSTINENTIA η. 301 tantur: quod hodie est inurbanum, cras praescribitur. Attamen in sua totalitate illae conventiones volunt esse expressio illius requisiti moralis, quod scii, nutritio debet fieri modo homine digno. Ut tales etiam christianus eas acceptare debet: conven­ tiones urbanitatis ei sint medium educationis et disciplinae sui. Art. 2 IEIUNIUM ET ABSTINENTIA Uti supra vidimus, n. 296, per se homo a nullo cibo vel potu abstinere debet, dummodo rationabiliter eis utatur. In spiritu autem mortificationis Ecclesia omnibus christianis praescribit ieiunium et abstinentiam certis diebus observanda. § 1. IEIUNIUM PRAENOTANDUM. Hic non agitur de ieiunio eucharistico prout ante receptionem S. Communionis servandum praescribi­ tur, de quo cf. vol. Ill, η. 322, sed solum de illo ieiunio quod in spiritum mortificationis ab Ecclesia praescribitur. 301. — NOTIO. Ieiunium in eo consistit ut in una die unica tantum fiat comestio, cum licentia tamen etiam mane et vespere aliquid cibi sumendi. NOTA. Ita intelligitur ieiunium quando ab Ecclesia praescribitur; si autem indultum particulare vel votum cuiuslibet personae physicae vel moralis, constitutiones vel regulae cuiusvis religionis vel instituti, ieiunium aliter intelligant, hac notione a codice tradita (c. 1251) nihil in illis mutatur, sed ieiunium debet iuxta illud indultum etc. inter­ pretari (c. 1253); ubi autem talia vota vel regulae vel constitutiones nihil de notione iciunii statuunt, possunt secundum notionem Codicis interpretari. Explicatur. In una die: a media nocte ad mediam noctem; computationes temporis autem vide can. 33, § 1. 223 η. 301 SOBRIETAS Unica comestio: h. e. unica comestio plena seu ad satietatem; licitae enim sunt duae aliae comestiones uti in ipso canone dicitur. NOTA. Solent AA. in illa unica comestione ita videre essentiam ieiunii ut qui sive culpabiliter sive inculpabiliter duplicem refectionem ple­ nam sumpserit, ad nihil amplius teneatur (Ita Génicot, I, 441). Hoc autem videtur exaggeratum: saltem, qui culpabiliter ieiunium vio­ lavit, tenetur illud non gravius violare! Nullam differentiam inferre videtur utrum per plenam refectionem an per plures refectiunculas fuerit violatum. In illa unica comestione plena nullus cibus prohibetur, nisi simul urgeat praeceptum abstinentiae (n. 309); nec vetitum est carnes et pisces in eadem refectione permiscere (c. 1251). Hora illius comestionis non determinatur: ex consuetudine autem sumitur versus meridiem, uti etiam insinuatur eo quod mane et vespere aliquid cibi sumere liceat. Attamen serotinam refectionem seu collationem prandio permutare non prohibetur; non vero ab ΛΑ. conceditur prandium cum frustulo matutino permutare. Cum autem lex non statuat tempus sumendi refectio­ nem plenam, non videtur peccare contra legem qui eam mane sumeret, dummodo tunc per totam diem nihil aliud sumat nisi « aliquid cibi » vespere. NOTA. Moralistae hoc concedere non solent, sed tenent tempus illius re­ fectionis necessario esse meridiem, ita ut qui absque ratione (nota­ biliter) ultra horam eam anticipet, committat peccatum veniale, qui absque ratione sufficienti (notabiliter) ultra duas horas eam anticipet, committat peccatum mortale. Aliquid cibi: haec verba videntur insinuare in istis rcfectiunculis abstinendum esse ne fiant vera refectio ; attamen ipse canon dicit in eis servandam esse circa ciborum quantitatem et quali­ tatem probatam locorum consuetudinem. Nulla ergo regula ge­ neralis dari potest, sed in unaquaque regione videndum est quid ibi sinat probata consuetudo. Quoad quantitatem autem non una est sententia moralistarum: sunt qui tenent normam relativam et dicunt quantitatem concedendam variare iuxta subiectum ; alii tenent normam absolutam et omnibus concedunt (ad vitanda scrupula) eandem quantitatem, scii. 2 uncias mane et 8 uncias 224 IEIUNIUM ET ABSTINENTIA η. 301 vespere (uncia a quibusdam dicitur 27 gr., ab aliis 30, ab aliis 31,25); alii tandem utramque sententiam coniungunt dicentes omnibus quantitatem absolutam esse concedendam, illis autem quibus hoc non sufficeret, plus esse concedendum. Quoad refec­ tionem serotinam practice concordant; difficultas autem est in frustulo matutino: nam multis non sufficiunt 2 unciae ad officia sua implenda. Critérium firmum datur ab ipso Codice : standum est probatae consuetudini loci ; sed quaeritur quid concedi pos­ sit ubi haec consuetudo adhuc est in formatione. Certe non valet argumentatio R. P. Matthaei Ramstein O. F. M. Conv., in Periodico The Priest, Mart. 1948, 190: « Sufficit ut cibus sumptus in frustulo et collatione simul non attingat quantitatem plenae refectionis, nam c. 1251 ponit essentiam ieiunii in unica refectione. Plena refectio, media computatione, aestimari solet 32 uncias. Ergo stricte loquendo frustulum et collatio simul sumpta possunt attingere 31 uncias quin violetur ieiunium ». Sed ex spiritu legis cl. Auctor reducit illas 31 uncias ad 20 uncias! ex illis 20 unciis potest ad libitum sumere pro frustulo matutino, relinquendo quae supersunt pro collatione. Nemo est qui non videt illam argumentationem esse sat arbitrariam : ex eo quod codex unam refectionem ponit essentiam ieiunii (?), nondum sequitur in reliquis refectiunculis simul sumptis permitti quod non at­ tingit unam plenam refectionem ; quod ipse auctor intellexit, nam illam quantitatem arbitrarie reducit ad 20 uncias. De facto autem Codex minime essentiam ieiunii reponit in unicam refectionem, sed simul concedit ut mane et vespere ali­ quid sumatur: essentia ergo ieiunii in eo consistit quod quis praeter refectionem unicam nihil aliud cibi sumat nisi forsan « aliquid » mane et « aliquid » vespere. Notatu dignum est quod dicit Concilium Provinciale Mechliniense quintum (1937), n. 69-70: «Eae ne praeponantur legis interpretationes quae eiusdem essentiam immutent, sed neque eae quae eiusdem observationem reddunt permultis practice impossibilem ; modus humanus servandi legem suadeatur potiusquam pleriquc fideles declarentur a lege immunes... Ita fas est sperare fore ut fideles ad spiritum mortificationis et paenitentiae redeant; cavendum est ne lex ieiunii, quae tam salutaris est 225 η. 302 SOBRIETAS quaeque exemplo Christi Domini doctrinaque Patrum ab exor­ diis Ecclesiae orta est, desuetudine pereat ». Hortatur idem Concilium fideles ut diebus ieiunii refectiunculam matutinam ad simpliciorem reducant formam ab eaque removeant diversitatem ciborum qui forsan aliis diebus apponi solent ; quoad quantitatem autem « unicuique licebit tantam su­ mere quanta cuique necessaria est ad vitandam indispositionem quae ipsum impediat quominus officia status convenienter adim­ plere valeat; et ex eo quod ieiunium quadragesimale, utpote lungum et continuum, difficilius sustinetur quam ieiunia vigilia­ rum et quatuor temporum, refectiunculae paulo abundantiores infra illud permitti possunt ». Hoc modo ieiunium, a quo nunc longe maior pars fidelium sese excusatam tenet, iterum urgeri po­ terit, et paucis tantum vere aegrotis eius observantia erit impossi­ bilis. Et abstinentia ab omni cibo, etiam a cupediis, electuariis etc. tempore intermedio iam erit sufficiens mortificatio pro multis. Gravitas peccati. Qui sive refectiunculas copiosiores sumit sive praeter refectionem et refectiunculas concessas aliquid cibi su­ mit, committit peccatum mortale vel veniale pro gravitate ma­ teriae. Non concordant AA. in determinando quaenam sit materia gravis: omnes concedunt 2 uncias supra quantitatem licitam adhuc esse materiam levem ; practice teneri potest ultra 4 uncias supra quantitatem licitam esse materiam gravem. Nihil autem refert utrum illam quantitatem una vice an pluribus comestio­ nibus sumpserit : materia enim in una die coalescit ; quo magis autem superat (in una die) quantitatem licitam, eo gravius est peccatum. Quale peccatum sit in refectiunculis manducare cibos prohi­ bitos a consuetudine, non solent moralistae determinare. 302. — COROLLARIA. 1. Praeter unam refectionem et duas re­ fectiunculas per totam diem nihil cibi (nec cupcdias nec electuaria nec bellaria) sumere licet. Cibus autem est quod non primarie sumi solet ad sitim depellendam (exceptis potibus qui ad delec­ tationem sumuntur, uti liquores alcoholici), sive sit solidum sive liquidum. Fructus qui manducantur censentur cibus : etsi etiam 226 IEIUNIUM ET ABSTINENTIA η. 302 ad sitim depellendam sumi possint, solent tamen uti cibus sumi (etiam uva); succus autem fructuum expressus qui bibitur, cen­ setur potus. Electuaria et pastilli qui in ore diluuntur ad sitim sedandam vel ad oris fetorem tollendum vel ad vocem conser­ vandam, etc., non censentur cibus. Idem dicendum de « chewing gum » (« gomma da masticare ») et similibus. Sunt etiam qui concedunt ut semel vel iterum cum potu ali­ quid cibi degustetur « ne potus noceat ». 2. Potus non est restrictio. Potus censetur omne id quod in iis regionibus per modum potus, i. e. (praeter potus qui ad delecta­ tionem sumuntur, uti liquores alcoholici) quod ad sitim sedan­ dam sumi solet, etiam si per accidens vim nutritivam habent: aqua, cerevisia, vinum, limonata, caffeum, thea, imo et in ali­ quibus locis lac (saltem sublato grasso), chocolates tenuis, etc. Talis materia etiam si congelata fuerit, non cessat esse potus; « ice-cream » (« gelato ») autem quod ex lacte, etc. conficitur, cen­ setur verus cibus. 3. Quaerunt moralistae quot temporis durare possit illa unica comestio, et utrum eam interrumpere liceat. Cum dies ieiunii sint dies paenitentiae, deterrendi sunt homi­ nes a magnis prandiis, ita ut quaestio de duratione non ponatur. Quodsi de facto tale prandium habeatur, dicere solent moralistae illud praeter culpam non posse ultra duas horas protrahi : certe homo sani iudicii scandalizaretur si quis in die ieiunii et paeni­ tentiae ultra duas horas assideret; unde merito concluditur hoc esse peccaminosum. Quoad interruptionem iudicandum iuxta mentem hominum sani iudicii : utrum unica refectio interrupta an duplex refectio dicenda sit. Unde brevissima interruptio (quadrantis) ex qua­ cumque causa, pro nihilo reputatur; etiam longior interruptio ex rationabili causa non facit refectionem duplicem. Imo conce­ dunt moralistae unicam esse refectionem si quis iam a mensa discessit cum intentione non amplius manducandi, et postea revertitur et videns novum cibum quem nesciebat apponendum, iterum assidet et manducat; vel revertens invenit commensales adhuc assidentes et ipse iterum assidet et manducat. Vix autem possumus consentire cum Merkelbach (II, 955) quando dicit : 227 η. 303 SOBRIETAS « Interruptio si sit brevissima, v. g. unius quadrantis vel moraliter infra semihoram, etiam sine iusta causa, non impedit quin comestio sit moraliter continua, etiamsi interrumpatur cum in­ tentione prosequendi alibi, in caupona ». Hoc mihi videtur vix non esse duplex refectio. 4. Qui ex inadvertentia mane sumpsit refectionem plenam, per se, iuxta supra exposita, teneretur nihil amplius sumere usque ad vesperam. Attamen cum talis refectio matutina, iuxta senten­ tiam communem moralistarum probabilem, sit inversio ordinis refectionum, ad quam nemo tenetur, posset facere ac si hoc ientaculum non sumpsisset et pro reliquo observare praecepta ieiunii ; imo, iuxta Gcnicot (I, 44) a lege ieiunii esset pro hac die excusatus; cf. supra, n. 301. Quodsi ex inadvertentia ientaculum sumpserit quod tamen re­ fectio plena non sit, potest pro reliquo facere ac si hoc ientacu­ lum non sumpserit: Ecclesia enim iuxta communem interpreta­ tionem, omnibus concedit unam plenam refectionem, quam cum nondum sumpserit, adhuc sumere ei fas est ; ex altera parte ien­ taculum ex inadvertentia sumptum, erat involuntarium relate ad legem ieiunii, ergo nullum peccatum constituit. 5. Qui ultra quantitatem licitam manducaverit, adhuc tenetur lege ieiunii, et proinde ab ulteriore laesione legis abstinere debet. Iorio (II, 299, 6°) putat eum qui culpabiliter duplicem sumpsit refectionem, probabilius non peccare si tertiam superaddat. Uti­ que aliud peccatum non committit, cum materia in una die coa­ lescat, sed peccatum fit gravius, quod etiam vitare tenetur. 6. Peregrinus et advena per se tenetur sese accommodare, quoad quantitatem et qualitatem ciborum, usui loci ubi nunc est. Atta­ men non videtur prohibendus ne, semoto scandalo, usus proprii loci originis sequatur, praesertim si differentiae sunt notabiles: nam esse potest quod talis peregrini vel advenae corpus, e re­ gione ubi maior quantitas vel cibus fortior est necessarius, huic assuefactum, non possit subsistere cum usu loci ubi nunc est. 303. — SUBIECTUM. Lege ieiunii tenentur omnes christiani (etiam non-catholici) ab expleto 21 anno ad incoeptum sexagesi­ mum (c. 1254). 228 1EIUNIUM ET /XBSTINENTIA η. 304-305 Hoc valet pro lege ieiunii ecclesiastici; si quis autem ex voto vel ex constitutionibus vel regula tenetur etiam ante 21 annum vel post sexagesimum ieiunare, hoc lege ecclesiastica non est immutatum (c. 1253); ubi autem tale votum vel regula vel con­ stitutiones nihil speciale statuerunt, potest secundum c. 1254 •interpretari. 304. — TEMPUS. 1. Lex ieiunii servanda est singulis diebus Quadragesimae (exceptis dominicis) a feria IV Cinerum ad Sab­ batum Sanctum post meridiem ; singulis feriis IV, VI et sabbatis Quatuor Temporum (nisi incidant in festo de praecepto actu celebrato in illo loco); in Vigiliis Pentecostes, Immaculatae Con­ ceptionis B. Μ. V., Omnium Sanctorum et Nativitatis Domini (nisi incidant in die dominica vel festo de praecepto actu cele­ brato in illo loco) (c. 1252). leiunium autem Vigiliae Nativitatis Domini in antevigiliam anticipare licet. In Vigilia anticipata non habetur ieiunium. Ut festum de prae­ cepto suspendat legem ieiunii, requiritur ut in illo loco actu ce­ lebretur tanquam festum de praecepto, h. e. cum obligatione Missae audiendae et abstinendi a laboribus servilibus (cf. n. 114). 2. Ordinarius potest diem ieiunii indicere per modum actus tantum (c. 1244). 3. Episcopus consecrans et qui petunt ecclesiam sibi consecrari, per eum diem qui consecrationem praecedit, ieiunent (c. 1166). Ergo praeter episcopum etiam parochus; populus non tenetur nisi ipse populus petierit ecclesiam sibi consecrari ; quodsi « fa­ brica ecclesiae » petierit, membra eius ieiunare debent. 4. Certis diebus ex voto obligantur qui voto sunt obstricti (cf. supra, n. 63 ss.). 5. Diebus a Constitutionibus vel Regula statutis tenentur illi qui ab eis obligantur. 305. — EXCUSATIO. Praeter ignorantiam, sola impossibilitas sive physica sive moralis illud observandi, excusat a ieiunio (cf. vol. I, n. 92). Impossibilitatem autem constituit omne verum grave incommodum quod ex observatione ieiunii oriretur. Ita excusantur: 229 η. 305 SOBRIETAS 1. Infirmi et convalescentes quibus unica refectio cum duabus refectiunculis non sufficeret ad sanitatem restaurandam. 2. Debiles sanitate qui non possunt unica refectione sufficien­ tem cibum sumere; similiter qui ex vacuitate stomachi notabi­ lem dolorem vel vertiginem capitis patiuntur, vel nocte dormire non possunt. 3. Mulieres praegnantes vel lactantes ; iuxta nonnullos etiam tempore menstruationis. 4. Pauperes qui nesciunt utrum in die unam refectionem ple­ nam habere poterunt ; sed etiam illi qui propter suam pauperta­ tem cibis tam levibus nutriri solent ut (considerato etiam labore perficiendo) unica refectione sufficientem quantitatem nutritivam sumere nequeant. NOTA. Ex eadem ratione excusantur e. g. advenae e regione ubi solide nutriri solent, in regionem ubi levibus cibis nutriuntur: si tales sui iuris non sunt, ita ut cibos sibi eligere non possint (e. g. in convictu vel conventu viventes) posset hoc eis esse ratio excusans a ieiunio. 5. Qui labores sive corporales sive spirituales valde defatigan­ tes peragere debent : in his consideranda est non tantum vis musculorum, sed etiam excitatio nervorum defatigans. In diiudicando autem utrum labor valde defatigans censendus sit, consi­ derandae sunt circumstantiae, constitutio subiecti, etc.; non potest dari regula generalis, nisi forsan haec : qui ieiunans labo­ rem quem quacumque ex causa omittere non potest, non valet cum necessaria attentione perficere, certe excusatur a ieiunio. Notandum tamen hominem etiam posse assuefieri, ita ut quod initio non valebat, post paucos dies facere possit. NOTA. Si autem generalis dispensatio data esset pro omnibus tali labori incumbentibus, hac dispensatione uti potest etiam ille qui posset legem observare (cf. vol. I, n. 101). 6. Qui longum iter instituere debent, sive pedestre 4-5 hora­ rum sive etiam curru (via ferrea, automobili, aeroplano) vel navi per moraliter totam diem: nam etiam talia itinera, etsi curru commodo peracta, sunt valde defatigantia. 7. Qui gravem indignationem (e. g. parentum) incurrerent si ieiunarent (incommodum morale). Non tamen si in despectum 230 IEIUNIUM ET ABSTINENTIA η. 306 fidei vel Ecclesiae praeciperentur non ieiunare, nisi prius decla­ raverint Ecclesiam in talibus circumstantiis praeceptum suum non urgere. NOTA. 1. Utrum liceat talem laborem vel tale iter sine necessitate susci­ pere, cf. vol. I, n. 80. 2. Subiectum per se excusatur solum in illa die in qua habetur ratio excusans: lex enim haeret dici. Unde si quis durante Quadragesima quadam die non haberet rationem excusantem (e. g. quia dies la­ boris vacat vel labor sit illa die minus defatigans) per se teneretur illa die ieiunare. Potest autem tempus quadragesimale etiam uti unitas quaedam considerari, ita ut, si una alterave die tantum non sit excusatus, possit se etiam in illa dic excusatum habere, nisi illa dies fuerit praecise feria IV Cinerum vel feria VI Parascevcs: tunc enim propter specialem characterem illius diei, deberet ieiunare. Si autem saepius occurrerent tales dies quibus non excusatur, deberet ieiunium observare quoties non excusatur. 306. — DISPENSATIO. Dispensare possunt (c. 1245): 1. Papa pro tota Ecclesia. 2. Loci Ordinarius et parochus, in casibus singularibus iustaque de causa, pro sibi subiectis singulis fidelibus singulisve fa­ miliis etiam extra territorium existentibus, necnon intra territo­ rium pro peregrinis. 3. Superiores (etiam locales) religionis clericalis exemptae pro singulis sibi subiectis (c. 514; cf. vol. Ill, η. 152, 6). 4. Ordinarii omnes, ex causa peculiari magni populi concursus aut publicae valetudinis pro tota quoque dioecesi seu loco. NOTA. 1. Confessarius ergo non habet facultatem dispensandi, nisi eam delegatam acceperit; potest tamen interrogatus declarare in casu haberi causam excusantem vel non. 2. Dispensando a ieiunio curet dispensans ut spiritum mortificationis fidelibus inculcet. 3. Preces vel eleemosynae quas Ordinarii locorum dispensando a ieiunio praescribere solent, obligant ex praecepto Ordinarii, non vi legis ieiunii; quare gravitas illius obligationis pendet ab intentione Ordinarii, quae non praesumitur sub peccato, a fortiori non praesu­ mitur sub peccato mortali obligare, nisi probetur. 231 η. 307 SOBRIETAS § 2. ABSTINENTIA PRAENOTANDUM. Hic agimus solum de illa abstinentia quae certis diebus in Ecclesia praescribitur, non de illa quae e. g. a quibusdam Regulis vel Constitutionibus Religiosorum praescri­ bitur. 307. — NOTIO. Abstinentia in eo consistit quod quis came iureque ex came non vescatur (cf. c. 1250). Explicatur. Carne: caro hic intelliguntur omnes partes (etiam ossa et sanguis) mammiferorum et avium. Ova autem et lacticinia, imo et adeps animalium si uti condimentum adhibetur, non sunt prohibita (c. 1250). Ex consuetudine, orta ex falsa cogni­ tione scientiarum naturalium, dicunt quidam Auctores licitam esse manducationem lutrae, castoris, fulicae, anatis marinae. Certe carnem mammiferorum qui semper in aqua vivunt, uti cetis, licet manducare. Similiter caro omnium animalium qui ad classem mammiferorum vel avium non pertinent, uti piscium, reptilium (serpentes) et amphibiorum (ranae, testudines), moluscorum (limaces, conchae, ostreae) et crustacium (cancri, cam­ mari) etc. manducari potest. In dubio utrum quid sit caro (in sensu legis abstinentiae) semper licet ea vesci: tunc enim prohi­ bitio est dubia, ergo nulla. lure ex carne: ius est illud liquidum quod per pressionem vel coctionem ex aliqua re extrahitur. Ius quod ita ex carne (vel etiam ex ossibus) extrahitur, diebus abstinentiae neque ut con­ dimentum adhiberi potest ; solum ius ex adipe uti condimentum adhiberi potest. Condimentum autem est quidquid, sive solidum sive liquidum, in modica quantitate adhibetur ut cibus principalis paretur vel frigatur vel sapidior fiat. Unde licet etiam ius ex adipe (etiam ex adipe laridi) et quaelibet alia condimenta pani superlinire, nec necesse est frustula quae post liquefactionem remanent, re­ movere, dummodo vere uti condimentum ex adipe haberi possint. Praeparata autem quae in commercio inveniuntur, e. g. Maggi, 232 IEI UNIUM ET ABSTINENTIA η. 308-309 adhiberi possunt si sunt solum condimenta et non sunt ex carne extracta : ita « condimentum iusculi » adhibere licet, « extractus carnis » vero vel « iusculum solidum » utpote ex carne extracta, adhibere non licet. Peptones ex eadem ratione prohiberi viden­ tur, etsi nonnulli ΛΑ. eas licitas dicant quia usu vulgari non censentur caro nec carnis saporem habent. Idem dicendum de gelatina si ex carne extracta est. Gravitas peccati. Qui carnem vel ius ex carne manducat die abstinentiae, committit peccatum mortale vel veniale pro gravi­ tate materiae. Non conveniunt AA. in determinando quid sit ma­ teria gravis : alii dicunt, si excedit dimidiam unciam, alii si unam, alii si duas; imo Génicot (I, 444) tenet duas uncias carnis con­ stituere materiam gravem, pro iure autem ex carne 4 uncias. Tenent etiam AA. materiam (secus ac pro ieiunio) non coale­ scere, ita ut si quis decies in die manducet dimidiam unciam carnis, non committat peccatum mortale, sed decem peccata ve­ nialia; si autem una vice manducet duas uncias, committat pec­ catum mortale. Non bene apparet illa distinctio inter ieiunium et abstinentiam. 308. — SUBIECTUM. Omnis christianus (etiam non-catholicus) qui septimum aetatis annum explevit tenetur lege abstinentiae (c. 1254). 309. — TEMPUS. 1. Dies abstinentiae currit a media nocte ad mediam noctem; quoad computationem temporis cf. c. 33, § 1. 2. Lex abstinentiae servanda est singulis feriis VI per totum annum, feria IV Cinerum, singulis Sabbatis Quadragesimae, sin­ gulis feriis IV, VI et Sabbatis Quatuor Temporum, Vigiliis Pentecostis, Immaculatae Conceptionis B. Μ. V., Omnium Sanctorum et Nativitatis Domini nisi illae dies incidant in die dominica vel festo de praecepto quod actu celebratur in illo loco (c. 1252). Abstinentia autem Vigiliae Nativitatis Dni, una cum ieiunio, in antevigiliam anticipare licet. In vigilia anticipata non habetur abstinentia; ut festum de praecepto suspendat legem abstinen­ tiae requiritur ut festum in illo loco actu celebretur uti festum 233 η 310 SOBRIETAS de praecepto, h. e. cum obligatione assistendi Missae et absti­ nendi a labore servili (cf. n. 114). NOTA. 1. Dies ergo abstinentiae simul et ieiunii sunt sequentes: feria IV Cinerum, feriae VI et sabbatum in Quadragesima, feria IV, VI et sabbatum Quatuor Temporum, et Vigiliae Pentecostes, Imm. Cone. B. Μ. V., Omnium Sanctorum et Nativitatis Domini (vel 23 Dec.). 2. In nonnullis regionibus de licentia S. Sedis abstinentia sabbati in Quadragesima (excepto sabbato Quatuor Temporum in Quadrage­ sima) translata est in feriam IV. Peregrini in regionibus ubi absti­ nentia servatur feria IV loco sabbati, debent alterutro die abstinere pro sua libertate ct remoto scandalo (S.C. C. 9 Febr. 1924). 310. — EXCUSATIO. Praeter ignorantiam sola impossibilitas physica vel moralis illam servandi, excusat ab abstinentia (cf. vol. I, n. 92). Impossibilitatem autem constituit omne verum grave incommodum quod ex abstinentia oriretur. Ita excusantur: 1. Infirmi et convalescentes qui carne indigent ad sanitatem recuperandam. Ad hoc autem decernendum, consilium petatur medici conscientiosi. 2. Mulieres praegnantes et lactantes : etiam hic consulatur me­ dicus conscientiosus. Quandoque mulieres praegnantes habent vehementem appetitum carnium, cui resistere (secundum quos­ dam) non possunt sine damno prolis; alii vero negant ullum damnum proli inde secuturum. Praesertim autem si, uti accidit, aliorum appetitu carent nisi carne condiantur, non facile eis esus carnis est prohibendus. 3. Pauperes mendicantes qui manducare debent quae eis dan­ tur; item pauperes qui casu ea die carnem habent eamque ser­ vare non possunt. 4. Qui labores tam defatigantes peragere debent ut post labo­ rem. ex defatigatione, nullum appetitum manducandi experian­ tur: tales enim indigent cibis sapidioribus et fortioribus. Raro autem ipse labor durus excusat ab abstinentia: nam alii cibi, uti ova etc. eandem vim nutritivam habent, ita ut esus carnium ex hoc capite non sit necessarius. 5. Illi qui pro refectione nonnisi carneum prandium habere possunt : e. g. qui refectionem suam emere debent et nullum 234 IEIUNIUM ET ABSTINENTIA η. 310 conveniens prandium sine carne obtinere possunt, vel milites qui de mensa communi nonnisi prandium carneum habere pos­ sunt, vel qui sub potestate patrisfamilias aut domini sunt, qui carnes proponit, vel qui ad prandium invitati carneum prandium inveniunt, quod sine gravi incommodo declinare non possunt, vel si ex errore carneum prandium fuit paratum nec sine gravi incommodo aliud parari potest. Uti patet, nunquam tales excusantur si carnes apponerentur in contemptum religionis, nisi post declarationem Ecclesiam in tali casu non urgere suam legem, et se proinde non in contem­ ptum religionis, sed a lege excusatum manducare carnes. DISPENSATIO. Ab abstinentia iidem dispensare possunt ac a ieiunio : supra, n. 306. APPLICATIO Qui manducat, in Domino manducet, qui abstinet, in Domino abstineat. Vere ut filios nos tractat Deus : de omnibus quae in Paradiso, h. e. in terra inveniuntur, licet nobis manducare, excepto solo fructu arboris scientiae boni et mali. Qui cibus, qui potus ad malum nos ducit, hic solus prohibetur; quantitas vel qualitas vel modus qui tendit ad concedendum corpori dominium super spiritum, sumi non potest, sed debet mortificatione restringi. Omnia mihi licita sunt, libertate filiorum Dei, sed non omnia expediunt. Quapropter Sancta Mater Ecclesia per legem abstinentiae et ieiunii omnes filios suos ad illam mortificationem inducit, memor illius verbi S. Hieronymi: Sine Cerere et Baccho friget Venus, h. e. per abstinentiam cibi et potus tepescit luxuria. 235 i6 - Hermes. Theol. Mor. · II. CAPUT IV CASTITAS 311. — Alter instinctus est ordinatus ad conservationem generis humani. Deus hominem creando, masculum et feminam fecit illos itaque commisit illis onus et honorem collaborandi cum ipso Deo, continuandi aliquomodo creationem, procreandi novos homines: crescite et multiplicamini et replete terram. Cum autem bonum generis humani (educatio corporalis et spi­ ritualis prolis) postulet ut illud opus perficiatur in unione stabili unius viri et unius mulieris, ideo Creator ipse statuit ut nonnisi in legitimo Matrimonio liceat huic instinctui indulgere. Unde castitas cxtra-matrimonialis et castitas matrimonialis seu coniugalis. Cum autem illud opus gravia onera etiam secumferat, instin­ ctum illum fecit Deus vehementem, eique vehementem delecta­ tionem adiunxit. Eo ipso autem maius est periculum ne ille in­ stinctus ordinem rationis subvertat et spiritui dominari velit. Quapropter non solum vitandus est ipse abusus huius instinctus, sed et omne quod illum excitare vel stimulare potest extra lici­ tum usum. Virtus quae hunc regulatur instinctum est castitas. Castitas est verecundia, in se et in aliis, erga omne id quod relationem dicit ad transmissionem vitae. Illa verecundia impellit hominem ad considerandam transmis­ sionem vitae et omne id quod ad eam relationem dicit, tanquam dominium sacrum Dei, cui nemo nisi iuxta leges divinas appro­ pinquare potest. Haec verecundia, haec reverentia sanctitatis 236 NOTIONES η. 312 transmissionis vitae inducit hominem, non solum ad observandas omnes leges quibus Deus hoc suum circumdedit dominium, sed etiam ad reverendum in proprio corpore et in corpore cuius­ libet proximi quidquid ad illam transmissionem vitae relationem dicit. Ubi vera talis deest verecundia, castitas est in maximo periculo. Hacc verecundia sese manifestat in pudicitia, quae est natu­ ralis castitatis custos, uti n. 337 dicemus. Qui timorata et exqui­ sita pudicitia ornatur — absque scrupulositate! —, in tuto habet castitatem, etiam contra tentationes : homo enim pudicus omni sensui, omni cogitationi vel phantasiae periculosis viam prae­ cludit; ubi vero talis deest pudicitia, castitas ab intra et ab extra tentationibus impugnatur. Art. 1 NOTIONES 312. — PRAENOTANDUM. Pueri et iuvenes vivere solent in ignorantia circa processus sexuales. Circa tempus praesertim pubertatis tum ignorantia tum intempestiva scientia possunt esse valde nocivae eorum castitati. Quapropter quaestio de « ini­ tiatione sexuali » est quaestio valde delicata simul et magni momenti. Pueri gradatim de his rebus instruantur, et nunquam in publi­ co, sed privatim ita ut possit eorum actuali necessitati instructio adaptari. Non plus autem eis explicetur quam necesse est ad intelligendum quod in seipsis accidit vel ad legitimae eorum curiositati satisfaciendum. Quando sunt in tenera aetate, curandum est ne quid videant vel audiant (sive a parentibus, sive a famulis, sive a vicinis vel amicis) quod possit impuras cogitationes excitare vel, quod peius est, malos habitus inspirare; paulatim (saltem circa tempus pubertatis) parentes (inquantum fieri potest, secus alii viri prudentes pro pueris, mulieres prudentes pro puellis) eos doceant de gestatione matris, de partu, de nutritione lacte 237 η. 313 CASTITAS materno, ita ut pueri magnam aestimationem matris concipiant; nihil adhuc dicatur de parte patris in generatione, sed pater proponatur tanquam caput familiae, custos matris et prolis. Tempestive etiam pueris explicetur pollutio nocturna, puellis menstruatio, quin tamen eorum nexus cum copula ab initio indi­ cetur. Paulatim, maturiores facti, totum processum discant; si­ mul autem eis exponatur pulchritudo castitatis et effectus nocivi luxuriae. In tota illa instructione parentes semper ita quaestio­ nibus puerorum respondeant ut etiam si omnia dicere nondum velint, tamen nunquam in pueris confidentiam in parentes de­ struant eo quod pueri videant parentes velle aliquid celare: ita enim curiositati satisfacere quaerent ex aliis fontibus, plerumque ex venenosis. Nunquam quaestiones puerorum praeveniant ita ut eorum curiositatem excitent, sed ex altera parte eorum legitimae curiositati satisfaciant ita ut pueri non timeant dubia et quae­ stiones suas confidenter proponere. Pia oratio illam educationem semper comitetur. Magis autem quam illa instructione seu initiatione circa pro­ cessus sexuales, pueri indigent tempestiva educatione ad casti­ tatem, ad illam reverentem verecundiam, in se et in aliis, erga omne illud quod relationem dicit ad transmissionem vitae. Hac exculta verecundia, absque periculo poterunt gradatim responsa ad sua problemata accipere, nam cum debita reverentia accepta, periculosam curiositatem non excitabunt. 313. — 1. ORGANA. Organa generationis in viro sunt tria: duo testiculi, duae vesiculae seminariae et membrum virile seu virga, quae inter se canalibus deferentibus colligantur. Inde a puber­ tate (physiologica) testiculi praeter alios humores elaborant humorem quondam viscosum, qui semen vocatur et quod gene­ ratim continet zoospermata, unde semen fit prolificum seu fe­ cundum. Semen a testiculis elaboratum, per canales deferentes defertur ad vesiculas seminarias ubi asservatur; pars seminis simul cum aliis humoribus (hormonibus) in sanguinem transit, ubi ad robur corporis inservit ; reliquum semen sive naturaliter sive sub influxu voluntatis per virgam erectam cum magna geni­ talium commotione emittitur: seminatio. 238 NOTIONES η. 314 NOTA. Ab hac seminis cieclionc distinguenda est distillatio, quae est eiectio (generatim stillatim, cum vel sine virgae erectione, sed sine orga­ norum commotione) alicuius humoris transparentis et filamentosi ex glandulis prostatae et urethrae provenientis. Organa generationis in muliere etiam sunt tria: duo ovaria quae oviductu colligantur utero seu matrici, et vagina quae est sicut canalis largior qui ex ore uteri ad superficiem corporis protrahitur. Os vaginae seu vulva constat ex duplici plico pellis (magna labia et parva labia) in quarum summitate habetur parvus penis qui vocatur clitoris. Inde a pubertate (physiologica) usque ad menopausam (circa a. 48-52 aetatis) in ovariis singulis men­ sibus (circa 28 dierum spatio) maturescit saltem unus ovulus. Statim ac ovulus maturus est, ab ovario solvitur et lente (7-8 dies vel plus) per oviductum ad uterum descendit, ubi, si fuerit fecundatus a zoospermate virili, sese evolvit in novum hominem qui post novem menses per vulvam dilatatam in lucem editur. Si vero non fecundatur, post paucos dies moritur et simul cum aliis materiis pro evolutione foetus iam paratis, ex utero per vaginam emittitur; haec emissio ovuli non fecundati vocatur menstruatio vel fluxus menstruus, qui non raro disturbationibus physicis (defectus appetitus, etc.) et psychologicis (irascibilitas, anxietates et scrupuli, tristitia usque ad melancholiam) comi­ tatur. — In muliere non habetur seminatio stricte dicta, sed excitatio venerea in eius organis comitari solet erectione clito­ ridis et secretione (generatim interna, rarius externa) humorum vaginalium, quae a quibusdam solet seminatio mulieris vocari, rectius autem distillatio dicitur. NOTA. Ubera mulieris non sunt organa generationis stricte dicta, etsi cum generatione novi hominis (scii, cum nutritione neonati) intimam dicant relationem; insuper ubera sub una categoria cum organis generationis sumenda sunt eo quod excitatio papillae mamillarum etiam excitationem venercam secumferat. 314. — 2. GENERATIO. Generatio fit eo quod vir super mulie­ rem iacentem incumbens membrum virile erectum vaginae mu­ lieris introducit ibique semen emittit. Semine ita emisso, zoospermata motu sibi proprio ulterius penetrant uterum et etiam oviductus. Ibi si zoosperma ovulum maturum invenit, illum penetrat 239 η. 315 CASTITAS sicque fecundat; secus post plures (7-8 dies vel plus) dies mo­ ritur. Illa fecundatio ovuli a zoospermate, ex parte mulieris voca­ tur conceptio: ex hoc momento concepit (novum hominem). Uti patet, in actu generationis sola immissio membri virilis in vaginam mulieris cum seminis emissione pendet a libera volun­ tate; reliqua omnia sunt necessaria et ab ipsa natura perficiuntur. Ille actus (immissio membri virilis in vaginam mulieris, etiam si ex aliqua causa ibi non emittatur semen) vocatur copula car­ nalis vel concubitus vel commixtio sexuum, in qua vir active, mulier passive, vel potius receptive se habet (nam et mulier agit, excitationem veneream provocando). 315. — 3. DELECTATIO VENEREA. Omnis excitatio humorum et organorum genitalium ex natura sua producit satisfactionem seu delectationem, quae vocatur delectatio venerea. Haec dele­ ctatio perfecte, usque ad satietatem (saltem ad satietatem phy­ sicam) experitur a viro in seminis effusione (sive intra sive extra copulam), a muliere in erectione clitoridis cum secretione humo­ rum vaginalium; imperfecte, sed vere, experitur in omni excita­ tione humorum et organorum genitalium quae iam est initium excitationis venereae, sed usque ad actum perfectum non pro­ greditur: talis excitatio cum delectatione imperfecta generatim manifestatur per erectionem genitalium (membri virilis vel cli­ toridis) ct saepe comitatur distillationc seu emissione aliorum humorum ; hic actus vocatur commotio carnalis. Notandum ta­ men non omnem erectionem genitalium esse veneream seu cum delectatione coniunctam, sed eam posse etiam ex causis physicis sine delectatione provenire. Notandum similiter in impuberibus (praesertim prope pubertatem) delectationem veneream etiam completam iam esse possibilem etsi perfecta erectio et praesertim emissio seminis nondum sit possibilis : percipitur autem in turpi commotione genitalium usque ad satietatem physiologicam, et solet distillationc compleri. Actus qui directe producit delectationem veneream, sive com­ pletam sive incompletam, dicitur actus luxuriae (perfectae vel imperfectae). Actus luxuriae involuntarius (pollutio nocturna, vel in muliere 240 NOTIONES η. 316-317 stuprum patiente) uti patet, non est peccatum, dummodo non adsit consensus voluntatis seu « delectatio animi » in delecta­ tione eum comitante. Notandum tamen est in istis: aliud est voluptatem pollutionis approbare seu consentire in delectatio­ nem veneream, aliud est gaudere de naturae exoneratione seu de eo quod illa tensio naturae absque laesione voluntatis cessavit. 316. — 4. IMPUDICITIA. Sunt insuper quidam actus qui di­ recte delectationem veneream non producunt, et proinde veram luxuriam (etiam imperfectam) non constituunt, qui tamen indi­ recte eam causant eo quod facile excitationem veneream produ­ cunt : tales sunt quidam tactus, oscula, amplexus, aspectus, cogi­ tationes, colloquia, cantus, lectiones. Illi actus vocantur impudici. Actus impudici ergo constituunt non luxuriam, sed periculum (proximum vel remotum) luxuriae. Notandum tamen proximi­ tatem periculi magna ex parte pendere ex fine seu spiritu in quo perficiuntur actus illi. In his praesertim valet antiquum dictum: omnia munda mundis ! Si quis mundo corde et munda intentione etiam minus honesta videt vel tangit, absque periculo esse potest ; si vero voluptuose mulierem in faciem aspicit, potest ei esse peri­ culum proximum luxuriae. Ulteriora vide infra, n. 338. 317. — SCHOLION I. De amore. Quando agitur de castitate, amor significat inclinationem vo­ luntatis erga aliam personam (sive eiusdem sive alterius sexus) quae etiam in sensus redundat et non raro in facie, oculis, acce­ leratione pulsationum cordis et respirationis manifestatur. Ille amor potest esse spiritualis, sensibilis vel sensualis seu volu­ ptuosus prout qualitates spiritus vel corporis vel voluptas consti­ tuunt fundamentum huius amoris. Si quis alium amat mere propter eius qualitates spirituales, imprimis supernaturales, sanctitatem vitae, virtutes, sed etiam dotes intellectuales et voluntatis, characteris, etc. hic amor consti­ tuit veram et sanctam amicitiam, quae potest esse magnum bo­ num et imo optimum medium progressus in vita spirituali. Hic amor potest etiam exsistere inter personas diversi sexus (uti 241 η. 318 CASTITAS etiam quaedam vitae sanctorum demonstrant), sed tunc maxima requiritur prudentia, nam facile potest (praesertim si frequens est corporalis praesentia) degenerare in amorem sensibilem vel imo sensualem. Si quis alium amat propter qualitates corporales, hoc consti­ tuit amicitiam vix huius nominis dignam, et sive sit erga perso­ nam eiusdem sexus sive erga personam alterius sexus, facile degenerat ad amorem sensualem. In se non est malus, sed est valde periculosus (etiam inter personas eiusdem sexus), prae­ sertim in iuvenibus, nisi possit ordinari ad legitimum matrimo­ nium, in quo est perfecte legitimus. Si quis alium amat propter voluptatem, hic amor est actus (vel habitus) impudicus ad luxuriam proxime inclinans, qui proinde licitus non est nisi in legitimo matrimonio (n. 355). 318. — SCHOLION II. De Virginitate. Virginitas distinguitur triplex: 1. Virginitas mere physiologica seu corporea habetur in solis mulieribus. Os enim vaginae ex nativitate solet partim occludi membrana quadam quae hymen seu sigillum virginale vocatur. Haec membrana generatim per primam copulam carnalem fran­ gitur (defloratio virginis), et semel fracta nunquam restituitur. Virginitas physiologica ergo consistit in eo quod hymen intactum est conservatum. Haec virginitas plurimum aestimatur, ita ut defloratio virginis in stupro maior habeatur iniustitia quam sim­ plex stuprum. Attamen sub respectu morali haec virginitas phy­ siologica est minoris momenti, cum ex una parte fieri possit (etsi raro) ut copula perfecta tamen hymenem non rumpat, et ex altera parte hymen rumpi possit etiam accidentaliter per aliam causam quam copula. NOTA. Attamen virgo etiam contra voluntatem violata excluditur a « con­ secratione virginis » quae in monasteriis fieri solet (nisi violatio manserit occulta). 2. Virginitas moralis habetur tum in viris tum in mulieribus et consistit in eo quod quis nunquam voluntarie delectationem Ve­ neream completam (etiam extra copulam) admisit. Illam ergo 242 NOTIONES η. 318 non tollit delectatio imperfecta (commotiones carnales), sed illam tollit copula etiam licita in matrimonio. Castitas ergo ex una parte plus dicit quam virginitas, nam contra castitatem est omnis luxuria illicita, etiam imperfecta; ex altera parte vero minus dicit quam virginitas, nam contra virginitatem est etiam copula in matrimonio legitima, quae non est contra castitatem. NOTA. Virginitatem moralem non tollit defloratio violenta virginis, dum­ modo in delectationem non consentiat. 3. Status virginalis consistit in virginitate morali simul cum voluntate ab omnibus delectationibus venereis tum licitis tum illicitis (perpetuo) abstinendi. Status virginitatis ergo iniri nequit ab illis qui sive culpabiliter sive inculpabiliter (in honesto matrimonio) voluntarie delecta­ tionem perfectam admiserunt. Requiritur voluntas, quae potest, sed non debet, voto vel iuramento roborari, ab omnibus delectationibus venereis abstinendi : ergo non habetur status virginitatis si quis haberet solum volun­ tatem abstinendi a delectationibus venereis perfectis. Omnis ergo actus luxuriae imperfectae voluntariae est contra statum virgi­ nitatis, et proinde, si illa voluntas est voto vel iuramento firmata, est peccatum contra votum vel iuramentum. Attamen talis actus non ita est contra statum virginitatis ut illum solvat: retinetur enim virginitas moralis (est enim luxuria imperfecta) et voluntas ab omnibus delectationibus venereis abstinendi in paenitentia renovari potest. Actus vero voluntariae luxuriae perfectae ipsum statum virginitatis solvunt, cum eius fundamentum, virginitatem moralem, solvant, et potest ad maximum in « statum paenitentis » converti. Solent etiam requirere AA. ad statum virginitatis voluntatem perpetuo abstinendi. Hoc tamen non nimis stricte est intelligendum: status virginitatis potest etiam ad unum annum vel ad triennium iniri, etiam cum intentione: post hoc videbimus. Requiritur tamen ut ad determinatum tempus sit voluntas, non vero e. g. quandiu mihi placet vel usquedum matrimonii ineundi occasionem inveniam. 243 η. 319-320 CASTITAS Dc praestantia virginitatis supra matrimonium, cf. vol. Ill η. 479. Art. 2 CASTITAS EXTRA-MATRIMONIALIS 319. — PRINCIPIUM I. Omnis homo potest in perpetuui stitatem perfectam servare. H ca- Explicatur. Omnis homo: etiam in matrimonio vivens, in quantum scii, ab ipso pendet; uti patet, matrimonio iunctus, quandoque tenetur ad copulam carnalem perficiendam. Sensus autem huius thesis est quod per se nemo tenetur matrimonium inire (vol. Ill, η. 478-479) et quod imo intra matrimonium potest, de consensu coniugis, castitatem perfectam servare. Castitatem perfectam: cf. infra, n. 320. Probatur. Contra illos qui tenent instinctum propagationis generis humani eodem modo esse homini necessarium ac instin­ ctum conservationis individui, tenendum est instinctum propa­ gationis necessarium esse quidem generi humano, non autem cuilibet individuo; Divinam autem Providentiam res ita dispo­ suisse ut homines semper numero sufficientes libera optione Ma­ trimonium inire velint, ita ut nemini in particulari sit obligatio. Hoc etiam patet ex doctrina Ecclesiae coelibatum et virgini­ tatem permittentis, imo supra matrimonium aestimantis (vol. Ill, η. 479). 320. — PRINCIPIUM II. Extra Matrimonium omnis homo te­ netur servare perfectam castitatem. Explicatur. Extra matrimonium: sive nunquam fuerit matri­ monio iunctus sive matrimonium sit solutum (vol. Ill, η. 493-494). Perfectam castitatem: h. e. debet omittere omnem actum volun­ tarium luxuriae sive perfectae sive imperfectae; in actibus autem involuntariis (pollutione nocturna, mulieris stuprum patientis, etc.) debet vitare voluntarium consensum tum in pollutionem tum in delectationem veneream (cf. n. 315); uti patet, tenetur 244 CASTITAS EXTRA-MATRIMONIALIS n. 320 etiam vitare ne sine ratione proportionate gravi causam ponat ex qua actus luxuriae (involuntariae) sequatur (vol. I, n. 49; cf. etiam infra, n. 337). Probatur. Ex doctrina Ecclesiae scimus delectationem veneream licite quaeri non posse nisi intra licitum usum matrimonii. Ex S. Scriptura : 1 Thess. 4. 3 : Haec est enim voluntas Dei, sanctificatio vestra : ut abstineatis vos a fornicatione ; ut sciat unusquisque vestrum vas suum possidere in sanctificatione et honore, non in passione desiderii, sicut et gentes quae ignorant Deum. Gal. 5. 19: Manifesta sunt autem opera carnis, quae sunt for­ nicatio, immunditia, impudicitia, luxuria... ; quae praedico vobis, sicut praedixi, quoniam qui talia agunt, regnum Dei non consequentur. Ex ratione: non facile probatur singulos actus luxuriae esse nocivos sanitati, sed solum eorum abusum ; praesertim luxuria secundum naturam (copula) extra matrimonium non potest esse magis nociva per se quam intra matrimonium, nisi forsan in quantum sepem pudicitiae evertendo viam aperit abusui. Sed probari potest sic: Quoad luxuriam perfectam: sicut usus instinctus nutritionis licitus est solum secundum dictamen ra­ tionis, ita et usus instinctus propagationis licitus est solum secun­ dum dictamen rationis. Atqui ratio et natura humana (bonum generis humani, educatio corporalis et spiritualis prolis) postulat ut opus procreationis perficiatur solum in unione stabili unius viri et unius mulieris seu in legitimo matrimonio. Ergo omnis usus potentiae procreandi extra legitimum matrimonium est illicitus. Hoc facile intelligitur quoad luxuriam secundum naturam seu fornicationem et adulterium ; quoad luxuriam autem contra na­ turam seu pollutionem (masturbationem) patet eo quod testi­ monio medicorum masturbatio tremenda damna inferat sanitati, quae quidem, etsi realiter adsint, non statim oculo laico appa­ rent, sed, cum masturbatio quasi necessario crescat in habitum, eo terribiliora sunt. Quoad luxuriam imperfectam (commotiones carnales) : luxuria 245 η. 321 CASTITAS imperfecta non tantum est actio quae potest luxuriam perfectam causare, sed est vera inchoatio luxuriae perfectae seu actus lu­ xuriae inchoatus: quare, si non licet actus luxuriae perfectae ponere, neque licet illum actum inchoare, eo vel magis quod talis actus propter vehementiam illius instinctus difficillime abrum­ pitur et facillime usque ad perfectam luxuriam ducit. Gravitas transgressionis. Omnis actus voluntarius luxuriae, tum perfectae tum imperfectae, extra Matrimonium legitimum est peccatum mortale. Uti patet, gravius peccatum est perfecta quam imperfecta luxuria. Insuper specifice distinguuntur (ita ut explicite in confessione accusandi sint) actus secundum naturam et actus contra naturam. Deinde distincta species additur ex qui­ busdam circumstantiis subiecti (voti, matrimonii, cognationis) peccantis vel cum quo peccatum consummatur. Unde nominan­ tur: simplex fornicatio, stuprum, raptus, incestus, luxuria sacri­ lega, adulterium, pollutio (solitaria), onanismus, sodomia, bestialitas, de quibus infra in scholiis. Actus luxuriae voluntarius in causa est peccatum mortale vel veniale vel nullum prout causa est magis vel minus proxime in­ fluens in luxuriam et nulla vel insufficiens vel sufficiens habetur ratio causam ponendi (cf. infra, n. 338). Qui voluntarie consentit in delectationem veneream orientem (extra copulam licitam) ex actu licito, quam proinde intendere non potest, committit peccatum mortale. NOTA. Sunt qui non improbabile tenent (Waffelaert, De Virt. Card., post Caietanum et Sanchez) actum luxuriae imperfectae in sponsis qui sese ad matrimonium iam praeparant (procantibus) non esse pecca­ tum mortale sed veniale, etiam si motus carnales directe quaerant; rationem huius mitioris sententiae dicunt: iam habent aliquod ius! Sed si habent ius ad delectationem veneream incompletam, non bene apparet quare sit peccatum! vel nullum ius habent, et tunc sunt sicut alii extra matrimonium, vel ius habent, et tunc nullum est peccatum, neque veniale. Quare haec sententia iuremerito commu­ niter reficitur. 321. — SCHOLION I. De Fornicatione. Fornicatio est copula ex mutuo consensu facta inter solutum et solutam (h. e. neutro matrimonio coniuncto). 246 CASTITAS EXTRA-MATRIMOiNJALIS n. 322-323 Dicitur ex mutuo consensu, quia si una pars (maxime mulier) non consentit, vocatur stuprum, de quo infra, n. 323. Dicitur inter solutum et solutam, quia si una pars (vel utraque) est matrimonio ligata, vocatur adulterium, de quo infra, n. 329. Est peccatum secundum naturam, et sub hoc respectu minus quam pollutio; attamen ex altera parte est maius, quia includit scandalum et cooperationem ad peccatum alterius; gravius est, uti patet, in eo qui seducit quam in eo qui seducitur ad forni­ candum; specialis insuper est gravitas, si vir seducit virginem ad fornicandum, quia illam voluntariam, sed seductam, in peiorem inducit conditionem, quod non habetur in muliere iam deflorata : dedecus familiae et difficultas ineundi honestum matrimonium. Quoad fornicationem onanisticam, cf. infra, n. 333. 322. — COROLLARIUM. Concubinatus, Matrimonium illegiti­ mum, Meretricium. Ad fornicationem referuntur omnes concubitus in concubinatu, sicut in omni specie matrimonii illegitimi et in meretricio. In­ super autem tales vivunt in statu peccati mortalis eo quod in periculo proximo fornicationis manent, et generatim, saltem si status eorum publice est notus, magnum scandalum praebent. 323. — SCHOLIOIM II. De Stupro. Stuprum est copula cum muliere invita. NOTA. Solent AA. stuprum vocare etiam fornicationem cum virgine con­ sentiente; attamen non apparet cur sub respectu morali talis actus sit potius ad stuprum quam ad fornicationem reducendus. Utique, si virgo seducta fuerit ad fornicandum, ita ut vim moralem quodam­ modo passa sit, hic actus habet aliquid iniustitiae stupri, uti supra iam notavimus, n. 321. Attamen ad illam speciem moralem (in con­ fessione declarandam) reducendus non videtur; a fortiori hoc non potest si virgo nullam vim moralem passa sit. Dicitur cum muliere, quia vix haberi potest casus quo vir in­ vitus copulam perficiat. Dicitur cum invita: ideo fornicari cum amente, ebria, dor­ miente vel cum puella quae sufficientem usum rationis nondum adepta est, habet malitiam stupri. Violentia, vis physica, minae 247 η. 324-325 CASTITAS vel metus iniuste incussus (etiam metus reverentialis), dolus (si puellae ignorantia abutitur), fraus (e. g. si false promittit matri­ monium vel magnam dotem) faciunt invitam. Malitiae luxuriae additur malitia iniustitiae. NOTA. Malitiam stupri induunt etiam actus impudici (saltem tactus, oscula, etc.) supra mulierem (vel virum) invitam patrati, et quidem cum eadem gravitate peccati quam habent sub respectu castitatis (n. 337). 324. — COROLLARIUM I. De Resistentia. Mulier vim patiens proculdubio debet interne resistere, h. e. nullo modo potest consentire copulae vel delectationi venereae inde secuturae. Per se debet etiam externe resistere (repellendo, clamando, etc.), nisi haec resistentia esset prorsus inutilis vel media extraor­ dinaria requireret (e. g. occisionem aggressoris) vel periculum inferret gravis damni; tunc enim potest externe se passive ha­ bere, dummodo non sit periculum consensus (vol. I, n. 26). Ex hoc iam sequitur responsum ad quaestionem quam ponit Iorio (II, 164, 3°); An virgo teneatur permittere se occidi potius quam violari? Negative, modo voluntate positiva resistat. Unde approbari potest sententia Cornelii a Lapide (In Dan. 13, 23) Susannam potuisse sine peccato duorum senum libidinem in se permittere, passive se habendo, secluso voluntatis consensu in delectationem. Sed etiam sententia Lacroix (1. 3, p. 1, n. 916) tenenda est: tamen non expedit eam sententiam (de resistentia mere passiva) publice proponere... quia apta est causare abusus praesertim apud rudes (utraque sententia apud Iorio 1. c.). Addit Iorio : « Quod de virgine hic dicitur, applices cuicumque mulieri, quin imo et viro quem forte insana et furenti libidine mulier persequatur ». Pro viro tamen videtur potius restrictio facienda propter partem activam quam in copula habet : non bene apparet quomodo mere passive se habere valeat. 325. — COROLLARIUM II. Utrum, possit mulier stuprata semen receptum expellere. Uti infra videbimus, n. 344, mulier per se non potest post co­ pulam semen expellere vel zoospermata occidere. Utrum autem 248 CASTITAS EXTRA-MATRIM0NIA1.IS n. 326 hoc possit post iniustam oppressionem, disputatur inter AA. (cf. Merkelbach, Quaest., p. 44; Iorio, II, 226). Certe nunquam potest expellere vel occidere ovulum iam fe­ cundatum: ovulus fecundatus enim iam est novus homo, qui oc­ cidi non potest. Consentimus cum Merkelbach semen etiam in casu stupri dici non posse « iniustum aggressorem », sed non consentimus, quan­ do dicit « aggressio cessavit, et semen iam est in loco proprio naturali ». Iniusta aggressio, a stupratore facta, utique iam ces­ savit, sed semen non ita est in loco proprio naturali, ut inde expelli non possit. Semen potius est res quae ibi deposita est contra voluntatem illius quae ius habebat custodiendi proprium corpus ; quod si ibi vi depositum fuit, ius habet illud inde expel­ lere quamdiu novus homo factus non est. Quare consentimus cum responso Iorio : licet semen expellere non tantum ex vagina, sed etiam ex utero, dummodo fiat statim post copulam, h. e. quamdiu non sit periculum expellendi ovulum fecundatum. Recte autem notat etiam Merkelbach expulsionem seminis non licere si mulier vere in copulam consensit, etiam si ex metu, vi aut dolo inceperit. Excipe tamen casum quo puella decepta, post copulam tantum deceptionem perspexerit. 326. — SCHOLION III. De Raptu. Raptus est abductio personae libidinis explendae causa. Dicitur abductio, h. e. translatio ab uno loco ubi sub tutela est (mariti, parentum, tutorum, etc.) ad alium locum ubi libido ad libitum expleri potest. Unde generatim ille alius locus est secretus seu ignotus illis qui eius tutelam habent, vel saltem talis ut ibi suam tutelam exercere non valeant. Dicitur personae: viri vel feminae, eiusdem vel diversi sexus, consentientis vel inviti. Dicitur libidinis explendae causa: nam si ex alia causa (e. g. ut possit vitam religiosam ducere), non habetur raptus. Contra Iorio (II, 227 NB a) tamen sentimus esse raptum etiam si ab­ ductio facta sit intuitu matrimonii. In quantum raptus constituit impedimentum matrimonii, cf. vol. Ill, η. 563. 249 η. 327-328 CASTITAS Raptus qua talis, praeter actus singulos luxuriae, iam consti­ tuit iniuriam tum contra illos qui illius personae tutelam habent, tum, si persona invita rapitur, contra ipsam personam raptam. 327. — SCHOLION IV. De Incestu. Incestus est copula inter illos qui ligantur impedimento (etiam mere ecclesiastico) consanguinitatis, affinitatis, publicae honesta­ tis vel cognationis legalis. NOTA. Sunt tamen etiam AA. (uti Iorio, II, 222) qui negant incestum esse inter publica honestate vel cognatione legali ligatos. Ratio autem specialis malitiae incestus (impietas erga illos cum quibus semper convivendum est), videtur, etsi in gradu diverso, etiam in iis adesse. Alii, uti Merkelbach (Quaest., p. 49), incestum dicunt etiam copulam inter cognatione spirituali ligatos: cum autem hic ratio specialis malitiae, si habetur, est irreverentia erga Sacramentum, videtur potius dicendum sacrilegium quam incestus. Dicitur: qui ligantur: ratio enim incestus non amplius habetur si copula habetur intra matrimonium legitimum (puta per di­ spensationem). Quoad impedimenta consanguinitatis, etc. cf. vol. Ill, η. 565, 567, 569, 571. Malitia luxuriae duplicatur malitia impietatis erga communem stirpem. Disputatur inter AA. utrum specie morali (in confessione ac­ cusanda) diversae sint species incestus. Videntur specie differre peccata inter consanguineos, affines, publica honestate vel co­ gnatione legali ligatos, quia ratio incestus (communitas sangui­ nis) diversimode in iis invenitur. Diversi autem gradus vel lineae videntur maiorem vel minorem gravitatem, non autem diversam speciem constituere. NOTA. Rationem incestus induunt etiam actus impudici prohibiti, et qui­ dem eadem gravitate quam habent sub respectu castitatis (n. 337). 328. — SCHOLION V. De Luxuria Sacrilega. Luxuria sacrilega est luxuria violans personam, locum vel rem sacram (cf. n. 13). Unde luxuria sacrilega personalis est omnis luxuria (etiam 250 CASTITAS EXTRA-MATRIMONIALIS n. 329 incompleta) commissa a persona vel cum persona voto casti­ tatis ligata; quodsi utraque persona est voto castitatis ligata, habetur duplex malitia sacrilegii. Luxuria sacrilega localis est omnis luxuria (etiam inter coniuges) patrata in loco sacro. Luxuria sacrilega realis est omnis luxuria (etiam inter coniuges) ad quam perpetrandam adhibetur res sacra: huius speciei pessimum est peccatum sollicitationis ad turpia in confessione (vol. Ill, η. 215). Non videtur esse sacrilegium luxuria perpetrata statim post receptionem S. Eucharistiae: cf. supra, n. 13, 3, nota 1. Habet malitiam luxuriae, nisi sit actus legitimus inter coniuges; semper autem ei accedit malitia sacrilegii. NOTA. Malitiam sacrilegii personalis induunt etiam actus impudici prohi­ biti, et quidem cum eadem gravitate sacrilegii quam habent sub respectu castitatis (infra, n. 337). Actus autem impudici in loco sacro vel ope rei sacrae induunt malitiam sacrilegii, etiam inter coniuges, quam habent sub respectu castitatis extramatrimonialis (n. 338). 329. — SCHOLION VI. De Adulterio. Adulterium est copula patrata inter non-coniuges quorum una pars saltem est matrimonio iuncta. Definitur etiam: violatio proprii vel alterius tori. Quodsi uterque est matrimonio iunctus, habetur duplex ratio et duplex malitia adulterii. Ad malitiam luxuriae accedit malitia (duplex) iniustitiae. NOTA. 1. Si una vel utraque pars est sponsalibus ligata (non vero si sunt inter se sponsalibus ligati: tunc enim est simplex fornicatio), habe­ tur quidem specialis malitia iniustitiae (contra contractum sponsalitium), sed non habetur adulterium. 2. Rationem adulterii induunt etiam actus impudici prohibiti et qui­ dem cum eadem gravitate adulterii quam habent sub respectu casti­ tatis (n. 337). 3. Etiam actus contra naturam (pollutio, sodomia, bestialitas) aliquomodo induunt malitiam adulterii si peraguntur a coniugato, eo quod saltem ad tempus, propter satietatem veneream, seipsum ineptum vel saltem minus aptum reddit ad actum coniugalem. 4. Adulterium habetur etiamsi coniux coniugati consentiat: ipse enim ius non habet permittendi violationem tori sui; quare eius consen­ sus nihil valet. 251 17 - Hermes, Thcol. Mor. - II. η. 330 CASTITAS 5. Fecundatio artificialis, semine ab alio viro desumpto, quamvis graviter illicita (cf. n. 345) non videtur esse adulterium. 330. — SCHOLION VII. De Pollutione. Pollutio seu masturbatio seu peccatum solitarium est luxuria completa extra copulam carnalem. Dicitur luxuria completa seu cum delectatione perfecta (cf. n. 315); ergo in viro usque ad eiectionem seminis, in muliere usque ad erectionem clitoridis cum secretione (plerumque in­ terna) humorum vaginalium. In impuberibus, eunuchis aliisque semine carentibus, habetur in turpi commotione genitalium usque ad satietatem physiologicam. Dicitur extra copulam carnalem: quomodocumque procuretur, sive per actus impudicos non quidem directe intendatur sed tamen praevideatur, sive per actus impudicos (praesertim fri­ ctionem genitalium) directe procuretur. NOTA. Si propria pollutio, vel etiam alterius personae pollutio, procuratur per tactus impudicos in aliam personam, videndum est ex intentione utrum sit mera pollutio an adsit etiam affectus sodomiticus, etc. Illicitus est consensus in qualibet pollutione, etiam involun­ tarie vel contra voluntatem oriente. Pollutio est peccatum contra naturam, quod eo facilius crescit in malum habitum, quod solitarius est, et proinde protectione pudoris caret. Est autem sanitati damnosissimum inter peccata luxuriae: unde etiam patet gravitas eius deordinationis. ► NOTA. Ita est damnosa pollutio solitaria ut quandoque medici immorales consilient fornicationem illis qui vitio masturbationis laborant; iniuste autem, nam non sunt facienda mala in se ad aliud malum cu­ randum. Unicum verum remedium est robur voluntatis (vol. I, n. 154). Illa damna, etsi non semper statim apparent, non minus sunt vera. Ad recte autem iudicandum, notandum est non omnem pollu­ tionem quae accidit etiam in statu perfectae vigiliae, esse volun­ tariam. Fieri potest ut imaginationes et phantasiae contra vo­ luntatem ita persistant, ut etiam pollutionem producant, volun­ tate non consentiente. 252 CASTITAS EXTRA-M ATRI ΜΟΝΙΑ LIS Π. 331 331. — COROLLARIUM I. De Masturbatione ut habitus. Pollutio uti habitus malus sat diffusa est et proptcrea specia­ lem meretur attentionem. Rarior est casus quo quis ex mera mala voluntate delectatio­ nem vcnercam quaerat quin aliquis stimulus internus eum prae­ veniat. Ille stimulus est excitatio nervorum Venereorum, quae excitatio a diversis causis potest provocari. Huic autem excita­ tioni nunquam cedere licet nisi in actu coniugali, h. e. in copula cum proprio coniuge. Malignitas huius vitii autem in eo consistit, quod voluntas huic excitationi difficulter resistit et post quodli­ bet peccatum magis ac magis fit debilis. Quapropter convenit non solum voluntatem roborare, sed et causas huius excitationis pro posse removere. Quaedam causae sunt pure physicae et a voluntate minime pendent: tales sunt temperamentum, propensiones haereditariae, quidam morbi (uti phthisis, quae videtur in sanguinem spargere toxinam nervorum Venereorum excitativam), praesertim morbi nervorum (neurasthenia, et imprimis hysteria): illae causae, sal­ tem si excitationes ultra normales provocant, a medico curandae sunt. Aliae sunt causae psychicae anormales, uti hypersexualitas qua excitatio venerea ex quavis vel levissima causa provocatur (in viris vocatur satyriasis, in mulieribus nymphomania) et perversio sexualis, qua excitatio venerea provocatur a causis quae per se ad libidinem provocare non solent. Perversiones sexuales sunt diversae species: 1) sadismus, quo delectatio excitatur in seipso per crudelitatem in alios (pungere, strangulare, flagellare, etc.) vel etiam legendo vel narrando actiones crudeles ; 2) masochismus, quo delectatio excitatur patiendo punctiones, flagellationes, etc. sive propria sive aliena manu ; 3) fetichismus, quo delectatio excitatur per res per se indifferentes (plerumque manus, pes, vestis, calceamentum, etc. personae amatae); 4) homosexualitas, qua delectatio excitatur per visum, etc. personae eiusdem sexus. Illae causae psychicae anormales, quamdiu graves non sunt, possunt etiam per bonam voluntatem et strenuam resistentiam (adiutorio utique gratiae) curari; quodsi graviter anormales factae sunt, requirunt curam psychiatri. 253 η 332 CASTITAS Notandum etiam est, supradictas causas tum physicas tum psychicas minime per se tollere liberum arbitrium: fortiores et frequentiores possunt provocare excitationes (tentationes), sed per se non impediunt libertatem; quoties ergo voluntas cedit istis excitationibus, per se committit peccatum mortale. Aliae sunt causae tum physicae tum psychicae normales, quae a voluntate regulari possunt ac debent, uti calor et mollities lecti, potiones excitantes (e. g. alcoholici), actus impudici, phan­ tasmata plus minusve obscoena, turpes lectiones, repraesenta­ tiones, etc. Illae causae plus minusve excitant pro diversitate personarum, et praesertim pro complexu psychico in quo subiectum vivit. In his praesertim valet : omnia munda mundis, vel potius, omnia immunda immundis. Si quis pura mente et inten­ tione illas causas ponit, minorem, ceteris paribus, excitationem provocabunt ; si quis autem mente et intentione venerea illas ponit, facile usque ad pollutionem ducent. NOTA. Inter causas habitus masturbationis maxime ordinarias, proh dolor! censenda est etiam educatio seu modus tractandi pueros et etiam infantes. Cautissimi debent esse praesertim qui corpora puerorum contrectant (matres, nutrices, etc.) ne in eis quamvis parvulis Ve­ nereos nervos excitent, e. g. per inutilem (forsan libidinosum) tactum genitalium eorum, quae excitatio nimis facile, uti tristi experientia constat, crescente aetate, evolvitur in pessimum vitium mastur­ bationis. 332. — COROLLARIUM IL De Pollutione nocturna. • A masturbatione seu pollutione voluntaria distinguenda est pollutio quae dicitur nocturna eo quod soleat in somno fieri. Uti supra, n. 313, iam diximus pars seminis in sanguinem transit, reliquum eiicitur. Quodsi non sub influxu voluntatis elicitur (quod extra copulam coniugalem est illicitum, uti vi­ dimus), natura ipsa illud eiicit, praesertim durante somno, in eo quod vocatur pollutio nocturna. Haec pollutio non raro comi­ tatur somniis impuris. Haec pollutio, utpote processus naturalis, praeter voluntatem productus, nullo modo constituit peccatum. Quodsi autem talem pollutionem patiens e somno evigilat, nihil facere potest ad positive eam ad finem perducendam, nec potest voluntate consentire in delectatione venerea. Notandum autem 254 CASTITAS EXTRA-MATR1M0N1ALIS η. 333 est etiam hic: aliud est consentire in delectatione, aliud est gau­ dere eo quod facta est exoneratio naturae. Nec videtur obligari ad positive impediendam pollutionem (quod de cetero iam incepta seminatione esset impossibile) sed sufficit ut, mentem in quantum potest ad alia avertendo (elevando cor ad Deum in oratione), passive se habeat quoad processum naturalem. Notandum est tamen, non omnem pollutionem nocturnam, etiam in somno, esse involuntariam, sed posse esse voluntariam in causa. Si quis enim praevidens pollutionem nocturnam, vel, quod peius est, intentione eam provocandi, actus impudicos po­ nit absque ratione proportionate gravi (n. 337), etiam illa pollutio nocturna ei imputatur in culpam (vol. I, n. 49). Causa autem non impudica, sed omnimode licita, ut honesta conversatio cum persona alterius sexus, usus moderatus cibi vel potus etiam excitantis, situs commodior in lecto, etc. ex qualibet rationabili causa poni potest, dummodo ne ponatur ad pollutio­ nem provocandam. 333. — SCHOLION VIII. De Onanismo. Onanismus est copula in vase debito peracta, sed ita ut semen in uterum penetrare non possit. NOTA. 1. A medicis vocari solet onanismus quod theologi pollutionem seu masturbationem vocare solent. Haec autem est confusio idearum; nam onanismus est peccatum Onan, qui non fecit peccatum solita­ rium, sed copulam interrupit (Gen. 38,9). 2. Onanismus praesertim propagatur a Neo-malthusianismo tanquam medium minuendi numerum nativitatum quin minuatur delectatio venerea (Birth-Control). Dicitur in vase debito: h. e. in vagina mulieris: secus enim habetur sodomia vel aliud peccatum contra naturam. Dicitur ita ut semen in uterum penetrare non possit: hoc di­ versis mediis impeditur: vel copula abrumpitur antequam semen emissum fuerit, ita ut seminatio fiat extra vaginam; vel mem­ brum virile tegitur tenui involucro semen retinente, vel os va­ ginae spongia vel involucro (pessario) occluditur, vel statim post copulam lotionibus vaginae et uteri expellitur semen vel occi­ duntur zoospermata pulvere anticonceptionali, etc. 255 η. 334 CASTITAS NOTA. 1. Lotio vaginae post unam horam post copulam non videtur am­ plius expellere semen et proinde est licita; lotio autem uteri non videtur intra 12 horas post copulam permittenda. 2. Non est onanismus, sed licitum est, copulam, rite inceptam cum intentione eam rite perficiendi, abrumpere propter necessitatem, e. g. propter personam supervenientem vel propter nimiam defatigatio­ nem, spasmum, etc. quae non permittunt illam perficere; vel etiam abrumpere copulam illicitam, ex paenitentia sincera (non vero ex intentione onanistical). Uti patet requiritur ut remotum fiat pericu­ lum consensus in pollutionem forte orituram. Non est onanismus ex mutuo consensu copulam abrumpere dummodo pro neutro sit periculum pollutionis (quod rarum erit!): tunc est actus graviter impudicus inter solos coniuges licitus. Neque est onanismus copulam perficere etsi mulier semen retinere non valeat: hoc enim est ex morbo mulieris, accidentale copulae; similiter licitum est copulam perficere etsi sciatur eam esse sterilem (cf. n. 351). Neque est onanismus, sed licitum est, cohibere distillationem humo­ ris vaginalis (distillatio enim, etsi copulam et fccundationem adiuvet, non tamen est necessaria), statim post copulam surgere vel mingere: illa enim non expellunt semen (saltem non maiore quantitate) nec impediunt fccundationem. Non raro autem tales actiones induunt malitiam onanismi ex intentione ita fecundationem impediendi n. 344, 2). Onanismus est peccatum gravius quam simplex fornicatio, quia est peccatum contra naturam. Etiam inter coniuges copula onanistica est peccatum mortale. Reliquas quaestiones vide infra, n. 350, ubi de onanismo coniugali. 334, _ SCHOLION IX. De Sodomia. Sodomia est copulae simulatio inter personas eiusdem sexus vel inter personas diversi sexus sed in vase indebito. Dicitur copulae simulatio: h. e. introductio membri virilis vel applicatio genitalium mulieris in quadam saltem apparenti aper­ tura corporis alterius. Perfecta dicitur sodomia si habetur concubitus inter mares consummatus per pollutionem in ano ; reliqui modi dicuntur so­ domia imperfecta. Est peccatum gravissimum contra naturam, quod insuper ex 256 CASTITAS EXTRA-MATRIMONIALIS n. 335-337 circumstantiis potest induere malitiam etiam stupri, raptus, in­ cestus, sacrilegii, adulterii. NOTA. Sodomia a viro perpetrari solet cum pueris vel aliis qui aliquam speciem teneritatis femineae praeseferunt. Quapropter saepius pae.derastia (graece παίς = puer; έραμαι = amo) vocatur. 335. — SCHOLION X. De Bestialitate. Bestialitas est copula cum bestia. Dicitur copula: ergo actus impudici in bestiis peracti non in­ duunt malitiam bestialitatis, nisi includant affectum ad concu­ bitum cum bestia. Dicitur cum bestia : non refert qualis bestia sit, nec utrum sit mas vel femella. NOTA. Ad bestialitatem refertur etiam concubitus cum diabolo, si ille formam corporis humani assumeret. Bestialitas est pessimum inter peccata luxuriae. 336. — SCHOLION XI. De Necrophilia. Necrophilia est copula cum muliere mortua. Ad malitiam luxuriae accedit malitia violationis cadaveris (non raro etiam malitia sadismi). NOTA. Ad nccrophiliam refertur etiam copula (vel potius pollutio) cum statua peracta. Non autem habet specialem malitiam, sed est sim­ plex pollutio. 337. — PRINCIPIUM III. Extra Matrimonium omnis homo tenetur servare pudicitiam ; licet tamen ex ratione proportionate gravi ponere actus impudicos. Explicatur. Extra matrimonium: sive nunquam fuerit matri­ monio iunctus, sive matrimonium sit solutum (vol. Ill, η. 493-494). Servare pudicitiam : h. e. non tantum debet abstinere ab acti­ bus impudicis sed etiam debet abstinere ab impudice se prae­ bendo oculis aliorum. Impudice se praebet qui sive in vestitu sive in gestibus et modo agendi aliis praebet obiectum aspectus vel cogitationis impudicae. Ab illo autem homo abstinere debet non tantum ratione scandali, sed etiam ad propriam pudicitiam, sepem castitatis, servandam (nudismus). 257 η. 337 CASTITAS Ex ratione proportionate gravi: debet esse proportio inter in­ commodum quod oriretur ex omissione actus (e. g. pruritus) et influxum actus in excitandos nervos venereos. Ita rationes pos­ sunt esse : pruritus abigendus, cura corporis necessaria (lotiones, balnea, etc.), examen medicum perficiendum, studium, etc. Quo ergo magis (etiam subiective) aliquis actus incitat ad pollutionem, eo maior requiritur causa ; si quis autem abnormaliter esset sen­ sibilis, liceret ei ex rationabili causa (e. g. cura corporis, vel, quoad oscula, usus socialis) hoc quod licet aliis, dummodo re­ motum faciat periculum consensus in pollutione forsan oritura. NOTA. Gravitas influxus cuiusdam actus in luxuriam multum etiam pendet a subiecto: a frigida vel calida complexione, ab educatione et assuefactione, a moribus et usibus publicis. Unde ad iudicandam gravi­ tatem proportionis etiam haec elementa subiectiva consideranda veniunt. Ex altera autem parte inde etiam liquet educationem etiam ita esse faciendam ut non provocet ad hypersexualitatem, sed iuvenes et pueri res naturales naturaliter, mundo corde, considerare discant, tanquam opus Dei, non tanquam opus diaboli. Actus impudicos : cf. infra, n. 338 et supra, n. 316. Uti patet, remotum faciendum est periculum consensus in pollutione forsan oritura. Probatur. Primum : Pudicitia est sepes castitatis. Cum luxuria sit passio vehemens et maior requiratur vis voluntatis quam homines habere solent ad semper ei resistendum, vitandum est quantum potest omne id quod nervos venereos excitare soleat. I k h ► B Secundum: Actus impudici non sunt mali in se, sed solum in quantum causam dant actuum luxuriae ; atqui quod non est ma­ lum in se, ex ratione proportionate gravi facere licet. Gravitas transgressionis. Qui impudice se praebet oculis alio­ rum, non videtur aliud peccatum committere nisi peccatum scan­ dali, quod erit mortale vel veniale prout ad mortale vel veniale alios inducit; quodsi autem ita et seipsum ad luxuriam impellit, huius peccati etiam erit culpabilis, saltem in causa. Qui actus impudicos ponit sine ratione, committit peccatum mortale vel veniale prout actus magis vel minus influit in luxuriam, etiamsi de facto luxuria non sequatur. Qui actus impudicos ponit cum 258 CASTITAS EXTRA-MATRIMONIALIS n. 338 ratione, sed sine ratione proportionata (e. g. plus tangens quam necesse est) committit peccatum mortale vel veniale iuxta defi­ cientiam rationis. NOTA. 1. Diversi actus impudici, qui faciunt actum morali ter unum, uni­ cum constituunt peccatum (dummodo fiant super idem subiectum seu eandem personam); imo actus impudici qui luxuriam praeparant vel complent, unicum peccatum cum peccato luxuriae constituunt (vol. I, n. 190). Ita si quis aspectus et tactus impudicos simul facit, habet unicum peccatum (utique gravius quam soli aspectus vel soli tactus) impudicitiae; si autem plures mulieres successive impudice tangit, habet plura peccata. 2. Ex circumstantiis possunt actus impudici etiam induere malitiam stupri, adulterii, sacrilegii, etc. 338. — SCHOLION I. De actibus impudicis. NOTA. 1. Uti patet, quando dicimus licitum esse talem actum, manet tamen obligatio remotum faciendi periculum consensus in pollutio­ nem forte orituram. 2. Quod sibi non licet, non licet permittere ut in se fiat, non solum propter cooperationem in peccatum alterius, sed etiam propter pro­ priam pudicitiam et castitatem servandam. 1. Tactus. Non omnis tactus sive proprii sive alterius corporis est impudicus, nisi fiat affectu venereo ; ex affectu venereo enim omnis tactus potest esse impudicus. Tactus manus absque affectu venereo in proprio corpore super genitalia nuda vel in ano, sunt impudici, et quidem graviter, si non sunt simplices tactus, sed fricationes. Quapropter liciti sunt tantummodo ad rationabilem curam corporis, ad pruritum abi­ gendum, et similia. Tactus manus absque affectu venereo in corpore alterius eius­ dem sexus super genitalia nuda vel etiam vestibus cooperta vel in ano, imo si agitur de muliere, super mamillas, etiam vestibus coopertas, sunt impudici; graviores quidem sunt quam tactus proprii corporis ; quapropter liciti sunt tantummodo illis qui curam corporis alterius habent ad curam vel examen necessa­ rium (medici, aegrotorum ministri, etc.) vel propter similem ra­ tionem; facilius autem liciti sunt si illae partes sunt vestibus coopertae. Tactus manus absque affectu venereo in corpore alterius di­ 259 η. 338 CASTITAS versi sexus super illas partes quae solent non vestiri (caput, manus), non sunt impudici; super genitalia (vel mulieris ma­ millas), etiam vestibus cooperta, sunt graviter impudici ; similiter super pectus, dorsum, collum, ventrem, crura si sunt nuda, sunt graviter impudici ; super pectus, dorsum, collum, ventrem, crura vestibus cooperta, sunt leviter impudici; quapropter graviter impudici liciti sunt tantummodo ex gravi ratione, uti cura vel examen corporis necessarium, etc. ; leviter impudici liciti sunt ex rationabili causa. Uti patet, tactus protractus requirit maiorem causam quam tactus obiter factus. Tactus genitalium animalium absque affectu venereo est leviter impudicus, cum affectu venereo vel usque ad pollutionem ani­ malis est graviter impudicus. 2. Oscula. Oscula in fronte, facie, non sunt impudica nisi fiant ex affectu venereo. Oscula super os, non protracta, sunt leviter impudica, nisi fiant ex affectu venereo; protracta autem, praesertim si immittitur lingua in os alterius (osculum columbinum), sunt graviter impu­ dica. Quapropter protracta, et praesertim columbina, nonnisi ex gravi ratione permittuntur; talis ratio esset e. g. amor inter nupturientes fovendus. Oscula super partes indecentes (genitalia, mamillas) sunt gra­ viter impudica, ita ut extra matrimonium rarissime sint licita. 3. Amplexus. Item amplexus ex affectu venereo est graviter impudicus. Amplexus absque affectu venereo, quo solum caput et pars su­ perior corporis attrahitur, non est impudicus. Amplexus circa renes quo pars inferior corporis (vestibus cooperta) et genitalia attrahuntur, est graviter impudicus et nonnisi ex gravi ratione est licitus. Amplexus quo corpus nudum attrahitur est gravissime impu­ dicus, ita ut extra matrimonium vix unquam sit licitus. 4. Aspectus. Aspectus generatim est minus graviter impudicus quam tactus; imo facilius est immunis a malitia scandali. Aspectus non est solus visus, sed supponit aliqualem consciam considerationem. 260 CASTITAS EXTRA-MATRIMONIALIS n. 338 Aspectus proprii corporis non est impudicus nisi fiat ex affectu venereo ; aspectus propriorum genitalium absque affectu venereo est leviter impudicus, ex affectu venereo est graviter impudicus. Aspectus corporis alterius, sive eiusdem sive diversi sexus, etiam vestibus cooperti, ex affectu venereo est impudicus. Aspectus nudorum genitalium alterius eiusdem sexus absque affectu venereo, est leviter impudicus, et licitus est ex rationabili causa, e. g. in balneo communi. Aspectus nudorum genitalium alterius diversi sexus, absque affectu venereo, est graviter impudicus, et licitus est solum ex gravi causa, e. g. examine vel cura medici, etc. Aspectus corporis indecenter vestiti absque affectu venereo, per se est leviter impudicus et proinde licitus ex rationabili causa; si autem indecentia vestitus in eo est quod ad lasciviam pro­ vocat, est graviter impudicus et proinde nonnisi ex gravi causa licitus (cf. n. 339). Aspectus actus luxuriae (copulae, etc.) hominum est maxime impudicus et incentivus, et proinde nunquam licitus est; hoc adeo valet, ut etiam coniuges possint ac debeant copulam abrum­ pere si ex improviso alius supervenerit. Aspectus copulae inter animalia (praesertim inter animalia maiora) est graviter impudicus et proinde est licitum tantum ex gravi causa, uti e. g. ad eorum procreationem procurandam (attamen convenit ut hoc fiat, in quantum potest, ab hominibus matrimonio iunctis). In quantum licitus sit aspectus nuditatis in picturis, statuis, etc. cf. infra, n. 340. 5. Cogitationes. Cogitationes impudicae sunt quae uti obiectum habent rem vel actum impudicum vel ad luxuriam spectantem. Cogitationes illae quandoque spontanee veniunt et tunc nullo modo sunt peccatum, nisi voluntas in eis delectetur easque re­ tineat; tunc enim eodem modo sunt diiudicandae sicut cogita­ tiones voluntarie evocatae. Quandoque tales cogitationes a voluntate evocantur: si ex affectu venereo, constituunt peccatum mortale vel veniale prout obiectum est peccatum mortale vel veniale; quodsi autem vo­ luntas per brevissimum tantum tempus eas retinuerit (quod 261 η. 339 CASTITAS rarum est si ex affectu venereo evocantur), poterit non esse peccatum mortale, sed veniale. Si absque affectu venereo evocantur (e. g. pro studio), licitae sunt ex ratione proportionate gravi. NOTA. Remedium ad tales cogitationes repellendas est tranquillitas mentis et neglectus harum idearum cum elevatione cordis ad Deum. Si quis nervose quaerit aliam occupationem et seipsum excitat, res generatim peior fit. 6. Colloquia, cantus, lectiones, spectacula, etc. Quae uti obiectum habent res turpes, sunt impudica in quantum cogitationes impudicas provocant, et proinde sunt eisdem normis ac cogi­ tationes iudicanda ; possunt autem etiam implicare malitiam scandali. 339. _ SCHOLION II. De Vestitu. Vestitus sub diversis respectibus relationem dicit ad moralitatem, quorum praecipuus est pudicitia servanda. Quare hoc loco volumus diversos respectus considerare. 1. Vestitus et sanitas corporis: vestitus debet ita tempestati adaptari ut corpus contra eius influxus protegatur. Vitanda est ergo in aestate nimia mollities quae tendit ad exuendas vestes quas decentia et usus populi praescribunt; in hieme nimia mol­ lities qua corpus nimis calide induitur, ita ut frigori resistere non valeat, sed simul etiam nimia imprudentia qua sub praetextu edurandi corpus morbi contrahuntur (rheumatismus, bronchitis, pulmonitis, cystitis, etc.). 2. Vestitus et apparentia externa: vestitus et ornatus licite adhiberi possunt etiam ad augendam pulchritudinem exterioris apparentiae, praesertim mulierum ; et hoc non tantum tempore aetatis nubilis. In hoc autem ratio habenda est imprimis regulis pudicitiae; deinde etiam differentiae sexus, aetatis, status so­ cialis, ita ut mulieri maior ornatus in vestitu licitus sit quam viro, iuniori maior quam vetulae. Item non licet in vestitu luxum quae­ rere supra media propria fortunae (n. 189, 262). Quodsi usus, vel imo lex quandam formam vestitus praescribit cuidam classi hominum (militum, cleri, etc.) iuxta praescripta 262 CASTITAS EXTRA-MATRIMONIALIS n. 340 talis forma deferri potest vel imo debet; et si sit exclusive tali classi hominum reservata, alii illam deferre non possunt. Similiter vestes muliebres viri portare non possunt nec vestes virorum mulieres, nisi ex gravissima ratione (e. g. ad vitandam persecutionem). Ex ioco autem vel in theatro, ubi nullum est periculum confusionis sexuum, licitum est. Notandum hic etiam venit, curam quam quis habet de vestitu suo (negligentia, cura moderata, cura exaggerata) tum manife­ stare posse hominis characterem tum etiam influxum habere posse in characterem. 3. Vestitus et pudicitia: vestitus, non tantum propter scanda­ lum, sed etiam propter propriam castitatem et pudicitiam ser­ vandam, debet esse talis ut pudicitiam non laedat. Pudicitia autem laedi potest dupliciter: vel quia deteguntur quae tegenda sunt, vel quia vestitus nimis producit formas corporis libidinis incentivas. Haec ultima forma gravius laedit pudicitiam quam prima. Unde nunquam licet, neque ad usui sic dictae modae sese accommodandum, ita vestiri ut vestes formas corporis libidinis incentivas producat. Quoad primam formam autem, qua scii, deteguntur quae te­ genda sunt, multum pendet ab usibus. In ordinariis circumstan­ tiis vitae requirendum videtur ut saltem (tum vir tum mulier) totum truncum cum maiore parte brachiorum et crurum cooper­ tum habeant ; quod si autem vir quandoque pectus et dorsum detegat, videtur esse leviter tantum impudicum et ex rationabili causa licitum (e. g. ad facilius laborandum). In locis vero reser­ vatis personis eiusdem sexus ex rationabili causa (e. g. ad natan­ dum vel in balneo communi) permitti potest etiam perfecta nuditas ubi usus hoc fert (a fortiori si usus vestium pro balneo in illa regione pro suspecto haberetur, uti in laponia) ; difficilius autem permitti potest in sic dictis balneis solis vel aeris, ubi nuditas cum otio facilius posset parare tentationes 340. — COROLLARIUM. De Nuditate in picturis, statuis, etc. Distinguenda est etiam hic nuditas naturalis et affectata seu provocativa. Nuditas provocativa, qua scii, vestitus, si habetur, positiones 263 η. 341-342 CASTITAS membrorum, etc. attentionem ad res venereas attrahunt, semper est graviter impudica et proinde tum talem photographiam, picturam, statuam, etc. producere, tum ei uti modellum inser­ vire, tum eam aspicere (saltem per aliquod tempus) semper est peccatum mortale. Nuditas naturalis (totalis) est minus impudica, et absque af­ fectu venereo eam producere vel aspicere, potest ex causa proportionata esse licitum. Si agitur de photographia hominis (viri vel mulieris) idem dicendum est ac supra, n. 338, 4, de aspectu impudico dictum est, et non licet eam producere neque obiectum se praebere neque eam aspicere absque gravi causa. Si agitur de pictura, statua, etc. gravis impudicitia est, et proinde nunquam licitum, seipsum nudum praebere modellum, praesertim si pictor vel sculptor est diversi sexus ; gravis impu­ dicitia est (propter attentionem ad anatomicam constructionem) eam producere et ex gravi causa (uti studium) potest esse lici­ tum ; levis impudicitia est eam aspicere, et ex rationabili causa licitum. 341. — SCHOLION III. De Nupturientibus. Nupturientes, uti patet, cum nondum sint matrimonio iuncti, tenentur castitatem et pudicitiam extra-matrimonialem servare. Eorum autem status, amor mutuus intuitu futuri matrimonii fovendus, potest esse ratio sufficiens qua quidam actus leviter vel etiam gravius impudici (uti oscula) (n. 338) eis sint liciti. Uti patet, tenentur semper remotum facere periculum con­ sensus in delectationem veneream forte orituram. Cf. n. 320 nota. 342. — SCHOLION IV. De peccatis internis contra castitatem. Solent AA. quaedam addere de desideriis, gaudiis et delecta­ tionibus morosis pravis. Non autem est ratio cur hic specialem de hac re instituamus quaestionem; nam praeter principia ge­ neralia vol. I, n. 194 ss. tradita, hic nihil speciale est addendum. Non raro solent boni fideles sese accusare de pravis desideriis: 264 CASTITAS CONIUGALIS η. 343-344 notandum est desiderium esse actum voluntatis, et proinde non quoties aliqua idea transit per intellectum « bonum esset hoc facere », habetur pravum desiderium, sed solum si voluntas tendit ad illud faciendum, habetur desiderium peccaminosum. De cogitationibus impuris, cf. supra, n. 338. Art. 3 CASTITAS CONJUGALIS 343. — PRINCIPIUM. Intra Matrimonium omnis homo potest per se copulam carnalem perficere secundum dictamen rationis. Explicatur. Intra matrimonium: h. e. unusquisque cum le­ gitimo coniuge exclusive. Omnis homo: etiam sterilis, dummodo naturalis copulae sit capax; hoc valet etiam si sterilitas (non vero impotentia!) ortum habet ex operatione chirurgica. Ubi vero certa impotentia ha­ betur (h. e. ubi virga vaginam penetrare non valet) delectationem veneream quaerere non licet. Per se: per accidens enim, si e. g. voto voverit a copula absti­ nere, fieri potest illicita; item si dubium est de validitate matri­ monii: abstinendum est usquedum dubium solvatur; si autem solvi non potest, licita est copula, quia tunc standum est pro validitate matrimonii. Secundum dictamen rationis: haec pars thesis est maximi mo­ menti : non raro enim auditur sententia : intra matrimonium homo ius habet ad copulam; ius utique habet, attamen non ius absolutum, sed ius restrictum dictamine rationis : de modo, loco, tempore, frequentia, de quibus in scholiis. 344. — SCHOLION I. De modo. Ad copulam requiruntur duo ex parte actus: effusio seminis intra vaginam, et retentio seminis a muliere. Quodsi unum ex istis ex ratione non-physiologica non adest, copula est illicita. 265 η. 344 CASTITAS Dicitur ex ratione non-physiologica : h. e. ex voluntate ; si enim involuntarie ex ratione physiologica semen non intra vaginam effundatur (praeter in casu impotentiae) vel mulier semen reti­ nere non valet, copula potest esse licita ; si autem voluntarie hoc fiat (vel ex certa impotentia) illicita est. 1. Effusio seminis intra vaginam: per se ad generationem pos­ sibilem sufficit ut vagina partialiter penetretur (copula dimidiata), vel imo ut semen ad os vaginae deponatur. Quapropter, si ex ratione physiologica, non voluntaria, sive quia vir vaginam per­ fecte penetrare non valet, sive quia seminatio fit nimis celeriter, copula perfecta sit impossibils, copula dimidiata vel imo ad os vaginae est licita; illam autem voluntarie ita perficere sine ra­ tione physiologica, est peccatum mortale; sunt tamen AA. qui tenent copulam dimidiatam voluntariam non esse peccatum mor­ tale, sed veniale. Si autem illa impossibilitas constituit veram impotentiam (vol. Ill, η. 557) etiam post matrimonium initum supervenien­ tem, copula etiam illicita est; quamdiu autem impotentia non est certa, conatus licitus est ; quando autem certa evadit, etiam conatus illicitus est. Copulam abrumpere ante seminationem in vagina perfectam, per se non licet, nisi ex necessitate (cf. n. 333). Perfecta autem seminatione, vir se retrahere potest, etiam si mulier completam delectationem nondum habeat: vir enim post seminationem vix potest copulam protrahere cum statim relaxatio sequatur; quodsi autem mulier completam delectationem ex ipsa copula non ha­ beat, potest eam statim post copulam sibi procurare per tactus : est enim hoc complementum ipsius copulae. Modus naturalis copulae est ut vir super mulierem iacentem incumbat ; alius modus, etiamsi permittat effusionem seminis intra vaginam, nisi fiat ex iusta causa, est illicitus et constituit peccatum veniale; si autem effusionem seminis intra vaginam impedit vel fiat ex affectu onanistico (n. 333), constituit pecca­ tum mortale. NOTA. Iuxta medicos viro succubo vel stando copulam perficienti facile oriri potest morbus: unde ex hoc capite talis situs potest esse illicitus. 266 CASTITAS CONIUGALIS η. 345 2. Retentio seminis a muliere: omnis ergo actio qua mulier semen expellere vel conceptionem impedire conatur, est in se mala et peccatum mortale. Tales sunt lotiones vaginales mox post copulam, praesertim si adhibentur substantiae ad necanda zoospermata. Statim autem surgere, ambulare, mingere, per se non est peccatum, quia conceptionem impedire non valent; at­ tamen hi actus possunt ex affectu onanistico esse peccatum mor­ tale (n. 333). NOTA. 1. Nulla praxis onanistica est certe praeservativa contra conceptio­ nem: ipsae lotiones vaginales statim post copulam non certe impe­ diunt conceptionem: nam in ipso actu copulae iam pars seminis solet intrare uterum, quae potest sufficere ad conceptionem (cf. n. 350). 2. Lotio vaginae post unam horam post copulam non videtur amplius expellere semen, et proinde est licita; lotio autem uteri non videtur intra 12 horas post copulam permittenda. Quid possit mulier stupro violata, cf. supra, n. 325. Idem di­ cendum videtur de uxore vi oppressa a marito qui ius copulae perdidit (n. 352). Non tamen recta videtur sententia Noldin (IV, 69) : « pessarium autem ponere antequam talis aggressio timetur, non permitterem uxori, quia faceret actum ab initio contra naturam ». Pessarium ponere non est actus contra natu­ ram, sed contra naturam est pessario posito copulam admittere : hoc autem mulier in casu non facit. Quodsi ei licet sese contra semen defendere lotionibus, non apparet cur hoc non similiter liceret pessario ; nisi forsan dicas : est periculum ne postea con­ sentiat et tunc impedire conceptionem fit illicitum, quod omit­ tendo lotiones vitari potest, sed posito pessario vitari non potest ; ad hoc respondeo : si periculum talis consensus praevidetur usus pessarii esset illicitus, secus autem licitus. 345. — COROLLARIUM. De Fecundatione artificiali. Fecundatio artificialis in eo consistit quod semen colligitur ope instrumenti (e. g. siphunculi) et ita organis femineis introducitur. S. Off. 25 Mart. 1897 declaravit illicitam artificialem fecundationem. Hoc responsum AA. applicabilem dicunt illis modis qui­ bus semen modo illicito obtinetur, e. g. per copulam onanisticam vel per pollutionem ; non vero illis modis quibus semen ex co267 iF - Hermes. Thcol. iXtor. - Π. η. 346 CASTITAS pula perfecta obtinetur, e. g. si copula quantum potest perficitur semenque in vagina (vel, si aliter non potest, ad os vaginae, cf. n. 344) deponitur, deinde autem ope siphunculi ulterius in uterum proiicitur: haec enim non est vera fecundatio artificialis. Neque est fecundatio artificialis, ope instrumenti e. g. vaginam dilatare vel uterum in naturali positione collocare, dummodo copula naturaliter perficiatur. Nonnulli auctores licitum tenebant zoospermata vel semen, c. g. ope siphunculi, directe ex depositis internis extrahere et in organa mulieris introducere, eo quod talis extractio non sit in se illicita, sed permitti potest aliquando, e. g. ad morbum detegendum: non est quidem pollutio, sed hoc nondum metho­ dum fecundationis totam iustificat. Post allocutiones autem a Summo Pontifice Pio XII a. 1949 et 1956 ad medicos habitas, liceitas talis praxis non amplius teneri potest, etiamsi semen a proprio marito mulieris desumitur. Disputatur utrum mulier fecundationem artificialem admittens, semine desumpto a viro non suo, rea sit adulterii. Quaestio est minoris momenti : res prohibita est, et quidem graviter, quodquod sit nomen quod ei datur. Et si quis eam adulterium vocare velit, certe admittere debebit eam non esse adulterium stricte dictum, et proinde talem mulierem poenas contra adulteros latas non incurrere. 346. — SCHOLION II. De loco. Uti supra iam vidimus, n. 328, copula prohibetur in loco sacro. Insuper prohibetur ubicumque ab aliis videri potest (cf. supra, n. 338, 4). Haec circumstantia tanta est, ut omnes AA. concedant copulam abrumpendam esse, etiam cum periculo effundendi se­ men extra vaginam, si alius superveniret. Quapropter parentes etiam curare debent ne pueri, iam grandiusculi, etiam ratione nondum compotes, in eodem lecto vel in eodem cubiculo cum ipsis dormiant, vel saltem ita faciant ut pueri nihil de actu coniugali deprehendant. 268 CASTITAS CONIUGALIS η. 347-348 347. — COROLLARIUM. De Habitatione. Ex hoc sequitur obligatio Status curandi ut populus, etiam inter pauperiores, possit habere domum decentem, quae non solum requisitis hygienicis respondeat, sed etiam sufficientia cu­ bicula separata habeat ut moralitati satisfiat. 348. — SCHOLION III. De Tempore. Nullum tempus per se est impedimentum copulae coniugalis: etiam temporibus festivis, diebus ieiunii, nocte ante receptionem S. Communionis, licite habetur, etsi ex spiritu paenitentiae die­ bus ieiunii vel ex reverentia erga Sacramentum diebus receptio­ nis Sacramenti (nisi quis saepius ad Sacramenta accedere soleat) abstinere, sit valde laudabile. Per accidens autem potest tempus reddere copulam illicitam, quando scii, copula damnum afferret sibi vel comparti vel proli: 1. Sibi: Videtur copula esse licita, etiam si periculum damni vel imo vitae propriae constituat e. g. ex contagione morbi, prae­ sertim vencrei (ceteri enim morbi vix ex copula constituunt pe­ riculum contagionis), ex morbo talem excitationem cordis non sustinente, statim post prandium copiosiorem (periculum apo­ plexiae), pro muliere tempore menstruationis vel purgationis (6 hebdomadae post partum), etc. In matrimonio enim copula est actus normalis vitae, qui constituit causam sufficientem ut quis possit causam ponere quo sive sanitas sive vita eius periculo exponatur, nisi aliud officium obstet (supra, n. 272 et 289). 2. Comparti: si ex copula grave damnum sanitatis vel vitae immineat comparti, etiam licita est copula consentiente com­ pare, non vero invita compartc : ipsa compars enim licite potest sese periculo exponere, simul autem ius habet (quod in matri­ monio non amisit) vitam et sanitatem suam servandi. Unde non potest compartem periculo exponere nisi ipsa velit, et proinde debet eam de periculo monere si illud non cognosceret, saltem si agitur de periculo contagionis. 3. Proli: copula semper illicita est si nocitura est proli iam conceptae: ita tempore praegnationis illicita esset copula, si notum esset mulierem ad abortum esse physice praedispositam, 269 η. 349 CASTITAS secus autem non. Copula enim per se non producit abortum; frequens autem copula propter nimiam excitationem organorum mulieris facile potest abortum procurare ; similiter si mulier iam est ad abortum physice praedisposita, quaelibet parva causa, et etiam copula, potest abortum provocare : Quare in talibus cir­ cumstantiis copula esset illicita. Si copula est nocitura proli ex ipsa copula forsan oriturae, si scii, proles nascitura est cum morbo corporali (e. g. syphili) vel mentali, non videtur esse illicita, etsi abstinentia consilianda sit. Non est illicita, nam nemo habet obligationem erga nondum exsi­ stentem, forsan ex actu suo oriturum ; est tamen abstinentia con­ silianda, vel saltem moderatio in usu matrimonii tum ex consi­ deratione pauperae creaturae cui talis exsistentia praeparatur, tum ex consideratione sociali, quia talis proles semper est onus societatis. NOTA. 1. Ad hunc casum etiam refertur ille quo numerus prolis iam natae est maximus quem status oeconomicus familiae portare possit. Etiam tunc copula non est illicita, sed illicita est copula onanistica: vel abstinentia requiritur, vel confidentia in Providentiam, quae cum nova prole etiam mittet nova media iis qui in ea confidunt. 2. Proli iam natae copula vix unquam erit damnosa, e. g. tempore lactationis. Nova conceptio utique impediret productionem lactis ma­ terni; sed ex una parte tempore lactationis (saltem initio) rara est nova conceptio, et ex altera parte deficientiae lactis materni aliter provideri potest. Idem dicendum si novus partus involvat probabilem mortem matris: certe miserendi sunt pueri iam nati, et propterea abstinentia consi­ lianda erit; copula autem ex hac consideratione non videtur illicita, nam ex una parte tales praedictiones medicorum non semper im­ plentur, et ex altera parte educationi prolis etiam mortua matre provideri potest. 3. Ulteriora vide Capellmann-Bergmann, p. 327 ss. » 349. — SCHOLION IV. De Frequentia. Etiam in matrimonio copula carnalis est licita solum cum moderatione, intra limites rationis. Illae limites ex observatione ipsius naturae deducuntur: immoderatus est usus qui vires cor­ poris et nervorum exhaurit. Sunt quandoque theologi qui dicunt copulam bis in una nocte esse licitam: hoc videtur ita intelligenF 270 fc" ·— CASTITAS CONIUGALIS η. 350 dum, ut, si hoc per modum exceptionis aliquando occurrat, non essent coniuges de immoderatione vituperandi. Habitualiter au­ tem plus quam bis, vel ad summum ter in hebdomada copulam perficere videtur sanitati graviter damnosum, et proinde est gravis immoderatio contra rectam rationem. Coniuges consilium petant a medico. 350. — SCHOLION V. De Onanismo coniugali. Supra, n. 333, iam locuti sumus de onanismo in se conside­ rato ; onanismus autem coniugalis insuper facta est plaga socialis. Onanismus etiam in matrimonio ex nulla ratione unquam est licitus : neque ad vitandum onus educationis prolis (sive iam numerosa habeatur sive non), neque ad vitandam praegnantiam periculosam : medium licitum ad illos fines obtinendos est sola abstinentia. Nec dicatur: matrimonio iuncti ius habent ad co­ pulam: ius utique, sed secundum dictamen rationis. Quodsi vir per plures annos esset absens, nonne et tunc abstinentia esset necessaria? an tunc conceditur ius ad copulam (adulterinam)? Qui autem fortitudinem voluntatis ad abstinentiam necessariam non habet, debet consequentias in se assumere. NOTA. Nulla praxis onanistica est certe effectiva. Medicus Debreyne (apud Capellmann-Bergmann, p. 313) citat duos casus, in quorum uno septem ex octo filii, in altero omnes septem filii ita « ex improviso » nati sunt non-obstante praxi onanistica. Hoc factum posset forsan inservire ad deterrendos onanistas a praxi sua tam immorali et tam insalubri, et insuper inefficaci! In quantum autem potest coniux cooperari in copulam ex parte coniugis onanisticam? Formalis cooperatio certe nunquam est licita, neque ad mor­ tem vitandam : nam haec est intrinsece mala. Ergo non licet ante seminis effusionem sese retrahere, nec licet sive membrum virile obtegere sive os vaginae occludere, nec licet semen expel­ lere aut zoospermata occidere. Materialis autem cooperatio ad onanismum naturalem ex gravi causa licita est, quales sunt periculum iurgiorum, periculum in­ continentiae vel adulterii non tantum proprii sed etiam coniugis. 271 η. 350 CASTITAS Ob tales causas ergo licet tum petere tum reddere copulam, etiam cum praevisione quod coniux se retrahat ante seminatio­ nem vel semen rite receptum expellat vel occidat. Tenetur tamen quantum potest exhortationibus, precibus, blanditiis, etc. coniugem onanistam ad meliorem frugem adducere. Potest etiam con­ sentire voluptati, non vero peccato coniugis : ratio cur haec omnia licita sint est haec: quamdiu durat cooperatio, copula normalis adhuc manet possibilis. NOTA. Quaeritur etiam utrum mulier (de viro non est quaestio, cum ipse nunquam possit quaerere satiationem extra vaginam) quae non fuerit satiata in copula retractata, possit seipsam tactibus satiare. Dispu­ tatur inter AA. Videtur distinguendum: si praeter culpam potest tali copulae cooperari, etiam praeter culpam videtur posse actum com­ plere seipsam satiando: si enim illam excitationem licite provocare potest, etiam licite eam (sicut in copula normali) complere potest; quoties autem non potest praeter culpam cooperari, neque potest actum complere. Cooperatio autem etiam mere materialis ad onanismum me­ chanicum (obtectio membri virilis, occlusio uteri) est mala in se: quando enim incipit copula, iam ita fit, ut semen in uterum pe­ netrare non possit. Unde talis cooperatio non est licita nisi ex gravissima causa, et eadem resistentia opponenda est ac pro stupro (n. 324; S. Paenit., 3 lun. 1916). Merkelbach (Quaestiones, p. 115) videtur uti non improbabile tenere virum licite cooperari (materialiter) si uxor utitur spongia vel pessario ad occludendum uterum ; cum autem actus ab initio sit talis ut recte peragi non possit, haec sententia non videtur admittenda. Onanismo mechanico aequiparanda est praxis introducendi substantiam anticonceptionalem (zoospermata occidentem) in vaginam ante copulam: et tunc copula a principio est mala. Si autem talis substantia post copulam introducitur, vel per lotio­ nes semen expellitur, idem dicendum videtur ac pro onanismo naturali. NOTA. 1. In confessione bona fides quoad onanismum coniugalem vix un­ quam admitti potest, quapropter confessarius debet, ubi suspicatur, prudenter interrogare, et ubi peccatum habetur suaviter sed fortiter (eo severius quod agitur de bono communi) increpare. Propter idem bonum commune raro erunt in bona fide relinquendi. 272 CASTITAS CONIUGALIS η. 351 2. Quoad abstinentiam periodicam tanquam remedium contra ona­ nismum coniugalem, vide n. seq. 351. — SCHOLION VI. De Abstinentia periodica seu de Sterili­ tate facultativa. Tamquam remedium contra onanismum quidam proponunt abstinentiam periodicam. Abstinentia absoluta enim difficulter obtineri potest ; quapropter proponunt abstinentiam tempore quo conceptio maiorem probabilitatem praebet, ita ut copula perfi­ ciatur solum quando conceptio est moraliter impossibilis. Haec praxis a S. Paen. 16 lun. 1880 iam fuit declarata licita. Illi qui ex mera voluptate et ex intentione vitandi onera ma­ trimonialia onanistice vivunt, hac methodo a vitio averti vix poterunt : abstinere enim non volunt. Qui autem ob motiva fun­ data (sanitatis vel oeconomica) conceptionem vitant, non raro hac methodo salvari poterunt ab onanismo: ipsi enim non vili­ bus motivis egoisticis ducuntur, sed motivis consideratione di­ gnis. Notandum tamen est sacerdotem et confessarium non nimis debere insistere in certitudinem huius methodi: nam absolute certa non est, et si forsan conceptio occureret, posset sacerdos a coniugibus accusari de deceptione, imo posset maritus suspicari uxorem de adulterio. Copula videtur esse sterilis cum sat magna probabilitate per 11 dies ante menstruationem et per 9 dies (exceptionaliter per 4 dies tantum) post menstruationem. Qui ergo per illos 20 (vel 15) dies tantum copulam instituunt, per reliquos autem 8 (vel 13) dies abstinent, quasi certe poterunt conceptionem evadere. In singulis casibus consulendus erit medicus. Cum autem copula coniugalis sit medium a Deo institutum ad propagationem et conservationem generis humani, patet absti­ nentiam periodicam non posse ita adhiberi, ut hic finis totaliter frustretur. Certe, sicut nemo tenetur copulam perficere etiam in matrimonio, ita nemo tenetur tempore maioris fertilitatis eam perficere, sed unusquisque potest abstinere quando vult. Atta­ men, non videtur esse secundum dictamen rationis copulam ita instituere ut a fine primario, procreatione prolis, frustretur, nisi huic fini satisfactum fuerit et insuper habeatur ratio proportio273 η. 352-353 CASTITAS nata, e. g. periculum novi partus vel vera impossibilitas susten­ tandi prolem numerosiorem. 352. — PRINCIPIUM II. Uterque coniux potest semper copu­ lam rationabiliter petere. Explicatur. Uterque coniux: aequo iure. Potest: per accidens etiam debet, si scii, sciret compartem ex timiditate non audere rationabiliter petere, posset ex caritate obligari ad petendum aliquando, praesertim si sciret compar­ tem esse in periculo proximo incontinentiae: una enim caro sunt, et proinde ex caritate tenetur eam ex periculo peccati sal­ vare, si medio tam facili potest. Semper: potest semper petere, et quidem ita ut coniux tenea­ tur reddere, nisi ius petendi perdiderit ; si enim ius petendi per­ diderit, petere potest, sed coniux reddere non tenetur. Ius autem petendi perditur propter adulterium (nisi uterque adulterium commiserit vel coniux adulterium permiserit vel condonaverit), amentiam vel ebrietatem (quamdiu hic status perdurat); item per mutuum consensum vel legitimam separationem tori et cohabitationis (vol. Ill, η. 486). Rationabiliter : rationabiliter petit quoties iuxta dictamen ra­ tionis petit (n. 343 ss.) et ius petendi non amisit. 353. — PRINCIPIUM III. Uterque coniux tenetur se II per ra­ tionabiliter petenti reddere debitum. >* I ·. B Explicatur. Tenetur: ex iustitia contractus matrimonialis. Semper: h. e. dummodo compars ius petendi non perdiderit (cf. supra, n. 352). Rationabiliter petenti: rationabiliter petit quoties iuxta dicta­ men rationis petit (n. 343 ss.) et ius petendi non amisit. Reddere debitum: h. e. copulam perficere. NOTA. Pauca notanda sunt de obligatione reddendi debitum cum periculo infectionis venereae. Praeter grave damnum proli forsan nasciturae oriundum, etiam pro ipsa comparte sana tremendae sunt sequelae coitus cum comparte morbo vcnerco infecta. Quapropter non tene­ tur in tali periculo debitum reddere. Quodsi autem talem copulam 274 CASTITAS CONIUGALIS η. 354-355 physice vel moraliter evadere non possit, potest omnia remedia (medicinas praeservativas) adhibere ad infectionem vitandam, etiam si sint occisiva zoospermatum (vol. I, n. 49); non autem licitum vide­ tur media adhibere quae impediunt copulam naturalem (e. g. mem­ brum virile involucro cooperire semen retinente, pseudo-vaginam adhibere, etc.). Gravitas transgressionis. Qui rationabiliter petenti debitum coniugale reddere nollet, committeret peccatum mortale, et in­ super esset reus peccati alieni pollutionis vel adulterii si prae­ videri posset coniugem se illi daturum esse propter negatum debitum coniugale. Item qui rationabiliter petenti solet monstrare se aegre tan­ tum consentire, potest peccatum mortale committere eo quod coniugem a petendo debito avertat, cum periculo incontinentiae vel imo adulterii. 354. — PRINCIPIUM IV. Coniuges possunt, sive ad tempus sive in perpetuum, de mutuo consensu ab actu coniugali abstinere. Explicatur. Sive ad tempus sive in perpetuum: hoc potest fieri sive ab initio vitae matrimonialis sive post aliquod tempus ; tem­ pus abstinentiae potest etiam esse limitatum ad certos periodos (cf. n. 351). De mutuo consensu: uterque enim habet idem ius petendi, cui in altero respondet obligatio reddendi; si ergo unus non con­ sentit in abstinentiam, alter potest non petere, sed debet reddere. Ab actu coniugali: et proinde etiam ab actibus graviter impu­ dicis, quia in casu non possunt per copulam absolvi (cf. n. 355). Actus autem leviter impudici, qui solum tendunt ad vitam coniugalem fovendam, liciti sunt, in quantum periculum incontinentiae non inducunt. 355. — PRINCIPIUM V. Intra Matrimonium liciti sunt actus etiam graviter impudici, qui ad copulam coniugalem referri possunt. Explicatur. Intra matrimonium : h. e. illi actus tantum qui habent seipsum vel coniugem uti obiectum. Illiciti sunt ergo (et malitiam adulterii habent) tactus, aspectus, etc. tertiae personae. 275 η. 355 CASTITAS Uti patet, actus impudici liciti extra matrimonium, etiam coniugatis sunt liciti. Ad copulam referri: h. e. qui vel inservire possunt ad copulam coniugalem faciliorem reddendam, vel qui, si forsan periculum proximum pollutionis inducunt, per copulam coniugalem absolvi possunt, vel qui sunt complementum ipsius actus coniugalis. Ita licet in seipsum actus graviter impudicos perficere ad seipsum excitandum ; imo potest mulier quae in actu coniugali ad per­ fectam delectationem pervenire non posset, ante copulam iam distillationem vaginalem provocare; similiter potest mulier quae peracta copula satiata nondum fuerit, hanc delectationem tacti­ bus (a se vel a marito peractis) provocare statim post copulam, ita ut actus adhuc sit moraliter unus. Non autem licet in seipsum actus graviter impudicos perficere cum periculo proximo luxu­ riae, absente coniuge ; neque licet in se vel in coniuge actus gra­ viter impudicos perficere cum periculo proximo luxuriae, in loco vel tempore quando copula perfici nequeat (n. 346 et 348). Pro actibus leviter impudicis coniuges semper habent rationem sufficientem in vita coniugali fovenda. Hoc etiam valet de illis qui in legitimo matrimonio, propter impotentiam unius super­ venientem, copulam perficere non valent nec proinde licite de­ lectationem quaerere possunt. Probatur. Actus impudici non sunt mali in se, sed solum in quantum causam dant luxuriae prohibitae. A. in casu non dant causam luxuriae prohibitae, sed luxuriae licitae. Ergo et ipsi liciti sunt. Gravitas transgressionis. Qui committit actus impudicitiae qui ad copulam coniugalem referri non possunt, committit pec­ catum mortale vel veniale pro gravitate impudicitiae (n. 338). APPLICATIO >* O quam pulchra est casta generatio cum claritate ! Paulo minus ab angelis... Imo plus quam angelis! Parum est enim extra car­ nem caste vivere, magnum autem est in carne more angelorum vivere. 276 CASTITAS CONIUGALIS η. 355 Qui caste vivit, non solum animam suam salvam facit, sed et ipsius corporis saluti prodest. Hoc est maxime mirabile in ordine a sapientissimo Deo instituto, ut leges quas servandas condidit, etiam in bonum ipsius subiecti vergant. Absit dicere quod omnes infirmitates, nervositates, debilitates corporales et mentales ex peccatis contra castitatem oriantur, sed certum est quod populus castus populus sanus est, et ubi vitium impurum dominium habet, in societate sicut in individuo, mox incipit decadentia. Et ego votum vovi castitatis! Solemniter Deo promisi non solum castitatem servare, sed exemplum me ponere mundo. Exemplum semper debet superare illud ad quod debet inducere, secus speratum influxum non habebit. Mea ergo castitas debet esse non tantum perfecta, sed et tam eminens, ut omnem spe­ ciem carnalis desiderii devitet. Quod aliis absque umbra peccati est licitum, mihi non eo ipso est licitum, vel saltem plerumque non expedit : in meo vestitu, in meo modo agendi et loquendi, praesertim in colloquendo cum mulieribus, certe non debeo excessiva verecundia ferri, sed memor esse debeo semper dignitatis meae sacerdotalis. Affabilis, non amabilis! 277 CAPUT V CADAVER Etiam post mortem homo debet cum veneratione suum corpus tractare. Etsi modus tractandi cadaver suum non sit actus vo­ luntarius in se, potest tamen esse voluntarius in causa, eo quod homo durante vita sua quaedam disponere possit circa modum quo cadaver suum tractari desiderat. Illi actus voluntatis etiam debent regulis moralitatis submitti. 356. — PRINCIPIA I. Homo potest permittere ut cadaver suu II post mortem propter bonum proximi etiam mutiletur. Explicatur. Propter bonum proximi: non autem propter aliud motivum. Bonum proximi autem intenditur quando cadaver ad­ hibetur pro addiscenda praxi chirurgi, pro studio anatomiae vel morborum. Item si pars sana (e. g. cornea visiva oculi) trans­ plantatur in alium hominem aegrotum, etc. Probatur. Si homo iam potest durante vita permittere ut pro­ pter proximum mutiletur, a fortiori hoc potest post mortem. 357. — II. Omnis christianus debet disponere ut cadaver suum, in quantum potest, inhumetur. Explicatur. Omnis christianus: est enim lex ecclesiastica; ergo per se etiam afficit christianos non catholicos. Debet : sub poena etiam exclusionis a sacramentis morientium et a sepultura ecclesiastica (c. 1240). 278 CADAVER η. 357 In quantum potest: Si scii, moritur in mari, potest etiam in mari demergi, si eius transportatio ad litus esset incommoda. Etiam partes cadaveris dismembrati in quantum potest inhumari debent. Partes autem corporis vivi amputatae etiam inhumari convenit. Inhumetur : in specie prohibetur crematio, sed non quasi cre­ matio sit malum in se, sed imprimis quia defensores cremationis voluerunt ex una parte agere contra antiquam traditionem Chri­ stianam et ex altera parte ita manifestare se non credere in re­ surrectionem mortuorum. Gravitas transgressionis. Qui ante mortem disponit ut cada­ ver suum cremetur, committit peccatum mortale. APPLICATIO Credo in resurrectionem mortuorum! Proficiscere, anima Christiana ... et corpus diem resurrectionis in pace et quiete sepulchri exspectet. In pulverem quidem rever­ tetur, iuxta sententiam Iudicis post peccatum originale, sed in gloriosam resurrectionem, ut corruptibile induat incorruptionem, et mortale induat immortalitatem. Si interim corpus meum mor­ tuum potest adhuc proximo prodesse, prosit! pro reliquo autem requiescat in pace. 279 LIBER III De officiis erga proximum , 358. — Caritas tandem venerationi et iustitiae iuncta compen­ dium est officiorum nostrorum erga proximum. Quandoque dicitur iustitiam esse fundamentum relationum nostrarum erga proximum, ultra quam quandoque etiam caritas urget. Hoc autem ex doctrina Christi, iuxta quam praeceptum ca­ ritatis erga proximum simile est praecepto caritatis erga Deum, videtur minus recte dictum. Relationes nostrae erga proximum regulantur imprimis caritate, quae utique includit reverentiam erga iura alterius seu iustitiam. Fundamentum ergo officiorum nostrorum erga proximum, sicut officiorum nostrorum erga Deum et nosmetipsos, est caritas, et quidem triplex caritas erga Deum, erga nosmetipsos et erga proximum. Homo tenetur officia sua erga proximum implere ex caritate erga Deum: proximus enim est filius Dei, amicus Dei, quem Deus supra modum diligit; officia nostra nihil aliud sunt nisi modus illum amicum Dei tractandi sicut Deus vult : si ergo caritas Dei urget nos, debet nos urgere etiam ad officia nostra erga proxi­ mum fideliter exsequenda. Homo tenetur officia sua erga proximum implere ex caritate erga scipsum. Ex caritate enim erga seipsum homo debet ratio­ nabiliter quaerere perfectionem propriae personalitatis moralis. lamvcro hominis personalitas moralis ab aliis iudicari solet se­ cundum modum tractandi alios; imo et ipse Deus considerat ut sibi factum quidquid facimus proximo, eademque mensura nos mensurabit qua et nos erga proximum usi erimus. Ergo et caritas erga nosmetipsos debet esse ratio implendi officia nostra erga proximum. Homo tenetur etiam ex caritate erga proximum omnia officia sua erga ipsum implere, nam omnes relationes erga proximum ad caritatem reducuntur, uti ex toto hoc libro patebit. 282 SECTIO I HOMO AD HOMINEM CAPUT I DE CARITATE ERGA PROXIMUM Art. 1 DE HABITU CARITATIS 359. — Probabilius habitus infusus caritatis (supra, n. 165) duplex habet obiectum: Deum et proximum, ita ut per illum solum homo ad actum supernaturalem caritatis proximi fiat capax. Quae ergo supra n. 165-168 de habitu caritatis dicta sunt, dicta sunt non solum de caritate Dei, sed et de caritate proximi. Potest quidem homo proximum amare sine hac virtute infusa, sed non sicut oportet, non supernaturaliter, non ita ut valeat ad finem hominis attingendum. Art. 2 DE CARITATE HABITUALI ET ACTUALI 360. — PRINCIPIUM I. Omnis homo tenetur omnem proxi­ mum, etiam inimicum, amare. ExpliC/VTUR. Tenetur: ex lege naturali, et ex lege positiva Christi. 283 19 - Hermes, Theol. Mor. - Π η. 360 HOMO AD HOMINEM Proximum: proximus omnis homo vivens. Etiam inimicum: explicite statuitur, quia, etsi etiam in lege naturali contineatur, vix tamen praeter a Christo agnoscebatur, et a Christo fuit explicite statutum. Inimicus est omnis qui nos odio prosequitur, qui nos offendit vel iniuria affecit. Amare: non agitur de amore sensibili qui etiam in sensus re­ dundet, uti supra n. 317, sed agitur de mera voluntatis tendentia qua homo desiderat alterum habere bonum, congaudet in rebus eius prosperis, contristatur in rebus eius adversis. Ab hac ten­ dentia neminem, ne maximum quidem inimicum, excludere po­ test. Nec factum quod alter eum odio prosequitur, eum ab hoc amore dispensat: hic enim amor non fundatur in reciprocitate, sed est obligatio etiam si alter ei non respondet. Probatur. Secundum autem mandatum simile est huic : diliges proximum tuum sicut teipsum (Mt. 22, 39). Mandatum novum do vobis, ut diligatis invicem, sicut dilexi vos, ut et vos diligatis invicem. In hoc cognoscent omnes quia discipuli mei estis, si dilectionem habueritis ad invicem (Io. 13, 34-35). Carissimi, si sic Deus dilexit nos, et nos debemus alterutrum diligere. Deum nemo vidit unquam. Si diligamus invicem, Deus in nobis manet et caritas eius in nobis perfecta est (1 Io 4, 11 ss.). Si quis dixerit quoniam diligo Deum et fratrem suum oderit, mendax est. Qui enim non diligit fratrem suum quem videt, Deum, quem non videt, quomodo potest diligere? Et hoc man­ datum habemus a Deo, ut qui diligit Deum, diligat et fratrem suum (1 Io. 4, 20-21). Ego autem dico vobis : diligite inimicos vestros, benefacite his qui oderunt vos, et orate pro persequentibus et calumniantibus vos, ut sitis filii patris vestri qui in coelis est: qui solem suum oriri facit super bonos et malos et pluit super iustos et iniustos. Si enim diligitis cos qui vos diligunt, quam mercedem habebitis? nonne et publicani hoc faciunt? (Mt. 5, 44). Cf. DB 1160-1161. Gravitas transgressionis. Qui vel unum hominem a suo amore excludit, committit peccatum mortale. 284 DE CARI TATE ERGA PROXIMUM n. 361-362 361. — SCHOLION I. De odio. Odium sensu stricto est vitium quo homo desiderat alteri ma­ lum. Sicut amor non refert ad aliquod bonum particulare, ita et odium non refert ad aliquod malum particulare: potest sese manifestare in optando malum particulare, sed ipsum odium non se restringit ad aliquod malum. Hoc odium directe opponi­ tur caritati, et est peccatum mortale. Quandoque vocatur odium (sensu lato) etiam displicentia non erga personam, sed erga qualitatem personae, erga eius actionem vel habitum. Si illa actio vel habitus est displicentiae digna, tale odium, quod etiam vocatur abominatio, est licitum, imo potest esse actus virtutis, e. g. si est abominatio eius peccati; si illa actio vel habitus non est displicentiae digna, sed e contra aesti­ mationem meretur, illa displicentia potest etiam esse peccatum sive mortale sive veniale, prout res magis aut minus meretur aestimationem, vel displicentia est maior vel minor. NOTA. Ab odio sedulo distinguendus est sensus ille naturalis aversionis, etiam ex vera offensione ortus, vel praesertim ex putativa vel etiam ex mera differentia characteris aliave ratione « imponderabili » uti dicitur (e. g. antipathia, de qua infra n. 362) proveniens. Quamdiu talis sensus naturalis aversionis voluntatem non afficit nec causa est indebitae tractationis proximi, non est peccatum, sed solum passio refrenanda. Unde si quis sese accusat se non posse oblivisci iniuriam vel non posse aliquem aspicere, alloqui, salutare absque vehementi commotione, moneri quidem debet de hac passione refrenanda, imo de periculo peccati odii, sed non necessario de peccato odii est redarguendus. 362. — SCHOLION II. De sympathia et antipathia. Sympathia et antipathia sunt tendendae inclinationis vel aver­ sionis erga aliquam personam, generatim involuntariae, iudicium rationis praevenientes. Illae tendentiae, utpote involuntariae, ne­ que sunt actus boni neque mali ; attamen voluntas tenetur curare ne sub earum influxu proximum contra rectam rationem tractet. Unde tenetur antipathiam refrenare ne contra caritatem agat; sympathiam autem similiter refrenare tenetur, praesertim si est in altiore dignitate constitutus, ne uni plus aequo faveat. Non quidem prohibetur homo uni plus alio favere, dummodo sit ratio 285 η. 363-364 HOMO AD HOMINEM congrua (maior habilitas, maior docilitas, maior virtus, etc.), sed non licet uni plus aequo favere. 363. — SCHOLION III. De praedilectione et amicitia. Hoc praeceptum caritatis universalis non tamen impedit quo­ minus unum (etiam voluntate) plus diligamus quam alium. Ita parentes et propinquos nostros plus quam alios diligere possu­ mus et debemus; qui nobiscum unitate fidei, patriae, societatis, finis, etc. sunt coniuncti, plus aliis diligere possumus. Sed in­ super inter illos qui nullo vel eodem vinculo nobiscum iunguntur, possumus unum prae aliis diligere uti amicum, dummodo aliis iniuriam non faciamus. Amicitia est licita et bona, dummodo praecepto caritatis universalis proximi non obstet. Neque per se amicitia est impedimentum caritatis universalis, imo cor di­ latat, egoismum depellit, et capaces nos reddit ad omnes homines caritate amplectendos. Curandum tamen est ut veri maneant sensus amicitiae, qui neque in egoismum neque in invidiam vel zelotypiam degenerent. » 'W ^ ·* 364. — SCHOLION IV. De affabilitate. Affabilitas est virtus quae inclinat ad semper tractandos alios cum caritate et urbanitate, simulque (secundum rectam ratio­ nem) vitandi quidquid aliis displicere possit. Contra hanc virtutem peccari potest per defectum, sive per morositatem sive dure vel alte alios tractando; vel per excessum, vitando ultra modum quod aliis displicere possit : et tunc est ignavia, de qua supra, n. 193, vel adulatio. Morositas est vitium quo quis difficilem se praebet in suis re­ lationibus cum aliis, et praesertim nescit cum aliis congaudere, ita ut alii etiam morositate unius in suo gaudio turbentur. Adulatio est vitium quo quis in proprium commodum, ad captandam alterius benevolentiam, ultra modum, et praesertim non sincere eum cum urbanitate tractat; eius malitia consistit praesertim in periculo adhibendi etiam media iniusta ad bene­ volentiam captandam. 286 DE CARITATE ERGA PROXIMUM n. 365-367 365. — SCHOLION V. De invidia et zelotypia. Invidia est displicentia de bono alterius eo quod ipse alius illud possidet. Zelotypia est displicentia de bono alterius eo quod ego illud non possideo. Sunt peccata mortalia vel venialia prout referuntur ad maiora vel minora bona et magis vel minus serio desideratur proximum illo bono carere. 366. — SCHOLION VI. De maledictione. Maledictio est imprecatio mali super proximum. De maledictione Dei tractavimus supra, n. 23. De maledictione quatenus est species orationis (imprecatoriae) tractavimus supra, n. 34 et 37. Maledictio autem quae ex odio procedit est peccatum mortale sicut et ipsum odium. 367. — PRINCIPIUM II. Omnis homo tenetur data occasione omni homini exhibere congrua signa venerationis et dilectionis, nisi adsit ratio proportionata ea omittendi. Explicatur. Tenetur: saltem si denegatio posset apparere tanquam expressio odii vel inimicitiae. Data occasione: h. e. quoties iuxta usum solent inter tales homines talia signa exhiberi. Omni homini : etiam inimico ; inimicitia vel odium, etiam quam fovet solus alius, nunquam potest esse ratio illa signa denegandi. Congrua signa venerationis et dilectionis : h. e. illa signa vene­ rationis et dilectionis quae homo talis conditionis solet homini talis conditionis exhibere. Talia sunt salutationes (saltem resa­ lutatio), interroganti respondere, volenti merces expositas ven­ dere, a communibus orationibus vel eleemosynis non excludere, damnum imminens avertere, etc. Signa autem specialia, uti rela­ tiones familiares, etc. generatim exhibere non tenetur, nisi in specialibus circumstantiis : e. g. si alter talia signa exhibet, si ita sperari possit reconciliatio, si denegatio pareret scandalum. 287 η. 368-369 HOMO AD HOMINEM NOTA. Optimam regulam practicam tradit Prümmer, I, 575: Quoties ex aliquo signo vel beneficio denegato statim concluderet quilibet homo prudens et aequabilis, adesse inimicitiam, tunc tale signum est com­ mune, et etiam inimico est exhibendum. Congrua : h. e. adaptata relationi quae inter duos homines sive ex natura sive ex positione sociali intercedit. Ita alia sunt signa quae consanguineis (iuxta diversum gradum), superioribus, etc. quam quae simplici proximo debentur. Nisi adsit ratio: si scii, ex temporanea denegatione possit maius bonum sperari, e. g. conversio vel reconciliatio alterius. Nunquam autem potest esse expressio odii, quia ipsum odium est malum. Gravitas transgressionis. Qui ex odio omitteret signa con­ grua, committeret peccatum mortale (odii). Qui ex despectu pro­ ximi signa congrua omitteret, committeret peccatum superbiae; et ita similiter, iuxta motivum ex quo signa congrua omittit: ipsa autem omissio in se non videtur esse peccatum (secluso scandalo); si vero omissio etiam mere externe appareret tan­ quam expressio odii etc., esset peccatum scandali. 368. — COROLLARIUM PRACTICUM. 1. Non peccat, sed recte agit pater qui filium propter gravem offensam per aliquod tem­ pus non aspicit vel non alloquitur, ut ita ostendat gravitatem offensae, et filium puniat vel ad emendationem provocet. 2. Peccant generatim (saltem ex scandalo) alumni eiusdem se­ minarii vel religiosi eiusdem conventus, qui, hucusque familia­ riter conversantes, iam nolunt seinvicem alloqui vel salutare. 3. Qui inimicum obviam venientem non salutat nisi ille prius salutaverit, non peccat, nisi ille alius sit in tali dignitate consti­ tutus, ut debeat prius salutari, vel si negata salutatio ab homine prudenti vel etiam a videntibus statim interpretetur tanquam signum inimicitiae. 369. — SCHOLION. De reconciliatione. Reconciliatio est restitutio relationum normalium inter duas personas, cum depositione omnis sensus odii vel vindictae. Om- 288 DE CARITATE ERGA PROXIMUM n. 370 nem sensum odii esse deponendum, patet ex principio I (n. 360) ; vindictam quandoque esse licitam, supra, n. 192, vidimus; rela­ tiones normales esse restituendas, sequitur ex principio II (n. 367). Unde etiam sequitur reconciliationem remitti quidem posse usquedum legitima vindicta seu compensatio pro malo illato obtenta fuerit, secus autem statim esse quaerendam. Unde offensor tenetur statim curare ut relationes normales restituantur, et proinde debet etiam paratus esse ad legitimam compensationem praestandam. Offensus vero tenetur oblatam reconciliationem acceptare, et compensationem non ultra legi­ timam requirere neque acceptationem differre. Etsi minor, vera tamen obligatio est etiam offenso reconcilia­ tionem directe quaerere, nec licet modo puerorum dicere : ipse in­ cepit, ergo ipse debet primum passum reconciliationis facere, sed in utroque est vera obligatio reconciliationem quaerendi, salvo iure offensi quaerendi legitimam compensationem. Cf. Mt. 5, 23 ; 6, 12; 18, 21. Notetur etiam, reconciliationem dici restitutionem relationum normalium. Unde si reconciliandi sunt fratres, restituendae sunt relationes fraternae; si reconciliandi sunt superior et inferior, restaurandae sunt relationes superioris et subditi. Relationes vero specialis intimitatis et amicitiae, quia libere assumuntur, non necessario sunt restaurandae, sed sufficit ut restaurentur relationes normales quae inter tales personas vigere solent. NOTA. Generatim est ultra legitimam compensationem, requirere ut offen­ sor explicitam veniam petat ab offenso. Hoc autem non impedit quominus non raro offensor habeat obligationem veniam petendi, si aliter reconciliatio fieri non potest, praesertim si offensus est pater, dominus, superior, etc.; attamen etiam in hoc casu offensus non potest reddere reconciliationem dependentem ab hac conditione. 370. — PRINCIPIUM III. Omnis homo tenetur proximum suum in omni difficultate adiuvare ab eoque omnem iniuriam amovere, quoties hoc sine proportionate incommodo facere po­ test, et nullam inde aliam certam obligationem laedit. Explicatur. Proximum suum: h. e. omnem hominem, etiam inimicum, cuius difficultas ei innotescit; generatim autem non 289 η. 370 HOMO AD HOMINEM tenetur inquirere homines in difficultate constitutos. Quodsi au­ tem omnes adiuvare nequit, debet servare « ordinem caritatis », de quo infra, n. 371. * 4 ‘ «· ; ; In omni difficultate : illae difficultates possunt esse oecono­ micae, possunt esse in scientia, consilio, etc., possunt etiam esse in rebus parvis vitae quotidianae; difficultas est omne id in quo adiutorium alterius potest esse necessarium vel etiam utile. Hoc maxime confert ad perfectionem caritatis christianae, quod quis etiam in minimis detegit omnes occasiones proximum adiuvandi. Omnem iniuriam: iniuria est omne id quod eum dolore cor­ poris vel animi afficit. Sine proportionate incommodo : Alios adiuvare necessario ali­ quod incommodum secumfert. Hoc incommodum proprium assu­ mere in commodum proximi, constituit pulchritudinem moralem caritatis. Certe nemo tenetur propter proximum assumere incom­ modum quod propter semetipsum assumere non debet (vide supra, 267 ss.). Si proprium incommodum superat vel aequat commodum proximi, nulla est obligatio adiuvandi ; perfectio (quae non est obligatoria) autem caritatis postulat ut etiam tunc proximum adiuvemus: quod semper licitum est, dummodo ad adiuvandum proximum nullam aliam certam obligationem lae­ damus. Quoties autem commodum proximi notabiliter superat proprium incommodum, adiuvare proximum est obligatorium. Hoc etiam ad perfectionem christianae caritatis confert, quod quis, ad exemplum Christi, proprium commodum despiciat ad alios adiuvandos. Et nullam inde...: nunquam enim potest propter caritatem alia certa obligatio omitti; notandum tamen caritatem ipsam a pluribus obligationibus, imprimis positivis, uti assistentia Missae, ieiunio, etc. quandoque excusare. Probatur. Christus in ultimo iudicio damnabit peccatores quia misericordiam non egerunt (Mt. 25,41). Christus non tantum vult ut omittamus erga alios quae nolumus ut alii nobis faciant, sed etiam vult ut faciamus aliis quae volumus ut alii nobis faciant (Mt. 7, 12). Atqui omnis homo nor­ maliter desiderat ut alii se in difficultate constitutum adiuvent. 290 DE CARITATE ERGA PROXIMUM n. 371 Ergo Christus vult ut nos etiam alios in difficultatibus eorum adiuvemus. Gravitas transgressionis. Qui proximum in eius difficultatibus non adiuvat, committit peccatum mortale vel veniale prout dis­ proportio inter commodum proximi et incommodum proprium est maior vel minor. Qui sive dolore corporis vel animi directe eum afficit, sive talem dolorem ab eo non removet, committit peccatum mortale vel veniale prout res est maioris vel minoris momenti camque facilius vel difficilius facere potest. 371. — SCHOLION I. De ordine caritatis. Ordo caritatis servandus est tum quoad res tum quoad per­ sonas. 1. Quoad res: distinguenda sunt bona spiritualia necessaria (vita supernaturalis) et non-necessaria, bona animae naturalia (usus rationis, libertas), bona honoris et famae, bona corporalia (vita, integritas et sanitas corporis), bona externa (bona for­ tunae, etc.). Bona spiritualia necessaria nunquam, neque ex caritate, sacri­ ficare licet. Reliqua bona quandonam sacrificare liceat, in Libro II suis locis vidimus; quandonam autem sacrificari debeant ex caritate, regula generali exprimi non potest, sed requiritur pru­ dentia (non terrestris, sed coelestis!) ad iudicandum de propor­ tione inter commodum proximi et incommodum proprium. NOTA. Regula quae e. g. a Noldin (II, 76) datur: unusquisque « per se amare tenetur primo seipsum quoad bona spiritualia, secundo pro­ ximum quoad eadem bona spiritualia, tertio seipsum quoad bona corporalia, quarto proximum quoad eadem bona corporalia, quinto seipsum quoad bona externa, sexto proximum quoad eadem bona externa » — est aeque insufficiens, et insuper non semper adhiberi potest: non semper enim tenetur quis bona spiritualia proximi prae­ ferre proprio bono corporali (e. g. vitae) nec proximi bona corporalia propriis bonis externis! Hae distinctiones, sicut et distinctio in ne­ cessitatem extremam, gravem et communem, habent suum momen­ tum, sed normas securas dare nequeunt. 2. Quoad personas: si omnes simul adiuvari nequeunt qui adiutorio indigent, selectio facienda est, et quidem prius adiuvandi 291 η. 372-373 HOMO AD HOMINEM sunt qui in maiore sunt necessitate vel circa bona maioris mo­ menti ; ceteris paribus, prius adiuvandi sunt qui nobis sunt magis coniuncti seu quorum cura ad nos spectat sive ex natura (pro­ prius coniux et pueri, parentes, fratres ceterique consanguinei et affines, benefactores) sive ex officio (superiores et subditi, mem­ bra eiusdem societatis). 372. — COROLLARIA PRACTICA. 1. Non licet vel minimum peccatum committere neque ad bonum spirituale proximi neces­ sarium obtinendum. 2. Licet ex caritate (bonum corporale vel spirituale proximi) se exponere periculo peccati remoto, vel imo proximo, dummodo media naturalia et supernaturalia vitandi peccatum adhibeantur. 3. Qui ex officio tenetur alicui succurrere, non potest, hoc ne­ glecto, alium, cui ex officio succurrere non tenetur, adiuvare, etiam si hic alius in maiore sit necessitate: caritas enim non permittit negligere officium. Ita si quis parochus vocatur ad assi­ stendum patri (non-parochiano) moribundo et parochiano mori­ bundo, tenetur parochiano assistere, etiamsi propter hoc debeat patrem negligere. 4. Sacerdos vocatus ad puerum moribundum baptizandum et simul ad adultum moribundum absolvendum, si nemo alius adest qui possit puerum baptizare, debet prius adiuvare puerum, dum­ modo adultus possit seipsum iuvare contritione. Deberet autem prius adiuvare adultum, si hic probabilius esset in peccato mor­ tali nec seipsum contritione adiuvare posset. Ratio est quia in priori casu (quo adultus potest seipsum adiuvare) puer est in maiore necessitate spirituali, in altero casu adultus, utpote pec­ cati personalis reus, est in maiore necessitate spirituali. 373. — SCHOLION II. De misericordia. Misericordia est actus caritatis erga proximum in miseria constitutum, et definiri potest: inclinatio voluntatis ad adiuvandum proximum in difficultatibus eius. Solent opera misericordiae reduci ad septem opera corporalia et septem spiritualia; sed illa classificatio est sat arbitraria et 292 DE CARITATE ERG/\ PROXIMUM η. 374 inutilis, ita ut hodie a multis auctoribus relinquatur. Opera mise­ ricordiae sunt omnes actus quibus proximus in sua difficultate sive corporali sive spirituali adiuvatur, nec est necessaria ulte­ rior classificatio. 374. — SCHOLION III. De eleemosvna. •S Etsi etymologice eleemosyna idem sit ac misericordia, hodie universaliter sumitur pro pecunia aliave re materiali data (in plenum dominium) alteri ad eius inopiam sublevandam. Dicitur: datam in plenum dominium alteri: unde pecunia quae solum mutuatur, non est eleemosyna; similiter inde sequitur neminem posse dare in eleemosynam rem cuius sive dominium sive liberam administrationem non habet, nisi de licentia illius ad quem spectat. Obligatio dandi eleemosynam in genere sequitur ex eo quod quis possidet bona terrestria quibus non indiget, eo quod tenetur talia bona in bonum aliorum impendere (n. 672). Insuper autem haec obligatio oritur ex eo quod proximus iis indiget : huic appli­ catur principium generale (n. 370). Ex eo ergo quod proximus re indiget, nemo tenetur talem ei dare eleemosynam, qualem in proprium commodum non expen­ deret vel etiam expendere non teneretur. Ita non tenetur dare eleemosynam ut pauper aegrotus possit ire ad regiones exteras ad sanitatem recuperandam, vel ut possit subire operationem valde pretiosam, etc. Medicus autem posset aliquando teneri ad faciendam operationem, etiam gratis, ad salvandam vitam vel sanitatem pauperis, quando scii, pro ipso medico incommodum non est extraordinarium. Nemo tenetur talem eleemosynam dare, ut ipse inde haberet incommodum nimium. Ad adiuvandum proximum in extrema necessitate constitutum, deberet dare eleemosynam etiam talem ut ipse in gravi necessitate incideret, excepto, uti diximus, si illa eleemosyna esset talis ut tantam pecuniam et pro seipso in ex­ trema necessitate non teneretur expendere (etsi forsan de facto eam expenderet). Ad adiuvandum proximum in gravi necessitate constitutum, deberet dare eleemosynam etiam talem ut ipse in communi necessitate incideret, excepto similiter si tantam pe293 η. 375 HOMO AD HOMINEM cuniam etiam pro seipso in gravi necessitate non teneretur expendere (etsi forsan eam expenderet). Ad adiuvandum proxi­ mum in necessitate communi constitutum, deberet dare eleemo­ synam, sed non talem ut ipse in necessitate incideret. Videtur dici posse, neminem teneri mendicanti ignoto, e. g. in viis publicis, dare eleemosynam, praesertim in locis ubi men­ dicatio est quasi professio et medium ad otiose vivendum, et mendicantes sciunt artificiose fingere necessitatem, etiam extre­ mam. Non potest enim eleemosynam dans iudicare de vera vel ficta necessitate, et insuper non raro, si uni dat eleemosynam in via publica, statim occurrunt decem alii a quibus se liberare non amplius valet. 375. — PRINCIPIUM IV. Omnis ho II o tenetur ex caritate om­ nem proximum suu etiam molestum patienter tolerare. Explicatur. Etiam molestum: h. e. molestia ordinaria; si re­ vera intolerabiliter molestus sit, potest, intra fines caritatis, eius molestiam vitare. Probatur. Alter alterius onera portate, et sic adimplebitis legem Christi (Gal. 6, 2). APPLICATIO Qui fratrem quem videt non diligit, quomodo poterit Deum diligere quem non videt? Manifestatio caritatis Dei est caritas proximi ; critérium ultimi iudicii erit caritas proximi ; signum distinctivum discipuli Christi est caritas proximi. Et etiam homines, etiam increduli, bonum hominem vocant eum qui habet caritatem erga proximum. Ubi­ que caritas est critérium, ubique caritas est norma. Revera in ea tota lex pendet et prophetae! Notatu etiam dignum est, quomodo Christus (Mt. 5, 48) post­ quam dixerit: Si diligitis eos qui vos diligunt, nonne et publi­ cani hoc faciunt? si salutaveritis fratres vestros tantum, nonne et ethnici hoc faciunt? — addit : Estote ergo vos perfecti sicut 294 DE CARITATE ERGA PROXIMUM n. 375 et pater vester coelestis perfectus est. Exhortatio ergo ad perfe­ ctionem iungitur doctrinae de caritate proximi. Ego ergo, qui ex vocatione ad perfectionem tendere debeo, in caritate proximi me perficere debeo. Tam vastus autem est campus caritatis proximi, ut nunquam eum plene explorare possim. Requiritur oculus specialis, inspi­ ratio specialis Spiritus Sancti, ad semper videndas omnes occa­ siones caritatem erga proximum exercendi. Hanc habilitatem mihi dabit Spiritus Sanctus, si instanter eam peto. 295 CAPUT II DE SINCERITATE Art. 1 IN ACTIONIBUS 376. — PRINCIPIUM I. In suis relationibus cum aliis, omnis homo generatim debet qualitates quas externe manifestat, etiam interne colere; potest tamen quandoque ex caritate bonos affec­ tus simulare. Explicatur. Generatim: nam, uti in secunda parte principii dicitur, potest quandoque ex caritate simulare. Qualitates: scii, virtutes et talenta, affectus, etc. Uti patet, defe­ ctus et peccata si quae externe manifestat (quod etiam non licet), debet interne detestari (cf. n. 387). Quas externe manifestat : uti in principio II, n. 379, videbimus, non tenetur omnia externe manifestare ; quod autem externe prae se fert, debet correspondere interno cordis. Ex caritate: potest quandoque, si caritas erga proximum re­ quirit, externe manifestare affectus gaudii, etc. etsi in intimo corde sentiat dolores: ita ad consolandum proximum, potest fin­ gere gaudium et tranquillitatem, dum in corde suo est tristis et anxius. Probatur. Homo ex una parte est ens sociale, quod sine adiutorio et collaboratione aliorum hominum vitam suam instituere 296 DE SINCERITATE η. 377-378 non valet: ad hoc autem requiritur ut in aliis confidere possit; ex altera parte homo non potest alterius hominis intentiones cognoscere nisi ipse eas manifestet. Ergo homo ex officio sociali generatim debet seipsum manifestare sicut interne est. 377. — SCHOLION I. De hypocrisi. Hypocrisis est vitium quo homo externe affectat qualitates seu virtutes quas interne neque habet neque colere intendit. Non est ergo hypocrisis, si quis ad facilius acquirendum habi­ tum alicuius virtutis, externe ponit actus huius virtutis, etiamsi generatim vitio contrario indulgeat. Ita si quis ponit actum humi­ litatis ad sese in humilitate exercendum, etsi generatim sit su­ perbus, non est hypocrita; si autem non ex intentione virtutem acquirendi, sed ad eam apud alios simulandam ita agit, est hypocrita. Hypocrisis in se considerata est potius ridicula; si autem aliis damnum infert, est etiam peccatum mortale vel veniale prout damnum est grave vel leve. 378. — SCHOLION II. De fiducia et suspiciositate. Effectus sinceritatis est fiducia, qua alii actiones nostras admit­ tunt quales apparent. Omnis homo ergo ita colere debet since­ ritatem, ut fiduciam aliorum recipere mereatur. Sed ex altera parte homo etiam debet in aliis confidere eorumque actus, nisi aliter constet, interpretari sicut apparent. Notandam tamen hanc fiduciam medium tenere inter creduli­ tatem et suspicionem. Proculdubio nemo malus nisi probetur, sed ex altera parte homo tam facile abutitur suo iure celandi veritatem (n. 379), ut quaedam circumspectio erga ignotos, et imprimis erga illos qui iam deceperunt, sit omnibus licita. Cre­ dulitas quae omnibus absque criterio se fidit, peccat contra pru­ dentiam ; suspiciositas autem quae omnibus a priori diffidit, pec­ cat contra caritatem. Fiducia autem quae est virtus, stat inter utramque, propius autem ad credulitatem. NOTA. Contra suspiciositatem sese defendere debent praesertim qui de­ fectu corporali, uti surditate, laborant. 297 η. 379-381 HOMO AD HOMINEM 379. — PRINCIPIUM II. Omnis homo potest quandoque veri­ tatem coram aliis celare. Explicatur. Quandoque : ita generatim vitam suam privatam; si autem auctoritates publicae propter bonum publicum investi­ gant de vita privata alicuius, hic eam manifestare debet in quan­ tum investigatur ; auctoritates autem publicae eam publicare non possunt nisi in quantum ad bonum publicum est necessarium. Nemo autem tenetur per se actiones suas sive bonas sive malas sponte manifestare (accusatio suiipsius). Similiter etiam vita unius societatis erga alteram, unius nationis erga alteram celari potest. Celare: h. e. abscondere, non manifestare, quod autem vult manifestare, debet etiam veritati respondere, uti ex n. 376 patet. 380. — COROLLARIUM. De secreto. Ex hoc sequitur ius hominis ad secretum. Secretum enim nihil aliud est nisi celatio veritatis erga alios. Infra, n. 401 ss., vide­ bimus obligationem hominis servandi secretum alterius : illa obligatio in hoc iure fundatur. Hodie vero magis ac magis dilagatur abusus eorum qui sub specie « informandae opinionis publicae » in quotidianis foliis divulgant quidquid de vita privata hominum scire valuerunt, et proinde ad vitam privatam indagandam nulli parcunt medio. Non haesitamus peccati etiam mortalis reum dicere illum qui ita notitias circa vitam privatam hominum contra voluntatem eorum carpit et contra eorum voluntatem publici iuris facit, nisi agatur de publico delicto vel periculo, ita ut ille homo ius ad secretum servandum amiserit (n. 407, 434). Quoties ergo quis iure merito sese opponit ne photographia sua vel notitia sua publici iuris fiat, a peccato, etiam mortali, immunis non est qui eas in publicis foliis divulgat, imo qui tales photographias vel notitias carpere conatur: ius enim alterius ad secretum laedit. % 381. — SCHOLION. De ingenuitate. Ingenuitas est virtus qua homo tendit ad non celandum veri­ tatem, sed seipsum manifestandum sicuti est. 298 DE SINCERITATE η. 382 Contra illam peccari potest sive per exaggerationem sive per defectum. Exaggeratio ingenuitatis habetur, si veritas manife­ statur ubi prudentia eam celandam monet ; defectus ingenuitatis habetur in charactere praecluso, qui tendit ad non sese mani­ festandum, etiam ubi recta ratio suadet manifestationem sui, sal­ tem uni viro prudenti faciendam. Virtus etiam hic est inter utrumque extremum, sed propius ad manifestationem veritatis. 382. — PRINCIPIUM III. Omnis homo potest ex gravi ratione, II imo aliquando etiam ex ioco, dissimulare quod est, imo et simu­ lare quod non est. Explicatur. Ex gravi ratione: nunquam autem ad simpliciter decipiendos alios, uti faciunt e. g. deceptores et seductores. Licet autem e. g. ad propriam vel aliorum vitam vel magnum bonum salvandum, uti faciunt exploratores seu speculatores actionum inimici in bello (n. 405). — Quoad manifestationem Fidei cf. su­ pra, n. 147, 148. Quoad simulationem in vestitu cf. supra, n. 339. Ex ioco: dummodo scii, damnum ex ioco non oriatur et dece­ ptio suo tempore solvatur. Dissimulare quod est: h. e. non manifestare se habere tale officium, se pertinere ad talem societatem, fidem etc. (n. 147). Ita e. g. iter facere « incognito ». Simulare quod non est: h. e. assumere externam apparentiam illius quod non est, quasi e. g. tale officium habeat, ad talem societatem, fidem etc. pertineat; portare vestes vel signa distinctiva vel ponere actus distinctivos alicuius officii, societatis, etc. ad quam non pertinet (n. 147, 339). Uti patet, cum simulatio in­ cludat positivam quandam deceptionem, requiritur maior ratio ad simulandum quam ad dissimulandum. Probatur. Ex principio duplicis effectus (vol. I n. 49, IV): de­ ceptio aliorum ex una parte, salvatio vitae vel magni boni proprii vel alieni ex altera. Gravitas transgressionis. Qui absque ratione simulat quod non est, committit peccatum mortale vel veniale prout alii inde grave vel leve damnum patiuntur. 299 20 - Hermes» Thcol. Mor. - n. η. 383 HOMO .AD HOMINEM Art. 2 IN VERBIS 383. — PRINCIPIUM I. In suis relationibus cum aliis, omnis homo generatim debet loqui secundum veritatem prout illam cognoscit. Explicatur. Generatim: quandonam possit contra veritatem loqui, fusius explicabitur infra, n. 384. Prout eam cognoscit: h. e. expressio debet huic respondere quod est in mente, et proinde neque debet maiorem exprimere certitudinem ac quae est in mente. Non quidem debet semper totam veritatem exprimere, uti infra, n. 384 videbimus, sed quod exprimit debet esse prout est in mente nec potest pars veritatis ita exprimi ut altera parte reticita detorqueatur, nisi licitum sit contra veritatem loqui (n. 384). Probatur. Sit autem sermo vester : est, est ; non, non (Mt. 5, 37 ; lac. 5,12). Renovamini autem spiritu mentis vestrae et induite novum hominem qui secundum Deum creatus est in iustitia et sanctitate veritatis. Propter quod deponentes mendacium loquimini veri­ tatem unusquisque cum proximo suo, quoniam sumus invicem membra (Eph. 4,23). Nolite mentiri invicem (Coi. 3, 9). Omne mendacium ex veritate non est (1 Io. 2,21). Homo est ens sociale, et in vita sua sociali indiget adiutorio aliorum hominum ; verba autem sunt medium communicationis inter homines; si ergo liceret ad libitum verbis exprimere alia quam quae in mente habentur, omnis communicatio socialis eva­ deret impossibilis. Cf. Pastor Hermae, 3, 1, 4, infra in applica­ tione, post n. 390. 300 DE SINCERITATE η. 384 384. — SCHOLION I. De mendacio. Mendacium est locutio contra veritatem prout cognoscitur, quando secundum veritatem loquendum esset. NOTA. Inde patet non mentiri, sed errare, qui falsa dicit quae putat esse vera, e contra mentiri (subiective) qui vera dicit quae putat esse falsa. Multum disputatur inter AA. de recta definitione mendacii. Quidam dicunt: Mendacium est locutio contra mentem ad fal­ lendum prolata (Noldin, II, 636; Génicot, I, 413); alii: locutio voluntaria contra mentem (Prümmer, II, 166); alii simpliciter: locutio contra mentem (Merkelbach, II, 858); alii addunt: cum voluntate falsum dicendi (Iorio, II, 253). Ratio harum differen­ tiarum est quod ex una parte omne mendacium est peccatum, ex altera parte aliquando licitum, imo etiam necesse est non se­ cundum veritatem loqui. Quandoque enim ius proximi ad bonam famam vel ad secretum, vel etiam caritas erga proximum, efficit ut homo non possit veritatem dicere; ius proprium ad secretum (n. 380) secum ducit etiam ius ad non dicendam veritatem. Ita si quis interrogatur utrum verum sit talem hominem tale quid fecisse, posset respondere se nunquam aliquid simile de illo audivisse, etsi optime sciat rem esse veram, dummodo ille homo in hoc casu habeat ius servandi suum honorem vel suum secre­ tum; ita non liceret tali modo respondere auctoritati legitime de facto investiganti (e. g. in tribunali), quia ibi reus non habet ius servandi suum honorem vel secretum. Solent Moralistae dicere etiam in tali casu non licere loqui contra veritatem cognitam, sed solum licere uti amphibologiis vel restrictione mentali. Atnphibologia seu aequivocatio est adhibitio verbi in duplici sensu quem revera etiam in dictionariis habet. Restrictio mentalis est restrictio sensus phraseos ad sensum de­ terminatum, quae fit in mente loquentis. Vocatur restrictio pure mentalis si verba ita adhibentur ut ille sensus determinatus nullo modo appareat, uti si interrogatus utrum in laponia fuerit, re­ spondet: utique fui ibi, restringens mentaliter ad: in cartis geo­ graphicis vel desiderio. Vocatur late mentalis si restrictio ex circumstantiis dignosci posset, uti si interrogatus respondeat : 301 η. 384 ΙίΟλΙΟ AD HOMINEM nescio, intelligens: quod possim tibi dicere. Haec ultima (late mentalis), dicunt illi AA., potest esse licita. Contra hanc doctrinam autem dicendum, ex una parte liceitatem restrictionis etiam late mentalis in se, non posse probari; ex altera parte amphibologias et restrictiones mentales non suf­ ficere ad tuendum ius sive proprium sive alienum ad secretum. Liceitas restrictionis mentalis in se probari nequit. Probatur enim ex principio duplicis effectus : honeste autem consideranti patet restrictione mentali utentem non mere passive se habere relate ad deceptionem proximi, sed eam directe intendere, et conservationem secreti nonnisi mediante deceptione proximi obtineri. Usus amphibologiae et restrictionis mentalis non sufficit ad tuendum ius ad secretum. Nam eorum usus non est tam facilis ut etiam hominibus simplicioribus pateat, et proinde rectus usus solis hominibus eloquio habilioribus reservatur: deberemus ergo omnes homines simpliciores in hac arte instruere! Insuper ho­ mines astuti facile ita possent interrogare ut ambigue respondere sit impossibile, vel possent ex cunctatione in respondendo (ad inveniendam rectam restrictionem) veritatem coniicere, ita ut secretum coram ipsis non sit in tuto. Quapropter melius videtur dicere, hic agi de collisione iurium et obligationum (vol. I, n. 94), scii, iuris unius hominis veritatem ex eloquio audiendi, et iuris alterius ad bonam famam vel secre­ tum, vel obligatio alterius ad caritatem proximi: inter illa, ius veritatem audiendi generatim est minoris momenti, et proinde ceteris iuribus vel obligationibus cedere debet. Uti patet, qui ad loquendum non est obligatus, non potest con­ tra veritatem loqui, etiam ad secretum vel bonam famam vel caritatem servandam : potest enim et debet veritatem simpliciter celare silentio. Qui autem ad loquendum cogitur, e. g. interrogatione, in cir­ cumstantiis in quibus secretum, bonam famam vel caritatem servare debet, potest generatim etiam contra veritatem loqui; in circumstantiis vero in quibus ius ad secretum vel bonam famam vel obligatio caritatis non habetur, debet loqui secundum veritatem prout eam cognoscit (e. g. testis in tribunali). 302 DE SINCERITATE η. 385 Dicimus autem: generatim potest contra veritatem loqui: nam si obligatio dicendi verum non oritur tantum ex generali obli­ gatione sociali dicendi veritatem, sed ex alia obligatione maioris momenti quam secretum, bona fama vel caritas servanda, hoc ius illi obligationi cedere debet, et homo debet secundum veritatem loqui. Ita ubi urget obligatio externe fidem confitendi (n. 146 ss.), debet veritatem confiteri; qui ex officio tenetur alios in veritate instruere, debet eos in veritate instruere; qui ab auctoritate (in­ dicé, parentibus, superiore) legitime rem examinante interro­ gatur, tenetur secundum veritatem loqui prout eam cognoscit. Ex eadem ratione etiam in contractibus loquendum est secundum veritatem: nam maioris est momenti quam secretum vel fama vel caritas servanda, ut homines in contractibus faciendis sibi invicem fidere possint. Mendacium solet dividi in officiosum, iocosum et damnosum, prout ratio contra veritatem loquendi est seipsum vel alium ab incommodo liberandum, vel iocus, vel damnum aliis inferendum. Ita si quis interrogatus ubinam fuerit, dicit se fuisse in ecclesia, ne puniatur quia vagavit per campos, dicit mendacium officio­ sum. Mendacium iocosum, quod est verum mendacium, sicut dis­ simulatio et simulatio (n. 382) licitum est, dummodo damnum ex ioco non oriatur et veritas suo tempore manifesta fiat. Men­ dacium officiosum generatim est peccatum veniale. Mendacium damnosum est peccatum mortale vel veniale prout damnum est maius vel minus. 385. — SCHOLION IL De locutionibus usualibus. In usu universali sunt quaedam locutiones quae de facto sunt contra veritatem cognitam, quae tamen ab omnibus intelliguntur. Ita si quis dicit : Dominus non est domi ; omnes sciunt dominum non velle hospites recipere. Illae locutiones uti mendacia taxanda non sunt, sed verba in talibus circumstantiis prolata, dicenda sunt alium obtinuisse sensum, quem omnes intelligunt et omnes eis dare intendunt. 303 η. 386-388 HOMO AD HOMINEM 386. — SCHOLION III. De exaggeratione in loquela. Exaggeratio in loquela, qua res vel factum proponitur exagge­ ratis qualitatibus et circumstantiis, per se est mendacium et qua tale indicandum est. Mercatores autem qui commendantes merces suas carum qualitates exaggerant, vel dicunt se infra pretium emptionis vendere, non mentiuntur, quia ex usu universali verba eorum a nemine ita intelliguntur. Etiam adulatio (n. 364) et iactantia (n. 387) sunt exaggerationes et mendacia. Notandum est, illum qui ita exaggerare solet generatim nec animadvertere suas exaggerationes ; nec alii ei credunt. Unde peccatum est minus vel nullum. Attamen est defectus, quem cor­ rigere tenetur, nisi agatur de mendaciis mere iocosis (n. 384). 387. — SCHOLION IV. De iactantia. lactantia est loquela qua quis ultra modum gloriatur de pro­ priis factis sive veris sive falsis. Si de veris iactatur, refertur ad superbiam (n. 186); si de falsis, est mendacium. Adhuc detestabilior est iactantia de peccatis commissis. Praeter enim scandalum quod in iactantia saepe maius est quam in ipsa commissione peccati, includere solet adhaesionem voluntatis ad peccatum seu novam approbationem actus peccaminosi (vol. I, n. 189), et proinde eius malitiam iterat. 388. — PRINCIPIUM II. Omnis homo potest, imo aliquando debet veritatem celare. • Explicatur. Potest: quando scii, ipse ius habet ad secretum proprium servandum, potest, sed non debet, veritatem celare. Aliquando debet: quando alius ius habet ut secretum servetur vel ut eius fama servetur, vel si manifestatio veritatis esset contra caritatem et nulla altior obligatio urget ad veritatem revelandam, hanc celare debet. Celare: in quantum potest etiam contra veritatem loqui, supra, n. 384 iam dictum est. 304 DE SINCERITATE η. 389-390 Gravitas transgressionis. Qui veritatem manifestat quando eam celare debet, committit peccatum mortale vel veniale prout in re maioris vel minoris momenti violat caritatem vel ius alte­ rius ad bonam famam vel ad secretum. 389. — SCHOLION I. De ingenuitate et discretione. Sicut ingenuitas in actionibus (n. 381), ita et ingenuitas in verbis, est virtus qua homo tendit ad non celandam veritatem, sed ad dicendam veritatem prout eam cognoscit. Etiam contra ingenuitatem in verbis peccari potest per exag­ gerationem eo quod quis (sine necessitate) dicit veritatem ubi caritas vel prudentia suadet silentium; per defectum peccatur eo quod veritatem celat quando caritas vel prudentia suadet ut eam dicat (ignavia, n. 193). Caritas et prudentia bene excultae debent indicare normam practicam quandonam veritas dicenda vel tacenda sit. Discretio, quae sensu lato est tendentia ad non vel parum loquendum, in sensu stricto est virtus qua homo tendit ad non revelandam veritatem ubi non convenit. Contra ipsam peccari potest per exaggerationem eo quod quis non loquitur quando loqui deberet ; per defectum eo quod quis nimis facile loquitur de secretis. Ingenuitas et discretio sunt duae virtutes correlativae, quae seinvicem temperare debent. 390. — SCHOLION II. De fraude. Fraus est vitium quo quis veritatem quam revelare tenetur, celat ut eo facilius finem suum obtineat. Dicitur: quam revelare tenetur; h. e. quam revelare tenetur saltem si finem illum obtinere vult. Ita nemo tenetur defectum secretum equi sui manifestare; si autem equum vult vendere, defectum ementi revelare tenetur; nemo tenetur morbum suum revelare; si autem vult Matrimonium inire, tenetur comparti morbum molestum revelare (vol. Ill, η. 551). Ad hoc autem po­ test teneri sive ex caritate sive ex iustitia sive ex aequitate sive ex quolibet alio motivo. Fraus autem in eo consistit, quod illam 305 η. 390 HOMO AD HOMINEM veritatem quam revelare tenetur, sed quae est obstaculum ad finem suum obtinendum, celat ut eo facilius finem obtineat. Cum fraus generatim damnum inferat proximo, solet etiam praeter malitiam mendacii, includere malitiam iniustae damnificationis, quae ad restitutionem obligat (n. 591). APPLICATIO Qui me misit, verax est, dicit Christus (Io. 8, 26). Ipse misit et me in mundum, ut sequar exemplum eius. « Amor veritatis et solum verum verbum exeat ex ore tuo, ut spiritus quem Deus in hanc carnem implantavit, verus inveniatur coram omnibus hominibus; ita et glorificabitur Dominus qui habitat in te; nam verax est Dominus in omni verbo suo et in ipso non est mendacium. Mendaces proinde negant Dominum eumque decipiunt, eo quod bonum sibi affidatum quod a Deo acceperunt, ei non reddunt. Nam receperunt spiritum veracem; si eum ergo uti spiritum mendacem restituunt, mandatum Do­ mini non servaverunt et deceptores facti sunt. Unde tenetur servus Dei in veritate ambulare nec deberet mala conscientia cohabitare cum spiritu veritatis tantumque spiritum verum con­ tristari » (Pastor Hermae, 3, 1, 4). Quo magis ergo veritatem in vita mea colo, eo verior sum filius Dei veri et veracis. f I I 9 306 CAPUT III DE FIDELITATE Art. 1 IN OFFICIIS IMPLENDIS Homo in implendis suis officiis non potest solum secundum statuta et contractus scriptos (iustitia) agere: multa enim sunt minuta quae talibus scriptis complecti non possunt et quae in omnibus praesupponuntur ex ipsa psychologica habitudine ho­ minis ad officia sua, quae fidelitas in officio vocatur. Officium hic intelligitur non tantum obligationes nostrae erga Deum, proxi­ mum et nosmetipsos, sed etiam amicitiam, professionem et quem­ libet contractum. In his omnibus requiritur fidelitas in officiis implendis. 391. — PRINCIPIUM. Omnis homo tenetur ultra legem et obli­ gationem scriptam, officia sua implere in fidelitate. Explicatur. Vitra legem et obligationem scriptam: quidquid enim statutis officii vel verbis contractus praescribitur, adamussim servandum est ; fidelitas autem ulterius progreditur. Officia sua: uti iam diximus, agitur tum de officiis erga Deum, proximum et nosmetipsos, tum de amicitia, professione et quo­ libet contractu (etiam Matrimonio). In fidelitate: fidelitas est illa promptitude et magnanimitas qua quis tendit ad omnia officia sua usque ad perfectionem adim­ 307 η. 392-394 HOMO AD HOMINEM plenda etsi ex contractu vel regulis scriptis non teneatur; at­ tendit magis ad spiritum officii quam ad litteram. Probatur. In statutis et regulis et in contractibus non possunt omnia minuta assumi quae ad rectam gestionem rerum, profes­ sionis, vitae socialis necessaria sunt ; si solae regulae et obliga­ tiones scriptae servantur, tota vita socialis mox degenerat in formalismum, et collisiones vitari non possunt. Vera vita socialis requirit spiritum fidelem in adimpletione officiorum. 392. — SCHOLION I. De corruptione officialium. Corruptio in officiis implendis est vitium quo homo officia sua (praesertim in munere publico) non ex fidelitate adimplet, sed vel absque cura vel nonnisi propter specialem remunerationem (corruptio officialium) adimplet. Talis corruptio est peccatum contra fidelitatem in officiis implendis, et res ita acquisitae sunt iniuste acquisitae, et proinde restitutioni obnoxiae. 393. _ SCHOLION II. De fiducia. Effectus fidelitatis est fiducia, qua alii admittunt nos officia nostra fideliter adimplere. Omnis ergo homo ita debet esse fidelis ut huius fiduciae dignus sit. Ex altera autem parte debet etiam aliis praebere eamdem fiduciam. Nemo censendus est in suo officio negligens vel corruptus nisi probetur. Hoc tamen minime impedit quominus superiores debeant inferioribus invigilare, ut ipsi officia sua fideliter adimpleant. Cf. supra dicta de fiducia et suspiciositate, n. 378. Art. 2 IN PROMISSIONIBUS 394. — NOTIO. Promissio est voluntas, alii manifestata et ab eo acceptata, faciendi aliquid. NOTA. Dc voto, quod est promissio Deo facta, vide n. 56-89. 308 DE FIDELITATE π. 395-396 Explicatur. Voluntas: seu intentio assumendi novam obliga­ tionem; illa obligatio potest iam ex aliunde exsistere, sed pro­ missio addit novum motivum (fidelitatis) eam adimplendi. Alii manifestata et ab eo acceptata: promissio debet illi cui promittitur (promissario) manifestari et ab eo acceptari (saltem implicite, per se vel per alium) secus non habet valorem obli­ gatorium; unde, antequam acceptata fuerit, promissio semper revocari potest. Faciendi aliquid: sive praestandi actionem sive dandi rem; promissio non necessario est in favorem promissarii, imo potest esse in favorem promittentis, uti e. g. promissio adimplendi suum officium, non amplius mentiendi, blasphemandi, etc. 395. — REQUISITA. Promissio debet esse (ad val.) 1. Libera: promissio enim est obligatio ab ipso promittente sibi imposita ; iamvero nemo potest sibi imponere obligationem nisi deliberate et libere. Unde promissio non libera est invalida et ad nihil obligat. Videtur eadem deliberatio et libertas requiri ad validitatem promissionis, quae requiruntur ut transgressio legis sit peccatum mortale (vol. I, n. 182). Promissio dolo vel metu iniusto extorta videtur esse valida, sed rescindibilis ad nutum decepti vel metum passi. 2. De re licita: nemo enim potest sese obligare ad rem illicitam. 3. De re possibili: nemo enim potest sese obligare ad rem impossibilem. Res est impossibilis a) si non pendet a voluntate hominis sed a legibus naturae (e. g. mors); ύ) si promittens eam physice vel moraliter efficere non valet; c) si promittens non habet ius in illam rem (res aliena, actio aliena, etc.). 396. — COROLLARIUM. De promissione rei partim possibilis partim impossibilis. Si res partim impossibilis promissa fuit ut unum indivisibile, et totum non potest impleri, ad nihil tenetur promittens nisi pars impossibilis pro minima habenda sit; si promissa fuit ut divisibilis, promissio est valida, et pars possibilis praestari debet nisi sit minima, ita ut eius impletio videatur irrisoria. 309 η. 397-398 ΗΟλίΟ AD HOMINEM 397. — PRINCIPIUM I. Per se ne II o tenetur aliquid promit­ tere; qui autem promittit tenetur valide promittere. Explicatur. Per se : potest tamen per accidens teneri, e. g. ex pietate, ex caritate. Valide promittere: cf. supra, requisita, n. 395. Nota tamen, si quis invalide promittit, promissionem de facto esse invalidam et proinde nullam inducere obligationem, nisi forsan illam repa­ randi damna inde orientia. Probatur. Prima pars: nemo tenetur sibimetipsi imponere obli­ gationem quam superior ei non imponit. Atqui talis est pro­ missio. Ergo. Secunda pars: qui voluntarie invalide promittit, illudit proximo et proinde agit contra caritatem et sinceritatem. Gravitas transgressionis. Qui voluntarie invalide promittit, generatim committit peccatum veniale; si autem grave damnum inde sequitur, potest esse peccatum mortale damnificationis. 398. — PRINCIPIUM II. Omnis homo tenetur stare promissis suis in quantum potest. Explicatur. Stare promissis: h. e. debet exsequi quod pro­ misit, modo et tempore prout promisit. In quantum potest: si est partim possibile partim impossibile, cf. supra, n. 396 ; si postea fit totaliter vel partim impossibile, cf. infra, n. 399. '■ Gravitas transgressionis. Qui promissum non servat, com­ mittit peccatum mortale vel veniale prout res promissa fuit sub mortali vel sub veniali. Gravitas enim obligationis pendet a vo­ luntate promittentis sicut tota obligatio ab eo pendet. Quodsi nihil explicite intenderit, censeatur sub levi promisisse, nisi pro­ missionem iuramento firmaverit vel cum solemnitate promiserit (coram notario, coram testibus ad hoc selectis, per documentum scriptum). Communiter enim homines sentiunt promissio­ nem per se obligare sub veniali, cui sensui communi sese accom­ modare censendus est promittens nisi aliter constet. luramentum 310 DE FIDELITATE η. 399 autem additum vel solcmnitas censetur demonstrare promitten­ tem hanc rem pro maioris momenti habuisse ; quare merito cen­ setur tunc se graviorem assumpsisse obligationem. In dubio autem standum est pro minore obligatione, nam nemo censetur seipsum gravius obligare nisi aliter constet. Qui autem laedit promissionem sub mortali, committit pecca­ tum mortale vel veniale pro gravitate materiae. Difficile autem dictu est quid constituat materiam gravem: qui tenent omnem promissionem obligare sub mortali, tenent materiam gravem esse quae est quadruplo maior materiae gravi in furto (n. 484; cf. Prümmer, II, n. 268). Si quis autem promissionem (etiam sub levi obligantem) non servando, alii damnum infert, insuper committit peccatum mor­ tale vel veniale pro gravitate damni ad quod restituendum te­ netur. Ita si quis adiutorium promissum non dat, potest dam­ num inferre promissario, eo quod hic in promissione confidens, aliter non se providerit : tunc laesio promissionis includit mali­ tiam damnificationis, quae ad restitutionem obligat (n. 591). 399. — CESSATIO OBLIGATIONIS. Praeter per impletionem promissi, obligatio cessat (vel suspenditur) etiam 1) Mutatione substantiali rei promissae: si scii, fit illicita vel impossibilis vel prorsus inutilis. Si fit partim impossibilis, ap­ plicanda sunt quae diximus de obiecto partim impossibili (supra, n. 396). Similiter si conditiones ita mutatae sunt, ut si promit­ tens illas circumstantias praevidisset, nullo modo promisisset : ita si promisit iter facere, et interim expensae ultra modum cre­ verunt vel transeundum sit per medios latrones. Supponitur utique mutationes supervenisse praeter culpam promittentis. 2) Renuntiatione promissarii : cum enim tota obligatio pendeat a voluntate promittentis et acceptatione promissarii, obligatio horum voluntate etiam relaxari potest. Si promissio est bilate­ ralis, promissarius implicite renuntiat eo quod partem suam im­ plere recusat. 311 η 400-401 HOMO AD HOMINEM 400. — COROLLARIUM. De obligatione promissionis, mortuo promittente vel promissario. 1. Si ante exsecutionem promissionis moritur promittens, obli­ gatio personalis (h. e. promissio actionis praestandae) extinguitur, obligatio autem realis (h. e. promissio dandi rem) transit ad heredes, nisi manifestum sit promittentem solum voluisse seipsum obligare. 2. Si ante exsecutionem promissionis moritur promissarius, obligatio cessat, si promissio principaliter in eius favorem facta fuit (nisi res promissa possit etiam post mortem ei prodesse, uti S. Missa); manet vero si promissio aeque principaliter in favo­ rem eius familiae vel heredum facta fuit. Art. 3 IN SECRETO SERVANDO Supra statuimus (n. 379) hominem quandoque habere ius ad veritatem celandam, ex quo oritur ius ad secretum (n. 380). Hic vero agitur de solo secreto alieno; nulla enim fidelitas requirit ut quis secretum proprium servet, nisi secretum proprium re­ velando simul ius alterius laedat, eo quod etiam alius ius habeat ad idem secretum. 401. — NOTIO. Secretum est res occulta et occultanda. Haec est definitio secreti in sensu obiectivo : in sensu subiectivo definitur : cognitio rei occultae et occultandae. Explicatur. Res h. e. aliquod factum praeteritum, praesens vel futurum, aliquod inventum artis vel scientiae, etc. Occulta: occulta censetur res quae nonnisi paucis innotescat, ita ut fundata sit spes rem non manifestatum iri. Attamen etiam si adsit periculum, vel imo factum manifestationis, potest adhuc subsistere ratio secreti, si scii, ille ad quem pertinet, ius suum ad 312 DE FIDELITATE η. 402-403 secretum rationabiliter urget vel manifestatio facti ex parte talis hominis (e. g. secretarii) specialem vim manifestationi praeberet. Occultanda: quia scii, aliquis ius habet ut non manifestetur; quando autem ille qui ius habet ut occultetur, cedit iuri suo, res non amplius est occultanda et proinde non est secretum. 402. — DIVISIO. Triplex distinguitur secretum : 1) Secretum naturale, quod etiam sine ullo pacto servari debet. Talia sunt omnia facta occulta et occultanda quae quis ex suis relationibus socialibus (familiae, muneris, etc.) vel ex indiscreta indagatione cognoscit (secretum extortum). 2) Secretum promissum, quod quis servare tenetur eo quod postquam rem detegerit (etiam illegitime), eam non revelare promiserit. 3) Secretum commissum, quod servare tenetur eo quod pacto saltem implicito cum committente ante communicationem se­ creti convenerit de non revelando secreto. Talia sunt omnia facta quae solum per exercitium muneris confidentialis (consultoris, advocati, medici, obstetricis, curatoris infirmorum, confessarii, superioris, etc.) cognoscit eo quod alii sub hoc pacto (implicito) secretum suum ei committunt (secretum professionale). Simili­ ter omne secretum quod committitur solum post declarationem se non velle secretum revelare nisi sub conditione ut alius secre­ tum servet (commissum privatum). Inter secreta professionalia maximum est secretum confessionis, de quo vol. Ill, η. 204 ss. 403. — PRINCIPIUM I. Nemini licet alterius secretu: II inda­ gare quamdiu alter ius ad secretum habet. Explicatur. Indagare: h. e. aliquid facere eo fine ut secretum cognoscat: subauscultare ad parietem vel portam, epistolas ape­ rire (n. 404), vi aut dolo secretum extorquere, etc. Si autem agitur de secreto artis, nihil impedit quominus quis studio suo eundem effectum obtinere satagat. Quamdiu alter ius habet: Ius ad secretum perdit si secretum vergit in damnum publicum vel etiam in grave damnum priva­ tum ipsius indagantis vel tertii innocentis. Similiter nemo ius 313 η. 404 HOMO AD HOMINEM habet ad secretum, relate ad superiorem, in rebus quae ad di­ sciplinam spectant, quibus superior ex oflicio invigilare debet (pater vel educator relate ad filios, superior relate ad subditum). Probatur. Alter ius habet ad secretum servandum; iamvero impar esset illud contra omnes defendere, si unusquisque ius haberet illud indagandi. Ergo secretum indagare non licet quamdiu alter ius habet ad secretum suum servandum. Gravitas transgressionis. Qui iniuste indagat secretum alie­ num, committit peccatum mortale vel veniale pro gravitate se­ creti de quo agitur. Uti patet, si media adhibita sunt illicita in se, accedit malitia huius medii. 404. — SCHOLION I. De lectione epistolarum vel scripti pri­ vati alterius. Epistolae sunt medium communicationis inter homines eodem modo ac loquela. Sicut ergo non licet subaudire conversationem secretam, ita nec licet epistolas legere, praesertim si sunt clausae aut in loco clauso asservatae (e. g. in armario aut in cubiculo privato). Idem valet de scriptis privatis quae quis e. g. ad me­ moriam adiuvandam conficit. Sed etiam si epistolae vel scriptum in loco publico et non clauso inveniuntur, non licet ea legere, nisi ille qui ius habet ad secretum (scribens vel recipiens) illa proiecerit et ita iuri suo ad secretum renuntiaverit. Ita si quis tale scriptum amiserit vel ex oblivione ibi reliquerit, non licet illud legere. Si illud in parvis fragmentis laceravit et proiecit, probabilius non licet fragmenta colligere et componere et ita legere : eo enim quod scriptum dilaceravit, videtur sibi ius ad secretum vindicasse; alii autem aliter sentiunt dicentes eum eo quod scriptum (etsi dilaceratum) in loco publico proiecit, iuri ad secretum renuntiasse. Uti patet, talia scripta legere licitum est quoties licet alterius secretum indagare, a. v. quando alter ius ad secretum amisit (n. 403). Ita licet auctoritati publicae litteras aliorum legere quando hoc necessarium est ad consulendum bono publico. Si­ militer licet patrifamilias, directori collegii (praefecto discipli­ nae), superiori religioso, litteras subditorum (non autem per se 314 DE FIDELITATE η. 405 litteras famulorum) legere quoties pro bono disciplinae neces­ sarium videtur. NOTA. 1. Generatim dicitur illos superiores simpliciter habere ius legendi omnes epistolas subditorum. Rectius autem videtur iudicasse ille superior qui dixit: ius legendi epistolas conceditur superiori modo generali, ut ipse possit absque scrupulis et absque contestatione etiam in foro externo, eas legere quoties id pro bono disciplinae utile judicaverit, non vero ut possit indiscriminatim eo iure uti et omnes omnino epistolas legere. Merito autem praescribitur ut omnes epistolae mittendae apertae tradantur superiori et omnes epistolae receptae apertae tradantur, ne appareat quasnam epistolas legere superior opportunum iudicaverit. 2. Uti patet semper excipiuntur epistolae vel scripta quae referuntur ad secretum confessionis, quae nunquam legi possunt (vol. Ill, 204 ss.). Tandem licet etiam homini privato talia scripta legere quoties iure merito suspicatur in eis contineri quod in grave damnum sive publicum sive privatum proprium vel tertii innocentis vergat. Qui epistolas vel scripta privata alterius legit quando ius ad hoc non habet, committit peccatum mortale vel veniale prout secretum maioris vel minoris momenti ibi indagat; si quis certe scit in iis nihil contineri nisi res levioris momenti, eas legendo committit peccatum veniale; si quis autem nescit quid in iis contineatur et ita se periculo exponit iniuste indagandi secretum alterius, committit peccatum mortale. NOTA. In hoc scholio agitur tantum de lectione epistolarum ct scripti privati. Alia autem est quaestio (de qua infra n. 407 ct 409), in quan­ tum possit quis secretum cx licita vel illicita lectione talis scripti notum, manifestare vel eo uti. 405. — SCHOLION II. De exploratione consiliorum hostium. Exploratio consiliorum hostium est medium contra hostes se defendendi, et quidem licitum. Nam etsi relate ad concives et socios habeat ius ad secretum militare, relate ad inimicum tamen hoc ius non habet. Quare civibus non licet exploratores inimici adiuvare, sed inimico licet secreta militaria adversarii explorare. Item licet cives pro inimico explorantes etiam morte damnare, non vero pro propria patria explorantes captos punire, sed solum libertate privare. 315 2i - Herme*. Thcol. Mor. - 1L n. 406 HOMO AD HOMINEM 406. — PRINCIPIUM II. Omnis homo secretum alterius cogno­ scens, debet illud servare neminique manifestare, quamdiu ille alter ius suum conservat et urget. Explicatur. Cognoscens : sive legitime sive illegitime. Nemini manifestare: debet scii, veritatem celare: cf. supra, n. 388. Conservat: Si enim ius suum ad secretum perdidit, nihil im­ pedit quominus secretum qua secretum manifestetur: nullius enim ius tunc laeditur. Attamen per accidens potest esse illici­ tum illud factum manifestare, non quatenus est secretum, sed quatenus eius manifestatio laedit caritatem vel honorem vel famam, etc. NOTA. 1. Requiritur gravior ratio ad ius ad secretum amittendum prout agitur de secreto commisso consiliario in causis publicis, hominibus in officiis publicis constitutis (medicis, advocatis, etc.), homini pri­ vato ad consilium petendum, homini privato simpliciter, secreto na­ turali vel secreto promisso. 2. Quoad obligationem revelandi impedimentum matrimoniale oc­ cultum, cf. vol. Ill, η. 468. Urget: si enim iuri suo ad secretum renuntiat, factum licite (in quantum secretum!) revelatur, cum volenti non fiat iniuria. Notandum tamen hominem non necessario iuri suo ad secretum renuntiare eo quod ipse illud aliis manifestat. Cum enim ipse sit dominus secreti, potest illud manifestare cui vult, et tamen ius suum urgere. Quodsi autem multis indiscriminatim vel etiam paucis, sed non sub secreto illud manifestat, iuremerito suppo­ nitur illum iuri suo renuntiasse. NOTA. In dubio utrum ipsa res sit maioris vel minoris momenti, censenda est maioris momenti, nec licet adhibere probabilismum: periculo enim certo revelandi rem maioris momenti se exponit. yw r r m Gravitas transgressionis. Qui secretum naturale manifestat, committit peccatum mortale vel veniale prout res est maioris vel minoris momenti, alter est rationabiliter magis vel minus invitus, et manifestatio fit cum maiore vel minore periculo publicitatis. > . 316 DE FIDELITATE η. 407 Qui secretum promissum manifestat, videtur committere pec­ catum veniale (nisi insuper grave damnum inferat), quia potius quam violatio secreti, est violatio promissionis (n. 398). Qui secretum commissum manifestat, committit peccatum mortale vel veniale, prout res est maioris vel minoris momenti. Notandum secretum commissum facilius esse maioris momenti, quia praeter materiam ipsius secreti, agitur de bono communi quod requirit ut secretum commissum, imprimis secretum pro­ fessionale, nonnisi ex gravi ratione prodatur. De gravitate viola­ tionis secreti confessionis, cf. vol. Ill, η. 210. NOTA. Secretum uni alterive homini prudenti sub secreto revelare, gene­ ratim non erit peccatum mortale, sed veniale, dummodo grave dam­ num inde non oriatur, nec illi reveletur cui ius ad secretum habens illud prae ceteris vellet abscondere. Si enim uni alterive homini prudenti sub secreto revelatur, secretum nondum censetur totaliter proditum; si autem illi revelatur cui ius ad secretum habens illud imprimis celare vult, graviter laeditur ius alterius. 407. — SCHOLION I. De rationibus propter quas licet secre­ tum revelare. Secretum promissum revelare licet quotiescumque licet pro­ misso suo non stare (n. 399). Secretum naturale et secretum commissum (excepto secreto confessionis, quod nunquam revelare licet: vol. Ill, η. 210) re­ velare licet (seu alter ius suum ad secretum perdit): 1. Si consensus alterius (ius ad secretum habentis) habetur vel iure merito praesumi potest. Ita si quis superiori crimen alterius secreto denuntiavit, superior potest non quidem denuntiatorem, sed ipsum crimen revelare ad corrigendum delinquentem : de­ nuntians enim censetur huic consentire, imo ad hoc denuntiasse. 2. Si res iam aliunde nota vel divulgata est. Qui autem rem cognoscit tum cx secreto (sive naturali sive promisso sive com­ misso) tum ex aliunde, potest rem tanquam aliunde notam ma­ nifestare, non tamen tanquam secretum, ne talis manifestatio rei addat maiorem auctoritatem. Ita potest dicere: X fecit hoc, uti audivi a tali vel tali homine; sed non potest dicere: X fecit hoc, nam ipse mihi dixit. 317 η. 407 HOMO AD HOMINEM Ex eadem ratione potest de secreto loqui cum alio qui rem iam novit, etsi res nondum sit publica. 3. Si ex secreto servato oriretur grave damnum publicum : in tali casu non solum potest, sed imo debet secretum auctoritati competenti revelare, si damnum aliter praecaveri non potest. Ita si in quadam schola sit perversor iuventutis ; si ex secreto ser­ vato magnum damnum oriretur reipublicae, e. g. epidemia morbi contagiosi. 4. Si ex secreto servato oriretur grave damnum tertio innocenti iniuste inferendum ; tunc etiam non solum potest sed etiam debet secretum revelare, si damnum aliter praecaveri nequit. Ita si quis secreto scit A intendere grave damnum B iniuste inferendum, potest ac debet B monere ad damnum ab eo avertendum. Non autem si agitur de damno levi vel si damnum iuste ei infligitur (e. g. legitima concurrentia commercialis) : tunc enim ius ad secretum videtur praevalere, praesertim si agitur de secreto commisso. Sunt tamen qui tenent (Noldin, II, 670) secretum servandum esse si agitur de crimine iam patrato, e. g. si quis secreto sciat A esse homicidam et B propter hoc homicidium damnari ad mor­ tem. Tunc dicunt, non potest secretum revelare ad salvandum B, quia, cum A non teneatur secretum revelare (i. e. seipsum accu­ sare) etiam ille cui secretum commissum est, non potest illud revelare. Attamen non apparet qualis intercedat differentia quan­ do agitur de crimine adhuc patrando et quando de crimine iam patrato: in utroque casu agitur de damno gravi a tertio innocenti avertendo; et si in uno casu potest, imo debet secretum revelare (h. e. A ius ad secretum amisit), non videtur cur in altero casu hoc non potest. Uti patet, si potest damnum avertere quin se­ cretum revelet, non potest secretum revelare. Ponitur etiam quaestio de medico, obstetrice, etc. qui scit ex officio A laborare morbo syphilitico et velle non praemonita sponsa, Matrimonium inire cum periculo infectionis sponsae. Potestne sponsae secretum morbum revelare? Videtur affirma­ tive respondendum : potest ac debet (si absque incommodo pro­ portionate potest) sponsae morbum secretum revelare. Haec 318 DE FIDELITATE η· 408-409 enim infectio propter tremendas sequelas merito censetur grave damnum, nec apparet cur, si propter quodlibet aliud grave damnum avertendum secretum revelari debet, hoc damnum esset excipiendum : in hoc casu A est iniustus damnificator et suum ius ad secretum amisit. 5. Si ex secreto servato oriretur grave damnum proprium iniustum. Dicitur autem: iniustum; nam si revelatione secreti aufugere potest grave damnum quod sustinere tenetur (e. g. miles qui propter bonum commune vitam periculo exponere tenetur), se­ cretum revelare non licet. Quaestio ponitur utrum quis teneatur secretum servare etiam cum iactura propriae vitae, si ita promiserit. Videtur affirmative respondendum : nulla enim apparet ratio cur talis promissio non sit servanda, nisi agatur de secreto minoris momenti; tunc enim promissio esset invalida utpote de re illicita: non enim licet vitam suam periculo exponere absque ratione proportionate gravi (supra, n. 271, 272); iamvero secretum minoris momenti non est ratio proportionate gravis. 408. — SCHOLION IL De proditione et perduellione. Proditio est manifestatio secreti inimico illius qui ius ad se­ cretum habet, ita ut gravissimum damnum ei inde oriatur. Perduellio seu proditio patriae est manifestatio secreti patriae (imprimis militaris) hostibus patriae. Uti patet, proditio et perduellio sunt pessima et vilissima crimina. 409. — PRINCIPIUM III. Omnis homo potest scientia uti quam ex secreto naturali legitime obtinuit, dummodo alii damnum non inferat ; nunquam autem scientia quam ex secreto naturali illegitime obtinuit. Explicatur. Scientia uti: haec est differentia cum principio praecedenti: ibi agebatur de secreto revelando, hic agitur de usu scientiae ex secreto haustae in quo secretum non revelatur. Tta 319 1 η. 410-411 HOMO AD HOMINEM si quis ex secreto sciens servum furari res, eum invigilat vel armarium claudit, secretum non revelat, sed utitur scientia ex secreto hausta. Legitime... illegitime: legitime obtinet scientiam ex secreto naturali, si medium nullam iniustam indagationem continet: ita si quis ex vita communi cum alio cognoscit illum habere morbum vel vitium secretum, etsi secretum revelare non possit, potest tamen curare ut ipse ex hoc morbo vel vitio nullum damnum pa­ tiatur. Illegitime autem scientiam obtinuit, si iniuste secretum indagavit (n. 403). NOTA. Qui utitur scientia ex secreto hausta, attendere debet ne simul secretum revelet, nisi et hoc legitime facere possit (supra, n. 407). Usus enim scientiae facile potest fieri implicita revelatio. Probatur. Prima pars: Qui scientiam legitime obtinuit, utitur iure suo si eam adhibet absque damno proximi. Altera pars: qui scientiam illegitime obtinuit, in conscientia est ac si illam scientiam non haberet, et proinde ea uti non potest. Non debet enim ex peccato suo emolumentum habere. Si illa scientia utitur, iniustitiam suam quasi renovat seu protrahit. Gravitas transgressionis. Qui scientia ex secreto illegitime hausta utitur, committit idem peccatum ac si secretum revelet: laedit enim ius alterius. 410. — PRINCIPIUM IV. Scientia uti ex secreto promisso vel ex secreto commisso privato hausta, est licitum vel illicitum iuxta tenorem promissionis. Nisi autem aliter constet, censeri potest usus talis scientiae licitus: nam alter generatim censetur exquirere promissionem non revelandi, non autem non adhibendi scientiam secreti. 411. — PRINCIPIUM V. Nemo potest uti scientia ex secreto professionali hausta. Probatur. Secretum professionale solet committi ex necessi­ tate petendi consilium ; iamvero si liceret scientia ex secreto pro­ fessionali hausta uti, confidentia hominum in consiliarios mi320 DE FIDELITATE η. 412-413 nueretur. Ergo propter bonum commune necesse est ut scientia ex secreto professionali hausta uti non liceat. NOTA. De usu scientiae ex secreto confessionis haustae cf. vol. Ill, η. 212. Art. 4 ERGA BENEFACTORES: GRATITUDO 412. — NOTIO. Gratitudo est specialis expressio amoris et honoris erga alium propter beneficium ab eo receptum. GRADUS. Haec gratitudo exprimi potest 1. per sensus amoris et honoris ob laetam recordationem beneficii. 2. per omissionem omnis actus qui benefactori merito displi­ cere posset. 3. per aliquam actionem in favorem benefactoris. QUALITATES. Gratitudo debet esse 1) prompta; 2) sincera, non mere externa; 3) humilis, beneficium vere ut beneficium agnoscens, non illud vilipendens; 4) modesta, non ex cupiditate novorum beneficiorum oriens. 413. — PRINCIPIA I. Omnis homo debet pro quolibet etiam minimo beneficio a quolibet homine recepto, sensus gratitudinis fovere et etiam externe exprimere. Explicatur. Etiam minimo: ita gratitudo magnum momentum assumit in vita quotidiana: in tot et tantis occasionibus quotidie a proximo adiuvamur et beneficia recipimus; requiritur autem ut oculus noster aperiatur ad videndum, ne adiutoria et bene­ ficia quae recipimus tanquam quid nobis debitum consideremus. A quolibet homine: etiam ab inimico. Sed imprimis sunt illi qui pro nobis laborarunt ad vitam et educationem nobis com­ municandam. 321 η. 414-415 HOMO AD HOMINEM 414. — II. Omnis homo debet, salte pro maioribus beneficiis, omittere omnes actus qui benefactori merito displicere possunt, imo data occasione debet aliquid in eius favorem praebere. H Explicator. Omittere omnes actus qui...: hoc iam debet ex caritate. Propter beneficium autem acceptum haec obligatio cari­ tatis duplicatur obligatione ex gratitudine. Merito displicere: ita si benefactori displiceret omissio pec­ cati, non tamen liceret peccare ; item si ei displiceret quod occa­ sionem magni lucri legitime arripias, non deberes talem occa­ sionem negligerc: irrationabiliter enim esset invitus. Data occasione: dum obligatio sensus gratitudinis et omittendi actus displicentes statim incipit, obligatio aliud ei rependendi non statim urget, sed solum data opportunitate. Ita si benefi­ cium aut donum recepisti, non debes statim donum aequivalens remittere, ne videaris ita velle eius merita exsolvere. Statim au­ tem potes ei beneficium spirituale rependere, e. g. orando pro ipso. NOTA. Gratitudo, uti patet, proportionanda est momento beneficii et in collisione gratitudinis erga plures benefactores, maior benefactor praeferendus est. Gratitudo per se nunquam exstinguitur, sed saltem obligatio laetae recordationis beneficii manet. 415. — SCHOLION. De ingratitudine. Ingratitudo est vitium quo homo, saltem in actibus suis, bene­ ficium non agnoscit. Ingratitudo potest esse mere negativa, quando scii, homo negligit sensus amoris et honoris excitare vel exprimere. Hoc facile evenit in hominibus negligentibus qui ad beneficia recepta non attendunt, vel in egoistis qui ex sua passione considerant omne beneficium tanquam aliquid sibi debitum. Vel ingratitudo potest esse positiva, quando scii, homo actibus suis benefactorem contristat et laedit, beneficium vituperat, ma­ lum pro bono reddit. 322 DE FIDELITATE η. 415 Ingratitudo negativa solet esse peccatum veniale; ingratitudo positiva potest esse peccatum veniale vel etiam mortale pro gra­ vitate laesionis benefactoris. APPLICATIO Fidelitas est quae in Deo maxime laudatur, praesertim in An­ tiquo Testamento. Et in parabola de talentis, Christus laudat servum fidelem. Fidelis ergo esse debeo et ego, in omnibus officiis et muneribus meis, in omnibus relationibus meis socialibus. Fidelis, h. e. non adhaerens litterae meae obligationis, sed spiritui. Littera enim occidit, spiritus autem vivificat. Euge serve bone et fidelis, intra in gaudium Domini tui. 323 CAPUT IV RELATE AD PERSONAM PROXIMI NOTA. Persona hic intelligitur tum persona physica, tum persona moralis, uti civitates, ordines religiosi, monasteria, societates etc. Art. 1 I U R A 416. — PRINCIPIUM I. Omnis homo debet iura aliorum agno­ scere, saltem quamdiu propria iura praevalentia non impediunt. Explicatur. lura: ius est facultas moralis aliquid faciendi vel ut suum possidendi. Primum ius quod omnis homo possidet, et quod proinde primarie agnosci debet, est ius implendi obliga­ tiones et officia sua. De iure ad honorem, famam, animam, corpus, possessiones, in sequentibus plura sunt dicenda. Agnoscere: h. c. permittere ut ius suum exerceat. Saltem: licet enim ius alterius agnoscere etiam si proprium ius impediat seu proprio iuri cedere, dummodo non impediat propriam obligationem. Notandum etiam quasdam obligationes (praesertim ex lege positiva) quandoque cessare in collisione cum iure alieno, e. g. obligatio Missae audiendae quando aegrotus ius habet ad tuam assistentiam. Praevalentia: nam si ius alienum maioris momenti solum ius proprium minoris momenti impedit, debet homo ius alienum agnoscere et non impedire. Ita si ius alienum ad sustentationem vitae impedit proprium ius proprietatis, debet homo agnoscere 324 RELATE AD PERSONAM PROXIMI n. 417-420 alterius ius ad sustentationem vitae, et proprio iuri proprietatis renuntiare. 417. — PRINCIPIUM II. Omnis homo debet etiam proprio iuri cedere quoties ius proximi praevalens impedit. Probatur. Homo cum proximo vivit in societate. lamvero in societate bene ordinata debet regnare pax, et vera collisio iurium debet esse impossibilis, sed supponitur omne ius ita concessum ut in collisione ius minoris momenti cesset. 418. — SCHOLION I. De aequitate. Aequitas est virtus qua homo secundum rectam rationem, iusti­ tiam et caritatem iudicat de proportione inter iura propria et iura proximi et inclinatur ad facilius iuri suo cedendum in favo­ rem proximi. 419. — SCHOLION II. De egoismo. Egoismus est vitium quo homo propria iura urget absque respectu ad iura aliorum. Egoismus facile crescit in passionem qua homo sibi etiam iura usurpat quae videt alios habere, et qua etiam iura aliena laedit quoties proprio commodo obesse videntur. Egoismus philosophicus est systema in quo Ego ponitur in centro. Similiter egoismus moralis est vitium quo Ego ponitur in centro vitae moralis. 420. — PRINCIPIUM III. Omnis homo tenetur iura proxi II i ab ipso iniuste laesa, quantum potest reparare. Explicatur. Ab ipso iniuste laesa: si enim iuste laedit ius pro­ ximi, nihil reparare debet ; nam utitur iure suo. Quantum potest : ad impossibile enim nemo tenetur. Si ergo ius est irreparabile, ad nihil amplius tenetur. Reparare: reparare per se est illum restituere in iure suo, seu permittere ut iterum ius suum exerceat. Quodsi laesio iuris causa sit ut proximus damnum patiatur, reparatio etiam includit repa­ rationem damni per bonum aequivalens. Cf. infra, n. 599. 325 η. 421-422 HOMO AD HOMINEM Art. 2 HONOR 421. — PRINCIPIUM I. Omnis homo debet o nem proxi II um II honorare seu eius personalitatem moralem interne agnoscere, quamdiu ille proximus hanc aestimationem meretur. Explicatur. Omnem proximum : etiam mortuum. Honorare: agitur de honore morali, non de honore sociali, de quo infra, n. 427. Cf. supra, n. 230. Personalitatem moralem: seu honestatem; cf. supra, 227. Etsi non perfectam, sub aliquo respectu tamen semper aliquam personalitatem moralem seu honestatem possidet : haec agno­ scenda est. Interne: interne agnoscit per indicium illum hominem esse honestum, et per internam reverentiam et aestimationem huius qualitatis. Quamdiu meretur: quamdiu et sub quo respectu habet hone­ statem, tamdiu et sub eo respectu etiam meretur aestimationem (n. 227). Quando evidenter honestatem amisit, nemo amplius te­ netur illam in eo agnoscere. Notandum tamen hominem etiam honestatem perditam posse per vitam honestam recuperare : tunc iterum agnosci debet. Probatur. Honorare hominem seu personalitatem eius mora­ lem agnoscere, nihil aliud est quam veritati sese conformare in iudicando. Atqui omne iudicium debet ex natura esse conforme veritati. Ergo. 422. — SCHOLION. De iudicio temerario et suspicione. Iudicium temerarium est iudicium absque ratione sufficienti, aliquem esse in actibus vel saltem in motivis suis inhonestum. Suspicio temeraria est assumptio, absque ratione sufficienti, possibilitatis, vel imo probabilitatis, alicuius inhonestatis in acti­ bus vel motivis alterius. 326 RELATE AD PERSONAM PROXIMI n 423 Malitici utriusque apparet ex eo quod homo iudicat vel assumit aliquid absque ratione sufficienti, ita in aperto periculo falsitatis se ponens. Iudicium temerarium potest esse peccatum mortale vel veniale iuxta gravitatem materiae et insufficientiam motivorum ; suspicio temeraria generatim est peccatum veniale eo quod iudicium ma­ lum aliquatenus suspenditur. Si revera est ratio dubitandi de honestate alterius, interpre­ tatio factorum favorabilior semper adhibeatur quamdiu potest: nemo enim malus nisi probetur, et certe habet ius ad suum hono­ rem ; vel saltem iudicium suspendatur usquedum moralis certi­ tudo habeatur. In ratione autem externa agendi nihil prohibet quominus quis, pro gravitate motivorum dubitandi, prudenter cautelas adhibeat (n. 378). 423. — PRINCIPIUM II. Omnis homo tenetur omnem proxi­ mum data occasione, etiam externe honorare seu eius personali­ tatem moralem agnoscere, quamdiu hanc aestimationem meretur. Explicatur. Omnem proximum : etiam mortuum. Data occasione: dum interna aestimatio semper praescribitur, externa eius manifestatio non praescribitur nisi quando occasio se praebet. Nunquam autem licet honorem laedere (n. 424). Externe honorare: agitur de honore morali, nondum de honore sociali, de quo infra, n. 427. Personalitas moralis externe agno­ scitur, laudando eum, tractando eum cum reverentia et aestima­ tione, et non vili modo. Quamdiu... meretur: quandiu interne eum honorare debemus (n. 421) etiam externe debemus, data occasione, eum honorare. Notandum tamen ius non agnoscendi alicuius honestatem, non includere ius laedendi eius famam (infra, n. 428 ss.); imo in non agnoscendo honestatem alicuius hominis qui honorem revera non meretur, debet homo curare ne famam eius laedat ; secus tenetur aestimationem externe exhibere ei qui eam non meretur, potius quam famam eius laedere. 327 η. 424-426 HOMO AD HOMINEM 424. — SCHOLION I. De contumelia et opprobrio. Contumelia est laesio honoris moralis alterius. Cum honor sit in possidente (n. 230), honoris laesio seu con­ tumelia supponit hominem praesentem sive physice sive moraliter (per imaginem vel repraesentantem). Contumelia fieri potest sive tractando eum sine reverentia et aestimatione (ad quam refertur etiam irrisio, n. 425) vel pro­ brosa ei obiicicndo (vera vel falsa) : opprobrium. Contumelia quae fit ex inhonorifica tractatione est peccatum mortale vel veniale iuxta gravitatem laesionis. Ad hanc gravi­ tatem diiudicandam attendendum est moribus populi, imo ad usum in diversis classibus populi: ita alapa solet semper uti gravis contumelia haberi in classi nobilium, non semper a plebe. Attendere autem debet etiam omnis homo ne uti contumeliam habeat quod de facto talis non est vel quod ut talis non fuit in­ tentum (cf. n. 233). Opprobrium similiter est peccatum mortale vel veniale prout quod obiicitur est magis vel minus probrosum, et, si est verum, magis vel minus notum. Opprobrium si fit coram aliis, etiam facile includit laesionem famae (n. 428). Contumeliae et opprobrii gravitas solet etiam maior haberi prout contumeliam patiens est altior, inferens est inferior in ordine sociali. 425. — SCHOLION II. De irrisione. Irrisio est contumeliosa tractatio proximi, ita ut aliorum risus excitetur et ita proximus ad erubescentiam provocetur. Irrisio autem qua alterius fama vel honor non laeditur, sed quae fit ex mera recreatione, per se non est peccatum ; facile autem limites transgreditur caritatemque laedit. Quare qui tali se dant recreationi, attendere debent ne recreatio vertat in con­ tumeliam, vel subiectum irrisionis eam nimis dure ferat. 426. — PRINCIPIUM III. Qui contumelia affecit alium, debet laesionem honoris reparare. Explicatur. Qui contumelia affecit: sive sit simplex inhono­ ratio, sive sit opprobrium. 328 RELATE AD PERSONAM PROXIMI n. 427-428 Reparare: reparatur eo quod ille qui contumelia alium afficit, coram eo dolorem suum exprimit vel eo quod honorifice eum tractat (praesertim si fit ostentative). Quodsi lex civilis ad repa­ rationem honoris laesi praevidet mulctam pecuniariam, tenetur, post sententiam iudicis, talem mulctam solvere (cf. n. 601). Generatim non stricte tenetur contumeliam reparare eo quod explicite veniam petat, nec debet offensus (etiam si stricte lo­ quendo hoc ius haberet) talem reparationem exigere, nisi agatur de parentibus aliisve superioribus qui propter auctoritatem lae­ sam quandoque debent exigere ut explicite venia petatur. Quodsi contumelia facta sit coram aliis, reparatio debet ita fieri ut aliis etiam innotescere possit. Quodsi contumelia includat laesionem famae, non solum honor, sed et fama reparari debet (n. 432 ss.). Probatur. Ego autem dico vobis : quia omnis qui irascitur fratri suo, reus erit iudicio. Qui autem dixerit fratri suo: raca, reus erit concilio. Qui autem dixerit: fatue, reus erit gehennae ignis. 427. — PRINCIPIUM IV. Omnis homo tenetur proxi o debi­ tum honorem socialem exhibere. H Explicatur. Debitum honorem socialem: honor socialis est exhibitio signorum quibus solet agnosci alicuius excellentia so­ cialis. Omnis homo tenetur cuilibet exhibere illa signa honoris quae illi iuxta gradum eius exhiberi solent: tales sunt salutatio, locus honoris, reverentia, etc. (cf. n. 235-239). Art. 3 FAMA 428. — PRINCIPIUM I. Omnis homo tenetur bonam famam proximi, etiam mortui, apud alios non destruere, etiamsi sit falsa. Explicatur. Bonam famam: bona fama est indicium aliorum de honestate alicuius hominis ; secundarie autem complectitur 329 η. 428 HOMO AD HOMINEM etiam omnes qualitates quibus homo apud alios aestimationem acquirit, uti scientia, bona fortunae, etc. Proximi: omnis proximi, etiam sceleratissimi, etiam si in genere sit malae famae ; apud illos qui illum bonae famae habent, necnon in illis punctis in quibus adhuc bona fama gaudet, hanc famam destruere non licet. Etiam mortui: etiam post mortem homo ius habet ad aesti­ mationem aliorum, quare etiam de mortuis nihil probrosum divulgari potest, sed « de mortuis nil nisi bene ». Apud alios: proprium iudicium, si est sufficienter fundatum, potest utique veritati conformare; illud autem non potest aliis, qui facta ignorant, revelare. Destruere: destruitur sive per diffamationem seu detractionem seu revelando inhonestatem veram, sive per calumniam seu nar­ rando vel insinuando inhonestatem quae proximo non inest. Etiamsi sit falsa: cum omnis homo ius habeat ad bonam suam famam etiam falsam (n. 243), non licet nisi ex gravi ratione, de qua in n. seq. etiam veram inhonestatem alterius manifestare illi qui eam nescit. Extraordinariam autem famam, qua scii, quis habetur ut extraordinariae honestatis vel capacitatis, si sit falsa, destruere non est prohibitum : nemo enim ius habet ad talem famam extraordinariam, nisi revera extraordinaria dona et capa­ citates possideat. Gravitas transgressionis. Qui alterius bonam famam laedit, sive vera narrando sive falsa imputando, committit peccatum mortale vel veniale pro gravitate laesionis, conditione et digni­ tate laesi, conditione et auctoritate laedentis, qualitate audien­ tium. Ita si quis in parva re laedit famam, committit peccatum veniale; si autem laesus habet altam dignitatem socialem vel habet famam extraordinarie bonam, vel si revelatio defectus (etiam parvi) grave damnum materiale affert (uti si dicitur indiscretus ille qui munus secretarii ambit), potest facile fieri peccatum mortale. Similiter si laedens habet in hac re maiorem auctoritatem, e. g. si agitur de re quam ipse melius quam alii cognoscere potest, vel si laedens ipse habet famam hominis 330 RELATE AD PERSONAM PROXIMI n. 429 discreti, laesio facilius potest fieri peccatum mortale. Similiter si audientes sunt plures vel tales qui facile credant et divulgent notitiam acceptam. NOTA. Numerus audientium non videtur multiplicare numerum peccato­ rum (vol. I, n. 189 ss.), sed augere gravitatem. Uti patet, maius est peccatum calumniae quam simplicis detra­ ctionis : insuper enim involvit malitiam mendacii. Quoad reparationem damni, cf. infra, n. 601. 429. — PRINCIPIUM II. Si quando ex gravi ratione necesse sit famam alterius laedere, debet tamen laesio pro posse restringi. Explicatur. Ex gravi ratione: talis esse potest bonum publi­ cum vel bonum privatum ipsius delinquentis, ipsius revelantis vel tertii innocentis. Bonum publicum exigere potest ut e. g. corruptor inter iuvenes alicuius scholae denuntietur, vel ut certi defectus qui hominem reddunt incapacem ad munus publicum quod ambit, revelentur. Bonum privatum delinquentis potest exigere ut delictum supe­ riori (parentibus) reveletur, ut possit delinquentem corrigere; bonum privatum ipsius revelantis, quod posset permittere ut bonam famam alterius laedat, esset e. g. ad petendum consilium vel solatium apud virum prudentem: ita potest quis defectus mariti vel uxoris revelare sacerdoti, ut ab eo consilium vel sola­ tium petat. Restringi: tum quoad facta narranda tum quoad personas quibus narrantur. Non debet plus narrari quam necesse est ad finem necessarium obtinendum, nec potest aliis narrari praeter illos qui scire debent ad finem obtinendum. Ita si agitur de cor­ ruptore iuventutis in schola denuntiando, generatim sufficit eum directori scholae denuntiare ; si autem hoc de facto non sufficit, potest et aliis denuntiari. Si agitur de homine incapaci munus publicum ambiente, sufficit illum defectum revelare qui eum a munere removebit, nec debent alii defectus eius revelari. Laesio quandoque etiam restringi poterit eo quod revelatio fiat « sub secreto ». 331 22 - Hermes, Theol. Mor. - ll. η. 430-432 HOMO AD HOMINEM 430. — SCHOLION I. Utrum liceat peccatum confiteri, quod quis sine laesione famae alterius confiteri non potest? Certe tenetur paenitens nomen complicis occultare quantum potest. Quare, si absque proportionato incommodo fieri potest, apud alium confiteatur, qui nomen complicis cognoscere non potest. Ita si quis commisit fornicationem cum muliere voto castitatis ligata, et parochus ex confessione fornicationis sacri­ legae statim cognosceret complicem (e. g. eo quod sciret unam tantum mulierem in pago voto ligatam esse et virum pagum non reliquisse), peccatum suum, si fieri potest, apud alium confiteri deberet. Utrum liceat tale peccatum in confessione omittere, cf. vol. Ill, η. 284. 431. — SCHOLION II. Utrum liceat manifestare crimen occul­ tum, cuius notitia iniuste acquisita fuit. Notitia iniuste acquiri potest e. g. aperiendo epistolas vel secretum aliorum indagando (n. 403-404) vel ex indiscretione alterius proximum iniuste diffamantis. Respondendum videtur non licere talem notitiam iniuste ac­ ceptam manifestare, nisi sit talis naturae, ut quis iam ius habeat secretum investigandi (n. 403). 432. — PRINCIPIUM III. Si quis iniuste laederit famam alte­ rius, tenetur eam pro posse restituere. Explicatur. Iniuste: h. e. absque sufficienti ratione vel plus quam necesse fuit, uti in n. 429 dictum fuit; a fortiori iniusta est omnis calumnia. Restituere: si facta narrata sunt falsa, evidenter communicanda est falsitas factorum omnibus qui sive directe sive indirecte calumniam audierunt. Si facta revelata sunt vera, debes saltem famam huius hominis generalem restituere, exaltando e. g. eius qualitates. Neque ab hac obligatione excusatur quis, eo quod ita debeat seipsum diffamare: hoc malum enim ex propria malitia (iniusta diffamatione) oritur. Ab hac obligatione tamen excu­ satur, si factum revelatum interim etiam per aliam viam factum est publicum ; vel si interim facti memoria iam periit, ita ut 332 RELATE AD PERSONAM PROXIMI n. 433-434 retractatione memoria reviviscat ; vel si reparatio sit moraliter impossibilis (quia iam nimis divulgatum est) vel inutilis (quia nemo diffamationi credidit) vel sine damno multo graviore quam fama (e. g. periculo mortis) fieri nequit. 433. — SCHOLION I. De susurratione. Specialem vilitatem secumfert susurratio, quae est diffamatio eo fine ut bonas amicitias inter homines destruat. Ita si duo sunt amici, tertius supervenit et uni alterius defectus et vitia narrat eo fine ut eorum amicitia destruatur. Si agitur de amicitia no­ civa, evidenter recte agit narrando ea quae nociva sunt; si autem agitur de amicitia bona, committit peccatum detractionis (etiam si narrata sunt vera) cum speciali vilitate susurrationis, de qua S. Scriptura dicit : Susurro coinquinabit animam suam et in om­ nibus odietur (Eccli. 21,31) et susurro et bilinguis maledictus, multos enim turbabit pacem habentes. Lingua tertia multos com­ movit et dispersit illos de gente in gentem (Eccli. 28, 15-16). 434. — SCHOLION II. De spargenda notitia delicti publici. Delictum est publicum notorietate iuris, quando tractatum fuit coram iudice, notorietate facti, quando de facto eius notitia sparsa est. Delictum publicum per se eodem modo tractandum est ac de­ fectus privatus : omnis homo enim ius habet ad famam apud singulos, etiamsi apud omnes alios famam suam perdiderit. At­ tamen revelatio delicti publici illis qui illud nesciebant, genera­ tim erit peccatum veniale, raro peccatum mortale, quia gene­ ratim, cum iam sit publice notum, mox etiam ad eorum aures pervenisset. Neque licet notitiam delicti iam oblivioni traditam resuscitare : per oblivionem enim delicti restituta est fama, quae proinde eodem modo ac fama nunquam perdita, laedi non potest. Similiter dicendum videtur, non raro etiam graviter (obiective) peccare eos qui in diariis publicitatcm nimiam tribuunt crimini­ bus, additis nominibus, nisi publicatio sit pars paenae iustae a iudice impositae. 333 η. 435-437 HOMO AD HOMINEM NOTA. Génicot, I, 422 putat hanc intentionem, ut scii, publicetur, semper inesse omni sententiae iudicis, ita ut iudex semper implicite cuique tribuat facultatem notitiam criminis divulgandi. Imo putat semper licite renovari memoriam criminis publice damnati, postquam in oblivionem venerit. Quoad primum forsan admitti potest; ultimum tamen concedendum non videtur. 435. — SCHOLION III. De detractionibus in competitionibus electoralibus. In competitionibus electoralibus pro muneribus publicis (prae­ sidentis reipublicae, senatoris, deputati, etc.) in nonnullis regio­ nibus solent candidatis omnia delicta obiici. Uti patet, in illis competitionibus, sicut in omni alia re, iustitia et caritas servanda est. Quare ab omni calumnia abstinendum est ; et etiam defectus veri, illi soli revelari possunt, qui illum ad munus quod ambit reddunt incapacem. Defectus ergo vitae privatae candidatorum, qui cum illo munere nullam relationem habent, non licet revelare. 436. — SCHOLION IV. De historia scribenda. In historia scribenda etiam famae aliorum quantum possibile est, parcendum est. Quare non licet personarum delicta vel de­ fectus in ea describere, quae ad evolutionem historiae nullam relationem habent, sed sola illa patefacere licet, quae ad intel­ lectum evolutionis historiae sunt necessaria. Historiam autem recentiorem scribere non licet, si in ea reve­ landa sunt diffamantia, quae etiam in adhuc viventes redundare possunt. 437. — PRINCIPIUM IV. Qui audit aliquem diffamante II proximum, tenetur pro posse illam diffamationem impedire. Explicatur. Impedire: qui ad hoc auctoritatem habent vel qui aliter, cum spe fructus, conversationem diffamantem impe­ dire possunt, illam impedire debent. Alii debent pro posse alte­ rius famam salvare e. g. extollendo alias eius qualitates. Si hoc etiam cum spe fructus fieri non potest, debent conversationem pro posse ad aliam materiam divertere, vel silentio, discedendo, vel quovis alio modo suam displicentiam manifestare. 334 RELATE AD PERSONAM PROXIMI n. 437 APPLICATIO lura aliorum debent mihi esse sacra : sunt dona Dei unicuique concessa. Nec tamen possum exspectare ut alii semper omnia iura mea agnoscant: vivimus enim in natura corrupta peccato originali. Debemus conditionem nostram agnoscere, nec postulare ut nun­ quam iura nostra laedantur: hoc tamen nullo modo potest esse ratio laedendi iura aliorum ! Debeo sustinere iniurias aliorum, sed non possum aliis iniuriam inferre: en sequela peccati originalis. Si quis in verbo non offendit, hic perfectus est vir (lac. 3,2). Utique maleficia linguae saepe ex inadvertentia procedunt, sed ex inadvertentia quae laedit caritatem, primam virtutem Chri­ stianam... Si quis putat se religiosum esse non refrenans linguam suam, sed seducens cor suum, huius vana est religio (lac. 1,26). Quanta ergo cura debeo linguae meae invigilare, ut etiam invo­ luntariam diffamationem proximi devitem. Secus vana est mea religio, Deo non vere servio... 335 CAPUT V RELATE AD VITAM SUPERNATURALEM PROXIMI Virtute caritatis erga proximum, homo coram Deo respondere debet non solum de propria vita morali et supernatural!, sed aliquatenus etiam de vita morali et supernatural! proximi. Pro­ ximus utique finaliter ipse de propria vita morali et supernatu­ ral! est responsabilis, cum finaliter ipse propria libera voluntate vitam suam moralem instituat. Attamen etiam nos de ea sumus responsabiles eo quod ex caritate tenemur pro posse a proximo avertere omne quod vitam eius moralem in periculum ducit vel etiam difficiliorem reddit ; imo debemus cooperari ad faciliorem reddendam vitam eius moralem. Haec responsabilitas duplex officium in nobis generat, scii, boni exempli et activae coopera­ tionis, de quibus in distinctis articulis agendum est. Art. 1 DE BONO EXEMPLO 438. — PRINCIPIUM I. Omnis homo tenetur bono suo exem­ plo vitam supematuralem proximi fovere. Explicatur. Omnis homo: imprimis autem qui sunt in aucto­ ritate constituti. 336 RELATE AD VITAM SUPERNATURALEM PROXIMI n. 439 Tenetur: ex caritate erga proximum. Bono suo exemplo: bonum exemplum est omnis actio moraliter bona, sive praecepta sive libera, quatenus a proximo videtur. Fovere : omni actioni inest vis psychologica attrahens videntes ad imitationem sui ; insuper actioni bonae inest vis sanctificans supcrnaturalis, de qua infra, n. 440. Itaque omnis actio mala ab aliis visa, seu malum exemplum, psychologice avertit proximum a vita moraliter bona et supernatural!; actio autem bona ab aliis visa, seu bonum exemplum, dupliciter fovet vitam supernaturalcm proximi. Probatur. Negative eo quod Christus vae dicit scandalo (Lc. 17, 1). Impossibile est ut non veniant scandala, vae autem illi per quem veniunt. Utilius est illi si lapis molaris imponatur circa collum eius et proiciatur in mare, quam ut scandalizet unum de pusillis istis. Attendite vobis. Imo ipse Christus voluit vitare scandalum (Mt. 17,23): Ergo liberi sunt filii (a solvendo tributo templi); ut autem non scan­ dalizemus eos, vade ad mare et mitte hamum... Positive: Sic luceat lux vestra coram hominibus, ut videant opera vestra bona et glorificent patrem vestrum qui in coelis est (Mt. 5, 16). 439. — SCHOLION. De malo exemplo seu de scandalo. Scandalum est actio (vel omissio) saltem spccietenus mala, praebens proximo excitationem ad peccatum. NOTA. Hic non consideratur significatio derivata huius vocabuli, qua desi­ gnatur actio quae generalem admirationem et improbationem populi post se trahit, quin ad peccatum excitet. Ad illam derivatam signifi­ cationem etiam reducitur locutio usualis, quae dicit homines pios facilius scandalizari, improbos difficilius: homines pii facilius utique excitantur ad actionem reprobandam, difficilius autem ad eam imi­ tandam; improbi e contra facilius excitantur ad eam imitandam, difficilius ad eam reprobandam. Actio scandalosa debet esse saltem spccietenus mala: si enim alii sciunt eam esse licitam, potest quidem praebere scandalum quod dicitur pharisaicum, quod tamen non est verum scandalum, sed solum mala voluntas in proximo. Ita si quis cum debita 337 η· 439 HOMO AD HOMINEM dispensatione publice nota laborat die dominica, et proximus videns eum laborare et sciens eum esse dispensatum, dicit: si ipse potest laborare, possum et ego — labor prioris est quidem excitatio alterius ad laborandum, non tamen est scandalum (nisi pharisaicum). Non tamen requiritur ad verum scandalum, ut actio sit mala in se : etiam actio licita potest praebere scandalum quod vocatur pusillorum, h. e. illorum qui ex ignorantia vel falsa conscientia vel ex debilitate extraordinaria voluntatis, inde excitantur ad peccatum. Exemplum praebet S. Paulus ubi dicit (1 Cor. 8,13): Quapropter si esca scandalizat fratrem meum, non manducabo carnem in aeternum, ne fratrem meum scandalizem. Similiter si quis publice utitur dispensatione quam alii ignorant, praebet scandalum pusillorum. Scandalum excitat ad peccatum : et quidem ad peccatum in eodem ordine: ita si adulterium excitat proximum (e. g. mari­ tum) ad blasphemiam, adulterium sub hoc respectu non dicitur scandalum : deest enim relatio causalitatis inter utrumque pec­ catum, etsi adulterium occasio sit blasphemiae. Scandalum dividi solet in activum (quod est actio excitans ad peccatum) et passivum (quod est peccatum propter illam actio­ nem commissum). Hic agimus de scandalo activo. Scandalum activum dicitur indirectum si mere praevidetur, non vero intenditur peccatum proximi; directum si etiam inten­ ditur peccatum proximi. Scandalum directum vocatur diaboli­ cum si intenditur peccatum qua tale, h. e. tanquam malum spi­ rituale proximi vel tanquam offensio Dei. Ita si quis sermones turpes loquitur ut pueros corrumpat, praebet scandalum dia­ bolicum. Omnis actio scandalum praebens, si in se iam est illicita, evi­ denter est omittenda tum propter propriam malitiam tum pro­ pter scandalum. Scandalum auget malitiam talis peccati, et qui­ dem potest, si scii, excitat ad peccatum mortale, etiam peccatum veniale mutare in mortale. Ita si quis sermones turpes loquitur ex quibus ipse ad luxuriam non excitatur (peccatum veniale: supra, n. 337), sed quibus scit audientem puellam excitari ad pollutionem, committit peccatum mortale propter scandalum. 338 RELATE AD VITAM SUPERNATERALEM PROXIMI n. 439 Actio scandalum praebens, si in se est licita (non obligatoria), poni potest solum si habetur ratio proportionate gravis ad per­ mittendum scandalum. Est enim conflictus inter proprium ius et damnum spirituale proximi non necessarium: ad hoc permit­ tendum requiritur ratio proportionate gravis. Scandalum autem quantum potest removeri debet, e. g. debita declaratione de liceitate actus. Notandum insuper, non raro scandalum tali decla­ ratione omnino removeri posse, ita ut tunc actio fiat etiam sine ratione gravi licita. Actio scandalum praebens, si est obligatoria, semper poni de­ bet, non obstante scandalo; debet tamen scandalum quantum potest removeri, e. g. debita declaratione de liceitate actus. Con­ siderandum autem est quandoque quaedam praecepta non urgere si scandalum implicant. Scandalum ergo directum vel diabolicum semper vitari debet : cum directe intendat peccatum alterius, est peccatum alienum saltem internum eiusdem speciei moralis et theologicae ac pec­ catum in alio intentum (vol. I, n. 137). Scandalum pusillorum vitandum est quantum potest; ex ratione autem gravi, si vitari nequit, permitti potest. Scandalum pharisaicum generatim vitan­ dum non est, cum pure ex mala voluntate alterius pendeat : nimis durum enim esset si homo semper propter malam voluntatem aliorum propriis iuribus renuntiare deberet. Gravitas scandali, praeterquam a peccato ad quod excitat, pendet etiam a persona quae influxum subit (difficilius scandali­ zatur persona a peccato abhorrens) et praesertim a persona scan­ dalum praebente : gravius est scandalum si praebetur a persona auctoritate praedita, praesertim auctoritate didactica (educato­ res, sacerdotes). Notandum est, scandalum eodem modo ac bo­ num exemplum, imo propter corruptionem naturae humanae magis quam bonum exemplum, habere vim psychologicam at­ trahendi ad imitationem. Qui scandalum praebuit (nisi actionem licite posuerit, uti su­ pra dictum est), damnum spirituale iniuste intulit; illud ergo reparare tenetur apud omnes illos quibus damnum intulit seu scandalum praebuit. Si publice scandalum praebuit, sufficit ut publice illud reparet, etsi forsan de facto non omnes illos at­ 339 η. 440-441 HOMO AD HOMINEM tingat quos scandalizavit: illos quos non attingit, oratione sua Deo commendet. Ad reparationem scandali raro requiritur exhortatio scandali­ zati ne amplius peccet ; generatim suilicit bonum exemplum et vita pia (reparatio implicita). Non raro autem requiritur etiam ut scandalizans pro scandalizatis oret ad Deum. Aliquando au­ tem, praesertim illi qui publice talenta sua in servitium diaboli adhibuerunt (cultores artium, scriptores, politici, etc.) tenentur talenta sua publice in servitium animarum adhibere. 440. — PRINCIPIUM II. Omnis Christianus tenetur propter proximum sanctificare seipsum. Probatur. Sicut Christus dixit: Pro eis sanctifico meipsum (Io. 17,19), ita et omnis christianus debet pro proximo seipsum sanctificare. Omnes homines unum corpus constituunt, et qua tales ad in­ vicem habent influxum physicum (etsi supernaturalem) sanctifi­ cationis. Quo magis singuli sese sanctificant, eo magis etiam sanctificantur alii (Communio Sanctorum ; Corpus Christi Mysti­ cum). Unde caritas, qua unusquisque responsabilitatem (etsi se­ cundariam) de vita supernatural! proximi habet, postulat ut unusquisque seipsum magis sanctificet, ut et proximus inde ma­ gis sanctificetur. Art. 2 DE ACTIVA COOPERATIONE Bonum exemplum est cooperatio non quidem spernenda, sed tamen mere passiva ad vitam supernaturalem proximi fovendam. Caritas autem urget nos ut etiam magis active co operemur. 441. — PRINCIPIUM I. Omnis homo tenetur data occasione collaborare ut proximus facilius vitam suam supernaturalem colat. Explicatur. Tenetur: ex caritate. 340 RELATE AD VITAM SUPERNATURALEM PROXIMI n. 442 Data occasione: unusquisque secundum officium suum, posi­ tionem socialem, culturam, etc. Collaborare : verbis hortatoriis, scriptis utilibus, oratione, con­ cursu ad opera vitam supernaturalem proximi foventia, etc. Si agitur de proximo nondum ad fidem converso, vocatur, Propa­ gatio Fidei ; si agitur de proximo iam christiano, vocatur Actio Catholica. Etsi valde commendandum sit, ut unusquisque in officialibus organizationibus Ecclesiae pro Propagatione Fidei et pro Actione Catholica collaboret, potest tamen quis etiam extra illas organizationes has obligationes implere. Probatur. Si praeceptum caritatis obligat ad adiuvandum pro­ ximum in suis difficultatibus temporalibus (n. 370), a fortiori obligat ad eum adiuvandum in suis difficultatibus spiritualibus. Membra Corporis Christi Mystici tenentur ad procurandam dilatationem Corporis et perfectionem singulorum Membrorum. Cf. etiam Documenta Pontificia Pii XI de Actione Catholica. NOTA. Recte dicit Noldin, II, 99: Talia opera, iam ex obiecto bona, acci­ piunt novam bonitatem caritatis tum ex circumstantiis, eo quod publice, constanter, fortiter et hilariter exercentur et ita in alios movendos influunt, tum ex fine, si salus aeterna proximorum in­ tenditur. 442. — SCHOLION I. De inductione ad peccatum. Stricte loquendo omne scandalum, praesertim directum vel diabolicum, quodammodo est inductio proximi ad peccatum. Hic autem sensu strictiore sumimus inductionem pro verbis vel signis (suasione, consilio, exhortatione, imperio) quae ex ipsa eorum significatione ad peccatum excitant. Ad quae etiam refer­ tur permissio seu non-prohibitio peccati vel periculi peccati ab eo qui prohibere potest. Inductio posset etiam ad scandalum directum referri, et de facto semper illud includit; attamen magis intimam relationem cum peccato proximi dicit inductio quam scandalum, etiam di­ rectum, quia inductio veram causalitatcm (moralem) relate ad peccatum proximi habet. Quapropter etiam specialem malitiam induit : est enim verum peccatum alienum, quod medium tenet inter scandalum et cooperationem. 341 η. 443444 HOMO AD HOMINEM Inductio (etiam sine effectu) est peccatum eiusdem speciei et gravitatis ac peccatum ad quod inducit, cui accedit malitia con­ tra caritatem proximi, et, si inductio est diabolica (h. e. intendit peccatum tanquam malum proximi vel iniuriam Dei), contra ca­ ritatem Dei. Nec videntur specie differre diversi modi inductionis (suasio, consilium, exhortatio, imperium). NOTA. 1. Non possumus consentire cum Noldin, ubi dicit (II, 111): se­ ductione graviter non peccat, si alium iam scit furtis assuetum. Eo quod alter facile seducitur, non videtur minui culpa seductoris; utrum enim alter facile an difficile seducatur, effectus est idem, scii, peccatum alterius. 2. In peccatis quae ex natura sua complicem requirunt, uti fornicatio, colloquia, videtur factum, quis inceperit, aggravare culpam, praeser­ tim si seductus nonnisi post longiorem resistentiam cesserit; imo potest inducere gravius scandalum (e. g. si sacerdos vel educator inceperit); secus autem generatim non infert specialem malitiam. 443. — COROLLARIUM I. De inductione ad peccatum materiale. Etiam ad peccatum materiale proximum inducere non licet absque gravi ratione. Sicut enim omnis homo debet etiam pec­ catum materiale pro posse vitare, ita etiam non licet alium ad peccatum materiale inducere absque gravi ratione. Ita graviter peccat contra caritatem qui puerum huius malitiae ignarum in­ ducit ad pollutionem. 444. — COROLLARIUM II. Utrum liceat ab alio petere quod ille sine peccato non praebebit vel praebere non potest? Nunquam, nisi in extrema necessitate spirituali, licet ab alio petere quod ipse absque peccato praebere non potest. Quid in extrema necessitate spirituali, cf. vol. Ill, η. 42. Licet autem ex ratione proportionate gravi petere ab alio quod ipse absque peccato praebere potest, etsi praevideatur eum hanc rem non sine peccato praebiturum. Ita licet ex ratione propor­ tionate gravi petere Sacramenta a ministro indigno qui potest ante administrationem Sacramenti seipsum dignum reddere (e. g. contritione perfecta), etsi praevideatur eum Sacramentum esse administraturum in statu peccati mortalis. Peccatum enim pro­ ximi in hoc casu non sequitur ex re petita, sed ex mala voluntate 342 RELATE AD VITAM SLPERNATURALEM PROXIMI n· 445446 proximi, qui potest sed non vult rem absque peccato praebere. Cum autem de facto praevideatur peccatum eius, non licet eam occasionem ei apponere absque gravi ratione. 445. — COROLLARIUM III. Utrum liceat curare ut actio illicita ex officio praestanda, ab alio praestetur. Exemplum habetur, si quis servus catholicus ex servitio debet cooperari in superstitione: potestne tunc rogare dominum ut alium servum ad hoc servitium adhibeat? Non licet directe petere alium ut illud praestet, etiam si ille peccatum materiale tantum committat ; licet tamen procurare ut sibi tale officium non iniungatur, etsi praevideatur tunc alii iniungi. Sic enim a se avertit peccatum, in alio autem permittit quod avertere non valet. 446. — COROLLARIUM IV. Utrum liceat suadere minus malum ei qui maius malum patrare intendit. Uti patet, si potest alius a maiore malo simpliciter averti, non licet ei suadere minus malum, sed debet ab omni malo averti. Si autem a malo determinato patrando omnino averti non valet, licet ei suadere minus malum in eodem ordine, non autem in alio ordine, dummodo tamen hoc minus malum tertio non inferat damnum. Ita si quis ex vindicta vult inimicum occidere, et a vindicta averti non potest, licet suadere ut illum non occi­ dat, sed percutiat. Si autem vult inimicum calumniare, non licet suadere ut loco calumniae ab eo furetur pecuniam. Neque licet, si quis vult ex vindicta inimicum occidere, ei suadere ut per adulterium inimico gravem iniuriam inferat; per adulterium enim damnum infertur etiam tertio. In eodem autem ordine suadere minus malum, non est vera inductio ad malum, sed potius aversio a parte mali ubi a toto averti non potest. Si autem haec pars mali tertio damnum infert, quod totum malum non inferret, illicitum est, quia ad illud damnum inferendum alter non erat determinatus. 343 η. 447-448 HOMO AD HOMINEM 447. — COROLLARIUM V. Utrum liceat alteri apponere occa­ sionem peccandi ad probandam eius virtutem. Per se non licet, quia non licet alterum inducere in peccatum neque ei occasionem peccandi praebere seu tentationem parare. Ex gravi ratione autem, e. g. ad solvendam suspicionem in re gravioris momenti, licet vel occasionem peccati non auferre vel imo eam adstruere, non autem positive ad illud inducere. Ita potest maritus adstruere occasionem adulterii uxori suspectae, vel dominus adstruere famulo occasionem furti. Nam ex una parte occasionem peccati praebere non vere ad peccatum inducit, et ex altera parte multum interest ut uxoris vel send fidelitas cognoscatur; insuper hoc est medium praecavendi peccata fu­ tura. — Uti patet, non licet occasiones tam frequentes adstruere ut quasi heroica virtus requiratur ad resistendum. 448. — SCHOLION IL De cooperatione ad peccatum. Cooperatio ad peccatum est adiutorium physicum ad pravam actionem alterius principalis agentis. Dum ergo scandalum et inductio determinant voluntatem ad peccatum, cooperatio supponit voluntatem iam determinatam, et physice adiuvat alterum ad opus malum perficiendum, quod solus non vel difficilius perficere posset. Cooperatio est formalis si praeter adiutorium praebetur etiam consensus in peccatum alterius: ita si custos furi tradit claves ut possit furari, si quis apponit mensam ut in ea superstitiones perficiantur; est materialis, si mere materialiter praebetur adiu­ torium ex alia ratione, sed sine consensu in peccatum : ita si custos tradit claves ad salvandam vitam, si quis apponit mensam quia ad hoc obligatur. Cooperatio formalis est explicite formalis si explicite habetur voluntas cooperandi; est implicite formalis si adiutorium est ex natura sua, vel attentis circumstantiis necessario dirigitur ad cooperationem formalem, etiamsi protestetur se non velle for­ maliter cooperari : ita si custos, etsi furtum non approbans, sed tamen quasi sponte furi tradit claves, cooperatur formaliter implicite. 344 RELATE AD VITAM SUPERNATURALEM PROXIMI n. 449 Cooperatio potest esse immediata vel mediata prout in ipsa actione concurrit vel solum viam parat ad actionem ; potest esse proxima vel remota prout adiutorium praestitum magis proxime vel remote ad actionem inservit. Cooperatio formalis ad quodlibet peccatum (etiam veniale) nunquam est licita: qui eam praebet reus est eiusdem peccati ac agens principalis, quod insuper induit malitiam scandali. Cooperatio materialis similiter est illicita per se: nam tene­ mur quantum possumus impedire peccatum proximi. Per acci­ dens tamen, quando scii, habetur ratio proportionate gravis, li­ cita est cooperatio materialis, dummodo actio quae ponitur sit licita in se. Dicitur: ratio proportionate gravis: requiritur scii, gravior ratio ad cooperandum peccato graviori vel maius damnum tertio vel bono publico inferenti; requiritur gravior ratio quo magis proxime cooperatio influit in actionem agentis principalis ; requi­ ritur gravior ratio quo magis necessaria est cooperatio ut possit agens principalis opus suum perficere; requiritur gravior ratio quo magis quis (e. g. superior, educator, parentes) tenetur ad peccatum impediendum. Quatenus cooperator tenetur ad reparationem damnorum ab agente principali illatorum, cf. infra, n. 593. 449. — COROLLARIA PRACTICA. 1. Qui potest et vult damna reparare, potest ex ratione proportionata cooperari ad iniustam damnificationem tertii. 2. Licet ex ratione proportionata cooperari ad iniustam dam­ nificationem tertii, si damnum sine cooperatione similiter foret illatum ; rarius autem licet, si cooperatio est necessaria ut possit damnificatio fieri. 3. Licet ex ratione proportionata cooperari ad minus malum si ita maius malum impediri potest (n. 446). Ita licite homini qui a ieiunio violando averti non potest, praeparatur cibus in pro­ pria domo, ne ad cauponam vadat ibique cum scandalo ieiunium violet. 345 η. 449 HOMO AD HOMINEM 4. Obiecta conficere vel vendere quae nonnisi ad malum usum adhibentur (e. g. libros malos imprimere, instrumenta anticonceptionalia conficere, templa paganorum et haereticorum aedi­ ficare) est illicitum, saltem si cooperatio est proxima: ita admi­ nistrator typographiae non potest librum malum imprimendum suscipere, operarii autem ordinarii, qui solent sub mandato ad­ ministratoris imprimere quae eis proponuntur, possunt omnia imprimere, etiam si sciunt inter illa esse libros malos : si autem scirent in hac typographia saepe imprimi libros malos, deberent alibi laborem quaerere, si sine gravi incommodo hoc possent. Similiter operarii vel venditores subalterni, qui diversa obiecta iuxta mandatum administratoris facere vel vendere solent, pos­ sunt etiam, occurrente casu, conficere vel vendere obiecta illicita; hoc autem non licet ei qui propria auctoritate determinare potest quid conficiendum vel vendendum sit : haec enim esset propior cooperatio. Obiecta autem quae in certis regionibus vel nostris temporibus non amplius ad malum usum inserviunt (e. g. idola in terra Chri­ stiana) licite ibi confici vel vendi possunt. 5. Obiecta conficere vel vendere quae tum bonum tum malum usum habere possunt, licitum est etiam si praevideatur aliquos emptores illis esse abusuros; si autem praevidetur talem deter­ minatum emptorem ea re esse abusurum ad peccandum, non licet conficere vel vendere, nisi facile etiam apud alios obtineri possit : si enim alibi facile obtineri potest, recusatio, cum sit inutilis, commendabilis quidem est, sed non obligatoria. Talia obiecta sunt e. g. arma, venenum, libri non mali, sed qui omnibus tradi non possunt, vinum, etc. 6. Ementes, imprimis per subscriptionem ementes, diaria aliasque ephemerides, sicut etiam rcdactores et scriptores, coo­ perantur ad sustentationem et incrementum talium foliorum. Quare non licet absque causa proportionata folia prava emere, multo minus eis subscribere, in eis articula, nuntia venditionum etc. inserere. Quodsi aliquis scriptor in tali folio publicet articula ad principia catholica propaganda, hoc licitum erit, nisi alii inde ansam sumant ad folium de coetero pravum etiam apud bônos propagandum (cf. c. 1386). 346 RELATE AD VITAM SUPERNATURALEM PROXIMI n. 449 7. Pecuniam conferre pro templis haereticorum vel paganorum construendis vel reparandis, pro theatro superstitioso, etc. per se non licet. Si autem haec pecunia ab auctoritatibus civilibus per modum tributi requiritur, solvi potest, etiamsi praevideatur ad talem usum fore adhibitam. Imo, uti declaravit S. Paenitentiaria, a. 1822 (apud Génicot, I, 237), licet ita pecuniam conferre, si ita « catholici qui cultum in eadem ecclesia cum protestantibus celebrant, se ab hac scandalosa promiscuitate liberare possunt », collaborando scii, ut protestantes proprium templum aedificent. Neque videtur prohibitum, si templum haereticum vel paga­ num impedit expansionem necessariam operum Missionis, illud emere sub conditione ut templum in alio loco a catholicis reaedificetur. 8. De cooperatione in cultu seu de communicatione in sacris cum infidelibus et haereticis, cf. supra, n. 133. 9. Cauponibus non licet cooperari sive ad legem abstinentiae violandum, sive ad inebriandum hominem, nisi sciat hospitem esse dispensatum ab abstinentia vel iustam rationem habere ad se inebriandum (n. 257). Hic valent eadem principia ac pro ven­ ditione obiectorum quae tum bonum tum malum usum habere possunt. 10. Famuli non possunt proxime cooperari peccatis domino­ rum : remote autem cooperari, uti vinum apponere, epistolas portare, ephemeridem malam emere, currum vehere ad certam domum, et similia quae ratione famulatus in genere facere obli­ gantur, possunt facere etiam quando praevident vel imo sciunt dominum eo ad peccandum esse abusurum, dummodo ad hoc explicitum habent mandatum. Ita non licet, si iubentur emere ephemeridem (qualemcumque) ei emere ephemeridem malam, etiamsi sciant hoc domino placere. 11. Aurigae, vectores curruum etc. qui quasi in publico omnes petentes vehunt, non debent interrogare ad quemnam finem talem locum petunt, sed possunt omnes indiscriminatim ad omnia loca vehere. 12. Assistentes medicorum non possunt immediate cooperari in actibus malis (operatione, abortu, foeticidio, administratione 347 23 - Hermen, Theol. Mar. - n. η. 450 HOMO AD HOMINEM morphii quantitate illicita) ; materialiter autem et non immediate cooperari (praeparatio instrumentorum vel patientis) solum ex gravi ratione licitum esse potest. Ita si Sorores adiuvant in hospi­ tali non-catholico et esset periculum ne, si recusarent coopera­ tionem (non immediatam) dimitterentur ex hospitali et nemo esset qui curaret de salute animarum in illo hospitali, Sorores possent non-immediate cooperari. Uti patet, in hospitali privato Sororum hoc nunquam liceret et huic casui praeveniendum est sedula selectione medicorum. 450. — COROLLARIUM I. Utrum liceat aliquem inebriare vel aliter usu rationis privare ad impediendum eius peccatum. Solet haec quaestio proponi tanquam casus particularis coo­ perationis ad peccatum. Minus recte autem: quaestio est potius de liceitate privationis usus rationis. Nam qui alium inebriat, non cooperatur ad peccatum eius, sed solum ad eius privationem usus rationis, quae non necessario est peccatum (n. 252). Quae­ ritur autem utrum « ad impediendum eius peccatum » sit ratio sufficiens ad eum privandum usu rationis. Certe non est ratio sufficiens ad seipsum privandum usu ra­ tionis; ipse enim simpliciter tenetur aliud peccatum vitare, et ad hoc habet media necessaria (voluntatem et gratiam) quin debeat seipsum usu rationis privare. Unde si ille scit se inebriari vel usu rationis privari, peccat, et ad hoc peccatum cooperari non licet, nisi mere materialiter et ex ratione proportionata, qualis posset esse grave damnum a tertio innocenti avertendum. Ad alium nescientem usu rationis privandum — et haec est nostra quaestio — eo fine ut aliud eius peccatum impediatur (e. g. homicidium, incendium, etc. quod committere intendit), per se non habetur ratio sufficiens : ipsius enim voluntas iam ad peccatum determinatur, et proinde peccatum internum iam commisit ; solum autem peccatum externum impedire non vide­ tur, per se, ratio sufficiens ad eum usu rationis privandum. Ratio autem sufficiens haberi potest in gravi damno avertendo a tertio innocenti, qui peccato alterius (homicidio, incendio, furto, stupro) damnificaretur. 348 A- RELATE AD VITAM SUPERNATURALEM PROXIMI n. 451-452 Ad quaestionem ergo respondetur: non licet aliquem inebriare vel aliter usu rationis privare ad mere impediendum eius pec­ catum, sed licet ad grave damnum a tertio innocenti avertendum. 451. — COROLLARIUM IL De cooperatione ad peccatum ma­ teriale. Cooperatio formalis ad peccatum materiale, hoc est qua quis sciens et volens intendit ab alio perficiendum quod est obiective malum, evidenter non est licita. Cooperatio materialis ad peccatum materiale etiam per se est illicita, quia etiam peccatum materiale in nobis et in aliis pro posse vitare tenemur. Ex ratione autem proportionate gravi licita esse potest. 452. — PRINCIPIUM II. Omnis homo tenetur proximum data occasione fraterne corripere. Explicatur. Data occasione: quoties scii, tres conditiones im­ plentur: 1) proximus ad bonum exhortandus vel a malo averten­ dus sit (sive agatur de malo vel bono futuro sive de praeterito) ; 2) correptio praevideatur necessaria et utilis, h. e. si nemo alius eum corripiat et correptio praebeat spem emendationis; 3) sine magno incommodo corripientis fieri possit. Ita qui parvam tan­ tum auctoritatem habet super corripiendum, generatim non te­ netur; qui corripiendi indolem non cognoscit vel praevidet pro­ babiliter correptionem magis obesse quam prodesse, generatim non tenetur. Qui eodem vitio laborat a quo corripere tenetur, non excusatur a correptione facienda, sed potius tenetur vitium suum corrigere ut correptio effectum habere possit. NOTA. Scrupulosi generatim ab obligatione fraternae correptionis eximun­ tur, quia generatim incapaces sunt iudicare utrum conditiones adsint vel non. Fraterne: agitur de fraterna correptione, quae fundatur in re­ latione fratris ad fratrem quae inter homines existit. Superior qua talis tenetur (obligatione maiore) subditos suos paterne corripere. Fraterna autem correptio supponit eam fieri ex solo 349 η. 453 HOMO AD HOMINEM spiritu caritatis, solum ad bonum spirituale proximi attendendo et omnem egoismum et superbiam seponendo. Corripere: correptio non necessario fieri debet verbis, sed etiam aliis mediis fieri potest, e. g. vultu exprimendo displicen­ tiam, sermonem ad alia avertendo, etc. Probatur. Ex S. Scriptura: Non oderis fratrem tuum in corde tuo, sed publice argue eum, ne habeas super illo peccatum (Lev. 19,17). Et dixit illis: attendite ab omni iniquo. Et mandavit illis uni­ cuique de proximo suo (Eccli. 17, 11-12). Corripe amicum, ne forte non intellexerit et dicat: non feci; aut si fecerit, ne iterum addat facere. Corripe proximum ne forte non dixerit; et si dixerit, ne forte iteret (Eccli. 19, 13-14). Si peccaverit in te frater tuus, vade et corripe eum inter te et ipsum solum ; si te audierit, lucratus eris fratrem tuum (Mt. 18,15). Si peccaverit in te frater tuus, increpa illum ; et si paenitentiam egerit, dimitte illi (Lc. 17,3). Fratres, et si praeoccupatus fuerit homo in aliquo delicto, vos, qui spirituales estis, huiusmodi instruite in spiritu lenitatis (Gal. 6,1). Rogamus autem vos fratres, corripite inquietos (1 Thess. 5, 14). Nolite quasi inimicum existimare, sed corripite ut fratrem (2 Thess. 3,15). Ex ratione: si curare tenemur de bono temporali fratrum no­ strorum, a fortiori de bono spirituali. 453. — SCHOLION I. De ordine servando in correptione. Ipse Christus indicavit ordinem servandum in correptione fra­ terna, quem absque gravi ratione relinquere non licet : Si autem peccaverit in te frater tuus, vade et corripe eum inter te et ipsum solum. Si te audierit, lucratus eris fratrem tuum. Si autem te non audierit, adhibe tecum adhuc unum vel duos, ut in ore duo­ rum vel trium testium stet omne verbum. Quod si non audierit eos, dic Ecclesiae (Mt. 18,15). Ad hoc notandum est : correptio solius cum solo non tantum 350 RELATE AD VITAM SUPERNATURALOM PROXIMI η. 454-455 semel sed pluries facienda est; si haec correptio repetita fuerit infructuosa, facile evenire potest ut correptio coram uno vel duobus testibus iram excitet, praesertim si agitur de peccato illis testibus antea ignoto; quapropter posset in tali casu haec altera correptio omitti. Denuntiatio apud superiorem facienda non est nisi sit neces­ saria. De ea plura infra, n. 455. Omitti tamen potest correptio fraterna et statim institui denuntiatio, si ita maius bonum exspe­ ctatur, e. g. si corrigendus praevidetur correptionem a superiore potius quam ab aequali esse accepturum. 454. — SCHOLION II. De obligatione monendi proximum ex ignorantia invincibili peccantem. Homo debet proximum monere formaliter peccantem; quid autem quoad materialiter peccantem? Superior certe tenetur subditum suum ex ignorantia peccan­ tem monere seu instruere : hoc enim pertinet ad officium eius. Secus autem nemo videtur teneri ad monendum proximum materialiter peccantem, nisi peccatum materiale noceat ipsi de­ linquenti (e. g. eo quod habitum pravum acquirat) vel proximo, vel scandalum praebeat vel Deum inhonoret (e. g. si blasphemet quin sensum verborum intelligat). Illi autem qui ex officio instruere tenentur, debent illum in­ struere, nisi possint (vel debeant) eum relinquere in bona fide: vol. I, n. 153. 455. — SCHOLION III. De denuntiatione. Denuntiatio actionum aliorum apud superiorem quandoque est actus virtutis, quandoque vile vitium. Unde non potest sem­ per eodem modo diiudicari. Denuntiatio apud superiorem non fiat nisi 1) agatur de re maioris momenti, qua ordo, bonum commune vel bonum tertii graviter periclitatur; et 2) aliud medium emendationis non habea­ tur. Subditi enim ius habent ad bonam famam apud superiorem. Quando autem hae conditiones implentur, denuntiatio potest 351 η. 455 HOMO AD HOMINEM esse obligatio, eo gravior quo magis periclitatur ordo, bonum commune vel tertii. Denuntiatio generatim fiat apud illum qui auctoritatem habet emendandi delinquentem, non apud alios, ne fama delinquentis plus laedatur quam necesse est. Si autem denuntians physice vel moraliter non potest ad illum accedere, potest etiam alii viro prudenti denuntiare, qui auctoritatem competentem moneat. Neque fiat denuntiatio apud superiorem maiorem, si apud mi­ norem sufficit pro spe emendationis. Tum denuntiatio tum punitio fiant secreto, nisi agatur de de­ licto publico vel bonum publicum aliter suadeat. Ita si corruptor iuventutis occultus denuntiatur, punitio potest esse publica ut simul omnes contra eius influxum moneantur. Quod autem dicimus : secreto, non impedit quominus superior possit, si necesse iudicaverit, delinquentem monere coram uno aliove teste discreto, vel, si de eius emendatione iuste dubitat, etiam uni alterive iniungere ut delinquenti prudenter invigilent. Quoad denuntiationem sollicitationis in confessione, cf. vol. Ill, η. 216. Superiores denuntiationem in systema ne erigant : hoc enim in vita communi vel in vita publica mutuam confidentiam sub­ ditorum destruit, quae est fundamentum omnis societatis. Superior antequam ad correptionem procedat, inquirat utrum denuntiatio sit fide digna, ipsum denuntiatum etiam audiat, sed curet ut denuntiatus non advertat quis eum denuntiaverit ; solum consentiente denuntiante eum manifestet. Superior false denuntiantes severe puniat: cf. vol. Ill, η. 216. 9 APPLICATIO Numquid custos fratris mei ego sum? Proculdubio. Nam debitor sum Sanguinis Domini, quo frater meus redemptus fuit. Quanto magis ego, qui electus sum ad opus redemptionis per­ ficiendum. Magnus honor, magnum onus. Nam eo ipso positus sum in exemplum multorum, et quam facile actibus meis im­ 352 RELATE AD VITAM SUPERNATURALEM PROXIMI n. 455 perfectis possum illos scandalizare quos aedificare vocatus sum, qui a me actus perfectos merito exspectant. Utique ius non ha­ bent peccandi quia ego male ago, sed quam humanum est! Ego debeo talium peccatorum ferre responsabilitatem. Omnis actus meus positus est in aedificationem vel ruinam multorum ; quidquid facio, etiam in secretissimo cubiculo, influ­ xum suum supernaturalem habet super omnes animas humanas : in aedificationem vel in ruinam. Quanta responsabilitas ! Noli tamen timere, anima mea, coram tali responsabilitate : exhibe Domino bonam tuam voluntatem, de reliquis curabit ipse Dominus. 353 CAPUT VI RELATE AD CORPUS PROXIMI Art. 1 ERGA INNOCENTEM PRAENOTANDUM. Innocens hic non est qui non habet pec­ catum (quis enim, praeter infantes, tunc esset innocens?) sed omnis ille qui actu non nocet; excipitur ergo solus iniustus ag­ gressor, de quo in art. sequenti. Etiam malefactor, cuius crimen iam transiit, hic non excipitur: nam ius eum puniendi pertinet ad ipsum Statum. 456. — PRINCIPIA I. Omnis homo debet proximi corpus quoad vitam, integritatem et sanitatem protegere sicut proprium. Explicatur. Protegere: h. e. si vita, integritas vel sanitas pro­ ximi versatur in periculo, debet illud periculum pro posse remo­ vere, nisi iam alius (ipse proximus vel alius) de illo removendo curet ; sed insuper debet curare ut propria actione vita, integritas et sanitas proximi non periclitetur. Hinc non solum non potest illum occidere, sed neque vulnerare neque mutilare neque morbo eum inficere; in quantum potest ad omnia illa causam ponere, cf. infra, n. 457 ss. Sicut proprium : imo plus quam proprium ; nam homo potest quandoque permittere ut propria vita, integritas vel sanitas dam­ num patiatur, ubi alium eidem periculo exponere non potest. Ita 354 RELATE AD CORPUS PROXIMI n. 457 potest seipsum substituere homini certe morituro (n. 279), sed non potest proximum substituere homini certe morituro. Probatur. Sicut Deus est dominus vitae meae, ita est dominus vitae uniuscuiusque hominis, et proinde, sicut non licet vitam meam adimere, sic nec licet vitam alterius adimere; sicut inte­ gritas et sanitas corporis mihi sunt dona Dei quae reverenter accipere, fideliter custodire et conscientiose curare debeo, ita et proximo sunt dona Dei, de quibus ipse respondere debet Deo, et quae proinde nemo damnificare potest. Si liceret proximum innocentem occidere vel vulnerare, nulla amplius esset securitas in societate. Gravitas transgressionis. Qui vitam proximi innocentis de­ struit, committit peccatum mortale. Qui sanitatem vel integri­ tatem eius laedit, committit peccatum mortale vel veniale prout graviter vel leviter eam laedit. Haec laesio sive vitae sive inte­ gritatis sive sanitatis insuper potest induere speciales malitias ex circumstantiis : sacrilegium personale vel locale, parricidium vel fratricidium, laesa maiestas, latrocinium, luxuria, etc. NOTA. Nihil etiam refert quod alter forsan consentiat in sui occisionem vel laesionem, vel imo eam petat, nam ipse ius in propriam vitam et corpus non habet (n. 267). 457. — II. Omnis homo potest, ex ratione proportionate gravi, ponere actionem in se licitam, ex qua oriatur laesio vitae, inte­ gritatis vel sanitatis alterius, vel periculum talis laesionis, dum­ modo haec laesio non directe intendatur. Explicatur. Ex ratione proportionate gravi: eo gravior requi­ ritur ratio quo gravior est laesio; similiter gravior requiritur ratio pro actione ex qua certe sequatur laesio quam pro actione ex qua oriatur periculum tantum, et in hoc casu eo gravior quo maius est periculum (cf. n. 458). Actionem in se licitam : si enim actio non est in se licita, eam ponere nunquam licet, etiamsi nullum periculum sit ei adiectum. Notandum tamen ei qui ponit actionem in se illicitam, non neces­ sario imputari subsequentem laesionem vitae, integritatis vel 355 η 458-459 HOMO AD HOMINEM sanitatis proximi ; haec solum imputatur si necessarias cautelas ad laesionem praeveniendam non sumpserit, uti in principio III dicetur. Probatur. Ex principio duplicis effectus: vol. I, n. 49, IV. Gravitas transgressionis. Qui talem actionem ponit absque ratione sufficiente (etiam si de facto laesio non sequatur) com­ mittit peccatum mortale vel veniale prout laesio et periculum laesionis est maius et ratio est minor. Si ex actione periculum sat proximum mortis proximi oritur, et nulla est gravis ratio, semper habetur peccatum mortale. 458. — III. Omnis homo ponens actiones ex qua oriri potest laesio vitae, integritatis vel sanitatis proximi, debet pro posse cautelas adhibere ad illud periculum removendum vel saltem minuendum. Explicatur. Actionem: sive licitam sive illicitam in se. Pro posse: ad impossibile enim nemo tenetur. Cautelas: e. g. monere eos qui in periculo sunt ut sibi provi­ deant, scientifica inventa adhibere, etc. Probatur. Qui necessarias cautelas non adhibet ut sequelas malas actionis suae impediat, earum sequelarum reus est per voluntarium in causa (vol. I, n. 49). Gravitas transgressionis. Qui absque necessariis cautelis ta­ lem actionem ponit, committit peccatum mortale vel veniale pro gravitate negligentiae, laesionis et periculi. 459. — COROLLARIA PRACTICA. 1. Non licet occidere graviter vulneratos vel aegrotos, senes, moribundos, ut a longioribus paenis salventur. 2. Non licet, etiam ex mandato auctoritatis publicae, occidere eos qui ob defectus psychicos vel physicos nationi prodesse non valent, sed potius eam gravant (S. Off., 2 Dec. 1940). 3. Illicita est punctio cordis ad habendam certitudinem mortis. Excipe forsan si iam habetur sufficiens certitudo, et punctio cor­ 356 RELATE AD CORPUS PROXIMI n. 460 dis vel apertura venae fit solum ad depellendam vanam anxie­ tatem consanguineorum. 4. Non licet, petente tyranno, occidere innocentem; sed licet eum, pro bono communi, tradere tyranno, etsi praevideatur eum fore occisum. 5. Non licet aggressori, etiam iuste aggredienti, innocentem ante se ponere ad se defendendum ; sed licet iniuste aggresso (non autem iuste aggresso) talem innocentem occidere si hoc ad propriam defensionem necesse est. 6. Non licet medico experimenti causa novo uti remedio vel periculosam perficere operationem, quando remedium magis ef­ ficax et minus periculosum adest. 7. Non licet alios ex naviculo proficere ad vitandum naufra­ gium ; licet autem eiicere illum qui intrando in navim esset causa naufragii : ille enim esset iniustus aggressor. 8. Non licet parvulos occidere vel ita negligere ut moriantur vel saltem in sanitate damnum patiantur, vel eos proficere ita ut in periculo mortis vel sanitatis deveniant. 9. Directores officinae et domini curare debent ut operarii in talibus conditionibus laborare possint, ut periculum vitae et sa­ nitatis eorum ad minimum reducatur (n. 277, 290). 10. Qui labores perficiunt quibus periculum pro aliis inest (automobilia conducunt, explosiva manipulant, etc.) debent la­ borem ita perficere talesque cautelas adhibere, ut tum pro sociis tum pro aliis periculum ad minimum reducatur; unde obligatio observandi « codicem viarum » etiam pro peditibus. 460. — SCHOLION I. De homicidio. Homicidium est occisio hominis innocentis. Distinguitur homicidium directum et indirectum, voluntarium et involuntarium seu casuale. Homicidium directum est occisio per actionem quae directe ad occisionem dirigitur; indirectum est occisio per actionem quae directe alium effectum habet, indirecte autem simul occi­ sionem innocentis secumfert. Voluntarium est occisio volita vel 357 η. 461 HOMO AD HOMINEM saltem praevisa; involuntarium seu casuale est occisio praeter exspectationem ex actione oriens. Homicidium directum semper est peccatum mortale; homici­ dium indirectum voluntarium absque ratione sufficienti est pec­ catum mortale; homicidium casuale est peccatum mortale vel veniale vel nullum prout neglectae vel adhibitae fuerunt neces­ sariae cautelae. NOTA. In foro externo quandoque (iure merito, ut homines ad maiorem prudentiam excitentur) imputatur homicidium casuale, quod in foro interno non imputatur. 461. — SCHOLION II. De abortu et acceleratione partus. Abortus est expulsio fetus vivi nondum viabilis, h. e. quod extra uterum matris vivere nondum potest : a momento foecundationis ovuli per 28-30 hebdomadas. Est ergo directa occisio fetus, eodem modo ac includere hominem in locum ubi respirare non potest. Si fetus iam est viabilis (ergo regulariter post 7 menses com­ pletos) expulsio non vocatur abortus, sed acceleratio partus. Cum fetus iam vivere possit extra uterum, eius eiectio non est occisio. NOTA. Ex progressu artis medicae iam possibilis est incubatio artificialis fetus, ita ut post sextum mensem completum editus, vivere iam possit: ubi ergo talis incubatio est possibilis, eiectio fetus mense septimo non censetur abortus, sed acceleratio partus, dummodo haec incubatio de facto etiam adhibeatur; ubi vero impossibilis est, censetur abortus. Accelerationem partus procurare licet ex ratione proportionate gravi, quae eo gravior esse debet quo fetus magis distat a sua plena maturitate. Requiritur ratio gravis, nam etsi vivere possit, periculum tamen adest damni tum pro vita tum saltem pro sa­ nitate pueri praemature nati. Uti patet, ex partu accelerato (sive voluntario sive etiam involuntario) oritur obligatio adhibendi maiorem curam necessariam ne vita vel sanitas pueri damnum patiatur. Abortum directe procurare nunquam est licitum, neque ad 358 RELATE AD CORPUS PROXIMI η. 461 vitam matris salvandam : est enim malum in se, quod neque ad bonum effectum obtinendum facere licet. Neque obiiciatur: melius est ut una tantum vita pereat et al­ tera salvetur, quam ut ambae pereant. Proculdubio melius est, sed tamen non licet eam mediante actione in se mala servare. Ita non licet abortum procurare, etiam si gestatio e. g. propter morbum cordis, sit matri mortifera. Abortum indirecte procurare seu actionem ponere ex qua abor­ tus tanquam alter effectus procedat, ex ratione proportionata licitum est, dummodo abortus non intendatur. Ita licet medi­ cinam vel operationem adhibere ex qua mors fetus oriatur et simul (non propter abortum) vita vel sanitas matris servetur, dummodo, uti patet, aliud medium procurandi salutem matris non habeatur. Uti patet, ubi exspectari potest usquedum fetus sit viabilis, exspectandum est; imo, si exspectari potest usque ad maturitatem perfectam fetus, exspectandum est; ubi vero exspectari non potest, omnis cura adhibenda est ut abortus vi­ tetur. Ita licet extrahere uterum aegrotum, etiam gravidum, qui etiam si non esset gravidus, similiter extrahendus esset. Non autem licet fetum removere ut possit uterus curari, sed licet uterum curare etsi abortus sequatur. Actionem ponere ex qua abortus sequi posset, uti pondus grave portare, contorsiones vel percussiones ventris, nimias commotio­ nes vel nimiam defatigationem procurare, pedes lavare in aqua nimis frigida, copula abuti, vestes induere nimis arctas, etc. non licet nisi ex ratione proportionate gravi, proportionata scii, pro­ babilitati abortus. Si quis eas, etiam ex ratione proportionate gravi, poneret ea intentione ut abortus eveniat, peccaret morta­ liter, etiamsi de facto abortus non eveniat (non tamen incurreret poenas ecclesiasticas, si abortus non sequitur). Mulier gravida proinde, et omnes alii cum ea conversantes, obligantur ad omnes cautelas adhibendas ut vita pueri protegatur. Remotio fetus, etiam non viabilis, iam certe ab organismo ma­ tris soluti, videtur esse licita, quia intra uterum etiam iam vivere non potest. Imo videtur illa remotio consulenda, quia ita melius quam in utero baptizari poterit. Plura vide apud Capcllmann-Bergmann, p. 34 ss. 359 η 462 HOMO AD HOMINEM NOTA. 1. Procurantes abortum, matre non excepta, incurrunt, effectu se­ cuto, in excommunicationem latae sententiae Ordinario reservatam; et si sint clerici, praeterea deponantur (c. 2350). Sunt irregulares ex delicto... qui voluntarium homicidium perpetra­ runt aut fetus humani abortum procuraverunt, effectu secuto, omnesque coopérantes (c. 985). 2. De expulsione seminis ante conceptionem, vide supra, n. 344. 3. Quoad fetum ectopicum seu extrauterinum, quaestio difficilior est eo quod raro constet utrum sit fetus an tumor. Uti patet, si tale non est periculum matris ut evolutio fetus exspectari possit usquedum sit maturus vel saltem viabilis, expectandum est. Hoc autem raro accidit, nam generatim decursu secundi mensis gestatio extra­ uterina abrumpitur non sine periculo vitae matris. Ante hoc tempus autem generatim difficile apparet utrum agatur de solo tumore an dc conceptione. Si est merus tumor, certe auferri potest; si certe est conceptio, quidam putant illud etiam tanquam tumorem mali­ gnum tractari posse: attamen auferri certe non potest quamdiu non certum periculum pro matre constituit, sed videndum utrum non possit exspectari usque ad maturitatem fetus; alii autem negant illud ut tumorem tractari posse. Si autem est dubium utrum sit tumor an conceptio, et periculum est in mora, videtur licitum illud excidere (cf. S. Off., 4 Maii 1898). 462. — SCHOLION III. De feticidio. Feticidium est actio qua fetus adhuc vivus in utero matris oc­ ciditur antequam edatur. Diversae sunt operationes ad occiden­ dum fetum: embryotomia, craniotomia, etc., quae omnes sunt directa occisio fetus, et proinde nunquam permitti possunt, neque ad vitam matris salvandam. Inter antiquiores theologos non defuerunt qui putarunt fe­ ticidium ad salvandam vitam matris esse licitum. Interrogata S. Paenit. primum respondit evasive: consulantur probati AA. (28 Nov. 1872); postea S. Off. respondit 24 Maii 1884 et 19 Aug. 1889: in scholis catholicis tute doceri non potest: tandem 24 Iui. 1895 respondit non licere iuxta illam doctrinam (quae tenet liceitatem craniotomiae ad salvandam vitam matris) agere. Quam sententiam confirmavit Pius XI in Enc. Casti Connubii (31 Dec. 1930). Plerumque, sed non semper, ei substitui poterit operatio caesarea. 360 RELATE AD CORPUS PROXIMI n 463-464 463. — SCHOLION IV. De verberatione et punitione corporali. Verberatio seu percussio (sive fiat manu sive baculo sive alio instrumento) nec corporis vitam nec integritatem nec sanitatem laedit; est tamen vera violatio iuris in incolumitatem corporis. Quare per se etiam prohibetur. Verberatio autem solet aliquando tanquam punitio medicinalis adhiberi pro parvioribus delictis quae ad auctoritates deferri non solent nec convenit. Hoc non videtur prohibendum, dum­ modo de delicto certe constet, verberatio mensuram non excedat proportionatam ad delictum, verberatio periculum laesionis vitae vel sanitatis non inducat. Ita non licet adhibere instrumentum quo vulnus infligi possit, nec licet percutere in parte corporis ubi facile laesio (etiam mere interna) produci posset (e. g. in ventre, in pectore, in dorso). Non requiritur stricta auctoritas, sed requiritur tamen ius puniendi. Ita in familia pater et mater eorumve vices gerentes ius habent puniendi, non vero fratres et sorores. Extra familiam vero unusquisque potest habere ius puniendi parviora delicta quae ad auctoritates deferri non solent nec convenit, e. g. pueros vel iuvenes furantes fructus arborum. 464. — SCHOLION V. De morbo contagioso infectis. Non solum vita, sed et sanitas proximi protegenda est. Qua­ propter qui morbo contagioso (etiam minore, uti s. d. influentia) infectus est, tenetur omnes cautelas adhibere ne proximum in­ ficiat. Ita qui syphilide laborat tenetur saltem ante copulam (vel ante matrimonium) compartem monere (etiam si agitur de co­ pula illicita), et remedia adhibere (utique remedia licita!) ad contagionem impediendam. Qui peste aliove morbo contagioso acuto laborat, debet permittere ut ab aliis hominibus prorsus separetur. 361 η. 465 HOMO AD HOMINEM Art. 2 ERGA INIUSTUM AGGRESSOREM 465. — PRINCIPIUM. Omnis homo potest iniustum aggresso­ rem sui vel proximi vulnerare vel etiam occidere, ad vitam vel bonum aequivalens tuendam, servato tamen moderamine incul­ patae tutelae. Explicatur. Potest : sed non debet ; potest etiam seipsum oc­ cidi vel damnificari permittere. Per accidens tamen deberet vitam propriam defendere, si scii, est in statu peccati mortalis nec tempus superest perfectam contritionem eliciendi. Per accidens etiam tenetur defendere vitam proximi, e. g. satellites etc. qui ex officio tenentur alios defendere; item si aggressio fit contra parentes, uxorem, filios, etc. Vitam propriam defendere etiam deberet si esset aliis (e. g. familiae) necessarius (cf. n. 270-272). Iniustum aggressorem : aggressor debet esse iniustus : si enim alter utitur iure suo, non licet se contra illum defendere; ita si satellites etiam armis minantur, non licet sese defendere; si exse­ cutor sententiae iudicis hominem occidit, ipse non potest sese defendere, etc. Iniustus aggressor autem non necessario dicit culpabilem : etiam amens vel ebrius cui aggressio imputari non potest, censetur aggressor iniustus, contra quem se defendere licet. Item iniustus est aggressor qui alium aggreditur (ubi ei non licet) etiamsi ille alius culpa sua occasionem aggressionis praebuerit: ita adulter qui maritum offendit, potest tamen con­ tra maritum sese defendere si maritus vult eum occidere. Aggressorem : debet esse aggressor actualiter, h. e. quamdiu aggreditur seu periculum boni amittendi constituit; postquam autem ab aggressione desistit vel aufugit, non licet eum vulne­ rare vel occidere; quamdiu autem in fuga secum aufert bona quae defendere licet, adhuc censetur aggressor, et potest vulne­ rari vel etiam occidi, si aliud medium bona recuperandi non habetur (e. g. repetere ad tribunal); postquam autem illa bona 362 RELATE AD CORPUS PROXIMI n. 465 in aliquo loco deposuit nec ea secum habet, non amplius cen­ setur aggressor, sed debent bona alio modo recuperari. Neque antequam actu aggrediatur, est aggressor. Hoc autem non significat aggressorem primum debere sclopeto vel ense uti, sed quando immediatam praeparationem facit, e. g. ensem strin­ gendo, sclopetum arripiendo, iam vere est aggressor. Antequam autem certa signa aggressionis imminentis non dederit, sese de­ fendere (seu potius praevenire) non licet. Sui vel proximi: quod licet pro defensione sui, licet etiam, ex caritate, pro defensione proximi ; imo defensio proximi, uti iam diximus, potest cuidam esse obligatio. Vulnerare vel etiam occidere: servato moderamine inculpatae tutelae. Vitam vel bonum aequivalens: talia sunt: integritas membro­ rum, castitas, bona fortunae magni momenti ; non autem honor et fama, quia illa etiam occisione aggressoris defendi nequeunt (cf. n. 234). Quaestio autem est quid sint bona fortunae magni momenti. Damnata est propositio: Regulariter occidere possum furem pro conservatione unius aurei (DB 1181); hoc autem non impedit quominus pro paupere possit esse licitum. Sunt qui as­ signant 400 aureos tanquam magni momenti. Certe consideranda est propria fortuna ; nec ut magni momenti considerari iam potest quod in furto habetur materia gravis. NOTA. 1. Si fur etiam rem minoris momenti auferre conatur, licet eam defendere; quodsi tunc fur personam aggreditur, licet se defendere, et si necessc est, etiam vulnerando et occidendo. Sic enim non am­ plius est defensio rei minoris momenti, sed defensio sui. 2. Si licet, etiam occisione aggressoris, sese defendere contra illum qui rem aufert, non tamen licet sese ita defendere contra illum qui solum ius ad rem nondum possessam aggreditur (Innoc. XI, prop. 32, DB 1182). Servato moderamine : h. e. non plus potest laedi quam nccesse est ad defensionem. Non est considerandum bonum quod aggre­ ditur, sed necessitas defensionis. Ita licet etiam occidere, si necesse est ad defensionem, eum qui solum stuprum intendit ; sed non licet occidere, si vulneratio sufficit, eum qui etiam vitam 363 24 - Hermo. Thcof. Mor. - H. η 465 HOMO AD HOMINEM aggreditur. Utique in celeritate actionis generatim multa delibe­ ratio non est possibilis, sed in quantum est possibilis, debet semper eligi minor vulneratio quae sufficit ad aggressionem re­ pellendam. Si etiam vulneratio non est necessaria, sed aggressor fugari potest clamando, vel si ipse aggressus aufugere potest, hic modus eligi debet. Fuga autem eligenda non videtur ab eo qui fuga in suo honore graviter laederetur: non enim tenetur, ad iniusto aggressori parcendum, ipse grave damnum pati. Generatim, nisi sit inutilis vel impossibilis, praemittenda est monitio ut ab aggressione desistat, qualis est e. g. « explosio in acre » qua aggressor monetur, sed non vulneratur. NOTA. Generatim dicunt AA. occisionem iniusti aggressoris illicitam esse si aggressor est in statu peccati mortalis, quia tunc esset in extrema necessitate spirituali. Casum tamen restringunt ad conditionem: nisi aggressio sit formaliter iniusta, quia tunc, si formaliter iniuste ag­ greditur, seipsum voluntarie ponit in extremam necessitatem, et nemo tenetur cum periculo propriae vitae adiuvare illum qui deli­ berate seipsum ponit in extremam necessitatem. Remanet ergo solus casus alicuius materialiter iniuste aggredientis (c. g. ebrii, amentis): de illo autem generatim nescitur cum certitudine illum esse in statu peccati mortalis; unde praevalet ius proprium certum defendendi suam vitam prae obligatione incerta non occidendi aggressorem. Unde practice haec regula « non licet occidere aggressorem qui esset in statu peccati mortalis », ad nihil reducitur. Probatur. Unusquisque ius habet propriam vitam bonaque ei assimilanda etiam vitae iniusti aggressoris praeferendi. Nemo obligari potest ad plus curandum de vita alterius quam ipse alter. Atqui iniusta aggressione alter voluntarie seipsum periculo exponit. Ergo. Si talis defensio non esset licita, nemo amplius esset securus in societate humana, et ansa praeberetur multiplicationi scelerum. Si effringens fur domum sive suffodiens fuerit inventus, et ac­ cepto vulnere mortuus fuerit, percussor non erit reus sanguinis (Ex. 22,2). Gravitas transgressionis. Qui in defensione sui vel proximi graviter et voluntarie excedit moderamen inculpatae tutelae, com­ mittit peccatum mortale homicidii (vel laesionis proximi). Atta­ men notandum est non raro excessum in defensione solum post 364 RELATE AD CORPUS PROXIiMI n. 465 factum apparere et in improviso defensionis iustam mensuram iudicari non posse ; quare generatim ille excessus non erit imputabilis. APPLICATIO Quando unum membrum corporis mei in sua functione impe­ ditur, aliud membrum statim pro posse supplet, ita responsabilitatem suam manifestans non solum de propria, sed et de om­ nium membrorum activitate. Ita et ego, membrum magni Cor­ poris Mystici quod est humanitas, responsabilitatem ferre debeo etiam omnium membrorum. Secundariam utique, sed veram responsabilitatem ; non solum de bono animae, sed et de bono corporis proximi. Sicut statim paratus sum meipsum curare, quando quodvis membrum corporis mei damnum patitur, sicut statim quodlibet membrum a quolibet periculo praeservabo, ita et proximum in eadem cura complecti teneor. Diliges proximum sicut teipsum. Haec est vera caritas Christiana. 365 CAPUT VII RELATE AD POSSESSIONES 466. — Infra, in libro IV huius voluminis, videbimus Deum naturam hominis ita instituisse ut capax sit res quasdam possi­ dere ut proprias. Omnes creaturae subsunt dominio altissimo et supremo, uti vocatur, Dei utpote Creatoris. Res autem mundanas quae non sunt personae (ergo omnes creaturas huius terrae prae­ ter homines), Deus creavit pro homine, ut homini inserviant. Ita autem instituit, ut homo possit legitimo titulo quasdam res vo­ care suas seu eas habere in proprietatem seu in eas habere do­ minium. Ius ergo proprietatis seu dominii a Deo venit. Reve­ rentia ergo erga Deum exigit ut omnis homo res quas alii suas vocant, etiam agnoscant ut a Deo eis uti proprias concessas. Similiter caritas erga proximum postulat ab omni homine ut rem alienam ita tractet, ut proximus possit tranquilla possessione rerum suarum frui. Ita patet iustitiam, quae est recta habitudo hominis ad rem alienam, etiam ordinari et fundari in caritatem tum Dei tum proximi. NOTA, Quae hic dicuntur de possessionibus proximi, valent primarie de proximo individuo, sed etiam de qualibet persona morali. 366 RELATE AD POSSESSIONES η. 467 Art. 1 NOTIONES 1. Iustitia. 467. — NOTIO. Vox iustitia pluribus respondet definitionibus: 1. Conformitas animae cum voluntate divina. Quod in V. T. erat dispositio animae adimplentis omnia quae in lege Domini scripta erant (iustitia legalis). In N. T. vero vel est qualitas animae inhaerens qua anima est iusta, Dei amica, naturae di­ vinae consors (gratia sanctificans, iustitia supernaturalis), vel est dispositio animae omnia officia sua erga Deum, proximum et seipsum adimplendi. De istis hic non loquimur. 2. Virtus qua homo tribuit unicuique suum. Haec iustitia dividitur in quinque species: a) iustitia legalis est virtus qua homo ut membrum socie­ tatis tribuit auctoritati quidquid pro bono communi necessa­ rium est ; /?) iustitia distributiva est virtus qua superiores societatis secundum aequitatem distribuunt onera, honores et commoda inter membra societatis; c) iustitia vindicativa est virtus qua superiores societatis iustas paenas infligunt iis qui leges non observant vel bonum commune disturbant; J) iustitia socialis est virtus qua homo, et etiam superiores societatis civilis, tendit ad aequam distributionem bonorum huius mundi inter omnes homines ; e) iustitia commutat iva est virtus qua homo, unicuique pro­ ximo tribuit suum. Haec ultima est iustitia stricte dicta, de qua hic agimus. Explicatur. Unicuique : est omnis proximus, non tanquam membrum societatis, sed tanquam individuus capax iuris; etiam persona iuridica seu moralis. 367 η. 468-469 HOMO AD HOMINEM Suum: etsi quandoque iustitia extendatur ad agnitionem om­ nium iurium proximi (n. 416 ss.), iustitia commutativa stricte dicta agit solum de tribuendo proximo omnem rem quam iusto titulo suam vocare potest seu in quam habet dominium, saltem partialem. 468. — SCHOLION I. Vis obligativa iustitiae commutativae. Non raro dicitur: haec lex non obligat ex iustitia, sed « solum » ex caritate. Talis modus loquendi facile inducere potest ideam acsi caritas minus obliget quam iustitia. Hoc omnino falsum est, e contra saepesaepius, ubi obligatio iustitiae cessat, incipit obli­ gatio caritatis, quae non est minor. Sensus autem huius dicti est: dum caritas obligat solum in determinatis circumstantiis, et mutatis circumstantiis cessare potest, iustitia commutativa nunquam cessat semperque obligat usquedum res tota restituta sit. Insuper, dum caritatis obligatio non potest ad amussim de­ terminari, sed locum relinquit iudicio (medium rationis), obli­ gatio iustitiae generatim exacte determinatur ipsa re (eiusve acquivalenti) nec plus minusve admittit (medium rei). 2. Dominium. 469. — NOTIO. Dominium est ius legitime disponendi de ali­ qua re tanquam sua, nisi lege vel restrictione prohibeatur. Explicatur. Ius: h. e. facultas moralis per se inviolabilis. Legitime: ita ut nemo possit illum prohibere nisi legitima auctoritas quae « dominium altum » habet, vel alius qui item ius legitimum in rem vel ad rem habet ; actus ita legitime dispo­ nendi est per se validus (et etiam legitimus, dummodo alia lege non prohibeatur). Disponendi : h. e. secundum rectam rationem utendi, transfor­ mandi, destruendi, alienandi, etc. Tamquam sua: ita ut hac dispositione per se nemini faciat iniuriam. Lege: voluntate scii, illius qui dominium altissimum et supre­ mum (Deus) vel illius qui dominium altum super rem habet 368 RELATE AD POSSESSIONES η. 470 (societas perfecta). Similiter autem lege pietatis, caritatis, etc. potest ius legitime disponendi limitari. Restrictione : Restrictiones dominii sunt e. g. servitus seu ius alterius adhibendi rem ad finem determinatum, salvo de cetero iure dominii (e. g. ius transeundi per agrum, hauriendi aquam ex fonte), ius privilegii quo alter ius habet conditionatum (e. g. emendi si dominus vult vendere, ita ut tunc dominus debeat prius huic offerre), ius hypothecae et pignoris quo alter ius habet ut ex rei fructibus vel substantia prius debita ei solvantur, vel post determinatum tempus ipsa res transeat in dominium alte­ rius, etc. Hae et similes restrictiones possunt esse impositae ab illo qui dominium tradidit (contractu, testamento) vel ab illo qui dominium altum habet. Prohibeatur : illa prohibitio etsi non relinquat ius libere dispo­ nendi, verum tamen relinquit ius dominii. 470. — DIVISIO. A) Species. 1. Dominium dividitur in altissimum ac supremum, altum, et humile. Dominium altissimum ac supremum est illud ius disponendi de aliqua re quod est apud Deum, qui utpote Creator est supre­ mus Dominus omnium entium et de omnibus libere disponere potest quin unquam eius dispositio possit ius alterius laedere. Dominium altum est ius auctoritatis legitimae in societate per­ fecta (Status, Ecclesia) propter bonum commune tum coarctandi ius disponendi apud legitimos dominos (e. g. prohibitio ven­ dendi) tum eos obligandi ad determinato modo de re dispo­ nendum (c. g. expropriatio). De hoc vide infra, n. 652. Ad hoc refertur etiam ius patris et tutoris coarctandi ius minorennium libere disponendi de rebus suis. Dominium humile est dominium stricte dictum, de quo hic agitur. 2. Dominium etiam dividitur in ius ad rem quod est domi­ nium inchoatum, et ius in rem quod est dominium stricte dictum. 369 η. 471 HOMO AD HOMINEM Ius ad rem nondum est verum dominium : non enim potest talis dominus libere de re disponere; solum habet titulum quo potest rem exigere (saltem post determinatum tempus); usquedum autem tradita non sit res, plenum dominium in eam non habet de eaque disponere non potest. Utique, quandoque etiam talis res iam venditur, sed tunc ita intelligendum est, ut solum ius ad rem vendatur. — Ut habeatur ius ad rem, non requiritur ut res iam existât : potest quis e. g. habere ius ad fructus alicuius arboris quae nondum fructus illos fecit. B) Partes. Dominium stricte dictum plures continet partes quae possunt etiam diversis personis inesse. Si omnes insunt uni personae, habetur dominium perfectum. Partes autem sunt : 1. dominium nudum seu radicale, quo quis habet solum ius disponendi de re, non vero de eius usu vel fructibus ; 2. usus quo quis potest libere (saltem ad certum gradum) disponere de usu rei, salva rei substantia; 3. ususfructus quo quis neque de re neque de eius usu dispo­ nere potest, sed eius fructus sive naturales sive legales percipere potest. 3. Bona seu obiecta dominii. 471. — NOTIO. Obiectum dominii esse potest omnis res quae extra hominem constituta, humano usui inservire potest et ita eius potestati subiici ut alienam occupationem excludat. Explicatur. Extra hominem constituta : ergo corpus, membra, honor, fama etc. non sunt obiectum dominii (etsi homo ius in ea habeat). Ut alienatu occupationem excludat: ita aer, pluvia, sol, etc. non possunt esse proprietas unius hominis. Aqua autem pluviae ab unius industria collecta, vel aer ex industria e. g. in lagena captus (e. g. aer liquefactus) potest esse obiectum dominii. 370 RELATE AD POSSESSIONES η. 472-473 472. — DIVISIO. Bona sunt 1. Immobilia si, sive in se sive in statu in quo sunt, physice, salva substantia, transferri vel sese transferre nequeunt, uti fun­ dus, ager, domus, etc. Mobilia sunt quae salva substantia transferri possunt. NOTA. Haec distinctio potius ad ius quam ad Theologiam Moralem spectat, et generatim a iure civili determinatur quid nomine immobilium veniat. Res ex immobilibus productae, usquedum ab illis non sunt separatae, generatim tamquam partes illorum immobilium habentur (e. g. segetes). 2. Principalia si sunt in se constituta sed praeter hoc adhuc habent bona accessoria. Accessoria si, etsi bonum principale non constituant, tamen secundum communem aestimationem ad principale pertinent eo quod ad rectum usum boni principalis requiruntur, uti clavis portae, etc. 3. Consumptibilia si primo usu consumuntur sive per destru­ ctionem (e. g. cibus, potus, carbones, etc.) sive per amissionem formae et proprietatum (carta, ligna, pannus, etc.). Non-consumptibilia si primo usu non delentur vel immutantur, uti domus, supellex, vestes, animalia (non occidenda) etc. 4. Fungibilia si in restitutione homines non ad identitatem numericam sed specificam attendere solent. Talia sunt generatim bona consumptibilia, et in genere quidquid simpliciter nume­ rari, mensurari aut ponderari solet quin ad qualitatem indivi­ duam attendatur, uti pecunia, frumenta, ligna, panni, etc. Non-fungibilia sunt pro quibus alia substitui non possunt, sed debent in identitate individua tradi. Talia esse possunt etiam bona quae per se sunt fungibilia, quae tamen proprietate indi­ vidual! aucta sunt, e. g. memoria matris. 4. Fructus. 473. — Fructus vocantur illa bona quae ab aliis bonis extra se producuntur, sive accedat humana industria sive non. 371 η. 474-475 HOMO AD HOMINEM Distinguuntur: fructus naturales, scii, productus plantarum, animalium, necnon productus qui ex ipso usu alicuius rei pro­ cedunt. Fructus legales, uti fenora, pretium locationis aliaque emolu­ menta quae propter legum determinationes percipiuntur. Insuper fructus naturales distinguendi sunt : fructus separati qui iam a bono producente sunt separati : animal iam natum, segetes iam demessae, fructus arborum iam decerpti; fructus non-separati qui adhuc cum bono producente sunt coniuncti: fetus animalis nondum natus, segetes nondum demessae, fructus adhuc in arbore pendentes, etc. Art. 2 PRINCIPIA 474. — PRAENOTANDUM. In quaestionibus iustitiae commutativae semper prae oculis habendum est principium: Volenti non fit iniuria. Unde si dominus (cum ipsi sit ius disponendi) consentit, nunquam habetur iniustitia, nisi sit consensus extortus ex necessitate. Ita si quis consentit in emendo supra pretium vel vendendo infra pretium, non fit ei iniustitia, nisi consensum so­ lum dederit ut ex gravi necessitate se eripiat. Ita committit iniustitiam qui pretium duplum exigit pro locatione vehiculi solum quia alius evidenter eo indiget. 475. — PRINCIPIUM I. Omnis homo tenetur alterius hominis iura ad rem agnoscere, rem conservare eamque tempore debito tradere. Explicatur. Tenetur: ex iustitia commutativa. lura ad rem: seu dominium inchoatum, quo scii, hic et nunc nondum habet ius in rem, sed solum ius habet ut tempore debito ius in rem obtineat. Conservare: h. e. curare (cura ordinaria boni administratoris) ut non deterioretur, imo ut meliorationem naturalem (e. g. ani­ malis crescentis) acquirat, deteriorationem autem naturalem (ex 372 RELATE AD POSSESSIONES η. 476-477 usu, vel animalis senescentis) permittere potest. Ita non tenetur, si ius utendi habet, re non uti ne deterioretur; sed non potest re abuti ita ut plus aequo deterioretur. Tempore debito: scii, tempore quo alter ius habet ut ei res tradatur. Ita si duos menses post mortem testatoris res haeredi tradenda est, exsecutor testamenti debet illam post duos menses ei tradere. Si tempus debitum est « statim », res debet quam­ primum tradi. Gravitas transgressionis. Qui rem ad quam alius habet ius, non bene conservat, ita ut tempore debito nonnisi in statu nimis deteriorato tradi possit, vel qui tempore debito talem rem non tradit, committit peccatum mortale vel veniale, prout agitur de re, tempore vel damno gravioris vel levioris momenti (infra, n. 484); et tenetur ad restitutionem (infra, n. 591). 476. — PRINCIPIUM II. Omnis homo tenetur alterius hominis ius dominii, etiam partialis, legitime acquisitum, agnoscere. Explicatur. Tenetur: ex iustitia commutativa. Etiam partiale: scii, dominium nudum, usus, ususfructus. Si sunt apud diversas personas, apud illas agnosci debent ad om­ nibus, etiam ab illis qui alteram partem dominii habent. Idem valet de restrictionibus in ius dominii (servitus, ius privilegii, hypothecae, pignoris, etc.). Legitime acquisitum : quomodo acquiratur cf. infra, n. 658 ss. Gravitas transgressionis. Qui alterius ius dominii, etiam par­ tialis, legitime acquisito, infringit, committit peccatum mortale vel veniale prout agitur de re maioris vel minoris momenti (n. 484); et tenetur ad restitutionem (n. 583 ss.). 477. — COROLLARIUM I. De usu. Obligationes et iura tum usuarii tum domini desumenda sunt ex titulo ex quo ius utendi oritur vel ex stipulationibus legis civilis aut legitima consuetudine (n. 485-486). Si usus contingit ex contractu, testamento, etc. obligationes et iura iuxta illa docu­ menta determinantur. Tanquam regula generalis dici potest : dominus debet usuario 373 η. 478-480 HOMO AD HOMINEM usum normalem concedere, etiam si res inde deterioretur; usua­ rius autem tenetur re ita uti, ut substantia rei quam minime deterioretur. 478. — COROLLARIUM II. De usufructu. Obligationes et iura usufructuarii et domini desumuntur tum ex titulo ex quo ususfructus oritur tum ex stipulationibus legis civilis et legitimae consuetudinis (n. 485-486). In genere: dominus debet rem in tali statu conservare ut fructus non minuantur; usufructuarius potest omnes fructus in suam proprietatem percipere qui ex re oriuntur sive spontanee sive usu normali. Fructus naturales (nisi aliter convenerint) gene­ ratim percipit illos qui tempore iuris ususfructus a re originali separantur; fructus vero legales percipit secundum numerum dierum per quos illud ius habet, etiamsi nondum sint soluti. Ita e. g. animalia tempore iuris ususfructus nata, eius sunt, non vero illa quae eo tempore concepta sed non nata sunt; item segetes (maturae) collectae, eius sunt, sed non potest eas imma­ turas colligere quia tempore maturationis ius ususfructus trans­ ierit. Nisi aliter in conventione statutum fuerit, generatim non potest, ad maiores fructus percipiendos, re ita uti ut extraor­ dinarie deterioretur, sed tenetur curam de re habere talem, ut tempore ususfructus peracto, eam tanquam bonus administrator restituere possit. 479. — COROLLARIUM III. De servitute aliisque restrictionibus. Dominus tenetur, etiam in alienando rem, alterum in exer­ citio iuris servitutis alteriusve restrictionis non impedire; qui ius servitutis, etc. habet, tenetur iura sua non excedere, sed po­ test omnes actus ponere necessarios ad ius suum exercendum. 480. — PRINCIPIUM III. Omnis homo tenetur rem alienam ab omni damno inferendo pro posse praeservare. Explicatur. Tenetur: ex iustitia commutativa, si ipse esset causa (etiam inculpabilis) damni vel ex oiheio vel contractu ad hoc tenetur; secus ex caritate. 374 RELATE AD POSSESSIONES n. 481 Damno inferendo: sive a seipso, sive ab alio, sive ab anima­ libus vel elementis naturae. Quodsi damni illatio iam incepit, tenetur ulterius damnum pro posse impedire. Pro posse: ultra posse enim nemo tenetur; neque debet ipse ad damnum alienum impediendum, damnum notabile suscipere, nisi ipse fuerit causa damni vel ex officio vel contractu bona aliena a damno praeservare teneatur. Praeservare: h. e. non potest ipse qualecumque damnum in­ ferre, et, si ab alio vel ab animali vel ab elementis naturae rem alienam damnificari animadvertit, tenetur illud damnum pro posse avertere. Probatur. Nullus homo potest sufficienter de propriis rebus ita curare ut omne damnum ab eis avertere valeat; quare omnis homo ex caritate aliqualem responsabilitatem de re aliena assu­ mere debet, ut societas in bono ordine procedere possit. A fortiori unusquisque curare debet ut ipse non sit causa (etiam inculpabilis) damni in re aliena : alter enim strictum ius habet in illam rem integram. Gravitas transgressionis. Qui culpabiliter damnum infert rei alienae, committit peccatum mortale vel veniale prout damnum est grave vel leve (infra, n. 484); et tenetur ad restitutionem (n. 591). Qui damnum ab alio vel ab animali vel ab elementis naturae inferendum non pro posse impedit, committit peccatum mortale vel veniale contra caritatem prout grave vel leve damnum permittit et facilius vel difficilius illud impedire potuisset; non tamen tenetur ad restitutionem. 481. — PRINCIPIUM IV. Omnis homo tenetur contractum ini­ tum fideliter exsequi, nisi sit manifeste iniustus vel altera pars illum non exsequatur. Explicatur. Tenetur: ex iustitia commutativa. Contractum initum: contractus est medium ex una parte dispo­ nendi de re, ex altera parte acquirendi aliquod ius circa rem. Ulteriora vide infra, n. 493 ss. 375 η. 482483 HOMO AD HOMINEM Fideliter exsequi: h. e. omnia puncta contractus exsequi debet prout sonant. Nisi sit manifeste iniustus : e. g. si laedit iustitiam socialem. Videtur tunc servandus quoad substantiam, sed quoad tempus durationis videtur pars damnificata ius habere illum contractum rescindendi. Si adhibita fuit fraus aut dolus vel alia iniustitia, potest rescindi ab illo qui iniustitiam passus est. Altera pars illum non exsequatur : si altera pars contractum exsequi recuset, potest (nisi ex caritate prohibeatur) prima pars illum urgere; quodsi hoc non valet, etiam prima pars censetur a sua obligatione liberata. Nam omnis contractus censetur factus sub hac conditione: dummodo tu facias quae ex contractu fa­ cienda habes. Quod si contractus sit omnimode unilateralis, abs­ que ulla conditione ab altera parte implenda, prima pars absolute tenetur. Gravitas transgressionis. Qui contractum non fideliter exse­ quitur, committit peccatum mortale vel veniale, prout agitur de re maioris vel minoris momenti (n. 484), et tenetur ad restitu­ tionem (n. 591). 482. — PRINCIPIUM V. Omnis homo tenetur in contractibus suis iustitiam socialem servare. Explicatur. Iustitiam socialem: iustitia socialis requirit ut al­ tera pars ex hoc contractu non impediatur in societate decentem vitam agere, et ut hoc contractu differentiae sociales non au­ geantur; a. v. ut indigentia alterius non sit causa extorquendi eius consensum. Gravitas transgressionis. Qui in contractu laedit iustitiam socialem, committit peccatum mortale. 483. — PRINCIPIUM VI. In extrema necessitate cessat alterius ius dominii. Explicatur. In extrema necessitate: cui aequiparatur quasiextrema necessitas, ne nimiae anxietati detur locus. Si autem rem necessariam petendo obtinere potest, non est in extrema 376 RELATE AD POSSESSIONES η. 483 necessitate, et proinde non potest rem arripere. Nec potest plus arripere quam necesse est ut (quasi-)extrema necessitas remo­ veatur. Nam postquam tot arripuit, non amplius est in (quasi-)extrema necessitate, et proinde non amplius cessat alterius ius dominii. Extrema necessitas censetur omne grave periculum vitae vel boni tanti momenti ut vitae aequiparetur, ex quo sine illa re sese eripere non valet. Ita si quis ab inimico persecutus, eva­ dere non potest sine equo, potest equum alterius arripere. NOTA. Etsi communis, et imo gravis necessitas a furto non excuset, non videtur tamen inquietandus pauper qui parvas res (praesertim manducabilia) quibus indiget auferret a divite qui inde damnum vix patitur illasque dare recusat. Cessat : disputatur utrum sit vera cessatio an mera suspensio iuris. Si res non est consumptibilis, certe ius suspenditur tan­ tum, et proinde, cessante extrema necessitate, res arrepta restitui debet ; si res est consumptibilis ius videtur vere cessare, et proinde restitutio facienda non est. Attamen, si homo in extrema necessitate constitutus, tempore quo rem arripit, eius aequivalens alibi possidet vel brevi possidebit, videtur ex aequitate teneri ad aequivalens restituendum. Ius dominii: etiam partialis, ita ut non possit impedire quo­ minus qui in (quasi-)extrema necessitate est constitutus, de re disponat. Quod videtur valere etiam si agatur de re valde pre­ tiosa, e. g. de magna summa pecuniae. Uti patet, non potest rem auferendo ipsum dominum ponere in extrema necessitate: non quia tunc ius dominii non cessaret, sed quia utroque in eadem extrema necessitate posito, melior est conditio possidentis. Unde non licet in naufragio alium privare medio salvationis quod ipse iam habet. Gravitas transgressionis. Qui impedit hominem in (quasi-)extrema necessitate constitutum quominus rem necessariam arri­ piat, committit peccatum mortale. Non videtur teneri ad rem dandam postquam extrema necessitas transivit, sed communiter tenent AA. eum teneri ad damna resarcienda quae ex eius nega­ tione sequerentur. Si vi impedit, est iniustus aggressor (cf. n. 465). 377 η 484 HOMO AD HOMINEM 484. — SCHOLION I. De materia gravi in iustitia commutativa. Gravitas materiae non potest mathematice determinari, sed debet moraliter aestimari. Ideoque si 100 doliaria dicuntur ma­ teria gravis, non potest dici 99 non esse materiam gravem ! Neque potest absolute determinari, sed considerandae sunt cir­ cumstantiae personarum, temporum et locorum. Et etiam tunc difficile est certum dare iudicium. Unde recte dicit Prümmer (II, 81): «Semper autem confessarius memor sit illius quod S. Augustinus dixit de discrimine inter peccatum veniale et mor­ tale: Difficillimum est invenire, periculosissimum definire. Unde sapienter monet Billuart: Non ergo praesumant animarum dire­ ctores ad singulos et individuales casus certo resolvere: hoc est mortale, hoc est veniale, nisi id aperte constet. Et dum ea de re a paenitentibus interrogantur, prudenter responsionem abso­ lutam declinent, iliisque omnium peccatorum, etiam venialium, horrorem incutiant ». Ut autem aliquatenus norma generalis habeatur, dici potest: materiam gravem constituit valor talis, quali homo cui fit iniustitia, indiget ad una die commode vivendum, inclusis omnibus expensis ordinariis. Practice hoc concordat pro operariis ordi­ nariis salario unius diei. Pauperes vero, quibus aequiparari pos­ sunt generatim illi homines qui ex parva mercatura iuxta viam publicam vivunt, solent dimidia parte talis salarii vivere; arti­ fices, et qui ex parva mercatura vivunt, duplo; mercatores et qui media classis dicuntur, quadruplo; magni mercatores et divites octuplo. Insuper autem solet statui materia absolute gravis, quae in omni casu, etiam in furto apud ditissimum, uti materia gravis habenda est, ne multiplicatis talibus furtis si praeter peccatum mortale fierent, bonum commune, pax ct securitas in societate periclitentur. Talis materia absolute gravis videtur statui posse salarium mensile operarii ordinarii. Unde si salarium operarii dicimus 1 unitatem, materia gravis erit 0.5 ablatum a paupere 4 ablata a mercatore 1 ablatum ab operario ordinario 8 ablata a divite 2 ablata ab artifice 30 ablata etiam a ditissimo. 378 RELATE AD POSSESSIONES n. 484 Solent tamen concedere AA. materiam gravem non constituere nisi summam duplo maiorem illi supra indicatae, si fur vel dam­ nificator est uxor, maritus vel filius domini. Pro famulis videtur sequenda regula generalis. Si res pertinet ad plures dominos cumulative, materiam gra­ vem constituit materia absolute gravis, nisi saltem unus etiam minore summa graviter damnificetur. Ita si quis furatur 10 uni­ tates cumulative pertinentes ad duos divites et unum operarium, committit peccatum mortale, etsi non attingat materiam abso­ lute gravem. Materia diversarum iniustitiarum ab eadem persona erga ean­ dem personam, coalescere potest si ex intentione fiunt actus unus (vol. I, n. 190). Solent tamen tunc AA. statuere summam duplam tamquam materiam gravem. NOTA. 1. Disputatur etiam inter AA. utrum qui adhuc furatur, postquam iam per diversa furtula ad materiam gravem pervenerit, committat peccatum mortale an veniale. Vana videtur haec quaestio: si enim illud novum furtulum est moralitcr unum cum prioribus, non est in se considerandum, sed una cum aliis; si vero non est moraliter imum cum aliis furtulis, est in se considerandum, nec augetur eius gravitas eo quod alia praecesserint. 2. Etsi autem ipsa furtula non coalescant, potest tamen onus resti­ tutionis, propter iniustam detentionem vel damnificationem sub gravi obligare (n. 513). E contra potest quis peccatum mortale contra iustitiam commutativam committere, quin onus restitutionis sub gravi obliget. E. g. si quis vult furari quantum potest, sperans se magnam summam accepturum, committit peccatum mortale, etsi de facto minimam tantum summam acceperit, unde onus restitutionis est sub levi. Similiter si iniustitiae diversae a diversis personis erga ean­ dem personam ex conspiratione committuntur, ex intentione fiunt actus unus (unaquaeque persona cooperatur peccato alterius), et proinde materia coalescit; absque conspiratione autem non coalescit. Materia autem diversarum iniustitiarum erga personas diver­ sas non coalescit, nisi hae diversae personae unam personam moralem constituant, et iniustitiae in illam personam moralem redundent; tunc enim iniustitiae de facto non sunt contra has 379 25 - Hermes, Thcol. Mor. - n. η. 485 HOMO AD HOMINEM personas physicas, sed contra illam personam moralem, et ma­ teria ex intentione coalescere potest. Ita si quis a praesidente, a secretario et a thesaurario alicuius societatis qua talibus furatur, materia coalescit. NOTA. Iorio (II, 609, 2°) tamen putat talia furtula erga personas diversas coalescere, quia secus magna deordinatio oriretur in societate. Argu­ mentum autem non videtur ad rem facere. Nam furta non propter materiam coalescunt, sed propter unitatem actus (vol. I, n. 190). Ita mercator utens falso pondere et mensura, non videtur peccare mor­ taliter, nisi magna sit fraus erga eandem personam. 485. — SCHOLION II. De valore obligativo legum civilium in materia iustitiae commutativae. Etiam illi qui tenent leges civiles hodiernas non in conscientia obligare, concedunt leges ius dominii determinantes esse obli­ gatorias in conscientia (vol. I, n. 124). Uti patet agitur de solis legibus iustis, exclusis legibus iniquis, quae certe non valent in conscientia. Si autem dicimus leges valere etiam in conscientia, hoc signi­ ficat hominem, qui nesciens stipulationes legis, contra illas de re propria disposuit, posse illam dispositionem secundum legem interpretari, et etiam, si casus fert, ut nullam habere; qui autem sciens contra stipulationes legis de re propria disponit, debet suam dispositionem ut validam habere. Leges enim illae dari possunt solum propter bonum commune, ad protegenda iura singulorum ; quodsi autem quis scienter contra legem talem agit, censetur illam legis protectionem non velle, e contra se velle (sicut eius ius est) de re sua disponere. Quoad leges vero quae modos originarios acquirendi dominium statuunt (cf. n. 659 ss.), illas valere in conscientia significat solum illum in quo circumstantiae in lege recensitae verificantur, posse seipsum ut verum possessorem habere, omnesque alios illum prohibere non posse. In omnibus autem casibus, si intercedat sententia iudicis, illa sententia obligat in conscientia, nisi fundetur in factis certe fal­ sis: si fundatur in factis manifeste falsis, non obligat in con­ scientia; si fundatur in factis certe falsis sed quorum falsitas 380 RELATE AD POSSESSIONES η. 486 in foro externo probari nequit, obligat, sed potest locum dare occultae compensationi (n. 491). Unde: leges quae iura uni concedunt quin iuri alterius dero­ gant (e. g. quae determinant ius primi occupantis), obligant in conscientia ; Leges quae iura uni tribuunt simul iuri alterius derogando, quin intercedat actus iuridicus (e. g. leges de praescriptione), valent in conscientia eo sensu quod qui ius recipit potest tuta conscientia iure suo uti ; quodsi autem alter ius suum laesum contendit coram iudice, iura suspenduntur usque ad sententiam iudicis; post sententiam iudicis, standum est huic sententiae (nisi, uti supra diximus, factis certe falsis innitatur); Leges quae regunt actus iuridicos (testamenta, contractus), valent in conscientia eo sensu quod actus iuxta praescripta legis positi debent in conscientia agnosci sicut in foro externo; actus vero contra praescripta legis scienter positi, sunt in conscientia validi prout intenti fuerunt; actus contra praescripta legis ne­ scienter positi, possunt ad libitum ut validi aut invalidi haberi, post sententiam autem iudicis debent ut invalidi haberi etiam in conscientia. Quoad contractus in materia ecclesiastica cf. c. 1529 ss. Quoad sponsalia cf. vol. Ill, η. 436-440. 486. — SCHOLION III. De valore consuetudinis in materia iusti- stiae commutativae. Legitima consuetudo praeter ius, et etiam contra ius, prae­ sertim ubi consuetudo iuri praevalere solet, potest eodem modo obligare in conscientia sicut lex. Nisi ergo in contractibus expli­ cite conditiones contrariae stipulentur, censentur legitimae con­ suetudines acceptae. Ita, ubi usus viget, nisi dominus explicite prohibeat, possunt famuli pro dominis suis res ementes, parvam summam pecuniae procentualem accipere, etiamsi inde res ei carius venduntur. Cum autem talis usus soleat esse compensatio pro salario mi­ nimo quod famuli recipiunt, debet dominus talem usum prohi­ bens curare ut salarium iustum eis tribuat. 381 η. 487 HOMO AD HOMINEM Ubi viget usus, potest sartor fragmenta panni quae supersunt sibi conservare. Ubi talis usus viget, possunt mercatores pretium altius petere eo quod emptores solent pretio derogare ; quodsi aliquis emptor tunc inopinate statim tale pretium acceptat, potest illud etiam acceptare. 487. — SCHOLION IV. De furto. Furtum est ablatio vel detentio rei alienae domino rationa­ biliter invito. Dicitur: ablatio vel detentio: ita ut dominus de ea disponere non valeat. Si est ablatio occulta, vocatur simplex furtum ; si est ablatio violenta, vocatur rapina, quae proinde praeter furtum habet ma­ litiam iniuriae personalis (violentiae). Dicitur: rationabiliter invito: nam si dominus non est invitus, non habetur furtum, iuxta adagium: volenti non fit iniustitia; ipse enim libere de re disponere potest; nihil autem refert utrum ipse disponat an alter ipso consentiente disponat. NOTA. Supponitur ergo, uti patet, dominum de re disponere posse, a. v. ut sit actus humani capax, et, saltem quoad illud obiectum, sui iuris. Si enim dominus de re valide disponere non potest, habetur furtum etiam si dominus non sit invitus. Unde error et fraus, vis et metus, in contractu possunt efficere ut habeatur furtum, etiamsi alter con­ trahens consentiat. Ut autem habeatur furtum, requiritur etiam ut dominus sit invitus quoad substantiam, et non tantum quoad modum. Ita non habetur furtum si dominus non est invitus quod res aufe­ ratur, sed solum quod clam auferatur; unde in tali casu potest haberi peccatum quidem, e. g. contra caritatem, pietatem, etc., sed cum non sit contra iustitiam commutativam, non habetur onus restitutionis. Ut habeatur furtum, requiritur etiam ut dominus sit rationa­ biliter invitus: ipse enim ius non habet contra rationem de re disponere, et si recta ratio stricte postulat ut ipse ita disponat, etiam alius potest loco eius ita disponere. Ita non est furtum si uxor sumit sibi cibos quos maritus ei dare irrationabiliter re382 1 RELATE AD POSSESSIONES D. 488 cusat; similiter in extrema necessitate constitutus, potest sibi necessaria sumere etiamsi dominus recuset (n. 483). Furtum autem habetur si dominus recusat quod non ex iustitia, sed ex caritate, pietate, etc. dare tenetur. Ablatio rei cum intentione restituendi, etiam est furtum, nisi possit rationabiliter supponi dominum non esse invitum; si au­ tem de facto est rationabiliter invitus contra talem ablationem, habetur furtum, quia est actio contra ius dominii. Furtum est peccatum in se, independenter a restitutione; unde etiam post restitutionem remanet peccatum furti quamdiu non fuit remissum; e contra, etiam post remissionem peccati furti, remanet onus restitutionis (n. 583). Furtum potest etiam induere malitiam ex circumstantiis : imo potest haec malitia mutare actum furti venialis in peccatum mortale (non ex obiccto, sed ex circumstantiis): contra cari­ tatem, contra pietatem, contra religionem (sacrilegium) etc. Ita si quis furatur rem parvi valoris, sed quae domino est carissima (e. g. propter memoriam matris) potest committere peccatum mortale: veniale in quantum furtum, sed mortale in quantum laesio gravis caritatis. NOTA. Ex tali furto oritur obligatio gravis restitutionis, saltem si res deti­ netur: nam ipsa detentione illius rei continuatur peccatum mortale contra caritatem, pietatem etc., quod remitti nequit nisi postquam causa laesionis (detentio rei) cessaverit. 488. — COROLLARIUM I. De furto in rebus publicis. Bona quae non sunt sub dominio privato, distinguenda sunt communia seu ad neminem pertinentia (quae ergo titulo primi occupantis dominium privatum fieri possunt), et publica, quae sunt vera proprietas auctoritatis publicae (civilis vel ecclesia­ sticae), ex quorum fructibus expensa pro bono publico desumere debet. Ex bonis communibus aliquid sumere, non est contra iustitiam. Ex bonis autem publicis aliquid sumere invita auctoritate publica, est contra iustitiam commutativam eodem modo ac su­ mere ex bonis privatis. Materia gravis ibi erit materia absolute gravis. 383 η. 489 HOMO AD HOMINEM Leges autem civiles prohibentes ne in silvis publicis colli­ gantur rami aridi, herbae, fungi fructusque silvestres, generatim sunt mere paenales, et contrafacientes non peccant contra iustitiam commutativam, nisi de facto gubernium curet ut illa col­ ligantur et pro bono publico adhibeantur. Si enim gubernium de istis non curat eaque putrefactioni tradit, patet hanc prohibi­ tionem esse solum ut maiora damna non inferantur arboribus; si autem curat ut colligantur, manifestat suam voluntatem iura dominii urgendi. Eodem modo furantur, et ad restitutionem tenentur illi qui auferunt res ab auctoritate publica post praelium ex provisio­ nibus hostis captas, nisi possint rationabiliter considerari tan­ quam occulta compensatio (n. 491) pro rebus iniuste a gubernio vel ab hoste ablatis. 489. — COROLLARIUM II. De defraudatione pretii in vehiculis publicis. Loca in vehiculis publicis, sive ad societatem privatam sive ad gubernium pertineant, per modum contractus locantur. Eis ergo vehi pretium statutum non solvendo, vel in classi superiore ac pro qua pretium solutum fuit, est contra iustitiam commutati­ vam, nisi officialis, qui hoc permittere potest, permittat. Putat Prümmer (II, 85) pretium classis inferioris solvendo sedere in classe superiore, non facile esse peccatum grave neque inducere obligationem restitutionis — nisi accedat corruptio officialium — quia societas non grave damnum patitur nec est graviter invita. Non tamen apparent solida argumenta: eadem enim est conditio illius qui pretium classis inferioris tantum solvit ac illius qui nullum pretium solvit. Differentia enim inter primam et secundam classem quandoque maior est quam ipsum pretium secundae classis; nec dicatur currum primae classis eodem modo currere si quis insidet ac si vacuus est: hoc idem enim dici potest ab eo qui nullum pretium solvit ! Nec ex eo quod aliquando ipsi officiales hoc permittunt, deduci debet eos esse minus invitos: nam quandoque etiam permittunt nullo pretio soluto vehi '. et ex altera parte solent tales, si deprehenduntur, eodem modo punire ac illos qui nullum pretium solverunt. Ergo 384 RELATE AD POSSESSIONES η. 490-491 videtur illum qui non soluto pretio vel indebite soluto pretio minore vehitur vehiculo publico, peccare contra iustitiam commutativam, et proinde teneri ad restitutionem. 490. — SCHOLION V. De iniusta dani nifica tione. Per se etiam furtum est damnificatio. Attamen hic sub hoc nomine intelligimus solam damnificationcm ex qua damnificanti non oritur emolumentum materiale, sive res aliena destruatur, sive alius impediatur ab obtinenda re in quam strictum ius habet. Loquimur hic de sola iniusia damnificat tone : de damnificatione enim ad quam inferendam quis ius habet, nihil est dicen­ dum. Ita vera, sed iusta damnificatio est illa quae normaliter oritur ex usu normali rei ; e. g. si quis ius habet utendi machina, ius etiam habet damnum ei inferendi quod normaliter ex recto usu illius machinae oritur (consumptionem); similiter, si quis mediis iustis (e. g. legitima concurrentia) impedit quominus alius lucrum faciat, non est iniusta damnificatio. Damnificatio potest esse directa vel indirecta prout damnifi­ cans ipse ponit causam damni vel damnum ab alio vel ab ani­ mali vel ab elementis naturae inferri non impedit. Damnificatio potest esse voluntaria vel involuntaria. Damnificatio iniusta voluntaria est culpabilis. Damnificatio au­ tem involuntaria, etsi culpam theologicam non admittat, stare tamen potest cum culpa iuridica seu omissione (involuntaria) illius diligentiae quam requirit lex humana ad damna prae­ cavenda. Quatenus damnificatio obliget ad restitutionem (scii, in aequivalenti), vide infra, n. 591. 491. — SCHOLION VI. De occulta compensatione. Occulta compensatio est actio qua quis occulte rem alienam aufert vel detinet, ad obtinendam vel compensandam ab illo rem in quam ius habet et quam ille dare recusat. Dicitur: rem alienam: scii, quae pertinet ad illum qui pos­ sidet rem in quam ius habet ; non enim licet a tertio sese com­ pensare. Ita A habet ius ad 20 doliaria quae ei debentur a B; 385 η. 491 HOMO AD HOMINEM non potest ea a C, sed solum a B auferre in occultam com­ pensationem. Dicitur: rem in quam ius habet seu in quam de facto ius do­ minii habet, etsi illud in foro externo forsan probare non possit. Non autem sufficit ius ad rem, nisi res brevi ei esset tradenda, et fundatus est timor ne ei non tradatur. Licita esse potest etiam occulta compensatio, si res post longius tempus tantum esset tradenda, si scii, tempore debito compensatio praevideatur im­ possibilis : tunc curandum est ut alius nullum damnum patiatur eo quod ante tempus re privetur, e. g. minorem quantitatem sumendo. Dicitur: ad compensandum: si autem ipsa res obtineri potest, non licet aliam auferre: ita si quis ius habet in rem, non potest eius valorem in pecunia auferre, si ipsam rem auferre potest quin dominus illud advertat: hoc enim esset commutatio rerum, ad quam ius non habet quamdiu ipsam rem obtinere potest. Dicitur: quam ille dare recusat: si enim alter rem dare non recusat, non est ratio cur fiat occulta compensatio, quae semper aliquam iniuriam includit erga alium. Ut occulta compensatio sit licita, requiritur: 1) ut agatur de vero et certo debito ex iustitia commutativa: ergo non de re debita ex aequitate vel ex promissione (nisi sit promissio sub contractu) neque de re dubie debita: in dubio enim « melior est conditio possidentis » ; 2) ut alia via ad rem suam obtinendam non habeatur (e. g. petitio iudicialis): compensatio enim cum sit occulta, facile ansam praebere potest abusibus et illusio­ nibus ; 3) ut nullum damnum inde oriatur debitori : ne e. g. postea restituat quod iam fuit compensatum occulte et ipse ita rem dupliciter tradat; quare expectandum est donec habeatur moralis certitudo illum rem non esse traditurum; 4) ut omne damnum tertii caveatur, ne e. g. alius (famulus) de furto ac­ cusetur. Si quis occulte sese compensat deficiente secunda conditione (e. g. si posset iudicialiter petere), generatim committit peccatum veniale; si aliae conditiones desunt, committit peccatum mor­ tale vel veniale prout agitur de re aut damno gravi vel levi. 386 RELATE AD POSSESSIONES η. 492 492. — COROLLARIA PRACTICA. 1. Famuli, etsi putent se non recipere salarium sufficiens, non possunt sese propter hoc occulte compensare (DB 1187). Notandum est remunerationes procentuales, etc. quas recipiunt e. g. pro rebus a domino emptis, ubi usus est, non esse occultam compensationem, etiamsi dominus hoc nesciat, etiamsi illas exigant (n. 486). Ubi autem talis usus non exsistit, vel dominus explicite in stabiliendo salario prohi­ buerit, esset contra iustitiam commutativam, saltem talia exigere. 2. Non autem prohibentur famuli sese compensare si dominus iniuste salarium minuat vel laborem augeat. Ita si partem salarii demit propter res fractas (nisi hoc explicite in contractu dictum sit vel famulus propter incuriam suam supellectilem nimis nume­ rosam frangat), potest famulus occulte se compensare. Si autem dominus labores extraordinarie difficiles, extraordinarie pericu­ losos vel tempore extraordinario faciendos imponit quin etiam salarium extraordinarium tradat, famulus potest sese pro hoc occulte compensare. Dicitur autem : imponit : nam si illos labores sponte suscipit (e. g. ad captandam benevolentiam domini) sese compensare non potest. 3. Qui sententia iudicis condemnatus est non potest sese oc­ culte compensare, nisi haec sententia certe fundetur in factis falsis (n. 485). 4. Rarissime licebit venditoribus sese compensare diminutione ponderis vel mensurae, nisi iniustitia ob quam minore pretio vendere coguntur, veniat ab ipsis emptoribus. Si enim non ex parte emptorum venit, iniustum est sese apud emptores com­ pensare. Art. 3 DE CONTRACTIBUS Contractus sunt medium principale quo homo disponit de re sua remque alienam ut suam acquirit. Quare primum in genere, deinde de diversis speciebus normae tradendae sunt iuxta quas contractus valide ct licite contrahuntur. 387 η. 493-494 HOMO AD HOMINEM § 1. IN GENERE 493. — NOTIO. Contractus est conventio qua unus vel plures erga unum vel plures alios se obligant ex iustitia commutativa, ad quid faciendum, omittendum vel dandum. Explicatur. Conventio: seu consensus in idem placitum. Con­ sensus est elementum essentiale omnis contractus ; sine illo con­ sensu valido nullus contractus esse potest. Huic autem accedere possunt stipulationes accidentales, sive sola conventione sta­ tutae, sive vi legis, consuetudinis vel aequitatis subintellectae nisi explicite excludantur. Unus vel plures: in contractu sunt duae partes, quae possunt una vel pluribus personis constare. Erga unum vel plures alios: saltem una pars erga aliam se obligat; si contractus est bilateralis, etiam altera pars erga pri­ mam se obligat. Ex iustitia commutativa: si obligatio est ex pietate, caritate, religione, fidelitate, etc. non habetur verus contractus, sed mera promissio. 494. — DIVISIO. Contractus est: 1. Unilateralis vel bilateralis prout in una tantum parte (e. g. promissio gratuita), vel in utraque parte obligationem inducit. 2. Expressus seu formalis vel implicitus seu virtualis prout expressis verbis aut signis contrahitur vel in alio actu (e. g. in voluntaria acceptione muneris) continetur. 3. Gratuitus vel onerosus prout solum unius vel utriusque uti­ litas intenditur. Ita in commodatu intenditur sola utilitas unius. Non est confundendus contractus unilateralis cum gratuito, nam etiam gratuitus potest esse bilateralis, uti in commodatu. Si contractus est onerosus quidem, sed onera et commoda non ad aequalitatem dividuntur super duas partes, vocatur mixtus; e. g. si unus maiora onera et alius maiora emolumenta obtinet. 4 Personalis vel realis prout obligatio haeret personae et proinde cum persona perit, vel haeret rei et proinde cum re transit ad successores contrahentis. Ita contractus venditionis 388 RELATE AD POSSESSIONES η. 495 est realis, et proinde mortuo contrahente etiam ab haeredibus solvendus est. 5. Comminativus vel aleatorius prout utraque pars tradit rem circiter aequivalentcm vel una tradit rem et altera solam spem rei adipiscendae. 6. Solemnis vel simplex prout a lege praescribuntur peculiares formalitates vel non ; contractus solemnis in quo illae peculiares formalitates non observantur, vocatur informis, et potest quidem in conscientia inducere obligationem (supra, n. 485), sed in foro externo generatim est invalidus. 7. Nominatus vel innominatus prout habet nomen speciale (emptio, locatio, mutuum, etc.) vel nullum nomen speciale habet. Innominati solent secundum quatuor sententias vocari: do ut des, do ut facias, facio ut des, facio ut facias; quorum tamen plures possunt esse variationes uti e. g. do et facio ut des, do ne facias, non facio ut des, etc. 8. Conditionatus vel absolutus prout eius validitas pendet ab impletione conditionis vel non. 495. — SUBIECTUM CAPAX. Ex iure naturae omnis et solus homo usu rationis pollens. Talis enim solus est capax actus humani, et proinde consensus, et nemo potest sibi obligationem assumere quin eam cognoscat in eaque consentiat. Unde ex iure naturae contractum inire ne­ queunt infantes, amentes, ebrii, dormientes, hypnotizati. Ex lege positiva solet capacitas quorumdam subiectorum (minorennium et interdictorum, uti vocantur) ad contractus ineun­ dos limitari. Ita Iure Canonico generatim religiosi sunt incapaces ad quos­ dam contractus ineundos. Hae stipulationes legis positivae etiam in conscientia ser­ vandae sunt, uti supra, n. 485, dictum est. Qui cum minorenni contraxit, generatim debet contractui stare quamdiu minorennis voluerit. Cum autem restrictiones illae factae sint ad protegendos inex­ pertos vitae contra malitiam aliorum, tales minorennes possunt privilegio iuris uti in conscientia, etiamsi sciverint se contractus 389 η. 496-497 HOMO AD HOMINEM ineundi non esse plene capaces, et etiam si promiserint se iure suo non esse usuros. Quodsi autem mala fide vel dolo contra­ ctum inierint, tenentur ad omnia damna inde oriunda reparanda, etiamsi ad hoc contractui stare debeant. Mendacium circa pro­ priam aetatem merito uti fraus habetur. Quodsi de licentia parentum vel tutoris egerint, evidenter contractus est validus. Similiter mala fides habetur si tali contractu pecuniam obti­ nuerit sciens se vi legis non posse obligari ad restituendum, et proinde in conscientia ad restitutionem tenetur. Si contractus (etiam bona fide initus) rescindatur, et res adhuc subsistat in se vel in aequivalenti, restituenda est. NOTA. Si altera pars advertit minorennem velle apud iudicem petere con­ tractus rescissionem, tenetur ex caritate sponte consentire in rescis­ sionem, ad vitandas expensas processus iudicialis. 496. — COROLLARIA PRACTICA. 1. Minorennis qui falso se fingit maiorennem et pecuniam mutuatur, debet eam reddere. 2. Minorennis qui studiorum causa a domo paterna abest et sibi emit quae ad honestam sustentationem sunt necessaria, de­ bet debita solvere, quia supponitur de mandato patris agere. 3. Minorennis qui debita contraxit et pecuniam lapidavit, non tenetur ex iustitia (nec ipse nec parentes eius) debita solvere, dummodo fraude usus non sit nec ex debitis ditior factus sit. 4. Minorennis qui pecuniam mutuatus est cum fenore usurario, etiam si iuramento promiserit se privilegio iuris non usurum, po­ test (obtenta dispensatione a iuramento) contractum rescindere. 5. Minorennis qui absque consensu patris et legis civilis aliquid emit, potest contractum rescindere; venditor autem debet con­ tractui stare si minorennis ita voluerit. 6. Uxor absque licentia mariti vel legis civilis emens domum, potest marito consulere ut contractum rescindat, etiamsi ven­ ditor inde damnum patiatur. 497. — OBIECTUM. Obiectum contractus potest esse omnis res, actio vel omissio de qua contrahens disponere potest. Quoad rem potest esse dominium, usus, ususfructus vel restrictio iuris dominii. 390 RELATE AD POSSESSIONES η. 497 NOTA. Sedulo distinguendum est obiectum et conditio contractus: viden­ dum tamen utrum conditio non sit talis ut intret ipsum obiectum contractus. Requiritur ut contrahens de re, actione vel omissione dispo­ nere possit: hoc supponit sequentes conditiones, quarum si una deest, contractus est invalidus: 1) Actio vel omissio sit honesta: nemo enim potest sese ad peccatum obligare ; si agitur de re tradenda, requiritur ut licite tradi possit. NOTA. Distinguendum est inter obiectum illicitum et consensum illicitum: obiectum illicitum reddit contractum invalidum, consensus illicitus reddit contractum illicitum, sed validum (n. 499). 2) Actio vel omissio sit physice possibilis: ad impossibile enim nemo se obligare potest. Quodsi sit moraliter tantum impossi­ bilis seu difficillima, per se potest esse obiectum contractus; at­ tamen cum nemo soleat seipsum ad moraliter impossibilia obli­ gare, talis contractus censetur invalidus nisi clare constet con­ trahentem conscium fuisse de hac morali impossibilitate. Si agitur de re tradenda, requiritur ut actu vel saltem in spe exsistat: si enim neque in spe exsistit, impossibile est illam tradere. Quodsi obiectum contractus sit partim possibile partim im­ possibile, distinguendum est: si obiectum sit indivisibile sive in se sive in intentione contrahentium, contractus est invalidus. Ita si quis vendit terrenum cuius unam partem vendere non po­ test, contractus est invalidus, saltem si intentione unius con­ trahentis terrenum ut quid indivisibile intendatur. Si autem obiectum est divisibile, contractus est validus quoad partem possibilem. 3) Res, actio vel omissio sit determinata: ad indeterminatum quid non potest esse obligatio. Si agitur de re, debet esse deter­ minata saltem in specie et quantitate; non tamen debet esse mathematice determinata, sed sufficit in genere, e. g. quidquid in hoc loco invenitur. 4) Res, actio vel omissio sit propria, h. e. ille qui tradit, debet habere ius tradendi vel debet esse sui iuris saltem quoad 391 η. 498 HOMO AD HOMINEM illam actionem vel omissionem; ille qui acceptat debet habere ius acceptandi. Non tamen requiritur ut hic et nunc hoc ius habeat, sed sufficit ut illud ius sit habiturus tempore quo con­ tractus effectum habebit. Si duo contrahunt de re aut actione a tertio praestanda, con­ tractus ita intelligendus est ut contrahentes se obligent ad curan­ dum, quantum est in se, ut tertius rem praestet. Ita, si parentes ineunt contractum circa vitam futuram filiorum: filii non tenen­ tur tali contractu, sed parentes debent observantiam contractus fovere (cf. vol. Ill, η. 423). 498. — COROLLARIUM. Utrum possit contractus iniri de re iam aliunde debita? Distinguendum est : aliunde ex iustitia an ex alia obligatione (caritatis, pietatis, etc.) debita. Distinguendum est insuper: de­ bita alteri an tertio. Si res non alteri sed tertio iam debita est, valide et per se etiam licite potest de ea cum altero contractus iniri, dummodo ius tertii nullum damnum patiatur: relate enim ad illum al­ terum res est propria. Ita si A rogatur a B ut aliquod iter in­ stituat pro negotio suo, potest cum illo contractum inire, etsi iam propter contractum cum C hoc iter instituere debeat, dum­ modo iura C in hoc itinere intacta maneant. Si res ipsi alteri iam debita est ex iustitia, non potest ne­ que valide neque licite de ea novum contractum inire: res enim non amplius est sua. Ita contractus alicuius officialis, quo accipit pecuniam pro favore quem praestare ex officio te­ netur, est invalidus. Potest tamen sponte offerentis renumera­ tionem acceptare. Si res ipsi alteri iam debita est, sed non ex iustitia, contractus cum illo de illa re est validus, sed illicitus. Ita si quis interro­ gatur quaenam sit via ad talem locum, tenetur ex caritate respon­ dere et rectam viam indicare (supra, n. 370): unde non potest contractum inire ut pro illa informatione remunerationem ac­ cipiat. Quodsi de facto talem contractum inierit, alter tenetur remunerationem dare (contractus validus), sed ipse non potest licite illam acceptare vel exigere; ad restitutionem autem post 392 RELATE AD POSSESSIONES η. 499 factum non obligatur (contractus validus) nisi forsan ex caritate. Si autem alter sponte remunerationem offert, potest eam etiam licite acceptare. 499. — ELEMENTUM ESSENTIALE. Elementum essentiale contractus est consensus validus. Consensus est actus voluntatis quo nova obligatio assumitur et simul alterius consensus acceptatur. Ut consensus in contractu sit licitus, requiritur ut nulla lege prohibeatur: ita illicitus est consensus in contractu sub con­ ditione turpi. Ut consensus in contractu sit validus, debet esse: 1. Verus, non lictus, h. e. sincera voluntate elicitus. Notandum est, cum sincera voluntate assumendi obligationem, stare posse voluntatem illam non implendi. Quare sola voluntas, etiam ab initio manifestata, contractum non implendi, non necessario probat consensum non fuisse verum seu sincerum. 2. Deliberatus et liber: nemo enim nisi sciens et volens potest sibi novam obligationem imponere. Illa deliberatio et libertas debet esse talis ut sit actus perfecte humanus. 3. Mutuus et simultaneus : h. e. quod unus offert debet ab al­ tero acceptari, et, si agitur de contractu bilaterali, simul debet acceptare quod ab altero offertur. Hic consensus mutuus debet esse simultaneus h. e. consensus illius qui primus consensum praebet, debet saltem habitualiter perdurare usquedum alterius consensus praebeatur. Ita si primus consensum praebet, sed il­ lum revocat antequam alter consensum suum praebeat, con­ sensus est invalidus. Si autem primus dormit dum alter con­ sensum suum praebet, consensus est validus. Consensus semel elicitus praesumitur non revocatus ; si autem una pars scit alteram partem consensum suum renuisse, merito praesumi potest primam partem etiam consensum suum revo­ casse, praesertim si altera pars per longius tempus renuit. Qui contractum offert, potest etiam tempus determinare intra quod alter respondere debet. Quodsi tempore illo non respon393 η 500 HOMO AD HOMINEM derit, praesumitur (nisi aliter statutum fuerit) etiam consensus offerentis revocatus. 4. Externe manifestatus alterique intimatus: per se quocum­ que signo vel verbo manifestari potest, dummodo ab altero uti consensus intelligi possit. Intimatio fieri potest sive per se sive per epistolas sive per procuratorem. Si intimatio fit directe per se, consensus censetur validus statim ac contrahentes obligationem suam offerunt et alterius acceptant. Si intimatio fit per procuratorem, consensus censetur validus statim ac procurator (vel procuratores) nomine partis (vel par­ tium) obligationem eius offerunt et alterius acceptant. Si intimatio fit per epistolas, distinguendum est inter con­ tractum unilateralem et bilateralem : in contractu unilaterali vi­ detur sufficere ut acceptatio sit externe manifestata, etsi ad al­ terum nondum pervenerit ; in contractu bilaterali videtur requiri ut utriusque consensus sit etiam alteri intimata, et proinde contractus non valet nisi tempore quo epistolae perveniunt et lectae sunt. Solent iura positiva (ecclesiasticum et civile) praescribere for­ mam determinatam qua haec manifestatio et intimatio con­ sensus fieri debet : in quantum hoc praescriptum servandum sit ad validitatem contractus in conscientia, cf. supra, n. 485. 500. — COROLLARIUM. 1. Ex eo quod ad validum consensum requiritur acceptationis intimatio, sequitur offerentem posse suum consensum revocare usquedum altera pars acceptationem suam ei intimaverit, et proinde, si fiat per epistolas, quando agitur de contractu bilaterali, usquedum responsum affirmati­ vum legerit. 2. luxta adagium: Qui tacet, consentire videtur, consensus potest quandoque etiam dari silentio. Ita si offerens dixerit : nisi intra tale tempus responsum habeam, censeris consentire. Attendendum tamen ne propter extraordinarias circumstantias responsum fuerit retardatum. Similiter si contractus est alteri omnino favorabilis (gratuitus, donatio), item si altera pars fa394 RELATE AD POSSESSIONES Π. 501 cile contradicere potest vel imo dissensum manifestare deberet, praesumitur silentium significare consensum. 3. Non est intimatio si A dicit ad B se velle cum C contrahere, et B absque mandato monet C et C acceptat. 501. — SCHOLION I. De errore et dolo. Error intelligitur consensus in conventionem non intentam. Error est substantialis si versatur circa ipsam substantiam obiecti contractus, circa qualitatem substantialem vel in sub­ stantiam redundantem (conditionem sine qua non), circa ipsam naturam contractus (e. g. si quis putat agi de donatione dum agitur de venditione) vel etiam circa motivum finale contractus (e. g. si quis locat operam famuli ut patri inserviat, et pater in­ terim mortuus est). In contractu gratuito etiam error circa per­ sonam cui, potest esse substantialis; item in Matrimonio (cf. vol. Ill, η. 513). — Hic error etiam vocari potest: causam dans contractui. Error est accidentalis, si versatur circa qualitates accessorias, quae si fuissent cognitae, contractum non certe impedissent. Potest tamen esse, ut illae qualitates in contrahendo fuerint mo­ tiva consensus : ita si quis domum emens attrahitur eius pul­ chritudine, quae tamen de facto provenit ex ornamentis, dum ablatis ornamentis non amplius tam pulchra apparet: est error accidentalis, etsi ementem moverit ad emendum ; si autem ablatis ornamentis domus apparet ruinosa, habetur error substantialis. Dolus seu fraus est actio vel omissio ad alterum in errorem inducendum, ut ita ad contractum ineundum alliciatur. Error substantialis reddit consensum invalidum, quia con­ sensus utriusque partis non est in idem obiectum. Error accidentalis relinquit consensum validum quia consen­ sus revera est in idem obiectum. NOTA. 1. Non pauci AA. solent errorem, circa qualitatem qui causam dat contractui vocare errorem accidentalem antecedentem eique eundem influxum in contractum assignant ac errori substantiali; nos autem talem errorem reduximus ad errorem substantialem, eo quod revera est circa qualitatem quae in obiectum redundat. 2. Cf. CIC c. 103-104. 3. Quoad obligationes ex tali contractu orientes cf. infra, n. 504. * 26 - Hcrmci, Thcol, Mor. · n. 395 η. 502 HOMO AD HOMINEM 502. — SCHOLION IL De vi et meta. Vis est violentia ex causa extrinseca, voluntarium tollens. Metus est tripidatio mentis, futuri, et instantis periculi causa (cf. vol. I, n. 27). Nota tamen metum posse esse de periculo proprio vel etiam personae intime coniunctae, e. g. matris, ma­ riti, etc. Metus est gravis si periculum est grave et instans; est levis si periculum est leve vel facile vitandum. Metus gravis est absolute, si etiam virum constantem commo­ vere solet, relative si ob indolem illius personae eam commovet. NOTA. Solet etiam huc referri metus reverentialis, qui oritur ex reverentia quam quis habet erga superiorem (parentes, superiores, etc.). Non aliter ac alius metus influit in voluntarium, et proinde in contractum. Ratio autem dependentiae a superiore potest facilius in subdito mu­ tare metum in graviorem. Metus est incussus si causa metus est alius homo ; est susce­ ptus si eius causa est naturalis seu necessaria (morbus, tem­ pestas). Metus incussus est iuste vel iniuste prout ille qui metum incutit ius habet ad hoc et mediis iustis utitur (e. g. iudex iustis paenis minans) vel non (e. g. latro mortem intentans). Iniuste incussus potest esse ad consensum extorquendum vel ad alium finem. Metus est antecedens si est causa contractus ; est concomitans si est merum phaenomenon consensum concomitans: non fit ex metu, sed cum metu. Cum omnis vis tollat voluntarium, invalidus est contractus. Quoad influxum metus in contractum Matrimonii cf. vol. Ill, η. 515. Quoad contractus dissolubiles: Metus etiam gravis per se relinquit consensum validum ; si autem metus, etiam levis, est ab altero contrahente iniuste in­ cussus, contractus generatim erit rescindibilis ex parte illius qui metum passus est; si metus gravis est iniuste incussus a tertia persona, probabiliter etiam est rescindibilis ; si vero metus levis est iniuste incussus a tertia persona, est validus (nisi illa persona nomine vel mandato alterius contrahentis agat). 396 RELATE AD POSSESSIONES η. 503 Uti patet, si dicimus contractum rescindibilem, ius rescin­ dendi est solum apud illum qui metum passus est, non apud alium (cf. c. 103 § 2). Quoad obligationes ex tali contractu orientes, cf. infra, n. 504. 503. — ACCIDENTALIA. Elementa accidentalia contractus sunt illae stipulationes quae obiectui contractus expressa voluntate contrahentium accedunt quin obiectum contractus constituant; praecipua sunt: conditiones, tempus, alternativa, poena, finis, motivum, iuramentum. 1. Conditio. — Potest esse a) de praesenti, praeterito vel futuro prout conditio se refert ad praesens, praeteritum vel futurum tempus. b) Suspensiva vel rescissoria prout ipsum valorem contra­ ctus allicit remittendo effectum ad tempus futurum, vel solam firmitatem contractus afficit faciendo contractum, qui nunc est validus, postea fieri invalidum. c) Possibilis vel impossibilis prout impletio conditionis est possibilis vel non. Conditio de futuro possibili subdividitur in necessariam et con­ tingentem prout conditio necessario vel non-necessario impletur. Conditio contingens insuper subdividitur in potestativam et casualem, prout impletio est in potestate contrahentis vel non. d) Honesta vel turpis prout impletio conditionis potest fieri sine peccato vel non. e) Repugnans vel non-repugnans prout conditio adversatur naturae contractus vel non. f) Causam dans contractui vel causam non dans contractui prout consensus ab impletione conditionis omnino vel non-omnino pendet. De his cf. etiam vol. Ill, η. 418. Conditio de praesenti vel praeterito facit contractum statim esse validum vel invalidum prout conditio impleta est vel non. Conditio suspensiva facit contractum ex nunc esse validum, sed effectus eius remittit ad momentum impletionis conditionis. Conditio rescissoria facit contractum nunc esse validum, sed eum cessare facit statim ac conditio impletur. Utrum novus actus 397 η. 503 HOMO AD HOMINEM voluntatis requiratur (declaratio rescissionis) pendet a tenore conditionis, utrum scii, sit vere rescissoria an faciat contractum rescindibilem. Conditio de futuro impossibili, si apponens scit eam esse im­ possibilem, et tamen eam vere apponit tanquam conditionem, consideratur ut non adiecta, et proinde contractus est absolutus, nisi appareat adiectionem talis conditionis esse expressionem consensus ficti. Si autem apponens nescit eam esse impossibilem, censetur simplex conditio non impleta et facit contractum sta­ tim esse invalidum. Conditio de futuro necessario est quasi determinatio tem­ poris, et facit contractum validum, sed effectus eius remittit ad tempus impletionis. Conditio de futuro contingenti sive potestativa sive casualis idem est ac suspensiva. Conditio de re turpi ut non adiecta habenda est, nisi sit sub forma rescissoria : tunc enim facit contractum invalidum ab initio. Nunquam autem licet conditionem implere. Quid autem post impletam conditionem turpem, vide infra, n. 505. Conditio repugnans aequivalet conditioni impossibili. Conditio causam dans contractui intrat ipsum obiectum con­ tractus. NOTA. Conditio censetur impleta si ille qui sub ea obligatur, eius impletioncm impedit. 2. Tempus. Potest addi determinatio temporis sive ad urgen­ dam obligationem sive ad finiendam obligationem. Nihil refert utrum ipsi contractui an conditioni addatur. Si ad urgendam obligationem, effectus validi etiam post illud tempus continuant; si ad finiendam obligationem, post illud tempus cessat omnis obligatio. Tempus autem potest addi etiam tanquam conditio rescissoria: e. g. si ante talem diem res tradita non est, contractus fit nullus. 3. Alternativa. Altemativa est ius eligendi inter duas vel plures res praestabiles. Illa stipulatio generatim est in favorem debitoris, ita ut alter debeat acceptare quod primus elegit : e. g. domus venditur pre398 RELATE AD POSSESSIONES η. 504 tio tot pecuniae vel tot farinae: venditor (nisi aliter statutum sit), debet acceptare quod eligit emptor. Si autem explicite de­ terminatur, potest etiam esse in favorem creditoris vel tertii, ita ut debitor dare debeat quod alter eligit. Quoad obligationem ex tali contractu, cf. infra, n. 504. 4. Poena. Est clausula qua contrahentes se obligant ad quandam poenam luendam si contractum non servant. Haec clausula, nisi aliter statutum fuerit, non est consideranda ut alternativa aesi contrahens obligationi suae satisfaciat si poenam statutam solvat : absolute tenetur ad contractum servandum ; quod si non fecerit, insuper debet poenam solvere. Haec clausula generatim obligat (ex iustitia), si contractus culpabiliter non servatur, vtl si poena ita statuta sit, etiam pro casu inculpabilis non-observantiae. 5. Finis. Est clausula ad indicandum finem in quem contractus fit, vel onus acceptationi contractus adiectum. Ita si fit con­ tractus : ego laborabo pro tua sustentatione ut tu studeas (finis) vel si quis dat eleemosynam ecclesiae ut ibi qualibet dominica celebretur Missa. Talis finis vel onus obligat in conscientia. Finis vel onus inhonestum pro non-adiectum habeatur. Non raro, praesertim in contractu unilaterali, talis clausula habet valorem conditionis rescissoriae, ita ut non-observatio possit ad restitutionem obligare. 6. luramentum. Est clausula qua obligatio ex iustitia dupli­ catur obligatione ex religione. Cf. supra, n. 100 ss. 504. — OBLIGATIO. 1. Ex contractu valido oritur obligatio ex iustitia commutativa illum cum omnibus clausulis licitis servandi quamdiu non est valide rescissus. Clausulae licitae sunt quae sine peccato observari possunt. Contractus exsequendus est bona fide, secundum aequitatem, consuetudinem vel legem, tum quoad substantiam tum quoad clausulas accidentales. Unde contractus interpretandus est primo secundum intentionem contrahentium; quodsi de hac clare non constet, secundum aequitatem, legem et usum interpretandus 399 η. 504 HOMO ΛΟ HOMINEM est; dubio relicto semper quaeratur amicabilis transactio seu compositio. Obligatio tenet per se solos contrahentes; potest tamen quan­ doque, si ita ex contractu vel ex natura rei patet, tenere etiam heredes, creditores aliosve qui contrahentibus succedunt. Obli­ gatio contractus realis semper transit ad successores. 2. Ex contractu invalido, nescientibus contrahentibus, nulla oritur obligatio. Si autem postea una pars invaliditatem advertit, tenetur quam­ primum alteram partem monere, secus venit in casum similem sequenti et oriuntur pro eo etiam obligationes sub n. 3 expositae. 3. Ex contractu invalido uno sciente altero nesciente, oritur soli parti invaliditatis consciae obligatio ex fidelitate standi con­ tractui si sine peccato potest et altera pars velit, vel ex iustitia reparandi damna illata si ita contrahendo alteram partem deceperit. Non debet ex iustitia stare contractui, nam verus contractus non habetur; cum autem invaliditatis conscius fuerit, vel voluit quantum in se est sese obligare (ex fidelitate) vel voluit alium decipere (damna reparanda ex iustitia, propter iniuriam). 4. Ex contractu invalido utroque sciente, oritur obligatio standi contractui usquedum rescindatur. Censentur enim seipsos obligare voluisse quantum poterant; quod, si invaliditas non oritur ex defectu consensus sed ex ele­ mentis accidentalibus, uti forma externa, est ex iustitia commutativa vel ex fidelitate; si oritur ex defectu consensus, est ex fidelitate. 5. Ex contractu initio valido, qui tamen factus est invalidus antequam obligatio urgeat, nulla oritur obligatio ex momento quo fit invalidus. Fieri potest invalidus quia obiectum fit impossibile vel sine peccato praestari nequeat. Si autem impedimentum contractus est solum temporaneum, videndum est utrum obligatio cesset an solum suspendatur. 6. Qui culpabiliter causam posuit quo contractus initio validus 400 RELATE AD POSSESSIONES η. 504 postea fit invalidus vel impossibilis, tenetur contractui quantum licite potest stare si altera pars voluerit; secus damna reparare. 7. Ex conditione suspensiva (honesta), oritur obligatio 1) non impediendi impletionem conditionis; 2) nihil faciendi quo iura alterius minuantur usquedum conditio impleatur; 3) standi con­ tractui statim ac conditio impleatur. 8. Ex contractu sub conditione rescissoria oritur obligatio 1) non adducendi impletionem conditionis; 2) observandi con­ tractum quamdiu non fuerit rescissum. 9. Ex contractu alternativo oritur obligatio dandi unam ex rebus praestabilibus iuxta voluntatem illius ad quem pertinet electio. Quodsi una res periit absque culpa contrahentium, altera res tradenda est. Si una res periit cum culpa debitoris, debet aliam rem tradere, nisi electio alteri competat et ipse potius velit ut pretium rei perditae tradatur. Si una res periit cum culpa creditoris, debitor ad nihil tenetur: si enim electio est apud debitorem, ipse potest eligere rem per­ ditam tradendam; si electio est apud creditorem, ipse censetur elegisse quod culpa sua periit. Si utraque res periit absque culpa contrahentium, contractus fit impossibilis et proinde nullus. Si utraque res periit, sed una cum culpa debitoris altera sine culpa, debitor tradere debet pretium ultimae quae periit; nam postquam prima periit, tenebatur absolute alteram tradere; si autem ius eligendi erat apud creditorem, ipse potest pretium unius vel alterius petere. 10. Qui contractum eiusve clausulam non servaverit, tenetur ex iustitia commutativa paenam statutam solvere; quodsi paena statuta non fuerit, tenetur, si culpabiliter contractum non ser­ vaverit, omnia damna inde orientia reparare. Quodsi praeter culpam theologicam contractum non servaverit, non videtur obligari ad paenam in conscientia, nisi ita conventum fuerit vel sententia iudicis accesserit. Gravitas transgressionis. Qui unam ex supradictis obligatio- 401 η. 505-506 HOMO AD HOMINEM nibus non servaverit, committit peccatum mortale vel veniale prout agitur de re magni vel minoris momenti (n. 484). NOTA. Quamdiu obligatio non cessavit, ipse contractus urget, et non suf­ ficit reparare damna ex non-observantia contractus illata. 505. — SCHOLION. De obligatione ex contractu turpi. Si contractus est turpis ex obiecto, est invalidus, et proinde nulla obligatio ex eo oritur. Si contractus est turpis ex conditione adiecta, est validus (nisi conditio intret ipsum obiectum contractus), et proinde servari debet quantum potest, dempta conditione turpi. Haec patent. Sed quid, si altera pars partem suam turpem iam praestiterit? teneturne tunc altera pars ad partem suam praestan­ dam? E. g. unus operam suam praebet ad occidendum Petrum, alter se obligat ad certam summam ei dandam. Postquam primus Petrum occiderit, teneturne alter pecuniam dare? Generatim affir­ mant AA. paucis contradicentibus. Attamen non clare patet unde talis obligatio (saltem ex iustitia) oriatur, cum nullus fuerit con­ tractus validus. Ergo ad summum potest esse obligatio ex fide­ litate (promissione). Ubi agitur de conditione turpi, et conditio iam impleta est, nulla est difficultas, cum contractus sit validus, saltem post con­ ditionem impletam. 506. — CESSATIO. 1. Omnis contractus dissolubilis cessare potest per mutuum consensum. 2. Omnis contractus cessat per solutionem completam, substi­ tutionem, condonationem, compensationem, confusionem, prae­ scriptionem. Solutio est impletio omnium obligationum ex contractu orien­ tium. Substitutio est novus consensus ponendi alium contractum loco huius : reducitur proinde ad mutuum consensum. Condonatio est consensus in non-impletione contractus : redu­ citur proinde ad mutuum consensum. Compensatio est nova obligatio alterius contrahentis quae 402 RELATE AD POSSESSIONES η. 507-508 aequivalet obligationi unius: ita si A debet B summam pecuniae et B eandem summam debet A, utraque obligatio exstinguitur compensatione. Confusio est reductio obligationis alterius partis ad primam partem: ita si A et B habent contractum et postea A per here­ ditatem accipit iura et obligationes B, contractus cessat. Praescriptio est stipulatio legis, iuxta quam post determinatum tempus in quibusdam circumstantiis contractus simpliciter ces­ sat. Cf. infra, de praescriptione liberativa, n. 666. 3. Omnis contractus cessat eo quod obiectum eius fit impos­ sibile vel turpe. Videndum tamen utrum impossibilitas vel prohibitio non sit temporanea, ita ut obligatio non cesset, sed solum suspendatur. Ita si quis ad tempus non potest solvere, tenetur tamen solvere quando poterit, nisi interim obligatio ab aliunde cessaverit (e. g. per praescriptionem). 4. Omnis contractus cessat impleta conditione resolutoria. 5. Obligatio contractus onerosi cessat si altera pars exsecu­ tionem ex parte sua non praestat. Pars autem quae culpabiliter partem suam non praestat, te­ netur damna inde orientia reparare. 6. Omnis contractus cessat rescissione facta ab eo qui ius rescis­ sionis habet. Sive sit alter contrahens sive eius superior (e. g. pater vel tutor pro minorenni) sive iudex. 507. — SCHOLION I. De solutione probabili. Debitor qui debito probabiliter iam satisfecit, si dubium solvi nequit, videtur ad nihil teneri : melior est enim conditio possi­ dentis quamdiu alterius ius non probatur. 508. — SCHOLION II. De debitore obaerato. Debitor obaeratus est debitor, qui omnibus suis obligationibus satisfacere non valet. Tales debitores quandoque a lege civili sub tutela statuuntur, ita ut bona sua libere administrare non amplius valeant. Distin- 403 η. 508 HOMO AD HOMINEM guendus est ergo debitor obaeratus qui liberam administrationem bonorum habet, et ille qui eam non habet. Uti patet, uterque committit peccatum contra iustitiam commutativam assumendo tantas obligationes ut eis satisfacere nequeat. Quaestio autem est ad quid post factum teneatur. 1. Remanente libera administratione bonorum. a) Rem alienam quam detinet reddere debet : res enim cla­ mat ad dominum. Notandum autem rem quam valido contractu acquisivit, non esse alienam, sed vere suam, etiamsi partem suam contractus (e. g. solutionem pretii) non praestiterit : valido enim contractu dominium vere ad ipsum transiit. Unde talem rem reddere ex iustitia non tenetur; ex aequitate potest esse obligatus ad red­ dendam illam rem in compensationem obligationis suae. b) Creditoribus suis satisfacere debet quantum potest, ser­ vato tamen ordine iuris naturae. Unde bona hypothecata et oppignorata adhiberi non possunt nisi ad debita solvenda erga illos qui ius ad illa habent : hypo­ theca enim et oppignoratio tribuunt ius reale. Inter ipsos prius satisfaciendum est illis qui prius hypothecam vel pignus acce­ perunt, nam subsequentium contractus erant validi tantum, in quantum ille habebat ius de illis bonis disponendi, quod ius iam erat prioribus contractibus restrictum. Obligationibus ex delicto prius est satisfaciendum, deinde con­ tractibus onerosis, ultimo contractibus gratuitis. Creditoribus communibus potest satisfacere prout vult, nisi pietas, caritas aliave lex quosdam praeferendos dictet. Ita ex cari­ tate potest teneri prius satisfacere pauperioribus. Potest etiam pro rata singulis partem debiti solvere vel etiam petentibus totum debitum. Non-petentibus autem totam solutionem offerre, praetermissis aliis creditoribus, nisi habeatur ratio proportio­ nata, videtur esse contra caritatem. NOTA. Si autem postea iudex omnes solutiones a tali debitore a certo tempore factas irritas declarat, tenentur creditores solutiones post illud tempus receptas restituere, etiam in conscientia. 404 RELATES AD POSSESSIONES η. 509-510 2. Amissa libera administratione. Ante amissionem non videtur obligari in conscientia ad statum suum declarandum et bona sua cedenda, nisi sententia iudicis imponatur. In cessione bonorum tenetur sincere declarare omnia bona sua. Ius tamen retinet sibi reservandi necessaria ad parce vivendum iuxta conditionem suam ; imo potest in conscientia aliquid plus sibi retinere, si ita habeat fundatam spem industria sua ita lucrum facere ut possit paulatim omnia debita solvere. Imo non videtur esse illicitum aliquam rem minoris valoris, sed sibi valde caram, sibi reservare. Post amissionem liberae administrationis : debet stare senten­ tiae iudicis. Per se etiam tenetur residua debita solvere quando poterit, nisi lex statuerit illum a residuis debitis esse liberum. Si autem obaeratio est culpabilis, tenetur ad damna reparanda quando poterit. § 2. PROMISSIO 509. — Per se hic de promissione agendum non est, cum pro­ missio generatim sit potius fideidatio quam contractus. Quare de hac egimus supra, n. 394 ss. Potest autem quis promittendo non solum ex fidelitate, sed ex iustitia commutativa se obligare velle, ita ut promissio sit verus contractus unilateralis. Sed et tunc supra dictis de pro­ missione ex fidelitate, nihil est addendum. § 3. DONATIO 510. — NOTIO. Donatio est actus quo rei propriae dominium alteri acceptanti transfertur absque compensationis obligatione. Explicatur. Dominium : hinc differt a promissione, quae domi­ nium nondum transfert, sed solum ius ad rem concedit. Alteri acceptanti : si enim alter non acceptat, non est valida donatio; quapropter donator potest semper suam donationem revocare usquedum donatarius acceptaverit. Quoad donationem per litteras cf. supra, n. 499. 405 η. 511-513 HOMO AD HOMINEM NOTA. 1. Non apparel ratio sententiae quorundam AA. dicentium non re­ quiri acceptationem si donatio fiat Ecclesiae vel causae piae. Si est donatio Deo facta, utique non requiritur acceptatio ab homini­ bus; si autem est donatio Ecclesiae vel causae piae facta, videtur requiri acceptatio illius qui Ecclesiam vel causam piam repraesentat. 2. Si donator, misso nuntio, donationem revocavit antequam accepte­ tur, per se donatio est invalida; si autem ille nuntius non est merus nuntius sed mandatarius donatoris, donator tenetur ratam habere donationem a mandatario suo revocationis ignaro factam (cf. n. 529-530). Absque compensationis obligatione: unde est contractus uni­ lateralis, unde etiam differt a venditione. 511. — DIVISIO. Unica divisio donationum quae ad rem no­ stram facit est : donatio inter vivos, quae effectum habet etiam durante vita donatoris (etsi forsan praevideatur mox moritu­ rus); donatio mortis causa quae effectum obtinet post mortem donatoris. NOTA. Donatio in testamento non est vera donatio, tum quia dominium rei usque ad mortem conservatur, ita ut quolibet momento vitae dispositio testamenti mutari possit, tum quia non intercedit accepta­ tio donatarii. 512. — SUBIECTUM. 1. Donator potest esse quilibet homo capax contractus ineundi (n. 495). Generatim autem solet requiri maior actualis usus rationis et libertas. 2. Donatarius potest esse quilibet homo iam conceptus, etsi nondum natus. Acceptatio autem debet fieri per ipsum donatarium ; qui si actus humani non sit capax, fieri debet per eius tuto­ rem legalem. Pro homine concepto nondum nato sunt parentes. 513. — SCHOLION. De donatore vel donatario mortuo. Si donator moritur antequam donatarius acceptaverit dona­ tionem (quae non est per modum testamenti), videtur donatio invalida propter defectum consensus. Potest tamen obligare here­ des tanquam «ultima voluntas» (ex pietate; cf. infra, n. 609). Si donatarius mortuus est antequam acceptaverit, donatio est invalida. 406 RELATE AD POSSESSIONES η. 514-516 Si donatarius vel donator moritur post acceptationem, sed antequam res tradita sit, donatio est valida. 514. — OBIECTUM. Hic ponenda est quaestio de valore dona­ tionis qua laeditur ius tertii ad rem, e. g. donationes debitoris obaerati: Quamdiu res est in potestate donatoris, donatio est per se va­ lida, etsi illicita. Si autem sententia iudicis eam, etiam postea, in­ validam declaret, donatarius tenetur in conscientia eam restituere. Donator tenetur quantum potest ius tertii reparare, et quidem, si est ius ex iustitia commutativa, tenetur ex iustitia commutativa, et proinde cum obligatione restituendi (n. 591). Donatarius, si scit donatione ius tertii laedi, tenetur eam recu­ sare ne peccato alieno cooperetur; post acceptationem autem, nisi forsan donatorem ad illicitam donationem induxerit, non tenetur rem restituere, cum donatio fuerit valida. 515. — EFFECTUS. 1. Donator tenetur donatarium de oneribus rei inhaerentibus monere. Quodsi donatarius onera inhaerentia nesciverit, potest accepta­ tionem suam annullare, et rem donatori restituere. 2. Donatarius recipit plenum dominium in rem cum omnibus tamen oneribus huic dominio inhaerentibus. Ita si rei inhaeret hypotheca vel aliud onus, donatarius tenetur hoc onus suscipere sicut donator illud habebat. 516. — REVOCATIO. Donatio per se est irrevocabilis, nisi impleatur conditio rescissoria addita. Generatim AA. tenent « do­ nationem mortis causa » semper esse revocabilem ob praesum­ ptam conditionem « dummodo ex hac infirmitate moriar ». Non tamen videtur haec semper praesumenda ! Ius civile autem non raro determinat circumstantias in quibus donatio a donatore (eiusve heredibus) revocari potest. Quae leges etiam in conscientia valent. NOTA. 1. Donationes ad causas pias non subsunt legibus civilibus, sed iuri canonico. Si ergo lex civilis declarat aliquam donationem ad causam piam invalidam, haec lex iniusta est et proinde invalida. Similiter si sententia iudicis declarat donationem ad causam piam 407 η. 517-518 HOMO AD HOMINEM invalidam. Attamen saepe abstinere debebit sacerdos a talibus dona­ tionibus acceptandis, non quasi iniustae sint, sed ne ex lite pro rebus materialibus scandalum oriatur. 2. Cf. c. 1535-1536. § 4. COMMODATUM 517. — NOTIO. Commodatum est contractus quo unus alteri rem non fungibilem tradit cum facultate ea utendi et obligatione eam post usum reddendi. Explicatur. Contractus : est contractus bilateralis, quia unus tradit rem, alter assumit obligationem eam reddendi; est con­ tractus gratuitus: et in hoc differt a locatione, quo alter pro usu tradit pecuniam. Unus alteri: qui rem tradit vocatur commodans, alter com­ moda tarius. Non-fungibilem : si enim traditur res fungibilis qua fungibilis, contractus vocatur mutuum (simplex seu absque fenore) ; si au­ tem traditur res fungibilis tanquam non-fungibilis, est verum commodatum. Ita si quis commodat vinum ad ostendendum, non ad bibendum, habetur commodatum, et vinum debet idem in individuo restitui. Post usum: h. e. post determinatum tempus vel ad libitum commodantis ; si res reddenda est ad libitum commodantis, con­ tractus a quibusdam vocatur precarius. Eam reddendi: in individuo, h. e. quod commodatum est, idem numero reddi debet ; in quantum facienda sit compensatio si res in individuo reddi nequit, pendet a culpa commodatarii. 518. — EFFECTUS. Nisi contractu aliter statutum sit 1. Commodatarius debet a) de re curare ut homines prudentes et timorati facere solent, ita ut non plus quam normaliter ex usu consumatur; b) expensas ordinarias pro usu et conservatione rei solvere ; c) nec tempus nec modum concessum excedere ; ita non potest eam ad alium usum adhibere ac concessum est ; d) damna ex eius culpa rei obvenientia reparare. 408 RELATE AD POSSESSIONES η. 519-520 2. Commodans debet α) monere de defectibus nocivis (saltem ex caritate; n. 370) nisi sint obvii ; Ζ;) damna ex eius culpa commodatario obvenientia reparare; c) expensas extraordinarias pro conservatione rei solvere, dummodo non ex culpa commodatarii ortae sint; d) rem non ante tempus repetere; si autem ex improvisa ratione re sua statim indiget, videtur eam repetere, non exigere posse. 3. Si res absque culpa commodatarii perit, domino suo (com­ modanti) perit. NOTA. lura ct obligationes commodatarii (excepto iure utendi re) et com­ modantis, nisi aliter statutum fuerit, transeunt ad eorum heredes et successores. § 5. MUTUUM 519. — NOTIO. Mutuum est contractus quo unus alteri rem fungibilem tradit cum obligatione reddendi rem eiusdem speciei, qualitatis et quantitatis. Explicatur. Unus alteri: qui tradit vocatur mutuans, qui re­ cipit mutuatarius. Rem fungibilem: in hoc differt a commodato. Tradit: ita ut ipsum dominium transeat in mutuatarium; mu­ tuans solum retinet ius ad rem eiusdem speciei et qualitatis et quantitatis. Reddendi: sine vel cum fenore: ex hoc dividitur in mutuum simplex et mutuum onerosum. Quantitatis : etiamsi interim pretium rei auctum vel minutum sit. Quoad quantitatem pecuniae, cf. n. 522. 520. — EFFECTUS. Nisi aliter statutum sit 1. Mutuatarius tenetur a) reddere rem quantitate, qualitate et tempore statutis; Z?) damna ex eius culpa mutuanti obvenientia (e. g. quia tempore statuto non reddidit) reparare; c) fenus iustum, si quod statutum est, solvere. 409 η. 521-522 HOMO AD HOMINEM 2. Mutuans tenetur a) monere de defectibus nocivis rei, nisi sint obvii (saltem ex caritate, n. 370) ; b) non repetere ante tempus ; c) damna ex eius culpa mutuatario obvenientia reparare; d) nullum lucrum seu fenus exigere vi mutui; ex titulo autem extrinseco solum iustum fenus exigere (n. 523). 3. Si res perit antequam mutuatarius ea usus fuerit, mutua­ tario perit, nam in eius dominium transiit; et tenetur rem eius­ dem speciei et qualitatis et quantitatis restituere, nisi ex culpa mutuantis periit. 521. — SCHOLION I. De obligatione dandi mutuum. Obligatio dandi mutuum oriri potest ex lege caritatis, qua omnis homo tenetur proximum suum in omni difficultate adiuvare ab eoque omnem iniuriam removere, quoties hoc sine proportionato incommodo facere potest, et nullam inde aliam certam obligationem laedit (n. 370). Unde si merito timetur ne mutuatarius tempore debito rem reddere non possit, vel imo illam nunquam restituere possit, nulla est obligatio mutuandi, sed sufficit proximi necessitati per aliquam eleemosynam subvenire: tale mutuum enim includeret incommodum proportionate grave. Caritas non raro prohibet ne pro mutuo exigatur fenus, etiam tale quod per se ex titulo extrinseco iuste exigi posset (n. 523) : tunc habetur obligatio, ex caritate, mutuandi absque fenore. 522. — SCHOLION II. De reddenda pecunia mutuata. Mutuata pecunia, nisi aliter statutum sit, per se iuxta valorem nominalem, non iuxta valorem realem eadem quantitate red­ denda est, non considerato valore permutatorio crescente vel decrescente. Hoc valet quando differentia est normalis. Ouodsi autem ex improvisa causa pecuniae valor realis abnormaliter (c. g. per inflationem) minutus sit, caritas et aequitas postulant ut communi conventione quaestionem solvant. 410 RELATE AD POSSESSIONES η. 523 Dico: ex improvisa causa: nam si causa iam communiter nota erat, e. g. si inflatio iam inceperat, poterat in ipso contractu provideri, e. g. aliam basim assumendo (calculando quantitatem e. g. iuxta valorem farinae) vel maius fenus exigendo; quod si mutuans non fecerit censetur in damnum oriens consentire. Si autem vere ex causa improvisa et publica pecuniae valor realis abnormaliter minuitur, mutuans et mutuatarius debent secundum caritatem et aequitatem de quantitate restituenda con­ venire, advocato, si necesse est, etiam tertio arbitro. Quodsi gubernium aliquam aequationem definiverit pro mutuis solvendis, huic etiam in conscientia stari potest, etiam si altera pars inde forsan aliquod damnum patiatur, nisi tamen haec aequatio sit evidenter insufficiens : tunc enim illa aequatio negligi potest. In hac quantitate definienda, considerandum est etiam lucrum quod mutuatarius fecerit : si enim mutuatarius illa pecunia indi­ guerit ad vivendum, minor quantitas reddenda statui debet; si autem illam pecuniam in res stabilis valoris vel frugiferas con­ verterit, ratio habenda est de valore huius rei. Ita si quis mutuo 1.000 doliariorum emit domum, nunc autem illa 1.000 doliaria realiter aequivalent 1.000.000, domus autem illa nunc aequivalet 10.000.000, ipse certe debet 1.000.000 restituere; quodsi autem illa domus nunc solum 500.000 aequivalet, non potest obligari ad 1.000.000, sed certe non ad plus quam 500.000 restituenda. Aequitas enim postulat ut non una pars totum damnum, altera totum lucrum portet. Uti patet, in his omnibus supponimus mutuatarium non cul­ pabiliter transgredi tempus praefixum mutui reddendi; quodsi culpabiliter transgreditur hoc tempus, evidenter tenetur ad om­ nia damna reparanda quae ex illa transgressione oriuntur. 523. — SCHOLION III. De fenore insto. Mutuum ex natura sua est contractus gratuitus, et proinde ratione ipsius mutui fenus accipere non licet. Solum accedente causa externa, fenus potest esse licitum. Haec semper fuit et est clara doctrina Ecclesiae. Quatuor solent nominari causae seu tituli ex quibus licet fenus accipere : 411 27 - Hermes, Theol. Mor. - n η. 523 HOMO AD HOMINEM 1. Lucrum cessans, h. e. cessatio lucri quod mutuans posset obtinere si pecuniam suam in alio contractu adhiberet. 2. Damnum emergens, h. e. damnum oriens ex eo quod mu­ tuans pecuniam suam prae manibus non habet : e. g. si propter hoc impeditur rem emere tempore quo minore pretio emere posset, ita ut emere cogatur quando maius pretium solven­ dum est. 3. Periculum sortis seu capitalis, h. e. periculum ne pecunia sua mutuata non, vel saltem non tempore statuto, recuperari possit vel nonnisi cum difficultate et expensis. Quo magis fun­ datum vel quo maius est hoc periculum, eo maius fenus exigere potest. Ita si propter extraordinarias circumstantias periculum est ne res pereat, et si perdita re, mutuatarius impar sit eam restituere. 4. Paena conventionalis, h. e. mulcta quam mutuatarius solvere debet si pecuniam tempore statuto non reddat. Primus hic titulus, scii, lucrum cessans, nunc, ex evolutione commercii et industriae humanae, speciale assumpsit momen­ tum : quidam enim mercatores maiore summa pecuniae indi­ gentes pro expansione commercii sui, mutuo petebant pecuniam, promittentes mutuantibus partem lucri, relativam ad pecuniam mutuatam, sed absolutam ad quantitatem lucri (e. g. 5% summae mutuatae). Tales mercatores semper numerosiores exsurgebant, ita ut paulatim omnibus hominibus pecuniam residuam haben­ tibus, possibile fieret talis partis lucri aliorum participes fieri : unde si pecuniam suam nunc mutuo dant aliis quam talibus mercatoribus, revera illud lucrum cessat. Ita hodie pro quolibet mutuo habetur verus titulus extrinsecus fenus percipiendi, scii, lucrum cessans. Hic autem titulus facit quidem fenus non esse contra iustitiam, sed non potest impedire quominus quandoque sit contra aliam virtutem, e. g. pietatem, caritatem, etc., ita ut etiam hodie possit esse vere prohibitum in aliquo casu fenus aliquod, vel saltem tam altum, percipere, si scii, ex pietate, cari­ tate, etc. oritur obligatio concedendi mutuum sine fenore. Quodnam fenus sit moderatum, patebit ex scholio sequenti. 412 RELATE AD POSSESSIONES η. 524 NOTA. Anatocismus, quo fenus non solvitur, sed sorti additur et novum fenus producit, eodem modo licitus vel illicitus est sicut mutuum cum fenore: est enim idem ac novum mutuum. 524. — SCHOLION IV. De usura. Usura est fenus exaggeratum sive quia sine titulo (vi solius mutui) sive ex titulo, sed plus quam aequum, exigitur. Unde quaestio, quaenam quantitas iuste exigi possit, si nulla alia obligatio (caritas, pietas, etc.) obstat. S. Sedes pluries declaravit (S.C.P.F. 12 Sept. 1645; S. Paen. 7 Sept. 1845; S.C.P.F. 8 Apr. 1848; S. Off. 4 Iui. 1883) non esse inquietandos fideles qui iuxta morem et permissum legis 30% in anno accipiunt. Unde in definienda quantitate fenoris liciti videndum est quid dicat 1) lex; 2) usus communiter receptus; 3) viri prudentes et timoratae conscientiae. Non omne autem fenus iustum etiam est licitum. Norma ad iustitiam fenoris est lex civilis atque consuetudo; normae autem ad liceitatem fenoris sunt circumstantiae parti­ culares in quibus est imprimis mutuatarius; ita ut fenus maius quam iustum sit semper illicitum, fenus iustum vel etiam minus quandoque sit etiam illicitum. NOTA. Attendendum est ad usuram palliatam, quae sub specie nullius vel iusti fenoris per aliquam clausulam vel alium contractum mutuo adicctum, de facto exigit fenus iniustum. Extraordinariis autem circumstantiis in lege non provisis, fieri potest ut, saltem ad tempus, maius fenus possit esse li­ citum, e. g. propter extraordinarium periculum sortis: ita tem­ pore inflationis valore pecuniae celeriter decrescente, factum est ut quidam libenter darent 1 vel 2% in hebdomada vel in die, quod percipere necessario iniustum dicendum non erat: erat enim modus recuperandi sortem in eodem valore. Nunquam autem licitum est fenus maius exigere ob necessi­ tatem mutuatarii : haec enim est vera usura. Usura est peccatum mortale vel veniale prout minor vel maior est proportio inter fenus requisitum et titulum. Inducit obliga­ tionem restitutionis. 413 η. 525-526 HOMO AD HOMINEM Etiam requisitio fenoris, iusti quidem sed ex alia obligatione illiciti, est peccatum mortale vel veniale prout maius vel minus est fenus et maior vel minor est necessitas proximi. § 6. DEPOSITUM—SEQUESTRUM 525. — NOTIONES. Depositum est contractus quo res aliena suscipitur custodienda et in individuo reddenda. Sequestrum est contractus quo res aliena litigiosa suscipitur custodienda et post litem solutam ei tradenda cui de iure com­ petit. Explicatur. Litigiosa: h. e. res de qua litigant cuiusnam sit, potest sive a litigantibus sive ab auctoritate publica tertio tradi custodienda usquedum dubium solutum sit. ♦ 526. — EFFECTUS. Nisi aliter statutum sit 1. Deponens debet a) monere de defectibus nocivis; b) expensas et damna reparare quae eius culpa depositario obvenerunt. 2. Depositarius debet «) rem diligenter custodire ac si fuerit propria, damnaque ex eius culpa deposito advenientia reparare; non tamen tenetur, nisi ita convenerit, vel pro custodia salarium accipiat, in com­ muni periculo (c. g. incendio) res depositas potius quam pro­ prias salvare; b) re non uti absque licentia domini; si autem depositum est res fungibilis, non videtur illicitum, nisi aliter conventum fuerit, ea uti, dummodo depositarius certus sit se posse tempore occurrente rem eiusdem qualitatis et quantitatis restituere; c) rem reddere cum fructibus; quodsi fuerit sequestrum potest rem solum ei tradere cui de iure competit. Quodsi autem rei restitutio esset quasi cooperatio ad malum (e. g. quia depo­ nens ea esset ad peccandum usurus), potest ex caritate teneri ad non restituendum. 414 RELATE AD POSSESSIONES η. 527-528 NOTA. 1. Cum depositum et sequestrum sint per se contractus gratuiti, depositarius per se nihil potest pro deposito ipso exigere; potest tamen moderatam compensationem percipere ex titulo externo, e. g. ex lucro cessante eo quod res deposita (si sit voluminosa) locum occupet quod secus depositario lucrum afferre posset; vel damnum emergens eo quod depositum specialem laborem et curam a depo­ sitario requirat; similiter si ipse assumit responsabilitatem: tunc enim potius locat suam operam tanquam custos. 2. Res domino perit, et proinde si depositum absque culpa deposi­ tarii et non obstante eius cura diligenti perit, hic ad nihil tenetur. 3. Solent AA. concedere ut, si depositum sit pecunia, depositarius qui ex ea lucrum perceperit ad quod non tenebatur, possit illud lucrum suum facere nec teneatur illud deponenti tradere; pecunia autem uti non potest, nisi certus sit se posse tempore opportuno summam re­ stituere; quod cum sit valde periculosum, saltem si agitur de summa maiore, a tali usu generatim erit deterrendus. § 7. MANDATUM 527. — NOTIO. Mandatum est contractus quo unus alteri com­ mittit gestione II alicuius negotii suo nomine peragendam. Explicatur. Unus alteri: qui committit vocatur mandans; alter vocatur nomine generali mandatarius ; quorum diversae sunt species, imprimis procurator, proxeneta. Unus hic significat unam partem: nam possunt etiam plures tanquam unus alteri rem gerendam committere: tunc omnes in solidum tenentur obligationibus mandatarii. Committit ... suo nomine: ita distinguitur mandatum a nego­ tiorum gestione, quod negotiorum gestio (n. 532) fit ex propria auctoritate, absque commissione domini, et proinde etiam no­ mine proprio, etsi in utilitatem domini. 528. — DIVISIO. Mandatum est 1. expressum vel tacitum prout mandans expresse contractum init, vel videns negotium nomine ipsius geri hoc non impedit; similiter prout mandatarius explicite mandatum acceptat vel implicite e. g. negotium gerendo; 415 η. 529 HOMO AD HOMINEM 2. gratuitum vel onerosum prout mandatarius gratis vel sub remuneratione rem gerendam suscipit. NOTA. Mandatum onerosum differt a locatione operis eo quod in mandato mandatarius agit nomine mandantis, dum in locatione operis opera­ rius non agit nomine conductoris. 529. — EFFECTUS. Nisi aliter statutum fuerit 1. Mandans tenetur a) omnia necessaria mandatario praebere quae ad mandati exsecutionem necessaria sunt, ei expensas refundere quas se­ cundum necessitatem vel probatum usum fecerit; b) omnes actus agnoscere quos mandatarius nomine eius intra limites mandati posuit; non autem quae ultra limites man­ dati fecerit, nisi mandans ea expresse vel tacite rata habuerit; c) omnia damna compensare quae mandatarius in exsecu­ tione mandati passus est; si autem agitur de damnis fortuitis vel cuius periculum tale mandatum secum ferre solet, et quae proinde mandatarius praevidere potuit, non videtur mandans teneri ad ea reparanda, nisi in contractu provisum fuerit. Si enim in contractu libere inito mandatarius de tali indemnitate nihil statuit, censetur iuri suo ad compensationem pro talibus damnis renuntiasse. 2. Mandatarius tenetur a) mandatum totum, sed non ultra limites mandati, exsequi; b) quantum potest intentionem mandantis exquirere, eum interrogando, etc.; c) debitam adhibere diligentiam in negotii gestione; man­ danti rationem reddere gestionis suae, et mandanti omnia, etiam fructus reddere quae vi mandati recepit, etiam si illud mandanti debitum non fuerit, nisi excessus lucri debeatur speciali indu­ striae et indebito labori mandatarii ; ita si mandatum recepit mutuandi pecuniam et pro illa maius fenus percipit quam man­ dans exspectaverat, tenetur tamen totum fenus mandanti tra­ dere, nec potest excessum sibi retinere; remunerationes autem personales (mancia) sibi retinere potest ; d) mandatum sine consensu mandantis alii non mandare. 416 RELATE AD POSSESSIONES η. 530-532 530. — CESSATIO. Praeterquam ex causis cessationis omnis contractus, mandatum cessat etiam 1) revocatione ex parte man­ dantis; 2) renuntiatione mandatarii mandanti notificata et ab eo acceptata. Quodsi autem ex revocatione aut renuntiatione damnum oc­ curreret alteri parti, revocans vel renuntians tenetur illa damna reparare. Si mandatarius moritur, heredes tenentur mandantem mo­ nere et interim curare quod circumstantiae exigunt ne res dam­ num patiatur. Si mandans moritur, mandatarius valide agit quamdiu mor­ tem mandantis ignorat; postquam autem mortem noverit, nul­ lam novam obligationem nomine mandantis assumere potest. Quodsi in mala fide adhuc continuaverit, actus cius sunt ad nu­ tum heredum mandantis rescindibiles. 531. — COROLLARIUM. De proxeneta. Proxeneta nihil aliud est quam mandatarius in contractu emptionis-venditionis. Ad eum ergo applicantur regulae de mandatario. 532. — SCHOLION. De negotii gestione absque mandato. Negotiorum gestio est quasi-contractus quo quis sine man­ dato, sed ex voluntate praesumpta domini impediti, onus su­ scipit negotium alterius utiliter gerendi. Dicitur: quasi-contractus: nam dominus, cuius loco negotium geritur, non acceptavit; si enim etiam tacite acceptaverit, fit mandatum. Unde etiam supponitur dominum nescire alterum ne­ gotium gerere. Dicitur: domini impediti: dominus impeditur quoties propter circumstantias non potest neque per seipsum negotia sua gerere neque alii gestionem committere; tunc potest quis, si dominus secus damnum pateretur, ex praesumpta voluntate domini ne­ gotium gerere nomine proprio, sed in utilitatem domini: hoc sequitur ex praecepto caritatis, supra, n. 370; unde potest imo adesse obligatio negotia aliorum gerendi sine mandato, si scii, absque proprio incommodo proportionate fieri potest. 417 η. 533 HOMO AD HOMINEM Qui, etiam sine mandato, gestionem negotii alterius suscipit, tenetur eadem diligentia ac mandatarius negotium gerere, et do­ mino omnia, etiam fructus, reddere quae vi negotii recepit. Dominus in cuius utilitatem negotium gestum est, per se non tenetur omnes actus alterius qui ei obligationes imponunt, agno­ scere; attamen quae alter in bona intentione ad utilitatem do­ mini fecerit, debet secundum aequitatem agnoscere et compen­ sare, et imo damna suscepta reparare (ex aequitate, non ex iustitia). NOTA. Si dominus recusat damna passa reparare, qui negotium gessit potest ex ipsa re seipsum compensare, et solum residuum domino reddere. § 8. FIDEIIUSSIO - OPPIGNORATIO - HYPOTHECA - TRANSACTIO 533. — 1. Fideiiussio est contractus quo quis alienam obliga­ tionem in se suscipit in alter contractum non observat. Agitur ergo de tertia persona, quae conditionate locum assu­ mit unius contrahentium in alio contractu ; illa tertia persona vocatur fideiiussor. Creditor in altero contractu conditionate habet eadem iura erga fideiiussorem ac contra alterum contrahentem seu debitorem. Debitor tenetur ita contractum suum servare ut fideiiussori nulla obligatio de facto obveniat; quodsi ipse causa fuerit ut fideiiussor damnum patiatur, tenetur omnia illa damna reparare. Fideiiussor tenetur obligationem debitoris implere si debitor de facto obligationem suam non implet. Fideiiussor utique non plus obligatur quam debitor, excepto casu impotentiae : ubi enim cessat obligatio principalis, cessare debet etiam obligatio huic fundata. Si autem debitoris obligatio solum cessat eo quod illam implere non valet, fideiiussor videtur, saltem generatim, teneri illam obligationem suscipere; nam fideiiussio plerumque exigi solet ad praeveniendum ne alius obligationem assumat cui satisfaciendae impar est. Ex altera autem parte, fideiiussor ius habet a debitore exigendi (ex iustitia commutativa) reparationem omnium damnorum quae passus est eo quod debitor suam obligationem non adimplevit. 418 RELATE AD POSSESSIONES η. 534-536 Uti patet, fideiiussionis capax est solus ille qui liberam administrationem bonorum sufficientium habet. 534. — 2. Oppignoratio est contractus quo debitor alterius con­ tractus rem creditori (vel tertio) tradit in assecurationem obli­ gationis ex contractu servandae. Debitor seu qui pignus tradit tenetur 1) pignus idoneum tradere; 2) si obligationem suam non implevit, plenum dominium pi­ gnoris alteri relinquere. Creditor seu qui pignus accipit tenetur pignus diligenter cu­ stodire sicut depositum (n. 526), et proinde etiam fructus per­ ceptos vel domino pignoris tradere vel saltem in diminutionem obligationis iuxta iustitiam computare; de pignore aliter dispo­ nere non potest ac iuxta voluntatem debitoris, nisi debitor, elapso tempore utili, obligationem suam non impleverit, et ita totum ius in pignus perdiderit. 535. — SCHOLION. De domibus oppignorationis. Domus oppignorationis est domus ubi homines pecuniam mu­ tuare possunt dato pignore. Ipsae ergo tenentur omnibus quae supra diximus de mutuo (n. 520) et de oppignoratione (n. 534). Insuper notanda est obli­ gatio quae ex speciali earum caractère procedit. In illis enim domibus praesertim pauperiores solent res quas habent in pignus dare et in mutuo accipere, non determinatam summam pecuniae, sed denarios quos domus dare velit, cum maximo periculo se dato tempore fore impares ad pignus redimendum. Unde ex iustitia tenentur tales domus tantam pecuniam dare quae iusto valori illius rei respondet, dempto solo rationabili lucro, ut pau­ peres, transacto tempore, perdito pignore, saltem iustum pre­ tium pro re sua receperint. 536. — 3. Hypotheca est contractus quo res immobilis (cui in casu etiam aequiparatur navis) remanens apud debitorem, obli­ gatur creditori in securitatem debiti. 419 π. 537-539 HOMO AD HOMINEM Haec est ergo differentia a pignore, quod res hypothecata re­ manet apud debitorem, dum pignus remanet apud creditorem. Hypotheca alteri concedit ius praecedentiae in solutione debi­ torum (supra, n. 508). Debitor tenetur rem hypothecatam cura ordinaria servare. 537. — 4. Transactio est contractus quo res dubia vel antiquus contractus secundum aequitatem componitur inter partes. Ex illa oriuntur novae obligationes et iura secundum naturam novi contractus, extincta qualibet obligatione ex contractu an­ teriore in transactione incluso. § 9. EMPTIO-VENDITIO 538. — NOTIO. Emptio-venditio est contractus quo unus se obligat ad tradendum dominium rei, alter ad solvendum pretium. Explicatur. Unus: vocatur venditor. Alter: vocatur emptor. Tradendum : generatim concluditur contractus ipso consensu; quandoque autem leges civiles solent requirere traditionem rei ut contractus sit plene conclusus. 539. — EFFECTUS. Nisi aliter statutum sit 1. Venditor debet a) Pretium non ultra iustum stabilire: cf. infra, n. 541 ; non tamen videtur cum Noldin (IT, 593) dicendum venditorem te­ neri ad monendum emptorem qui verum valorem rei ignorans altum pretium sponte offert : qui enim vult emere, debet prius inquirere de vero valore rei ; quodsi non facit, supponi potest cum velle tale pretium dare: ad quod ius habet. Quandoque tamen potest esse talis obligatio ex caritate. b) Vitia rei vendendae occulta manifestare, saltem illa quae intentionem ementis defraudarent vel de quibus emptor expli­ cite interrogat. Talia vitia sunt vitia circa substantiam vel etiam circa acci- 420 RELATE AD POSSESSIONI·S η. 539 dentalia rei, quae rem ad finem suum reddunt ineptam vel em­ ptori inutilem, vel ei grave periculum vel grave damnum cau­ sare possunt : talia enim, propter errorem in consensu, reddunt contractum invalidum vel saltem ex parte emptoris rescindibilem (supra, n. 501). Vitia autem minoris momenti, quae ad substantiam contractus non faciunt nec emptori notabile damnum inferre possunt, ma­ nifestari non debent, nisi explicite emptor de iis interroget, et dummodo in stabiliendo pretio ratio habeatur defectus. Ita non tenetur venditor monere vas esse ex cupro deaurato, si ex pretio unusquisque intelligere potest illud non esse ex auro solido confectum. Vitium autem magni momenti, de quo emptor semper monen­ dus est, est servitus, hypotheca simileve onus rei impositum, quo emptor possit obligari ad partem iurium dominii alteri ce­ dendum vel imo iuridice cogi ad totam rem alteri tradendam (evictio). c) Omnia damna emptori obvenientia ob vitium rei non ma­ nifestum, imprimis ob evictionem, reparare. d) Tradere rem in quam consensus datus est : si res in indi­ viduo determinata fuit, haec res individua tradenda est; si res in specie tantum determinata fuit, in illa specie, qualitate et quantitate quae determinata fuit. e) Usque ad traditionem rem ita conservare sicut fuit tem­ pore consensus ; quodsi culpa venditoris damnificatur, tenetur damna reparare. NOTA. 1. Si venditor rem alii iterum vendat, haec secunda venditio est invalida, quia est venditio rei non suae; nonnulla autem iuria civilia statuunt, ad lites vitandas, ut res iam secundo emptori tradita, eius res censeatur, dum primo emptori solum ius petendi reparationem damnorum competit. Haec stipulatio legis civilis etiam in conscientia valet; venditor autem qui iterum rem vendidit, non ideo liberatur a peccato contra iustitiam. Non licet ergo, re iam vendita, eam ite­ rum vendere eo quod e. g. altius pretium offertur, etiamsi venditor paratus sit primo emptori omnia damna reparare: ita enim faciendo, disponit de re non-sua. 2. Si res periit postquam iam transiit dominium sed antequam tra­ dita sit, per se perit emptori; si autem ita perit ex vitio intrinseco 421 η. 540 HOMO AD HOMINEM quod tempore translationis dominii iam exsistebat, etiam nesciente venditore, contractus nullus est propter errorem substantialem, et proinde venditor debet pretium restituere; quodsi ipse sciverit defe­ ctum, debet etiam expensas et damna emptoris reparare. 2. Emptor debet d) Pretium non infra iustum stabilire, e. g. eo quod ven­ ditor est in gravi necessitate (praesertim si agitur de paupe­ ribus qui propter paupertatem res suas vendere debent). Non tamen videtur cum Noldin (II, 593) dicendum emptorem teneri ad monendum venditorem, si hic verum valorem ignorans vile pretium petat: qui enim vult vendere, debet prius de vero valore rei inquirere nec eam pro vili pretio imprudenter offerre. Quod si negligit, supponi potest eum vili pretio esse contentum. Quid sit pretium iustum, cf. infra, n. 541. /?) Rem tempore fixo acceptare sicut in contractu statutum est; quodsi ex dilatione vel recusatione venditor damnum pa­ titur, tenetur emptor illa damna reparare; quodsi autem res tempore traditionis habet defectus quos tempore consensus non habebat, emptor licite eam recusare vel compensationem petere potest. c) Pretium solvere prout stabilitum fuit : h. e. in illa specie in qua stabilitum est, cum assecuratione eam non esse falsam (e. g. pecunia falsificata); quodsi falsa est, tenetur damnum reparare. NOTA. 1. Hac occasione notandum est, illum qui pecuniam falsam (vel etiam aliam rem falsificatam) pro bona accepit, non posse eam pro solutione pretii in alio contractu pro bona adhibere (nisi compars in alio contractu sit idem a quo illam receperit). Ipse habet ius compensationem exigendi ab illo a quo illam pecuniam accepit, sed ius non habet alium decipiendi. Quodsi nesciat a quonam illam ac­ ceperit, debet ipse damnum sustinere. 2. Res perit domino: unde si res perit (inculpabiliter) antequam tra­ datur, perit illi qui ante traditionem est dominus, scii, si dominium transfertur ipso consensu, res perit emptori; si dominum transfer­ tur traditione, res perit venditori. Similiter res fructificat domino. 540. — COROLLARIA PRACTICA. ]. Si quis vendit rem arti­ ficialem vel imitationem pro originali, venditio per se est inva- 422 RELAIE AD POSSESSIONES η. 541 lida; si autem emptor detecto errore contractum ratificat, fit validus. 2. Si quis vendit rem diversam a petita, sed moraliter eandem, scii, easdem qualitates eandemque utilitatem pro fine ementis habentem, contractus censetur validus (error accidentalis tan­ tum). Tenetur tamen vendens ex iustitia pretium adaequare valori rei de facto traditae. 3. Si quis rem adulteratam vendit pro pura, committit certe peccatum deceptionis, nisi haec praxis sit tam universalis et uni­ versaliter nota, ut haec mixtio pro pura iam habeatur, dum­ modo ne ut extraordinarie pura commendetur! Ita si usus est ut lanae semper aliquid cottonis admisceatur et ita ut lana pura vendatur, non amplius est deceptio, dummodo quantitas cottonis admixta quantitatem solitam non excedat, nec lana ut extraor­ dinarie pura commendetur. 4. Si quis vendit mensura vel pondere falsificato, committit iniustitiam et debet etiam pretium minuere, nisi quando licite possit sese hoc modo occulte compensare (supra, η. 49M92). 541. — SCHOLION I. De insto pretio. 1. Pretium iustum tale esse debet ut omnes expensae factae ut res ita fiat, in eo comprehendantur: etiam lux, propaganda commercialis, renovatio aedificiorum et machinarum, susten­ tatio et remuneratio omnium illorum qui ad eius productionem cooperati sunt, incluso directore fabricae, assecuratio pro peri­ culo sortis, sustentatio (etiam familiae) omnium venditorum in­ termediorum, uno verbo quidquid requiritur ut res non solum talis facta sit, sed etiam hic et nunc venalis sit, debet in iusto pretio includi. 2. Pretium quandoque a legislatore in bonum commune sta­ tuitur sive ad protegendum populum contra mercatores pretia nimis alta petentes, praesertim in rebus usus quotidiani, ita ut populus eas emere vix valeat (pretium legale maximum); sive ad protegendos mercatores contra iniustam competitionem pau­ corum, qui hoc modo maiori parti mercatorum nocerent, ita ut ipsi vivere non valeant (pretium legale minimum). Illud pretium 423 η. 541 HOMO AD HOMINEM legale pro illis rebus est pretium iustum, in conscientia servan­ dum, nisi sit manifeste iniustum. Manifeste iniustum est pretium legale, quando homo qui solet de venditione talium rerum vivere, propter pretium legale de illo commercio vivere non amplius posset, vel quando alii ven­ ditores solent illud pretium non servare, legislatore non effica­ citer contradicente. Uti patet, pretio legali standum non est, quando merces non sunt tales quales lex praesupponit. Ita si pretium legale statutum est pro « lana pura » et lana pura prout in commercio habetur, solet certam quantitatem cottonis mixtam habere, posset lana vere pura altiore pretio vendi. 3. Ubi pretium legale non est statutum, vel est manifeste iniu­ stum, distinguendum videtur inter res quae sunt usus universalis (habitatio, vestitio, nutritio, moderata recreatio) et res quae solum a divitibus acquiruntur. Pro rebus quae sunt usus uni­ versalis, quibus omnes homines plus minusve indigent in vita quotidiana, pretium iustum iuxta tempora et loca statuitur com­ muni aestimatione, in quam influunt tum raritas rei, tum nu­ merus venditorum et emptorum, a. v. facilitas vel difficultas ven­ dendi et emendi. Insuper, illud pretium non solet mathematice statui, sed eodem tempore et loco fluctuat, ita ut habeatur pre­ tium iustum summum, medium et infimum. Illud pretium sum­ mum vel infimum excedere, praesertim quoad res magis neces­ sarias et quando altera pars in maiore est indigentia (e. g. tem­ pore belli), vel etiam procurare ut illud pretium crescat ita ut alii semper in maiore indigentia deveniant, est contra iustitiam commutativam. Pro rebus quae usus universalis non sunt et quae solum a divi­ tibus acquiri solent, pretium iustum summum videtur esse po­ tius conventionale, seu in quod venditor et emptor consentiunt. Cum enim emptor tali re non indigeat, venditor, si pretium ni­ mis altum postulat, non poterit eam vendere, et si emptor, nullam habens indigentiam, in eo consentit, non videtur fieri iniustitia. Pretium iustum infimum autem similiter erit conventionale, nisi venditor in necessitate constitutus vendere coactus sit: tunc enim venditor non iam libere consentit, sed solum necessitate 424 RELATE AD POSSESSIONES η. 541 coactus : tunc videtur esse iustum pretium infimum valor quem homines probi et in taxanda illa re periti illi adiudicant: unde qui, venditore in necessitate constituto infra illud pretium emit, peccat contra iustitiam commutativam. Qui ultra pretium iustum, ut supra statutum (sive legale sive commune) vendit vel infra pretium iustum emit, tenetur exces­ sum restituere tanquam iniustus damnificator (n. 591) nisi habeat rationes peculiares, uti statim dicemus. NOTA. 1. Uti patet, fraus semper est iniustitia, etsi pretium intra limites pretii iusti maneat; cavendum autem ne omnes exaggerationes, apud mercatores merces extollentes solitae, tanquam fraus vel mendacia habeantur: sunt potius modi loquendi quibus nemo prudenter credit! (cf. n. 386). 2. Mercatores qui de pretio ab emptore interrogati, pretium notabi­ liter altius dicunt, in locis ubi usus est in pretia derogare, iuste agunt; in locis autem ubi usus non est, sed pretio fixo emi solet, peccant contra iustitiam. 3. Non videtur consentiendum cum Noldin (II, 599) ubi dicit esse errorem substantialem si res de facto pretiosissima venditur vili pretio eo quod uterque contrahens rei valorem ignorat: conveniunt enim de hoc obiecto emendo-vendendo, quidquid est. Esset casus si­ milis ac quando emerem talem librum, putans illum esse librum re­ ligiosum, dum revera est liber pravus! 4. Pretium iustum constituitur aestimatione communi. Unde, si ali­ cubi res magni aestimetur, etsi alibi pro vili habeatur, ibi pretium iustum est prout ibi aestimatur. 4. Ob rationes peculiares iuste potest quis etiam pretium iu­ stum excedere, dummodo necessitate alterius partis ne abutatur. Tales rationes ad augendum pretium sunt : dilatio solutionis pretii, quae venditori creat cessationem lucri; venditio minutatim, ita ut maiorem laborem requirat; venditio in gratiam em­ ptoris (e. g. si venditor non venderet nisi emptor ita insistat), excepto tamen si emptor est in necessitate emendi. Tales rationes ad minuendum pretium sunt: solutio anticipata pretii (e. g. si quis emit chirographum quem statim solvit sed cuius valorem statim percipere non valet); emptio in gratiam venditoris (e. g. si emptor non emeret nisi venditor ita insistat) excepto tamen si venditor est in necessitate; maior quantitas mercium insimul emptarum. 425 η. 542-543 HOMO AD IIOMINEM NOTA. 1. Quaestio ponitur utrum specialis utilitas emptoris sit venditio in gratiam emptoris, ita ut inde pretium augeri possit. Recte videtur distinguere Merkelbach (II, 518): si utilitas specialis potius provenit ex conditione subiectiva emptoris, e. g. quia scientia eius specialis facit tale instrumentum ei magis utile, haec non est ratio augendi pretium, quia tunc augmentum valoris non venit ex obiecto, sed ex emptore; si vero utilitas specialis potius provenit ex conditione re­ lativa obiecti, e. g. ager contiguus agro emptoris, liber ex serie qui emptori deest ut habeat seriem completam, etc. haec est ratio ratio­ nabiliter augendi pretium, quia tunc augmentum valoris venit potius ex obiecto. 2. Qui iustis mediis, absque violatione vel indebita indagatione se­ creti, scit pretium mox fore mutatum, potest rem suam emere vel vendere pretio currente. Quodsi autem hanc scientiam mediis illicitis obtinuit, non potest hac scientia uti, et proinde non potest emere vel vendere nisi quod sine illa scientia similiter emisset vel vendi­ disset; quodsi hanc scientiam habet ex officio, e. g. quia ipse debuit decretum pretii mutandi ex officio transcribere ante promulgatio­ nem, disputatur utrum possit illa scientia uti: videtur respondendum cum non posse; nam secreto professionali non solum erga alios, sed et erga propriam vitam privatam teneri videtur (supra, n. 411). Ita de cetero solent contra-facientes etiam ab opinione publica damnari. 542. — COROLLARIUM. De mercatu nigro. Mercatus niger vocatur emptio-venditio a lege prohibita vel pretio non-legali. Uti patet, talis mercatus niger est in conscientia prohibitus, quia supponitur in bonum commune prohibitus ; nisi tamen pro­ hibitio vel pretium legale sit manifeste iniustum vel quando alii venditores et emptores solent legem non servare, legislatore non efficaciter contradicente (n. 541, 2). 543. — SCHOLION IL De negotiatione. Negotiatio est emptio rei ad eam cum lucro iterum vendendam. Negotiatio est lucrativa seu quaestuosa, si res emitur ut sine ulla mutatione carius vendatur; vel industrialis si res emitur ut sive naturaliter sive per industriam mutata carius vendatur. Negotiatio industrialis, etiam si mutatio rei consistat solum in eo quod in maiore quantitate empta nunc minutatim venditur, certe est licita, dummodo lucrum inde perceptum sit rationabile, 426 RELATE AD POSSESSIONES η. 544-545 h. e. uti retributio pro labore circa rem adhibito considerari possit. Negotiatio lucrativa per se etiam est licita, dummodo pretium auctum correspondent pretio iusto actuali ; prohibita autem est in conscientia, si talis negotiatio est causa augmenti pretii com­ munis, praesertim si agitur de rebus quotidianis necessariis (pro nutritione, vestitionc, habitatione, honesta recreatione, etc.). In quantum autem negotiatio lucrativa includit speculationem, observanda sunt etiam quae infra dicuntur, n. 582. 544. — COROLLARIUM I. De competitione commerciali. Quando plures mercatores eandem rem vendere satagunt, ne­ cessario debent inter se competere ad attrahendos emptores. Uti patet, talis competitio est licita, etiamsi alii mercatores inde damnum patiuntur, quamdiu media licita et iusta adhi­ bentur. Media illicita sunt imprimis fraus et dolus et mendacium, uti c. g. si quis minore pretio vendit, sed simul secreto pondus vel mensuram adulterat, si quis false accusat competitorem vel falso eius mercem malam dicit; non autem est iniustum si propriam mercem laudat. Medium illicitum est etiam venditio infra pre­ tium infimum (imprimis legale) eo scopo ut alii competitores (qui talem copiam pecuniae non habent) mox a negotiatione ces­ sare debeant: hoc saltem est contra iustitiam socialem. Non tamen est contra iustitiam infra pretium vendere propter propagandam commercialem, ut ita merces melius divulgentur et cognoscantur. 545. — COROLLARIUM II. De monopolio. Monopolium est potestas unius vel paucorum exclusive certas merces vendendi. Haec cxclusivitas constituit eius periculum pec­ candi contra iustitiam commutativam per pretium iniustum, vel contra iustitiam socialem per iniustam competitionem. Monopolium distinguitur legale et privatum prout a lege vel a privata activitate est introductum; monopolium legale vel gu­ bernio reservatur vel uni vel paucis privatis conceditur. 427 28 - Hermes, TheoL Mor. - n. η. 546 HOMO AD HOMINEM Monopolium gubernio reservatum si est necessarium (vel utile) pro bono publico, vel si est medium ad vectigal iustum obtinen­ dum, non est illicitum, dummodo pretium rationabile servetur. Melius tamen, si possibile est, libertas civium non coarctatur (n. 650). Videntur cives teneri ad illud monopolium agnoscendum, a. v. ad illas merces privatim non vendendas, ex iustitia legali, non ex iustitia commutativa (unde non inducit obligationem resti­ tutionis); praesumitur enim pro bono communi statutum. Monopolium concessum est iustum si habetur iustus titulus ad illud concedendum, e. g. si quis est auctor vel inventor illius mercis : ad hoc referuntur « iura auctoris » et « nomina commer­ cialia ». Videntur soli illi duo tituli strictum ius ex iustitia com­ mutativa concedere; alii vero tituli videntur potius concedere licentiam, non ius, ex parte gubernii. Unde in conscientia (ex iustitia commutativa) quisque debet agnoscere iura auctorum et nominum commercialium, non vero alia monopolia. Monopolium privatum iustum est si mediis iustis obtentum fuit, et pretium iustum (n. 541) servatur. Si illud monopolium est apud plures, omnes qui in eo de pretio convenerunt, tenentur huic pretio stare (ex contractu); alii autem qui extra mono­ polium privatum stant, cum nullum contractum habeant, non tenentur ad pretium monopolii, sed ad pretium iustum stare. Non apparet ratio ad affirmandum cum Lessio et Molina ipsum monopolium esse rationem ad augendum pretium summum. 546. — SCHOLION III. De cambio. Cambium est emptio-venditio pecuniae pro pecunia. Pro cambio quo pecunia localis unius valoris pro pecunia locali alterius valoris permutatur (e. g. una moneta decem doliariorum contra decem unius doliarii) nullum lucrum obtineri solet ; quare in illo lucrum esset iniustum. Pro cambio autem quo pecunia localis pro pecunia alterius loci permutatur, vel quo litterae crediti, promissoriae, chèques, etc. pro pecunia permutantur, moderatum lucrum iuxta legem vel consuetudinem est iustum ; hoc lucrum potest esse eo maius 428 RELATE AD POSSESSIONES η 547-549 quo maius est periculum vel maior difficultas in recuperanda pecunia. 547. — COROLLARIUM I. De cambio in mercatu nigro. Ultimis annis solet a guberniis statui pretium officiale pro cambio pecuniae aliarum nationum, quod pretium plerumque non correspondct valori quem illa pecunia alibi habet, simulquc sibi vindicat monopolium illius cambii, saltem ad extra. Uti patet, tales leges sunt iustae et etiam obligant in conscientia ex iustitia legali, dummodo revera pro bono communi sint neces­ sariae et pretia rerum localia aliquatenus etiam correspondeant huic cambio officiali. Sub his conditionibus pecuniam exteram altiore pretio emere vel vendere (mercatus niger) esset contra bonum commune, contra iustitiam legalem. Quodsi autem de facto pretia rerum localia notabiliter crescerent, gubernio non efficaciter contradicente, etiam pretium cambii officiale non ser­ vare, non esset illicitum. 548. — COROLLARIUM II. De negotiatione in cambio. Ultimis annis propter instabilitatem valoris pecuniae, solent non pauci pecuniam alterius regionis emere ad illam vendendam cum lucro : ita pecunia facta est vera merx, de qua fit negotiatio lucrativa. Per se nihil obstat, dummodo serventur principia de iusto pretio cambii (n. 546) necnon de speculatione (n. 582). 549. — SCHOLION IV. De venditione cum pacto retrovenditionis. Est emptio-venditio, sed addita clausula, ut sub certis condi­ tionibus emptor debeat rem iterum venditori vendere vel ven­ ditor debeat rem iterum ab emptore emere. Per se talis clausula non est illicita, dummodo pretium iustum servetur, ratione etiam habita de periculo vel utilitate quam una pars ex illa clausula habuerit. Aliqua tamen species talis contractus, quae vocatur Mohatra, est damnata ab Innocentio XI (DB 1190) propter particularem characterem usurae quem continet. Non est enim verus contractus emptionis-venditionis, sed fictitius, quo res venditur, sed non traditur, et statim retrovenditur minore pretio. 429 η 550-551 HOMO AD HOMINEM 550. — SCHOLION V. De venditione sub hasta. Venditio sub hasta est modus vendendi quo res vendenda pro­ clamatur coram plures, et plus offerenti adiudicatur. Pretium in tali contractu est conventionale, et proinde potest pretium infimum vel summum excedere. Venditor obligatur rem cedere plus offerenti, et quidem ipsam rem quam obtulit: ipsa enim oblatio sub hasta includit consen­ sum in talem contractum; videtur tamen licitum sive per se sive per emptores fictos rem sibi retinere si pretium oblatum notabiliter infra pretium iustum remanet; non tamen licet lici­ tatores fictos emittere solum ad pretium augendum, nisi hoc ab usu sit universaliter acceptum. Emptores videntur licite hortari alios ut abstineant a pretio offerendo, ut ita pretio minore res obtineri possit; non tamen possunt ad hoc fraude uti. Utrum possint inter se pactum facere ut aliqui abstineant e. g. in uno obiecto et alii in alio, disputatur inter AA. Si autem, praesertim in venditione coacta (a iudice imposita) quis ita impediret quominus pretium rationabile pro re obtineatur, ageret certe contra caritatem ; si fraudem adhi­ beret, esset contra iustitiam commutativam, et proinde con­ traheret obligationem restitutionis. Praeco non potest ex industria tempus auctionis eligere quo pauci venire possunt emptores, ut ita amici eius vilius emere possint; nec potest rem citius quam solito adiudicare quia ami­ cus eius est emptor. 551. — SCHOLION VI. De gratificatione. Gratificatio (mancia) in quibusdam regionibus dari solet illis qui pro alio emunt: proxenetis, servis, etc; imo non raro a talibus exigi solet. Haec praxis dandi per se non est iniusta, dummodo pretium non propter hoc augeatur: gratificatio enim debet a venditoris lucro desumi, non ab emptoris pretio, nisi emptor explicite con­ sentiat. Nam venditor illam concedit ad attrahendos clientes. Praxis gratificationem exigendi (non mere petendi) per se est iniusta, nisi ab usu universali cohonestetur. Per se enim mediator ius ad gratificationem non habet ; unde non potest eam exigere. 430 RELATE AD POSSESSIONES η. 552-553 Ubi vero usu universali haec praxis sit admissa, moderatam gra­ tificationem exigere potest, quia tunc supponitur haec gratificatio in pretio iusto includi. Licite etiam mediator potest in emendo potius tales vendentes eligere qui gratificationem concedunt, dummodo iura domini ita non laedantur, imprimis ius domini ut minore pretio emat. 552. — SCHOLION VII. De reductionibus pretii. Nonnulli solent quibusdam emptoribus, qui rem maiore quan­ titate emere solent, vel quibus ex speciali motivo (amicitiae, reli­ gionis, etc.) coniuncti sunt, pretium statuere reductum. Hoc esse per se iustum patet, dummodo (ad hoc compensandum) pro aliis non excedat pretium iustum : potest enim quis e. g. propter ven­ ditionem in maiore quantitate pretium minuere (n. 541); potest etiam in favorem alterius proprio lucro renuntiare. Iniustum autem esset si cum aliis venditoribus contractum iniisset non concedendi tales pretii reductiones. § 10. LOCATIO-CONDUCTIO 1. In genere. 553. — NOTIO. Locatio-conductio est contractus quo unus al­ teri concedit vel usum aut usumfructum rei vel operam sua: H pro pretio. Explicatur. Locatio-conductio : ex parte illius qui rem operam praebet, dicitur locatio; ex parte illius qui pretium vit, dicitur conductio. Unus alteri: qui rem vel operam praebet vocatur locator; pretium solvit locatarius vel conductor. Pro pretio: pretium potest esse pecunia vel pars fructuum quaelibet alia res. vel sol­ qui vel DIVISIO. Triplex distinguitur species locationis: locatio re­ rum, locatio seu susceptio operis perficiendi, et locatio laboris, de quibus distinctim dicendum est. 431 η. 554-556 HOMO AD HOMINEM 554. — CESSATIO. Contractus locationis cessat transacto tem­ pore; ante hoc tempus autem nulla pars potest contractum alio invito abrumpere. Quodsi nullum tempus statutum sit, censetur ad libitum tum locatoris tum conductoris abrumpi posse; atta­ men iustitia commutativa tunc requirit ut qui locationem abrumpere vult, in eo damnum alterius partis praecaveat. Ita tum legibus tum consuetudine statui solet ut qui contractum abrumpere vult, aliquod tempus ante abruptionem alterum mo­ neat, ut ille sibi providere possit; similiter si agitur de terra culta, locatio abrumpi non potest nisi post messem antequam labor pro novis fructibus incipiat. 2. Locatio rerum. 555. — NOTIO. Locatio rerum est locatio qua alicuius rei (do­ mus, praedii, animalis vel cuiuscumque aliae rei) usus vel usus­ fructus alii traditur pro pretio, retento dominio. Explicatur. Usus vel ususfructus: contractus eo sese extendit quo consensus datur. Unde si solus usus locatur, res fructificat domino, et conductor non potest fructus percipere. Ita si quis animal ad usum conduxit et illud animal eo tempore peperit, fructus est domini, non conductoris ; similiter si quis animal ad usum conduxit, non potest illud adhibere pro generatione nisi consentiente domino. 556. — EFFECTUS. Locatio-conductio referri potest ad contra­ ctum emptionis-venditionis, quo non res, sed solum usus vel ususfructus venditur. Unde obligationes locatoris et conductoris reducuntur ad illas venditoris et emptoris. In specie autem 1. locator debet a) conductorem monere de defectibus nocivis et damna ex neglectu huius obligationis orientia reparare ; b) pretium iustum (legale, commune, conventionale) pro usu vel usufructu stabilire ; c) rem tempore suo ita tradere ut non sit minus apta ad 432 RELATE AD POSSESSIONES η. 557-558 finem conductoris ac tempore quo contractus initus fuit, dam­ naque ex neglectu huius obligationis orientia reparare; d) nisi aliter convenerint, reparationes maiores solvere (se­ cundum consuetudinem et legem); e) rem non ante tempus repetere. 2. conductor debet a) de re curare ut homines prudentes et timorati de rebus suis curare solent ; /;) pretium iustum tempore statuto solvere; c) reparationes secundum consuetudinem a conductore fa­ ciendas, cum diligentia facere; d) damna ex sua culpa rei obvenientia reparare; e) rem finito contractu restituere (non autem antea, si ita statutum fuerit), in illo statu in quo locator eam rationabiliter exspectare potest. NOTA. 1. Si res locata praeter culpam perit, domino perit, et proinde conductor (nisi aliter convenerint) nihil restituere tenetur. 2. In locatione agrorum leges civiles quandoque concedunt diminutionem pretii si ex infortunio e. g. tempestatis, ager magna ex parte fructibus caruerit. 557. — SCHOLION I. De superficie. Superficies est contractus quo ad certum tempus, retento do­ minio, conductori pro pretio conceditur ius terreni ad ibi do­ mum aedificandam vel aliud opus peragendum vel ibi arbores possidendas. Propter mutationes quae terrenum ex tali contractu patitur et magnas expensas quae conductori obveniunt, solent gubernia in locis ubi tales contractus fieri solent, speciales leges quoad illum contractum condere. De cetero applicantur principia de locat ione-conductione. 558. — SCHOLION IL De locatione perpetua. Locatio perpetua est contractus locationis quo ius conducendi conceditur in perpetuum, conductori ciusque heredibus. 433 η. 559-561 HOMO AD HOMINEM 3. Susceptio operis. 559. — NOTIO. Susceptio operis est contractus quo unus pro determinato pretio determinatum opus perficiendum suscipit. Explicatur. Determinatum opus: e. g. confectio vestis, con­ structio domus, viae, currus, instrumenti, etc. Sub opere ali­ quando intelligitur solus labor, aliquando labor et materia. 560. — EFFECTUS. 1. Susceptor operis debet pro pretio iusto opus perficere et tradere cum materia, tempore et modo statuto, etiam si ita ad conveniens lucrum non perveniat, imo si in labore damnum patiatur. Utrum autem ius habeat ad compensationem si in computatione erraverit, controvertitur : videtur affirmandum si error est mere materialis e. g. in additione summarum. NOTA. Si inopinatae causae quas susceptor operis praevidere non poterat, e. g. terracmotus, supervenerint cum notabili damno susceptoris, aequitas postulat ut fiat novus contractus in quo conductor etiam partem (e. g. dimidiam) damni suscipiat. 2. Conductor debet: a) statuto tempore pretium iustum solvere; ubi consuetudo vult ut initio vel progrediente labore pars pretii solvatur, etiam haec consuetudo servanda est nisi susceptor aliter libere consenserit ; /?) compensare opera superaddita, nisi susceptor ea proprio marte superaddiderit : tunc enim mandatum suum excedit. 4. Locatio operae. 561. — NOTIO. Locatio operae est contractus quo unus se obligat ad certum laborem praestandum, alter vero ad dandam mercedem determinatam pro hoc labore. Explicatur. Certum laborem: sive sit labor determinatus, sive sit omnis labor alicuius generis (e. g. labor fabri lignarii) sive sit omnis labor occurrens (famulatus). Si in contractu labor est stricte determinatus, operarius non tenetur alios labores susci­ pere; si labor est solum generice determinatus, tenetur labores illius generis suscipere quos conductor ei imponit. 434 RELATE AD POSSESSIONES η. 562 Mercedem determinatam: haec merces debet esse iusta, de quo cf. infra, n. 562. 562. — SCHOLION I. De salario insto. Quando loquimur de salario iusto, solemus cogitare de opera­ riis qui labore manuali sustentationem vitae suae acquirere de­ bent. Attamen iustum salarium dari debet omnibus qui operam suam, sive manualem sive intellectualem, aliis praebent. Salarium iustum minimum est illud quod operario normali, qui mere materialiter operam suam praebet, absque laesione justi­ tiae commutativae recusari non potest. Labor enim est medium quod Deus homini dedit ad sustentationem sui sibi procuran­ dam : tantus est ergo valor laboris materialiter sumpti, quantum necessarium est ad sustentationem sui, et ille valor debet ex iustitia commutativa remunerari in contractu locationis operae (etiam si ab aliis conductoribus ita remunerari non solet). Dicimus autem : ad sustentationem sui. Haec autem susten­ tatio sui omnia includere debet, non merum cibum et vestitum quotidianum, sed etiam necessariam requiem et recreationem (dies quibus non laboratur), provisionem pro tempore adversae valetudinis et senectutis, etc.; sed insuper homo (vir) est natu­ raliter constitutus caput familiae, in qua uxor propter labores domesticos labores lucrativos suscipere non potest, pueri autem sustentari et educari debent e labore patris : unde illa sustentatio sui videtur necessario includere etiam sustentationem (cibum, vestitum, recreationem, educationem, etc.) familiae normalis, etiamsi ille particularis homo talem familiam non habet (sala­ rium familiale absolutum'). NOTA. Ex eo quod salarium iustum debet includere etiam provisionem pro tempore adversae valetudinis et senectutis, patet salarium maius requiri pro labore periculoso vel sanitati nocivo. Sunt tamen AA. qui tenent salarium iustum non esse salarium familiale absolutum, sed familiale relativum, ita ut coelibi minus salarium dari debeat, patrifamilias maius pro ratione numeri filiorum. Haec autem sententia non considerat, iustitiam commutativam requirere aequalitatem inter rem et rem, et proinde si 435 π. 562 HOMO AD HOMINEM valor laboris est solum quidquid requiritur pro sustentatione propriae personae (hoc enim dicunt salarium iustum pro coelibe), salarium iustum pro omnibus (etiam pro patribusfamilias) iuxta illam sententiam dicendum est salarium personale, non fami­ liale; sustentatio familiae autem seu quod supra salarium per­ sonale requiritur, non deberetur ex iustitia commutativa, sed ex alio titulo. Insuper, haec sententia ad magna incommoda socialia ducit : etenim, cum opera coelibis minore pretio conduci possit, patresfamilias (a fortiori qui plures habent filios) difficilius labo­ rem invenirent, et ita quod in eorum bonum erat cogitatum, in eorum damnum cederet. Quare magis placet sententia salarii familialis absoluti. Contra hanc utique obiici potest : Qui maiorem familiam habet, tunc non sufficiens salarium pro eius sustentatione obtinet. Hoc verum est, sed compensatur eo quod antea abundantius sala­ rium perceperit: potest enim iuvenis salarium familiale perci­ piens, parcimonia sua seponere, primum ad familiam condendam, deinde ad supplendum quod postea forsan crescente familia de­ ficiet. Insuper, familiae normali maiores (plus quam 5-6 pueros in vita habentes) non erunt tam numerosae; et potest, saltem pro familiis valde numerosis aliter provideri, e. g. per caritatem vel melius, per subventionem ex aerario publico. Quod hic statuimus, de homine normaliter robusto meram materialem suam operam praestante dicta sunt. Quodsi autem agitur de homine qui normalem quantitatem laboris praestare non valet in ullo laboris genere, salarium eius poterit esse minus: reliqua erunt per caritatem supplenda. Si autem quis speciali diligentia et capacitate plus quam normalem quantitatem prae­ stat, salarium poterit habere maius. Quodsi autem agitur, non tantum de mero labore materiali, sed de labore qui specialem requirit dexteritatem vel specialia studia praeparatoria, salarium ut sit iustum, etiam illas expensas ad dexteritatem vel scientiam acquirendam, compensare debet. Notanda sunt verba Pii XI in Enc. Quadragesimo Anno: Quod si in praesentibus adiunctis non semper id praestari poterit, postulat iustitia socialis ut hae mutationes quamprimum indu­ cantur, quibus cuivis adulto operario eiusmodi salaria firmentur. 436 RELATE AD POSSESSIONES η. 563-565 563. — COROLLARIUM. 1. Minus salarium dare solum quia ope­ rarii multi inveniuntur et proinde viliore salario contenti sunt potius quam a labore abstinere, est iniustum. Iustum autem est si conductor ex misericordia aliquem assumit cuius labore non indiget, vel si negotium eius est tam parum frugifer ut salarium iustum dando non possit negotium sustinere et operarios dimit­ tere obligaretur: si enim in tali casu operarii consentiunt in mi­ nore salario potius quam a labore abstinere, iustum est. 2. Si quis nonnisi paucis horis pro domino laborat, et reli­ quum tempus pro alio labore liberum habet, evidenter non debet ex tali labore totam suam sustentationem suscipere. 564. — SCHOLION II. De obligationibus conductoris operae praeter iustitiam. Iam supra notavimus obligationem conductoris curandi ut ope­ rarii in talibus conditionibus laborare possint, ut vita et sanitas eorum a periculis et nocumentis quamplurimum servetur (n. 277, 290), necnon ut non compellantur ad consolationem quaerendam in alcoholismo (n. 298); unde debet etiam in labore imponendo rationem habere virium corporis operarii. Insuper debet cos tractare modo hominis digno, eis concedere tempus liberum pro requic, recreatione, vita familiali, et prae­ sertim pro sanctificatione Festorum (n. 115); debet laborem ita ordinare ut operarii inde in periculum peccandi non incidant (praesertim ubi viri et mulieres simul laborant), imo debet eis occasionem praebere vitam vere christianam ducendi, et in quan­ tum circumstantiae permittunt, eos ad hoc exhortari. Tandem debet, saltem pro illis operariis quos per longius tem­ pus conduxit, ex caritate (magis urgente quam pro aliis) eos adiuvare in suis difficultatibus (supra, n. 370). 565. — COROLLARIUM I. De salario tempore impedimenti laboris. Quaestio ponitur utrum operario a labore impedito (e. g. pro­ pter infirmitatem) solvi debeat salarium annon. Uti supra, ubi de salario iusto, n. 562, iam diximus, salarium iustum deberet includere provisionem pro tempore infirmitatis, 437 η. 566-568 HOMO AD HOMINEM infortunii, etc. Quodsi revera salarium solutum talem provisio­ nem continet, conductor ex iustitia commutativa nihil dare debet tempore impedimenti laboris; si autem de facto talem provi­ sionem non perfecte complectitur, conductor tenetur ex iustitia commutativa sive partem salarii sive totum salarium, vel imo insuper expensas pro cura infirmitatis solvere, iuxta rationem qua illa provisio deest, saltem pro illis operariis quos ad lon­ gius tempus conduxit; pro illis vero quos ad breve tempus tan­ tum conduxit, potest teneri ex caritate. 566. — COROLLARIUM IL De exclusione a labore. Etsi conductor, expirato contractu, ex iustitia non teneatur contractum renovare, contra caritatem tamen, imo quandoque contra iustitiam socialem, peccat si operarium absque iusta rationc dimittit eiusque loco alium assumit. Ita si illum excludit solum quia ad aliquam societatem legitimam pertinet vel quia magnam familiam habet, etc. talis exclusio est illicita, nisi haec conditio ab initio apposita fuerit. 567. — SCHOLION III. De obligationibus operarii. Operarii tenentur ex iustitia commutativa 1) integre et fide­ liter laborem iuxta contractum iniunctum perficere, tempore de­ terminato, modo determinato; 2) instrumenta laboris non pro­ pria ita curare ut minus damnum patiantur ; 3) materia parce uti ; 4) secretum fabricationis, si quod est, servare. Insuper debent domino oboedire eique reverentiam exhibere, eumque prae aliis adiuvare in suis difficultatibus (n. 370). 568. — COROLLARIUM. De operistitio. Operistitium est communis multorum operariorum cessatio a labore ex condicto, ad emolumentum quoddam a conductore obtinendum. Dicitur: communis multorum : si enim unus alterve inter mul­ tos cessat a labore, non agitur de operistitio ; requiritur autem ut omnes vel notabilis pars operariorum cesset, ita ut labor normaliter progredi non valeat. Dicitur: ex condicto: requiritur scii, quaedam conspiratio ces­ 438 RELATE AD POSSESSIONES η. 568 sandi a labore, sive contractus exspiraverit sive non ; h. e. si con­ tractus tempus nondum transiit, et ex condicto cessant a labore, habetur operistitium stricte dictum; si autem contractus exspi­ ravit quidem sed normaliter esset a moraliter omnibus reno­ vandus, ex condicto autem non renovatur ad emolumentum a conductore obtinendum, etiam habetur operistitium, quod non est contra iustitiam ex contractu, sed potest esse contra iustitiam ob iniustam damnificationem. Operistitium ergo nondum exspirante contractu, per se est iniustum, quia vel unus non potest invito conductore a con­ tractu valido resilire. lustum autem est si contractus ab initio fuerit iniustus (e. g. contra iustitiam socialem), vel si conductor suas obligationes non servat: tunc enim operarii non solent ha­ bere aliud medium ad iura sua vindicanda. Similiter iustum esse potest operistitium, si salarium quod initio erat iustum, nunc mutatis circumstantiis iniustum esse incepit, et conductor illud augere renuit. Iniustum autem est operistitium, si indicitur solum ad emo­ lumentum obtinendum ad quod ius strictum non habent vel ad resistendum iustae diminution! salarii, vel ex alio motivo quod cum contractu nullam relationem habet (e. g. ex motivis politicis). Etiam operistitium iustum in se, fieri potest iniustum ex me­ diis adhibitis iniustis: ita non licet aedificiis, instrumentis la­ boris, materiae etc. damnum inferre (sabotaggio). Similiter non licet alios operarios qui a labore cessare non volunt, violentia, calumniis, etc. a labore impedire. Utrum autem iniustum sit tempus operistitii eligere quo maius damnum imminet condu­ ctori si cedere non velit, pendet a circumstantiis. Si hoc tempus eligitur (utique in operistitio iusto) solum ad efficacius moven­ dum conductorem ut iustis petitionibus acquiescat, et nullo modo ex odio seu voluntate damnificandi, hoc tempus eligere est licitum. NOTA. In indicendo autem operistitio, etiam ad iustum emolumentum obtinendum, attendendum est non solum ad emolumentum obtinen­ dum, sed etiam ad spem efficacitatis et ad damna quae ipsi operarii tempore operistitii, necnon bonum commune patiuntur: nam inte­ rim operarii non solum salarium non percipiunt, sed etiam pecunias 439 η. 569-570 HOMO AD HOMINEM parcimoniae suae expendere debent; si per longius tempus durat, conductor tanta damna pati potest ut postea tot operarios admittere non amplius valeat, ita ut multi etiam cessato operistitio ad laborem redire nequeant; insuper operarii non raro damna animae patiuntur, eo quod ad odia, violentias, blasphcmias, etc. excitantur. Et non raro etiam bonum commune ex operistiliis, saltem si sunt frequentiora, magnum damnum patitur. Quare in quantum potest aliae viae tentandae sunt, et operistitia quam maxime sunt dissuadenda. 569. — SCHOLION IV. De labore mulierum. Mulieris locus naturalis est in familia, ubi laboribus dome­ sticis vacare debet ; nihil tamen obstat quominus innupta etiam suam operam aliis locet. Videtur autem requirendum ut tunc tales labores seligat ad quos viri minus apti sunt. “ Pessimus certe est abusus et omni conatu auferendus, quod matresfamilias ob patris salarii tenuitatem extra domesticos parietes quaestuosam artem exercere cogantur, curis officiisque peculia­ ribus ac praesertim infantium institutione neglectis " (Quadrag. Anno). Quodsi autem mulier, etiam nupta, operam suam de facto locat, etiam pro labore qui a viro per se esset faciendus, con­ ductor ex iustitia commutativa tenetur ei iustum salarium iuxta contractum solvere. Cum autem mulier a natura non sit consti­ tuta caput familiae, probari non potest valorem laboris eius plus esse quam sustentatio propria, et proinde salarium iustum mulieris videtur esse salarium personale, non familiale. Iniustum tamen videtur mulieri, quae sub iisdem conditionibus eidem labori vacat ac vir, minus salarium solvere. § 11. SOCIETAS 570. — NOTIO. Societas est contractus quo duo vel plures conveniunt de aliquo contribuendo in communem possessionem vel commune lucrum. Explicatur. Aliquo contribuendo : potest esse pecunia vel opera vel quaecumque alia res ; potest etiam esse ut unus pe­ cuniam, alter operam praebeat etc. Communem : potest esse commune ita ut omnes aequalia iura 440 RELATE AD POSSESSIONES η. 571 habeant vel ita ut unusquisque pro rata contributionis iura habeat. In hoc ergo est essentiale societatis, quod partes (socii) non percipiunt lucrum determinatum, sed plus vel minus, imo et debita suscipiunt prout res plus vel minus vel omnino non fru­ ctificat. Unde socii non sunt qui, cum in societate officium ha­ beant, determinatum pretium percipiunt: ipsi sunt locatores operae suae, non socii. Nihil tamen impedit quominus tales sint simul locatores operae (salarium fixum percipientes) et socii (partem habentes in lucris et debitis), uti solent esse directores talium societatum. NOTA. Uti patet, finis societatis debet esse licitus, secus est contractus de re turpi; quoad obligationes ex tali contractu orientes, cf. supra, n. 505. 571. — EFFECTUS. 1. Omnes socii tenentur ex iustitia commutativa fideliter partem suam iuxta contractum conferre eamque ante tempus praefinitum non retrahere nisi omne damnum aliorum reparet. Etiam finito contractu, non potest ex caritate partem suam ex improviso retrahere si inde notabile damnum aliis sociis occurreret. Debent etiam, si casus fert, partem suam debitorum societatis ferre. 2. Qui in societate aliquod officium habent, debent res gerere cum diligentia in bonum omnium ; res et pecunias ad societatem pertinentes non possunt ad privatum usum adhibere nisi in quan­ tum a statutis societatis permittitur; nec possunt nomine socie­ tatis obligationes assumere ultra statuta societatis; lucrum so­ cietatis secundum veritatem debent inter socios dividere. NOTA. Socialistae et marxistae contendunt contractum locationis operae esse iniustum, omnemque locationem operae fieri debere per mo­ dum contractus societatis. Utique contractus societatis inter capitalistam et operarium ubi possibilis est, est bonus et commendabilis, utpote caritatem fovens. Inde autem non sequitur alium contractum esse illicitum; imo non raro est impossibilis. Operarius enim gene­ ratim non potest exspectare usquedum societas fructus faciat, sed pecunia sua statim indiget, et proinde salarium pro labore percipere debet; insuper, operarius generatim non potest assumere periculum damni, sed indiget lucro certo. 441 η. 572-574 HOMO AD HOMINEM § 12. CONTRACTUS ALEATORII 1. Assecuratio. 572. — NOTIO. Assecuratio est contractus in quo contra cer­ tum praemium assecuratur reparatio damni casu vel vi prae­ valente illati. Explicatur. Contra certum praemium: in hoc consistit con­ tractus aleatorius quod unus certe solvit (parvam) summam cum possibilitate nunquam illam recuperandi (si nempe infor­ tunio non feritur), alter vero certe recipit pecuniam cum peri­ culo necessitatis maiorem summam solvendi (si nempe infor­ tunium accidit). Reparatio damni: contra quale damnum datur assecuratio, de­ terminatur in contractu. 573. — IUSTITIA. Talis contractus est iustus dummodo ha­ beatur proportio inter praemium solvendum, valorem obiecti re­ parandi (si totum periret) et extensionem periculi. Haec pro­ portio est ex statisticis desumenda. Ita maius praemium exigi potest ad assecurandam domum ligneam contra ignem quam domum totam ex petra confectam ; maius ad assecurandum aedi­ ficium ubi explosiva producuntur vel asservantur, quam ubi parva familia pacifice vivit; maius in regionibus terraemotus quam ubi tales calamitates non habentur, etc. Nisi aliter con­ ventum luerit, occultatio talis circumstantiae reddit contractum invalidum et proinde assecuratorem a sua obligatione solvit; occultatio autem bona fide, ius praebet recuperandi praemia soluta. NOTA. Iniustus tamen non videtur usus maiorem vel minorem valorem rei assccurandae declarare: Si enim maior declaratur, assccurator maius praemium percipit; si minor, assccuratus in casu infortunii minorem compensationem recipiet: contractus ergo tunc censetur de talibus summis pecuniae solvendis pro securitate talis rei. 574. — OBLIGATIONES. 1. Assccuratus debet sincere circum­ stantias declarare quae periculum infortunii augent; non potest 442 RELATE AD POSSESSIONES η. 575 post contractum periculum augere, sed e contra debet illud re­ movere quantum potest, et damnum occurrens quantum potest coercere; insuper debet praemium statuto tempore solvere. Si reparationem perceperit pro damno propria culpa theolo­ gica causato, restituere tenetur. NOTA. Assecuratus post infortunium debet quantum potest statum rerum relinquere uti est, ut assecurator possit de extensione damni iudicare; uti patet, potest curare de vita et integritate hominum et ani­ malium qui forte damnum passi sunt, etsi ad hoc statum rerum parum mutare debeat. 2. Assecurator debet esse certus se posse damna probabiliter occurrentia reparare ; reparationem damni iuxta contractum solvere. Si autem tertius est causa damni, potest quidem contra illum tertium recurrere, sed ipse tenetur iuxta contractum assecurati damnum reparare. 575. — COROLLARIUM. De assecuratione vitae. Assecuratio vitae habetur duplicis speciei : vel ut in casu mortis certa summa haeredibus solvatur, vel ut post certam aetatem ipsi assecurato certa pensio solvatur. Uti patet, tenetur assecu­ ratus, ex iustitia, periculum vitae in quo degit (sive ex morbo sive ex causa externa) declarare. Etiam medicus a quo testificatio sanitatis ad hoc requiritur, debet ex iustitia commutativa testi­ monium secundum veritatem dare. Defectus sanitatis qui neque assecurato neque medico erat notus, non facit contractum invalidum. Assecuratus non potest cum culpa theologica vitam suam pe­ riculo exponere ; potest tamen facere quod aliis licet (n. 267 ss.). NOTA. Si ad probabilitatem temporis vitae definiendam assecurans ponit quaestiones circa vitam moralem assecurandi, hic secundum verita­ tem respondere non tenetur, quia assecurans ius non habet de vita morali inquirendi: quodsi timeat vitam moralem influxum habere in sanitatem, medici est hunc influxum detegere: si enim talem in­ fluxum de facto non habuit in sanitatem, nulla est ratio cur assecu­ rator hoc sciat. De cetero habet etiam alia media quam interroga­ tionem personalem, ad modum vivendi assecurandi cognoscendum. 443 29 - Herme’, Thcol. Mor. - It. η. 576-577 HOMO AD HOMINEM 2. Ludus. 576. — NOTIO. Ludus est contractus quo duo vel plures con­ veniunt de praemio dando victori ludi. Explicatur. Contractus : de ludo in quantum est mera recrea­ tio, iam egimus supra, n. 263. Tali ludo non raro addi solet con­ tractus de praemio dando : de hoc hic agitur. Victori ludi: pro moralitate talis contractus parum refert utrum ludus sit industrialis seu peritiae ludentis innitens an aleatorius seu a sola fortuna pendens. 577. — MORALITAS. Ludus uti recreatio per se est licitus, si scii, observantur quae supra, n. 263 dicta sunt. Uti patet, quando ludus uti recreatio est illicitus, etiam contractus praemii dandi eo ipso est illicitus, etsi non invalidus. Unde ludus pro lucro, qui non est moderata recreatio, sed passio inordinata vel modus in otio lucrandi, est omnino illicitus. Quare illi qui tales domos ludorum erigunt cooperantur peccatis ludentium. Insuper autem requiritur 1. Consensus liber ludentis: ad val.; si enim non est liber con­ sensus, contractus est invalidus. Quare invalidus est contractus ludi cum semi-ebrio, etc. et proinde lucrum restitui debet. 2. Res exposita sit ad dispositionem ludentis (saltem ad lie.), h. e. ludens debet posse dominium rei victori transferre: unde requiritur ut sit in perfecto dominio ludentis vel exponatur sal­ tem de licentia domini. Si ludens habet quidem dominium nu­ dum, sed de re disponere non potest (e. g. religiosus, minorennis) contractus est invalidus. NOTA. Solent dicere AA. hanc secundam conditionem esse ad validitatem contractus; ex altera autem parte tenent ludentem qui rem alienam exponit, posse lucrum servare si quid facit. Hoc autem est incon­ sequentia: vel enim contractus est invalidus, et tunc lucrum resti­ tuere debet, vel est validus (etsi illicitus), et tunc debet rem domino restituere, sed victori ludi damnum resarcire. Haec ultima sententia videtur verior. 444 RELATE AD POSSESSIONES η. 578-579 3. Res exposita non excedat rationabilem quantitatem (ad lie.): h. e. non sapiat prodigalitatem nec impediat ludentem ab officiis suis (e. g. debitis solvendis, familia sustentanda) implendis. 4. Aequalitas inter ludentes : non potest peritus fraude simu­ lare imperitiam ut imperitum ad ludum alliciat et ita magnum lucrum faciat (ad val. : nam ignorantia periculi est error sub­ stantialis in contractu aleatorio). Quodsi autem imperitus velit « contra quemcumque » fortunam tentare, contractus non est contra iustitiam, sed forsan contra caritatem ex parte periti, con­ tra prudentiam et rectum usum rerum ex parte imperiti ; sed ad restitutionem lucri in tali casu non tenentur. 5. Serventur regulae ludi et omnes fraudes vitentur (ad lie.) : attamen astutiae quae in regulis ludi et consuetudine agnoscun­ tur, non sunt fraudes. NOTA. Clerici aleatoriis ludis, pecunia exposita, ne vacent (c. 138). Etiam ab aliis ludis autem (etiam sine pecunia exposita) abstineant ubi est periculum scandali vel periculum negligendi officia sua. 3. Sponsio. 578. — NOTIO. Sponsio est contractus quo duo vel plures de veritate vel eventu rei litigantes, conveniunt de praemio dando victori. Explicatur. Litigantes: haec est differentia inter ludum et sponsionem, quod ludi exitus pendet ab actione ludentium (etsi forsan fortuita), dum sponsio est de re extra spondentes exsi­ stente. Litigatio autem hic solum significat differentiam opi­ nionum. 579. — MORALITAS. Sponsio per se non est illicita, dummodo 1. obiectum sponsionis non sit illicitum, e. g. si quis spondet se audere peccatum (e. g. duellum) committere : tunc est con­ tractus de re turpi, de cuius obligatione cf. supra, n. 505; 2. libere consentiant partes : ita sponsio cum semi-ebrio est invalida ; 3. res exposita sit ad dispositionem spondentis, ut in ludo, su­ pra, n. 577; 445 η. 580-581 HOMO AD HOMINEM 4. res exposita non excedat rationabilem quantitatem; impri­ mis vitanda est immoderata consuetudo spondendi; 5. spondens non simulet dubium ut tali fraude alterum ad sponsionem alliciat, dum ipse certus sit de rei eventu. NOTA. Si eventus rei pendet a voluntate tertii, non licet spondenti illum tertium fraudulenter ad suas partes trahere; e. g. si sponsio est de cursu equorum, non licet equitem oblata pecunia adducere ut minus bene equum suum dirigat. 4. Loteria. 580. — NOTIO. Loteria est contractus quo singulis pretiu II solventibus datur ius ad praemium obtinendum si sors ei favet. MORALITAS. Loteria per se non est illicita, dummodo (ad val.) 1. omnis fraus in sorte educendo vitetur; qui fraude uni fa­ vet, tenetur aliis pretium suum restituere; 2. proportio sit inter pretium et spem praemii, h. e. praemia debent esse vel tam magna vel tam numerosa, ut, seposito mo­ derato lucro, circiter aequivaleant pretiis sortem ementium quae normaliter ex loteria provenire praevideri possunt; quodsi nu­ merus ementium extraordinarie augetur, non videntur augenda praemia. NOTA. Non raro autem loteria solet fieri per modum pecuniae colligendae pro sustentatione cuiusdam operis (e. g. Missionis), cui praemia solum adduntur ad attrahendam liberalitatem hominum; talibus loteriis minora praemia adiicere iustum est, eo quod ementes scientes finem, in minore spe praemii consentiunt. 5. Speculationes Bursae. 581. — Bursa est conventus mercatorum, negotiantium, etc. ubi sive valores sive merces venduntur et emuntur. DIVISIO. Diversis modis solent ibi fieri contractus emptionis- venditionis : 1. Venditio de praesenti, quae est simplex emptio-venditio qua revera res et pretium traduntur. 446 RELATE AD POSSESSIONES η. 582-583 2. Venditio ad terminum, qua res nunc emitur et venditur, sed exsecutio remittitur ad diem determinatum (generatim die 1 vel 15 mensis: dies liquidationis). Talis venditio est vel vera, si scii., die liquidationis revera traduntur merces et pretium ; vel ficta seu differentiatis, si res non revera traditur, sed solum differentia solvitur inter pretia diei venditionis et liquidationis. 582. — MORALITAS. 1. Venditio de praesenti et venditio ad terminum vera, sunt veri contractus emptionis-venditionis, et proinde huius sequuntur normas (n. 539 ss.). 2. Venditio ad terminum ficta, est contractus aleatorius ad modum sponsionis, et proinde huius sequitur normas (n. 579). NOTA. 1. Clericis ex c. 142 prohibentur speculationes bursae; sed et omnes Christiani sunt ab illis avertendi, propter periculum ruinae cui rem familialem non raro exponunt. 2. Numquam licet falsis notitiis et fraude pretia bursae augere vel minuere. Art. 4 DE RESTITUTIONE 583. — NOTIO. Restitutio est actus quo iustitia commutativa laesa reparatur. Explicatur. Reparatur : cum duplex possit esse laesio, duplex etiam est reparatio: res aliena ipsa, iniuste detenta, legitimo domino redditur, vel damnum domino iniuste illatum compen­ satur. Quamdiu possibilis est primus modus restitutionis, adhi­ beri debet, seu res domino reddenda est, iuxta adagium: res clamat ad dominum. Solum si hoc est impossibile, accedit alius modus, scii, compensationis. NOTA. 1. Onus restitutionis non stricte oritur ex furto, sed ex iniusta de­ tentione rei (etsi forsan initio fuerit inculpabilis) necnon ex iniusta damnificatione. Unde etiam peccatum non-restitutionis omnino inde- 447 η. 584 HOMO AD HOMINEM pendens est a peccato furti, et potest quis ad restitutionem obligari sub gravi, qui tamen gravem iniustitiam non commisit, imo nullum peccatum commisit; similiter potest peccatum furti iam esse remis­ sum, sed peccatum non-restitutionis exsistere. Ratio ergo cur fur qui restitutionem recusat, a peccato absolvi nequit, non est quia vult peccatum suum moraliter continuare, sed quia non vult aliam (gravem) obligationem, scii, restitutionis, implere. 2. Hic agitur solum de restitutione propter laesam iustitiam com­ mutativam. Utique etiam alia iura laesa restituenda sunt, uti supra n. 420, iam notatum est. De hac autem restitutione hic non agimus. Notandum vero est ex laesione alius iuris posse oriri damna in rebus temporalibus, quae etiam ex iustitia commutativa restituenda sunt: ita e. g. virgo stuprata quae non potest amplius convenientes nuptias inire, inde magnum damnum etiam in rebus temporalibus patitur: quare stuprator potest obligari ad peccatum suum pecunia repa­ randum: talis restitutio etiam sub hoc articulo cadit (n. 599-605). § 1. EX DETENTIONE 584. — PRINCIPIUM. Omnis homo qui rem alienam absque legitimo titulo detinet, tenetur illam quamprimum domino legi­ timo restituere. Explicatur. Rem : si est bonum fungibile, restitui debet etiam si in individuo non amplius exstet, dummodo in specie adhuc exsistat. Absque legitimo titulo: primarius titulus legitimae detentionis uti patet, est consensus domini: unde qui rem alienam de con­ sensu domini detinet, non tenetur eam restituere quamdiu ille consensus perdurat; inde etiam qui titulo contractus eam deti­ net, non tenetur eam durante contractu restituere. Alii tituli sunt tituli legitimae acquisitionis, uti testamentum, inventio, praescriptio, etc. de quibus infra, n. 659 ss. Detinet : sive in bona fide, sive in mala fide, sive in fide dubia. Restituere: ipsam rem cum omnibus fructibus (exceptis forsan linctibus industrialibus) quos durante iniusta detentione ex ea perceperit, iuxta adagium : res fructificat domino. Gravitas transgressionis. Qui rem alienam absque titulo le­ gitimo detinet illamque non restituit, committit peccatum mor­ 448 RELATE AD POSSESSIONES η. 585 tale vel veniale prout agitur de materia gravi vel levi (n. 484), a quo absolvi non potest nisi habeat saltem sinceram voluntatem restituendi. Etiam si illam in bona fide possesserit, a momento quo scit illam esse alienam, incipit obligatio eam restituendi: quod si non facit, statim incipit esse possessor malae fidei. No­ tandum insuper eum qui restitutionem culpabiliter differt, fieri posse iniustum damnificatorem, et ex hoc titulo obligari ad damna compensanda (n. 591). 585. — SCHOLION I. De possessore bonae fidei. Possessor bonae fidei est ille qui rem alienam possidet seu detinet, sincere putans se eam legitime detinere. Fit autem malae fidei statim ac sciverit rem non esse suam et illam restituere vel etiam dominum requirere recusaverit. Etiam possessor bonae fidei, statim ac scit se rem illegitime detinere, tenetur eam restituere, sed non debet inde damnum pati. Quare si rem gratis accepit, debet eam gratis reddere; ex­ pensas autem quas habuit sive in acquisitione sive in conserva­ tione sive in melioratione rei bona fide possessae, repetere po­ test; sed rem ipsam domino restituere debet. Possessor autem bonae fidei potest etiam, antequam dominus rem repetit, rem illi restituere a quo illam accepit, si hoc est unicum medium recuperandi pretium. NOTA. Si possessor bonae fidei rem emit apud mercatorem talium rerum vel in mercato publico, lege civili statui solet ut talis res restituenda non sit nisi restituto etiam pretio. Ex altera autem parte possessor bonae fidei neque debet ex re aliena ditior fieri, nisi fructus perceperit ex propria industria. Ex re enim potest fieri ditior solus dominus, et nullus alius nisi de consensu domini ; fructus autem industriales, qui potius pro­ priae industriae quam ipsi rei sunt adscribendi, merito accedunt possessori bonae fidei potius quam domino. Similiter non tene­ tur ad fructus restituendos bona fide consumptos. Fructui in­ dustrial! assimilatur etiam praemium loteriae etc. iam percep­ tum, ita ut possessor bonae fidei nonnisi pretium loteriae resti­ tuere debeat. 449 η. 586 HOMO AD HOMINEM NOTA. 1. Si res non amplius apud ipsum, sed apud tertium exstat, ipse non amplius est rei detentor, et proinde non directe tenetur propter detentionem, rem restituere. Possunt tamen oriri obligationes erga illum tertium, praecavendi scii, ne ille tertius damnum patiatur: ad hoc autem tenetur, etiam si lucrum obtentum iterum perdere debeat, non tamen cum damno proprio positivo, nisi ex contractu vendi­ tionis ei orta sit obligatio compensandi in casu evictionis. 2. Si dominus non comparet, rem ut inventam habere potest; infra, n. 659 ss. 3. Si res etiam cum culpa possessoris bonae fidei perit dum est in bona fide, compensationem dare non debet: res enim perit domino. 586. — SCHOLION II. De possessore malae fidei. Possessor malae fidei est ille qui rem alienam detinet, sciens se non posse eam legitime detinere, sive illud ab initio sciat sive postea sciverit. Possessor malae fidei imprimis tenetur inquirere dominum; quodsi illum revera invenire non possit, potest rem uti inventam habere (infra, n. 659 ss.). Quando dominum invenerit, tenetur eam quamprimum resti­ tuere cum omnibus fructibus, etiamsi inde, saltem pro tempore quo est malae fidei, damnum pati debeat : debet enim sequelas peccati sui assumere. Fructus autem industriales vel quos bona fide consumpsit generatim dicuntur non restituendi. Quoad fructus bona fide consumptos, concedi potest : quoad fructus vero industriales, videntur potius restituendi: non enim debet ex sua iniustitia ditari, etiamsi propriae industriae adseribendi sint fructus. Insuper tenetur compensare omnia damna, etiam lucrum ces­ sans, quae dominus passus est ex iniusta detentione. Si rem mala fide possessam alteri donat vel vendit vel aliter tradit, obligatio restitutionis ab eo nullo modo aufertur, sed tenetur curare ut ille alius rem restituat ; secus tenetur damnum reparare. Si res perit, etsi domino pereat, tenetur tamen compen­ sationem dare, nisi res ex causa interna pereat vel si apud domi­ num similiter periisset. 450 RELATE AD POSSESSIONES η. 587-590 587. — COROLLARIUM I. Ad quid tenetur possessor malae fidei, si res secus apud dominum periisset? Tenetur rem restituere: nam res clamat ad dominum. Ita si quis rem ex incendio eripuit, debet eam restituere. Si autem res peritura instante periculo consumitur non videtur restituenda. Ita si quis bibit vinum alienum instante incursu hostium qui illud raperent, nihil restituere debet. 588. — COROLLARIUM II. Ad quid tenetur possessor malae fi­ dei, si res tempore iniustae possessionis varium valorem habuit? Si mutatio est ex causa intrinseca (e. g. quia animal interim crevit), res cum augmento vel deterioratione restituenda est; quodsi res non amplius exsistit, sed compensari debet, compen­ satio calculanda est prout res nunc esset. Si mutatio est ex causa extrinseca (mutatio pretii), res resti­ tuenda est (vel compensanda), addita differentia inter valorem actualem et valorem maiorem quem res habuit, nisi certum sit dominum tunc temporis non voluisse rem vendere etiam si illam in possessione habuisset. In praxi autem restitutio huius diffe­ rentiae urgenda non erit, cum difficulter constet de voluntate domini rem tunc vendendi. 589. — COROLLARIUM III. Ad quid tenetur mendicans eleemo­ synam accipiens, qui non est pauper vel non est probus sicut se simulat? Si non est pauper, iniuste obtinet eleemosynam, et proinde eam restituere debet sive domino sive vero pauperi, cum domi­ nus solum vero pauperi eleemosynam dare voluisse censeatur. Qui non est probus sicut se simulat, ad nihil tenetur, quia do­ minus imprimis intendit dare pauperi; probitas pauperis gene­ ratim non est nisi causa impulsiva eleemosynae. 590. — SCHOLION III. De possessore dubiae fidei. Possessor dubiae fidei est ille qui dubitat utrum res sit sua an aliena, utrum illam legitime possidere possit an non. Non vero qui sciens se non esse dominum, dubitat quisnam sit dominus. 451 η 591 HOMO AD HOMINEM Possessor dubiae fidei debet (pro gravitate rei) diligenter in­ quirere quisnam sit dominus; quem si invenerit, restituere de­ bet; quem si invenire non poterit, uti rem inventam habere potest (n. 659). Si inquisitionem negligit, aequiparatur possessori malae fidei; si autem ob illam negligentiam dubium fit insolubile, a quando est insolubile videtur eum rem uti inventam habere posse; pec­ cat tamen iuxta gravitatem negligentiae. § 2. EX INIUSTA DAMNIFICATION 591. — PRINCIPIUM. Omnis homo tenetur quodcumque da: II num in rebus temporalibus alii iniuste de facto intulerit, ex iustitia commutativa reparare. Explicatur. Quodcumque : h. e. debet esse aequalitas inter omnes damnosas consequentias actionis, et compensationem. In rebus temporalibus : non agitur de aliis damnis, e. g. in honore et fama, saltem qua talibus (n. 583). Iniuste: h. e. damnum debet laedere ius alterius; unde exclu­ ditur damnum ad quod inferendum quis ius habet (e. g. ex legi­ tima competitione commerciali). Insuper damnum debet esse theologice culpabile seu damnificatio debet esse peccaminosa, seu cum deliberatione et libertate facta : nemo enim potest obli­ gari ad ferendas consequentias actionis non-humanae. Potest ta­ men oriri obligatio ex caritate, e. g. si damnum inculpabiliter illatum est pauperi. Si autem damnificatio non est theologice, sed mere iuridice culpabilis, reparatio non obligat in conscientia nisi post sententiam iudicis. Uti patet, qui inculpabiliter damnum causât, tenetur ambitum damni pro posse coercere, non solum ex caritate, sed, uti vide­ tur (aliis tamen contradicentibus), ex iustitia commutativa: pars enim damni quam non coercet, cum sit causata ab actione eius, ei inculpari debet, et proinde restitutionis obnoxia est. De facto: haec est tertia conditio ut obligatio restitutionis ex damnificatione oriatur, ut scii, actio sit efficax seu de facto dam­ num causet. Si enim de facto nullum damnum ex actione oritur, 452 RELATE AD POSSESSIONES η. 591 nihil etiam reparandum est. Voluntas damnificandi est quidem peccatum, sed non inducit obligationem reparandi ; eodem modo, posita causa damni, retractatio voluntatis non excusat ab obliga­ tione restituendi. Intulerit: sive per seipsum sive per illos pro quibus ipse re­ spondere debet. Ita si pueri, animalia, etc. damnum inferunt ex eius culpa theologica, ipse reparare debet. Gravitas transgressionis. Qui damnum iniuste de facto illa­ tum non reparat, committit peccatum mortale vel veniale, prout agitur de materia gravi vel levi (n. 484). Quodsi autem damnifi­ catio est gravis quoad materiam sed levis quoad culpam (imper­ fectio actus), disputatur utrum non-restitutio sit peccatum mor­ tale vel veniale vel nullum. Sicut coalescit materia ex detentione (supra, n. 484), eodem modo coalescit ex damnificatione. NOTA. 1. Quandoque potest esse obligatio ex caritate, etiam ubi obligatio ex iustitia commutativa non adest. 2. Si dominus esset re sua abusurus ad peccandum, non tamen licet ab eo rem auferre aut destruere; potest tamen talis abusus esse ratio ad non-restituendam (saltem ad tempus) rem ablatam seu ad restitutionem suspendendam (ex caritate). 3. Nulla apparet ratio ad negandam obligationem reparandi dam­ num quando quis intendens uni damnum iniuste inferre, ex errore alteri damnum infert: error circa personam videtur in casu mere accidentalis, damnificatio vero iniusta est et efficax. Alia esset quae­ stio si intendens emi damnum inferre cui iuste inferre potest, ex errore alteri infert cui ius inferendi non habet: tunc enim nulla habetur culpa theologica. Alia etiam est quaestio si loco caprae Mauri vaccam Marini occidit, quam nesciebat ibi adesse. 4. Neque probabile videtur, illum qui damnum intulit de facto maius quam putabat (e. g. destruens gemmam 100 valentem, quam pu­ tabat 10 valere), non teneri ad damnum totum reparandum, sed solum ad damnum putativum: de facto enim voluit hanc rem de­ struere, et proinde hanc rem restituere debet. Alia esset quaestio si intenderet unam tantum domum destruere, et de facto ex causa improvisa destruuntur decem. 5. Iorio (II, 642 I 2) negat obligationem reparandi damnum alicui obveniens occasione iniustac actionis tuae: si actio tua est mera occasio, concedi potest; sed exemplum quod dat (si furatus fueris, et furtum illi imputetur) non videtur admittendum: est enim plus quam mera occasio damni! 6. Qui impedit alium a bono consequendo (munere, hereditate, etc.) 453 η. 592-593 HOMO AD HOMINEM ad quod ille alius strictum ius habet, vel media adhibet iniusta (calumnias, vim, etc.) tenetur ad reparanda damna inde conse­ quentia. Qui autem illum impedit a consequendo bono ad quod strictum ius non habet, non tenetur ad damna reparanda, etsi facile contra caritatem aliamve virtutem peccare possit. 7. Notanda est reponsio S. Sedis ad quaestionem utrum Christianus qui sciens et volens destruit e. g. templum paganorum, debeat damna resarcire. Respondit scii. (21 Sept. 1842) illum teneri ex iustitia ad restitutionem. § 3. CIRCUMSTANTIAE RESTITUTIONIS 1. Quis. 592. — PRAENOTANDUM. Cum illa obligatio haereat rebus, mortuo illo qui restituere debebat, obligatio transit ad haeredes. 593. — 1. Restituere debet imprimis ille qui rem de facto detinet. Quatenus ille damnum sibi illatum compensare possit, supra dictum est, n. 491. 2. Si res non amplius exsistit vel, praeter detentionem rei, dominus aliud damnum passus est, illud reparare debet imprimis ille qui principaliter damnum intulit. 3. Insuper damnum reparare tenentur in solidum (cf. n. 595), saltem secundarie, omnes qui iniuste cooperati sunt ad damnificationem, iuxta sequentia: a) Mandans seu qui tacite vel expresse alium inducit ad dam­ num inferendum nomine suo, tenetur primario (ergo ante exse­ cutorem mandati) omnia damna illata reparare. Uti patet, tenetur etiam mandatum revocare: quod si facere non amplius valet, debet, quantum potest, e. g. monere dominum ut sibi cavere possit. b) Consulens seu palpo seu qui suasione, laude, adulatione, vituperatione, vel consilio suo alium (culpabiliter) movet ad dam­ nificandum, tenetur secundarie totum damnum reparare, h. e. si damnificator actualis illud non reparat. Consilium damnosum datum praeter culpam theologicam, non 454 RELATE AD POSSESSIONES η. 593 obligat ad restitutionem, uti patet ex supra dictis, n. 591, sed ad consilium retractandum, si possibile est. Consilium damnosum doctrinale, h. e. datum illi qui consilium petit, obligat ad damna reparanda si ad consilium dandum scien­ tia culpabiliter caret vel si peritiam affectat. Consilium damnosum impulsivum, h. e. excitatio alterius ad agendum obligat ad damna reparanda, nisi alius iam ante con­ silium datum fuerit determinatus ad agendum, et consilium mere accessorium fuerit vel circa circumstantias tantum (modum, tempus agendi, etc.). Si autem adhuc erat haesitans et consilium eum definitive determinavit, vel si circumstantia quam consiliat speciale damnum affert, tenetur etiam ad reparandum illud damnum. Omnis consulens, consilium damnosum dans, tenetur consi­ lium suum quantum potest efficaciter quamprimum revocare; quod si tempestive fecerit ante damnificationem, non tenetur ad restitutionem. De illo qui consulit minus malum, cf. supra, n. 446. Casus qui ibi dicuntur liciti, certe non inducunt obligationem damna reparandi. NOTA. 1. Homines quorum imperitia omnibus nota esse debet, uti ho­ mines populares e. g. de medicina consilium dantes, generatim nihil restituere debent, nisi peritiam dolose affectent. 2. Qui iam damnificare volenti suadet modum absque periculo damnificandi, peccat, sed ad restituendum non tenetur; si autem ita causa fuit ut damnum maius fiat quam alter primum volebat, tenetur illum excessum reparare, uti consulens. 3. Si duo simul consulunt Petro furtum, uterque tenetur ad repa­ rationem: nam etsi unius suasio suffecisset, de facto tamen utriusque consilium eum determinavit. 4. Si fur petit ut indicem thesaurum meum et ego indico the­ saurum alterius, debeo restituere: nam ego sum causa damni alterius. c) Consentiens seu qui consensu vel suffragio efficaciter con­ currit ad damnificationem, tenetur cum aliis in solidum damna reparare. Tales esse possunt imprimis iudex, iuratus, deputatus ceterique qui sententiam vel legem simul cum aliis ferre debent. Uti patet, consensus vel suffragium debet esse efficax: unde si 455 η. 593 HOMO AD HOMINEM sententia vel lex damnosa non efficaciter votatur, ad restitutio­ nem non tenentur illi qui pro ea votarunt, etsi voluntate pecca­ verint (n. 591) contra iustitiam. Si autem efficaciter votatur, om­ nes et singuli qui pro ea votarunt, ad restitutionem tenentur in solidum: unde, si 50 vota requirebantur, qui quadragesimum nonum votum dedit, sicut ille qui quinquagesimum primum vel sexagesimum votum dedit, non potest dicere se non efficaciter consensisse. Qui autem efficaciter votum suum tempestive revo­ cavit, non tenetur ad restitutionem. NOTA. Si quis a suffragio abstinet in sententia vel lege damnosa ferenda, et ita damnum de facto (propter cius abstinentiam) infertur, tenetur ad restitutionem, si ex officio erat obligatus ad votum dandum; secus non. Si autem votum aperte est inutile (e. g. quia sententia aut lex certe feretur), abstinere licet. d) Receptans seu ille qui damnificatori qua tali securitatem praebet aut res sublatas recipit et custodit, tenetur rem domino restituere et in solidum omnia damna reparare: ipse enim efficit actione sua ut dominus difficilius indemnificetur. Attamen si motivum speciale (v. g. amicitia, consanguinitas, hospitium, etc.) habetur ad damnificatorcm (non tanquam talem) recipiendum, non tenetur ad damna reparanda. Rem autem, si illam detinet, semper restituere tenetur. NOTA. Receptores sunt 1. Qui ante factum offerunt malefactori domum suam in asylum, vel post factum ipsos recipiunt (etiam tabernarii) ne capiantur, aut eorum instrumenta et furta ex industria custodiant et occultant. 2. Mercatores et caupones qui a filiisfamilias vel famulis pecuniam vel rem a domino vel patre ablatam in pretium accipiunt. 3. Veteramentarii qui omnia ad illos delata vili pretio emunt; nam facile suspicari possunt inter eas multas esse res furtivas. 4. Duces belli qui milites iniustitias committentes non impediunt, sed imo protegunt. 5. Advocati qui causas manifeste iniustas defendunt; non tamen prohibentur malefactores defendere ut a poena vel a tanta poena liberentur: etiam malefactores enim possunt iuxta legem habere suos defensores. c) Participans seu qui physice in damnificando adiuvat, ad restitutionem tenetur cum aliis in solidum. 456 RELATE AD POSSESSIONES η. 594 Quatenus talis cooperatio sit licita vel illicita, cf. supra, n. 448 s. Casus qui ibi dicuntur liciti, certe nullam obligationem repara­ tionis inducunt. Participans qui rem vel partem rei recepit, debet illam resti­ tuere tanquam iniustus detentor. Si autem cooperatio non in totum damnum, sed in partem tan­ tum damni influit, non tenetur in solidum, sed pro rata reparare. NOTA. Cooperatio in totum influit, si est necessaria vel sufficiens ad damnum inferendum, vel si fit ex conspiratione. Cooperatio in partem tantum influit si simul est non-necessaria, insufficiens et sine conspiratione data. Ita qui vigilat ne quis adveniat dum alii furantur, cooperatur ad totum, quia cum aliis conspirat; qui solum dum alii furantur (e. g. occasione incendii) etiam pro parte sua, quaedam furatur, coope­ ratur ad partem. f) Mutus, non-obstans, non-manifestans (cooperatores nega­ tivi.) seu ille qui ante damnificationem, durante damnificatione vel post damnificationem illam non impedit, tenetur ad damna reparanda, si ex contractu vel officio illud impedire tenebatur, et ab obligatione ob periculum proportionatum non excusabatur. Ita custodes nemorum, mercium, etc.; praepositi vectigalium si tributa non exigunt, non vero si muletas non exigunt. Similiter praepositi damnum non impedientes ab illis illatum de quibus respondere debent (pueri, animalia, etc.). NOTA. 1. Si quis, ad iniustitiam manifestandam obligatus, a fure accipit pecuniam ad tacendum, potest pecuniam retinere, sed non potest tacere. 2. Confessarius qui inculpabiliter omittit monitionem de restitu­ tione facienda, non tamen obligatur ad restitutionem erga tertium, nam in confessione non tenetur bona aliorum tueri; neque erga paenitentem, nam ex officio solum debet curare de bono spirituali paenitentum; si autem interrogatur, omissio potest aequivalere approbationi, ita ut fiat consulens (consilium doctrinale, supra, sub b). 2. Cui. 594. — 1. Restitutio per se facienda est ipsi personae damnificatae vel illis qui iuri eius successerunt (e. g. haeredibus). Uti patet, restitutio etiam fieri potest illi qui personae damni457 η. 595 HOMO AD HOMINEM Beatae (saltem in hoc negotio) locum tenet, e. g. patri, tutori, vel, si est communitas, administratori, dummodo certum sit damnificatum eam esse recepturum. Ita non potest per modum doni donari administratori, ita ut ille putet rem sibi, non do­ mino dari. Quodsi ex errore restitutio facta est, sed non vero domino, errore cognito, pro posse reparari debet. Attamen si nulla fuit culpa neque in errore neque in damnificatione, non tenetur illam reparationem erroris facere cum proprio damno vel incommodo proportionato. NOT/\. Dicimus: restitutio facienda est personae damnificatae, non do­ mino: nam si res ablata est iusto possessori (e. g. qui non domi­ nium, sed usum vel usumfructum habebat) illi, non domino, resti­ tuenda est. 2. Si damnificatus ignoratur et inveniri nequit, videtur restitu­ tionem non esse faciendam. Solet quidem dici, restitutionem tunc esse faciendam paupe­ ribus vel causis piis. Sed argumenta non videntur hoc probare. Stricta enim obligatio restitutionis habetur solum ubi habetur strictum ius. lamvero neque pauperes neque causae piae, sed solus dominus habet strictum ius ad illam rem vel ad eius com­ pensationem. Si ergo hic inveniri vel attingi nequit, haec obli­ gatio est impossibilis et proinde saltem suspenditur quamdiu est impossibilis. Nemo utique debet ex re aliena ditari, sed ex hoc nondum sequitur obligatio eam dandi illi qui certe non est rei dominus! Consulenda quidem est talis eleemosyna ad exemplum Zachaei, sed eius obligatio probari non videtur. 3. Similiter, si dubitatur inter plures quis sit legitimus domi­ nus, non videtur singulis restituendum pro rata probabilitas, ut quidam volunt : sic utique iniustus possessor non ditatur re alie­ na, sed nec ad legitimum dominum res revertitur! — et ad hoc solum datur obligatio. 3. Quomodo. 595. — 1. Restitutio facienda est ita, ut ius ad aequalitatem reparetur, h. e. tota res detenta restituenda, totum damnum illa­ tum reparandum est. 458 RELATE AD POSSESSIONES η. 595 Quare saltem imprudens, ne dicam immorale est quod quan­ doque auditur: sufficit ut ita restituant ut non amplius sit ma­ teria gravis! Ita, si materia gravis sit 100, et quis furatus sit 110, nullo modo sufficit (nec absolvendus est) si restituat 20. 2. Restitutio facienda est pro ea parte qua in damnum alie­ num influit; si in totum damnum aliquomodo influit, tenetur in solidum, h. e. ad partem suam absolute, ad reliquum conditionate, si scii, ab aliis pars illorum non restituitur. Si ergo ipse solus totum damnum intulit, tenetur absolute ad totum damnum reparandum. Si simul cum aliis, cius obligatio differt iuxta influxum quem habuit in damnum: a) cooperatores eiusdem gradus tenentur absolute pro parte sua, conditionate pro parte aliorum; Z?) cooperatores diversi gradus tenentur ad totum damnum reparandum : imprimis detentor ipsius rei, deinde detentor in aequivalenti, deinde mandans (et consulens si est quasi-mandans, scii, si consulit in proprium commodum), deinde exsecutor damnificationis, deinde participans, deinde consulens, consentiens et receptans, tandem cooperatores negativi: illi omnes ita tenentur ut, si prior vel non adsit vel non restituat, secundus ad totum teneatur; si secundus non adsit vel non restituat, tertius ad totum teneatur, etc.; si autem prior in ordine iam totum repa­ ravit, sequentes ad nihil amplius tenentur; si vero posterior in ordine reparaverit, priores tenentur illi restituere. NOTA. Condonatio concessa cooperatori superioris gradus, eximit omnes sequentes; condonatio concessa cooperatori inferioris gradus non eximit cooperatores superioris gradus. 3. Restitutio fieri potest etiam inscio creditore: sufficit enim ut res (vel compensatio) revera transeat in possessionem laesi. Ita fieri potest sub forma donationis vel eleemosynae vel laboris gratuiti vel extraordinariae parcimoniae. NOTA. 1. Si restitutio iit per modum donationis, cavendum est ne do­ minus simulatam donationem per aliam donationem rependat. 2. Si restitutio fit per interpositam personam et res apud illum perit: si restitutio est ex detentione bona fide, res perit domino; si autem restitutio est ex detentione mala fide vel ex iniusta damnificatione, 459 30 - Herme*. TheoL Mor, - Π. η. 596-598 HOMO AD HOMINEM iterum restitutio facienda est, nisi damnificatus illam personam ut mediatorem designaverit vel saltem acceptaverit, vel ille mediator sit ipso iure designatus. Idem valet si interposita persona restitu­ tionem non exsequatur: tunc autem potest eam ab illo repetere. 4. Ubi. 596. — 1. Possessor bonae fidei non tenetur expensas assumere ad rem restituendam, sed sufficit ut dominum moneat ubi rem suam obtinere possit. 2. Possessor malae fidei necnon iniustus damnificator, per se debet rem propriis expensis ad dominum mittere, seu, si agitur de re, in locum ubi dominus eam haberet si ablata non fuisset, nisi tamen expensae vecturae essent nimiae: tunc posset, ex con­ sensu rationabiliter supposito domini, potius rei valorem domino mittere. 5. Quando. 597. — Res quamprimum restitui debet, h. e. statim in voto, statim ac poterit in re. Dilatio absque ratione sufficiente est pec­ catum mortale vel veniale vel nullum prout domino grave vel leve vel nullum damnum infert. Quod damnum insuper repa­ randum est si est ex dilatione culpabili vel ex damnificatione culpabili. NOTA. 1. Quandoque potest esse ratio caritatis differendi restitutionem: si scii, dominus esset re abusurus ad peccandum. 2. Obligatio restituendi non est disiunctiva: vel statim restituere vel damna ex dilatione orta reparare. Obligatio statim restituendi est absoluta. 3. Si res divisibilis non potest statim tota restitui suadenda est resti­ tutio partialis. § 4. EXCUSATIO 598. — 1. Excusatio sive definitiva sive temporanea (suspensio) obligationis restituendi oritur ex absoluta vel temporanea impos­ sibilitate physica vel morali restituendi. Impossibilitas physica habetur, e. g. si res perit domino in talibus circumstantiis ut etiam compensationis obligatio non oriatur (n. 585 ss.), vel si dominus inveniri nequit. Impossibilitas 460 RELATE AD POSSESSIONES η. 599 moralis habetur si ille qui restituere debet est in necessitate quasi-extrema, vel si ex restitutione sibi vel domino vel tertio gravius damnum oriretur quam ex dilatione. Ita moraliter im­ possibilis est, si quis a statu sociali iuste acquisito decideret vel grave damnum in bonis iuste acquisitis ei immineat (nisi idem valeat de domino) vel si grave damnum pateretur in bonis altioris ordinis (e. g. si dominus re abuteretur ad peccandum). 2. Excusatio seu exemptio definitiva ab obligatione restituendi oritur d) ex legitima translatione rei restituendae in dominium il­ lius qui restituere debebat (praescriptione, haereditate, etc.); b) ex condonatione libera (sine vi nec metu) et valida (sine errore dante causam) ab eo qui de re disponere potest, sive expressa sive tacita; c) ex solutione creditori domini : supponitur autem ad liceitatem consensus (saltem rationabiliter praesumptus) domini. § 5. INDEMNIFICATIO PRO ALIIS IURIBUS LAESIS 599. — 1. Uti supra, n. 483, diximus, restitutio per se spectat solam iustitiam commutativam laesam, seu damnum in iure dominii. Alia iura laesa utique similiter petunt reconciliationem, quae tamen per se mere consistit in eo quod alius in iure suo restituatur illudque exercere permittatur (n. 420). Hoc cum ius­ titia commutativa nullam dicit relationem. Per accidens autem etiam talis laesio iuris inducere potest obligationem ex iustitia commutativa, si scii, proximus ex laesione iuris simul damnum passus sit in bonis suis temporalibus. De hac ergo restitutione hic quaedam addenda sunt. Supponitur etiam hic omnes condi­ tiones adesse ad restitutionem requisitas scii, causa sit iniusta, efficax, theologice (vel saltem, post sententiam iudicis, iuridice) culpabilis. Cum autem in istis generatim difficile sit quantitatem damni aestimare, compositio inter laesum et laedentem erit ineunda. 2. Si de facto damnum temporale ortum non sit nec oriundum praevideatur, per se nulla est obligatio in conscientia damna in 461 η. 600-601 HOMO AD HOMINEM aliis iuribus pecunia compensandi. Quodsi autem leges positivae concedunt personae laesae ius compensationem petendi etiam pecuniariam, laedens post sententiam iudicis in conscientia, et quidem, saltem indirecte, ex iustitia commutativa, pecuniam sol­ vere debet. Compensatio enim illa habenda est uti mulcta lae­ denti imposita, cuius dominium laeso iuridice transfertur: unde per sententiam laesus fit verus dominus illius pecuniae, laedens vero iniustus detentor, qui proinde illam quamprimum laeso restituere debet ex iustitia commutativa. Ante sententiam iudicis autem ad nihil tenetur. 3. Qui proximum laesit in bonis supernaturalibus, debet ex caritate reparare quantum potest, per orationes et sacrificia. 1. In rebus spiritualibus. 600. — 1. Qui alium iniuste privat usu rationis (n. 252), te­ netur damna materialia ei inde exorta reparare. Ita si alius propter defectum usus rationis perdit occasionem lucri vel damnum suum avertere non potuit, vel si iniusta pri­ vatio usus rationis (e. g. in hypnosi vel similibus) sanitati mentis vel corporis ita noceat, ut postea expensas pro cura facere de­ beat vel res suas debite administrare vel laborare non valeat : qui ita iniuste alium privavit usu rationis, tenetur illa damna reparare. 2. Qui per fraudem alium induxit in errorem, tenetur omnia damna temporalia ex illo errore profluentia reparare. 3. Qui voluntarie alium inducit ad peccatum, tenetur (secun­ darie h. e. si ipse inductus non reparat) omnia damna temporalia ex illo peccato orientia reparare. Nota tamen simplex scandalum hic non venire sub nomine inductionis (n. 442), et proinde qui scandalum praebet, non te­ netur propter hoc damna temporalia inde orientia reparare. 2. Laesio famae et honoris. 601. — Qui famam vel honorem alterius iniuste laesit, tenetur, praeter reparationem ipsius famae et honoris (n. 432 et 426), 462 RELATE AD POSSESSIONES η. 602 etiam omnia damna temporalia reparare quae ei ob laesam famam vel honorem oriuntur, etiam post retractationem ca­ lumniae. Ita si quis propter laesam famam, sive fundatam sive non, non potest amplius conveniens Matrimonium inire vel munus obtinere, vel si damnum patitur in negotio, illud damnum tem­ porale a laedente reparandum est non solum per retractationem, sed etiam bonis temporalibus (e. g. maiorem dotem procurando). Quodsi autem efficaciter ita retractare potest ut nullum damnum de facto amplius oriatur, ad hoc tenetur, et ita damnum alterius praecavere. 3. Laesio corporis vel vitae. 602. — Qui sanitatem, integritatem vel vitam alterius iniuste laedit, damna temporalia inde ei vel personis coniunctis orientia, reparare tenetur; quae autem damna inde aliis personis per ac­ cidens oriuntur, reparare non tenetur nisi ea intenderit. Ita debet expensas pro cura reparare; insuper damna tempo­ ralia quae familia (parentes, coniux, pueri aliique, saltem qui partem vel totum sustentationis ab eo habent) patitur, reparari debent. Quodsi autem tali damno iam aliter provisum fuerit e. g. liberalitate alterius vel novis nuptiis, cum verum damnum non amplius sequatur, reparandum non est. Si autem per assecurationem vitae provisum est (supra, n. 575), non debet societati assecuranti damnum reparare, quia illius damnificationis causa homicidium est tantum per accidens, nisi homicida ita intenderit societati assecurationis damnum inferre. Quae autem alii inde damna patiuntur temporalia, per se non sunt reparanda: ita si dominus vel socius propter extraordina­ riam capacitatem illius hominis damna temporalia patitur ex perditione talis operarii vel socii, haec damna reparari non de­ bent nisi damnificatio illius domini vel socii intenta fuerit : si enim intenta fuit, haec damnificatio non est per accidens. Qui in legitima defensione sui excedit mensuram inculpatae tutelae, per se tenetur damna pro rata excessus reparare; prac­ tice autem raro erit obligandus, nisi excessus fuerit certe volun­ tarius et deliberatus (n. 465). 463 η. 603-604 HOMO AD HOMINEM Qui duellum libere acceptat, evidenter nullum ius ad repara­ tionem habet : volenti non fit iniuria. 4. Ex fornicatione vel stupro. 603. — 1. Ex fornicatione utpote ab utraque parte libere ac­ ceptata, nulla oritur obligatio damna reparandi, nisi una pars sit mediis iniustis (vi, metu, fraude) seducta (ex iustitia commutativa) vel reparatio (sive pecunia sive Matrimonium) fuerit pro­ missa (ex fidelitate, n. 398). Debet tamen uterque partem suam assumere in alenda et edu­ canda prole; imo, nisi graviora obstent incommoda, debent (ex pietate) prolem legitimare per subsequens Matrimonium. 2. Stuprator debet omnia damna temporalia reparare mulieri obvenientia tum cx difficultate Matrimonii ineundi tum ex expen­ sis et lucro cessante in graviditate, partu, alenda et educanda prole. Plerumque damna efficacius reparabit seipsum in Matrimo­ nium offerendo, si mulier consentit; quodsi hoc non possit vel nolit, vel mulier non consentiat, debebit mulieris Matrimonium facilius reddere augendo dotem, et prolem, si concepta fuerit, alere et educare. 604. — COROLLARIUM. Utrum excusentur ab obligatione alen­ di prolem fornicationis vel adulterii, qui eam in orphanotro­ phium mittunt. Disputatur inter AA. eo quod iuxta alios orphanotrophia adsunt solum ad pueros pauperum accipiendos, ita ut parentes pro posse orphanotrophii expensas compensare debeant; iuxta alios talia sunt erecta ad salvandos omnes pueros, irrespective utrum a pau­ peribus an a dix itibus parentibus sint, ita ut tales pueri omnino ex fundis orphanotrophii alantur, et proinde parentes nihil com­ pensare debeant. Hoc a priori determinari nequit, sed conside­ randa sunt statuta orphanotrophii. Tales autem parentes saltem hortentur ut in spiritu paenitentiae expensas pro posse compensent. 464 RELATE AD POSSESSIONES η. 605 5. Ex adulterio. 605. — 1. Vir qui Matrimonio iunctus adulterium committit, tenetur erga prolem adulterinam sicut supra dictum est ex for­ nicatione. 2. Vir qui cum muliere Matrimonio iuncta et consentiente adulterium committit, si proles ex adulterio nata sit, tenetur simul cum muliere, sed in solidum, omnia damna familiae obve­ nientia reparare. Illa damna sunt expensae in alenda et educanda prole necnon pars legitima haereditatis qua alii filii legitimi pri­ vantur propter introductam prolem adulterinam, non tamen do­ nationes et legata quae a testatore tali filio forsan darentur. Si ergo mulier adulterinam prolem educare et alere recusat, peccat quidem, sed adulter tenetur de tota sustentatione et edu­ catione curare; similiter mulier tenetur de tota sustentatione et educatione curare, si vir curare recusat (e. g. si dubitatur quis­ nam sit pater). 3. Stuprator tenetur ad omnia damna temporalia reparanda. 4. Mulier matrimonio iuncta in adulterium consentiens, tene­ tur, si proles ex adulterio nata sit, simul cum viro, sed in so­ lidum, omnia damna obvenientia reparare. NOTA. 1. Media reparandi pro muliere adultera generatim erunt: laborem augere, expensas minuere, ex bonis propriis, si quae habet, dispo­ nere; vix unquam erit obligatio crimen suum revelandi. 2. Filius adulterinus portionem suam haereditatis retinere non pos­ set, si sciret suam originem adulterinam, nisi fuerit legitimatus vel pater adulterium etiam quoad hacreditatem condonaverit. Legata autem et donationes retinere potest. APPLICATIO Res proximi mihi sacra est : non est enim res quam proximus sibi usurpavit, est res quam Deus ei ad propriam dispositionem concessit. Iustitiam laedere proinde est laedere voluntatem Dei, est pec­ 465 η. 605 HOMO AD HOMINEM catum contra voluntatem Dei magis adhuc quam contra iura proximi. Quapropter iustitia debet mihi esse sancta. Ab aperta violatione iustitiae, quae furtum vocatur, omnis homo honestus abhorret, sed ad minutam observationem iusti­ tiae quae verum discipulum Christi decet, non raro etiam prae­ dicatores iustitiae non attendunt. Quam facile de re aliena mi­ norem curam habemus quam de nostra; quam facile parvas res aliorum spernimus vel etiam ad nostrum usum convertimus sub uno alterove praetextu easque perire sinimus. Caritatem libenter exercemus eleemosynas elargiendo illis qui pro nobis laborem suscipiunt; — sed quid de iusto salario?... Non sufficit exercere caritatem et dare eleemosynam: ante hoc venit iustitia qua unicuique tribuitur suum: et ille qui laborem suum nobis praebet, strictum ius habet ad omne id quod ei eiusque familiae est necessarium ad decentem vitam : est vere suum. Solum quod hoc superat, potest vocari caritas seu elee­ mosyna. 466 CAPUT VIII RELATE AD PROXIMUM DEFUNCTUM 606. — PRINCIPIA I. Omnis homo tenetur pro proximo de­ functo, imprimis pro illis qui cum eo magis sunt coniuncti, sal­ tem aliquando orare, ut a poenis purgatorii liberentur. Explicatur. Tenetur: ex caritate. Magis coniuncti: ita e. g. pro parentibus, filiis, consanguineis et affinibus, amicis aliisque qui unitate civitatis, nationis, reli­ gionis etc. nobiscum sunt coniuncti ; sed praesertim pro illis qui forsan propter nos mortem susceperunt (e. g. milites in defen­ sione patriae occisi) vel qui propter nos poenas purgatorii ferre debent sive quia nos eos ad peccatum induximus, sive quia ex amore vel condescendentia erga nos officia sua neglexerunt. 607. — II. Omnis homo tenetur cadaver proximi reverenter tractare illudque absque gravi ratione non mutilare. Explicatur. Proximi: non solum christiani, sed etiam infidelis. Cadaver christiani utique ex motivo speciali, quia scii, fuit tem­ plum Spiritus Sancti, membrum vivum Corporis Christi Mystici, reverentiam meretur. Sed et omne corpus humanum, quia uti supra, n. 260, diximus, est instrumentum coniunctum, socius animae humanae spiritualis, ex sua associatione cum anima quodammodo spiritualizatum. Reverenter tractare: h. e. signa reverentiae erga illud exhibere. Ita pulcher et vere christianus est usus reverenter salutandi 467 η 608-609 HOMO AD HOMINEM quodcumque cadaver. Contra hanc reverentiam autem agunt e. g. qui cadavera per viam inventa vestibus spoliant et ita re­ linquunt, qui sepulchra violant, etc. Non mutilare: gravis ratio mutilandi est e. g. progressus scien­ tiae medicae (n. 356), vel examen faciendum ad detegendam causam mortis, si scii, adest suspicio criminis. 608. — III. Omnis homo tenetur cadaver proximi inhumare quoties non est qui de eo curet hocque absque proportionato incommodo facere potest ; debet etiam eius tumulum non violare. Explicatur. Quoties...: ita, si cadaver derelictum invenit per viam ubi raro homines transeunt, debet illud inhumare; gene­ ratim autem ubi curant consanguinei vel amici vel auctoritas publica, ad nihil tenentur alii, nisi forsan ad curandum ne ca­ daver a bestiis devoretur. Hocque... non tenetur e. g. periculum incurrere ne de homici­ dio accusetur vel similia. Eiusque tumulum non violare : violatio tumuli benedicti est sacrilegium locale (n. 13); sed etiam violatio cuiuslibet tumuli (h. c. apertio tumuli ex fine inhonesto, uti furtum, etc.) est gravis irreverentia, ab omnibus hominibus uti graviter indecens habita. 609. — IV. Omnis homo tenetur ex caritate, in quantum ratio­ nabiliter potest, absque incommodo proportionato, ultimam vo­ luntatem defuncti exsequi; testamentum autem ex iustitia commutativa exsequi debet. Explicatur. In quantum rationabiliter potest: quod enim ir­ rationabiliter petit defunctus, nemo exsequi debet; insuper si interim conditiones mutatae sunt ita ut si voluntas nunc statue­ retur esset irrationabilis, talem voluntatem nemo exsequi debet. Absque incommodo proportionato : ita pro omni ultima volun­ tate circa quamcumque rem; ubi autem agitur de dispositione circa possessiones, vocatur testamentum, quod si est validum et in quantum est validum, debet ex iustitia commutativa exsecu­ tioni tradi (ulteriora vide n. 667 ss.). 468 RELATE AD PROXIMUM DEFUNCTUM Probatur. Prima pars: ultima voluntas moribundi apud nes populos ut quid sacrum habetur, ita ut si rationabiliter potest, exsecutioni mandetur. Haec autem obligatio ex alia deducenda non est nisi ex lege pietatis vel caritatis erga ximum. n. 609 om­ fieri lege pro­ Secunda pars: testamentum est modus legitimus disponendi de possessionibus suis de quibus disponere potest. lamvero legi­ timae dispositiones de rebus propriis obligant alios ex iustitia commutativa. Ergo testamentum obligat ex iustitia commutativa. APPLICATIO Morte homo pertingit ad finem. Ultima voluntas... Multi curant de sua ultima voluntate circa possessiones suas, circa res secundarias. Et bene faciunt — dum­ modo tamen ultimam suam voluntatem circa Deum non negligant. Ultima voluntas erga Deum est decisiva pro tota aeterni­ tate, nam per totam aeternitatem voluntas manebit sicuti est momento mortis, aversa vel conversa ad Deum. Nunc est tempus acceptabile ad praeparandam hanc ultimam voluntatem... 469 SECTIO II HOMO ET SOCIETAS 610. — Homo non solum vivit cum aliis hominibus, et inde habet obligationes erga alios, sed vivit in societate cum ipsis, ex quo oriuntur ei novae obligationes qua socio. Homo vivit naturaliter in societate, quia solus sibi suisque necessitatibus providere nequit, sed aliis indiget sicut et alii eo indigent, ut ex mutua cooperatione possint omnes suis et alio­ rum necessitatibus providere. Ita omnes tenentur ad eundem finem tendere, scii, bonum commune omnium — et in quantum potest etiam singulorum membrorum societatis. Dicimus: in quantum potest etiam singulorum membrorum; nam etsi singulorum hominum bonum in societate quaerendum sit, quandoque tamen bonum privatum aliquorum particulare cum bono communi est incompossibile : tunc bonum privatum debet bono communi cedere. Societas tamen non est finis in se, sed exsistit propter bonum singulorum : quapropter tenetur etiam societas bonum privatum singulorum promovere quantum potest, et non potest illud plus restringere quam necesse est ad bonum commune. Societas autem in qua homo vivit, est duplicis generis : alia est naturalis seu necessaria, cuius membrum esse necessario seu ex natura sua debet ; alia est libera, cuius membrum fieri potest, sed non debet, secundum liberam electionem. Societates neces­ sariae sunt tres : familia, Status et Ecclesia. NOTA. Uti patet, necessitas qua homo pertinet ad familiam et Statum non est eadem qua pertinet ad Ecclesiam Catholicam. Etiam ad 470 HOMO ET SOCIETAS η. 610 hanc autem vere necessario pertinet, ex ipsa natura sua, etsi eam libere acceptare debeat: illa libertas enim est physica, non moralis: obligatur ad illam acceptandam. De obligatione hominis erga Ecclesiam iam supra diximus n. 4 ; ulteriora explicantur in Iure Canonico. Quare hic agendum est solum de obligationibus hominis in familia et in Statu. NOTA. Societas potest etiam considerari tanquam unitas seu persona moralis, quae sicut persona physica habet officia et iura erga alios homines non-membra et erga alias societates. Ita consideratae so­ cietati, ut supra, ante n. 416, iam diximus, eadem applicantur quae de obligationibus hominis ad hominem dicta sunt. 471 CAPUT I IN GENERE NOTA. Cf. etiam quae supra diximus, η. 570-571, ubi de societate tanquam contractu. Art. 1 MEMBRA ERGA SOCIETATEM 611. — PRINCIPIA I. In qualibet societate omnis homo tene­ tur legitimam auctoritatem agnoscere hominique auctoritate vestito oboedientiam et reverentiam exhibere. Explicatur. In qualibet societate: sive necessaria sive libera. Omnis homo: qui est membrum huius societatis. Alii utique non possunt contra legitimam auctoritatem societatis ad quam non pertinent moliri, sed non tenentur illam auctoritatem posi­ tive agnoscere, nisi in quantum illa societas habet ius exsisten­ tiae, et proinde ab homine auctoritate vestito apud alios reprae­ sentatur. Legitimam auctoritatem agnoscere: h. e. debet agnoscere so­ cietatem habere auctoritatem in membra, illumque hominem qui iuxta leges et statuta societatis est in auctoritate constitutus, debet tanquam legitime auctoritatem exercentem agnoscere. In quantum membra possunt auctoritate abutenti resistere alium­ 472 IN GENERE η. 612-614 que auctoritate vestire, desumendum est ex legibus et statutis societatis. Oboedientiam : utique solum in iis quae sunt iuxta leges et statuta societatis, et non adversantur legi superiori sive divinae sive societatis altioris (Ecclesiae vel Status). Reverentiam : cf. supra, n. 427. Probatur. Sine auctoritate finis societatis, scii, bonum com­ mune membrorum, attingi nequit. Si autem singula membra non tenerentur auctoritatem agnoscere hominique in auctoritate con­ stituto oboedientiam exhibere, illa auctoritas esset derisoria. 612. — II. In qualibet societate omnis homo tenetur pro bono communi praebere quidquid a superiore iuxta leges et statuta praebendum censetur, etiamsi inde bonum privatum II embrorum detrimentum pati debeat. Explicatur. Tenetur : haec obligatio vocatur iustitia legalis. Quidquid: sive labor, sive pecunia, sive aliae possessiones, dummodo secundum leges et statuta eius potestati subsint; uti patet, non potest praebere quod lege superiore prohibetur. Etiamsi: uti infra, n. 617, videbimus, superiorum est providere ut bonum privatum quam minimum damnum patiatur, et damna secundum aequitatem distribuantur. Probatur. Absque collaboratione membrorum societas seu auctoritas non potest finem seu bonum commune attingere; su­ periorum est media ad hunc finem ordinare; subditorum proinde est in iis cooperari et oboedire. 613. — III. In qualibet societate omne membrum tenetur alio­ rum membrorum iura agnoscere legesque et statuta societatis servare. Gravitas transgressionis. Utrum non-observantia legis vel sta­ tuti sit peccatum mortale, veniale vel nullum, pendet a modo quo lex vel statutum obligat. 473 η. 615 ΙΙΟλίΟ ET SOCIETAS 614. — IV. In omni societate ubi subditis datur ius electionis ad munera, subditi quibus ius electionis datur, tenentur eligere vere capacem. Explicatur. Tenentur: si lege eis imponitur obligatio eligendi, tenentur etiam eligere ; si lege eis conceditur privilegium electio­ nis, non tenentur, quia nemo tenetur privilegio suo uti ; per ac­ cidens autem potest etiam tunc esse obligatio, si scii, non eligendo efficeret ut alii vere incapacem eligerent : tunc enim posset propter bonum commune obligari ad privilegio utendum, saltem si absque incommodo proportionato potest. Ouicumque autem de facto eligit, tenetur eligere vere capacem. Vere capacem: vere capax est qui potest et vult in illo munere verum bonum commune promovere. Unde vere incapax est ille, de quo, etsi talenta habeat, exspectari tamen potest eum non esse bonum commune revera promoturum. Vere incapax etiam est, qui societatem regeret pro bono quidem materiali membro­ rum, sed in detrimentum boni spiritualis. Etenim, etiam in so­ cietatibus quae ad bonum spirituale promovendum non sunt in­ stitutae, nunquam potest bono spirituali membrorum damnum inferri. Non tamen dicitur quod tenentur eligere capaciorem, dum­ modo eligatur vere capax. Potest enim adesse ratio specialis aliquando non eligendi capaciorem, sed vere capacem, e. g. si minus sed vere capax habet specialia merita erga societatem, ita ut eius electio sit quasi agnitio meritorum eius. Art. 2 SOCIETAS ERGA MEMBRA 615. — PRAENOTANDUM. Societas repraesentatur superiori­ bus seu illis quibus auctoritas est data; quare si loquimur de obligationibus societatis erga membra, loquimur de obligationi­ bus superiorum erga subditos. Cum autem, saltem in societatibus 474 IN GENERE η. 616-618 maioris momenti, auctoritas soleat apud plures subdividi, loqui­ mur de superioribus, h. e. de unoquoque auctoritatem habente, iuxta ambitum eius auctoritatis. 616. — PRINCIPIA I. Superiores tenentur subditos tractare modo humano. Explicatur. Modo humano: h. e. modo hominis digno, nullam vim vel indignam tractationem eis inferendo, sed libertatem et dignitatem personalitatis eorum agnoscendo. Solum si et in quantum illud merentur, possunt eos iuxta leges et statuta pu­ nire, servato quantum potest moderamine. Ita vituperandi sunt qui facile subditos percutiunt vel modo ignominioso tractant, uti apud milites et custodes civitatum non raro evenit. 617. — II. Superiores tenentur bonum commune pro posse promovere, simul de bono privato pro posse rationem habendo. Explicatur. Bonum commune pro posse promovere: haec est positiva obligatio; non solum debent in legibus et statutis quae condunt et in eorum applicatione bonum commune promovere, sed insuper tenentur illas leges et statuta condere quae indicant pro bono communi necessaria vel etiam utilia. De bono privato: h. e. tum in condendis tum in applicandis legibus et statutis, superiores non possunt bonum privatum, initiativa privata, etc. plus cohibere quam necesse est pro bono communi. Bonum privatum debet utique bono communi cedere, sed solum ubi pro bono communi est necessarium vel saltem valde utile. Unde superior tenetur a statuto vel lege dispensare quoties bonum privatum e lege damnum patiatur et dispensatio bono communi non notabiliter noceat. 618. — III. Superiores tenentur pro muneribus in societate implendis eligere homines vere capaces. Explicatur. Tenentur: haec obligatio vocatur iustitia distributiva. Haec iustitia distributiva si laesa fuerit, per se non in­ ducit obligationem restitutionis; per accidens autem eam indu- 475 31 - Hermes, Thcol Alor. - n η. 619-620 HOMO ET SOCIETAS cere potest, si scii. laesa fuerit eo quod cuidam strictum ius ad munus habenti hoc munus fuit negatum et ita damnum ei illa­ tum in bonis eius temporalibus. Ita si ad aliquod munus iuxta leges vel statuta eligendus est qui in examine melius respondit, superior tenetur illum ad hoc munus eligere ; quod si non fecerit, non tenetur quidem nominationem cassam facere, sed tenetur illi homini compensare omnia damna materialia quae ex nonobtentione huius muneris patitur. Vere capaces: vide supra, n. 614. Superior non tenetur ad munus eligere capaciorem, nisi ille ius ad hoc munus habeat; si autem lex vel statuta nemini concedit strictum ius ad tale mu­ nus, superior potest etiam minus capacem eligere, dummodo vere capax sit et habeatur ratio specialis. 619. — IV. Superiores tenentur commoda et incommoda in so­ cietate secundum aequitatem distribuere inter me M bra. Explicatur. Commoda et incommoda: societas ad hoc insti­ tuitur ut homines inde bona percipiant quae tanquam individui non vel difficilius obtinere possint; ad hoc autem non raro re­ quiruntur etiam quaedam incommoda a membris suscipienda, e. g. labores vel contributiones pro bono communi. Secundum aequitatem : ita ut qui maiora commoda percipit, etiam maiora incommoda sustineat, et qui maiora incommoda sustinet vel sustinuit, etiam maiora emolumenta percipere pos­ sit. Qui maiora merita erga societatem habet, e. g. quia bonum commune eius opera multum profecit, potest etiam maiora per­ cipere emolumenta. 620. — V. Superiores tenentur bona communitatis cum omni diligentia administrare, nec possunt bona communia in usum privatum convertere. Explicatur. Cum omni diligentia: sicut homo prudens de pro­ priis bonis curaret. In usum privatum convertere : non tamen prohibetur res quae ei ratione muneris conceduntur, etiam in usu privato adhibere, 476 IN GENERE η. 620 dummodo ille usus non secumferat nimias expensas pro socie­ tate, et non explicite sit prohibitus. Ita si cui propter munus conceditur currus, potest illum currum etiam pro itinere privato adhibere, nisi sit explicite prohibitum, et dummodo expensas suppletorias proprias faciat. APPLICATIO Libenter accipimus emolumenta ex societate cum aliis ; sed quando agitur de incommodis suscipiendis, quam facile quaeri­ mus ea vitare. Haec non est caritas, non est aequitas, non est discipuli Christi dignum. Si bona suscepimus de manu Dei, mala autem quare non sustineamus?... 477 CAPUT II SOCIETAS FAMILIALIS Art. 1 OBLIGATIONES CONIUGUM 621. — PRINCIPIA I. Maritus tenetur uti caput familiae totam familiam gubernare, cum uxore autem, utpote socia, consilium inire. Explicatur. Uti caput familiae: sive sint filii sive non, pater est caput familiae a Deo constitutus, et qua talis debet bona familiae administrare, labore suo necessaria vitae pro tota fa­ milia secundum statum suum procurare, disciplinam familiarem tueri. NOTA. Etsi videatur, propter perfectionem vitae communis, optandum ut bona tum mariti tum uxoris in communi possideantur, possunt tamen coniuges habere rationes speciales ad retinendum dominium separatum propriorum bonorum; quomodo tunc a marito vel ab uxore bona sint administranda, e contractu vel c lege civili desu­ mitur. Consilium inire: etsi marito ius sit res decidere, convenit ta­ men, imo, nisi habeantur rationes speciales aliter agendi, debet maritus saltem in rebus maioris momenti, cum uxore consilium inire : uxor enim non est serva, sed socia. 478 SOCIETAS FAMILIALIS n. 622-623 622. — II. Uxor tenetur marito se subiicere et rem domesticam prudenter gerere. Explicatur. Se subiicere: h. e. ei debet reverentiam et oboe­ dientiam. Uti autem ex praecedenti principio patet, potest uxor sua desideria et suam opinionem exponere; sed postquam mari­ tus deciderit, acquiescere debet. Ex hoc etiam sequitur, uxorem teneri ad sequendum maritum, si ille pro bono familiae utile indicaverit domicilium in alium locum transferre; attamen etiam maritus in talibus pro posse rationem habeat desiderii vel repugnantiae uxoris. Rem domesticam : regimen familiae internum primarie perti­ net ad uxorem, sub dependentia tamen mariti; extra familiam autem laborare ei non convenit ; et si ex circumstantiis vitae hoc est necessarium ad sustentationem familiae, est abusus abolen­ dus (n. 569). 623. — III. Coniuges tenentur ad mutuum amorem et adiuto­ rium, tum in temporalibus tum in spiritualibus. Explicatur. Mutuum amorem et adiutorium: ille amor non tantum debet esse generalis caritas proximi, sed specialis amor amicitiae (n. 317), quo seinvicem pro posse adiuvant in omnibus curis quotidianis, tum in vita individual! tum in vita familiali tum in vita publica ; in omnibus debent sibi invicem esse adiu­ torium ad facilius ferendas difficultates et ad perfectius officia sua implenda. Inde etiam sequitur obligatio pro invicem orandi, se invicem ad bonum exhortandi et praesertim bono exemplo aedificandi. Inde etiam obligatio mariti vitam familialem fovendi (n. 263) omniaque faciendi ut uxori placeat; uxoris vero obligatio vitam domesticam, bonum ordinem et nitorem domus ita curandi ut marito sit attractio; et etiam propriam personam ita curare debet ut marito placere valeat. Unde non recte agunt illae uxores quae post Matrimonium culturam exterioris apparentiae ita negligunt, ut non amplius constituant marito attractionem (n. 339). Amor coniugis praecedit etiam amorem propriorum parentum, ita ut ceteris paribus quis debeat prius proprium coniugem quam parentes adiuvarc (n. 371). 479 η. 624-625 HOMO ET SOCIETAS 624. — IV. Coniuges tenentur ad vitam communem perpetuam et exclusivam. Explicatur. Vitam communem: cf. vol. Ill, η. 485. Quoad ra­ tiones dissolvendi vitam communem, ib. 486. Quoad obligationes et iura debiti coniugalis, cf. supra, n. 343-355. Art. 2 OBLIGATIONES FILIORUM 625. — PRINCIPIA I. Liberi tenentur erga parentes exhibere amorem, reverentiam, oboedientiam et gratitudinem. Explicatur. Amorem : affectivum et effectivum. Etiamsi pa­ rentes degeneres officia sua erga liberos non implerent, hoc liberos non eximit ab hac obligatione. Reverentiam : iuxta mores patriae et conditiones tractandi sunt tanquam in dignitate constituti, sensus honoris fovendo, mo­ deste ac reverenter ad eos loquendo, eos salutando, honorando, consulendo. Oboedientiam : in omnibus licitis quae ad educationem eorum vel ad gubernium familiae spectant; non autem in electione sta­ tus vitae (matrimonialis, clericalis, religiosi : cf. vol. Ill, η. 422, 553), in cuius electione sunt omnino liberi. In selectione autem professionis, quamdiu non sunt sui iuris, debent oboedire paren­ tibus : illa selectio enim adhuc pertinet ad eorum educationem ; parentes autem in illa selectione etiam tenentur rationem habere inclinationum et capacitatum liberorum. Haec obligatio oboe­ dientiae cessat quando liberi fiunt sui iuris electione status vitae vel, uti videtur, eo quod maiorennium attingunt. Attamen quam­ diu domi manent, etiam emancipati, tenentur sese disciplinae familiali subiicere. Gravitas transgressionis. Liberi qui parentes odio habent, malum eis optant, aspere eos tractant percutiunt vel minantur, gravem tristitiam absque ratione proportionata infligunt, com­ 480 SOCIETAS FAMILIALIS n. 626-627 mittunt peccatum mortale. Qui parentes contemnunt, contume­ liose vel irrisorie cum vel de illis loquuntur, eorum auctoritatem non agnoscunt, committunt peccatum mortale vel veniale pro gravitate materiae. Qui parentibus non oboediunt, committunt peccatum mortale vel veniale pro gravitate materiae. 626. — SCHOLION. Utrum filii teneantur debita parentum solvere. Postquam haereditatem a parentibus acceperint, certe tenen­ tur, et quidem ex iustitia commutativa, debita parentum solvere : obligatio enim restitutionis realis transit ad haeredes (n. 592). Attamen tenentur solum iuxta mensuram haereditatis (n. 668): h. e. retenta parte sua legitima, ex reliqua parte debita solvere tenentur. Reliqua autem debita, quae vires haereditatis superant, etsi ex iustitia solvere non debeant, ex pietate tamen solvere debent si absque incommodo proportionate hoc facere possunt, ne fama parentum laedatur. 627. — II. Liberi nondum emancipati debent quando laborare possunt, eorumque adiutorium est necessarium, pro sustenta­ tione familiae collaborare; filii autem emancipati debent paren­ tibus necessaria pro victu, vestitu et habitatione suppeditare si indigent. Explicatur. Quando laborare possunt: quando aetatem et vires habent, ita ut iam labore suo adiuvare possint in sustentatione familiae, debent laborare si necesse est salariumque laboris ca­ piti familiae tradere. Pro victu, vestitu et habitatione: Non est nccesse ut eos in propriam familiam introducant (cum hoc non raro difficultates inducat), sed sufficit ut eorum sustentationi et habitationi pro viribus provideant. NOTA. Ad hanc obligationem servandam tenentux· etiam, si necesse est, renuntiare (vel saltem postponere) statui clericali vel religioso am­ plectendo; non autem a iam amplexo resilire. Gravitas transgressionis. Liberi non emancipati qui recusant labore suo collaborare in sustentationem familiae ubi est neces481 η 628-631 HOMO ET SOCIETAS sarium, sive recusent laborare, sive recusent salarium (totum) parentibus tradere, committunt peccatum mortale. Si partem salarii sibi retinent, committunt peccatum mortale vel veniale pro gravitate materiae; cf. supra, n. 484 (pro filiisfamilias). Liberi emancipati qui parentes in necessitate constitutos non adiuvant, committunt peccatum mortale. 628. — III. Liberi debent in parentes habere confidentia: eorumque consilium in rebus maioris momenti exquirere. J1 Hoc utique supponit parentes etiam esse bonos et huius con­ fidentiae dignos : consilium utique petere non debet nisi in rebus in quibus parentes habent experientiam. 629. — IV. Liberi debent de parentibus aegrotis curam gerere, in mortis periculo constitutis solatium Sacramentorum tempe­ stive procurare, defunctos decenter inhumare secundum consue­ tudinem, et pro refrigerio animae eorum orare. Art. 3 OBLIGATIONES PARENTUM 630. — NOTA. 1. Deficientibus parentibus, transeunt hae obligationes ad parentes parentum, vel ad fratres vel sorores maiores vel ad legi­ timos tutores. 2. Hae obligationes exsistunt etiam erga filios illegitimos. 631. — PRINCIPIUM I. Parentes debent filios suos amare amore affectivo et effectivo aequali omnibus. Explicatur. Aequali omnibus: hoc non significat parentes non posse ob speciales rationes unum plus amare alio, uti fieri solet e. g. si unus est magis debilis sanitate vel est magis docilis. At­ tamen semper curare debent ut etiam aliis appareat rationabile, et nullam invidiam inter liberos excitare possit. NOTA. Falsus est amor, si parentes filiis in omnibus cedunt, et ita eorum educationem reddunt impossibilem. 482 SOCIETAS FAMILIALIS n. 632-634 632. — PRINCIPIUM II. Parentes debent filios suos enutrire omniaque pericula sanitatis et vitae ab eis avertere saltem quamdiu hoc a seipsis facere nequeunt. Explicatur. Enutrire: neonatum ipsa mater proprio lacte enu­ trire debet nisi gravis ratio ab hoc excuset: est enim nutrimen­ tum magis accommodatum, et usus nutriendi parvulos lacte nutricis alienae periculum includit etiam pro moribus publicis. Obligatio nutriendi insuper includit obligationem procurandi liberis necessaria vitae (victum, vestitum, habitationem) quamdiu non sunt emancipati. Pericula sanitatis et vitae: haec obligatio incipit a momento conceptionis usque dum filii possunt sufficienter de seipsis cu­ rare. Quare etiam mater praegnans tenetur omnia vitare quae non solum vitae fetus, sed etiam eius futurae sanitati animae vel corporis periculum esse potest; unde mater tempore praegnantiae habet speciale motivum ut pacate, caste et pie vivat. Gravitas transgressionis. Qui pueros suos non bene nutriunt vel custodiunt, rei sunt laesionis vel occisionis innocentis (n. 456), eo gravioris quia est contra proxime coniunctos. Mater quae filium non proprio lacte nutrit absque causa excusante, commit­ tit peccatum veniale. 633. — PRINCIPIUM III. Parentes debent filiis suis procurare convenientem educationem intellectualem et spiritualem, impri­ mis per bonum exemplum. Explicatur. Educationem : haec complectitur imprimis administrationem Baptismi (vol. Ill, η. 71), deinde evolutionem ta­ lentorum intellectualium et characteris (n. 177 ss., 180 ss., 247 ss.), educationem intellectus ita ut secundum statum suum decenter ex labore suo vivere suaque officia implere possit, educationem voluntatis (n. 258). 634. — SCHOLION. De magistris. Magistri scholarum aliique educatores iuventutis, loco et no­ mine parentum curam educationis assumunt. Unde eorum obli­ gationes quoad educationem discipulorum sunt eadem ac obliga- 483 η. 635-637 HOMO ET SOCIETAS tiones parentum; discipuli autem obligantur eis eandem reve­ rentiam et oboedientiam praebere quam parentibus. Ex hoc autem etiam sequitur obligatio parentum eligendi pro pueris suis bonos magistros et bonas scholas, qui non solum de eorum educatione intellectuali, sed et de eorum educatione spi­ rituali et morali curent. Iam supra, n. 133, diximus de frequen­ tatione scholarum quoad periculum fidei : idem, imo magis valet de periculo morum : dum enim instructio falsi relative bene pos­ sit corrigi vel suppleri instructione privata, corruptio morum vix potest corrigi influxu educationis familialis : quare scholae ubi corrumpuntur mores absolute vitandae sunt. Soluta relatione magistri et discipuli, inter eos non remanent aliae obligationes ac erga alios proximos, excepta in discipulis obligatione gratitudinis. 635. — PRINCIPIUM IV. Parentes debent filios suos adiuvare, et consilio assistere in omnibus negotiis maioris momenti. Explicatur. Negotiis maioris momenti: talia sunt electio pro­ fessionis et status vitae, electio sponsae, etc. ; sed etiam sic dicta tempora critica iuventutis : tempus pubertatis, tempus quo evi­ gilat conscientia sexus, quo evigilat tendentia criticismi et liber­ tatis, etc. Illis temporibus praesertim debent parentes vigilare super liberos suos, eosque tempestive consilio suo praevenire. 636. — PRINCIPIUM V. Parentes debent parcimonia sua pro­ curare ut filiis suis convenientem haereditatem relinquere possint. Cf. infra, n. 669. Art. 4 OBLIGATIONES DOMINORUM ET FAMULORUM 637. — Ad societatem familialem plus minusve reducitur re- 'atio inter dominos et famulos domesticos. Quo intimius operarii ît famuli cum familia ligantur, eo maior etiam est obligatio domini curandi eorum bonum temporale et spirituale. 484 SOCIETAS FAMILIALIS n. 637 Uti patet, relationes inter dominos et famulos imprimis sta­ tuuntur contractu, quod tum domini tum famuli ex iustitia commutativa observare tenentur. Praeter autem iustitiam commutativam, etiam aliae obligationes inter ipsos oriuntur (n. 564, 567), et prout maior est intimitas domestica inter ipsos, insuper tenentur : 1. domini: benigne famulos tractare eorumque sanitati provi­ dere, eos succurrere in necessitate, tempus eis concedere ad obli­ gationes suas religiosas implendas, imo ad veram vitam Chri­ stianam ducendam, omne periculum spirituale ab eis pro posse avertere. 2. famuli : reverentiam, obsequium et fidelitatem exhibere. Cum ipsis facilius secreta vitae privatae innotescant, notanda est eorum obligatio bonam famam familiae singulorumque membro­ rum servandae (n. 428) necnon secreti naturalis servandi (n. 406). * APPLICATIO Familia est pulcherrimum institutum Dei in terra. Ubi bona est familia, ibi boni sunt homines, bona est societas civilis. Fa­ miliae homo omnia debet. Vitam et naturam humanam, quae est fundamentum omnium bonorum, in ea recipit; quidquid in vita erit, ad hoc iam in familia in eo fundamenta iaciuntur. Vix est aliquis homo magnus qui non habuit etiam parentes magnos, despectos forsan coram mundo, sed magnos coram Deo. Dixit quidam non exsistere sanctum qui non habuerit matrem sanc­ tam : etsi necessarium non sit, generatim tamen verum est. Quapropter veri criminales sunt coram Deo et hominibus, qui vitam familialem destruere conantur; benedictionibus autem a Deo et ab hominibus locupletandi sunt qui bonas et sanctas familias condunt et iuvenes educant, ut possint boni patresfamilias, bonae matresfamilias fieri. 485 CAPUT III SOCIETAS CIVILIS Art. 1 OBLIGATIONES CIVIUM 638. — PRINCIPIA I. Omnes cives tenentur propriam pa­ triam amare amore effectivo. Explicatur. Omnes cives: etiam extra patriam degentes. Amare: attamen semper servata recta ratione. Patria semper ita amanda est, ut iura aliarum nationum non laedantur vel parvipendantur. Amore effectivo: h. e. talis ut paratus sit etiam pro patria seu pro bono communi sacrificia assumere. NOTA. Hodie amor patriae exaggeratus seu nationalismus est vera lues populorum. Quapropter omnis homo tenetur curare ne amor patriae fiat causa discordiarum inter populos, sed intra limites rationis servetur. 639. — PRINCIPIUM II. Omnes cives tenentur erga légitimai II auctoritatem civilem (eiusque repraesentantes) reverentiam, oboedientiam et fidelitatem exhibere. Explicatur. Erga legitimam auctoritatem : legitima auctoritas seu eius repraesentans est ille qui actu est in possessione guber­ nii (vel alicuius officii gubernii) ; etiam tyrannus et qui potestate sua abutitur, si actu est in possessione gubernii, habet legitimam auctoritatem, et proinde ei debetur reverentia, oboedientia ct 486 SOCIETAS CIVILIS n. 640 fidelitas. Usurpator vero quamdiu non est in actuali possessione gubernii, non habet legitimam auctoritatem, et proinde uti talis agnosci non debet ; cum autem quaedam auctoritas semper adesse debeat, expulso eo qui auctoritatem habebat, usurpatori practice reverentia, et oboedientia tribuenda erit, saltem ad tem­ pus. Imo post aliquod tempus per praescriptionem legitima auctoritas erit in manu usurpatoris, et tunc ei etiam fidelitas debetur. Oboedientiam: oboedientia debetur legitimae auctoritati eiusque repraesentanti; attamen non debetur singulis eius legibus et mandatis, sed solum legibus et mandatis iustis. Leges omnes censentur iustae, quae non sunt manifeste contra legem natura­ lem, divinam vel ecclesiasticam (cf. vol. I, n. 66). Legibus autem quae manifeste adversantur legem naturalem, divinam vel eccle­ siasticam, oboedientiam praestare non licet, quamvis auctoritati in genere reverentia, oboedientia et fidelitas servanda sit. 640. — SCHOLION. De iure revolutionis seu sese defendendi contra iniustas vexationes tyranni. Si homo debet reverentiam, oboedientiam et fidelitatem etiam erga tyrannum, quaeritur quomodo et in quantum possit sese contra iniustas eius vexationes defendere. Homo potest, imo, quando agitur de bono necessario impedito, debet sese contra iniustas vexationes auctoritatis civilis defen­ dere per meram inoboedientiam in lege iniusta seu per resisten­ tiam passivam. Potest etiam per media pacifica (in ephemeri­ dibus, in electionibus etc.) sese defendere, sed privata auctoritate tyrannum occidere vel a gubernio expellere non licet. Quodsi non agatur de suprema auctoritate, sed de subalterno officiali, potest etiam ad superiorem recurrere. Per seditionem autem seu revolutionem (resistentia activa, vis armata) sese defendere rarissime licet. Ad hoc requiritur ut aga­ tur de gravissima iniustitia in regimine quae quasi ruinae populi aequivaleat ; simul, requiritur ut maior et sanior pars populi id desideret vel desiderare merito supponatur, ita ut vera sit spes successus : si enim haec spes non adsit, periculum est ne maiora adhuc mala eveniant. 487 η. 641-644 HOMO ET SOCIETAS 641. — PRINCIPIUM III. Omnes cives tenentur leges civiles quibus subiecti sunt, servare. Explicatur. Quibus subiecti sunt: (cf. vol. I, n. 123) si enim quidam ab observantia legis eximuntur sive propter ambitum legis (e. g. si determinatae legi e. g. uti clerici non sunt subiecti) sive propter excusationem vel dispensationem, eam observare evidenter non debent. Servare: et quidem in conscientia prout legislator eam vult obligare, nisi sit mere poenalis (cf. vol. I, n. 124). 642. — SCHOLION. De exteris quoad legis observationem. Exteri qui ad longius vel brevius tempus in societate civili non propria vivunt, tenentur etiam leges huius societatis pro ipsis conditas servare. Secus enim ipsi essent impedimentum boni communis illius societatis (cf. vol. I, n. 123). Possunt quidem, in hac societate non propria, bonum commu­ ne propriae patriae promovere, sed semper salvo primum bono communi huius societatis in qua vivunt. 643. — PRINCIPIUM IV. Omnes cives tenentur ad munera gu­ bernii pro quibus eis electio datur, eligere homines vere capaces. Haec est mera applicatio principii generalis de societatibus in genere (n. 614). 644. — COROLLARIUM. De obligatione eligendi in electionibus politicis. Ultimis annis quaestio saepius posita est, quaenam sit obliga­ tio civium ius eligendi habentium, in electionibus deputatorum status vel municipii, illo iure utendi. Cum nostris temporibus non raro homines ad talia munera incapaces, h. e. verum bonum commune promovere non volentes, imo impedire volentes, adspirent (n. 614), omnium hominum of­ ficium est eos ab illis muneribus removere. Quare certe nunquam licitum est tales homines eligere, etiamsi tunc eligi debeant ho­ mines in rebus « politicis » minus capaces. Sed etiam a voto abstinere potest esse peccatum mortale, ubi scii, per abstinen­ tiam inducitur periculum tales homines incapaces eligendi. Ubi 488 SOCIETAS CIVILIS n. 645-646 vero tale periculum non exsistit, raro erit, secluso scandalo, peccatum. 645. — PRINCIPIUM V. Omnes cives tenentur iuxta leges tri­ buta solvere. Explicatur. Tenentur: ex iustitia legali. Tributa: solent distinguere AA. inter tributa directa, quae im­ ponuntur personis ratione possessionis bonorum vel ratione artis aut negotii, et tributa indirecta, quae imponuntur rebus occasione venditionis, transvectionis, fabricationis, etc. 646. — SCHOLION. De obligatione declarandi res tributo sub­ lectas. Uti regula generalis dici potest : ubi nulla est obligatio in con­ scientia solvendi tributum, nulla est obligatio in conscientia de­ clarandi res tributo subiectas; ubi vero adest obligatio in con­ scientia tributa solvendi, ibi etiam est obligatio in conscientia secundum veritatem declarandi res tributo subiectas. Videndum ergo est primum, iuxta diversa loca, utrum obligatio solvendi tributa sit obligatio in conscientia an mere poenalis. Cum autem tributa quaedam saltem, propter necessitatem so­ cietatis civilis, necessario in conscientia solvenda sint, pars sal­ tem tributorum videtur solvenda in conscientia. lamvero solent tributa directa uti magis obligatoria haberi, quam tributa indi­ recta. Quare videtur dicendum solutionem tributorum directo­ rum esse obligatoriam in conscientia, solutionem tributorum indirectorum generatim (nisi etiam viri timorati aliter sentiant) esse mere poenalem, et proinde tales res non esse in conscientia declarandas, sed solum si inveniuntur solvenda esse tributa et mulctam si quae imponitur. Attamen etiam quoad tributa directa notandum est, ea non raro esse tam alta ut summam necessariam excedant : hoc non reddit legem iniustam, sed hoc solent gubernia facere quia sciunt se semper minores summas percepturos quam imponunt ; sed tunc etiam cives ius habent sese ab illo excessu defendendi, illam partem tributorum uti mere poenalem considerando ; quaenam 489 η. 647-648 HOMO ET SOCIETAS sil illa pars, diiudicandum est iuxta opinionem virorum timora­ torum illius regionis. NOTA. Eo quod dicitur tributa indirecta esse obligationem mere poena­ lem, et proinde illas res declarandas non esse in conscientia, non tamen iustificantur illi homines qui veluti negotium suum faciunt vectigalia defraudare; aliud est enim occasionalitcr vectigalia de­ fraudare, aliud est hoc facere habitualiter per modum negotii. Tale negotium de cetero eo magis damnandum est quod tales homines facile sese exponunt periculo vel custodes vectigalium occidere vel ab eis occidi. 647. — PRINCIPIUM VI. Omnes cives tenentur iuxta leges ser­ vitium militare praestare, nisi legitime sint excusati. Explicatur. Tenentur: item ex iustitia legali; milites autem voluntarii, qui ex contractu militiam ineunt, tenentur ex iustitia commutativa. Iuxta leges: supponitur legem esse iustam. Nisi legitime sint excusati: legitime sunt excusati lege eccle­ siastica (cui etiam Status oboedire debet) clerici et religiosi (c. 121), lege naturali ii qui sunt necessarii pro familia alenda; lege civili quandoque etiam alii excusantur. Illi omnes possunt sese mediis legitimis servitio militari subtrahere. Nemo autem potest media illegitima adhibere ad se eximendum, uti fraudes, mendacia, corruptionem officialium, etc.; a fortiori hoc facere non possunt qui legitime non excusantur. Art. 2 OBLIGATIONES AUCTORITATIS Imprimis applicentur quae dicta sunt supra, n. 615 ss., de so­ cietatibus in genere. 648. — PRINCIPIUM I. Auctoritas civilis debet onera civibus imponenda pro posse minuere. Explicatur. Onera civibus imponenda: illa sunt imprimis tri­ buta et servitium militare. 490 SOCIETAS CIVILIS n. 649-650 Pro posse minuere: h. e. non potest onera imponere ultra necessitatem pro bono communi. Ita si minora tributa sufficiunt pro expensis gubernii et boni communis, non licet maiora impo­ nere; si minor exercitus sufficit ad defendendam patriam contra hostes externos et internos, non licet plures conscribere, tum quia conscriptio est restrictio libertatis, tum quia maior exer­ citus auget expensas ct proinde tributa. 649. — SCHOLION. De conscriptione militum. Milites sunt duplicis speciei : voluntarii, qui ex contractu mili­ tiam ineunt, et conscripti, qui lege ad servitium coguntur. Quae­ stio nunc ponitur utrum conscriptio militum sit licita necne. Certe si non est necessaria, seu ubi exercitus voluntariorum sufficit, conscriptio est illicita; ubi vero exercitus voluntariorum non sufficit, conscriptio est licita, dummodo numerus conscrip­ torum non excedat necessitatem. Insuper curandum est ut in conscribendo ratio habeatur de necessitate familiae, ita ut non solum eximantur filii illarum familiarum quae plures filios ha­ bent, sed etiam facilius eximantur pauperes quam divites, quia filii pauperum sunt magis pro sustentatione familiae necessarii quam filii divitum. Sunt AA. qui tenent conscriptionem universalem semper exce­ dere necessitatem, hocque probare volunt ex eo quod in quibus­ dam nationibus non habetur ; hoc autem nihil probat : quod enim in una natione (e. g. numerosiore) sufficit, potest esse in alia insufficiens. Quare conscriptio universalis absolute damnari ne­ quit, sed in singulis casibus ratio habenda est circumstantiarum. 650. — PRINCIPIUM II. Auctoritas civilis debet activitatem civium dirigere in bonum commune. Explicatur. Dirigere: non est officium auctoritatis civilis totam activitatem in se assumere, sed mere eam in bonum commune dirigere, excessus cohibendo, initiativa stimulando. Initiativa ad statum non pertinent, sed ad cives : Status potest solum initia­ tiva stimulare prout pro bono communi ei necessarium vel utile videtur; solum ubi stimulatio non sufficit ad necessarios effectus 491 32 - Hermes. Thcol Mor. - Π· η. 651-652 HOMO ET SOCIETAS pro bono communi obtinendos, status potest ipse initiativa assu­ mere; unde monopolium status vel socializatio industriae vel commercii est licitum solum ubi et in quantum et quamdiu est necessarium vel valde utile pro bono communi. Unde patet quam falsa sit doctrina socialism! qui vult totam vitam industrialem et commercialem ad Statum reducere. Falsa autem similiter est doctrina liberalismi, quae auctoritati civili nullum ius invigilandi activitatem civium concedit, sed civibus plenam libertatem, etiam in competitione industrial! et commerciali concedit. Hoc falsum est: auctoritas civilis oflicium habet excessus libertatis, etiam in industria et commercio, refraenare pro bono communi. 651. — SCHOLION. De statu et distributione bonorum. Etsi Statui non liceat civibus auferre res proprias, quas legi­ timo titulo possident (n. 652 et 658 ss.), cum tamen in hodierna societate manifeste desit aequitas in distributione bonorum, et moderna organizatio societatis eo ducat ut semper maior fiat inaequalitas distributionis, auctoritas civilis tenetur, ex suo of­ ficio dirigendi activitatem civium in bonum commune, prudenti legislatione procurare ut quin ius proprietatis et dominii laeda­ tur, maior aequitas et iustitia socialis paulatim obtineatur. Ita e. g. auctoritas civilis posset obligare magnas industrias quarum introitus certam summam superat ut pro operariis suis domos, scholas, media recreationis etc. aedificent, in quibus operarii de­ center et commode, vili pretio, secundum leges hygienicas et moralitatis, habitare et vivere possint. 652. — PRINCIPIUM III. Auctoritas civilis debet ius proprie­ tatis civium agnoscere, quoties hi cives iustum titulum dominii habent; potest tamen quandoque, sed solum propter bonum commune, possessiones singulorum expropriare, servata tamen iustitia tum distributiva, tum commutativa. Explicatur. Iustum titulum : cf. infra, n. 658 ss. Expropriare : h. e. potest ius dominii a legitimo domino au­ ferre illudque sive in societatem qua talem (bona communia so­ cietatis, possessiones publicae) sive in alium civem transferre ; 492 SOCIETAS CIVILIS n. 653-654 attamen semper requiritur ut haec translatio dominii sit propter bonum commune necessaria vel saltem valde utilis. Servata iustitia distributiva : h. e. dummodo onera, praesertim onera similia, non nimia in eundem cumulentur, et quantum po­ test aliis privilegiis compensentur. Commutativa : h. e. debet auctoritas civilis ex iustitia commu­ tativa res ita expropriatas (nisi fuerint expropriatae in punitio­ nem), iuxta valorem realem priori domino compensare. 653. — PRINCIPIUM IV. Auctoritas civilis debet curare ut ci­ vium libertas, sanitas et vita tueantur. Explicatur. Libertas : debet quantum potest impedire ne unus civium alteri violentiam inferat; sed etiam ipsa auctoritas debet curare ut singulorum libertas non plus quam necesse est pro bono communi, cohibeatur. Sanitas: auctoritas debet curare ut conditiones hygienicae in locis publicis, in habitatione et in locis laboris meliores fiant (n. 277, 290). Vita: auctoritas debet curare ut vita civium quantum potest protegatur tum contra aggressores tum contra causas naturales vel industriales (e. g. fabricas in quibus conficiuntur materiae quae facile explodunt, securitatem in viis publicis, in construen­ dis machinis, etc.). 654. — PRINCIPIUM V. Auctoritas civilis, etsi bonum spiri­ tuale civium directe promovere non teneatur, tenetur tamen curare ut non impediatur, imo ut possit sese expandere. Explicatur. Directe promovere non teneatur: ad hoc enim habetur Ecclesia. Non impediatur : debet scii, curare ut omnes possint officia sua religiosa exercere, ut in vita publica et in officinis occasiones peccati vitentur, ut vita familialis possit secundum regulas moralitatis sese evolvere, etc. Cf. supra, n. 9-10. 493 η. 655-656 HOMO ET SOCIETAS 655. — PRINCIPIUM VI. Auctoritas civilis non habet ius in vitam vel corpus subditorum, nisi ad eorum legitimam puni­ tionem. Explicatur. Ius in vitam vel corpus: auctoritas civilis non potest aliquem occidere vel mutilare (n. 280), nisi ad eius legi­ timam punitionem ; quoad mutilationem in specie notanda est sterilizatio (n. 283). Legitimam punitionem: requiritur ut crimen vere grave con­ tra bonum commune commiserit, et de crimine iudicialiter certe constet. NOTA. Inde patet milites in statione positos et confinium custodes non posse occidere eos qui ad loca prohibita accedunt vel merces frau­ dulenter transvehunt, sed solum posse cos vulnerare ita ut pro­ positum suum exsequi non valeant; quodsi per accidens eos occi­ dunt, non possunt tamen hoc intendere. Insuper debent semper prius monere. 656. — APPENDIX. De defensione boni communis seu de bello. 1. Causa. Bellum est et unice esse potest medium ad defen­ dendum bonum commune. Omnis alia causa est illicita. Praeser­ tim hodie, cum media bellum gerendi sunt tam terrifica, bellum ad gravissimas omnino causas restringendum est, eo vel magis quod omne bellum particulare inter duas nationes periculum belli mundialis secum ferat. Pro bello vero aggressivo vix unquam erit ratio sufficiens. De cetero omnes bellum gerentes semper contendunt bellum esse ex parte sua defensivum, alteram scii, partem eum ad bellum com­ pulisse. De facto, difficillimum est iudicare quisnam primam cau­ sam belli posuerit, quisnam bellum in meram defensionem suam susceperit: politica enim, praesertim sic dicta « politica externa » non raro tam obscure et mysteriose geritur, ut impossibile sit distinguere quisnam primam iniuriam intulerit. NOTA. Necessitas expansionis propter nimiam populationem patriae, vel necessitas acquirendi media ad vivendum, quae nonnunquam uti causa belli invocantur, per se non sunt causa sufficiens, cum per sc possint etiam pacifice obtineri. Attamen etiam hic alia natio potest 494 SOCIETAS CIVI ITS η. 656 esse causa, sua legislatione, cur pacifice obtineri nequeat, eo quod scii, immigrationem vel commercium impedit, ita ut bellum seu con­ quisitio territorii sit unicum medium necessaria vitae nationis obtitinendi. Ex altera autem parte non raro ipsa natio quae expansione vel commercio indiget, causam ponit cur immigratio vel commer­ cium ei prohibeatur, quia scii, suis machinationibus politicis pacem internam alterius nationis turbat. 2. Media. Per se licet solum obiecta militaria destruere et solos milites occidere ; obiecta (aedificia, etc.) civilia, etiam publica, et bona privata destruere non licet, nisi a militibus adhibeantur. Etiam cives occidere non licet nisi et ipsi cum exercitu coepe­ rentur. Similiter milites captos occidere non licet, sicut inermes, e. g. pro recreatione per vias ambulantes, occidere non licet. Uti patet, etiam non licet occidere illos milites qui possunt in capti­ vitatem duci : etiam in bello requiritur moderamen inculpatae tutelae. Haec sunt principia; applicationes autem antiquorum morali­ starum, in bello moderno non semper fieri possunt. Hodie enim tota natio in bello involvitur et etiam cives domi manentes non raro eodem modo sicut milites in belli gestione concurrunt. Offi­ cinae privatae, imo et domus privatae non raro secreto conver­ tuntur in fabricis pro productione mediorum belli. Unde syste­ matica destructio civitatum a quibusdam dicitur remedium ne­ cessarium ad eradicandam productionem illorum mediorum. In ultimo insuper bello aliud medium bellicum excogitatum est : destructio systematica civitatum sive per bombas ordinarias sive per bombam atomicam ad emolliendos nervos populi et ita illum ad capitulationem adigendum. Certe talia media sunt im­ mania, et non est proportio inter obiecta militaria quae ita de­ struuntur et innocentes qui ita occiduntur vel quorum bona pri­ vata destruuntur. Quare videtur dicendum talia media per se esse illicita. Utrum iustificari possint, tanquam minora mala, uti praetendunt fautores eorum, eo quod illa media solum intendunt citius finem imponere bello, difficile est dictu. Duces et milites etiam (ex iustitia commutativa) abstinere de­ bent a rapinis, violentiis, incendiis, stupris, etc. quae tam facile post victoriam eveniunt; duces obligantur disciplinam militarem 495 η. 656 HOMO ET SOCIETAS ita urgere, ut milites ab omni iniustitia erga privatos abstineant. Quod si negligunt, sunt cooperatores, et qua tales ad restitutio­ nem in solidum obligati. 3. Post bellum. Victores memores sint victoriam non esse te­ stimonium iustitiae belli. Etiam victores debent victos humane tractare; etsi compensationem expensarum belli exigere possint, nunquam tamen possunt victis maiora onera imponere ac portare possunt nec possunt illam compensationem usurpatione boni pri­ vati exigere: a natione, non a singulis privatis eam exigere pos­ sunt. Quare exspoliatio privatorum, qualis post ultimum bellum facta est, est flagrans iniustitia. Etiam victores in bello obligantur Christiana caritate. APPLICATIO Hodie spiritus nationalisticus invadit mundum. Sed non raro est talis qui cum vero amore patriae nihil commune habet. Dum amor patriae a Deo est, veraque Christiana caritas est, spiritus nationalisticus a diabolo est, ruina populorum. Verus amor patriae aliis nationibus non adversatur, sed solum iusto ordine caritatis propriae patriae prioritatem concedit. Ve­ rus amor patriae imprimis paratus est ad sacrificia pro bono communi ferenda. De cetero ne obliviscamur: patria nostra in coelis est! 496 LIBER IV De officiis erga ceteras creaturas NOTA. Loquimur solum de aliis creaturis terrestribus praeter hominem De obligationibus erga angelos cf. supra, n. 19, 38-39. 657. — PRINCIPIUM I. Omnis ho o tenetur in aliis creaturis venerari Deum, cuius sunt imago, et per eas ascendere ad lau­ dem Dei. Probatur. Homo est quasi caput et os creationis, per quem aliae creaturae ad Deum in laudem ipsius referri possunt ; unde homo recte dicitur sacerdos creationis. Cf. supra, n. 22. 658. — PRINCIPIUM II. Omnis homo potest alias creaturas, salvo iure aliorum hominum, in proprium usum, etiam exclusivu reducere. Explicatur. Salvo iure aliorum: si alius, sive persona physica sive persona moralis sive ipsa communitas qua talis, illas res iam legitime possidet, vel aliter ius in illas habet, non licet eas ad proprium usum reducere absque legitimi domini consensu ; sed huius ius agnoscendum est (n. 475 ss.). In usum proprium: hoc est ius dominii seu proprietatis. Quo­ modo quis legitime possit illam rem in proprium usum reducere, dicitur in principiis sequentibus. 659. — PRINCIPIUM III. Omnis homo potest rem nullius sibi acquirere in proprietatem per simplice II occupationem. Explicatur. Rem nullius: res nullius est quae nullum habet dominum, neque hominem privatum, neque societatem qua talem. Ita domus, hortus, viae publicae non sunt res nullius, sed revera 499 η 660 DE OFFICIIS ERGA CETERAS CREATURAS pertinent ad societatem. Hodie vix adhuc sunt bona immobilia nullius, sed quae non sunt privatorum, solent pertinere ad so­ cietatem, ita ut bona immobilia, nisi forsan in quibusdam re­ gionibus, vix adhuc possint acquiri per occupationem. Res nul­ lius sunt animalia, res amissae et res derelictae, de quibus in scholiis. Occupationem: occupatio est apprehensio rei nullius animo eam suam faciendi. NOTA. Leges civiles ius dominii determinantes, ab omnibus habentur obli­ gatoriae in conscientia (cf. n. 485, et vol. I, n. 124). Unde etiam leges civiles de occupatione rei nullius valorem habent in conscientia tan­ quam determinationes legis naturalis in bonum commune. 660. — SCHOLION I. De occupatione animalium. Animalia quaedam sunt sub dominio alicuius, alia adhuc fruuntur naturali libertate. Ad hoc parum refert divisio solita in man­ sueta, mansuefacta et silvestria: etenim etiam mansueta, si de facto sunt sine domino, possunt a quolibet occupari ; e contra silvestria, si habent dominum, non possunt occupari ab alio. Animalia quae nullum dominum habent, censentur nullius usquedum ab aliquo capiuntur. Quandoque autem dubium oriri potest de quibusdam anima­ libus, utrum adhuc dominum habeant necne. Ita canis qui aufugit in aliam domum, columbae quae ex uno columbario ad aliud ve­ niunt habitare, apes quae examen efficiendo alibi migrant. Cum illa animalia certe dominum habuerint, sed ab eo aufugerunt, ad illum pertinent et non sunt res nullius, nisi ipse dominus ea de­ reliquerit et ea recuperare negligat. Si quis autem tale animal ceperit, et dominus illud sibi vindicat, debet illud domino resti­ tuere, sed potest compensationem pro labore et nutritione exi­ gere; si autem dominus solum post longius tempus illud vin­ dicat, videndum est utrum non habeatur titulus praescriptionis (n. 665). Uti patet, nunquam licet talia animalia allicere ut do­ minum proprium derelinquant. NOTA. Si animalia alterius notabile damnum inferunt et dominus recusat damna resarcire, possunt (dum damnum inferunt vel inferre mi­ nantur) a damnum patiente occidi. 500 DE OFFICIIS ERGA CETERAS CREATURAS Π. 661 Animalia autem silvestria quae venatione capiuntur, et pisces, si sunt in loco omnibus obvio, censentur sine domino. Si autem in aquis vel silvis privatis includuntur, ita ut inde aufugere non vel vix possint, pertinent ad dominum illius aquae vel silvae, quamdiu in illis manent. Quodsi inde aufugerint, censentur nul­ lius, nisi dominus ea capere conetur. Si in fundo privato vivunt, sed non inclusa, ita ut facile exire possint, non licet quidem con­ tra voluntatem domini fundum intrare ad ea capienda (laeditur enim ius domini in fundum), sed animalia non censentur pro­ prietas domini fundi, ita ut extra fundum licite capiantur, et etiam intra fundum ea capere non sit contra iustitiam (etsi lae­ datur ius domini in fundum). NOTA. Capta censentur animalia a venatore occisa vel ita vulnerata ut facile capi possint; item laqueo capta. Unde talia animalia iam non possunt ab alio occupari, nisi forsan a domino fundi in quo contra prohibitionem capta fuerint (tanquam punitio laesionis). Quando autem venatio aut piscatio a lege civili prohibetur, talis lex valet solum quoad animalia quae sunt nullius : animalia enim propria capere, auctoritas civilis generatim prohibere non potest. Utrum talis lex sit obligatoria in conscientia an mere poenalis, pendet a mente legislatoris (vol. I, n. 124); per accidens tamen potest esse obligatio in conscientia abstinendi a venatione illegitima saltem habituali, eo quod talis venatio non rare indu­ cat ad negligendam rem familiarem necnon ad crudelitatem erga homines et bestias, imo ad voluntatem etiam occidendi, si necesse fuerit, custodes. 661. — SCHOLION II. De inventione thesauri. Thesaurus vocatur res pretiosa infossa vel abscondita cuius non exstat memoria, ita ut dominum non habeat. Qui talem thesaurum casu invenit, per se potest illum occu­ pare seu proprium facere: est enim res nullius. Attamen solent codices civiles dimidiam partem thesauri inventi in re mobili vel immobili alterius hominis, huic homini concedere. Quam legem solent AA. dicere obligatoriam in conscientia, etiam ante senten­ tiam iudicis. Utique, auctoritas civilis ius habet pressius deter­ 501 η. 662-663 DE OFFICIIS ERGA CETERAS CREATURAS minandi modos acquirendi dominium ; quae leges obligant in conscientia. Attamen, de iustitia huius legis dubitari posset, cum iuxta omnes ex lege naturae totus thesaurus acquiratur ab in­ ventore: unde lex dimidiam partem ei auferens, videtur adver­ sari legem naturalem, et proinde esse iniusta. Qui autem talem thesaurum ex industria quaerit, etiam videtur posse illum proprium facere, dummodo revera ita desit memoria thesauri ut dominum non habere censendus sit. Si autem ad quaerendum ius alterius violaverit (e. g. intrando fundum illius) merito pars vel imo totus thesaurus conceditur domino fundi vel obiecti in quo inventus fuit. Si quis sciverit in aliqua re mobili vel immobili contineri the­ saurum, potest illam rem pretio ordinario emere et tunc the­ saurum suum facere. 662. — SCHOLION III. De inventione rei amissae. Res amissa non est nullius, etsi forsan dominus ignoretur; quare domino restitui debet statim ac comparet. Inventor rei amissae habet obligationem ex caritate rem in locum tutiorem portandi et conservandi, quoties iudicat rem amissam in loco inventionis facilius perituram vel a domino non inveniri, dummodo hoc sine incommodo proportionato facere possit (n. 370). Debet insuper diligentia proportionata (valori rei amissae) quaerere dominum. Si dominus non comparet intra tempus utile (cf. praescriptionem, n. 665), potest rem suam fa­ cere; si vero dominus comparet, debet eam restituere sed potest compensationem pro expensis exigere. Quodsi dominus praemium inventori promiserit (ex fidelitate), inventor ius ad praemium habet, non tamen potest illud sibi arripere, si dominus illud dare (illegitime) recusaret. 663. — PRINCIPIUM IV. Omnis homo potest fructus aliamve rem accidentalem rei propriae accedentem, suam facere. Explicatur. Fructus : sive industriales sive naturales ; etiam fructus per alienam actionem illicitam producti (e. g. si alter pecuniam non suam fenore mutuavit) pertinent ad dominum : res fructificat domino. 502 DE OFFICIIS ERGA CETERAS CREATURAS n. 664-665 Reni accidentalem : Accessorium sequitur principale. Si illa res naturaliter advenit (e. g. alluvio), fit proprietas domini rei cui accedit; si industria, etiam nulla est difficultas. Si autem res accedit industria aliena, et alius est in mala fide, iustum videtur ut ille alius omne ius perdat in accessorium illudque transeat in dominium domini partis principalis, nisi agatur de re acces­ soria quae absque damno rei principalis facile dimoveri potest. Si ille alius est in bona fide, aequum videtur ut compensationem recipiat. Quod si determinari nequeat quid sit principale (e. g. si duo acervi frumenti mixti sunt) debent rem secundum aequi­ tatem componere vel condominium acceptare. ïn his attendant ad leges civiles. 664. — SCHOLION. De fructu partus animalium. Quaestio poni potest cuiusnam sit animal natum, cuius pater et mater non sunt eiusdem domini. Iuxta adagium ab omnibus admissum: partus sequitur ven­ trem, dominus animalis neonati est dominus matris tempore nativitatis. 665. — PRINCIPIUM V. Transacto tempore legitimo prae­ scriptionis, omnis homo potest rem quam bona fide possidet, suam facere. Explicatur. Tempore legitimo: hoc tempus non solum secun­ dum diversas leges civiles, sed etiam iuxta res possessas differt. Lege naturae non determinatur, sed merito a lege civili determi­ natur propter bonum commune, ut saltem post determinatum tempus homo possit sine periculo evictionis rem tranquille pos­ sidere. Fundatur in praesumptione verum dominum potuisse, si voluisset, rem suam reclamare; quod si non fecerit, praesumitur vel non haberi alium dominum, vel illum iuri suo renuntiasse. Ita praescriptio reducitur ad occupationem rei nullius, et adhibetur ad declarandam rem derelictam esse rem nullius, quae licite et valide occupari potest (n. 659). Praescriptionis : praescriptio supponit possessionem conti­ nuam, pacificam, publicam, cum animo domini, in bona fide. 503 η. 666 DE OFFICIIS ERGA CETERAS CREATURAS Possessio continua est, si nunquam fuit interrupta; possessio autem vi (e. g. furto) interrupta, non impedit praescriptionem. Possessio pacifica est, si nemo durante illo tempore conten­ derit rem esse suam. Possessio publica est, si omnibus potest esse nota : si enim res in abscondito possidetur, verus dominus, si quis est, non potest iure suo uti eam reclamandi, nec proinde praesumi potest eum iuri suo renuntiasse. Possessio cum animo possidendi est, si quis revera habet in­ tentionem dominii, et non tantum usus vel ususfructus; potest tamen praescriptione etiam acquiri ius partiale dominii, e. g. ser­ vitus, ususfructus, etc. Possessio bona fide est sensu stricto, si quis vere putat rem esse suam ; sensu lato, si quis vere putat se rem licite conservare posse. Ita si quis rem invenit, bene scit illam rem non esse suam, sed putat, et quidem recte si dominus non comparet, se posse illam rem licite conservare: haec bona fides sensu lato generatim sufficit pro praescriptione, nisi lex explicite bonam fidem postulet. Uti patet, qui in bona fide possessionem incepit, postea autem fit malae fidei, praescriptione frui non potest. Praescriptio est vera translatio dominii, si necesse est, ita ut, transacto legitimo tempore, res vera sit proprietas possessoris, illamque domino postea comparent! restituere nullo modo am­ plius teneatur. 666. — SCHOLION. De praescriptione liberativa. Ad praescriptionem acquisitivam de qua supra, reducitur prae­ scriptio liberativa, qua nulla res acquiritur, sed homo ab onere quodam liberatur, e. g. ab onere servitutis, ab onere debiti solvendi. Ad praescriptionem liberativam requiritur 1) ut nulla lex obstet exstinctioni oneris ; 2) ut adsit bona fides nullaque subsit fraus : ita non exstinguitur onus si quis e. g. solutionem debiti differt do­ nec tempus praescriptionis transierit, nisi agatur de debito quod nonnisi petenti solvendum est : tunc enim debitum exstinguitur eo quod creditor non petiit; 3) tempus legitimum praescriptio­ nis, quod a lege positiva desumendum est. 504 DE OFFICIIS ERGA CETERAS CREATURAS n. 667 667. — PRINCIPIUM VI. Unusquisque homo potest sua facere quae ei haereditate legitima relinquuntur, salvis tamen oneribus haereditati adhaerentibus. Explicatur. Haereditate: sive per pactum haereditarium, sive per testamentum, sive per legatum, sive per simplicem succes­ sionem. Pactum haereditarium est contractus quo quis ius haeredi tatis alteri confert (e. g. uxori). In hoc differt a testamento, quod pactum est verus contractus qui ergo requirit utriusque partis consensum et nonnisi utriusque consensu mutari potest. Testamentum est expressa voluntas domini de suis proprieta­ tibus pro tempore post mortem disponentis. De eo cf. infra, n. 669. Legatum est expressa voluntas domini de una alterave re sua determinata, pro tempore post mortem suam disponentis. Haec est ergo differentia inter testamentum et legatum, quod testa­ mentum de universis possessionibus disponit, dum legatum so­ lum de una alterave re determinata (domus, ager, certa sum­ ma, etc.) disponit. Legatum potest etiam in testamento includi; quare de eo simul cum testamento, n. 668-669 agemus. Simplex successio est haereditas quae accipitur absque testa­ mento, sive quia testamentum factum non fuit, sive quia fuit invalidum, sive quia non fuit acceptatum. Vocatur haereditas ab intestato. Legitima: legitime relinquuntur solum illa bona de quibus homo disponere potest. Ita bona necessaria ad restitutionem faciendam vel debita solvenda, non potest legitime relinquere. Quare illa bona ex haereditate prius eliminanda sunt, et legiti­ mis possessoribus danda. Similiter de sic dicta portione legitima (n. 669) dominus disponere non potest, sed debet eam legitimis successoribus relinquere: unde et in illis nemo nisi legitimus successor succedere potest. Salvis oneribus: onera quae haereditati inhaerent sunt e. g. debita solvenda, obligationes reales (non personales) defuncti, utpote ad haeredes transeuntes, implendae, conditiones a de* functo iuri successionis legitime additae, servandae, etc. Ita si 505 η. 668 DE OFFICIIS ERGA CETERAS CREATURAS defunctus alicui legat certam summam sub conditione celebrandi Missas, vel sustentandi parentes vel alia simili, hic non potest illud legatum suum facere nisi hanc conditionem servet, et qui­ dem ex iustitia commutativa, nam res in eius dominium non transit nisi conditionem servet. Onera autem portioni legitimae addita debent quidem servari ex pietate et gratitudine, sed non ex iustitia, quia heres legitimus ad hanc portionem ius habet absolutum, et proinde portio legitima in eius dominium transit independenter ab impletione oneris. 668. — SCHOLION I. De haeredibus. Haeres est qui successione haereditaria assumit possessionem bonorum defuncti. Haeredes distinguuntur ab intestato et ex testamento : primus simpliciter succedit secundum legem naturalem, lege positiva determinatam, in omnibus possessionibus defuncti qui disposi­ tionem testamentariam non reliquit, vel cuius dispositio testa­ mentaria non est valida vel non acceptatur a respectivis haere­ dibus. Alter (haeres ex testamento) succedit in possesionibus defuncti secundum huius voluntatem ultimam, in testamento expressam. Haeredes ex testamento distinguuntur universales et legatarii. Haeredes universales sunt qui, demptis legatis, in omnibus bonis reliquis succedunt; legatarii sunt qui solum legatum accipiunt. Haeredes sub alio respectu distinguuntur necessarii et arbitra­ rii. Haeredes necessarii sunt illi quibus ipse testator partem hae­ reditatis negare non potest nisi ex gravi ratione, qualis est e. g. gravis iniuria parentibus vel familiae inflicta. Haeredes arbitrarii sunt qui haeredes instituuntur, sed institui non debent. Quinam sint haeredes necessarii qualisque pars eis cedi debeat (ex iustitia commutativa) a lege civili determinari solet. Hae leges etiam in conscientia valent. Praeter haeredes necessarios autem adhuc habentur haeredes legitimi non-necessarii, scii, illi quibus secundum legem civilem haereditas ab intestato competit si haeredes necessarii desunt, quibus tamen portio legitima danda non est si adsunt haeredes superioris gradus. 506 DE OFFICIIS ERGA CETERAS CREATURAS n. 668 Haeredes omnes universales, sive sint necessarii sive legitimi sive mere arbitrarii, tenentur, si eam acceptant, ex iustitia com­ mutativa, simul cum haereditate etiam onera suscipere haereditati adnexa : debita testatoris solvere, legata solvere, conditiones seu ultimas voluntates implere (n. 609). Quod si facere nolunt, non possunt haereditatem acceptare. Illa autem onera exsequi debent solum iuxta vires haereditatis, h. e. haeredes necessarii et legitimi tenentur omnia onera suscipere, salva tamen eorum portione legitima; haeredes arbitrarii tenentur omnia onera su­ scipere, etiam si nihil haereditatis supersit. Obligatio autem sin­ gulos tangit solum pro rata haereditatis, non in solidum, ita ut si unus non possit vel non velit partem suam debitorum solvere, alii non debeant supplere. NOTA. Leges civiles solent praescribere ut haeredes omnia debita solvant, etiam ultra vires haereditatis, nisi haereditatem acceptaverint « sub beneficio inventarii ». Solum qui acceptavit « sub beneficio inventarii » non debet solvere debita supra vires haereditatis. In conscientia autem nemo videtur teneri ultra vires haereditatis, cum obligatio haereat haereditati, non haeredi. Potest tamen haberi obligatio sol­ vendi debita etiam ultra vires haereditatis, ex pietate (n. 626). Legatarii non tenentur debita defuncti solvere, sed solum illa onera suscipere quae ipsi legato inhaerent. Quodsi autem testa­ mentum tot legatis oneratur ut haereditas non sufficiat ad debita solvenda et portionem legitimam haeredibus legitimis tribuen­ dam, legata possunt ac debent pro rata minui usquedum sufficiat. Solent leges civiles statuere, quod etiam ex iure naturali vide­ tur iustum, ut haereditati connumerentur omnia dona quae hae­ redes durante vita testatoris iam receperunt intuitu futurae hae­ reditatis, e. g. occasione Matrimonii, separationis familiae, etc., nisi testator tempore donationis contrariam intentionem decla­ raverit. His autem non videntur adnumerandae expensae pro educatione factae, nisi explicite aliter statutum fuerit. NOTA. Unde haereditas ita exsequenda erit: 1. Bonis relictis addantur dona antea intuitu futurae haereditatis do­ nata, et subtrahantur debita testatoris. 2. Deinde reserventur portiones legitimae. 3. Deinde solvantur legata. 507 33 - Hermes, Thcol. Mor. - Π. η. 669 DE OFFICIIS ERGA CETERAS CREATURAS 4. Quod superest dividatur inter haeredes universales secundum vo­ luntatem expressam testatoris vel secundum leges civiles. Haeredes tenentur ultimam voluntatem defuncti exsequi, sive sit in scriptis sive oretenus expressa (n. 609). Attamen testa­ mentum invalidum non tenentur ex iustitia commutativa agno­ scere, nisi ipsi per dolum vel fraudem aliave media iniusta fue­ rint causa, cur testamentum est invalidum. Ex caritate vel pie­ tate tamen possunt teneri ad testamentum etiam invalidum agnoscendum. 669. — SCHOLION II. De obligationibus testatoris. 1. Per se nemo tenetur testamentum conficere, cum lege na­ turali et positiva sufficienter provisum sit cuinam transeat haereditas. Per accidens tamen, ille potest teneri ad testamentum conficiendum qui hoc modo debet adhuc solvere debita, vel qui praevidet successionem haereditariam secus occasionem esse praebituram rixarum et discordiarum. Ex eadem ratione etiam debet curare ut testamentum etiam in forma legitima valida con­ ficiatur. 2. Testator tenetur ex iustitia commutativa haeredibus necessa­ riis portionem legitimam relinquere; insuper tenetur pro posse curare ut filiis suis tot bona relinquat quot sunt necessaria ut secundum statum suum vivere possint. Si ergo portio legitima huic obligationi non satisfacit, tenetur curare, pro posse, ut plus quam legitimam portionem recipiant. 3. Testator tenetur etiam coniugi, fratribus et sororibus indi­ gentibus relinquere quantum necesse est ut ex indigentia sub­ leventur. 4. Testator semper potest testamentum suum revocare: sola ultima voluntas valet. Si autem haereditas per modum contractus determinata est, non potest valide testamentum contra hunc con­ tractum conficere nisi de consensu alterius partis. Si vero testa­ mentum sub promissione vel etiam sub iuramento factum est irrevocabile, revocatio est illicita (nisi cesset obligatio promis­ sionis: n. 399), sed valida. 508 DE OFFICIIS ERGA CETERAS CREATURAS η. 670-672 670. — PRINCIPIUM VII. Omnis homo potest de aliis creatu­ ris, salvo iure aliorum hominum, disponere, eas etiam destruen­ do, si ad hoc sit ratio sufficiens. Explicatur. Salvo iure aliorum hominum: cf. supra, n. 658. Disponere : hoc est ius proprietatis (n. 469): potest eam con­ servare, ea uti, eam alii tradere, etiam eam destruere. Requiritur tamen ut semper secundum rectam rationem de eis disponat, uti in principio sequenti explicabitur. Si ad hoc sit ratio sufficiens: ratio sufficiens est necessitas vel utilitas propria vel proximi; etiam honesta recreatio (e. g. vena­ tio pro mera recreatione) potest esse ratio sufficiens. 671. — PRINCIPIUM VIII. Qui habet dominium alicuius rei, non potest de ea disponere nisi secundum dictamen rectae rationis. Explicatur. Non potest de ea disponere : dominium concedit quidem ius ad libitum disponendi de re sua, ita ut quomodo­ cumque de ea disponat, non laedat iustitiam commutativam, et ad restitutionem non teneatur. Attamen non concedit ius abso­ lutum disponendi, sed tenetur etiam dominus secundum dicta­ men rectae rationis disponere, ita ut etiam alias virtutes non laedat. Ita non potest in disponendo esse avarus neque prodigus, non potest esse crudelis, et praesertim debet servare pietatem, caritatem et iustitiam socialem. Ita non potest e. g. destruere rem, etiam propriam, quae proximo esset necessaria vel etiam utilis. 672. — PRINCIPIUM IX. Omnis homo tenetur bona superflua, etsi propria, in utilitatem aliorum adhibere. Explicatur. Bona superflua: per se non possunt determinari limites pro iure proprietatis seu dominii, sed quidquid iusto ti­ tulo (n. 658-667) est acquisitum ut suum, est vere res propria, et ab aliis, etiam ab auctoritate civili (n. 652) violari nequit. Attamen, cum ius proprietatis homini datum sit non solum in bonum privatum aliquorum, sed in bonum omnium, iuri posses­ 509 η. 672 DE OFFICIIS ERGA CETERAS CREATURAS sionis onus adhaeret res superfluas in bonum aliorum impen­ dendi. Etsi contra iustitiam commutativam non sit, contra iusti­ tiam socialem tamen est, et contra caritatem, res superfluas sibi retinere casque in utilitatem aliorum non adhibere. Certe bene facit qui opes superfluas adhibet ad procurandum laborem aliis, sed huic obligationi hoc modo non satisfacit, nisi operariis maio­ rem partem lucri seu maius salarium concedat (agitur enim de lucro ex opibus superfluis) et pro seipso nullum vel parvum lu­ crum retineat (cf. etiam n. 651). Quomodo facere debeat, ex circumstantiis diiudicandum erit, sed certe obligatur ex iustitia sociali et ex caritate, ad adhiben­ dum bona sua superflua ita, ut indigentes ex eis utilitatem trahant. Quid sint bona superflua, etiam non potest uno verbo statui, sed ex circumstantiis est diiudicandum. APPLICATIO Paupertatem et divitias ne dederis mihi, Domine, sed tantum victui meo tribue necessaria. Quod reliquum est, da pauperibus ! 510 INDEX ALPHABETICUS Numeri referunt ad numeros marginales A Abortus: 461; directe, indirecte procu­ rare, 461. Abstinentia: notio, 307, subiectum, 308; tempus, 309; excusatio, dispensatio, 310; ab actu coniugali, 351, 354; a labore, vide Cessatio. Acceleratio partus: 461. Acedia: 173. Acrobatia: 272, 273. Activa cooperatio: 441 ss. Actus coniugalis, vide Copula. Adiuratio: notio, 108; principia, 109, 110. Adoratio: notio, 15; principia, 16-18. Adulatio: 364. Adulterium: 329; reparatio danda, 605. Aequanimitas: 199. Aequitas: 418. Acquivocatio (mendacium): 384. Aestimatio: sui, 232; aliorum, vide Ho­ nor, Fama. Affabilitas: 364. Aggressor, vide Iniustus. Agrorum locatio perpetua: 558. Aleatorius contractus: 572 ss. Alternativa (conditio contractus): 503. Ambitio: 183, 238. Amicitia: 317, 363. Amissae rei inventio: 662. Amor Dei: 5, 174; proximi, 5, 174, 317; vide Caritas. Amphibologia: 384. Amplexus impudici: 338. Anatocismus: 523. Animae in purgatorio: oratio ad illas, 38. 51 I Animalia domestica et silvestria: 660. Antipathia: 362. Apostasia: 140. Appendicitis: 280, 282. Aspectus impudici: 338. Assccuratio: 572; vitae, 575. Assumptio vana nominis Dei: 24, 109; nominis diaboli, 25. Astrologia: 42. Attentio in oratione; 35. Auctoritas in societate: 9.379,459,611 ss. Austeritas: 210. Autopsia: 356. B Beatorum cultus: 19; oratio ad illos, 38-39. Bellum aggressivum, defensivum: 656. Benedictio proximi: 37. Bestialitas: 335. Blasphemia: 23. Bonae fidei possessor: 585. Bona (obi. dominii): notio, 471; divisio, 472; superflua, 672. Bonum exemplum: 438 ss. Bursae speculationes: 581 C Cadaver: violatio, 336; mutilatio, 356, 607; inhumatio, 357, 608. Calumnia: 383 ss., 421 ss., 428 ss. Cambium: 546; in mercato nigro, 547; negotiatio, 548. INDEX ALPHABETICUS Cantus impudici: 338. Caritas: 174; erga Deum: notio, 165; ha­ bitus, 166-168; habitualis et actualis, 169-170; erga seipsum, 175-176; erga proximum, 270 ss., 285 ss., 289 ss., 358, 360; habitualis et actualis, 360 ss.; ordo, 371; caritas et secretum, 407; et iustitia, 468. Castigatio corporalis: 463. Castitas: 207; cxtramatrimonialis,319ss.; coniugalis, 343 ss. Castratio: 283. Celare veritatem: 379, 388; vide Dissi­ mulare, Simulare. Cessatio: ab operibus in festis, 126; causae excusantes, 127; dispensatio, 128; cessatio voti, 73-89; secreti, 407, 434436; iuris, 483; contractus, 506; mandati, 530; restitutionis, 598. Character: 180 ss. Chirurgica operatio: 280 ss. Choreae: 263. Cibus in die ieiunii: 301-302; abstinen­ tiae, 307. Cinematographica spectacula: 263. Civium obligationes: 638 ss. Clementia: 191. Clerici et aleatorii ludi: 577 (nota); et speculationes Bursae, 582 (nota). Cogitationes impudicae: 338. Collisio votorum: 66; caritatis, 371. Colloquia impudica: 338. Commercium cum diabolo: 41 ss.; vide Communicatio. Commodatum: notio, 517; effectus, 518. Commotiones carnales: 315, 320. Communicatio cum infidelibus: 133. Commutatio voti reservati: 84. Compensatio (modus dissolvendi con­ tractum): 506; occulta, 491; vide Indemnificatio. Competitio: sportiva, 264; commercialis, 544; clcctoralis, 435. Concubinatus: 322. Condonatio (contractus): 506. Conductoris operae obligationes prae­ ter iustitiam, 564; 115; 459; 482. Confusio (modus dissolvendi contra­ ctum): 506. Coniuges: 621 ss., 630 ss., 343 ss. Conscriptio militum: 649. Consensus in contractu: 499. Consentiens damnificationl: 593. Consilium: damnosum, impulsivum, do­ ctrinale, 593. Constantia: 208 Consuetudo: in materia iustitiae commutativac, 486; vide Commercium, Communicatio. Consulens damnificationem: 593; minus malum, 446. Contagio: vide Morbus contagiosus. Continentia: 207; periodica, 351. Contractus: 481; notio, 493; divisio, 494; subiectum, 495; obiectum, 497; ele­ mentum essentiale, 499; elementa ac­ cidentalia, conditiones, tempus, alternativa, poena, finis, iuramentum, 503; obligatio, 504-505; cessatio, 506; cum minorenni, 495, 496; dc re aliun­ de debita, 498; turpis, 505; societas, 570-571. Contumelia: 233; Dei et sanctorum, 23; reparatio, 234, 424. Cooperatio activa ad peccatum: 441 ss.; formalis, materialis, immediata, me­ diata, 448; ad onanismum, 350. Cooperatores negativi (damnificationi): 593. Copula: 314, 343 ss.; passim ubi de Ca­ stitate; modus, 344; locus, 346; tem­ pus, 348; frequentia, 349; dimidiata, 344; abruptio, 333, 334; petitio, 352; redditio, 353. Cordis punctio: 495. Corpus: oblatio Deo, 48; obligationes erga corpus, 260 ss.; cura positiva, 261; mortificatio, 265; vita, 267 ss.; integritas, 280 ss.; sanitas, 288 ss.; laesio alterius, 465 ss.; indemnifica· tio, 602. Correptio fraterna: 452-454. Corruptio officialium: 392, 489. Craniotomia: 462. Crematio: 357. Crudelitas: 191, 212, 671; sadistica, 331. Cultura intellectus: 247-248; popularis, 249. Cultus Dei: notio, 6; principia, 7-8; su­ perstitiosus, 12; civilis, 15, 17; idololatricus, 21; relativus, 20; sanctorum et beatorum, 19. Cunctatio: 225. Cupcdiae: 297, 301. Curiositas: 250. D Damnificatio iniusta: 490; vitanda, 370; reparanda, 591; vide Indemnificatio. Damnum: emergens 523; belli, 488; vide Damnificatio. 512 INDEX ALPHABETICUS Debitum coniugale: 352-354. E Debitor obaeratus: 508. Defensio legitima: 465. Defloratio virginis: 318. Ebrietas: 257. Defraudatio: pretii in vehiculis publicis, Ebriositas: 257, 298. 489. Ecclesia: oboedientia, 4. Delectatio venerea: notio, 315; passim Ectopicus fetus: 461. ubi de Castitate. Educatio prolis: 633; c fornicatione vel Denuntiatio actionum aliorum: 455. adulterio susceptae, 604; educatio Depositum: notio, 525; effectus, 526. sexualis, 312. Desiderium mortis: 159, 279. Egoismus: 174, 419. Desiderium pravum: 342. Electionis obligatio: 614 , 644; competi­ Desperatio: 163. tiones, 435. Destructio rerum: 670-672. Eleemosynae dandae obligatio: 374. Detentio iniusta rei: 584. Embryotomia: 462. Detractio in competitionibus electoraEmptio-venditio: 538 ss.; notio, 538; effe­ libus: 435. ctus, 539; obligationes, 539-540. Devotio: notio, 1; principia, 3-5; in ora­ Epistolarum vel scripti privati lectio: tione, 35, 199. 404. Diabolus: commercium, 41 ss.; vana as­ Error in voto: 58; in iuramento, 104; sumptio nominis, 25. in contractu, 501; in damno, 591. Diaeta: 294. Eubulia: 222. Diffamationem impedire: 437. Eugenctica: 283. Dilectionis signa: 368. Euthanasia: 255, 459. Discretio: 389. Exaggeratio: 386. Displicentia: 361. Exclusio a labore: 566 Dispensatio: a voto, 83-86; auctor, 84; Excusatio: ab assistentia Missae, 124; a requisita, 85; principium, 86; ab as­ cessandis laboribus, 127; a ieiunio, sistentia Missae, 125; a cessatione a 305; ab abstinentia, 310; a resti­ labore, 128; a ieiunio, 306; ab absti­ tuendo, 598. nentia, 310. Exemplum bonum: 438 ss.; malum, 439; Dispositio: de bonis superfluis, 672; de vide Scandalum. bonis materialibus, 469, 670-671; post Exercitia corporalia (gymnastica, spor­ mortem, 356-357, 667-669. tiva): 264. Dissimulatio: 382; fidei, 147-148. Exorcismus: 111. Distillatio: 313. Experimentum in medicina: 459. Distributio bonorum et Status: 651. Exploratio: consiliorum hostium, 405. Divinatio: 42; virga divinatoria, 42. Expulsio seminis: 325, 344. Docere in schola acatholica: 133. Expropriatio: 651, 652. Extrauterinus fetus: 461. Dolus: in iuramento, 104; in contractu, Extrema necessitas, quasi extrema, 501. communis, 483. Dominativa potestas: 78. Dominicae observantia: vide Festorum. Dominium: 466; notio, 469; divisio, 470; F nudum, 470. Dominorum obligationes: 637, 277, 290, 115; 298, 459, 482, 564. Facultativa sterilitas: 351. Donatio: notio, 510; inter vivos, mortis Fama: notio, 241; principia, 242-243, causa, 511; effectus, 515; obiectum, 428-429; indemnificatio, 601; in con­ 514; subicctum, 512; revocatio, 516. scribenda historia, 436. Donator, donatarius: 513. Famulorum obligationes: 637. Dubiae fidei possessor: 590. Fccundatio: 314; artificialis, 345. Dubium in voto: 65; contra fidem, 136. Fenus Iustum: 523; tituli, 523. Duellum: 234. Festorum observatio: 112-128; subic­ ctum, 113; dies, 114; vide Missa au­ Dulla: 15, 19, 108. dienda; Cessatio ab operibus. Durities: 212. 513 INDEX ALPHABETICUS Fetichismus sexualis: 331. Fcticidium: 462. Fetus extrauterinus, ectopicus, 461. Fidcilussio: 533. Fidelitas: 391 ss.; iuramentum fidelita­ tis, 107. Fides: 129-150; habitus, 130-132; peri­ cula, 133; interna, 134-144; revelatio­ nes privatae, 135; dubium, 136; haeresis, 138; apostasia, 140; profectus in Fide, 144; externa, 145-150; fuga, 150; possuntne infideles compelli, 141; fides simplicium cum irreve­ rentia, 5; fides effectus sinceritatis, 378; bona, mala, dubia fides, 585-590. Fiducia: 393; in Divinam Providentiam, 161, 159. Filii: obligationes, 625 ss.; vide Paren­ tes, Prolis. Fornicatio: 321; indemnificatio, 603. Fortitudo: notio, 200; necessitas, 201; media, 202; relatio ad alias virtutes, 203; et prudentia, 221. Fraus (in verbis): 390; vide Dissimu­ latio, Simulatio. Frequentatio: scholae acatholicae, 133; acatholicorum, 133. Fructus (obiectum dominii): 473; rei principali accedunt, 663; partus ani­ malium, 664. Fuga in persecutione: 150. Furtum simplex, violentum (rapina): 487; in rebus publicis, 488. G Generatio: organa, 313; actus, 314; vide Copula. Gestio negotii (absque mandato): 532. Gloria vana: 240. Gloriae Del zelus: 171. Gnome: 222. Gratificatio (mancia): 551. Gratitudo: notio, 26; erga Deum, 27-29; erga proximum, 412 ss.; obligatio eam manifestandi, 413415. Gubernium ct cultus publicus: 9-10; 115; vide Auctoritas. Gymnastica: 264. H Habitatio et moralitas: 347. Haeres: 667; ab intestato, per testamen­ tum, 667; universalis, legitimus, ne­ cessarius, arbitrarius, 668; quoad votum, 67; vide Ultima voluntas. Haeresis: 138. Hasta (venditio sub): 550. Homicidium: 460; directum, indirectum, casuale, 460; defensio legitima, 465. Hoinosexualitas: 331. Honestas: notio, 227; principium, 228. Honor moralis: notio, 230; principium, 231, 421; reparatio, 234, 426; indemni­ ficatio, 601; honor socialis: notio, 235; principia, 236-237, 427; exigendus, 239. Honorandi obligatio: interne, 421; ex­ terne, 423. Humilitas: notio, 181; necessitas, 182; ct mansuetudo, 190; et patientia, 196; ct fortitudo, 203; ct prudentia, 221. Hyperdulia: 19, 108. Hypersexualitas: 331. Hypnotismus: 46, 256. Hypocrisis: 377. Hypotheca: 536. I lactantia: 387. Idololatria: 21, 53. Ieiunium: notio, 301; subiectum, 303; tempus, 304; excusatio, 305; dispen­ satio, 306. Ignavia: 187, 193, 204. Imaginum cultus: 20. Impatientia: 198. Impletio voti ab alio: 68. Impotentia: 343 ss. Imprudentia: 226. Impudicitia: 316, 337, 338, 355. Incantatio: 45. Incestus: 327. Inconslderatio: 224. Indcliberatio: 198. Indemnificatio: 599; in rebus spiritua­ libus, 600; famae et honoris, 601; cor­ poris ct vitae, 602; ex fornicatione et stupro, 603. Inductio ad peccatum: 442; materiale, 443. Inedia voluntaria: 295. Ingenuitas: 381, 389. Ingratitudo: 415. Inhumatio: 357, 608. Initiatio sexualis: 312. Iniuria, vide Contumelia. 514 INDEX ALPHABETICLS Iniusta damnificatio: 490; iniustus ag­ gressor, 465; in statu peccati mor­ talis, 465. In solidum (reparatio): 595. Integritas membrorum: 280-287. Intellectus: cultura, 247 ss.; usus, 251 ss. Intimatio (consensus contractus): 499. Invidia: 365. Irascibilitas: 157. Irrisio: 425. Irritatio voti: 78-79. ludicium temerarium: 422. Iuramentum: notio, 90-91; divisio, 92; requisita, 93; principia, 94-96; obli­ gatio, 97-107; fidelitatis, 107; restri­ ctio mentalis, 93. Ius: legitime acquisitum agnoscere, 476; ad rem, in re, 470, 475; auctoris, 545; proximi, 416 ss.; cessans in extrema necessitate alterius, 483. Iustitia legalis, distributiva, vindicativa, socialis, commutativa: 467; so­ cialis in contractibus, 482. L Labor: 179; periculosus, 276, 289 ss.; mulierum, 569; vide Cessatio, Operistitium. Laesio: corporis, 280 ss.; secreti, 401 ss.; vide Indemnificatio. Latria: 15; idololatria, 21. Laus: Dei, 22; propria, 230 ss. Laxa conscientia: 217. Lectio: impudica, 338; epistolarum et scripti, 404. Legatarius, Legatum: 667. Legitima: portio haereditatis, 668; de­ fensio, 465. Levitas: 211. Liberaiitas: 215. Liberi: 627; vide Filii. Libertas civium: 648 ss. Libri mali lectio: 133. Locatio (conductio): 553; operae, 561; rerum, 555. Locutiones usuales (mendacium): 385. Longanimitas: 197. Loquela (exaggeratio): 386. Loterla: 580; in favorem operis pii, 580 (nota). Lotio vaginae: 333, 334. Lucrum cessans: 523. Ludus: 213; contractus, 576-577; specu­ lationes, 581. 515 Luxuria, passim ubi de Castitate; sacri lega, 13, 338. M Magia: 44. Magister: in schola acatholica, 133; obli­ gationes, 634. Magnanimitas: 214. Magnctismus: 46. Malae fidei possessor: 586. Maledictio: Dei, 23; sui vel proximi, 34, 37, 366. Maleficium: 45. Malum physicum: optare sibi, 279; alii, 366; minus malum, 446. Mancia: 551. Mandans (damnificationem): 593. Mandatum (contractus); 527; expres­ sum, tacitum, gratuitum, onerosum, 528; effectus, 529; cessatio (revo­ catio, renuntiatio), 530. Mansuetudo: notio, 187; necessitas, 188; media, 189; relatio ad humilitatem, 190; ad patientiam, 196; ad fortitu­ dinem, 203; ad prudentiam, 221. Martyrium: 209, 275. Masochismus: 331. Masturbatio: 330; habitualis, 331. Materia gravis (iustitia commutativa): 484. Matrimonium mixtum (periculum fi­ dei): 133. Medicina cxperimcntalis: 459. Mendacium: 384. Mendicans non probus (simulans): 589. Mensura (duellum academicum): 234. Menstruatio: 313; et assistentia Missae, 124; et ieiunium, 305. Mercatus niger: 542, 547. Meretricium: 322. Mcsmerismus: 46. Metus: in voto, 59; in contractu, 502. Misericordia: 373. Missa: audienda diebus festis, 116 ss.; modus, locus, 119; causae excusan­ tes, 124; dispensatio, 125. Modestia: 184. Mohatra: 549. Molestia: 375. Monopolium: 545. Morbo contagioso infecti: 464; 348. Morositas: 364, 213; in debito coniugali, 353. Mortificatio: 265, 266. INDEX ALPHABETICUS Mortis desiderium: 159, 279; vide Ma­ lum, Vita. Mulierum labor: 569. Munificentia: 215. Mutilatio: 280 ss.; cadaveris, 356. Mutuatae pecuniae redditio: 522. Mutuum: notio, 519; efTcctus, 520; dandi obligatio, 521. N Narcotica: 255. Necessitas: extrema, quasi extrema, communis, 483. Necrophilia: 336. Necroscopia: 356. Negare fidem: 147-148. Negotiatio (emptio): 543. Nervositas: 187. Nomina commercialia: 545. Nuditas: 340. Nupturientes: quoad luxuriam, 320; quoad pudicitiam, 341. Nutritio: 293-299. Nymphomania: 331. Odium: sensu stricto, sensu lato (displi­ centia), 361; Dei, 172. Officialium corruptio: 392, 489. Officiorum impletio: 391. Onanismus: 333; coniugalis, 350. Oophorectomia: 280-283. Opera prohibita in festis: 126; vide Ces­ satio. Operae locatio: 561. Operarii obligationes: 567. Operatio chirurgica: 280 ss.; 292. Operistitium: 568. Oppignoratio: 535. Opprobrium: 424. Oratio: notio, 30; divisio, 31; princi­ pia, 32-35; requisita, 35-36; ad ange­ los, sanctos, animas in purgatorio, 38-39. Organa generationis: 313. Osculum: 338. P Paenitentia, vide Mortificatio. Palpo: 593. Parentum obligationes: 630 ss.; vide Praegnantes. 0 Participans damnification!: 593. Patientia: notio, 194; necessitas, 195; re­ latio ad humilitatem et mansuetu­ Oblationes: notio, 47; principia, 48-50; dinem, 196; ad fortitudinem, 203; ad vide Sacrificium. prudentiam, 221. Obligatio: civium, 638 ss.; auctoritatis civilis, 648 ss.; coniugum, 621 ss.; pa­ Pendulus sidereus: 42. rentum, 630 ss.; dominorum et famu­ Percussio: 463. lorum, 637 ss.; filiorum, 625 ss.; ma­ Perduellio: 408. gistrorum, 634; societatis erga mem­ Periculum: se exponere, 272; ex cari­ tate, 372; contagionis, 464, 348. bra, 615 ss.; membrorum erga socie­ Periodica abstinentia: 351. tatem, 611-614; testatoris, 669; erga defunctos, 606; solvendi debita pa­ Persecutio: fuga, 150. Perseverantia: 208; in oratione, 35. rentum, 626; rem alienam a damno Perversio sexualis: 331. servandi, 480; tributa solvendi, 645; Petitio (oratio): 31 ss. ad senilium militare, 647; legitimos Pigritia: 218. contractus servandi, 481; contractus Pollutio: passim ubi de Castitate; soli­ alternatif, 504; conditional!, 504; conditionis turpis, 505; ex voto, taria, 330; habitualis 331; nocturna, 63 ss.; ex iuramento, 97 ss. 332. Oboedientia: 259; erga Ecclesiam. 4. Portio legitima hereditatis: 668. Obscoenum, vide Impudicitia. Possessor bonae fidei: 585; dubiae fidei, Obsonantia (vana): 43: festorum, vide 586; malae fidei, 590. Festorum. Potestas dominativa: 78. Obstinatio: 206 Potus in die ieiunii: 302. Occulta compensatio: 491. Praecipitatio: 224. Occultare fidem: 147-148. Praegnantes: et assistentia Missae, 124; Occupatio animalium: 660, titulus pro­ et ieiunium, 305; et abstinentia, 310; prietati·; 6ςο et proles, 348, 461, 462, 632. 516 INDEX ALPHABETICUS Praescriptio legitima (titulus proprie­ tatis): 665, 666. Praesumptio: 40, 42, 164, 204. Pravum desiderium: 342; vide Impudicitia. Pretium iustum: 541; reductio, 552; augendum, minuendum ex secreto co­ gnito, 541 (nota); ex utilitate empto­ ris, 541 (nota). Privata vita, vide Vita privata. Procurator (contractus): 499. Prodigalitas: 216. Proditio: 408. Professio (labor): 178-179, 391; professio fidei, 145 ss. Prolis educatio: 348, 461, 462, 630 ss.; e fornicatione vel adulterio ortae, 604; ius haeredi tatis, 636, 668, 669; obliga­ tiones, 67, 625 ss. Promissio: 97 ss., 394, 402, 509; cessatio obligationis, 399, 509. Proprietas, vide Bona. Providentia: 223; vide Fiducia. Proxeneta: 531. Prudentia: notio, 219; necessitas, 220; relatio ad alias virtutes, 221. Pudicitia: 205, 337, 338, 355; et vestitus, 339. Punitio corporalis: 463. Purgatorium: oratio ad animas, 38. Pusillanimitas: 163, 217. 594; quomodo, 595; ubi, 596; quando, 597; inscio creditore, 595; per inter­ positam personam, 595 (nota); per modum donationis, 595 (nota); obli­ gationis excusatio, 598. Restrictio mentalis: 384; in iuramento, 93. Revelatio: privata, 135; secreti, 407. Reverentia: erga Deum, 5; 35, 93, 109, 119; erga scipsum, 260, 311; erga alios, 311, 607. Revolutio: 640. S Sabotaggio: 568. Sacrificium: notio, 51; principia, 52-55; vide Missa. Sacrilegium: 13, 53, 72; luxuria, 328. Sadismus: 331, 336. Salarium iustum: 562; minimum, fami­ liale, 562; propter operae abundan­ tiam, 563; labore impedito, 565. Sanctificatio festorum, vide Festorum. Sanctorum cultus: 19; oratio ad illos, 38-39. Sanitas: 288 ss.; et vestitus, 339; oblatio ad Deum, 48. Satyriasis: 331. Scandalum: 23, 368; activum, 439. Scholae acatholicae frequentatio: 133; magister, 133. R Scientia acquirenda: 247; rerum fidei, 142. Scrupulositas: 217. Rapina: 487. Secretum: 380; notio, 401; naturale, Raptus: 326. commissum, promissum, 402; inda­ Receptores damnificatorum: 593. gare, 403; observare, 406; revelare, Reconciliatio: 369. 407; usus scientiae ex secreto, 409-411. Recreatio: 213, 263. Semen: 313; expellere, 325, 344. Rehabilitatio incarceratorum etc.: 229; Seminatio: 313; vide Copula. alcoholicorum, 298. Scpulchrum: violatio, 13; vide Inhu­ Reliquiarum cultus: 20. matio. Renumerationes proccntualcs famulo­ Sequestrum: notio, 525; cllectus, 526. rum: 492. Servitus (iuris restrictio): 479. Reparatio scandali: 439; \idc hidemni- Servitium militare: 647. ficatio. Sexualis: initiatio, 312; perversitas, 331. Res nullius: 659 ss. Simonia: 14. Rcservatio votorum: 84. Simplicitas: 185. Resistentia contra violatorem: 324; con­ Simulatio: 382; aliam fidem, 147. tra iniustum aggressorem, 465. Sinceritas: 376 ss.; in actionibus, 376Respectus humanus: 205. 382; in verbis, 383-390. Restitutio: 583 ss.; ex detentione, 584 ss.; Socializatio: 650 ss. ex damnificationc, 591 ss.; circum­ Societas: necessaria, libera, 610; con­ stantiae, 592 ss.; quis, 592-593; cui, tractus, 570; familialis, 621 ss.; civilis, 517 INDEX ALPHABETICUS 638 ss.; persona moralis, 610 (nota); societas civilis et cultus Dei, 9. Sodomia: 334. Solitarium peccatum: 330; uti habitus, 331. Sollicitudo: 223. Solutio contractus: 506; probabilis de­ biti, 507. Somnium: 42. Somnus: naturalis, 253; artificialis, 255; hypnoticus, 256. Soporativum: 254. Sortes: 42. Spargere notitiam delicti publici: 434. Spectacula cinematographica etc.: 263; impudica, 338. Speculationes Bursae: 581. Spes: notio, 151; relatio ad timorem, 152; habitus, 154-156; habitualis et actualis, 157-162; spes et vita, 158; spes et mors, 159. Spiritismus: 42. Sponsi quoad luxuriam: 320; quoad pu­ dicitiam, 341. Sponsio (contractus): 578. Sport: 264. Statuae: cultus, 20; nudae, 340. Sterilitas facultativa: 351; sterilitas et copula, 343. Sterilizatio: 283. Stipendium Missarum etc.: 50. Studiositas: 250. Stupefacientes: 255. Stuprum: 323; resistentia, 324; expulsio seminis, 325; indemnificatio, 603. Subiectio voluntati: divinae, 2; Eccle­ siae, 4; hominis, 259. Substitutio (cessatio contractus): 506. Suicidium: 209 , 267 ss. Superbia: 186. Superficies (contractus): 557. Superiorum obligationes: erga subdi­ tos, 616; erga bonum commune, 617; quoad electionem ad munera, 618; quoad commoda et incommoda di­ stribuenda, 619; quoad administrationem bonorum communium, 620. Superstitio: 12, 43. Susceptio operis (contractus): 559. Suspensio obligationis: voti, 75, 80-82; contractus, 506; restitutionis, 598. Suspicio: 422. Suspiciositas: 378. Sustentatio ministri cultus: 50. Susurratio: 433. Sympathia: 362. Synesis: 222. T Tactus impudici: 338. Talenta: 177-179. Telepathia: 46. Temeritas, 204; iudicium temerarium, 422. Tempus ad urgendam vel finiendam obligationem (contractus): 503. Tentatio Dei: 40, 42, 137, 165. Testamentum: 667; vide Ultima volun­ tas. Testator: 667. Theatrum: 263. Thesauri inventor: 661. Timiditas: 204. Timor et spes: 152. Transactio (contractus): 537. Transplantatio (operatio chirurgica): 286. Tributa solvenda: 645-646. Tumulatio, vide Inhumatio. Tyrannus, 640. U Ultima voluntas: 356-357, 609, 668-669. Urbanitas: 300. Usuarius: 477. Usufructuarius: 478. Usura: 524. Usurpatio: vana nominis Dei, 24, 109; nominis diaboli, 25; auctoritatis, 639. Usus: bonorum, 470, 477, 555, 620; talen­ torum, 177 ss.; intellectus, 251 ss.; se­ creti, 409-411. Ususfructus: 470, 478, 555. V Vana: assumptio nominis Dei, 24, 109; nominis diaboli, 25; gloria, 240; obser­ vantia, 43. Vasectomia: 280, 283. Venatio: 660, 670; die dominica: 126. Venditio: sub hasta, 550; ad terminum. 581; cum pacto retrovenditionis, 549; de praesenti (Bursa), 581; vide Emptio. Venerationis signa (erga proximum): 367, 368. 518 INDEX ALPHABETICUS Venerea delectatio, vide Delectatio. Voluntas: 258-259; ultima, vide Ultima Verberatio et punitio corporalis: 463. voluntas. Verecundia: 205. Voluntati Dei sublectio: 2. Veritatem celare: 379, 388; vide Dissi­ Votum: notio, 56-59; divisio, 60; prin­ mulare, Simulare. cipia, 61-62; obligatio, 58-59, 63-71· Vestitus: 339. cum errore, 58; ex metu, 59; dubium^ Vindicta: 192. oy, collisio, 66; cessatio, 73-89; su­ Virga divinatoria: 42. spensio, 75, 80-82; dispensatio, 83-86; Virginitas: 318. commutatio, 87-89; violatio, sacrile­ Vis (in contractu): 502. gium, 13, 72. Vita corporis: 267 ss.; oblatio Deo, 48; aliorum, 456 ss.; indcmnificatio, 602; vita supernaturalis: propria 244-246; Z aliorum, 438 ss.; vita privata, 648 ss/, 401 ss., 431 ss., 380. Zelotypia: 365. Volenti non fit iniuria: 474. Zelus gloriae Dei: 171. 519 INDEX Pag. Bibliographta - Sigla V PARS SPECIALIS LIBER I. - DE OFFICIIS ERGA DEUM CAP. I. - DEVOTIO Notio et principia n. 1-5 ....................................................... 3-4 Corollarium. Dc subiectione X^oluntati Divinae n. 2 . 4 Applicatio......................................................................................................... 6 CAP. II. - RELIGIO Art. 1. De religione in genere n. 6-14........................................................ 8 Scholion I. De cultu Dei a societate civili n. 9 . . . . 10 Corollarium. Utrum societas civilis debeat ritus infidelium, schismaticorum et haereticorum tolerare n. 10 . . . . 11 Scholion II. De solemnitate in cultu n. 11.................................... 11 Scholion III. Dc superstitione n. 12.......................................... 12 Scholion IV. Dc sacrilegio n. 13.................................................13 Scholion V. Dc simonia n. 14....................................................... 16 Art. 2. De adoratione n. 15-21...................................................................20 Corollarium. De Ritibus Sinensibus n. 17.................................... 21 Scholion I. Dc cultu duliac n. 19................................................ 23 Scholion II. De cultu relativo n. 20.......................................... 23 Scholion III. De idololatria n. 21................................................ 24 521 INDEX Art. 3. De laude Dei n. 22-25 ................................................................ Scholion I. De blasphemia et maledictione Dei n. 23 . . Scholion II. De vana nominis Dei assumptione n. 24 . . Corollarium. De vana usurpatione nominis daemonis η. 25 . Art. 4. De gratitudine n. 26-29 ................................................................ Pag. 25 26 27 27 27 Art. 5. De oratione n. 30-46 ...................................................................... 29 Corollarium. Utrum liceat sibi vel proximo petere mala phy­ sica n. 34..................................................................................... 33 Corollarium. De requisitis ad orationem efficacem n. 36 . . 34 Scholion I. De benedictione et maledictione n. 37 . . . 35 Scholion II. De oratione ad angelos et sanctos et ad animas in purgatorio n. 38............................................................................ 36 Corollarium. De obligatione orandi ad angelos et sanctos n. 39 36 Scholion III. De tentatione Dei η. 40............................................ 37 Scholion IV. De commercio cum diabolo η. 41 .... 37 Scholion V. De divinatione η. 42...................................................38 Scholion VI. De vana observantia η. 43...................................... 41 Scholion VII. De magia η. 44......................................................... 43 Scholion VIII. De maleficio η. 45...................................................43 Scholion IX. De magnetismo, hypnotismo etc. n. 46 . . 43 Art. 6. De oblationibus n. 47-55 ................................................................ 44 § 1. De oblationibus in genere n. 47-50 ................................................... 44 § 2. De sacrificio in specie n. 51-55............................................................... 46 Scholion. De sacrificiis idolis, magnis viris, antenatis oblatis n. 53 48 Art. 7. De voto n. 56-89 ............................................................................ 49 § 1. Natura n. 56-62 .................................................................................. 49 Corollaria practica n. 57..................................................................... 52 Scholion I. De voto cum errore emisso n. 58...................................... 54 Scholion II. De voto ex metu emisso n. 59...................................... 55 § 2. Obligatio n. 63-72 .................................................................................. 57 Corollaria practica n. 64..................................................................... 59 Corollarium. De dubio in voto n. 65.................................................. 59 Scholion. De collisione votorum n. 66............................................ 60 Corollarium I. Utrum votum ab alio impleri possit n. 68 . . 61 Corollarium II. De obligatione voti conditionati n. 69 . . . 61 Corollarium III. De obligatione voti disiunctivi n. 70 . . . 62 Scholion I. De voto paenali n. 71........................................................ 62 Scholion II. Utrum laesio voti sit sacrilegium n. 72 . . . . 63 § 3. Cessatio n. 73-89 ................................................................................. 63 1. Ab intrinseco n. 73-77 ..................................................................... 63 2. Per irritationem n. 78-79 .............................................................. 65 3. Per suspensionem n. 80-82 ........................................................ 68 Corollarium practicum n. 82.............................................................. 69 522 INDEX PaR. 4. Per dispensationem n. 83-86 ....................................................... 7q 5. Per commutationem n. 87-89 ............................................................ 73 Art. 8. De iuramento n. 90-107 ................................................................... 75 § 1. Natura n. 90-96 ......................................................................................75 Corollaria practica n. 91................................................................... 76 § 2. De obligatione ex iuramento promissorio oriente n. 97-107 81 Scholion. De iuramento fidelitatis n. 107.......................................... 85 Art. 9. De adiuratione n. 108-111.............................................................85 Scholion. De exorcismo n. 111.............................................................87 Art. 10. De observantia festorum n. 112-128.......................................... 87 § 1. In genere n. 112-115............................................................................... 87 Scholion. De observantia festorum publica n. 115 . . . 89 § 2. De Missa audienda n. 116-125............................................................. 90 Corollaria practica n. 118................................................................... 92 Corollaria practica n. 120................................................................... 96 Scholion I. Utrum satisfaciat praecepto Missae audiendae, qui Missam audit quam ritu catholico verus sacerdos, sed sectae schismaticae vel haereticae, celebraverit n. 121 . . . 97 Scholion II. Qui habet indultum oratorii privati (vel altaris portatilis) tencturne privilegio suo uti, si secus haberet ratio­ nem excusantem a Missa audienda? n. 122 .... 97 Scholion III. Quomodo potest praecepto satisfieri in mari? n. 123...................... 97 § 3. De cessatione ab operibus n. 126-128 ............................................ 100 Applicatio...................................................................................................... 104 CAP. III. - FIDES § 1. Notiones n. 129................................................................................... 106 § 2. De habitu fidei n. 130-133 ................................................................. 107 Scholion. De periculis fidei n. 133............................................... 108 § 3. Fides interna n. 134-144 ....................................................................... 112 Scholion I. De revelationibus privatis n. 135................................... 114 Scholion II. De dubio contra fidem n. 136.................................. 114 Corollarium. De tentatione Dei n. 137......................................... 115 Scholion III. De haeresi η. 138..................................................... 115 Corollarium. Utrum peccet contra fidem qui non reiicit propo­ sitionem ab Ecclesia proscriptam n. 139.................... 115 Scholion IV. De apostasia n. 140..................................................... 116 Scholion V. Possuntne infideles ad fidem compelli? n. 141 116 Corollarium. De mediis proficiendi in fide n. 144 . .118 523 34 - Herme*. Theol. Mor · II INDEX Pag. § 4. Fides externa seu professio fidei η. 145-150 .................................... jjg Corollarium practicum n. 148..............................................................122 Scholion. De fuga in persecutione n. 150................................... 123 Applicatio......................................................................................................... 124 CAP. IV. - SPES § 1. Notiones n. 151-153.................................................................................125 Scholion I. De relatione spei et timoris n. 152.............................. 126 Scholion II. De honestate spei n. 153...........................................126 § 2. De habitu spei n. 154-156 ................................................................ 127 § 3. De spe habituali et actuali n. 157-164 .......................................128 Scholion I. Utrum peccet contra spem qui desiderat semper vivere hic in terra n. 158............................................... 128 Scholion II. Utrum peccet contra spem qui ex taedio vitae optat mortem n. 159.................................................................... 128 Scholion I. De desperatione n. 163.................................................... 130 Scholion II. De praesumptionen. 164................................................ 130 Applicatio......................................................................................................... 132 CAP. V. - CARITAS § 1. Notiones n. 165...................................................................................... 133 § 2. De habitu caritatis n. 166-168 .......................................................... 135 § 3. De caritate habituali et actuali n. 169-173 ................................ 136 Scholion I. De zelo gloriae Dei n. 171...........................................138 Scholion II. De odio Dei n. 172....................................................... 138 Scholion III. De acedia n. 173....................................................... 138 Applicatio......................................................................................................... 139 LIBER II. - DE OFFICIIS ERGA SEIPSUM CAP. PRAEVIUM - DE CARITATE ERGA SEIPSUM Applicatio . . ............................... .... 144 SECTIO 1 - RELATE AD PROPRIAM PERSONALITATEM CAP I. - DE TALENTIS Applicatio ....................................................................................... 148 524 TNDEX CAP. II. - CHARACTER Pag. § 1. In gencre n. 180.................................................................................... 150 § 2. Quaedam virtutes in specie n. 181-226 .....................................151 1. Humilitas n. 181-186....................................................................... 151 Scholion I. De ambitione n. 183...............................................152 Scholion II. De modestia n. 184.....................................................152 Scholion III. De simplicitate n. 185........................................ 153 Scholion IV. De superbia n. 186...............................................153 2. Mansuetudo n. 187-193 ............................................................. 153 Corollarium. Relatio mansuetudinis ad humilitatem η. 190 . 154 Scholion I. De dementia η. 191...................................................... 154 Scholion II. De vindicta η. 192................................................. 154 Scholion III. De ignavia η. 193................................................. 155 3. Patientia η. 194-199 156 Corollarium. Relatio patientiae ad humilitatem et mansuetu­ dinem n. 196.............................................................................. 156 Scholion I. De longanimitate n. 197.........................................157 Scholion II. De impatientia n. 198.................................... .157 Scholion III. De aequanimitate n. 199....................................157 4. Fortitudo n. 200-209 ................................................................... 157 Corollarium. Relatio fortitudinis ad humilitatem, mansuetu­ dinem et patientiam n. 203 ................................................ 158 Scholion I. De timiditate et temeritate n. 204 .... 159 Scholion II. De verecundia n. 205 ........................................... 159 Scholion III. De obstinatione n. 206 ......................................... 159 Scholion IV. De continentia n. 207 .................................... 160 Scholion V. De perseverantia et constantia n. 208 160 Scholion VI. De martyrio n. 209 ............................................... 160 5. Austeritas n. 210-213....................................................................... 162 Scholion I. De levitate n. 211..................................................... 162 Scholion II. De duritie et crudelitate n. 212 .162 Scholion III. De ludo n. 213..................................................... 163 6. Magnanimitas n. 214-218.................................................................... 163 Scholion I. De liberalitate seu munificentia n. 215 . 163 Scholion II. De prodigalitate n. 216......................... 164 Scholion III. De pusillanimitate n. 217 ... . 164 Scholion IV. De pigritia n. 218..................................................... 164 7. Prudentia n. 219-226 ........................................................................164 Corollarium. Relatio ad humilitatem, mansuetudinem, patien­ tiam, fortitudinem aliasque omnes virtutes n. 221 . 165 Scholion I. De eubulia, synesi et gnome n. 222 . 165 Scholion II. De providentia et sollicitudine n. 223 . . 165 525 ] XDEX Pag. Scholion HI. De praecipitatione et inconsideratione n. 224 . 166 Scholion IV. De cunctatione n. 225 ...................................... 166 Scholion V. De imprudentia n. 226 ....................................... 166 Applicatio......................................................................................................... 166 CAP. III. - DE HONORE ET FAMA Art. 1. De honestate n. 227-229 ................................................................ 167 Corollarium. De rehabilitatione incarceratorum etc. n. 229 168 Art. 2. De honore n. 230-240 ...................................................................... 168 § 1. De honore morali η. 230-234 .......................................................... 168 Corollarium. De aestimatione sui n. 232 ....................................... 169 Scholion I. De iniuria n. 233 .......................................................... 170 Scholion II. De duello n. 234 .......................................................... 170 § 2. De honore sociali n. 235-240 .......................................................... 171 Corollarium I. De ambitione n. 238 ............................................. 173 Corollarium II. De honore exigendo a superiore coram subditis n. 239 ............................................................................................... 173 Scholion. De vanagloria n. 240 173 Art. 3. De fama n.241-243 ........................................................................ 174 Applicatio......................................................................................................... 175 SECTIO II. - RELATE AD PROPRIAM ANIMAM CAP. I. - VITA SUPERNATURALIS Applicatio......................................................................................................... 178 CAP. II. - INTELLECTUS Art. 1. Cultura intellectus n. 247-250 ................................................... 179 Corollaritim. De cultura populari n. 249 ................................ 180 Scholion. De studiositate et curiositate n. 250 . . . .181 Ari. 2. De usu intellectus n. 251-257 ................................................... 183 Scholion 1. De somno naturali n. 253 ...................................... 184 Corollaritim. Dc usu soporativorum n. 254 .......................... 184 Scholion H. De somno artificiali seu de usu narcoticorum n. 255 ............................................................................................. 185 Scholion III. De somno hypnotico n. 256 ................................ 186 Scholion IV. De ebrietate n. 257 ............................................ 187 Applicatio ... ...........................................................................189 526 INDEX CAP. III. - VOLUNTAS Applicatio Pag. ................. 192 SECTIO HI. - RELATE AD PROPRIUM CORPUS CAP. I. - CURA CORPORIS Art. I. Cura positiva n. 261-264 .............................................................. 195 Scholion I. De recreatione n. 263 ........................................... 196 Scholion II. De exercitiis corporalibus η. 264 ........................ 198 Art. 2. Mortificatio 265-266 199 Applicatio....................................................................................................... 200 CAP. II. - VITA CORPORIS Art. 1. Ipsa vita n. 267-279 ..................................................................... 201 Corollaria practica n. 268 202 Scholion. Pacnae ecclesiasticae contra suicidium committen­ tes vel attentantes η. 269 ................................................... 203 Corollaria practica η. 273 206 Corollarium η. 275 206 Corollarium η. 277 207 Scholion. De desiderio mortis n. 279 . . .... 208 Art. 2. Integritas corporis n. 280-287 Corollaria practica n. 282 Scholion. De sterilizatione n. 283 ........................................... Scholion. De transplantationibus n. 286 .............................. 208 209 210 212 Art. 3. Sanitas corporis n. 288-292 ....................................................... 213 Corollarium n. 290 ................................................................... 214 Scholion. Utrum operatio chirurgica consideranda sit medium extraordinariumn. 292 ............................................................. 215 Applicatio...................................................................................................... 215 CAP. III. - SOBRIETAS Art. 1. Nutritio n. 293-300 .......................................................................... Scholion I. De diaeta n. 294 ........................................................ Scholion II. De inedia voluntaria n. 295 ............................... Scholion I. De cupcdiis n. 297 ................................................. Scholion II. De ebriositate n. 298 ........................................... Scholion. De conventionibus civilibus urbanitatis n. 300 . 527 217 219 219 221 221 222 INDEX Pag. Ari. 2. Iciunium et abstinentia n. 301-310 ............................................. 223 § 1. Iciunium n. 301-306 ............................................................................... 223 Corollaria n. 302 .................................................................................. 226 § 2. Abstinentia η. 307-310 232 Applicatio......................................................................................................... 235 CAP. IV. - CASTITAS Art. 1. Notiones n. 312-318.......................................................................... 237 Scholion I. De amore n. 317............................................................. 241 Scholion II. De virginitate n. 318................................................. 242 Art. 2. Castitas extra-matrimonialis n. 319-342 ....................................... 244 Scholion I. De fornicatione n. 321 ............................................. 246 Corollarium. Concubinatus, matrimonium illegitimum, mere­ tricium n. 322 ......................................................................... 247 Scholion II. De stupro n. 323 ................................................... 247 Corollarium I. De resistentia n. 324 ....................................... 248 Corollarium II. Utrum possit mulier stuprata semen receptum expellere n. 325 ......................................................................... 248 Scholion III. De raptu n. 326 ................................................... 249 Scholion IV. De incestu n. 327 ................................................... 250 Scholion V. De luxuria sacrilega n. 328 ................................ 250 Scholion VI. De adulterio n. 329 ............................................. 251 Scholion VII. De pollutione n. 330 ............................................. 252 Corollarium I. De masturbatione ut habitus n. 331 . . 253 Corollarium II. De pollutione nocturna n. 332 .......................... 254 Scholion VIII. De onanismo n. 333 ............................................. 255 Scholion IX. De sodomia n. 334 ............................................. 256 Scholion X. De bestialitate n. 335 ............................................. 257 Scholion XI. De necrophilia n. 336 ...................................... 257 Scholion I. De actibus impudicis n. 338 ................................ 259 Scholion II. De vestitu n. 339 ................................................... 262 Corollarium. De nuditate in picturis, statuis,etc. n. 340 . 263 Scholion III. De nupturientibus n. 341 ....................................... 264 Scholion IV. De peccatis internis contracastitatem n. 342 264 Ari 3. Castitas coniugalis n. 343-355 ................................................... 265 Scholion I. De modo n. 344 ......................................................... 265 Corollarium. De fccundatione artificiali n. 345 .... 267 Scholion II. De loco n. 346 ......................................................... 268 Corollarium. De habitatione n. 347 ............................................ 269 Scholion III. De tempore n. 348 ............................................ 269 Scholion IV. De frequentia n. 349 ............................................ 270 Scholion V. De onanismo coniugali n. 350 ............................... 271 Scholion VI. De abstinentia periodica seu de sterilitate facultativa n. 351 ............................................................................. 273 Applicatio....................................................................................................... 276 528 INDEX CAP. V. - CADAVER Applicatio Pag. ................. 279 LIBER III. - DE OFFICIIS ERGA PROXIMUM SECTIO I. - HOMO AD HOMINEM CAP. I. - DE CARITATE ERGA PROXIMUM Art. 1. De habitu Caritatis n. 359 ....................................................... 283 Art. 2. De Caritate habituali et actuali n. 360-375 .............................. Scholion I. De odio n. 361 ....................................................... Scholion II. De sympathia et antipathia n. 362 .... Scholion III. De praedilectione et amicitia n. 363 .... Scholion IV. De affabilitate n. 364 ........................................... Scholion V. De invidia et zelotypia n. 365 .............................. Scholion VI. De maledictione n. 366 .................................... Corollarium practicum n. 368 ................................................. Scholion. De reconciliatione n. 369 ........................................... Scholion I. De ordine caritatis n. 371 .................................... Corollaria practica n. 372 ....................................................... Scholion II. De misericordia n. 373 .................................... Scholion III. De eleemosyna n. 374 ........................................... Applicatio ................. 283 285 285 286 286 287 287 288 288 291 292 292 293 294 CAP. II. - DE SINCERITATE Art. 1. In actionibus n. 376-382 ............................................................. Scholion I. De Hypocrisi n. 377 ........................................... Scholion II. De fiducia ct suspiciositate n. 378 ........................ Corollarium. De secreto n. 380 ................................................. Scholion. De ingenuitate n. 381 ................................................. 296 297 297 298 298 Art. 2. In verbis n. 383-390 ................................................................... 300 Scholion I. Dc mendacio n. 384 ................................................. 301 Scholion II. Dc locutionibus usualibus n. 385 ......................... 303 Scholion III. De exaggeratione in loquela n. 386 . . . .304 Scholion IV. De iactantia n. 387 ........................................... 304 Scholion I. De ingenuitate ct discretione n. 389 .... 305 Scholion II. Dc fraude n. 390 ................................................. 305 Applicatio...................................................................................................... 306 529 INDEX CAP. III. - DE FIDELITATE Pag. Art. 1. In officiis implendis n. 391-393 ................................................... 307 Scholion I. De corruptione officialium n. 392 .......................... 308 Scholion II. De fiducia n. 393 ................................................... 308 Art. 2. In promissis n. 394-400 ................................................................ 308 Corollarium. De promissione rei partim possibilis partim im­ possibilis n. 396 ...................................................................... 309 Corollarium. De obligatione promissionis, mortuo promittente vel promissario n. 400 ............................................................. 312 Art. 3. In secreto servando n. 401-411................................................... 312 Scholion I. De lectione epistolarum vel scripti privati alterius n. 404 ............................................................................................ 314 Scholion II. De exploratione consiliorum hostium n. 405 . 315 Scholion I. De rationibus propter quas licet secretum revelare n. 407 ............................................................................................ 317 Scholion II. De proditione et perduellione n. 408 .... 319 Art. 4. Erga benefactores: gratitudo n. 412-415................................ 321 Scholion. De ingratitudine n. 415............................................. 322 Applicatio..................................................................................................... 323 CAP. IV. - RELATE AD PERSONAM PROXIMI Art. 1. Iura n. 416-420 Scholion I. De aequitate n. 418................................................... 325 Scholion II. De egoismo n. 419...................................................... 325 Art. 2. Honor n. 421-427 ............................................................................ 326 Scholion. De iudicio temerario et suspicione n. 422 . . 326 Scholion I. De contumelia et opprobrio n. 424 .... 328 Scholion II. De irrisione n. 425 ................................................... 328 Art. 3. Fama n. 428-437 ............................................................................ 329 Scholion I. Utrum liceat peccatum confiteri, quod quis sine laesione famae alterius confiteri non potest? n. 430 . . 332 Scholion II. Utrum liceat manifestare crimen occultum, cuius notitia iniuste acquisita fuit? n. 431 ...................................... 332 Scholion I. De Susurratione n. 433 ............................................ 333 Scholion II. De spargenda notitia delicti publici n. 434 333 Scholion III. De detractionibus in competitionibus electoralibus n. 435 ................................................................................ 334 Scholion IV. De historia scribenda n. 436 ................................. 334 Applicatio 530 INDEX CAP. V. RELATE AD VITAM SUPERNATURALEM PROXIMI Pag. Art. 1. De bono exemplo n. 438-440 ....................................................... 336 Scholion. De malo exemplo seu de scandalo n. 439 . . . 337 Art. 2. De activa cooperatione n. 441-455 ........................................... 340 Scholion I. De inductione ad peccatum n. 442 ........................ 341 Corollarium I. De inductione ad peccatum materiale n. 443 342 Corollarium II. Utrum liceat ab alio petere quod ille sine pec­ cato non praebebit vel praebere non potest? n. 444 . . 342 Corollarium III. Utrum liceat curare ut actio illicita ex oflicio praestanda, ab alio praestetur? n. 445 ............................... 343 Corollarium IV. Utrum liceat suadere minus malum ei qui maius malum patrare intendit? n. 446 ............................... 343 Corollarium V. Utrum liceat alteri apponere occasionem pec­ candi ad probandam cius virtutem? n. 447 ........................ 344 Scholion II. De cooperatione ad peccatum n. 448 .... 344 Corollaria practica n. 449 ....................................................... 345 Corollarium I. Utrum liceat aliquem inebriare vel aliter usu rationis privare ad impediendum cius peccatum? . . 348 Corollarium II. De cooperatione ad peccatum materiale n. 451 349 Scholion I. De ordine servando in correptione n. 453 . . 350 Scholion II. De obligatione monendi proximum ex ignorantia invincibili peccantem n. 454 ................................................. 351 Scholion III. De denuntiatione n. 455 ..................................... 351 Applicatio..................................................................................................... 352 CAP. VI. - RELATE AD CORPUS PROXIMI Art. 1. Erga innocentem n. 456-464 ....................................................... 354 Corollaria practica n. 459 356 Scholion I. De homicidio n. 460 ........................................... 357 Scholion II. De abortu et acceleratione partus n. 461 . . 358 Scholion III. De feticidio n. 462 ........................................... 360 Scholion IV. De verberatione et punitione corporali n. 463 . 361 Scholion V. De morbo contagioso infectis n. 464 . . . .361 Art. 2. Erga iniustum aggressorem n. 465 ........................................... 362 Applicatio......................................................................................................365 CAP. VII. - RELATE AD POSSESSIONES Art. I. Notiones n. 467-473 ..................................................................... 367 1. Iustitia n. 467-468 ..................................................................... 367 Scholion I. Vis obligativa iustitiae commutativae n. 468 . 368 531 INDEX Pag. 2. Dominium 469-470 ...................................................................... 368 3. Bona seu obiecta dominii n. 471-472 ....................................... 370 4. Fructus n. 473 ............................................................................. 371 Art. 2. Principia n. 474-492 ...................................................................... Corollarium I. Dc usu n. 477 .......................................................... Corollarium II. Dc usufructu n. 478 ....................................... Corollarium III. De servitute aliisque restrictionibus n. 479 . Scholion I. De materia gravi in iustitia commutativa n. 484 . Scholion II. De valore obligativo legum civilium in materia iustitiae commutativae n. 485 ................................................... Scholion III. Dc valore consuetudinis in materia iustitiae com­ mutativae n. 486 ...................................................................... Scholion IV. Dc furto n. 487 ................................................... Corollarium I. De furto in rebus publicis n. 488 .... Corollarium II. Dc defraudatione pretii in vehiculis publicis n. 489 ............................................................................................... Scholion V. De iniusta damnificatione n. 490 .......................... Scholion VI. Dc occulta compensatione n. 491 .... Corollaria practica n. 492 .......................................................... Art. 3. De Contractibus n. 493-582 372 373 374 374 378 380 381 382 383 384 385 385 387 .......................................................... 387 § 1. In genere n. 493-508 ............................................................................ Corollaria practica (de subiecto) n. 496 ....................................... Corollarium. Utrum possit contractus iniri de re iam aliunde debita n. 498 ............................................................................ Corollarium (dc consensu valido) n. 500 ....................................... Scholion I. Dc errore et dolo n. 501 ............................................. Scholion II. De vi et metu n. 502 ................................................... Scholion. Dc obligatione ex contractu turpi n. 505 .... Scholion I. De solutione probabili n. 507 ...................................... Scholion II. De debitore obaerato n. 508 ....................................... 392 394 395 396 402 403 403 § 2. Promissio n. 509 .................................................................................. 405 388 390 § 3. Donatio n. 510-516............................................................................... 405 Scholion. De donatore vel donatario mortuo n. 513 . . . . 406 § 4. Commodatum n. 517-518................................................................... 408 § 5. Mutuum Scholion Scholion Scholion Scholion n. 519-524 ........................................................................... 409 I. De obligatione dandi mutuum n. 521............................. 410 II. De reddenda pecunia mutuata n. 522 . 410 III. De fenore iusto n. 523 ............................................ 411 IV. De usura n. 524 .................................................. 413 § 6 Depositum-sequcstrum n. 525-526 532 .................................................. 414 INDEX Pag. § 7. Mandatum η. 527-532 ................................................................... 415 Corollarium. Dc proxeneta n. 531.................................................... 417 Scholion. Dc negotii gestione absque mandato n. 532 . . . 417 § 8. Fidciiussio - oppignoratio - hypotheca - transactio n. 533-537 . 418 Scholion. Dc domibus oppignorationis n. 535 .................................. 419 § 9. Emptio-venditio n. 538-552 ............................................................. 420 Corollaria practica n. 540 ............................................................. 422 Scholion I. De iusto pretio n. 541 ................................................. 423 Corollarium. Dc mercatu nigro n. 542 ........................................... 426 Scholion II. Dc negotiatione n. 543 ........................................... 426 Corollarium I. De competitione commerciali n. 544 .... 427 Corollarium II. De monopolio n. 545 ........................................... 427 Scholion III. De cambio n. 546 ....................................................... 428 Corollarium I. De cambio in mercatu nigro n. 547 .... 429 Corollarium II. De negotiatione in cambio n. 548 .... 429 Scholion IV. Dc venditione cum pacto retrovenditionis n. 549 . 429 Scholion V. Dc venditione sub hasta n. 550 .................................. 430 Scholion VI. De gratificatione n. 551 ........................................... 430 Scholion VII. De reductionibus pretii n. 552 ............................... 431 § 10. Locatio - conductio n. 553-569 ....................................................... 431 1. In genere n. 553-554 ................................................................... 431 2. Locatio rerum n. 555-558 ....................................................... 432 Scholion I. De superficie n. 557 ........................................... 433 Scholion II. De locatione perpetua n. 558 ............................... 433 3. Susceptio operis n. 559-560 ....................................................... 434 4. Locatio operae n. 561-569 ....................................................... 434 Scholion I. Dc salario iusto n. 562 ..................................... 435 Corollarium n. 563 ................................................................... 437 Scholion II. De obligationibus conductoris operae praeter iustitiam n. 564 ................................................................... 437 Corollarium I. Dc salario tempore impedimenti laboris n. 565 437 Corollarium II. Dc exclusione a labore n. 566 .... 438 Scholion III. De obligationibus operarii n. 567 .... 438 Corollarium. De operistitio n. 568 ........................................... 438 Scholion IV. De labore mulierum n. 569 ............................... 440 § 11. Societas n. 570-571 .......................................................................... 440 § 12. Contractus aleatorii n. 572-582 ....................................................... 1. Assecuratio n. 572-575 ............................................................. Corollarium. De assecuratione vitae n. 575 ........................ 2. Ludus n. 576-577 .......................................................................... 3. Sponsio n. 578-579 .................................................................... 4. Lotcria n. 580 .......................................................................... 5. Speculationes bursae n. 581-582 ........................................... 533 442 442 443 444 445 446 446 INDEX Pag. 447 448 449 450 Art. 4. De restitutione η. 583-605 .......................................................... § L Ex detentione η. 584-590 ...................................................................... Scholion I. De possessore bonae fidei η. 585 ................................ Scholion II. De possessore malae fidei n. 586 ................................ Corollarium I. Ad quid tenetur possessor malae fidei, si res secus apud dominum periisset? n. 587 ........................ 451 Corollarium II. Ad quid tenetur possessor malae fidei, si res tem­ pore iniustae possessionis varium valorem habuit? n. 588 451 Corollarium III. Ad quid tenetur mendicans eleemosynam acci­ piens, qui non est pauper vel non est probus sicut se simu­ lat? n. 589 .......................................................................... 451 Scholion III. De possessore dubiae fidei n. 590 .......................... 451 § 2. Ex iniusta damnificatione n. 591 ................................................... 452 § 3. Circumstantiae restitutionis n. 592-597 ....................................... 1. Quis n. 592-593 ................................................................................... 2. Cui n. 594 ......................................................................................... 3. Quomodo n. 595 ............................................................................ 4. Ubi n. 596 ......................................................................................... 5. Quando n. 597 .................................................................................. § 4. Excusatio n. 598 .................................................................................. 454 454 457 458 460 460 460 § 5. Indemnificatio pro aliis iuribus laesis n. 599-605 .......................... 461 1. In rebus spiritualibus n. 600 ................................................... 462 2. Laesio famae et honoris n. 601 ................................................... 462 3. Laesio corporis vel vitae n. 602 ................................................... 463 4. Ex fornicatione vel stupro n. 603-604 ....................................... 464 Corollarium. Utrum excusentur ab obligatione alendi prolem fornicationis vel adulterii, qui eam in orphanotrophium mit­ tunt n. 604 .............................................................................. 464 5. Ex adulterio n. 605 ...................................................................... 465 Applicatio ................. 465 CAP. VIII. - RELATE AD PROXIMUM DEFUNCTUM Applicatio ................. 469 SECTIO II. - HOMO ET SOCIETAS CAP. I. - IN GENERE Art 1. Membra erga societatem n. 611-614...................................... 472 Art. 2. Societas erga membra n. 615-620 .... 474 Applicatio........................................................................................................ 534 INDEX CAP. II. - SOCIETAS FAMILIALIS Pag. 478 Art. 1. Obligationes coniugum n. 621-624 Art. 2. Obligationes filiorum n. 625-629 ................................................. 480 Scholion. Utrum filii teneantur debita parentum solvere n. 626 481 Art. 3. Obligationes parentum n. 630-636 ........................................... 482 Scholion. De magistris n. 634 .................................................. 483 Art. 4. Obligationes dominorum et famulorum n. 637 . 484 Applicatio...................................................................................................... 485 CAP. III. - SOCIETAS CIVILIS Art. 1. Obligationes civium n. 638-647 ................................................. Scholion. De iure revolutionis seu sese defendendi contra iniustas vexationes tyranni n. 640 ..................................... Scholion. De exteris quoad legis observationem n. 642 . . Corollarium. De obligatione eligendi in electionibus politicis n. 644 ........................................................................................ Scholion. De obligatione declarandi res tribulo subiectas n. 646 ........................................................................................ 486 487 488 488 489 Obligationes auctoritatis n. 648-656 ......................................... 490 Scholion. Dc conscriptione militum n. 649 ......................... 491 Scholion. Dc statu ct distributione bonorum n. 651 . . 492 Appendix. Dc defensione boni communis scu dc bello n. 656 494 Applicatio...................................................................................................... 496 Art. 2. LIBER IV. - DE OFFICIIS ERGA CETERAS CREATURAS Principia n. 657-672 .................................................................... 499 Scholion I. Dc occupatione animalium n. 660 . . .500 Scholion II. De inventione thesauri n. 661 . ... 501 Scholion III. De inventione rei amissae n. 662 . . .502 Scholion. De fructu partus animalium n. 664 ......................... 503 Scholion. Dc praescriptione liberaliva n. 666 ......................... 504 Scholion I. De haeredibus n. 668 ................................................. 506 Scholion II. Dc obligationibus testatoris n. 669 . 508 Applicatio...................................................................................................... 510 535 STAMPATO coi tipi dello stabilimento grafico marietti Torino - 1962