MANUALE THEOLOGIAE MORALIS SECUNDUM PRINCIPIA S. THOMAE AQUINATIS IN USUM SCHOLARUM EDIDIT DOMINICUS M. PRÜMMER Ο. P. PROFESSOR IN UNIVERSITATE FRIBURO1 HELVETIORUM TOMUS II EDITIO TERTIA DECIMA RECOGNITA A P. DR. JOACHIM OVERBECK O.P. HERDER BARCINONE-FRIBUROI BRISO. - ROMAE 1958 Nihil obstat: Ei Censor: Dr. Cyprianus Montserrat Canonicus Praelatus Domesticus S. S. Imprimatur: Barcinone, die 11 februarii 1955 f Greoorius, ArchiepiscopuS'Episcopus Barcinonensis. De mandato S. E. Rdmae. Alexander Pech, Pbter. Cancellarius a Secretis Omnia iuma MMttiivANrun Typi» nilhlnn· Ornfos, S.A Printed Harcinoii· in Spain Index partium TRACTATUS XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. SECTIO I. De iure et de ipsa virtute iustitiae. quaestio i. De iure ipso. p Caput I. De notione et divisione iuris...........................................................2 Caput II. De obiecto iuris seu dominii...................................................................g Caput III. De subiecto iuris seu dominii......................................................... 13 Art. I. De dominio coniugum ................................................................. 15 De dominio coniugum iuxta ius Romanum................................................. 16 De dominio coniugum iuxta codices civiles nonnullarum nationum . 17 § i. De dominio coniugum iuxta ius Germanicum ... 17 A. Regimen legale......................................................................... 17 B. Regimen conventionale......................................................... 18 § 2. De dominio coniugum iuxta ius Gallicum .... 19 A. Regimen communionis legalis................................................. 19 B. Regimen conventionale.........................................................20 § 3. De dominio coniugum iuxta ius Anglicum .... 21 § 4. De dominio coniugum iuxta ius Americae Septentrionalis . 22 § 5. De dominio coniugum iuxta ius Austriacum .... 22 § 6. De dominio coniugum iuxta ius Italicum .... 23 § 7. De dominio coniugum iuxta ius Hispanicum ... 24 § 8. De dominio coniugum iuxta ius Helveticum . . 24 A. Systema coniunctionis bonorum........................................ 25 B. Systema unitatis bonorum.................................................25 C. Systema separationis bonorum.................................................26 Art. II. De dominio filiorum familias......................................................... 26 § i. De dominio filiorum familiasiuxta ius Romanum . . 27 § 2. De dominio filiorum familias iuxta ius Germanicum . . 29 § 3. De dominio filiorum familias iuxta ius Gallicum ... 31 § 4. De dominio filiorum familias iuxta ius Anglicum . . 32 § 5. De dominio filiorum familias iuxta ius Americae Septentrio­ nalis .................................................................................................. 32 § 6. De dominio filiorum familias iuxta ius Austriacum . . 33 § 7. De dominio filiorum familias iuxta ius Hispanicum et Italicum 33 § 8. De dominio filiorum familias iuxta ius Helveticum . . 34 Art. III. De dominio clericorum saecularium............................ 35 Caput IV. De modis acquirendi dominii......................................................... 40 ArL I. De occupatione................................................................................. 40 § i. De occupatione in genere.........................................................41 § 2. De occupatione animalium......................................................... 4: VI Index partium. P«r. § 3. De occupatione thesauri................................................................ 45 § 4. De praeda capessenda inbello................................................. 47 Art. II. De inventione rei amissae.......................................................... 48 § I. Principia iuris naturalis........................................................ 48 § 2. Statuta iurium civiliummodernorum.......................................... 50 Art III. De accessione.................................................................................. 53 Art. IV. De praescriptione.......................................................................... 54 § i. De notione, divisione et valore praescriptionis ... 54 § 2. De condicionibus requisitis ad legitimam praescriptionem . 56 § 3. Statuta de praescriptione iuxta quaedam iura moderna . 61 QUAESTIO II. De virtute justitiae in se consideratae. Caput I. De notione virtutis iustitiae.......................................................... 65 Caput II. De partibus iustitiae.......................................................................... 66 Art. I. De partibus subiectivis seu speciebus iustitiae ... 67 Art. II. De partibus integralibus iustitiae.................................................. 69 Art. III. De partibus potentialibus iustitiae.................................................. 69 QUAESTIO III. De laesione iustitiae et reparatione iustitiae laesae. Caput I. De iniustitia in genere .................................................................. 71 Caput II. De iniusta ablatione rei alienae.......................................................... 73 Art. I. De natura et gravitate furti in genere.......................................... 74 Art. II. De quibusdam furtis in particulari .......................................... 76 § i. De furtis minutis in genere.......................................................... 77 § 2. De furtulis domesticis.................................................................. 79 § 3. De furto in rebus publicis (seu de peculatu) ... 81 Art. III. De causis ablationem rei alienae excusantibus ... 82 § i. De extrema necessitate tamquam causa excusante . . 82 § 2. De occulta compensatione .......................................................... 85 Caput III. De iniusta damnificatione . '.................................................. 87 Art. I. De iniusta damnificatione in genere.......................................... 87 Art. II. De damnificatione cooperativa.................................................. 96 § i. De cooperatione positiva......................................................... 96 § 2. De cooperatione negativa....................................................... 103 Art. III. De iniusta damnificatione per facta in bonis corporis humani 105 § I. De iniuria contra propriumcorpus......................................... 106 § 2. De iniuria contra corpus proximi....................................... lio 1. De occisione malefactoris seu de cruenta punitione . in 2. De occisione iniusti aggressorisseu de cruenta defensione 113 3. De duello................................................................................ 117 4. De bello................................................................................. 121 5. De occisione innocentis ingenere......................................... 123 6. De craniotomia ................................................................ 125 7. De procuratione abortus........................................................ 127 § 3. De iniuria ex stupro, fornicatione, adulterio . . . 133 Art. IV. De iniusta damnificatione per verba........................................ 137 I. De iniuriis verborum in iudicio . ...... 138 § i. De obligationibus et peccati» iudicis........................................ 138 § 2. De obligationibus et peccatis accusatoris et actoria . . 142 S 3. De obligationibus et peccatis testium........................................ 143 Index partium. VII Pag. § 4. De obligationibuset peccatis advocati......................................... 146 § 5. De obligationibus et peccatis accusati seu rei in iudicio cri­ minali .................................................................................. 148 H. De iniuriis verborumextra iudicia................................................. 151 § i. De veracitate........................................ 151 § 2. De mendacio................................................................................. 153 § 3. De restrictione mentali et amphibologia .... 158 § 4. De violatione secreti................................................................. 161 § 5. De laesione honoris................................................................. 166 § 6. De laesione famae ................................................................. 170 § 7. De iudicio temerario....................................... ·. . . 179 Caput IV. De restitutione seu de reparatione iuris laesi .... 182 Art. I. De obligatione restitutionis in genere ..... 182 Art. II. De radicibus restitutionis faciendae........................................ 186 § i. De prima radice restitutionis, seu de possessione rei alienae 186 1. De possessore bonae fidei.................................................187 2. De possessore malae fidei .................................................192 3. De possessore dubiae fidei................................................. 194 § 2. De altera radice restitutionis, seu deiniusta damnificatione 195 Art. III. De modo et circumstantiis restitutionis.... 198 § i. Cui sit restituendum..........................................198 § 2. Quo tempore sit restituendum..........................203 § 3. Quo loco sit restituendum..................................203 § 4. Quo modo sit restituendum................................. 205 Art IV. De causis a restitutione excusantibus........................................ 205 § i. De causis eximentibus.......................................... 205 § 2. De causis excusantibus ad tempus................. 208 QUAESTIO IV. De contractibus. Caput I. De contractibus in genere.................................................................210 Art. I. De notione et divisione contractuum................................. 211 Art. II. De requisitis ad contractum........................................................ 214 § i. De materia apta......................................................................... 214 § 2. De personis aptis ad contrahendum........................................ 217 § 3. De consensu legitimo................................................................ 218 § 4. De forma externa contractuum................................................ 222 Art. III. De effectu seu de obligatione contractuum .... 223 Caput II. De contractibus in specie................................................................ 226 Art. I. De contractibus gratuitis................................................................ 226 § i. De promissione gratuita........................................................ 226 8 2. De donatione .........................................................................229 1. De donatione in genere........................................................ 230 2. De donatione inter vivos et mortis causa . . . 232 3. De donatione per testamentum ........................................ 232 4. De donatione praesumpta seu de successione ab intestato 237 § 3. De commodato, precario, deposito, sequestro, mandato, de negotiorum gestione.........................................................239 § 4. De mutuo et usura.................................................................241 Art. II. De contractibus onerosis commutatoriis .... 247 § i. De emptione et venditione in genere........................................ 247 1. De merce et de obligatione venditoris .... 248 2. De pretio et de obligatione emptoris .... 250 νπι Index partium. P»<- . . . 256 § 3. De locatione et conductione........................................................ 259 Art. III. De contractibus aleatoriis........................................................ 265 § I. De assecurationibus............................................................... 266 § 3. De sponsione............................................................................... 267 § 3. De ludo....................................................................................... 268 § 4. De loteria............................................................................... 270 § 5. De speculationibus Bursae...................................................... 271 § 3. De quibusdam emptionis-venditionis speciebus SECTIO II. De partibus potentialibus virtutis iustitiae. quaestio i. De virtute religionis (seu de tribus prioribus Decalogi praeceptis). Caput I. De natura religionis........................................................................ 273 Caput II. De actibus virtutis religionis........................................................ 277 Art. I. De devotione.................................................................................278 Art. II. De oratione.................................................................................280 § i. De notione et divisione orationis................................................ 280 § 3. De obiecto orationis................................................................ 286 I. Quae in oratione peti possunt?..............................................286 3. Pro quibus orandum est? .............................................. 287 3. Ad quem orationes nostrae sunt dirigendae? . . . 290 § 3. De necessitate orationis........................................................ 292 § 4. De orationis efficacia eiusque condicionibus . . . 295 § 5. De Horis canonicis aliisque nonnullis orationibus . . 304 Art. III. De adoratione................................................................................ 321 Art. IV. De voto.........................................................................................326 § i. De natura et divisione voti........................................................ 326 § 2. De subiecto voti........................................................................ 331 § 3. De obiecto voti.........................................................................336 § 4. De obligationevoti.................................................................. 339 § 5. De cessatione voti ab intrinseco..................................... 346 § 6. De cessatione voti per irritationem............................. 348 5 7. De cessatione voti (eiusve obligationis) per dispensationem 353 § 8. De cessatione voti (eiusve obligationis) per commutationem 361 Art. V. De iureiurando ................................................................ 364 § i. De notione et divisione iurisiurandi........................................ 365 § 3. De honestate iurisiurandi eiusque condicionibus requisitis . 367 § 3. De obligatione iurisiurandi........................................................ 374 § 4. De laesione iurisiurandi seu de periurio .... 380 Art. VI. De adiuratione........................................................................ 382 Art. VII. De observantia diei dominicae et festorum .... 385 § i. De natura et origine cultus praestandi diebus dominicis et festivis................................................................................. 385 § 3. De utilitate sanctificationis diei dominicae et festorum . 388 § 3. De praecepto audiendi Missam................................................ 390 § 4. De cessatione ab operibus servilibus........................................ 399 Caput III. De vitiis oppositis virtuti religionis................................................ 408 Art I. De superstitione in genere........................................................ 409 Art. II. De idololatria......................................................................... ........ Art. III. De divinatione......................................................................... ........ Art. IV. De vana observantia................................................................ 416 Art. V. De magia et maleficio . . »........................................ 418 Index partium. IX Ρμ· Art VI. De magnétisme, hypnotisme, spiritisme .... 4>9 Art VII. De tentatione Dei................................................................................. 424 Art VIII. De blasphemia................................................................................. 426 Art IX. De sacrilegio.......................................................................................... 43° I I. De sacrilegio in genere.................................................................... 430 § 2. De sacrilegio personali........................................................................ 432 { 3. De sacrilegio locali........................................................................ 434 I 4. De sacrilegio reali .................................................................... 437 Art X. De simonia.......................................................................................... 439 § i. De natura, divisione et malitia simoniae .... 439 { 2. De simonia iuris divini........................................................................ 443 § 3. De simonia iuris ecclesiastici............................................................... 447 § 4. De poenis simoniacorum............................................................... 449 QUAESTIO Π. De virtutibus pietatis, observantiae, oboedientiae, seu de quarto praecepto Decalogi. Caput I. De pietate, observantia, oboedientia in genere .... 451 Art I. De pietate................................................................................................... 45« Art. II. De observantia.......................................................................................... 454 Art III. De oboedientia.......................................................................................... 455 Caput II. De eisdem virtutibus prout observari debent a filiis, parentibus etc. 458 Art I. De obligationibus filiorum erga parentes .... 458 Art II. De obligationibus parentum erga filios............................... 461 Art. III. De obligationibus coniugum................................................. 465 Art. IV. De obligationibus dominorum et famulorum .... 468 Art. V. De obligationibus magistrorum et discipulorum . . . 470 Art VI. De obligationibus principum et subditorum .... 471 QUAESTIO III. De ceteris virtutibus iustitiae annexis, nempe de gratitudine, vindicatione, affabilitate, liberalitate epikeia. Art I. De gratitudine......................................................................................... 475 Art II. De vindicatione ............................................................................... 477 Art. III. De affabilitate......................................................................................... 478 Art. IV. De liberalitate.........................................................................................480 Art V. De epikeia seu aequitate...................................................................... 480 TRACTATUS XII. De virtute fortitudinis et vitiis oppositis. Caput I. De notione fortitudinis....................................................................... 482 Caput II. De actibus fortitudinis................................................................................. 483 Caput III. De partibus fortitudinis........................................................................ 487 § I. De magnanimitate................................................................................488 § 2. De magnificentia............................................................................... 490 § 3. De patientia................................................................................. 491 § 4. De perseverantia....................................................................... 492 Caput IV. De vitiis oppositis tum fortitudini tum virtutibus annexis . 493 TRACTATUS XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. Caput I. De notione temperantiae........................................................................ 496 Caput II. De partibus temperantiae in genere...................................................... 499 X Index partium. Caput III. De subiectivis partibus temperantiae in specie atque de vitiis oppositis.............................................................................. 501 Art. I. De virtute abstinentiae et de ieiunio............................................. 501 g I. De ieiunio in genere............................................. 50a § x De extensione ecclesiasticae legis ieiunii .... 504 § 3. De lege abstinentiae........................................................................510 § 4. De causis excusantibus a lege ieiunii et abstinentiae . . 51a Art. II. De vitio opposito virtuti abstinentiae, scii, de gula . . 514 Art. Ill De sobrietate et vitio opposito, i. e. de ebrietate ... 516 Art IV. De castitate et virginitate............................................................... 5aa § i. De castitate............................................ 523 § 2. De virginitate..........................................................................................523 Art V. De vitio opposito castitati, nempe de luxuria ... 526 § i. De luxuria in genere..................................................... . 527 § 2. De peccatis internis luxuriae . ..............................................531 § 3. De peccatis externis non consummatis luxuriae . . . 533 § 4. De peccatis luxuriae consummatis iuxta naturam . . 537 § 5. De peccatis luxuriae consummatis contra naturam . . 54] Caput IV. De partibus potentialibus temperantiae.............................................544 § I. De continentia........................................................................ ......... § 2. De mansuetudine ......... 545 § 3. De clementia......................................................................................... 546 § 4. De modestia......................................................................................... 546 1. De humilitate.................................................................................546 2. De studiositate................................................................................ 549 3· De modestia in exterioribus rebus.............................................. TRACTATUS XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. S. Thomas, S. theol. 2, 2, q. 57sqq. ; S. Alphonsus, Theol. mor. lib. 3, n. 486—961. Praeclaros quoque tractatus de iure et iustitia ediderunt Doni. Soto, Lugo, Molina, Lessius, Billuart etc. Inter modernos auctores mentione digni sunt Waffelaert, Tract, de iust. (Brugis 1885); Marres, De iust. (Ruraemundae 1889, ed. alt.); P'ermeersch, De iust. (Brugis 1901), complures alii, quos longum est enumerare. Ordo dicendorum. Post tractatum de virtute prudentiae oportet agere de virtute iustitiae, quae inter virtutes morales eminet sub duplici respectu, scii, siibiecti et obtecti. Etenim iustitia subiectatur in nobiliore parte animae, nempe in voluntate; aliae autem virtutes morales resident in appetitu in­ feriore, ut fortitudo in appetitu irascibili, temperantia in appetitu con­ cupiscibili. Prudentia vero, quae residet in intellectu practico, non est virtus mere moralis, sed etiam intellectualis, ut supra I, n. 457 dictum est. Ratione obiecti iustitia eminet inter alias virtutes morales, quippe quae laudentur solum secundum bonum ipsius virtuosi; iustitia autem laudatur insuper se­ cundum quod virtuosus ad alium bene se habet1, ideoque iustitia est maxime necessaria pro societate humana. Nobilissima virtus iustitiae habet com­ plures partes potentiales, quarum officium est reddere debitum personis speciali modo nobis coniunctis, e. gr. Deo, parentibus etc. Exinde sequitur, ut virtus iustitiae cum suis partibus potentialibus complectatur omnia fere, quae in toto Decalogo (exceptis praeceptis VI et IX) mandantur. Cum autem claritati parum consuleretur, si totus fere Decalogus sub unico tractatu ex­ plicaretur, dividimus hunc tractatum XI in duas sectiones, nempe: 1. De iure et de ipsa virtute iustitiae. 2. De partibus potentialibus virtutis iustitiae. SECTIO I. De iure et de ipsa virtute iustitiae. In hac prima sectione agemus 1. de iure ipso, quod est proprium ob­ tectum virtutis iustitiae, et quod ut recte intelligatur multum interest; com­ plures enim falsae notiones iuris etiam Moralem catholicam laedunt et non solum sunt errores in scientia iuridica. 2. Explicanda est indoles virtutis iustitiae in generali. 3. Cum autem homo ex fragilitate vel malitia saepe laedat obligationes ex iustitia impositas, agendum est deinde cum de laesione tum de reparatione iustitiae. 4. Demum quia magna pars obligationum iustitiae oritur ex contractibus initis, hinc ultimo tractandum est de con­ 1 Cf. S. theol. 2, 2, q. 58, a. 12. I’aUMMii, M>n Thiol mor, II 1 2 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. tractibus. Sic totus tractatus de ipsa virtute iustitiae continetur in quattuor sequentibus quaestionibus: 1. De iure ipso. 2. De virtute iustitiae in se consideratae. 3. De laesione iustitiae ac de reparatione iustitiae laesae. 4. De contractibus. QUAESTIO I. De iure ipso. Dividimus quaestionem istam in quattuor capita, scii. I. de notione iuris eiusque divisione; 2. de obiecto iuris; 3. de subiecto iuris; 4 de modis acquirendi ius. CAPUT I. De notione et divisione iuris. 1 Notio. Nomen iuris varie accipitur; inter varias autem acceptiones iuris videntur sequentes esse nobis magis notandae: 1. Sententia vel decretum iudicis. Unde iudex ius dicit, quando pro­ nuntiat sententiam iudicialem. 2. Lex, vel potius complexus legum, quibus determinatur, quid sit iustum. Quo sensu dicimus: ius canonicum, ius civile, studere iuri etc. Complures auctores vocant ius in hoc sensu acceptum ius obiective sumptum illique tribuunt ea, quae pertinent ad leges ·. 3. Id quod est iustum et quod alicui debetur (δίκαιον). Quo sensu dicimus: reddere alicui ius suum. Vocatur hoc ius etiam ius passivum, et est proprium obiectum virtutis iustitiae, quippe quae sit constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi. 4. Moralis facultas seu potestas aliquid faciendi, habendi, exigendi, omittendi etc.· Hoc sensu dicimus: Aliquis utitur iure suo, ius proprie­ tatis. De hac ultima acceptione iuris, quod etiam ius activum seu ius subiective sumptum vocatur, potissimum in hoc capite tractabimus. Explicatur definitio data. Dicitur 1°: moralis facultas; ergo ius non est facultas physica, vel factum physicum, ut docuerunt complures acatholici. Hinc in Syllabo Pii IX damnatae sunt propositiones sequentes·: Prop. 59: „Ius in materiali facto consistit,... et omnia humana facta iuris vim habent." Prop. 61: ..Fortunata facti iniustitia nullum iuris sanctitati detrimentum affert." — Quare verum ius oritur ex sola lege naturali aut ex illa positiva. • Licet ea, quae praedicantur de hoc iure obiectivo, etiam ordinarie praedicari valeant de lege, tamen ius obiectivum et lex non sunt prorsus idem. Quare S. Thomas dicit: „Lex non est ius proprie loquendo, sed aliqualis ratio iuris" (S. theol. a, 2, q. 57, a. 1 ad 2; „Das Gcsctz «et nicht das Recht, sondern eine Rechtsnorm). Hinc non omnes leges possunt proprie vocari ius, sed tantum illae, quae vereantur circa ius passivum; e. gr. leges politiae (Poliseigrsetn) incongrue vocantur ius (Politeitecht'), lex amandi semetipsum vel proximum non est ius. • Germanice dicitur: Ue/ugnit (cf. Gbffert, Moralthcol. II, 5 74). • Dtn». n. I7sv 17O1. Caput I. De notione et divisione iuris. 3 quae conformis est legi naturali aut divinae; falsum autem est, gubernium civile posse aliquod ius concedere contra legem naturalem aut divinam. Merito igitur in eodem Syllabo damnata est propositio a Positivistis pro­ pugnata (39): „Reipublicae status, utpote omnium iurium oiigo et fons, iure quodam pollet nullis circumscripto limitibus."· — Dicitur 2°: aliquid faciendi etc., ex quibus verbis sequitur, ut ius alicui homini competens pro­ ducat in aliis strictum debitum seu obligationem non violandi illud. Ius (Recht) et debitum (Pflicht) sunt correlativa. Sin nihilominus alter ius alterius laedit et proprium debitum spernit, tunc veram iniustitiam punibilem committit. Utrumque, scii, ius et debitum humanum, ultimatim derivatur a lege aeterna, quippe quae sit fons et principium omnium aliarum legum, iurium et officiorum. Hinc breviter dici potest: Non datur ius sine debito; non datur debitum sine Deo. Nota. Assertio complurium iuristarum Positivistarum supra citata, rempublicam esse omnium iurium originem et fontem, merito a Pio IX proscripta est; est enim haec assertio non solum falsissima4, sed revera haereticalis, quia negat iura naturalia et divina praecedere ipsam reipublicae exsistentiam est praeterea iniuriosa erga nativam hominis dignitatem, quia hominem individuum tradit in servitutem arctam civi­ tatis. Unde S. Thomas’ dicit nervose: „Lex scripta [humana] sicut non dat robur iuri naturali, ita nec potest robur eius minuere aut auferre, quia nec voluntas hominis potest immutare naturam.•** Tres acceptiones iuris supra sub n. 2, 3, 4 enumeratae sequenti sche­ mate possunt coordinari: ius obiectivum = leges’ ius subiectivum, quoo est: vel vel ius passivum, i. e. id quod ius activum, i. e. moralis faalicui debetur; cultas aliquid exigendi etc. Corollarium. Ex dictis sequitur, ut animalibus non competant iura, quia non sunt praedita facultatibus moralibus. Ergo numquam aliquis committit iniustitiam proprie dictam contra animal. Quare theologi solent breviter dicere: Animalia sunt quidem obiectum, sed non subiectum iuris*. Divisiones iuris. Inter multiplices divisiones iuris subiectivi se-2 quentes videntur esse principaliores: i. Ratione originis ius dividitur in naturaie, fiositivo-divinum, hu­ manum. Ius naturale est aliquid faciendi, exigendi etc. moralis facultas homini competens ex ipsis principiis naturae humanae1*, e. gr. ius • Dens. n. 1739. · Cf. Cathrein, Moralpbil. I, % 3, r. r S. theol. a, a, q. 60, a. 5 ad 1. • Rechtsgrund, Rechtsgesetse, Rechtsnormen. · Cf. Gôpfert 1. c. *· S. theol. a, 2, q. 57, a. a. De aliis acceptionibus iuris naturalis hodie minus usitatis videsis Suppi, q. 65, a. 1 ad 4. Ius naturale revera exsistere negatur a nonnullis iuristis modernis, sed iam admissum est in Codice Justiniani atque manifeste sequitur ex legis naturalis exsistentia; cf. supra I 15a. 1· 4 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. defendendi propriam vitam, ius possidendi bona etc. Ius positivodivinum est illa facultas, quae homini competit vi specialis decreti divini; e. gr. ius sacramenta suscipiendi, ius Evangelium audiendi. Ius humanum, quod iterum dividitur in ecclesiasticum et civile, illud est, quod emanat vel a lege ecclesiastica vel a lege civili. Sic paroeciani habent ius, ut parochus ipsis administret sacramenta; cives autem civi­ tatis habent ius, ut protegantur quantum ad vitam et bona a gubernio civili. lura naturalia sunt aut innata 11*aut adventitiali, prout oriuntur sua sponte ex ipsa nativitate vel ex aliquo facto contingente. Ius innatum est e. gr. ius filiorum ad sustentationem convenientem a parentibus recipiendam. Ius adventitium est e. gr. ius, quod quis acquirit emptione alicuius rei. Ius naturale (idem valet de iure positivo) dividitur etiam in ius abdicabile *·, e. gr. ius in aliquam possessionem, et in ius inabdicabile e. gr. maritus nequit ius suum in uxorem abdicare, ita ut alius cum ea maritaliter vivere licite possit. Ius naturale dividitur demum in ius naturale stricte dictum et ius gentium, quod complectitur conclusiones necessario deductas ex turc naturali ideoque apud omnes gentes observatas. Ius gentium igitur quasi medium est inter ius naturale et ius civile. Ceterum ius gentium non semper eodem sensu sumitur15. 2. Ratione effectus distinguitur ius strictum et ius non strictum. Ius strictum illud est, quod ita arcte conectitur cum homine, ut non possit ab ipso auferri sine manifesta iniuria. Huiusmodi ius est e. gr. ius proprietatis legitimae. Quando enim quis meam proprietatem legitimam mihi aufert, laedit ius meum strictum et tenetur reparare iustitiam laesam. Ius non strictum seu latum vel imperfectum illud est, cuius laesio non constituit iniustitiam proprie dictam, sed quandam incon­ venientiam plus minusve gravem. Ius non strictum habet pauper (com­ munis) ad eleemosynam, homo bene meritus de republica ad hono­ res etc. — Aliquando ius strictum dividitur quoque contra ius aequum, quod tunc sumitur ut quaedam correctio iuris positivi nimis duri, et quod potius attendit mentem legislatoris quam litteram legis. Cf. quae supra I, n. 231 dicta sunt de epikeia. 3. Ius strictum subdividitur in ius in re et ius ad rem. Haec divisio celeberrima est tam in iure ecclesiastico quam in iure civili. Ius in re (seu ius reale)ie illud est, quo quis gaudet de re aliqua iam legitime exsistenti saltem aliqualiter in sua dispositione. Quae autem condi­ ciones necessariae sint, ut aliqua res legitime in dispositione alicuius sit, solet determinari a legibus positivis1’. Hoc ius confert actionem realem, i. e. actionem, quae rem ipsam immediate attingit, ubicumque demum haec res inveniatur, e gr. si quis habet hypothecam super ali­ 11 >· ’» phil. ’· .dngeborenes ReeIit. ” Erworbenes Recht. VeràuBerlichcs Recht. ** tlnverâuBerliches Recht. Cf. S’. Thomas, S. tbeol. 1, 2. q. 95 a. 4 ; 2, 2, q. 57. a. 3; Cathrein, MoralI, 8, 6, § 2, Dingltches Recht, Sachenrecht. ·» Cf. c. gr. Cod. civ. Germ. § 854 sqq. Caput I. De notione et divisione iuris. 5 qua re. Ius ad rem** (seu ius personale seu ius quaesitum) est illud, quod quis habet, ut aliqua res nondum possessa fiat sua. Quod ius dat actionem personalem19, quae personam detinentem immediate at­ tingit et nonnisi mediate rem ipsam. Unde si quis habet tantum ius ad rem, non potest illam rem occupare, sed debet prius, si hoc est possibile, personam, quae detinet rem eamque tradere renuit, in iudicium vocare; e. gr. si Petrus mihi debet loooFr., non possum licite valorem aequalem illi auferre, sed debeo prius ab eo exigere redditionem pecuniae de­ bitae. Ita saltem ordinarie. Ius ad rem est igitur via ad ius in re™. De dominioIus in re vocatur quoque dominium, quod com- 3 muniter solet definiri: facultas legitima disponendi de aliqua re tam­ quam sua. Dicitur i° : facultas legitima, i. e. facultas concessa a iure sive naturali sive positivo. Ergo homo habens dominium alicuius rei disponere de illa tan­ tum potest intra limites a lege positos. Hinc homo dives dissipans bona sua non quidem peccat contra iustitiam commutativam neque contra ius posi­ tivum, sed peccat contra ius naturale, committens peccatum prodigalitatis, quod quidem est contra liberalitatem, quae est pars potentialis iustitiae. Dicitur 2°: disponendi de aliqua re tamquam sua. Ergo curatores et dis­ pensatores rerum alienarum non habent illarum dominium, cum non dis­ ponant de rebus suis sed alienis. Exercitium huius facultatis disponendi aliquando ligatum est lege civili vel statuto; e. gr. pueri non possunt dis­ ponere de bonis suis. Divisiones dominii. Dominium multas divisiones nactum est, quarum praecipuae sunt sequentes: a) Dominium divinum et dominium humanum. Deo competit titulo creationis et conservationis perfectissimum dominium iuxta illud: „Domini est terra et plenitudo eius, orbis terrarum et universi qui habitant in eo."n Ex delegatione Dei competit dominium homini, qui proinde illo uti nequit secundum proprium arbitrium, sed secundum volun­ tatem Dei delegantis. Homo est villicus Dei. — Dominium humanum sub­ dividitur in: b) Dominium plenum et dominium semiplenum. Primum est facultas perfecta disponendi tam de re ipsa quam de eius fructibus. Alterum est facultas disponendi aut de re aut de eius fructibus. Subdividitur autem hoc dominium semiplenum a) in radicale seu directum seu nudum, si quis retinet quidem proprietatem rei, sed non habet liberam dispositionem neque de re ipsa, neque de fructibus”; et b) in indirectum seu utile, quod se extendit aut ad proprium usum rei fructusque eius, salva substantia rei, quin fructus rei possint alienari — tunc vocatur usus (Ge- >· Ford eruti gsrec Iit. ■· Personliches Klagerecht. ” Cf. praecipue Gopfert, Moraltheol. II 51 b; vel Tanquerey, De iustitia n. 18; vel Müller, Theol. mor. II, § 93. ’* Eigentumsrecht, VerHigungsrecht, droit de propriété4. ” Ps. 23, 1. ” Huiusmodi dominium radicale habent e. gr. religiosi de bonis suis post professionem simplicem, et generatim omnes, quibus a lege interdicitur libera dispositio de bonis propriis, ut e. gr. pupilli. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. 6 brauch) —; aut se extendit ad totale dominium fructuum etiam cum facul­ tate eos alienandi (salva tamen rei ipsius substantia), et tunc habetur usus­ fructus (NieBbrauch). Isti duo modi dominii praesertim locum habent in contractibus locationis, emphyteusis etc. Usus et ususfructus legitime ob­ tenti inducunt quaedam iura et debita tam pro domino rei quam pro illo, qui habet dominium utile. Attendendae sunt leges civiles cuiusque regionis Generatim loquendo ususfructuarius habet plenum dominium omnium fruc­ tuum, qui ex re quoquo modo oriuntur. Excipiuntur thesauri in illa re” forsan inventi, quippe qui non sint proprie fructus rei. Tenetur autem usus­ fructuarius solvere annua tributa, quae censentur esse onera fructuum; tene­ tur conservare rem in statu, quo illam accepit, et proinde debet parvas re­ parationes facere. Maiores autem reparationes ab ipso domino faciendae sunt. Deinde tenetur administrare rem sicut bonus paterfamilias. c) Dominium altum et dominium humile. Primum est illud, quod habet suprema legitima potestas disponendi ali­ quando ex gravi causa de bonis privatorum in bonum communitatis. Alterum est dominium privatorum, cui definitio superius data convenit. Dominium altum ” non est dominium proprie dictum, cum suprema legitima potestas non sit domina possidens bona omnium subditorum, neque possit illa in pro­ prium commodum convertere. Tale dominium altum exerceri non licet nisi a) vera necessitate communitatis postulante, β) data compensatione aequivalente, et quin unus subditus plus oneretur quam alius. Dominium altum non raro exercetur nostris diebus in sic dictis expropriationibus pro viis ferreis aliisque viis construendis. Dominio humili, quod aliquando etiam vocatur dominium privatum”, op­ ponitur communitas bonorum. Cum nostris diebus Socialismus alta voce pro­ clamet, dominium privatum nihil esse aliud nisi furtum, et communitatem bonorum esse instituendam, necessarium est hic pauca dicere: 4 De origine atque liceitate proprietatis et dominii privati. Auctores non concordant, unde primitus dominium privatum ortum sit. Alii (Hugo Grotius, Pufendorf) volunt illud ortum esse a pacto sociali, quo homines convenerunt, ut bona antea omnibus communia in posterum inter singulos dividerentur. Alii (Hobbes, Montesquieu, Bentham, complures moderni) docent, divisionem bonorum primitus factam esse a lege civili. Alii, scii, moderni Socialistae, docent, divi­ sionem bonorum introductam fuisse violenta occupatione, ita ut for­ tiores, superatis debilioribus, bona antea communia violenter et iniuste occupaverint. Alii alias adhuc theorias excogitaverunt28. Relictis his sententiis melius et rectius est secernere in hac materia quaestionem iuris et quaestionem facti. Sane aliquando dominium privatum factum est prima occupatione, ut quando accolae advenerunt in terram eousque inhabitatam. Aliquando autem dominium privatum constituitur ex lege civili, ut quando gubernium civile assignat quibus” ” ” ” Cf. Cod. civ. Germ. § 1030 sqq.; Cod. civ. Gall. art. 578 sqq. Cod. civ. Germ. § 1040; cf. infra n. 46. Obereigentumsrecht, haut domaine, droit d'expropriation. Privateigentumsrecht. Cat hr ein septem divertia· theorias enumerat (Moralphiloa. Il, 44). Caput 1. De notione et divisione iuris. 7 dam agricolis terras colendas. Aliquando demum divisio proprietatum facta est ex pacto sociali, ut legimus in S. Scriptura de divisione ter­ rarum inter Abraham et Lot2®. — Quantum autem ad quaestionem iuris, absque dubio tamquam conclusio ex ipso iure naturali sequitur dominium privatum (iustis limitibus circumscriptum), non quidem eo sensu, quod communitas bonorum sit directe contra ius naturale’0, sed quod illa, visis omnibus circumstantiis, ut plurimum, non sit tam con­ formis iuri naturali. Quod hoc modo ab Angelico Doctore’1 expli­ catur: a) Quia magis sollicitus est unusquisque ad procurandum aliquid, quod sibi soli competit, quam id, quod est commune omnium vel mul­ torum. Cura enim de rebus exigit laborem defatigantem, et si laboran­ dum est pro bono communi, multi abhorrent a defatigatione, β) Quia ordinatius res humanae tractantur, si singulis imminet propria cura alicuius rei procurandae; esset autem confusio, si quilibet indistincte quaelibet procuraret, γ) Ad conservationem pacis. Unde videmus, inter eos multa et frequentia iurgia oriri, qui unam eandemque rem in com­ muni possident. — Merito igitur Leo XIII dixit in Encyclica „Rerum novarum'* *: ..Possidere res privatim ut suas ius est homini a natura datum.“ Eandem doctrinam proposuit Pius X in Motu proprio d. 18 Dec. 1903 (Prop. 5). Quodsi S. Thomas (et cum illo complures theologi) docet, dominium privatum introductum esse ex iure gentium, sub nomine iuris gentium non intelligit sic dictum ius internationale populorum, sed ius derivatum ex ipso iure naturali11. En eius verba: „Alio modo aliquid est naturaliter alteri commensuratum, non secun­ dum absolutam sui rationem, sed secundum aliquid, quod ex ipso sequi­ tur, puta proprietas possessionum; si enim consideretur iste ager abso­ lute, non habet unde magis sit huius quam illius; sed si consideretur per respectum ad opportunitatem colendi et ad pacificum usum agri, secun­ dum hoc habet quandam commensurationem ad hoc, quod sit unius et non alterius."” Et idem Angelicus Doctor dicit: „Ad ius gentium pertinent ea, quae derivantur ex lege naturae, sicut conclusiones ex principiis."” Ex his omnibus manifeste eruitur, dominium privatum esse quid licitum, Communismum vero praedicatum a Socialistis esse reiciendum. Scholion. De hostibus dominii privati. Dominium privatum esse illicitum 5 et proinde abolendum, docuerunt: a) Apostolici (Apotacticae, Renuntiatores), asserentes hominem non posse salvari, nisi exemplo apostolorum vivat liber ’· Gen. 13, 8 sqq. •° Hinc S. Thomas dicit: ..Proprietas possessionum non est contra ius natu­ rale, sed iuri naturali superadditur per adinventionem rationis humanae" (S. theol. 2, 2, q. 66, a. 2 ad 1). •l S. theol. 2, 2, q. 66, a. 2. Latius de hac re scripserunt Franc. Walter, Das Eigentum nach der Lehre des hl. Thomas von Aquin und des Sozialismus (1895) 7 sqq. Franc. Schaub, Die Eigentumslehre nach Thomas von Aquin und dem modernen Sozialismus (1898) 259 sqq. ■* De diversis acceptionibus iuris gentium cl. Cathrein, Moralphil. I, 8, 6, § 2. ’· S. theol. 2, 2, q. 57, *· 3. ·· lb. 1, 2, q. 93, a. 4. 8 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio 1. a qualibet possessione", b) Manichaei, dicentes possidere agros, domus, pecuniam esse illicitum", c) Waldenses et Albigenses, docentes saltem per­ fectos homines debere abrenuntiare omni possessioni. Praesertim autem omnibus viribus contra dominium privatum pugnant: d) Socialistae et Communistae moderni. Socialismus modernus solet esse coniunctus cum An­ archism©, Indifferentismo in rebus religionem attingentibus, imrao fere semper cum pugna contra quamlibet religionem positivam. Hodiernis tem­ poribus Socialismus late grassatur fere ubique terrarum et in dies crescit. Quamvis inter se divisi sint Socialistae, tamen omnes fere conveniunt in principio a Carolo Marx enuntiato: Capitale est purum putidumque furtum. quia natum est ex retentione illius pecuniae, quae debebatur operariis pro suis laboribus. Pariter ab omnibus Socialistis sequentia postulata proponuntur: 1. Ius eligendi deputatos prorsus generale tam pro viris quam pro mulieri­ bus (inde a vigesimo aetatis anno). 2. Ius eligendi omnes superiores et officiales civitatis. 3. Religio est res privata, i. e. unusquisque exerceat religionem quam mavult. 4. Schola laicalis sine instructione religiosa. 5. Separatio Ecclesiae a Statu. 6. Abolitio omnium tributorum indirectorum’7. Notanda pro praxi. Sane quidem non est prohibitum, quominus opifices ceterique homines minoris condicionis legitimis quibusque mediis conentur ct habere melius salarium et statum suum favorabiliter elevare; numquam tamen licet adhibere media a catholica Theologia morali prohibita ad istum finem obtinendum. Complures consociationes Christianis imbutae principiis iam exsistunt ad sortem opificum meliorandam. Sacerdos caute et prudenter huiusmodi associationes fovere debet; sed omnes operarii deterrendi sunt a consociationibus socialistis et praesertim communistis, quippe quae, ex­ perientia lugubri testante, religionem et bonos mores operariorum semper fere pessumdent, neque sortem materialem ipsorum meliorem reddant. Hinc sacerdos totis viribus doceat operarios, licitum esse dominium privatum, neque possessiones divitum esse semper furtum; laborandum esse in sudore vultus, ut iam post lapsum Adae toti generi humano est a Deo praedictum; felicitatem humanam veram non esse sitam in magnis possessionibus, sed in bono usu rerum materialium, et melius esse, minus egere quam plus habere, ut S. Augustinus dicit. Imprimis etiam promoveat fervidum exercitium re­ ligionis tam apud divites quam apud operarios. Quia enim caritas refriguit. inde durities orta est apud divites. Cum autem fides tepida facta sit apud omnes, inde iam non totis viribus operarii aeternam felicitatem anhelant, sed per fas et nefas quaerunt felicitatem terrenam atque immanibus passioni­ bus abripiuntur. Socialismus non ubique eundem gradum perversitatis habet, unde videndae sunt circumstantiae singularum regionum. Generatim autem loquendo omnes, qui libere et positive adhaerent sectae Socialistarum (et a fortiori Communistarum), non sunt digni absolutione sacramentali, nisi serio promittunt quanto citius poterunt sectam istam relinquere. Mitius tractari " Cf. S. Epiph., Adv. haer. 61; S'. Aug., De hacr. 40; 5. loan. Dam., De haer. 6t; vide etiam Wetter et Welle, Kirchenléx., 1. v. „Apo»tolikcr". " Cf. S'. Aug., De mor. eccl. I. 1, c. 35, n. 78. ” Historiam et diversa» forma» Socialiami videsi» apud Tanquerey, Theol. mor : De virtute lustit. n. 54 »qq. Caput II. De obiecto iuris seu dominii. 9 possunt ii, qui non libere sed gravi metu compulsi et qui non active sed mere passive socialistis adhaerent. Si enim isti confessario serio promittunt fideliter observare praecepta religionis atque praecavere pro viribus scan­ dalum, possunt sacramenta recipere. Debent tamen paulatim pro viribus se secernere a socialistica secta. Complures auctores, ut Heiner, D’Annibale, Ballerini-Palmieri etc., docent socialistas positivos cadere in excommunica­ tionem, latam in eos qui machinantur contra potestatem civilem aut eccle­ siasticam. Quidquid est de hac sententia ”, hoc certum est, socialistas multum nocere religioni catholicae. CAPUT II. De obiecto iuris seu dominii. Tota doctrina de obiecto dominii comprehenditur quinque principiis: Principium i. Homo habet dominium utile, non autem dominium 6 absolutum in bona, quae sunt sibi intrinseca, nempe animae et corporis. Ratio est, quia homo est quasi Dei villicus, cui commissa sunt diversa talenta corporis et animae administranda ad finem suum supernaturalem as­ sequendum. Porro villicus non habet absolutum dominium bonorum sibi con­ creditorum, sed illa administrare tenetur iuxta beneplacitum domini; potest tamen talentis datis uti ad proprium commodum. Ex hoc principio sequuntur corollaria valde practica, scii.: Corollarium I. Homo arrogat sibi ius, quod non habet, quando vitam corporis suicidio pessumdat. „Tu es, Domine, qui vitae et mortis habes potestatem", dicitur in S. Scriptura ”. Pariter homo committit iniuriam Deo, si sanitatem corporalem sine sufficienti ratione corrumpit aut in discrimen vocat. Multo autem maior est iniuria Deo illata, quando homo per pec­ catum mortale perdit vitam animae suae. Corollarium 2. Homo nequit corpus suum tractare, sicut ipsi placet. Hinc homo non potest licite sibi abscidere membra, chirurgicam sterilizationem vel vasectomiam sibi procurare, nisi hoc sit necessarium ad gravem aegritudinem expellendam; non potest corpore suo uti ad luxuriam; potest autem immo et debet etiam cum detrimento corporali vitam animae tueri; potest etiam propter exercitium virtutum et ad magnam utilitatem animae sanitatem corporalem periculo exponere aut minuere, e. gr. ieiunando, graves labores suscipiendo, proficiscendo ad exteras missiones pro praedicatione Evangelii etc. Principium 2. Homini competit strictum dominium (licet limi-l tatum) famae suae. Ratio est, quia fama revera est proprietas, quam homo sibi acquisivit pro­ prio labore, sc. honesto exercitio facultatum suarum, vel saltem ex hereditate. Bona fama est pretiosissimum bonum. Unde dicitur in S. Scriptura: „Melius est nomen bonum quam divitiae multae." ”. Hinc magnam iniuriam com­ mittit ille, qui alteri famam bonam aufert aut minuit per calumniam aut detractionem ·*. ” Cf. infra in tractatu de censuris III 516. ” Sap. x6, 13. ” Prov. 22, 1. “ Quomodo post talem iniuriam restitutio facienda sit, vide infra n. 187, ubi de dnmnificatione agitur. IQ Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. Attamen dominium hominis super famam suam patitur limitationes. Etenim cum bona fama sit tam necessaria pro felici et fructifera operatione hominis, requiritur revera gravis causa, ut licita sit voluntaria iactura eius. Hinc etiam monet S. Scriptura: „Curam habe de bono nomine: hoc enim magis permanebit tibi quam mille thesauri pretiosi et magni. Bonae vitae numerus dierum: bonum autem nomen permanebit in aevum."** Quare sicut non licet bona sua temporalia dissipare, ita a fortiori non licet famam suam sine gravi causa in periculum vocare. Graviter autem homo prohibetur famam suam minuere, praesertim si infamia eius redundat in proximum, e. gr. in familiam suam, in conventum in quo vivit, si bona fama valde necessaria est ad officia status exercenda. Hinc e. gr. sacerdos nequit permittere (quin serio contradicat) laesionem famae suae, quia fideles non habebunt fiduciam in sacerdotem, cuius fama maculata est. Nihilominus homo potest ex ratio­ nabili causa iacturam suae famae voluntarie facere, e. gr. ad humilitatem exercendam, ad celebrandam Dei misericordiam etc. Hinc S. Augustinus scripsit librum Confessionum, S. Franciscus Assisiensis voluit haberi tam­ quam fatuus etc. Generalis ergo regula est: Licet pati iacturam famae propriae, si boni effectus inde sequentes praevalent malis. In praxi tutius solet esse non nimis fidere proprio iudicio in hac materia, sed petere con­ silium prudentis viri. 8 Principium 3. Homo habet dominium in foetus ingenii et industriae suae, prout tamen a singulis legibus civilibus est determinatum. Foetus ingenii sunt: libri ab auctore editi, imagines, rhythmus musicus, remedia medicinalia noviter inventa aliaque artefacta ab artifice confecta. Omnes quidem docent, esse purum putidumque furtum, si quis clam alteri surripit manuscripta aut artefacta aut inventa nondum publici iuris facta, quia legitimus dominus est rationabiliter invitus propter grave damnum et gravem iniuriam ipsi illatam. Sed quando manuscriptum iam est typis impressum, aut si inventum (vulgo Patent) iam est divulgatum, disputant theologi, num nova impressio libri sine licentia auctoris facta vel imitatio inventi sit contra ius naturale et ad restitutionem obliget. Nonnulli negant, quia opus semel evulgatum iam fit bonum commune, quod ab omnibus licite occupari potest * ’; sed communior et verior sententia affirmat, cum restric­ tionibus tamen a lege positiva indicatis. Et revera videtur esse magna iniuria, illum, qui forsan cum duris laboribus librum conscripsit, aut aliquid novum invenit, frustrari fructibus suorum laborum, eo quod alius librum iterum edit aut imitationem inventi facit. Attamen ex alia parte esset bono communi valde nocivum, si in perpetuum reservata remaneret publicatio et imitatio talium operum. Quapropter necesse est, ut leges positivae iura auctoris quidem protegant, sed etiam limitent; et sic revera factum est apud omnes gentes excultas. Immo hac de re internationalia pacta exsistunt inter complures nationes. Iam a. 1886 Bernae in Helvetia tale pactum initum et Parisiis a. 1896 auctum est inter nonnullas nationes. Postea autem quaedam nationes adhuc specialia pacta inierunt”. Notanda pro praxi. Cum ius naturale non habeat speciales determina­ tiones de dominio auctorum, cumque determinationes diversarum legum « Eccli. 41. 15 sq. “ Ita praesertim Bucceroni, Theol. mor. I, n. 878; aliqualiter etiam Marres, De iust. I, n. 34; Vermeersch, De iust. n. 346 sqq. ” Cf. Herders Konversutioni-Lex. ·. v. ..Urheberrecht". Caput II. De obiecto iuris seu dominii. II civilium videantur satis iustae et vera iura constituant, illae etiam in con­ scientia obligant, atque transgressiones non tantum peccatum sed etiam obli­ gationem restitutionis inducunt, si verus dominus grave et certum damnum passus est. Ita sententia hodie communior. In praxi difficulter determinari potest quantitas restitutionis, quia impossibile fere est pensare damnum, quod auctor passus est. Ad rem scribit Lehmkuhl: „Ad restitutionem eam tenetur, quam definiverit iudex, si in ius vocatur. Si auctor rem in iudicio prosequi nolit neque tamen restitutioni renuntiat, id restitutendum est auctori et editori, in quo secundum aequam aestimationem damnum passi seu lucro fraudati sint." * ’ Animadvertendum est, aliquando restitutionem non tantum inventori sed etiam emptoribus faciendam esse. E. gr. aliquis produxit liquorem similem celeberrimo liquori vulgo „Chartreuse“ et vendit illum tamquam veram „Chartreuse“. In hoc casu resarcienda sunt damna illata I. legitimis proprietariis producentibus veram ,,Chartreuse"; 2. illis omnibus, qui falsam „Chartreuse“ ex errore emerunt, cum ille falsus liquor multo minorem valorem habeat quam verus liquor, et insuper bibentibus sanitatem forsan diminuerit. Cum emptores ut plurimum sint ignoti, loco illorum pauperibus vel causis piis est aliquid dandum. Quantum autem et quomodo restituendum sit, haud facile definiri potest. Falsificator non meretur magnam indulgentiam. Si detectus fuerit, vel ab ipso iure civili gravissime punitur et poenam impositam tenetur solvere. Sin autem a civili iudice captus non fuerit, nihilominus illi incumbit moralis obligatio damna resarciendi. Forsan hoc modo tunc fieri potest restitutio: deductis expensis, quas adulterator in fabricatione rei fecit, totum lucrum dividat in duas partes, quarum alteram expendat in causas pias, alteram vero proprietario legitimo producenti resti­ tuat. Ita salva meliore sententia et praecisis circumstantiis prorsus parti­ cularibus aliquando occurrentibus. Saepe licentia auctoris praesumi potest ad publicandos parvos articulos ab illo editos vel ad transcribendam musicam pro usu privato; idem valet de translationibus in aliud idioma, dummodo tamen sit res minoris momenti. Ita enim fert usus communis. Multi autem auctores in istis casibus exigunt, ut indicetur a translatore vel novo publicista, unde sumpserit articulum scriptum. Sin autem agitur de translationibus maioris momenti, e. gr. totius libri, tunc licentia auctoris aut editoris praesumi nequit, ac proinde talis translator illegitimus tractandus fere est in confessionali, sicut supra dictum est de illegitimo editore. Scholion. De dominio auctorum iuxta nonnullas modernas leges civiles. 9 Dominium auctorum protegitur a iure civili Hispanico durante vita auctoris et post eius mortem per 80 annos * ’; a iure civili Gallico durante vita auc­ toris et post eius mortem adhuc per 50 annos; a iure Germanico, Austriaco et Helvetico durante vita auctoris et deinde per 30 annos; a iure Britannico per 42 annos post primam operis apparitionem; a iure Americae Septentrio­ nalis per 28 annos a die, quo liber fuit missus ad ..Librarian of Congress, Washington"; duratio 28 annorum potest prolongari per alios 14 annos. De iuribus diversarum regionum circa ius novae inventionis (vulgo Patentrecht, Patent right, droit sur les brevets d'invention), cum ista iura sint haud facilia cum pro intellectu tum in practica applicatione, non vacat hic *’ Casus consc. I, n. 580. ·· Cf. l.arraKa-Sarallrgui, Comcntarios al P. Larraga n. 703; Cod. civ. a. 428 sq. 12 Tract. XI De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. loqui. Si casus occurrat in confessionali, confessarius prius consulat virum probum, qui in hac re est peritus (vulgo Patentanwalt) ; est enim moraliter impossibile, ut confessarius possit rectum iudicium ferre in re tam ardua sine praevio consilio alicuius periti in iure civili. 10 Principium 4. Homini competit dominium strictum in bona externa legitime possessa. Patet ex supra n. 4 dictis de liccitate talis dominii privati et de absurditate Communismi. 11 Principium 5. Homo non habet dominium plenum in alium hominem, potest tamen habere dominium utile. Ratio est, quia quilibet homo recepit a Creatore nonnulla iura inalienabilia. Hinc nullus homo privatus potest disponere de corporali aut spirituali vita proximi. Quantum enim ad hoc omnes homines sunt aequales. Unde est iniustitia gravissima, si quis propria auctoritate alium occidit, nisi tamen agat ex legitima defensione seu cum moderamine inculpatae tutelae, ut infra de iniusto aggressore explicabitur. Legitimus iudex potest infligere poenam mortis, tamquam vices gerens Dei, ut infra n. 118 dicetur. Dominium utile in facultates et opera proximi potest alicui homini com­ petere, quia hoc sequitur necessario ex inaequalitate status diversorum ho­ minum. Quae quidem diversitas a Deo ipso instituta est, cum voluerit alios esse dominos, alios autem esse servos. Quapropter omnes theologi docent, reiecta servitute pagana, qua servus habebatur omnino tamquam res mate­ rialis vel brutum animal, etiam servitutem proprie dictam, qua quis per totam vitam alteri tenetur in omnibus licitis servire, esse neque ex iure naturali neque ex iure positivo-divino prohibitam. Hinc videmus servitutem non tantum apud gentes barbaras, sed etiam apud ludaeos exsistentem‘T. Mani­ feste supponitur servitus ut quid in se licitum etiam in Novo Testamento. Etenim Apostoli iubent, ut servi subditi sint „in omni timore dominis, non tantum bonis, sed etiam dyscolis" *’; dominos adhortantur, ut benigne tractent servos··; illis suadent quandoque, sed non praecipiunt, ut eos liberent60. Nihilominus, historia testante, servitus multos abusus semper fere involvit; ideoque ius cum civile tum ecclesiasticum servitutem proprie dictam graviter prohibet nostris diebus61. 12 Scholion. De variis bonorum generibus. Postquam dictum est de obiecto dominii, praestat addere parvas explicationes de variis bonorum generibus, quae sub dominio cadunt. Diversi enim codices civiles apprime distinguunt inter diversa genera bonorum. Sunt autem: i. Bona mobilia et immobilia. Bona mobilia6’ sunt ea, quae de loco in locum facile transferri possunt. Bona immobilia sunt ea, quae aut transferri non possunt, aut censentur inseparabiliter coniuncta cum re immobili. In singulis codicibus solet determinari, quaenam bona censeantur immobilia et quaenam non. Tam in iure Germanico quam in iure Gallico censentur bona immobilia praeter domus et agros aliaque, quae solo inhaerent, etiam:67 67 Cf. Ex. c. 21; Lev. c. 25; Deut. c. 20—21. ‘8 1 Petri 2, 18; similia habentur Coi. 3, 22; Eph. 6, 5. ·· Cf. Eph. 6, 9; Coi. 4, 1. 60 Tota fere epistula ad Philemonem. 61 Cf. Greg. XVI Const. „In supremo apostolatus" d. 3 Dec. 1839, et Leo­ nis XIII Encycl. „In plurimis" de 5 Mali 1888. 67 Pahrnis, lahrende llnbf. Caput HI. De subiecto iuris seu dominii. ij a) segetes aliique fructus, quamdiu sunt coniuncti cum solo, non autem postquam per messein a solo sunt separati; b) iura, quae cum aliquo bono immobili sunt coniuncta, e. gr. ius patronatus, servitutes activae etc.; c) machinae in aliqua officina necessariae; animalia necessaria pro agri­ cultura peragenda etc. “ 2. Bona fungibilia et nott-fungibilia* *. * Res fungibiles sunt bona mobilia, quae vice aliarum fungi possunt; sunt autem ea, quae in commercio nume­ rari, ponderari, mensurari solent ac primo usu consumuntur, e. gr. pecunia (quae inter omnes res fungibiles iuxta modernam praxim primum locum ob­ tinet), oleum, frumentum. Si enim quis mihi commodavit e. gr. too francos, non teneor prorsus eosdem nummulos auri vel argenti reddere, sed loco nummulorum commodatorum quicumquc alii nummuli eiusdem valoris fungi possunt. — Res autem non-fungibiles sunt illae, quae non possunt per alias substitui, sed, si sunt commodatae aut ablatae, prorsus identice reddi debent, e. gr. si quis hunc equum commodavit, non sufficit alium equum reddere, sed reddi debet prorsus idem equus. 3. Bona consumptibilia et non-consumptibilia S5. Bona consumptibilia cen­ sentur illae res, quae ut tales primo usu consumuntur, e. gr. cibus, potus, pecunia etc. Dico autem: quae ut tales primo usu consumuntur; nam non requiritur, ut prorsus destruantur aut aliam naturam accipiant. Sic e. gr. pannus, ex quo facta est vestis, remanet quidem, sed iam factus est vestimen­ tum et desinit esse pannus. Proinde censetur res primo usu consumptibilis. Bona autem non-consumptibilia sunt res, quae primo usu minime con­ sumuntur, sed in suo primo statu permanent, e. gr. vestis, domus, libri etc. Istae divisiones memoriae mandandae sunt, quia secus complures locu­ tiones codicum civilium difficulter intelligi possunt. CAPUT III. De subiecto iuris seu dominii. Subtectum dominii vocatur ille qui est dominus alicuius rei, seu ille cui dominium competit. Per se patet, Deo creatori competere do­ minium perfectissimum omnium rerum. Sed quaeritur, quaenam crea­ tura sit subtectum dominii. Principium. Sola creatura rationalis potest esse subtectum dominii 13 (non autem creatura irrationalis neque a fortiori creatura inanimata). Ratio est: a) Quia sola creatura rationalis est imago Dei, cum habeat animam spiritualem donatam intellectu et voluntate; aliae vero creaturae non sunt nisi vestigium Dei. Hoc autem esse causam dominii humani, haud obscure eruitur ex verbis Creatoris dicentis: „Faciamus hominem ad ima­ ginem et similitudinem nostram, et praesit piscibus maris et bestiis terrae." ‘ Tribuit enim Creator homini dominium super pisces et bestias, id est super totam creaturam, eo quod est imago Dei; seu quia habet intellectum et voluntatem. ·· Cf. Cod. Civ. Germ. § 93—98, ubi hae res vocantur: Wesentliche Bestandteile cincr Sache und Zubehdr. M k'ertretburr und nicht vertretbare Sachen (cf. Cod. civ. Germ. § 91). ·· Verbrauchbare und nicht verbrauchbare Sachen (ib. § 92). * Gen. 1, ib. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. Μ b) Quia dominium est moralis facultas disponendi de aliqua re, ut supra n. 3 dictum est. lamvero nullum ens nisi rationale habet moralem facultatem, quippe quae supponat intellectum et voluntatem. 14 Resolves. I. Animalia non sunt subiectum iuris, ut iam supra n. i dictum est. Proinde si quis petulanter trucidat aut crudeliter tractat animalia, nullum laedit ius, nec etiam committit iniustitiam. Nihilominus crudeliter tractare et vexare animalia (sine sufficienti ratione) est peccaminosum, tum quia rectae rationi repugnat, tum quia homo in tali tortura saepe quaerit volup­ tatem plane perversam. Et revera homo tenetur in omnibus actionibus agere propter finem honestum. lamvero crudeliter tractare animalia sine sufficienti ratione evidênter non fit propter honestum finem. Ergo homo peccat inutiliter torquendo animalia ’. Quod quidem peccatum per se non est nisi veniale, cum sit nihil nisi excessus in usu ceteroquin licito* ; per accidens autem evadit mortale, e. gr. propter libidinem sexualem causatam haud raro in tortore (Sadismus). Si tortura animalium fit ex honesto fine, ut in vivisectione scientifice et rationabiliter peracta, non est peccatum. 2. Etiam amentes et pueri ante usum rationis sunt capaces dominii habi­ tualis; habent enim et ipsi intellectum et voluntatem, licet istis potentiis non possint actualiter uti. Actualis autem usus rationis et voluntatis minime requiritur pro dominio; secus etiam dormientes et ebrii amitterent dominium. Unde S. Paulus tribuit parvulis verum hereditatis relictae dominium his verbis: „Quanto tempore heres parvulus est, nihil differt a servo, cum [i. e. quamvis] sit dominus omnium; sed sub tutoribus et actoribus est usque ad praefinitum tempus a * patre." Ita etiam statuunt iura civilia moderna·. — Cum homo etiam ante nativitatem (saltem ultimis mensibus post conceptio­ nem) certo animam rationalem possideat, hinc quantum ad aliqua saltem iam post conceptionem est capax dominii, e. gr. quantum ad capacitatem hereditatem accipiendi ·. 3. Non tantum personae physicae possunt esse subiectum dominii, sed etiam personae morales seu iuridicae; solent enim coalescere ex pluribus personis physicis. Personae iuridicae ecclesiasticae sunt e. gr. paroeciae, monasteria etc.; personae autem iuridicae civiles sunt e. gr. consociationes commerciales legitime institutae, ut instituta nummularia (vulgo Bank). Quaenam autem requirantur, ut aliqua persona iuridica ecclesiastica aut civilis omnia iura dominii habeat, determinatur a iure ecclesiastico aut civili. Subiectum dominii haud raro satis restringitur in exercitio sui do­ minii a lege tum civili tum ecclesiastica. Longum est de omnibus istis tractare, quae potius ad iuristas quam ad theologos pertinent. Cum autem sint speciales difficultates circa uxores, filiosfamilias et ec­ clesiasticos, prout isti sunt subiectum dominii, auctores quoque moralistae solent singulatim tractare de istis omnibus. Complures theologi separatim quoque tractant de dominio auctorum, sed ea quae supra dicta sunt de dominio in foetus ingenii proprii plane sufficiunt. ’ • • • Cf. 5. Thom., Contra Gent. Ill, lia. Ita etiam Gopfert, Moraltheol. II, n. mi; Nold in, De praecepti» n. 346. Gal. 4, 1 »q. * E. gr. Cod. civ. Germ. J 1; Cod civ. Gall. a. 8. Cf. Cod. elv. Germ. S 1923, Caput III. De subiecto iuris seu dominii. Art. 1. 15 ARTICULUS I. De dominio coniugum. Principia generalia. Vir et mulier matrimonium contrahentes indi-ΐδ viduam vitae consuetudinem ineunt, cuius vir est caput. Uterque tamen in societate matrimoniali iura naturalia retinet, ut per se patet. Proinde uterque manet capax dominii. Ambo coniuges debent fortiter satagere pro convenienti sustentatione prolis; alter debet etiam alterum congruenter sustentare. Ex quibus sequitur (utcumque iura civilia statuta sunt et quamvis nihil ad bonum familiae materiale uxor con­ tulerit), ipsam tamen strictum ius habere ad convenientem sustentatio­ nem iuxta condicionem suam, seu sicut ceterae mulieres eiusdem con­ dicionis. Honesta sustentatio coniugis complectitur: a) victum et vestitum 16 congruum (et probabiliter etiam post mortem alterius coniugis’). Uxor enim non est ancilla sed socia mariti, b) facultatem impendendi quae­ dam ad honestam recreationem, largiendi parva munera, dandi eleemo­ synas, sicut alii coniuges eiusdem condicionis facere consuescunt. Unde uxor non peccat contra iustitiam, si haec omnia faciat, inconsulto aut invito marito. Attamen in praxi non expedit, ut uxor invito marito ita disponat de bonis communibus (aliter res se habet, si uxor disponit de bonis suis peculiaribus) nisi vera necessitate saltem morali flagitante; quia secus magni abusus et plurimae lites inter coniuges facile oriri possunt. Quod quidem praecipue valet, si agitur de eleemosynis et donis ; melius est enim abstinere ab istis quam discordiam procurare. Maior est difficultas, si uxor tenetur succurrere parentibus suis aut filiis forsan ex priore matrimonio habitis. Quo in casu si parentes aut isti filii in gravi necessitate versantur, uxor tenetur illis succurrere ex propriis bonis, si quae habet; sin autem nulla bona propria habet, potest ex bonis communibus succurrere, sed non debet notabiliter excedere quantitatem, de qua tamquam eleemosyna potest disponere. Quidam theologi’ idem permittunt erga fratres et sorores, si sint valde pau­ peres. In praxi adhortandae sunt uxores, ut maritum prius certiorem reddant de extraordinariis eleemosynis faciendis; quod si fieri nequit, tunc uxores inducendae sunt, ut singulari industria vel labore extra­ ordinario sibi comparent quaedam bona, ex quibus licite eleemosynas istas dare possunt; vel etiam, ut ex eis, quae ipsis a marito conce­ duntur pro vestitu, oblectationibus etc., comparcant pecuniam ad has eleemosynas dandas. Si maritus est nimis prodigus et dissipat bona familiae, tunc uxor potest laudabiliter quaedam bona occultare, ne dissipentur. Generatim loquendo, cum uxor non sit serva sed socia viri, potest prudenter disponere de parvis bonis familiae, quia maritus non valet rationabili­ ter esse invitus de tali agendi modo. ’ Cf. Lehmhuhl, Thcol. mor. I, n. 1068. • LcriIur, l.ugn, S. Alphonsui (Theol. mor. 1. 3, n. 542), Aertnye etc. l6 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. Administratio bonorum communium pertinet ad maritum, cum sit caput familiae; quodsi maritus graviter mala administratione, dissi­ patione, lusu, potatione etc. uxori damnum grave intulerit, tenetur ad restitutionem. Attamen in praxi videndum est, quale systema bo­ norum in contractu matrimoniali sit statutum; unde etiam in foro con­ scientiae attendenda sunt ea, quae infra dicentur de diversis statutis legum civilium. Quantum ad praxim confessarius valde insistat, ut ambo coniuges unitis viribus et mentibus bona materialia administrent. Etsi quando­ que uxor non committit iniustitiam stricte dictam, si disponit de bonis communibus et proinde non tenetur ad restitutionem, tamen tales dis­ positiones clandestinae solent producere multa incommoda, ut iam dictum est. Quae cum ita sint, in ista materia non tantum servanda est virtus iustitiae, sed etiam virtus prudentiae et caritatis. Haec sunt, quae valent in genere de dominio coniugum. Veteres moralistae hac in re unice attendebant ad ius civile Romanum. Cum autem nostris temporibus ius Romanum ubique fere sit submotum per alia iura civilia, non tangimus nisi breviter statuta iuris Romani et magis insistimus in iuribus modernis. De dominio coniugum iuxta ius Romanum. 17 Ius Romanum distinguebat bona uxoris triplicis generis, e. gr. i. para­ phernalia, 2. dotalia, 3. communia. 1. Bona paraphernalia (sic dicta a verbis graecis παρά, i. e. praeter, et φερνή, i. e. dos) sunt bona tradita marito praeter * , dotem et quae uxor solet recipere ex donis, hereditate, propria industria etc. Ut autem ista bona reputentur paraphernalia, uxor debet ea sibi explicite vel implicite reservare; alioquin censentur dotalia, cum uxor putetur nubendo se et omnia sua ma­ rito dare. 2. Bona dotalia sunt ea. quae mulier tradit marito in sublevamen onerum matrimonii et pro sustentatione familiae. 3. Bona autem communia sunt illa, quae utriusque coniugis labore durante matrimonio acquiruntur. Quibus distinctionibus positis, sequentia principia valent: 1. Uxor habet dominium perfectum (i. e. directum et utile) atque etiam administrationem bonorum paraphernalium10. 2. Uxor habet quidem dominium directum bonorum dotalium, sed neque eorum administrationem neque dominium utile, quae ambo pertinent ad maritum“. 3. Uxor habet dominium directum medietatis bonorum communium, ita ut defuncto marito haec medietas bonorum obveniat uxori; dominium autem utile et administratio omnium bonorum communium pertinet ad maritum. • In Codice civili Germanico et Helvetico bona paraphernalia vocantur P'orbehaltsRut, SonderRut. «e Cod. lib. 5, lit. 14, 1. 8. »· Dig. lib. 23, tit. 3. I. 7. Caput III. De subiecto iuris seu dominii. Art. i. $ t. «7 De dominio coniugum iuxta codices civiles nonnullarum nationum. Praenotamen. Codices civiles diversarum nationum eodem fere modo quo ius Romanum distinguunt inter bona dotalia, paraphernalia et communia, ac etiam sicut ius Romanum tribuunt marito administrationem usumque om­ nium bonorum exceptis tantum bonis paraphernalibus, licet aliquando facul­ tatem mariti nonnihil limitent. Haec igitur tamquam regula generalis prae oculis habenda est: Maritus habet usum et administrationem omnium bono­ rum uxoris. Excipiuntur bona paraphernalia. Brevissime subiunguntur nonnullarum nationum statuta civilia, quae confessarius debet cognoscere et iuxta quae potest casus occurrentes iudicare. Quodsi difficultates maiores obveniant, confessarius ne omittat consilium petere a jurisperito. § I. De dominio coniugum iuxta ius Germanicum. 1. Ius Germanicum obligat in toto imperio Germanico inde a die i lan. 18 1900 omnes cives istius regni contrahentes matrimonium intra fines Ger­ maniae. Si vir Germanicus extra Germaniam contrahit matrimonium, adhuc ligatur lege Germanica; non autem, si hoc idem facit mulier. 2. Distinguitur duplex regimen bonorum in coniugio, scii, a) regimen legale (gesetzliches Giiterrecht) et b) regimen conventionale (vertragsmapiges Giiterrecht), quod tamen subdividitur in quattuor species. A. Regimen legale. 1. Hoc regimen praesumitur, nisi certo constet de regimine conventionali. 2. In hoc regimine distinguuntur: uxoris bona illata (eingcbrachtes Gut) et bona reservata (Vorbehaltsgut). Bona reservata censentur1*: a) Res solius uxoris usui destinatae, e. gr. vestes, ornatus muliebris etc. b) Res ab uxore acquisitae in negotio prorsus independent!, e. gr. exer­ cendo munus obstetricis. c) Res hereditate aut donatione inter vivos acceptae, dummodo tamen testator aut donator expresse statuerit istiusmodi res constituere bona re­ servata uxoris. d) Fructus bonorum reservatorum. Omnia alia bona sunt bona illata, si regimen legale viget. 3. De bonis reservatis uxor habet liberam prorsus dispositionem; debet tamen ex eorum proventibus, si hoc est necessarium, conferre ad rem fa­ miliarem «·. 4. De bonis illatis maritus habet quidem usumfructum et administra­ tionem sed nequit illa (saltem si sunt immobilia) absque consensu uxoris alienare; debet illa diligenter administrare, secus ad restitutionem tenetur; fructus eorum debet imprimis impendere in congruam sustentationem familiae. 5. Uxor potest in iudicio petere, ut bonorum suorum administratio et ususfructus marito adimantur, si verum periculum malae administrationis ·· Cod. civ. Germ. § 1366—1370. PlOniin. Man Thaol. mor. II. § 1371. “ § «373—«3742 18 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. adest, vel si maritus uxori et liberis congruentem sustentationem non praebet ** . B. Regimen conventionale. Nupturientes possunt coram iudice vel notario pactum inire de bonis pro­ priis; quod quidem pactum post initum matrimonium ab ipsis iterum dissolvi vel mutari potest coram iudice vel notario. Huiusmodi autem pactum est quadruplex, scii, a) universa bonorum com­ munio (AllgemeineGiitergemeinschaft)·, b) communio lucri (Errungenschaftsgemeinschaft); c) communio bonorum mobilium (Fahrnisgemeinschaft); d) separatio bonorum (Giitertrennung). a) Universa bonorum communio. 1. Haec universa bonorum communio causât, ut ex bonis viri et mulieris coalescat unum bonum commune (Gesamtgut) le, cuius administratio pertinet ad maritum, qui tamen in pluribus casibus eget consensu uxoris. 2. Etiam ex hac unione licet quaedam bona excludere (Vorbehaltsgut), prout ipsis contrahentibus libuerit. 3. Haec unio bonorum universa raro suadenda esse videtur inde ab initio matrimonii. Posset autem esse conveniens ad evitanda incommoda propter hereditatem capiendam. b) Communio lucri. 1. In hoc regimine, quod est quasi compositio regiminis legalis et universae communionis bonorum, habentur bona reservata uxoris, sicut in regimine legali. Praeterea possunt adhuc alia bona tamquam reservata designari. Maritus autem non habet bona reservata17. 2. Bonis reservatis exceptis, reliquorum bonorum administratio et usus­ fructus pertinent ad maritum. 3. Bona illata uniuscuiusque coniugis remanent sub eius dominio directo, sed fructus istorum bonorum fiunt bonum communeie. 4. Si haec unio fructuum legitime solvitur, tunc fructus obtenti dividuntur aequaliter inter virum et mulieremle. 5. Huiusmodi unio fructuum praecipue locum habere potest in secundis nuptiis alterutrius coniugis, ne scii, proles prioris aut secundi thori damnum patiatur. c) Communio bonorum mobilium. 1. In hoc regimine amplior exsistit unio bonorum quam in unione lucri. Nam ad unionem omnis lucri percepti ex bonis illatis accedit unio omnium bonorum mobilium. 2. Uxor, non autem maritus, potest habere bona reservata1·. 3. Ab hac unione bonorum excluduntur (ut per se patet) bona immobilia, quae tractanda sunt sicut bona illata. Quae autem bona censeantur immobilia, dictum est n. 12. d) Separatio bonorum. I. Si pacto ante vel post nuptias separatio bonorum stipulata fuit, tunc maritus nullum ius habet ad usum et administrationem bonorum uxoris. Attamen uxor potest pro arbitrio suo administrationem aut usum bonorum ill» concedere ·*. ·· § 1418. " β 1555. ·· $ 1438. ·* J 14.10. *’ { 1526. *· S 1519. '· S 1546. Caput III. De subiecto juris seu dominii. Art. 1. $ 2. ig 2. Maritus tenetur quidem onera matrimonii portare, sed uxor quoque debet aliquid ex fortuna sua conferre”. 3. Pactum separationis bonorum debet iuxta formam legalem fieri, secus nullum effectum producit”. 4. Huiusmodi pactum videtur consultum esse, si bona alterutrius coniugis in magno periculo versentur, e. gr. propter commercium. § 2- De dominio coniugum iuxta ius Gallicum. Regulae generales: 19 1. Ante matrimonium sponsi (si sunt minorennes, requiritur assistentia patris aut tutoris) quoad bona sua facultatem habent ineundi omnes, quas voluerint, pactiones, dummodo istae fiant coram publico notario, nec bonis moribus aut legibus adversentur”. Si desit speciale pactum, matrimonium censetur initum sub regimine communitatis”. 2. Post matrimonium celebratum pacta antea inita nullo modo mutari possunt nisi tamen in casu divortii vel per sententiam iudicis ”. Haec determinatio est dura, et proinde nupturientes debent esse valde cauti in pactis matrimonialibus faciendis. 3. Sub quocumque regimine uxor non potest sine expresso consensu mariti a) bona sua immobilia inter vivos donare, alienare, hypotheca gravare, vel bona aliena acquirere (consensus mariti suppleri potest auctoritate iudicis”); b) comparere in iudicio civili3*. Dantur tamen exceptiones, praesertim per legem d. 13 Iulii 1907 introductae. Duplex viget regimen bonorum: a) legale (communauté légale), b) con­ ventionale (régime conventionnel), quorum tamen secundum iterum sub­ dividitur, ita ut sint quinque systemata regiminis bonorum iuxta ius Gallicum. A. Regimen communionis legalis. 1. Haec communitas legalis semper praesumitur, nisi contrarium expresse statuatur ”. 2. Haec communitas coalescit: a) ex omnibus bonis mobilibus tam prae­ sentibus quam futuris; b) ex omnibus reditibus bonorum immobilium; c) ex bonis immobilibus, quae stante matrimonio acquisita sunt ex bonis com­ munibus. Utrique autem coniugi propria manent: a) bona immobilia possessa ante matrimonium; b) bona immobilia aut mobilia post matrimonium acquisita donatione aut hereditate sub explicita condicione, quod sint propria”. 3. Uxor de propriis bonis retinet quidem proprietatem, sed neque de illis, neque (a fortiori) de communibus bonis habet administrationem et usumfructum (potest tamen facere testamentum de propriis bonis’1). Maritus autem habet de omnibus istis bonis administrationem et usumfructum, et tenetur praestare convenientem sustentationem uxori et familiae. Bona immobilia nequit alienare sine consensu uxoris. 4. Haec communitas bonorum dissolvi potest, non quidem solo consensu utriusque coniugis, sed a) morte alterutrius coniugis, b) sententia divortii aut separationis corporum, c) sententia separationis bonorum ”. ” § 1427. ” § 1431. ” Cod. civ. Gall. a. «387—1390 1394 1398. ” Art. 1400, de quo infra. “ Art. 1395 et 1443. ” Art. 217 219 1449 1538. ” Art. 215 216. ” Art. 1400. ” Art. 1401—>408. ·* Art. 226. ” Art. 144«. 9· 20 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. 5. Soluta unione, bona et debita communia dividuntur in duas partes inter coniuges eorumve heredes. Propria bona utriusque coniugis remanent intacta, ut per se patet. In hac separatione bonorum uxor quibusdam privilegiis gaudet: a) potest praeter bona propria sibi vindicare indemnitatem desumen­ dam non tantum ex bonis communibus, sed etiam ex bonis mariti; b) potest repudiare medietatem bonorum communium sibi convenientem. Effectus huius repudiationis est, ut uxor ex bonis relictis nihil nisi vestes suas et heredes eius nihil prorsus exigere possint; sed e converso non tenetur solvere debita communitatis. B. Regimen conventionale. Hoc regimen quadripartitur: a) communitas conventionalis (communauté conventionnelle); b) regimen sine communitate (régime sans communauté); c) regimen separationis (clause de séparation des biens); d) regimen dotale (régime dotal). a) Communitas conventionalis. 1. Futuri coniuges possunt pacto expresso communitatem legalem ex­ tendere aut restringere, sicuti volunt, dummodo tamen nihil paciscantur contra leges aut bonos mores. „Les principales modifications sont celles qui ont lieu en stipulant de l’une ou de l’autre des manières qui suivent; savoir: 1) Que la communauté n’embrassera que les acquêts (acquisitions que les époux font à titre onéreux pendant le mariage. Cette clause de communauté réduite aux acquêts est très fréquente]. 2) Que le mobilier présent ou futur n’entrera point en communauté, ou n’y entrera que pour une partie. 3) Qu’on y comprendra tout ou partie des immeubles présents et futurs, par la voie de l’ameublissement. [Ameublir un immeuble, c’est, dans le sens propre, le rendre meuble. La clause d’ameublissement est celle qui a pour effet de faire tomber un immeuble dans la communauté conventionnelle, de la même manière que les meubles tombent dans la communauté légale. Mais sous tous les autres rapports, l'immeuble ameubli reste immeuble.] 4) Que les époux payeront séparément leurs dettes antérieures au mariage. [Haec clausula saepe consulenda est.] 5) Qu’en cas de renonciation, la femme pourra re­ prendre ses apports francs et quittes. [Dans ce cas la femme doit faire constater la valeur des choses qu’elle apporte lors de son mariage.] 6) Que le survivant aura un préciput. [Le mot .préciput* vient du latin ,praecapere’, signifiant: prendre avant. Le préciput est la portion des biens com­ muns qu’un époux, ayant déjà exercé ses prélèvements, prend en vertu d’une convention, avant le partage de la communauté, c’est à dire avant la com­ position des lots.] 7) Que les époux auront des parts inégales. 8) Qu’il y aura entre eux communauté à titre universel.” ·· 2. Pro confessario non possunt facile oriri difficultates ex omnibus istis formis conventionum. Si quod dubium occurrit, attendenda sunt verba con­ tractus et intentiones contrahentium. b) Regimen sine communitate. 1. Hoc regimen valde simile est regimini communionis legalis, de quo supra. In hoc regimine omnia bona uxoris sunt dotalia. 2. Uxor habet et retinet dominium radicale omnium suorum bonorum, sed maritus habet plenam eorum adininistrationcm ct usumfructuin ct tenetur ·· Art. 1497—IS*7· Cf. C. Picot, Code Napoléon expliqué II lyaiqq. Caput III. De subiecto iuris seu dominii. Art. I. S 3. 21 ad sustentationem uxoris et familiae. Uno verbo: maritus est quasi villicus uxoris ··. 3. Soluta unione maritali omnia bona uxoris redeunt sub illius plenum dominium. c) Regimen separationis bonorum. 1. In hoc regimine omnia bona uxoris sunt paraphernalia, et proinde uxor habet eorum plenum dominium et administrationem, cum hac sola exceptione: uxor nequit alienare bonum immobile sine consensu mariti aut iudicis. 2. Uterque coniux secundum proportionem libere stabilitam tenetur con­ currere ad sustentationem familiae. Deficiente stabilita quantitate uxor ob­ ligatur usque ad tertiam partem suorum proventuum “. „La femme peut donc garder ’/» de ses revenus." 3. Quodsi alteruter coniux ad inopiam reducatur, alter rei familiaris sumptus ferre debet*·. d) Regimen dotale. 1. Hoc regimen convenit cum regimine separationis bonorum in eo, quod omnia bona uxoris censentur paraphernalia, nisi a) sunt expresse tamquam dotalia determinata ab uxore, et b) sunt data uxori in contractu matri­ moniali ”. 2. Maritus habet usumfructum et administrationem bonorum dotalium; non potest autem alienare bona immobilia constituta in dotem aut illa hypothecis gravare, nisi hoc sit statutum in contractu matrimoniali et in quibusdam aliis casibus a lege designatis “. 3. Dos stante matrimonio neque constitui neque augeri potest··. 4. Uxor habet plenum dominium de bonis suis paraphernalibus. Non potest tamen bona immobilia alienare, neque pro eis comparere in iudicio civili sine consensu mariti aut iudicis··. Scholion. Ex dictis sequitur, ut in nullo ex quinque regiminibus iuris Gallici uxor sit penitus independens a marito; nam numquam potest alienare bona immobilia aut comparere in iudicio civili sine consensu mariti vel iudicis auctoritate. Potest tamen invito marito testamentum facere. Haec dependentia uxoris a marito est naturae matrimonii conveniens, quia sic multa evitantur damna, quae ex mala alienatione bonorum immobilium ab uxore facta pro tota familia oriri possent. Nonnullis tamen haec dependentia videtur exaggerata, praesertim si maritus est malis moribus praeditus. Unde in omnibus fere codicibus aliarum nationum maior libertas conceditur uxoribus. Ut integra serventur iura liberorum ex priore thoro, lex Gallica cavet, nc ex bonis binubi coniugis, qui liberos ex priore thoro habet, novo coniugi nimia pars obveniat. Hinc statuit, ut coniux viduus numquam possit dare novo coniugi ultra quartam partem bonorum suorum. Si autem plures (quam tres) liberos habuit ex priore thoro, tunc potest illi concedere eandem partem quam habet unus filius suus legitimus·1. § 3. De dominio coniugum iuxta ius Anglicum. i. Sicuti ius Gallicum et ius Germanicum, ita etiam ius Anglicum agnoscit 20 duo regimina bonorum, scii, legale et conventionale. ·· Art. 1530—1535· ·· Art. 1537· ·· Art. 1448· ·’ Art. 1541· »· Art. 1554 1557—1559. ·· Art. 1543. ·· Art. 1576. ·* Art. 1098 sqq, 22 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. 2. Systema legale nunc vigens desumendum est ex Married Women's Property Act, 1882, quae quidem lex viget inde a die 1 Ian. 1883. 3. Durante matrimonio vix ullum ius maritus retinet in bona uxoris et proinde omnia bona uxoris sunt paraphernalia in perfectissimo sensu, ita ut uxor libere possit disponere de omnibus bonis suis. 4. Durante matrimonio uxor ius habet ad convenientem sustentationem propriam et suorum liberorum ex bonis mariti. Si tamen maritus ipse in necessitate sit constitutus, uxor tenetur illum, in quantum possibile est, sustentare. 5. Mortuo marito uxor ius habet, durante vita sua, ad tertiam partem „of all the lands and tenements of which her husband was seized or possessed in fee simple or fee tail at any time during the coverture, and of which any issue that she might have had could have been heir". 6. Systema conventionale bonorum liberrime tum ante tum post matri­ monium inter coniuges iniri potest iuxta placita ipsorum*’. §4· De dominio coniugum iuxta ius Americae Septentrionalis. 21 i. Status Foederati Americae non habent hodieque uniforme ius circa bona coniugum, sed diversa iura in diversis statibus vigent. 2. Generaliter tamen exsistit inter coniuges perfecta separatio bonorum, ita ut omnia bona uxoris non tantum sint paraphernalia, sed etiam ut uxor habeat liberam administrationem et usum suorum bonorum. Possunt tamen etiam bona communia constitui. 3. Uxor non tenetur solvere debita mariti, neque maritus debita uxoris, nisi tamen agatur de debitis contractis propter familiam. 4. Tamquam bona dotalia considerari possunt tertia pars bonorum im­ mobilium, quae maritus durante matrimonio possederit, et quae proinde alienari non possunt sine consensu uxoris. Haec bona dotalia uxor sibi vindicare potest post mortem mariti, et proinde de hac tertia parte maritus non potest facere validum testamentum. In aliquibus statibus etiam marito competit hoc ius in bona immobilia uxoris. „So in Maryland according to the new law of 1898 every husband shall acquire by virtue of his marriage an estate for his life in one third of the lands held or owned by his wife at any time during the marriage whether by legal or equitable title." ·· 5. Cum tanta libertas disponendi sit coniugibus concessa in Statibus Foederatis, non facile occurret difficultas pro confessario. Si quod pactum nuptiale exsistat, istius clausulae attendendae sunt. § 5· De dominio coniugum iuxta ius Austriacum. 22 I. Ius Austriacum praesumit separationem bonorum, nisi contrarium sit authentico pacto stabilitum. ..Haben Eheleute fiber die Verwendung ihres Vermôgens keine besondere Übereinkunft getroffen, so behâlt jeder Ehegatte sein voriges Eigentumsrecht, und auf das, was ein jeder Teii wâhrend der ** Cf. Slater, Prine, theol. mor„ de iuat. c. 7, § 3. ·’ Cf. Tanquerey, Suppi, pro Mai. Britannia p. 11, et Sabetti, Cotnpend, theol. mor, n. 358. Caput III. De subiecto turis seu dominii. Art. I. S 4—6·. 23 Ehe erwirbt und auf was immer fiir eine Art iiberkommt, hat der andere keinen Anspruch. Im Zweifel wird vermutet, daB der Erwerb vom Manne herriihrt." 11 2. Nisi uxor contradixerit, praesumitur, quod maritus habeat administrationem et usumfructum omnium bonorum uxoris *·. Maritus tenetur ipsam substantiam horum bonorum servare, secus ad restitutionem obligatur. De fructibus autem libere disponere potest. 3. Maritus potest ante nuptias exigere dotem, potest vero etiam iuri suo cedere. Maritus, durante vita coniugali, habet usumfructum dotis eiusque incrementi, sed obligatur ad substantiam vel valorem aequivalentem dotis reddendum in casu mortis vel divortii vel cessionis bonorum. Immo illi, qui tradunt dotem, possunt inde ab initio exigere assecurationem istius * ·. 4. Uxor habet ius strictum ad sustentationem convenientem ex bonis mariti iuxta ipsius status condicionem17. Ea, quae uxor accipit a marito suo, v. g. ornatus, cimelia etc., transeunt in plenum dominium uxoris, nisi con­ trarium expresse stipulatum sit1·. 5. Ex iure Austriaco nullae difficultates oriri possunt pro praxi confessarii. Libertas inter coniuges est maxima. Si pactum nuptiale initum fuit, servandae sunt eius clausulae, sicut cuiusque contractus legitimi. § 6. De dominio coniugum iuxta ius Italicum. 1. In multis concordat ius Italicum cum iure Gallico supra exposito et23 specialiter in clausula immutationis contractus post matrimonium initum. („Le convenzioni matrimoniali di qualunque specie non possono cangiarsi in verun modo dopo la celebrazione dei matrimonio.") ·’ 2. Determinatio dotis fieri potest ex bonis praesentibus vel futuris uxoris, sed semel dos determinata non potest augeri durante matrimonio5®. 3. Maritus habet quidem administrationem et usumfructum dotis, sed non eius dominium directum, sicut in iure Gallico et Romano statutum est. 4. Ad faciendas mutationes circa dotem, alienationem bonorum et ipsius pacti nuptialis requiritur auctoritas indicis51. 5. In casu dissolutionis matrimonii sive per mortem alterius coniugis sive per divortium, restitutio dotis facienda est iuxta normas art. 1409—1418. Semper autem requiritur sententia iudicis („ogni separazione stragiudiziale è nulla" ·.* 6. Uxor retinet quidem plenum dominium et administrationem bonorum paraphernalium ”, nequit tamen sua bona immobilia alienare sine auctoritate mariti ·.* 7. Ius Italicum non admittit aliam unionem bonorum ac unionem fruc­ tuum (communione degli utili) 55 ; est fere idem ac Errungenschaftsgemeinschaft in iure Germanico et communauté des acquêts in iure Gallico. 8. Pro confessario possunt iuxta ius Italicum facilius difficultates pro­ venire ex parte mariti, cuius iura sunt sat limitata, quam ex parte uxoris, cuius iura sunt latiora. ·* Cod. civ. Austr. § 1237. ·» § 1238. ·· § 1245. 17 § 91. S «247· ° Cod. civ. Ital. a. 1385. »« Art. 1389 et 139t. Art. 1405. ·· Art. 1418. 55 Art. 1427. 51 Art. 134. »» Art. 1433· 24 Tract. XI. De virtute justitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. § 7· De dominio coniugum iuxta ius Hispanicum. 24 i. In Hispania ius Romanum adhuc viget, paucis modificationibus ad­ hibitis. Sic e. gr. in iure Romano valde distinguuntur bona dotalia a paraphernalibus, in iure autem Hispanico distinguuntur quidem verbotenus bona dotalia et paraphernalia, sed de facto parva est differentia inter illa. Unde Larraga-Saralegui* 88 dicit: „Segun nuestro Côdigo los parafernales aperias si se distinguen de los dotales." 2. Nisi adsit speciale anténuptiale pactum, supponitur a codice Hispanico communitas lucri (sociedad legal de gananciales) ”, et omnia bona pertinent ad hanc unionem, nisi contrarium expresse probatum sit. 3. Ex istis bonis communibus solvi debent non tantum omnia debita con­ tracta tum a marito tum ab uxore durante matrimonio, sed etiam expensae pro educatione filiorum communium et etiam legitimorum alterutrius coniugis. Haec ultima regula videtur esse prorsus particularis pro iure Hi­ spanico, sicuti etiam alia, quod scii, ex bonis istis communibus non solvuntur mulctae forsan alterutri coniugi impositae. 4. Pro confessario non videntur posse facile oriri difficultates ex istis normis iuris Hispanici. § 8. De dominio coniugum iuxta ius Helveticum. 26 Regulae generales. 1. Iuxta ius novum Helveticum inde a die 1 lan. 1912 obligans in tota Helvetia viget coniunctio bonorum inter coniuges (Giiterverbindung), nisi aliter sit expresse stipulatum”. 2. Si coniuges nolunt adoptare coniunctionem legalem bonorum, debent ante vel post matrimonium” eligere unum ex duobus aliis systematibus, quae vocantur: unitas seu participatio bonorum (Giitergemeinschaft), et separatio bonorum (Gütertrennung); attamen licet quasdam modificationes stipulare circa singula systemata80. 3. Ut istac stipulationes earumque modificationes et mutationes inductae validae sint pro ipsis contrahentibus eorumque heredibus, requiritur, ut sint subscriptae ab ipsis contrahentibus (vel eorum legitimis curatoribus) atque factae publico instrumento. Ut insuper habeant valorem respectu personarum extranearum, quae non sunt heredes contrahentium81, necesse est, ut in­ scribantur in registro (Gilterrechtsregister) domicilii mariti, et si maritus domicilium mutat, ut haec inscriptio fiat infra trimestre in registro novi domicilii. 4. Stipulationes, quae fiunt post matrimonium initum, non sunt validae nisi praehabita licentia tribunalis tutelaris („ohne Erlaubnis der Vormundschaftsbehorde") Praeterea nullis stipulationibus aliqua bona debitis iam onerata possunt subtrahi a solutione istorum debitorum88. 88 Comentarios al P. Larraga n. 697. ” Cod. civ. Hisp. a. 1315; = Errungenschaftsgemeinschaft, communauté des acquêts. 88 Cod. civ. Hclv. a. 178. 88 Art. 179. 88 Cf. a. 214 226 239 247. 81 Art. 181 248 250. 88 Art. 181. 88 Art. 188. Optima anne lex, praecavens dolosa molimina I Caput ΙΠ. De subiecto iuris seu dominii. Art. I. § 7—8 25 5. Novus codex civilis distinguit: a) bona uxoris (Frauengut) et bona mariti (Mannesgut), b) bona reservata (Sondergut) et bona illata (eingebrachtes Gut). Tamquam bona reservata censentur: a) illa, quae ut talia in contractu matrimoniali designantur··; β) bona ad usum prorsus personalem pertinentia (vestes, ornatus)··; r) reditus ab uxore habiti ex labore independent! (e. gr. arte obstetricia, salario obtento extra domum etc.) ··. Omnia alia bona sunt bona illata. Reditus ab uxore habiti debent pro sustentatione familiae adhiberi, in quan­ tum hoc est necessarium·’. A. Systema legale coniunctionis bonorum. 1. Hoc systema, ut iam ex ipsis verbis innuitur, coniungit bona utriusque coniugis in unum totum, cuius administratio et ususfructus pertinent ad maritum·8. 2. Maritus non tantum habet administrationem et usumfructum bonorum uxoris (exceptis fructibus ex bonis reservatis), sed etiam plenum eorum do­ minium”; nihilominus conceditur uxori aliqualis administratio bonorum familiae ’°. 3. Uxor tenetur ex bonis reservatis solvere debita, quae contraxit sine consensu mariti ”, 4. In casu collapsus fortunae (im Konkurs und bei der Pfandung) uxor potest reclamare bona sua propria, si adhuc integra exsistant, et pro aliis iam consumptis exigere compensationem. Immo si non potest recuperare saltem dimidiam partem suorum bonorum, compensatio illi debita facienda est, antequam aliorum creditorum postulata solvantur”. B. Systema conventionale unitatis bonorum. 1. Hoc systema multo arctiorem unionem bonorum producit quam systema praecedens, cum per illud efficiatur perfecta unio tam ipsorum bonorum quam redituum, ita ut ambo coniuges prorsus idem dominium habeant in bona unita”. („Im System der allgemeinen Giitergemeinschaft ist ein besonderes Eigentum des Mannes und der Ehefrau nicht mehr zu unterscheiden. Aktiven und Passiven der beiderseitigen Vermôgenskomplexe, ailes Eingebrachte, Ererbte, Erworbene, Geschenkte, Verdienst und Vorschlag werden cine gemeinsame Masse, und Eigentiimer dieser Gesamtmasse sind die Ehegatten."’)* 2. Administrator bonorum unitorum est maritus et aliquando uxor, sed nonnisi ut vicesgerens mariti’·. 3. Uxor tenetur ex bonis reservatis (si quae adhuc habet) solvere debita, quae contraxit sine consensu mariti ’·. 4. In casu collapsus fortunae eadem valent, quae supra in priore systemate dicta sunt n. 4”. 5. Quando haec unio bonorum dissolvitur (morte vel alia causa legitima), bona dividuntur in duas aequales partes’·, nisi tamen aliud statutum fuerit ·· ·· ” ’· ’» Art. 190. ·· Art. 191. ·· lb. ·’ Art. 192. Art. 194—214. ·· Art. 195. ’· Art. 203. ” Art. 208. Art. 210 sq. ’· Art. 215. Cf. Huber, System und Geschichte des schwciz. Privatrcchts I 258 sq. Art. 216. ’· Art. aat. ” Art. aiosq. ’· Art. 225. 26 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. pacto nuptiali ’·. In nullo autem casu licet subtrahere heredibus defuncti coniugis quartam partem (x/«) omnium bonorum unitorum·*. 6. In hoc systemate difficultates oriri possunt pro confessario, si uxor fecerit debita sine consensu mariti. Haec debita solvenda sunt ex bonis reservatis uxoris, vel secus ex parcimoniis aut laboribus extraordinariis ab illa factis. C. Systema separationis bonorum. 1. Hoc systema inter coniugum bona oritur aut ex pacto aut ex lege aut ex sententia iudicis81. Ex lege oritur separatio bonorum ipso facto a) collapsu fortunae („wenn die Glâubiger im Konkurs eines Ehegatten zu Verlust kommen") ”, et b) morte alterutrius coniugis. Ex sententia iudicis oritur separatio bonorum pluribus in casibus, quos videas art. 183—185. 2. In hoc systemate uterque coniux habet plenum dominium et administrationem bonorum suorum. Maritus tenetur sustentare familiam; potest tamen exigere, ut uxor illi convenienter subveniat ex bonis suis8’. 3. In hoc systemate nulla difficultas oriri potest pro confessario84* . ARTICULUS II. De dominio filiorum familias. 2β Notiones. Filii familias vocantur omnes liberi utriusque sexus, sive legitimi sive legitimati, qui adhuc sub paterna aut materna potestate sunt constituti. Ad maiorem claritatem habendam et ad confusiones vitandas, sequentia nomina sunt distinguenda: a) Infans seu puer vel parvulus, qui nondum primum septennium complevit. b) Impuber, qui nondum pervenit ad pubertatem legalem, i. e. ad annum 14 aetatis suae, si est puer, aut ad annum 12 aetatis, si est puella ”. c) Minor seu minorennis, qui (sive impuber sive puber) nondum attigit aetatem maiorennitatis a lege canonica aut civili statutam. In diversis nationibus sunt diversa statuta circa aetatem maiorennitatis, sic e. gr. in Helvetia annus 20 completus constituit maiorennitatem, in Germania et in Gallia est annus 21 completus. Idem est in iure canonico c. 88, § i ; in Austria est annus 24. d) Filius maiorennis non est idem ac filius emancipatus, sed quoad praxim parva est differentia, cum filius emancipatus non habeat quidem aetatem maiorennitatis a lege praescriptam, sed auctoritate iudicis declaratus sit maiorennis. Sic e. gr. in Helvetia nuptiae eo ipso dant emancipationem88; unde si qua puella 16 annorum rite nuptias iuxta legem civilem iniit, eo ipso est emancipata. 78 Art. 226. ** Ib. 41 Ait 241 88 Art. 182. 88 Art. 246. 84 Pro ampliore explicatione dominii coniugum iuxta iua Helveticum vidcaia P. Tuor, Daa ncue Recht, eine Einführung in daa achweizcriache Zivilgesetz (Zürich 1912) 147—185. 88 Cf. Cod. iur. can. c. H8, | 2. 88 Cod. clv. Helv. n. 14. Caput III. De subiecto iuris seu dominii. Art. II. $ I. 27 e) Filius legitimus est ille, qui natus ex matrimonio valido vel saltem putativo’7. De illo valent ea, quae infra dicentur de dominio filiorum familias. f) Filius autem illegitimus, qui natus est a parentibus non iunctis in matrimonio, non censetur esse sub potestate patris, sed est sui iuris. Hinc illa, quae infra dicentur, non valent de illo. Et revera filius illegitimus non obstringitur tanta gratitudine erga parentes suos, quam filius legitimus; debet enim saepe portare opprobrium parentum et pati multa alia incommoda. Hinc recte censetur esse sui iuris. Unde ius Germanicum statuit, ut filius illegitimus respectu matris eiusque con­ sanguineorum habeat idem ius, quod filius legitimus respectu pro­ priorum parentum; sed matri non competit ius parentis”. Distinctio bonorum, quae pertinent ad filios familias. Distinguit ius 27 Romanum filiorum bona castrensia, quasi-castrensia, adventitia et profectitia. Bona castrensia illa erant, quae filius familias acquirebat servitio militari. Bona quasi-castrensia censebantur illa, quae filius familias acquirebat ex militia togata, i. e. ex officiis publicis, e. gr. ex officio iudicis, advocati, medici, clerici. Bona adventitia erant illa, quae filio provenerunt a matre, vel a materna linea, sive alia via, e. gr. donatione, hereditate, singulari industria et labore: uno verbo: illa omnia bona, quae filio advenerunt sine respectu ad patrem. Bona profectitia censebantur illa, quae filio provenerunt a patre, vel in­ tuitu patris, vel quae cum bonis patris negotiando lucrabatur filius. Codices civiles moderni non solent distinguere nisi duplicis generis bona filiorum familias, scii, bona libera, de quibus filius libere disponere potest, et bona non-libera, quae pertinent ad patris administrationem et aliquando etiam ad eius usumfructum. Quaenam sint bona libera et quaenam sint bona non-libera iuxta diversos codices civiles, infra dicetur. § i· De domioio filiorum familias iuxta ius Romanum. Iuxta ius Romanum ·· sequentia principia statuebantur a theologis: 28 1. Bonorum castrensium et quasi-castrensium filius habet plenum do­ minium. 2. Bonorum adventitiarum filius familias habet quidem dominium direc­ tum, non tamen administrationem et usumfructum; quae pertinent ad patrem. Excipiuntur tamen quidam casus in iure. 3. Bonorum profeditiorum filius non habet dominium neque directum neque utile, sed totum est patris. De secundo et tertio principio statuit Corpus iuris civilis90: ,,Sancitum a nobis est, ut, si quid ex re patris ei [scii, filio] obveniat, hoc secundum 07 Cod. iur. can. c. 1144. 00 „Das uneheliche Kind hat im Verhâltnis zu der Mutter und den Verwandten der Mutter dic rcchtliche Stellung eincs ehelichen Kindes" (Cod. civ. Germ. § 1705). „Der Mutter eteht nicht die eltcrliche Gewalt iiber das uneheliche Kind zu" (ib. § 1707). "· Dig. I. 49. <7. 10; C. 13, 36. 00 Lib. 3 Imtitutionum, tit. 9 „Pcr quua (>crsonas“. 28 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. antiquam observationem totum parenti acquirat. (Quae enim invidia est, quod ex patris occasione profectum est, hoc ad eum reverti?) Quod autem ex alia causa sibi filius familias acquisivit, huius usumfructum quidem patri acquiret, dominium autem apud eum remaneat, ne, quod ei suis laboribus vel prospera fortuna accessit, hoc, in alium perveniens, luctuosum ei pro­ cedat." Cuilibet consideranti statim occurrit admiratio, quare filius habeat plenum dominium in bona castrensia et quasi-castrensia, non autem in bona ad­ ventitia. Inspiciendo solum ius naturae non videtur adesse ratio sufficiens statuendi talem differentiam. Quare enim e. gr. iuvenis medicus degens in domo paterna posset bona acquisita per exercitium medicinae retinere (sunt bona quasi-castrensia), frater autem eius germanus in eadem domo paterna degens, sed commercium faciens cum bonis ab avunculo gratuito acceptis (sunt bona adventitia), teneretur lucrum acquisitum dare patri suo, qui habet usumfructum istius lucri? Pariter si filius accipit bona quaedam a patre et cum illis facit lucrum, haec omnia iuxta vetus ius Romanum sunt patri, utpote bona profectitia; sin autem idem filius accipit ea bona a matre et cum illis facit lucrum, pertinent ad ipsum, utpote bona adventitia, licet pater habeat administrationem et usumfructum. Quae quidem omnia hodiernis temporibus difficulter a fidelibus admitterentur, et tamen omnes theologi moralistae statuerunt principia supra enuntiata tamquam obligantia in con­ scientia. Non videtur igitur alia ratio sufficiens posse assignari pro obli­ gatione morali istorum principiorum nisi ius civile Romanum, quod tunc tem­ poris ab Ecclesia acceptatum fuit ut rectae rationi et legi naturali satis conveniens. Quae cum ita sint, hodiernis codicibus civilibus hac in re eadem obligatio in'conscientia attribuenda videtur, cum eorum statuta sint item satis conformia rectae rationi, iuri naturali atque circumstantiis locorum et temporum. Ita quoque complures moderni theologi, e. gr. Aertnys dicens·1: ,,Leges, quae proprietatem absolute definiunt, valent in conscientia. Tales sunt v. gr. quae statuunt modos dominium acquirendi per accessionem, usu­ capionem, inventionem etc.; item quae proprietatem tribuunt filiis familias et auctoribus librorum; quae patri concedunt usumfructum in bonis filiorum et uxoris; ac etiam quae successionem ab intestato praefiniunt." Hoc saltem videtur certum, casus hodiernos circa bona filiorum familias non posse resolvi iuxta antiquum civile ius Romanum, sicuti fit a quibusdam auctoribus. Distinctio enim bonorum castrensium, quasi-castrensium, profectitiorum et adventitiorum hodie videtur esse nullius usus. Unde pro moderna praxi distinguenda sunt solummodo bona libera et non-libera. Regulae generales nostris temporibus haberi possunt: 1. Contra iustitiam non peccat filius maiorennis (vel emancipatus), qui sibi retinet omne recte acquisitum (etiam laborando in domo pa­ terna) deductis illis, quae pro ipsius sustentatione a parentibus expen­ duntur. Ita sententia communis. 2. Contra iustitiam non peccat filius minorennis degens et laborans extra domum paternam, si proprium salarium retinet. Ita etiam sta­ tuunt complures codices moderni, e. gr. Cod. civ. Helvet. a. 295, Cod. civ. Gall. a. 387. ·* Suppi, nd Vll prarc. Iuxta iun Germ. p. IV. Caput HI. De subiecto juris seu dominii. Art. Π. $ 2. 29 3· Contra iustitiam non peccat filius minorennis, degens in domo paterna sed salarium recipiens pro labore extra domum praestito, qui solvit expensas pro propria sustentatione, cetera autem sibi retinet. Nonnulli autem codices moderni statuunt, ut ista salaria pertineant ad parentes, e. gr. Cod. civ. Helvet. a. 295. 4. Contra iustitiam videtur peccare filius minorennis degens et laborans in domo paterna, si surripit aliquid ex bonis paternis, quod non est necessarium ad propriam convenientem sustentationem. 5. Contra pietatem omnes filii familias sive maiorennes sive minorennes peccant, quoties ex retentione bonorum parentibus suis inde­ bitum gravamen causant. Quomodo filii laedentes iustitiam debeant restituere parentibus cf. infra n. 83. § 2De dominio filiorum familias iuxta ius Germanicum. Praenotamina. 1. Iuxta ius Germanicum unusquisque homo est capax dominii (rechtsfahig) statim post * , nativitatem· immo est capax hereditatis capessendae (erbfdhig) statim post conceptionem··. 2. Distinguuntur solummodo filii minorennes et filii maiorennes, quibus aequiparantur filii emancipati (gropjahrig erklarte Kinder). 3. Minorennes censentur illi, qui nondum 21 annos aetatis suae com­ pleverunt. Illis aequiparantur ii, qui a lege tamquam prorsus inepti aut saltem insufficienter apti ad negotia facienda declarantur (cntmiindigt werden ). 4. Maiorennes censentur homines post annum 21 aetatis suae. His aequi­ parantur filii emancipati. Ad hoc autem ut quis emancipetur, requiruntur tres condiciones, scii, a) ut filius habeat annum 18 aetatis completum; b) ut tum ipse, tum aliquando etiam eius tutor consensum dent; c) ut tribunal tutelare (Vormundschaftsgericht) hanc emancipationem authentice pronuntiet et quidem propter utilitatem ipsius emancipandi··. Iuxta ius Germanicum igitur non habetur emancipatio eo ipso, quod quis licite matrimonium ineat, sicuti e. gr. statuitur a codice Helvetico··. Dominium minorennium. 1. Distinguuntur minorennes ante septimum aetatis suae annum completum et post hoc septennium usque ad tempus maiorennitatis aut emancipationis. 2. Minorennes ante septimum aetatis suae annum completum sunt prorsus inepti (geschdftsunfdhig) ad exercitium cuiuslibet actus dominii. Idem valet de illis, qui propter amentiam a iudice declarati sunt inepti··. 3. Minorennes post septimum aetatis suae annum completum sunt limitati quantum ad exercitium dominii (beschrdnkte * Geschaftsfahigkeit) 7. Idem valet de illis, qui a iudice declarati sunt non sufficienter apti. Possunt autem declarari insufficienter apti ad exercitium cuiusque dominii a) non tantum amentes, sed etiam dementes; b) dissipatores, fortunam propriam aut familiae periculo exponentes; c) ebrietati addicti··. — Minorennes tamen possunt ·» Cod. civ. Germ. §1. ·· § 1923. ·· § 104. ·» § 106 sqq. ·· § 6. ·· § 3—5. ·· Art. 14. 29 3° Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio 1. habere exercitium liberum dominii perfecti, si cum debita licentia iudicis tutelaris et tutoris aliquod negotium peragunt vel labores suos conducunt”. 4. Bonorum minorennibus propriorum administratio et ususfructus per­ tinent ad patrem vel matrem, nisi tamen ista bona sunt bona libera10°. 5. Bona libera minorennium sunt: a) res pertinentes ad usus personales filii, e. gr. vestes, ornatus, utensilia; b) mercedes et reditus, quos filius habet aut ex labore suo aut ex aliquo negotio legitime suscepto; c) hereditates aut dona accepta, si tamen testator aut donator expresse statuerit, ut ista dona constituant bona libera filii. Quamvis ususfructus istorum bonorum non pertineat ad patrem, sed ad filium, tamen administratio videtur ordinarie pertinere ad patrem, nisi con­ trarium statutum sit circa bona sub n. c) enumerata. Unde pater potest exigere, ut filii tradant mercedem receptam ex labore in aliena officina facto. Debet tamen istam mercedem insumere in bonum filii. Valde consulendum est (saltem ut plurimum), ut parentes administrent omnia minorennium bona, quae secus, experientia comprobante, saepe dissipantur. Ast hoc ius paternum administrandi bona libera minorennium filiorum non videtur tam gravem obligationem inducere, ut filius per se peccet mortaliter, si illud laedat. Hinc filii minorennes valde monendi quidem sunt, ut salarium acceptum pro suis laboribus tradant parentibus; si tamen hoc recusant et parentibus saltem compensant expensas sustentationis, absolvi possunt in confessionali. Λ for­ tiori hoc dicendum est, si filii tantum parvam partem salarii retinent et reliquum tradunt parentibus. 6. Minorennes non habentes bona libera nullum contractum onerosum possunt facere sine patris aut tutoris licentia (saltem praesumpta) 1M. Hinc eorum emptiones et venditiones non valent, debita contracta non obligant etc. 7. Filii minorennes nullum ius habent ad salarium, si laborant in domo aut officina paterna10’. Hinc peccant contra iustitiam et ad restitutionem tenentur, si quid ex bonis paternis clam surripiant. Ad quantitatem istius restitutionis et causas ab illa excusantes infra n. 83 sermo redibit. Dominium maiorennium. 1. Filii maiorennes habent plenum dominium suorum bonorum; sunt enim perfecte sui iuris. 2. Nihilominus tenentur iuxta vires et statum suum servire parentibus quantum ad rem familiarem et negotia eorum. 3. Nisi filius maiorennis expresse exegerit compensationem fructuum ex suis propriis bonis perceptorum a parentibus, praesumitur huiusmodi fructus gratuito concessisse parentibus 10’. 4. Filiae maiorennes habent ius ad competentem dotem, nisi tamen pa­ rentes legitime contra matrimonium ineundum reclamaverint‘°·. 5. Pro confessario sequentia videntur notanda in praxi: a) Filius maiorennis laborans extra paternam domum vel officinam tenetur quidem conferre ad familiam paternam sustentandam, sed salarium obtentum est eius proprietas, et proinde potest sine laesione iustitiae de illo disponere. b) Filius maiorennis laborans in domo vel officina paterna non habet strictum ius ad salarium conveniens, ac proinde non potest se occulte com’· § iiasq. ‘°’ 8 1618. ,0» 8 1649—1651, '·· S 1631. 101 8 «07 110—113. ‘°’ 6 1617. Caput III. De subiecto iuris seu dominii. Art. H. § 3. 31 pensare. Quando autem filius labore extraordinario rem familiarem patris auget et secus multo peioris condicionis esset quam fratres aut sorores, potest indemnitatem exigere. Scholion. In regionibus, ubi viget codex civilis Germanicus, haec sit regula generalis: Ante factum confessarius admoneat generaliter omnes filios familias sive minorennes sive maiorennes, ut operam suam gratuito impendant pro re familiari paterna et contenti sint illis bonis, quae pater aut mater liberaliter concedit. Post factum, si scii, filii familias sive minorennes sive maiorennes aliquid salarii retinuerint, partem autem sufficientem pro propria sustentatione tradiderint, non sunt compellendi ad restitutionem. § 3- De dominio filiorum familias iuxta ius Gallicum. Praenotamina. 1. Iuxta ius Gallicum unusquisque est capax dominii et iam a conceptione est capax hereditatis capessendae105. 2. Liberi sunt minorennes usque ad annum 21 completum aetatis suae. Ab hoc termino sunt maiorennes; verumtamen quantum ad matrimonium ineundum specialia statuta exsistunt, nempe filius et filia ante annum 21 com­ pletum matrimonium inire non possunt sine consensu parentum. Si mater dissentit, sufficit consensus patris 10°. Si unus parentum obiit aut ex aliqua causa nequit manifestare suam voluntatem, sufficit consensus alterius107*. In casu, quo ambo parentes mortui sunt aut nequeunt suam voluntatem mani­ festare, avi et aviae vices illorum in hac re gerunt105. Post praedictam aeta­ tem et quidem usque ad annum 30 completum filii et filiae tenebantur actu reverentioso („par un acte respectueux") tribus vicibus interpellare consen­ sum parentum, sed iste actus respectuosus suppressus est per legem d. 21 lan. 190710°. Iuxta disciplinam vigentem sufficit, ut filii et filiae nuptu­ rientes ope notarii notificent parentibus matrimonium contrahendum. 30 die­ bus post hanc notificationem matrimonium contrahi potest110. 3. Minorennes filii emancipari possunt: a) Per declarationem patris aut (illo deficiente) matris coram iudice pacis factam, si minorennis saltem 15 aetatis annum compleverit111. Defuncto utroque parente eadem declaratio fieri potest a sic dicto consilio familiae, sed nonnisi post 18 annum aetatis. b) Minorennes eo ipso emancipantur, quando matrimonium ineunt11*. 4. Minorennis emancipatus minime eadem iura habet ac maiorennis, sed in pluribus actionibus dependet a suo tutore. Singulae istae actiones enume­ rantur art. 480 sqq. Dominium minorennium. 1. Minorennes habent dominium nudum omnium rerum, quae eis iusto titulo obvenerunt, e. gr. hereditate, donatione etc.110 2. Administratio et ususfructus bonorum ad minorennem filium pertinen­ tium est penes patrem, eoque defuncto penes matrem usque ad annum 18 aetatis completum. Excipiuntur tamen casus sequentes: 105 105 ‘°’ ··* Cod. civ. Gall. Articulus 148 Art. 149· Art. 477· Art. 8 et 725. modificationem accepit per legem d. 21 lan. 1907. ‘°° Art. 150. ··· Art. 15a. 110 Art. 151 novus. “» Art. 476· “· Art. 389. 30 32 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio 1 a) si minorennis emancipatur; b) si mater defuncto patre novas nuptias init11*; c) quantum ad bona, quae minorennis acquisivit labore et industria separata, vel quae ei data aut legata fuerunt, sub condicione ut parentes usufructu careantuo. d) si parentes declarati fuerunt indigni “·, aut si filiam ad prostitutionem induxerunt; e) si coniux superstes neglexit facere inventarium bonorum infra trimestre post mortem compartisllr. 3. Bona, quae minorennis acquirit labore et industria separata, videntur ea omnia esse, quae non acquirit in officina paterna. Unde si filius, licet habitans in domo paterna, mercaturam propriam agit, si artem ab arte paterna plane diversam exercet, si in officina extra domum paternam laborat, haec omnia videntur esse labor et industria separata *18. 4. Filius minorennis praesertim post 18 annum aetatis suae laborans extra domum paternam non peccat contra iustitiam, si expensas suae sustentationis solvit parentibus, reliquum autem salarium sibi retinet. Nihilominus monen­ dus est (saltem communiter), ut totum salarium tradat parentibus, cum hoc sit magis conforme pietati et oboedientiae. 5. Filius minorennis non potest facere ullum contractum nisi in casibus a lege determinatis 118. Dominium maiorennium. 1. Filius maiorennis factus (anno 21 aetatis suae completo) est plane sui iuris et capax omnium actuum civilium* 130. 2. Ex articulo 488 videtur sequi, ut filius maiorennis nihil aliud debeat parentibus suis nisi resarcire alimenta ab illis quotidie recipienda. Si tamen parentes sunt in egestate, tunc iam ipsum ius naturale praecipit, ut quilibet filius teneatur pro viribus subvenire eis. §4 De dominio filiorum familias iuxta ius Anglicum. 31 i. Minor emancipatur, quando annum 21 attingit, vel quando matrimonium init, vel quando relinquit domum paternam et ratione occupationis cessat patri subesse, ut si minor fit miles vel famulus alterius 2. Si filius in domo paterna sustentatur et labore proprio aliquid acquirit, pater hoc sumere potest usque ad annum ιό; sic enim sustentatio aliquatenus compensatur. Post hoc autem tempus parentes possunt tantum exigere a filio pretium sustentationis. Quando vero filii sine remuneratione laborant aut totum salarium parentibus tradunt, censentur iuribus suis renuntiare. § 5- De dominio filiorum familias iuxta ius Americae Septentrionalis. 32 i. In America Septentrionali ius uniforme circa iura parentum non exsistit. Sequentia tamen satis communiter statuta sunt. 110 Art. 386. 110 Art. 387. “· Art. 730. 111 Art. 1442. 110 Cf. Marres, De iust. I. 1, n. sç. 110 Art. Itz4sq. 130 Art. 488; cf. etiam legem d. 22. Ian. 1907. 1,1 Cf. Slater, Prine. Thcol. mor., De iust. c. 3, § 2, et W. Eversley, The Law of the Domestic relationi p. 398. Caput III. De subiecto iuris seu dominii. Art. II. S 4—7. 33 2. Parentes non tenentur quidem solvere debita contracta a filiis (nisi tamen ipsorum auctoritate explicita vel implicita filii ista debita contraxerint); sed debent convenienter sustentare filios. 3. Parentes ius habent, ut liberi minorennes, i. e. usque ad annum 21 * 122*, sub ipsorum servitio et custodia habitent atque laborent. 4. Parentes permittentes, ut liberi extra domum paternam laboribus aut negotiis vacent, censentur eo ipso permittere, ut illi habeant dispositionem de salario accepto. In hoc casu tamen cessat etiam obligatio parentum sustentandi liberos suos. 5. Parentes obligantur ad resarcienda damna, quae (illis scientibus et non impedientibus) committuntur a liberis, dum sunt in domo paterna. § 6. De dominio filiorum familias iuxta ius Austriacum. 1. Ius Austriacum sicuti uxoribus ita etiam filiis familias maiores libertates 33 concedit. 2. Pater habet administrationem bonorum, quae filii minorennes acqui­ runt12’. Si tamen filius minorennis, extra domum paternam vivens, aliquid industria sua acquirit, hoc liberae dispositioni eius relinquitur *** . 3. Reditus percepti ex bonis filii familias administration! patris ordinarie subsunt, sed oportet ut impendantur ad convenientem educationem et sustentationem filii. Si quid maioris momenti superest, cedit in commodum filii; sin autem sit minoris valoris, pertinet ad patrem125. 4. Filii fiunt maiorennes post annum 24 aetatis suae completum125 et tunc evadunt prorsus sui iuris, nisi iudex contrarium statuerit12’. Matrimonium a minorenni initum non reddit illum maiorennem12S. Filii possunt emancipari ante maiorennitatem cum explicite consensu patris et iudicis, et praeterea si pater consentit, ut filius 20 annorum propriam rem familiarem ducat12·. 5. Minorennes ante 18 annum non possunt testamentum facere nisi coram iudice; post vero hanc aetatem libere possunt testamentum condere120. 6. Minorennes generatim non possunt ullum contractum onerosum inire sine consensu parentum aut curatorum 12t. § 7De dominio filiorum familias iuxta ius Hispanicum et Italicum. Ista iura satis conveniunt et statuunt, ut ususfructus et administratio 34 omnium bonorum, quae pertinent ad minorennes122, competant parentibus, nisi contrarium sit expresse stabilitum. Quando autem filii vivunt cum con­ sensu patris extra domum paternam, bona ab illis acquisita eorum liberae dispositioni relinquuntur122. 122 „ln the United States some statutes have reduced the age required for majority." (Ita Tanquerey, Suppl. pro Stat. Americ. Septentr. p. 9.) 122 Cod. civ. Austr. § 149. 122 § 151. 125 § 150. 125 § 21. 127 § 172. >” § 175. 120 § 174. 1,0 § 569. 121 § 865. 122 In Hispania filius fit maiorennis, si est natus 23 annos completos (Cod. civ. a. 320); in Italia autem post annum aetatis 21 completum (Cod. civ. a. 323). 122 Cf. Cod. civ. IJisp. a. 159 (apud Larrana-Saralenui, Comentarios n. 693), ct Cod. civ. Ital. a. 394 -397 (apud Marc, Instit. mor. I, n. 8(h). Piümmir, Mun Tlieol. mor. II 3 34 Tract. III. De virtute justitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. §8. 35 De dominio filiorum familias iuxta ius Helveticum. Praenotamina. 1. Ius antiquum diversorum districtuum Helveticorum non multum dis­ crepat a iure Gallico supra exposito. Ius vero novum satis magnas muta­ tiones introduxit. 2. Capacitas dominii oritur a primo momento exsistentiae hominisls‘. Exercitium autem huius dominii non permittitur nisi illis, qui sunt maiorennes et praediti usu rationis “·. Fit autem homo maiorennis vel post annum 20 aetatis suae completum vel per matrimonium contractum “·. Praeditus vero usu rationis censetur, qui non laborat amentia, dementia, ebrietate similibusve statibus mentis. 3. Filius minorennis potest emancipari post i8 annum completum, dum­ modo hoc fiat a tribunali tutelari et cum ipsius et parentum consensu1’7. 4. Qui caret usu rationis, nullum contractum validum inire potest1”, qui vero gaudet usu rationis, sed tamen est minorennis aut declaratus ineptus (entmiindigt), potest quidem commoda acquirere, sed contractus onerosos non valet inire sine consensu legitimi curatoris. Si nihilominus actus illi­ citos fecerit, ad restitutionem tenetur 1”. Articulus iste est magni momenti pro praxi confessarii. Si e. gr. minorennis contraxerit debita, vel emptionis aut venditionis contractus perfecerit, haec omnia sunt invalida, sed mino­ rennis tenetur pro viribus damnum resarcire illis, quibuscum contraxit1”. Dominium minorennium. 1. Parentibus competit administratio omnium bonorum ad filios pertinen­ tium, nisi contrarium sit expresse statutum1*1. 2. Parentibus competit ususfructus omnium bonorum ad filios minorennes pertinentium, nisi contrarium sit expresse statutum. Debent tamen parentes convenienter curare educationem et sustentationem liberorumlo. 3. Bona, quae acquirit minorennis proprio labore in communitate familiari facto, pertinent ad parentes; bona vero, quae acquirit aut proprio negotio cum consensu parentum peracto, aut laboribus extra communitatem fami­ liarem factis, liberae dispositioni minorennis relinquuntur, salvis tamen obli­ gationibus suis erga parentes1”. Isti duo articuli sunt magni momenti pro praxi confessarii. Nam liberi minorennes nullum ius habent ad salarium exigendum a parentibus, nihilque possunt sibi surripere propter labores in communitate familiari factos; econtra liberi degentes tamquam ancillae, servi, scriptores, apparitores etc. extra domum paternam libere disponunt de salario acquisito; tenentur tamen parentibus resarcire expensas alimoniae et insuper in casu egestatis parentibus subvenire1*·. Dominium maioretmium. Liberi maiorennes habent liberam dispositionem de bonis suis. Proinde possunt non tantum retinere salarium laboris sui extra domum paternam facti, verum etiam exigere salarium pro labore in communitate familiari peracto1”. Attamen tenentur opera sua conferre ad convenientem susten­ tationem familiae paternae ”·. 1,1 Cod. civ. Helv. a. 11. ..Rechtsfihig ist jedermann." »» Art. 13. «” Art. 14· Art. 15. ”· Art. 18. Art. 19. ‘” Art. 411. «·» Art. 290 et 294. »·· Art. 392—294. “· Art. 295 et 296. *·· Cf. art. 328 el 339. ”· Art. 633. *·· Art. 338 et 329. Caput ΙΠ. De subiecto iuris seu dominii. Art. III. 35 ARTICULUS III. De dominio clericorum saecularium. Praenotamen. Tota fere ista materia ad ius canonicum pertinet, et proinde 36 attendendae sunt imprimis positivae leges ecclesiasticae de hac re latae. Pro ampliore doctrina consulendi sunt canonistae. Divisiones. Dominium clericale (quod et aliquando peculium clericale vocatur) est quadruplex: i. peculium patrimoniale; 2. quasi-patrimoniale; 3. beneficiale, et 4. parsimoniale. 1. Peculium patrimoniale seu bona patrimonialia clerici saecularis14’ sunt illa bona, quae clericis obveniunt independenter ab omni eccle­ siastico tum ministerio tum beneficio; vocantur autem patrimonialia, quia ordinarie proveniunt ex hereditate paterna, licet possint quoque provenire ex quacumque causa profana, e. gr. ex donatione, ex labore profano, ex libris editis etc. — Bonorum patrimonialium clericus saecu­ laris habet perfectum dominium148; non est enim peioris condicionis quam laicus in hac re. 2. Peculium quasi-patrimoniale (vocantur quoque bona quasi-ecclesiastica, vel industrialia) sunt illa bona, quae clerici acquirunt non quidem ratione beneficii ecclesiastici (seu ex bonis ipsi Ecclesiae oblatis et appropriatis), sed ratione ministerii personalis ecclesiastici, quasi mercedem et stipendium; seu brevius: sunt illa bona, quae clericis ob­ veniunt ex titulo quidem spirituali, sed non ex titulo beneficii. Ad haec bona pertinent ea sic dicta „iura stolae", quae clericis non bene­ ficiariis dantur propter functiones ecclesiasticas peractas148, stipendia Missarum manualium (non autem stipendia Missarum fundatarum), oblationes gratuitae, quas fideles offerunt parocho aliisque sacerdotibus et generatim omnia illa bona vel reditus, qui percipiuntur praesertim a sacerdotibus non beneficiariis propter officia ecclesiastica peracta. Sacerdotes autem non beneficiarii sunt e. gr. vicarii et cooperatores paro­ chorum, deservitores hospitalium, rectores spirituales scholarum etc.— Horum bonorum quasi-patrimonialium clerici habent perfectum domi­ nium. Ita sententia communis. Ratio est, quia neque ex natura rei neque ex lege positiva clericis talium bonorum dominium limitatur. 3. Peculium beneficiale sunt illi reditus, quos recipit clericus ratione et titulo beneficii ecclesiastici; seu brevius, sunt reditus beneficii eccle­ siastici destinati in congruam sustentationem clericorum beneficiario­ rum. De origine et historia beneficiorum auctores canonistae multum disputant180. Tamquam reditus stricte bénéficiâtes iuxta modernam ··» De clericis religiosis hic non agitur, cum isti ligentur voto paupertatis et proinde nequeant libere disponere de bonis temporalibus. ··· Cf. c. 12 X, 26, 9; S’. Alphonsus, Theol. mor. 1. 3, n. 490. “· Aliquando vocantur iura stolae oblationes factae a fidelibus loco decimarum propter functiones ecclesiasticas particulares. Ista iura stolae sunt bona beneficialia, quando dantur clericis vere beneficiariis (Cod. iur. can. c. 1410). n>» Vide nostrum Man. iur. can.· p. 505. 8 36 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. praxim habentur non solum proprii fructus beneficii, e. gr. reditus pro­ venientes ex praediis, agris etc. ad beneficium pertinentibus, sed etiam: a) Pensiones seu sustentationes, quas interdum gubernia civilia regu­ lariter solvunt beneficiariis clericis, e. gr. in Germania, in Austria etc. Ita expresse statuit S. Poenitentiaria d. 19 lan. 1819 et 9 lan. 1823. Aliud videtur esse de pensionibus quae aliquando conceduntur clerico emerito a gubernio vel etiam ex aliquo beneficio prius habito. b) Contributiones fidelium11'1 per modum taxae impositae, quando neque ex bonis beneficialibus neque ex pensione gubernii civilis congrua sustentatio clericorum beneficiariorum haberi potest. Istae enim obla­ tiones videntur idem fere esse ac decimae antiquitus impositae. Porro decimae communissime habentur tamquam reditus bénéficiâtes1M. Pa­ riter ad reditus beneficiates videntur pertinere illae oblationes fidelium, quae vi statutorum aut consuetudinis parochis dantur ratione tituli, e. gr. in America Septentrionali tempore Nativitatis aut Paschatis18’, vel iura stolae stricte paroecialia. c) Stipendia Missarum fundatarum, quae cum beneficio sunt unita, si tamen percipiuntur ab ipso beneficiario; nam si istae Missae dicun­ tur a sacerdote non beneficiario, earum stipendia iam non sunt peculium beneficiate. d) Distributiones chorales canonicorum. Si tamen omnes reditus beneficii constant choralibus distributionibus, tunc tertia pars liberae dispositioni beneficiarii relinquitur184. Hodiernis diebus fere non dantur alia (praeter Cardinalatum) beneficia ecclesiastica nisi paroeciae, canonicatus, episcopatus et quaedam capellaniae ecclesiasticae. Quantum ad beneficiarii convenientem sustentationem, peculium bene­ ficiate est vel a) necessarium vel b) superfluum vel c) parsimoniale, de quo infra. Quae hucusque dicta sunt de triplici peculio clericorum, hoc modo possunt breviter et clare comprehendi: Clericus acquirit a) peculium patrimoniale tamquam homo, b) peculium quasi-patrimoniale tamquam clericus, c) peculium beneficiate tamquam beneficiarius. 37 Obligationes circa peculium beneficiate, a) Omnes moderni theo­ logi et canonistae docent, clericis competere verum dominium in reditus beneficiates, qui sunt necessarii pro convenienti sustentatione, ita ut ipsi de illis disponere possint eadem libertate, qua gaudent circa bona patrimonialia et quasi-patrimonialia. 161 * 161 Le denier du culte, Kultussteuer zum Unterhalt der Pfarrer, nicht aber Kuitussteuer zum Unterhalt von Kaplanen, Kiistern, Kirchen etc. *’* Cf. tit. 30, 1. 3 de decimis, primitiis et oblationibus, et tit. 39 de censibus, exactionibus et procurationibus; cf. etiam Wern», Ius Decret. Ill 183, et Bargilliat, Pracl. iur. can. n. 1384, ”· Cf. HnruilHat I. c. *·* Cod. iur. can. c. 1410. Caput III. De subiecto iuris seu dominii. Art. III. 37 Antiquis temporibus quidem pauci canonistae contrarium docuerunt, sed eorum sententia nunc prorsus obsoleta est. Ratio autem est, quia, testante S. Paulo, omnes, qui altari deserviunt, cum altari participant156. Clerici ergo ex reditibus beneficii honestam sustentationem sumere possunt idque etiam si alia bona patrimonialia aut quasi-patrimonialia habent155. Quaenam autem sustentatio congrua vocanda sit, non potest certa regula determinari, sed relinquitur prudenti iudicio timorati clerici. Nam attendi debent multae circumstantiae, scii, a) persona clerici; etenim alia est sustentatio simplicis parochi ruralis, qui gaudet optima sanitate, et alia est sustentatio episcopi senis et debilis. Pariter attendendae sunt b) circumstantiae locorum et tem­ porum. — Ad convenientem sustentationem pertinent quoque honestae re­ creationes, hospitalitas exercenda, quaedam dona danda et decens alimentatio consanguineorum, praesertim si isti sunt egeni. Quantum autem ad modum vivendi, monitiones a Concilio Tridentino episcopis datae omnibus clericis prae oculis versentur157. Clericus beneficiarius ex bonis beneficii sui ele­ emosynas quidem, non autem dona saltem maiora largiatur158. b) Clerici beneficiarii (exceptis Cardinalibus158) tenentur sub gravi impendere superfluos reditus ex bonis beneficialibus in pauperes aut in causis pias150. Ita docent omnes, et clare eruitur cum ex Concilio Tridentino151 tum praesertim ex Cod. iur. can. c. 1473 statuente: „Etsi beneficiarius alia bona non beneficialia habeat, libere uti frui potest fructibus beneficialibus, qui ad eius honestam sustentationem sint neces­ sarii; obligatione autem tenetur impendendi superfluos pro pauperibus aut piis causis, salvo praescripto can. 239, § 1, n. 19.“ Disputant canonistae et theologi, utrum ista gravis obligatio sit obligatio iustitiae, ita ut eius transgressio constituat obligationem restitutionis, an sit tantum obligatio gravis ex lege ecclesiastica. Sententia verior et multo com­ munior docet illam obligationem oriri tantum ex lege ecclesiastica et non implicare restitutionem, si neglecta fuerit15’. Iam S. Thomas illam sententiam docuit155. Sibi enim obicit: „Quicumque consumit quod est alterius, tenetur ad restitutionem: sed bona clericorum sunt pauperum, ut patet per glossam Hieronymi super illud Isaiae 3, 14: .Rapina pauperum in domo vestra.' Ergo si clerici inutiliter bona ecclesiastica consumunt, tenentur restituere pauperibus aliunde, si habuerint."... Ad quam obiectionem respondet: „Bona ecclesiastica non solum dispensanda sunt pauperibus, sed etiam Ecclesiae ministris: unde secundum canones debent dividi hoc modo, ut aliqua pars 155 Cf. I Cor. 9, 13. 155 Cod. iur. can. c. 1473. 157 Sess. 25, c. i de reform. 155 Quomodo clericus possit ex reditibus beneficialibus sustentare consangui­ neos, optime docent 5. Ambrosius, De offic. 1. 1, c. 3, et S. Thomas, S. theol. 2, 2, q. 185, a. 7 ad 2. 155 Cod. iur. can. c. 239, § 1, n. 19. ,8U Causae piae censentur omnia illa opera aut instituta, quae ex natura sua vel ex fine operantis proxime inserviunt fini supernatural!. Causae piae non sunt illa sic dicta instituta humanitaria, e. gr. hospitalia, asyla prorsus profana, quae inser­ viunt quidem utilitati sociali, non autem religioni. >·> L. c. 155 Cf. S. Alph., Theol. mor. I. 3, n. 492. Vehementissime quidem sed non effi­ caciter impugnat hanc sententiam Concino, Theol. christ, in Decal. 1, diss. 6, c. 18. 155 Qtiodl. 6, q 7. a. 12 ad 3; S. theol. 2, a, q. 185, a. 7. 38 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio 1. cedat in usum pauperum et aliqua pars in usus ministrorum et in cultum Ecclesiae. Aliter ergo dicendum est de illis ecclesiasticis bonis, quae prin­ cipaliter sunt attribuenda necessitatibus pauperum et ex consequenti neces­ sitatibus ministrorum, sicut sunt bona hospitalium et aliorum huiusmodi. Et aliter de illis bonis, quae sunt principaliter attributa usibus ministrorum, sicut sunt praebendae clericorum et alia huiusmodi. Nam in primis bonis peccatum committitur non solum ex abusu, sed etiam ex ipsa rerum con­ dicione, dum aliquis in suos usus assumit, quod est alterius; et ideo tenetur ad restitutionem tamquam defraudator rei alienae. In secundis vero bonis non committitur peccatum, nisi per abusum, sicut et de bonis patrimonialibus dictum est. Unde non tenetur quis ad restitutionem, sed solum ad poeni­ tentiam peragendam.” — Ratio autem fundamentalis, cur clericus abutens bonis superfluis beneficii sui non teneatur ad restitutionem, haec est: Non est imponenda restitutio, nisi eius obligatio certo constet. Porro non potest afferri ullus certus titulus restitutionis nec ulla lex ecclesiastica clare hanc obligationem praescribens Ceterum etsi non est urgenda obligatio resti­ tutionis, tamen in casu, quo clericus superfluos reditus beneficiales notabiles non impenderit pro causis piis, solet grave scandalum causare atque graviter arguendus est; nam parum interest, utrum in gehennam eat propter laesam iustitiam an propter laesam oboedientiam. — Quaenam laesio hac in re sit grave peccatum, prudenter determinandum est consideratis circumstantiis donatoris et donationis. Profecto autem solet requiri multo maior (forte duplo vel triplo maior) quantitas quam in furto graviter illicito, quoniam clericus non aufert aliena, sed sua male expendit Cognati vel alii homines non pauperes, qui a clerico beneficiario huiusmodi reditus superfluos receperint per donationes inter vivos, non sunt obligandi ad restitutionem; immo, si fuerint in bona fide, non peccaverunt. Aliter autem res se habet, si clericus beneficiarius habens superfluos reditus bene­ ficiales moritur sine testamento; nam in hoc casu, cum intentio clerici mortui praesumi debeat, ut voluerit disponere de bonis illis, sicut debuit, et cum certe debuerit disponere de illis reditibus pro pauperibus aut causis piis, heredes non possunt licite usurpare bona relicta, si certe sunt reditus superflui beneficiales. Quod quidem a fortiori valet, si impediverint clericum a testamento condendo. Verumtamen in praxi iste casus satis raro accidit; primo quia clerici raro habent reditus beneficiales ita amplos, ut post sustentationem convenientem adhuc remaneat aliquid superfluum: deinde, posito quod revera beneficium fuerit ditissimum, nihilominus fere impossibile est discernere in bonis relictis, quaenam fuerint parsimonialia et quaenam beneficialia superflua. Unde heredes laici generatim non sunt inquietandi, dummodo ne fraudulenter sibi procuraverint talem hereditatem, quae forsan provenit ex reditibus superfluis beneficialibus. Insuper saepe sunt in bona fide, et si confessarius vellet eos cogere ad reddenda bona huiusmodi, forte recusarent oboedire, atque sic ex peccatis materialibus efficerentur peccata formalia; quod quidem vitandum est. Nota. Cum non raro subitanea mors clericorum accidat, quilibet clericus saecularis et praesertim beneficiarius ne cunctetur facere testamentum suum. Praesertim ne omittat disponere de sacris vestibus, paramentis, vasis. 1,4 Cf. Billuart, De iure et iust. diss. 3, a. 5, ubi optime haec controversia tractatur. ··» Cf. 5. dlph., I. c. n. 490, IV ; qui severiorem sententiam propugnat. Caput III. De subiecto iuris seu dominii. Art. III. 39 Specialia statuta hac in re lata sunt pro Cardinalibus1’·. Nam valde in­ decens esse potest, ut istae res relinquantur liberae dispositioni laicorum aut pretio valde diminuto vendantur a laicis1”. Ceterum multo melius et menti Ecclesiae conformius esse solet, ut clericus beneficiarius bona super­ flua ex reditibus beneficialibus percepta eroget mox in pias causas aut in pauperes, ita ut non sit necessarium de illis testamentum condere. Sunt auctores, e. gr. Hollweck ‘“, qui docent, omnes clericos saeculares, etiam non beneficiarios, bona superflua ex ministerio ecclesiastico percepta teneri erogare in causas pias; quae quidem sententia est in praxi consulenda, cum sit rectae rationi et statui clericali conveniens, sed non potest tamquam stricta obligatio imponi. 4. Peculium parsimoniale illa sunt, quae clericus beneficiarius ex bonis beneficialibus comparcit, modestius vivendo. De istis bonis libere disponere potest. Patet per se, quia clericus ius habet ad convenientem sustentationem ex bonis beneficialibus. Si ergo ab ista convenienti susten­ tatione sibi aliquid libere subtraxit, de illo et libere disponere potest. Tota doctrina de reditibus clericorum saecularium hac unica phrasi enuntiari potest: Clerici saeculares habent liberam dispositionem de omnibus reditibus suis, exceptis reditibus beneficialibus superfluis, quos quidem sub gravi praecepto, sed non sub obligatione restitutionis impendere debent pro pauperibus piisve causis. Scholion. De administratione bonorum ecclesiasticorum. Clerici bene- 38 ficiarii tenentur omnia bona ecclesiastica solerti cura administrare iuxta canonicas sanctiones et statuta particularia. Si usurpare vel in proprios usus convertere praesumpserint bona ecclesiastica, puniuntur excommunicatione aliisque gravibus poenis1”. Praesertim observanda sunt statuta pontificia et episcopalia circa alienationem bonorum ecclesiasticorum1”·. Non raro modernis temporibus etiam a guberniis civilibus lata sunt circa administrationem bonorum ecclesiasticorum particularia statuta; quae, si ex Concordatis vel ex concessione Summi Pontificis tolerantur, quilibet clericus sedulo observare debet. Secus enim magna incommoda oriri possunt. In administratione bonorum ecclesiasticorum clericus vitare quidem debet omnem incuriam, sed etiam caveat omne, quod sapit commercium pure mundanum. Hinc clericus ne sit nimis sollicitus circa istas res materiales. Praesertim vitet actiones, uti dicunt, speculativas in mensis nummulariis 17°. Experientia enim lugubri constat, clericos per istas actiones et scandalum dedisse fidelibus et insuper damna magna intulisse bonis ecclesiasticis. Sane per se quidem clerici possunt licite emere actiones et obligationes nummularias, cum Ecclesia hodieque id non prohibuerit (saltem expresse), sed clerico prohibitum est agere commercium et mercaturam, quippe quae non conveniant dignitati clericali. *” Cf. Cod. iur. can. c. 1298. ’·’ c. 1301: ..Cardinales, episcopi residentiales aliique clerici beneficiarii debent per testamentum etiam in iure civili validum curare, ut iuxta canonica praescripta disponatur de sacra supellectili. Quamobrem debent tempestive designare integrae famae personam, quae, adveniente ipsorum morte, non solum sacram supellectilem, sed etiam libros, documenta aliaque ad ecclesiam pertinentia occupet et legitime remittat, cui debentur." Das Testament der Geistlichcn, Mainz 1901. ‘” Cod. iur. can. c. 2346. *”· Cf. Pontii. Commissio d. 29 lui. 1939 (Act. Ap. Sed. XXI 574). *’· Vulgo Bank et Hors*. 40 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. CAPUT IV. De modis acquirendi dominii. 39 Praenotamen. Modus acquirendi dominii intelligitur titulus super quo fundatur acquisitio alicuius rei. Complures auctores distinguunt acquirendi modos originarios et derivatos. Vocantur autem modi originarii illi, iuxta quos primitus divisio bonorum communium seu dominium privatum ortum est; modi autem derivati censentur illi, iuxta quos, divisione bonorum iam facta, dominium alicuius rei derivatur ab uno domino in alium. In nostris regionibus, ubi iam non exsistunt res, quae sub dominio privato numquam fuerunt, raro dantur modi originarii dominii acquirendi. In aliis regionibus nondum inhabitatis adhuc sunt terrae et res, quae numquam sub dominio privato fuerunt. Ibi ergo modus originarius dominii capessendi locum habere potest. Ut plurimum nostris temporibus requiritur in istis regionibus con­ sensus gubernii civilis. Modi dominii capessendi fundantur aut in lege (naturali aut positiva), et tunc convenienter vocantur modi legales; aut super conventione inter homines inita, et tunc vocantur modi conventionales. Modi conventionales dominii acquirendi et transferendi sunt contractus multiplices; qui quidem niodi sunt frequentissimi, unde infra specialiter de contractibus agendum est. Ad istos modos conventionales acquirendi dominii reducitur saltem aliqualiter etiam successio hereditaria. Modi autem legales distinguuntur generatim quattuor: occupatio, inventio, accessio, praescriptio; unde de istis quattuor singillatim agendum est *. Notanda est etiam aliqua bonorum distinctio, quae saepe occurrit in mo­ dernis codicibus civilibus; nempe distinguuntur bona vacantia, bona derelicta, bona amissa: Bona vacantia dicuntur illa, quorum dominus mortuus est vel disparuit, non relicto herede vel successore nec confecto testamento2; aliquando su­ muntur latius pro iis bonis, quae numquam habuerunt dominum, ut marga­ ritae in mari. Bona derelicta dicuntur illa, quae a domino sunt relicta sine intentione ea recuperandi, e. gr. fructus, nuces, uvae, spicae, quae messe iam peracta remanserunt. Bona demum amissa illa sunt, quae habent etiam nunc actu dominum, qui tamen est ignotus, e. gr. anulus aureus deperditus. ARTICULUS I. De occupatione. Agemus i. de occupatione in genere; 2. de occupatione animalium; 3. de occupatione thesauri; 4. de praeda capessenda in bello. » Nonnulli praesertim moderni auctores inter modos acquirendi dominii enu­ merant etiam laborem; sed melius videtur reduci labor aut ad contractus, si nempe versatur circa rem alienam, aut ad accessionem industrialem vel mixtam, si versatur circa rem propriam. * Cf. Cod. iustin. X, to. Caput IV. De modis acquirendi dominii. Art. I. $ i et 2. 41 § I. De occupatione in genere. Notio. Occupatio ’ in genere est apprehensio rei, quae nullius est, 40 cum animo eam sibi acquirendi. Ergo sub nomine occupationis non veniunt furta aut rapinae, quia in istis casibus res non sunt nullius, sed exsistit earum dominus legitimus. Occupationem esse legitimum modum acquirendi dominii, omnes admittunt; iure enim naturali res nullius fiunt primi occupantis, ut dicit commune adagium, cui post vetus ius romanum consentiunt expresse nostri codices civiles, e. gr. Germaniae4, Helvetiae0, Hispaniae *, qui tamen ordinarie non admittunt occupationem rei immobilis, e. gr. ali­ cuius agri. Condiciones requisitae, ut occupatio sit legitimus titulus acquirendi dominii, sunt sequentes: 1. ut res sit revera nullius (i. e. vacans aut derelicta) et possit cadere sub dominium privatum; secus enim fieret realis iniuria vel domino legitimo aut saltem communitati. Hinc occupatio illegitima est e. gr., si dominus rei cognitus est, aut si quis vult occupare viam publicam, quippe quae non cadat sub dominium privatum; 2. ut adsit vera et realis apprehensio; quae tamen potest esse physica vel moralis secundum naturam rei vel leges positivas. Ideo non sufficit intentio vel desiderium rem habendi; 3. ut adsit animus faciendi rem suam; unde e. gr. non adest oc­ cupatio causans verum dominium, si homo dives proiecerit vestem, quam inveniens alius vult reddere domino pristino. Occupatio praecipue locum habet in occupatione animalium, in inventione thesauri, et aliqualiter etiam in praeda capessenda durante bello; unde de singulis singillatim agemus. § 2De occupatione animalium. Notiones. Claritatis gratia distingui solent triplicis generis animalia: 41 a) animalia fera seu silvestria, quae ab humano consortio natura­ liter abhorrent atque sub nullius dominio solent esse constituta; e. gr. leones, lepores, cervi, apri, pisces etc. b) animalia mansuefacta aut cicurata, quae per se quidem abhorrent consortium hominum atque in libertate vivunt, tamen humana in­ dustria et arte sub perfectum dominium hominis sunt redacta; e. gr. columbae in columbario, apes in alveario, pisces inclusi in stagno parvo etc. c) animalia mansueta seu domestica, quae natura sua hominum socie­ tati assuefacta sunt et usibus domesticis inserviunt; e. gr. oves, boves, gallinae, canes. Quidam auctores adhuc distinguunt animalia efferata, quae scii, fuerunt mansueta aut mansuefacta, sed postea libertatem ’ /Imdgnung hcrrenloscr Sache». · § 958. 4 Art. 7:8. · Art. 610. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. 42 iterum adepta societatem humanam effugerunt; e. gr. columbae iam non redeuntes ad proprium columbarium. Ista animalia aequiparantur feris. Principia: I. Animalia fera (vel etiam efferata) sunt primi occupantis. Ratio est, quia sunt nullius; et quia res nullius cum iuxta ius naturale tum iuxta codices civiles fiunt primi occupantis’. Unde e. gr. qui piscem capit in mari aut leporem in silvis apertis, est dominus eorum. — Infra sermo redibit ad obligationem legum civilium circa venationem. 2. Animalia mansuefacta seu cicurata tamdiu manent proprietas domini, quamdiu eius custodiam non evaserint vel consuetudinem rever­ tendi in illam non amiserint; quando autem facta sunt efferata, fiunt primi occupantis sicut animalia fera. Circa primam partem huius principii nulla est difficultas, et ita sentiunt omnes, cum talia animalia sint proprietas privata. Unde furtum committit, qui e. gr. columbas alienas pabulo exquisitiore allicit et retinet. Sin autem ista animalia mansuefacta causant alteri magnum damnum, quod dominus eorum non vult resarcire, tunc nemo tenetur hoc pati; sed damnum patiens potest animalia damnificativa occidere, ne noceant. Qui quidem casus facile accidere potest, si gallinae et columbae tempore sementis et segetis causant notabile damnum; pariter feles in alienis domibus aut hortis saepe sunt nocivae. Attamen ista animalia non licet occidere, invito domino, nisi vera necessitate exigente, quia, etsi non laedatur iustitia, saepe tamen laeditur caritas, et multae rixae atque inimicitiae inde oriri possunt. Altera pars huius principii iam probata est in principio. lura civilia solent determinare, quando animalia efferata pertinent ad primum occupantem; quae quidem determinationes videntur obligare etiam in foro conscientiae. Sic e. gr. ius Helveticum’ statuit, ut examen apum, quod in alienum fundum transvolat, adhuc remaneat sub dominio prioris domini, nisi coniunxerit se cum alveario alterius domini, cum econtra ius Germanicum · decernat, ut examen apum evolans statim fiat primi occupantis, nisi tamen dominus illud persequendo conetur reducere. 3. Animalia mansueta semper manent proprietas domini sui, etsi e custodia abscesserint. De illis enim iudicandum est sicut de aliis rebus proprietatis. Quando autem ista animalia aberraverint, inventor eadem iura et obligationes habet ac inventor aliarum rerum mobilium* 10. 42 De iure venandi et piscandi. Principium. Princeps vel respublica potest variis titulis venationem, aucupationem, piscationem prohibere nedum in propriis fundis, sed etiam in locis apertis, easque sibi reservare11. Explicatur. Praecipuus titulus istius reservationis est bonum commune. Experientia enim constat, venationem omnibus perviam et licitam causare ’ ° 10 >■ Cf. Justiniani Inst. I. 2, 1, 12 et Cod. civ. Germ. § 958. Art. 719 et 725· ° § 961· Cf. infra η. .(8, ubi de inventione agitur. Ita recte Htlluart, De iure et luat. dias. 4, ·. 2, § a. Caput IV. De modis acquirendi dominii. Art. I. $3. 43 saepe magna incommoda, et econtra venationem reservatam complures utili­ tates afferre bono communi. Dico autem: reservationem venationis posse sola loca publica attingere; nam venatio in loco omnino clauso pertinet ad dominum loci. Hinc e. gr. nemo potest impediri, ne in proprio vivario capiat pisces. Patet per se. Corollaria. Malitia venationis illegalis. i. Qui venatur, aucupatur, piscatur contra prohibitionem ratione utilitatis publicae factam, peccat, nisi tamen adsit causa sufficienter excusans. Ratio est, quia talis venator transgreditur legem iustam, quae non videtur esse mere poenalis. Leges civiles de venatione communiter esse iustas non potest negari. Revera non parum interest boni communis, ne ferae totaliter destruantur, sicut fit in aliquibus regionibus non civilizatis et sicut factum est etiam in regionibus nostris circa aliquas feras hodie iam non exsistentes. Ex alia parte etiam necessarium est, ne ferarum multitudo nimis crescat. Unde respublica ius et obligationem habet leges ferendi de venatione. Huc accedit, quod ex venatione locata non parvum emolumentum pecuniare pro­ venit bono communi. Quae cum ita sint, videntur errare moderni auctores ii, qui indiscriminatim asserunt, omnes leges civiles de venatione latas esse tantum poenales. Quae quidem assertio caret fundamento intrinseco et extrinseco. Sane multi veteres auctores ita docuerunt, sed eorum auctoritas non est nimis extollenda hac in re, quia hodie res venatoria valde mutata est. Antiquis enim temporibus venatio exercebatur a paucis hominibus nec solebat locari. Insuper arma erant multo imperfectiora quam nunc. Hodie econtra venatores sunt numerosissimi et non raro etiam in dissitas regiones proficiscuntur venationis causa. Bono communi non parvum emolumentum excrescit ex venationibus, cum econtra antiquis temporibus venatio vergeret in utilitatem et delectationem paucorum. Ex his omnibus luce clarius est, judicandum non esse de venatione moderna, sicuti iudicabant auctores sae­ culi XVI et XVII. Quamvis autem in praxi neque peccatum mortale neque obligatio gravis restitutionis facile oriantur ex venatione illicita, ut patebit ex infra dicendis, inde non licet concludi, omnes leges de venatione esse leges mere poenales. — Ad discernendam autem gravitatem istius peccati com­ missi ex venatione illicita, multae circumstantiae sunt considerandae: 2. Grave peccatum videtur esse, si quis in consuetudinem duxerit vena­ tionem graviter prohibitam cum armis letalibus1*; sin vero agitur de vena­ tione ope retis vel hami vel laquei, non ita facile erit peccatum mortale, nisi damnum illatum sit revera valde grave. Rationes, quare habitualis venatio cum armis letalibus contra leges civiles exercita sit graviter illicita, sunt x. grave damnum, quod labente tempore causatur hoc modo habentibus ius legitimum venandi; 2. passio inordinata, quae semper fere oritur ex istis illicitis actionibus; etenim experientia con­ stat, tales venatores “ propter passionem venandi rem familiarem saepe negligere, sanitatem suam exponere sexcentis periculis et paulatim induci ad crudelitatem contra homines et bestias; 3. gravissimum periculum, cui se exponunt isti venatores; nam non solum durissimam poenam habebunt, si a custodibus venationis capti fuerint, verum etiam saepe in urgentissimo discrimine vitae versantur, quia semper fere in casu occursus oritur pugna *» Ita quoque docent Gôpferl, Moraltheol. II, n. 70 (5); Mausbach, Moraltheol. III, t 33 (3). 11 Vulgo Wilddiebs, braconniers, poachers. 44 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio 1. crudelis inter ipsos et custodes venationis, in qua pugna haud raro accidit mors aut custodis aut illegitimi venatoris. Hinc non sunt absolutione digni, qui nolunt renuntiare prohibitae illegitimaeque venationi habituali cum armis letalibus. 43 3. Obligatio restitutionis. Quantum ad restitutionem exigendam propter exercitium venationis illicitae, non ita est ratio habenda, quot et quales ferae captae fuerint (cum ferae sint primi occupantis, ut supra dictum est), sed quantum damnum reapse iniuste illatum sit aut bono publico aut legitimo possessori venationis. Hinc si venatione furtiva districtus venationis iam nequit ita bono pretio locari, vel si proprietarius aut locator venationis revera graves iacturas passus fuerit, tenetur venator furtivus damna illata resarcire. In praxi autem raro exigenda est notabilis restitutio, quia a) illi, qui conducunt districtum venationis, solent intendere non tam lucrum capessendum ex feris captis quam delicias et gaudium habendum ex ipsa captione, ergo non patiuntur damnum materiale; b) pariter non ita saepe accidit, ut districtus venationis nequeat bono pretio locari propter venatores illegitimos. — Restitutio autem fieri debet, si e. gr. pisces omnes alicuius rivuli occisi sunt calce viva aut si cervi pretiosi et multi capti sunt maxima et prorsus extraordinaria arte. Econtra non tenetur restituere is, qui feras capit aut occidit ad damna in propriis agris aut fundis vitanda. Etenim gubernium non videtur posse impedire, quominus possessores agrorum aliorumque fundorum feras arceant; unde si gubernium aut locator venationis non dat sufficientem compensationem pro damno causato a feris in agris privatis “, tunc quilibet potest defendere se contra talem injustitiam, et si aliter commode fieri nequit, etiam occidendo et capiendo feras irruentes in proprios agros. 4. Qui venatur aut piscatur in alieno loco clauso, ex quo animalia non possunt evadere, peccat contra justitiam commutativam et proinde ad re­ stitutionem tenetur. Restitutionis autem quantitas mensuranda est non prae­ cise ex pretio ipsius praedae factae, sed ex damno realiter legitimo domino causato. In hoc casu laedi iustitiam commutativam, ab omnibus admittitur, cum animalia ita inclusa non habeant libertatem evadendi et proinde aequiparanda sint animalibus mansuefactis. Si locus inclusionis sit tam arctus, ut ani­ malia facillime capi possint, tunc furtivus venator est potius fur quam venator, et proinde tenetur totum pretium animalium captorum restituere. Si vero venationis locus sit satis amplus, ita ut captio animalium sit difficilis et incerta, restitutio facienda mensurari debet non secundum totum pretium animalium captorum, sed secundum spem capturae, quam dominus habuisset. In praxi norma restitutionis faciendae difficulter assignari potest. Cum autem spes capturae in vastis silvis aut in amplo lacu non sit tam magna quantum ad singula animalia, cumque proprietarii venationis sint communiter homines ditissimi, non obligarem sub gravi poenitentem ad restitutionem, nisi animalia capta haberent pretium 300 francorum, et in isto casu sufficeret restituere forsan quartam partem, scii. 75 francos. Ita salva meliore sententia. 5. Quando venatio non est locata ab auctoritate gubernativa communitatis, ut accidere solet in quibusdam ruralibus regionibus, tunc animal ferum captum in alieno fundo pervio pertinet ad venatorem; potest tamen proprie­ tarius fundi impedire venatorem, quominus fundum ingrediatur, et a fortiori ·· Vulgo Wildsthadrn. damant caused by gamt. Caput IV. De modis acquirendi dominii. Art. I. S 3· 45 potest exigere, ut damnum forsan ex venatione ortum sibi reparetur; non tamen potest capere ipsam praedam. Nimis casuistica videtur esse sententia quorundam auctorum18 docentium, animal laqueo irretitum in alieno fundo pertinere quidem ad illum, qui laqueum posuit, et proprietarium fundi non posse usurpare istud animal, sed posse solvere illud adhuc vivum ex laqueo atque soluto animali reddere paulisper libertatem et statim illud iterum capere sicque sibi appropriare. Scholion. De attendenda aestimatione communi circa venationes illicitas. 44 Non ubique eaedem consuetudines exsistunt circa venationem illegalem. Quas quidem consuetudines attendere debet confessarius. Si enim in aliqua regione furtivae venationes communiter non censentur graviter illicitae et probrosae, vel si exercentur etiam ab hominibus bonae notae, tunc confessarius mitius iudicare potest; sin autem adsit contraria consuetudo, severius iudicandum est. Pariter post factam furtivam venationem mitius est iudicandum, saltem quoad restitutionem imponendam; econtra ante factum fideles sunt deterrendi ab istis venationibus furtivis. § 3· De occupatione thesauri. Notio. Thesaurus, prout hic sumitur, „est vetus quaedam depositio 45 pecuniae, cuius non exstat memoria, ut iam dominum non habeat”. Ita ex iure Romano1·, cui concordant communiter iura moderna. Dicitur: vetus, quia, si esset recens depositio, adhuc exsisteret dominus aut saltem heres eius, proindeque thesaurus non esset. Dicitur: depositio, sive in re immobili, ut in agro, sive in re mobili, ut in vetusta veste, in antiqua cista etc. Minime autem videtur esse necessarium, ut depositio facta sit per homines, sed sufficit ut res sint a longo tempore quocumque modo absconditae; unde numismata antiqua, statuae paganorum, quae forsan terrae motu vel eruptione Vulcani coopertae sunt, tamquam thesauri haberi possunt”. Dicitur: pecuniae, per quam intelliguntur quaecumque res mobiles, ut gemmae, vasa pretiosa etc. Requiritur autem, ut istae res sint arte factae et non naturales. Unde lapides pretiosi, carbones, metalla inventa in sinu terrae non videntur esse thesaurus sed fructus terrae le. Dicitur: cuius memoria non exstat, quia, si sciretur, quisnam rem absconderit, iam non haberetur thesaurus in stricto sensu, sed esset res inventa. Dominium thesauri. Si solum ius naturale attenditur, thesaurus 46 inventus pertinet totaliter ad inventorem. Thesaurus enim est res nullius. Porro ex iure naturali res nullius est primi occupantis. Atta­ men codices civiles diversarum nationum hoc ius naturale aliqualiter limitaverunt; quas quidem determinationes ordinarie etiam in con­ scientia obligare moralistae communissime asserunt, quia non videntur esse purae leges poenales, et aliunde sunt rationi rectae conformes. Omnes fere codices civiles determinant sequentia: *· Cf. Lehmkuhl, Theol. mor. I, n. 1085, 6; Gury-Ballerini, Comp. Theol. mor. I, n. 572, q. 3, nota. ·· !.. 31, Dig. 41, tit. 1; cf. Cod. Hisp. a. 352; Helvet. a. 723; Gallic, a. 716. ” Contrarium docent D'/lnnibale (Summa theol. mor. II, n. 130) aliique. ■" Contrarium docent Lcssius, Soto aliique. In praxi attendendae sunt leges civile* loci. 46 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. 1. Thesaurus inventus in proprio fundo pertinet totaliter ad in­ ventorem 1β. 2. Thesaurus inventus in alieno fundo dividi debet aequaliter inter inventorem et proprietarium (non autem ususfructuarium) fundi. Ita communiter statuunt codices civiles30. Sunt theologi, e. gr. Lehmkuhl ", Gôpfert ”, censentes, illas leges, quae in quibusdam casibus fisco (quando fundus ad eum non pertinet) partem thesauri adscribunt, aut quae inventorem sua parte privant, probabiliter pro legibus mere poenalibus haberi, ita ut ante sententiam iudicis inventor justi­ tiam non laedat, si portionem, quae ab illis legibus sibi subtrahitur, retineat. Iuxta hanc igitur sententiam ille, qui in Helvetia invenit thesaurum in fundo alieno, potest sibi dimidiam partem retinere, usquedum iudex illum coegerit ad traditionem totius thesauri. Num haec sententia sit revera probabilis, non ita apparet. Quaerunt hic theologi, num ille, qui novit, thesaurum latere in alieno fundo, licite emere possit fundum istum secundum pretium commune et tunc postea acquirere non tantum dimidium sed totum thesaurum. — Respondetur affirmative cum Soto, Navarro, Bafiez, Sylvio, Wigandt, Billuart, Gôpfert, Bucceroni aliisque. Quidam hoc probant ex verbis Christi: „Simile est regnum coelorum thesauro abscondito in agro, quem qui invenit homo abscondit, et prae gaudio illius vadit et vendit universa, quae habet, et emit agrum illum." ” Sed quidquid est de valore istius probationis, cum Christus hoc tantum ut parabolam proponat, non autem hunc agendi modum expresse approbet, sententia affirmativa potest aliter probari. Thesaurus enim non est fructus agri neque pertinet ad substantiam agri, ut omnes concedunt. Ergo ager non crescit in pretio eo quod fortuito thesaurus in illo absconditus est. Ad hoc accedit, quod thesaurus est nullius (ut iterum omnes concedunt) et quod de iure naturae pertinet ad inventorem. Ergo ille, qui invenit the­ saurum in alieno agro et deinde agrum istum emit pretio communi, non laedit ius alicuius. Neque dicatur, illum, qui scit latere thesaurum in agro, iam invenisse eum, et proinde proprietario agri statim ius ad dimidiam partem thesauri enasci. Ad quod respondetur: Thesaurus est per se‘nullius et sub dominium cadit non per simplicem inventionem, sed per occupationem. Atqui in casu nostro thesaurus nondum fuit occupatus. Ergo remansit res nullius et proinde non auxit pretium agri venditi3·. Favet etiam S. Thomas huic sententiae ”, quae videtur esse tuta in praxi, nisi tamen in aliqua regione codex civilis (sequens opinionem quorundam iurisperitorum) statuerit, »· Cf. Cod. civ. Germ. § 984; Cod. civ. Austr. § 399; Cod. civ. Gall. a. 716. ” Codex civilis Helveticus statuit, ut thesaurus totaliter pertineat ad proprie­ tarium rei immobilis vel mobilis, in quo inventus fuerit; si tamen thesaurus magnum valorem scientificum habet, tradi debet gubernio districtus, proprietarius autem fundi et inventor recipient convenientem compensationem : „Werden herrenlose Naturkôrper oder Altertiimer von erheblichem wissenschaftlichem Wert aufgefunden, so gelangen sie in das Eigentum des Kantons, in dessen Gebiet sie gefunden worden sind.. . Der Finder, und im Falle des Schatzes auch der Eigentiimer, haben Anspruch auf eine angemessene Vergiitung, dic jcdoch dcn Wert der GegenstSnde nicht iibereteigen Boll" (art. 72389.). ’* Theol, mor. I, n. 1087. ” Moraltheol. II, S *oa> »· 7*· *· Matth. 13, 44. *· Cf. Billuart, De iure et luat. dia». 4, a, 3, { 5. ·· S. theol, 3, s, q. 66, a. 5 ad 3 Caput JV. De modis acquirendi dominii. Art. I. § 4. ut thesaurus pertineat ad dominium fundi per modum accessionis. 47 Ita e. gr. videtur statuere Codex civilis Helveticus”. §4De praeda capessenda in bello. Praenotamen. Cum haec praeda capessenda pertineat ad dominos bene 47 notos, acquiritur occupatione non proprie sed late dicta. Occupatio enim proprie dicta versatur circa res nullius, ut supra dictum est. Attamen vetus ius Romanum considerabat bona hostium tamquam res nullius, quae proinde vera et proprie dicta occupatione acquiri poterant. Hinc statuit: „Bello capta ... eius fiunt, qui primus eorum possessionem nanctus est."n Quam quidem doctrinam adoptavit ius canonicum, sed ad bellum iustum limitavit Sicuti mores mutati sunt quantum ad venationes, ita similiter hodiernis temporibus quantum ad praedas durante bello vigent multo mitiores usus quam antiquis temporibus. Unde etiam in hoc puncto auctoritas veterum doctorum non est exaggeranda. Antiquis temporibus tamquam adagium habebatur: „Ius belli infinitum", et S. Thomas” scripsit: „Circa praedam distinguendum est; quia, si illi, qui depraedantur hostes, habeant bellum iustum, ea, quae per violentiam in bello acquirunt, eorum efficiuntur; et hoc non habet rationem rapinae, unde nec ad restitutionem tenentur." Nunc autem temporis per contractus internationales ius praedandi tempore belli in pluribus (licet non in omnibus) determinatum est*0. Principia generalia hodierni iuris internationalis : 1. Ea omnia possunt ex bonis hostis arripi, quae necessaria sunt pro bello iusto gerendo, e. gr. arma, nutrimentum, vestes. Tales ex­ actiones solent hodie vocari ..contributiones" et ..requisitiones". 2. Praeda facta non pertinet ad singulos milites, sed ad gubernium belligerans, iuxta illud : „In bello parta cedunt reipublicae." 3. Extra casum verae indigentiae singuli milites nec alimenta ad manducandum nec vestimenta ad vestiendum propria auctoritate licite possunt ab hostibus eripere. 4. Cum bellum non geratur contra singulos cives et privatas per­ sonas, sed contra totum regnum, bona privatorum sunt inviolabilia, nisi tamen sit urgens necessitas, aut isti privati illicite impugnent mili­ tes. Ita saltem in bello terrestri; nam in bello navali hac de re statuta internationalia ab omnibus nationibus nondum acceptata sunt. Corollaria. 1. Milites, qui fame laborantes nutrimenta ab hostibus rapiunt sine auctoritate officialis superioris, illicite quidem agunt, sed non sunt obli­ gati ad restitutionem, quia prohibitio facta est potius ad abusus praecavendos et ad disciplinam militarem tuendam quam ad obligationem iustitiae stabilien­ dam. 2. Milites, sine auctoritate legitima rapientes ab hostibus alia bona *· Art. 723. ” L i, D. 4i, 2. ’· Cf. Ferraris, Prompta bibliotheca s. v. bellum, art 3. ** S. theol. 2, 2, a. 66, a. 8 ad 1. “ Inter conventiones internationales hac de re factas eminent illae, quae die 29 Iulii 1899 et 18 Oct. 1907 Hague Batavorum initae sunt. Aliae quoque conven­ tiones pro bello navali factae sunt Londini die 26 Fcbr. 1909'. 48 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio 1. notabilis valoris, naturali, sed ex ex utraque parte milites sub gravi tenentur sub gravi ad restitutionem, non quidem ex iure conventionibus internationalibus; quae si in aliquo bello bellantium non observantur, iam nequeunt efficere, ut isti debeant restituere”. ARTICULUS II. De inventione rei amissae. 48 Praenotamen. Inventio rei amissae, etsi non est proprie species occupa­ tionis, tamen ad illam reduci potest. Res autem amissa dupliciter a thesauro differt: a) eo quod abscondita non est; b) eo quod non est nullius, sed dominum adhuc habet, licet hic et nunc ignotum. De inventione agemus i. secundum ius naturae, et 2. secundum statuta quorundam iurium civilium. § i- Principia iuris naturalis. 1. Ex stricta iustitia homo privatus non tenetur rem alienam forte inventam secum asportare et conservare; ordinarie tamen adest (saltem levis) obligatio caritatis. Non adesse obligationem iustitiae fere per se patet; nam homo privatus, praeciso speciali contractu, non tenetur ex iustitia rem alienam curare. Ad­ esse vero obligationem caritatis, etiam patet, quia ut plurimum exsistit spes aliqua, legitimo domino rem perditam restituendi et damnum eius prae­ cavendi. Ex caritate autem obligamur damnum proximi cavere, si id facile fieri potest. Quae quidem obligatio ut plurimum est tantum levis, nisi agatur de damno vere gravi praecavendo. 2. Qui rem inventam assumpserit, tenetur illam diligenter custodire et dominum rei inquirere. Haec obligatio oritur ex iustitia, ita ut laesio illius inducat obligationem restitutionis. Ratio est, quia talis assumptio nihil aliud est nisi rerum gestio libere acceptata, quae secum fert obligationem diligenter custodiendi rem assumptam pro domino legitimo. Attamen cum custodia rei tum inquisitio legitimi domini fit expensis domini et non inventoris, quia res amissa manet sub dominio illius, quia eam involuntarie amisit, quamdiu iste habet rationabilem spem eam recuperandi. Inventor tenetur ignotum dominum aptis mediis quaerere; quod si non facit, aut, quod multo peius est, si rem inventam abscondit, peccat contra iustitiam et ad restitutionem tenetur, quia culpabiliter efficit ut dominus rem suam recuperare nequeat. Quibus vero modis in singulis casibus in­ quisitio domini facienda sit, ius naturale non determinat, sed solet determi­ nari a iure civili; quae tamen determinationes aliquando sunt potius directivae quam praeceptivae, ideoque non stricte obligant in conscientia. Certe ille, qui adhibet media a iuribus civilibus praescripta, sufficienter hanc obliga­ tionem quaerendi dominum rei inventae adimplevit. Si dominus rei cognitus fuerit, inventor tenetur restituere illam. Hinc illud S. Augustini: „Si quid invenisti et non reddidisti, rapuisti."·’ Potest autem »* l.atius scripsimus de hac re magni moincnti in Llnzer Theol. Quartalschrift ιυι8. ·· Habetur in Decreto Grnt. C. 14. q. 5, c. 6. Caput IV. De modis acquirendi dominii. Art. II. $ i. 49 inventor exigere non tantum compensationem omnium expensarum in custodia et investigatione factarum, sed etiam praemium . ** Rerum enim gestio ab inventore facta non est gratuita, praésertim si ita etiam a lege civili statutum est. 3. Si adhibita diligenti inquisitione iam non est fundata spes, fore 49 ut dominus rei detegatur, inventor potest rem sibi retinere; laudabilius tamen in usus pios aut in pauperes eam distribuit. Recte et clare scribit Wigandt O. Pr. „Consilium saluberrimum est, ea scii, bona inventa in pauperes aut publicos et pios usus erogare, maxime si inventor non egeat. Si vero ipse indigens sit, potest sibi totum vel partem pro sua necessitate applicare; optime vero faciet, si adhibeat ad hoc con­ silium praelati vel confessarii.“ Haec eadem sententia a quam plurimis auctoribus antiquis et modernis tenetur, contradicentibus tamen compluribus aliis, e. gr. Castropaiao, Lessio, Caietano, Billuart etc., qui volunt bona in­ venta necessario expendenda esse in causas pias aut in pauperes, si dominus inveniri non potest. Prima sententia tenetur a S. Thoma, qui distinguens inter thesaurum et alias res inventas de his ultimis dicit: „Quaedam vero res inventae fuerunt de propinquo in alicuius bonis (i. e ante breve tempus habuerunt legitimum dominum). Et tunc si quis eas accipiat non animo retinendi, sed animo restituendi domino, qui eas pro derelictis non habet, non committit furtum; et similiter, si pro derelictis habeantur, et hoc credat inventor, licet eas sibi retineat, non committit furtum." “ Ergo iuxta Angelicum Doctorem in­ ventor non committit furtum nec proinde peccat contra iustitiam, qui retinet res inventas, quas dominus pro derelictis habet. Porro, si diligenti inqui­ sitione facta, dominus inveniri nequit, tunc ille merito censetur res suas pro derelictis habere. Idem fere docet S. Alphonsus3·: „Quando res, spectatis circumstantiis longitudinis temporis, vel distantiae loci, vel eo quod res non possit amplius a domino pro sua recognosci, ut accidit in nummis ordinariis, non videtur possibile, ut ad dominum redeat; tunc illa fit nullius, et ideo acquiritur a primo occupante, qui illam non tenetur dare iuxta voluntatem prioris domini, cum ille per impossibilitatem eam recuperandi eius dominium prorsus amisit." Secunda sententia neque ullo textu iuris neque ratione convincenti probari potest ”. Etenim principalis ratio adducta non probat adversariorum sen­ tentiam. Dicunt enim illi, bona inventa esse expendenda iuxta voluntatem praesumptam legitimi domini. Praesumptam autem voluntatem domini regu­ lariter esse, ut expendantur in usus sibi aut suis aut saltem reipublicae utiles, proindeque in pauperum sublevamen, in Missas aut alios pios usus.— Dico: haec ratio non probat, nam minime constat, hanc voluntatem esse re­ gulariter praesumendam; econtra praesumenda est voluntas prioris posses­ soris, ut remaneant bona sua in tali statu, quo facilius possit ea recuperare. Atqui dominus potest ea facilius recuperare, si manent apud inventorem, quia sic melius possunt cognosci et conservari, quam si consumuntur in ·· Vulgo Finderlohn, finder's reward. ·· Tribunal confessar. tr. 8, exam. 3. ·“ S. theol. 2, 2, q. 66, a. 5 ad 2. *· Theol. mor. 1. 3, n. 603. ·’ Nervose simul ac verissime dicit Dom.Soto (De iure et iust. 1. 5, q. 3, a. 3): „Iure naturae et gentium illa sunt inventoris, et nullum est ius aut evangelicum aut ecclesiasticum, quod ilia tribuat aut pauperibus aut cuivis alteri. Ergo potest inventor sibi capere." PsOmh», Man Thsol. mor II 4 50 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. causis piis aut a pauperibus. — Praeterea non videtur esse multum curandum de praesumpta voluntate domini prioris, quia secus haec voluntas etiam attendi deberet in occupatione thesauri; quod tamen nemo dicet. — Aliquod pondus affert sententiae rigidiori auctoritas sane maxima Catechismi Romani, qui videtur favere illi dicens”: „Sunt igitur fures etiam, qui furto sublatas res emunt, vel aliquo modo inventas, occupatas aut ademptas retinent; ait enim S. Augustinus: ,Si invenisti et non reddidisti, rapuisti.1” Quodsi rerum dominus nulla ratione inveniri potest, illa sunt bona in usus pauperum con­ ferenda.“ — Sed videtur non esse ita clarum, utrum ultima phrasis sit re­ ferenda ad res furto ablatas tantum, an ad omnes, sive furto ablatas, sive inventas, sive occupatas, sive ademptas. Hoc ultimum non videtur verisimile, nam saltem res legitime occupatas nemo tenetur pauperibus conferre. Ergo auctoritas Catechismi Romani aut nimis probat aut nihil probat pro sententia adversariorum. Proinde in praxi tuta est sententia permittens, ut inventor possit sibi retinere bona inventa, dummodo adhibuerit sufficientem diligentiam inveniendi legitimum dominum. — Codices civiles non loquuntur de obli­ gatione impendendi res inventas in usus pauperum sed aliunde de illis disponunt. Ergo etiam ex codicibus civilibus nequit argumentum nveniri pro sententia rigidiore. 4. Etsi autem inventor potest sibi retinere rem inventam, postquam prudens spes reperiendi verum dominum cessavit, tamen sola inventio non videtur esse sufficiens titulus proprietatis, sed oportet, ut accedat titulus praescriptionis iuxta leges uniuscuiusque regionis40 Sunt complures auctores, e. gr. Noldin*1, Lehmkuhl” qui docent, nventorem occupatione et non praescriptione dominium rei inventae acquirere. Sed in praxi haec doctrina difficultates pati potest. Sit exemplum: Petrus invenit in platea publica crumenam, in qua habetur summa too francorum; quaerit meliore quo potest modo proprietarium, sed in vanum. Tunc con­ sumit too francos in itinere voluptuario. Post tres menses inopinate apparet verus dominus crumenae deperditae, et Petrus cogitur a iudice reddere cru­ menam cum 100 francis. — Si Petrus vera occupatione crumenam et 100 francos acquisivit, ut primum omnis prudens spes inveniendi dominum cessavit, non tenetur reddere rem inventam, et si nihilominus a iudice cogitur ad redditionem, potest se occulte compensare; quod tamen vix quisquam dicet ia praesenti casu. Ergo inventio ipsa non videtur esse titulus sufficiens dominii, sed oportet ut accedat titulus praescriptionis legalis, de qua infra n. 57 sqq. § 2. Statuta iurium civilium modernorum. Generatim notandum est, statuta iurium civilium esse observanda in con­ scientia, nisi principia iuris naturalis manifeste aliter determinent. Quaedam vero statuta videntur esse potius normae directivae quam praeceptivae. ” P. 3, c. 8, q. 7. ” Sermo 178, c. 8 (Migne, Patr. lat. 38, 965). Hoc dictum S. Augustini factum est quasi adagium in Germania: „Tust du einen Fund und machest ihn nicht kund — cin Râuber bist du zur Stund." ” Cf. Cod. civ. Germ. § 973; Helv. art. 72a; Atistr. § 39a; Hisp. art. 615· ·* De praeceptis η. 393. ·’ Theol. mor. I, n. topo. Caput IV. De modis acquirendi dominii. Art. II. $ 2. SI I. Ius Germanicum. 50 1. Qui rem amissam invenit et assumpsit, tenetur illam legitimo domino reddere; vel si dominus est ignotus et res excedit valorem 3 marcarum (pristinae monetae), debet inventionem annuntiare publicae politiae4*’. 2. Inventor tenetur rem fideliter custodire, aut si haec custodia est im­ possibilis vel coniuncta cum magnis expensis (e. gr. si quis invenit vaccam), debet illam in auctione vendere, praemonita tamen politia, et pretium rei venditae conservare aut politiae tradere*·. 3. Inventor exigere potest a domino non tantum compensationem omnium expensarum, verum etiam legitimum praemium inventionis, scii. 5 % usque ad valorem 300 marcarum; de re inventa autem, quae hunc valorem excedit, praeter 15 marcas, adhuc 1 ®/0. Si quis ergo e. gr. 500 marcas invenit, potest exigere 17 marcas tamquam praemium inventionis. Praemium inventionis est tantum 1%, si agitur de animalibus inventis·6. Si dominus recusat compen­ sationem et legitimum praemium inventionis, inventor potest rem retinere··. 4. Si dominus rei intra annum (computandum a die denuntiationis in politia publica) non apparuerit et rem reclamaverit, res inventa pertinet ad inventorem ·’. 5. Si inventor annuntiandi obligationem praetermittat vel inventionem celet, ius ad praemium inventionis aut ad dominium rei amittit··. 6. Si quis rem inveniat in tractatoriis (Geschaftsrdumen) vel in vehiculis alicuius publici officii aut commercii, e. gr. in via ferrea, in tramway, in theatris, in cauponis et diversoriis etc., tenetur rem tradere officialibus aut praeposito istius officii publici. Si intra tres annos dominus rei non ap­ paruerit, res cedit vel fisco vel ipsi officio publico. Inventor autem nihil recipit··. Hoc statutum est quidem valde utile ad inveniendum legitimum dominum, sed aliquo modo durum pro ipso inventore. Num obliget in con­ scientia, non ita clarum est. Si traditio rei moraliter necessaria est, ut legi­ timus dominus inveniri possit, e. gr. si quis invenit vestem aut librum in via ferrea, tunc hoc statutum videtur obligare in conscientia, quia secus in­ ventor non adhibet sufficientem diligentiam ad inveniendum legitimum rei dominum. Sin autem talis traditio non est necessaria, quia inde ab initio moraliter constat legitimum dominum non posse inveniri, tunc hoc statutum non videtur obligare in conscientia. E. gr. si quis invenit in via ferrea num­ mum pecuniae, potest illum ordinarie sibi retinere, quia fere impossibile est, legitimum proprietarium posse probare, hunc nummum sibi esse proprium 60. 51 II. Ius Gallicum. i. Ius Gallicum distinguit inter „épaves maritimes", „épaves fluviales", „épaves terrestres". Sub nomine autem ,,épaves" intelligitur omne bonum mobile amissum a suo proprietario. Bona derelicta ex naufragio possunt reclamari a proprietario infra spatium 3 vel 12 mensium. Si reclamatio infra hoc tempus facta non fuerit, ista bona pertinent totaliter ad inventorem, si illa cx fundo maris traxerit; tertia vero eorum pars, si in superficie maris; nihil autem, si in litore inventa fuerint. Hae ulteriores determinationes non videntur inducere gravem obligationem in conscientia. ·· Cod. civ. Germ. § 965. ·· § 966 ct 967. ·· § 971 et 972. ·· fi 974· ·’ S 973· ” fi 971. *· fi 978—983. •° Ita quoque Lthmkuhl, Bürg. Gcsetzbiich fi 978. 4 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. 52 2. Res inventae debent tradi auctoritati publicae51. Quodsi dominus intra 3 annos eas non reclamaverit, redduntur inventori, qui tunc fit proprietarius. Haec ordinatio valde quidem bona est, sed non videtur habere obligationem gravem neque in foro civili neque in foro conscientiae. Ergo sufficit, si inventor alio modo diligenter inquirit de proprietario rei amissae. Qui si non apparuerit infra tres annos, res pertinet ad inventorem titulo prae­ scriptionis vi adagii: „En fait de meubles, la possession vaut titre."5’ 3. Res per oblivionem relictae in cauponis et diversoriis publicis (chez les hôteliers) non pertinent ad dominum cauponae aut diversorii, sed debent vendi per auctoritatem publicam 53. Pretium autem obtentum, detractis ex­ pensis cauponis, deponitur ,,à la Caisse des dépôts et consignations" in beneficium proprietarii. Etiam hoc statutum, utpote non ita consonum legi naturae, non videtur obligare in conscientia. 52 III. Ius Helveticum. 1. Si quis invenit rem, debet aut ipse diligenter inquirere de legitimo domino aut rem inventam nuntiare politiae publicae. Tenetur autem nuntiare politiae publicae rem inventam, si excedat valorem io francorum. Si vero invenit rem in domo inhabitata aut in aliquo tractatorio publico (Verkehrsanstalt), e. gr. in caupona, in theatro, in via ferrea etc., tenetur rem tradere domino (locatori) domus aut praeposito publici tractatorii 5‘, qui tunc, fictione iuris, censetur esse inventor, sed non possunt exigere praemium inventionis 55*. 2. Res inventa debet fideliter custodiri ; potest autem, praehabita auctori­ tate publica, in auctione vendi, si servari nequit, vel si custodia nimias ex­ pensas causât. Tunc autem pretium rei inventae servari debet55. 3. Inventor, qui adimplevit praecepta his legibus statuta, acquirit rem inventam, si per 5 annos legitimus dominus non apparuerit; sin autem rem reddiderit legitimo domino, habet ius ad praemium conveniens inventionis 57. 53 IV. Ius Austriacum. 1. Inventor tenetur notam facere rem inventam modo consueto, si valor rei excedit 1 florinum (pristinae monetae); sin autem valor excedit 12 florinos, debet rem denuntiare superiori locali ”. Quodsi inventor haec statuta neglexerit, amittit ius ad praemium et insuper graviter puniendus est5·. 2. Inventor habet ius ad praemium inventionis et quidem 10%. Quodsi praemium sic solvendum attigerit summam 1000 florinorum, postea non con­ ceduntur nisi 5 %50. Hoc praemium inventionis videtur esse excessivum. Nihilominus solvendum est saltem post sententiam iudicis. 3. Si infra annum dominus rei non apparuerit, inventor fit ususfructuarius illius, et post tres annos proprietarius vi praescriptionis legitimae51. 54 V. Ius Anglicum et Americanum. Quae lex civilis Angliae praescribit de thesauris inventis, de bonis nau­ fragio perditis, de bonis vacantibus, non obligant in conscientia ante sen­ tentiam iudicis5’. Circa res amissas non videntur exsistere speciales leges 51 51 M 55 55 5’ ·’ „Au greffe du tribunal" selon la circulaire du 5 août 1825. Cod. civ. Gall. a. 2279. 5» Loi du 31 mars 1896. Cod. civ. Helv. a. 720. Art. 722; cf. quae supra n. 50 (6) de simili statuto iuris Germanici dicta sunt. Art. 721. 57 Art. 722. 55 Cod. civ. Austr. § 389. § 393· 55 S 39>· 51 § 302 et 1466. Ita Slater, Prine. Theol, mor., de lust. c. 4, a. 1. Caput IV. De modis acquirendi dominii. Art. III. 53 civiles obligantes in conscientia. Unde in Anglia (et America Septentrionali) confessarius attendere debet sola principia iuris naturalis. Dubitare tamen quis posset, num obliget in conscientia lex, quae statuit, ut inventor, post frustra adhibitam diligentiam inveniendi dominum, rei inventae dominium acquirat quidem, sed cum obligatione ut, si dominus post quodlibet tempus appareat, ei restitutio fiat. Ergo lex Angliae non admittit praescriptionem contra dominum rei amissae. VI. Ius Italicum et Hispanicum. 55 1. Codices civiles Italiae et Hispaniae eadem fere statuunt de inventione rei perditae. 2. Si quis invenit rem, cuius dominum ignorat, debet illam tradere syn­ dico (sindaco, alcalde) loci, ubi inventa est. Is notitiam rei inventae evul­ gabit duabus dominicis proxime sequentibus. 3. Duobus annis elapsis post has evulgationes res inventa (vel eius pre­ tium) traditur inventori, nisi proprietarius comparuerit. 4. Praemium inventionis est l/i0 (et si valor rei excedit summam 2000 francorum, est 1/»o)val°r's rei ”· ARTICULUS III. De accessione64. Definitio. Accessio, prout hic sermo est, legitimus est modus aequi- 56 rendi dominium alicuius rei accedentis ad rem legitime iam possessam. Pauca tantum dicenda sunt de hac re, quippe quae tota determinata sit per modernos codices civiles, quos oportet, casu occurrente, con­ sulere et etiam sequi in conscientia. Principia iuris naturalis hac in re sunt: i. Si res unitae possunt absque gravi detrimento separari, sin­ gulae sunt restituendae legitimis suis dominis. 2. Quodsi id fieri nequit, ..accessorium sequi congruit naturam principalis"65; sed pro re ac­ cessoria sic acquisita pretium congruum solvendum est. Huc accedit adagium: Res fructificat domino. Distingui solent tres species accessionis, nempe naturalis, industrialis, mixta, prout aut solis viribus naturalibus (nativitate, fructificatione, alluvione), aut sola industria humana (adiunctione, commixtione, speci­ ficatione, aedificatione), aut ex utriusque influxu accedit rei propriae aliquid aliud66. De singulis pauca: i. Accessio naturalis fit: a) nativitate et fructificatione, quando scii, ex re possessa nascitur alia, e. gr. pullus ex equo, herba ex agro. Regula generalis est: „Partus sequitur ventrem", seu quidquid nascitur, ad parientis aut producentis dominum per­ tinet. Hinc qui emit vaccam, quae ex errore non putabatur gravida, sed postea vitulum peperit, acquisivit etiam istum vitulum. ” Pro iure Ital. vide Cod. civ. a. 715—718; cf. Piscetta, Theol. mor. III, n. 124. Pro iure autem Hispan. vide Cod. civ. a. 615 sq.; cf. Larraga-Saralegui n 708. ·· In lingua Germanica dicitur: Zuwachs, Pcrbindung, Permischung, Perarbeitung. ” Regula iuris 28 in VI". "e Cf. Marc, Inst. mor. 1 887; Noldin, De praeceptis n 394. 5^ Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. b) alluvione, quando vi aquarum paulatim (non autem repentino) alicui praedio incrementum accedit. Servanda sunt in hoc casu statuta iurium modernorum *’. 2. Accessio industrialis fit: a) adiunctione, quando duae res ad diversos dominos pertinentes industria humana ita uniuntur, ut vel nullatenus vel non nisi cum magno detrimento possint separari. In isto casu solent iura determinare, ut duae res sic unitae pertineant ad illum dominum, cui antea principalior res propria fuit, iuxta principium supra allatum: accessorium sequitur principale*8. Tenetur tamen iste tunc alterum dominum indemnem facere. Utra autem res principalior sit, haud facile est subinde definire. Leges igitur positivae sunt attendendae. Exemplum adiunctionis est: imago picta in aliena tela. b) commixtione seu confusione, quando ex duabus rebus aeque principali­ bus mixtis, pertinentibus ad diversos dominos, oritur aliquid unum, e. gr. duo acervi frumenti, vel duo examina apum in unum convolantia. c) specificatione, quando quis ex aliena materia construit aliquid novum, e. gr. ex ligno alieno statuam. Iterum in praxi attendendae sunt leges positivae. d) aedificatione, si dominus fundi et dominus rei aedificatae diversi sunt. Generatim dominium fundi secum trahit, quidquid est supra vel infra illum positum. Domus igitur est illius, cuius est fundus, praestita debita com­ pensatione. 3. Accessio mixta praesertim fit: plantatione et satione, quia tunc duo, nempe natura et industria, in unum coalescunt. Haec accessio subicitur iisdem regulis, quae valent pro aedificatione. Hinc statuitur iuxta anti­ quos versus: Quidquid plantatur, seritur, vel inaedificatur. Omne solo cedit, radices si tamen egit. Nota pro praxi. Casu occurrente, melius est rem ex aequo et bono com­ ponere. Quodsi hoc impossibile est, confessarius iam nequit aliud facere, sed iudici civili omnia relinquere debet. ARTICULUS IV. De praescriptione. Agemus 1. de notione, divisione, valore praescriptionis; 2. de condicionibus requisitis ad legitimam praescriptionem; 3. de statutis nonnullorum iurium modernorum. § I. De notione, divisione et valore praescriptionis. 57 Definitio. Praescriptio est adeptio dominii per continuatam pos­ sessionem certo tempore a lege definito Explicatur: Praescriptio est adeptio dominii, ideoque non tantum est pura exceptio contra actionem ab altero intentam, seu clarius: praescriptio 87 Cf. Ius Germanicum: Einführungsgesete art. 65; Ius Gallicum art. 556sq.; Ius Hclv. a. 659. ·" Cf. Cod. civ. Germ. § 950; Cod. civ. Gall. a. 570; Cod. civ. Hclv. a. 727. ·· Cf. 1. 3, Dig. 41, tit. 3. Caput IV. De modis acquirendi dominii. Art. IV. S I· 55 non tantum efficit, ut alius non possit me ex possessione alicuius rei aut iuris detrudere per sententiam iudicis, verum etiam dominium legitime concedit in foro conscientiae, ut infra n. 58 dicetur. Lex autem, quae titulos legitimae praescriptionis et praesertim modum et durationem possessionis requisitae determinat, est lex positiva (sive ecclesiastica sive civilis). Licet enim praescriptio sit maxime conformis legi naturali, et proinde a quibusdam auctoribus dicatur introducta iure gentium (quod est quasi conclusio iuris naturae), tamen lex naturalis non determinat singulas condiciones necessarias ad legitimam praescriptionem, sed hoc relictum est determinationi iuris positivi civilis aut ecclesiastici. — Verbis definitionis: „per continuatam possessionem" etc., indicantur condiciones requisitae ad legitimam prae­ scriptionem, de quibus sermo erit infra n. 59 sqq. Divisio. Praescriptio duplex solet distingui: altera acquisitiva, altera liberativa. Praescriptio acquisitiva, quae a iuristis solet vocari usucapio*10, est modus acquirendi novum ius, e. gr. ius transeundi per alium agrum. Vocatur autem pulchre usucapio, quia per usum aliquid capitur ut suum. Praescriptio autem liberativa11 est modus se vel suam rem liberandi ab aliquo onere, e. gr. ab aliqua servitute passiva. Ab aliquibus auctoribus praesertim antiquis verbum „usucapio“ etiam aliis sensibus sumitur”. Ita e. gr. Schmalzgrueber” scribit: „Ex hoc discrimine, quod usucapio proprie tantum res corporales, praescriptio autem res quoque incorporales afficiat, nascitur discrimen alterum, quod usucapio sine posses­ sione (ut etymon vocis ipsummet indicat) non procedat: ita autem non raro praescriptio, si nempe tendat ad res incorporales, quarum non datur vera possessio, sed quasi-possessio." — Nos semper sumimus praescriptionem et usucapionem in sensu iuristico supra explicato. Generatim hic notare iuvat esse sat magnam confusionem in assumptione verborum hac in materia, apud diversos auctores; unde sapienter iam monuit Waffelaert’·: „In legendis auctoribus sedulo attendendum esse modum loquendi: non enim una ratione terminos definiunt." Quidam auctores afferunt praeterea duas alias distinctiones. Dividunt praescriptionem 1. in memorialem, cuius initium adhuc in memoria hominum exsistit, et immemorialem, cuius initium praetergreditur memoriam hominum hodie viventium; 2. in ordinariam, quae spatio 3 vel 10 vel ad summum 20 annorum perficitur, et extraordinariam, quae annos 30 vel plures requirit. — Utraque haec divisio parvae utilitatis est neque solet agnosci a modernis codicibus civilibus. Praescriptionis valor. Praescriptionem omnibus condicionibus 58 vestitam esse legitimum modum acquirendi dominium tam in foro publico quam in foro conscientiae, nunc ab omnibus theologis ad­ mittitur. Hoc enim evidenter requirit bonum commune. Nam: a) secus possessiones saepe manerent incertae et perennibus litibus expositae. Non raro enim accidit, ut homo nequeat aliter probare proprietatem alicuius rei nisi longinqua et pacifica possessione exercita. E. gr. agricola ab immemorabili tempore vaccas duxit per viam aliquam ” Ersittung. ’* yerjdhrung. 10 Cf. Hilluart, De iure et iust. dis». 4, a. 3, § 1. ” Iu» can. I. 2, tit. a6, n. 1. r‘ De iu»t. I, n. 228. 56 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. privatam. Non potest autem probare, se habere ad hoc strictum ius. Nisi adesset remedium praescriptionis, subito posset impediri in suo modo agendi. Praeterea, si agitur de possessionibus valde antiquis et dubiis, essent lites sine fine, si ex aliis titulis deberet probari, quis esset legitimus proprietarius. b) Secus nonnulli proprietarii essent nimis segnes in vindicandis iuribus propriis. Nunc autem, cum sciant, iura propria posse amitti praescriptione, sedulius illa tuentur. c) His argumentis desumptis ex iure civili Romano7’ accedit auc­ toritas iuris ecclesiastici, in quo manifeste agnoscitur valor praescrip­ tionis legitimae in utroque foro: ..Praescriptionem, tamquam acquirendi et se liberandi modum, prout est in legislatione civili respectivae nationis, Ecclesia pro bonis ecclesiasticis recipit (salvo praescripto canonum, qui sequuntur)." ” Corollarium. Qui, legitima praescriptione peracta, contra alium acquisivit rem vel ius, non tenetur in conscientia abdicare rem vel ius, etsi pristinus dominus ea repetit. Ita docet S. Thomas * 77. Immo praescriptio semel legitime completa retrorsum computatur quantum ad omnes fructus perceptos inde a primo die, quo praescriptio procedere coepit. Quapropter tales fructus non sunt restituendi pristino domino. § 2De condicionibus requisitis ad legitimam praescriptionem. Communiter enumerantur quinque condiciones his versibus expressae: Non usu capies, nisi sint tibi talia quinque: Sit res apta, fides, titulus, possessio, tempus. 69 i. Res apta seu praescriptibilis generation ea est, quae cadere potest sub dominium praescribentis. Ergo omnes illae res, quae disposi­ tione legis in (privati hominis) dominium cadere nequeunt, generatim sunt impraescriptibiles (saltem ab homine privato). Non autem sola lex civilis, verum etiam lex ecclesiastica et naturalis quasdam res tam­ quam impraescriptibiles habet. Haud raro hac in re est conflictus inter legem ecclesiasticam et legem civilem. Sic e. gr. lex ecclesiastica non admittit in quibusdam rebus sacris praescriptionem laicalem, quam tamen lex civilis permittit. In casu conflictus certe per se praevalet lex ecclesiastica ; attamen in praxi semper fere praestat facere composi­ tionem ex aequo et bono cum auctoritate legitimi superioris ecclesiastici. Res totaliter vel partialiter exemptae a praescriptione: a) Omnia iura et obligationes legis naturalis et divinae totaliter eximuntur. Hinc e. gr. non est praescriptio contra obligationem suscipiendi sacramenta, honorandi parentes, non dissolvendi matrimonium etc. ’» L. i, Dig. 41, tit. 3; I. a, Cod. VII, 40. ’· Cod. iur. can. c. 1508; cf. C. 3, X a, 26. 77 Quodl. XII, a. 24. S. Raymundus de Pennaforte (Summa, de praescript. et usucapione) plureaque alii dubii haeserunt. Caput IV. De modis acquirendi dominii. Art. IV. $ 2. 57 b) Res sacrae, i. e. ad cultum divinum consecratae et nondum exsecratae aut profanatae partialiter eximuntur. Dico autem, „nondum exsecratae aut profanatae"; nam in quibusdam casibus a iure canonico determinatis7· res consecratae exsecrari aut profanari possunt, et tunc sunt iterum sicut ceterae res laicae. Res sacrae pertinentes ad Ecclesiam non possunt prae­ scriptione acquiri a privatis personis; nihil autem impedit, a) ne res sacra exsistens in dominio privatorum (vel etiam personae iuridicae civilis') prae­ scribatur, e. gr. laicus habens privilegium oratorii privati possidet plures calices consecratos; isti calices acquiri possunt titulo praescriptionis, sicuti ceterae res laicae mobiles; β) ne una ecclesia vel persona iuridica eccle­ siastica praescribat rem sacram contra aliam ecclesiam aut personam eccle­ siasticam7·. Sic e. gr. oratorium alicuius ecclesiae, iam ab immemorial! tempore exsistens in usu alicuius confraternitatis, titulo praescriptionis potest acquiri ab ista confraternitate. Sunt tamen complures res ecclesiasticae, quae numquam praescribi possunt etiam inter diversas ecclesias, e. gr. limites certi paroeciae aut dioecesis, beneficia ecclesiastica, et praesertim onera Missarum, etiam longissima consuetudine non persoluta ··. c) Res publicis usibus deputatae, ut viae publicae, plateae, pontes etc., non possunt praescribi a privatis hominibus; possunt tamen praescribi ab una communitate contra aliam. Ratio utriusque est, quia istae res publicae non cadunt sub dominio hominis privati, sed communitatis. d) Res a iure civili vel ecclesiastico declaratae impraescriptibiles, e. gr. bona pupillorum, bona illorum qui limitati sunt in negotiorum gestione·’, solutio cathedratici 2 Bona fides est tudicium, quo quis prudenter existimat rem, quam 60 possidet, esse suam. Quod quidem iudicium est obiective erroneum, sed oritur ex ignorantia invincibili et proinde inculpabili. Mala fides adest quando possessor scit rem possessam esse alterius. Dubia autem fides adest quando possessor habet dubium positivum et fundatum de legitimitate suae possessionis. Bona fides distinguitur duplex: altera positiva, quae modo definita est; altera negativa, quae est persuasio praescribentis se nil agere et egisse contra ius alterius. Bona fides omnino necessaria est ad omnem praescriptionem (sive acquisitivam sive liberativam) incohandam et continuandam. Ita mani­ feste eruitur ex Regula iuris 2: ..Possessor malae fidei ullo tempore non praescribit", et ex Concilio Lateranensi IV : „Quoniam omne, quod non est ex fide, peccatum est, synodali iudicio definimus, ut nulla valeat absque bona fide praescriptio tam canonica quam civilis, cum genera­ liter sit omni constitutioni atque consuetudini derogandum, quae absque mortali peccato non potest observari. Unde oportet, ut, qui praescribit, in nulla temporis parte rei habeat conscientiam alienae."·’ — Ex hoc textu habetur, ut bona fides necessario adsit toto tempore praescriptio­ nis. Unde qui bona fide praescriptionem incohavit, postea autem fit malae fidei, iam non potest praescribere. Qui primo fuit in bona fide, ’· Cf. Cod. iur. can. c. 1170. 7· Ib. c. 1510. •° C. 4 X; 3, 29; cf. 5. Raymundi de Pennaforte Sumina, lib. 2 de praeacr. et usucapione. Cod. iur. can. c. 1509. ·’ Cf. Cod. civ. Germ. ( 206 207 937 939. ·' Dene. 439. Idem «tatuit Codex iur. can. c. 1512. 58 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. postea vero serio dubitat, num rem legitime possideat, debet dubium solvere. Quodsi culpabiliter neglexit, praescriptio iam non est legi­ tima. Sin autem, adhibita sufficienti diligentia, dubium solvere non potuit, vel si dubium non fuit ita grave, tunc illud spernendum est et valet adagium: „In dubio melior est condicio possidentis. *' In praescriptione acquisitiva bona fides solet exigi etiam a iuribus civilibus modernis; in praescriptione vero liberativa videtur sufficere bona fides negativa seu absentia fraudis; i. e., praescriptio valet, si debitor nihil illicitum egit, ne creditor suum ius vindicare possit. Resolves: Ager Petri oneratus est servitute passiva in favorem Pauli, qui tamen hac servitute libere non utitur per multos annos. Legitimo tem­ pore praescriptionis peracto servitus agri est exstincta, quia profecto non tenebatur Petrus monere Paulum de utenda servitute. Ita satis communiter docent theologi. Res non est aeque clara in sequenti exemplo. Aliquis emit ab alio merces pretio too marcarum. Venditor non tantum non urget solutionem pretii, sed nec mittit id, quod ratio vocatur, vulgo: „nota sol­ venda". Emptor in conscientia non tenetur monere venditorem, ut mittat istam notam. Unde saltem intra io annos et forte etiam post quinquennium videtur praescribere contra ipsum et iam non teneri ad solvendam summam too marcarum, licet bene sciat et semper sciverit, debitum nondum esse solutum. Ratio autem est, quia in hoc casu debitor habuit bonam fidem negativam, i. e. nullam fraudem adhibuit nihilque illicite egit, ut creditor suum ius vindicaret; leges autem civiles recte possunt statuere, ut post tantum intervallum et tantam negligentiam creditoris iam omne debitum solvendi sit exstinctum8’. Hinc quoque nemo improbat usum fere universalem institu­ torum nummulariorum (vulgo Bank) quae exhibentibus schedulas (vulgo coupons) nil solvunt post quinquennium elapsum. Bona vel mala fides eius, qui rem prius possedit, aliqualiter influit etiam in praescriptionem illius, qui eandem rem postea acquisivit. a) Si et antecessor et successor sunt in bona fide, tunc insimul computatur tempus possessionis ab utroque adhibitum. E. gr. si Petrus in bona fide possedit per 20 annos rem, quam postea eius successor Paulus possedit in bona fide per 10 annos, coalescit praescriptio 30 annorum. Ita sententia communis. Ratio autem est, quia antecessor censetur transferre simul cum re in successorem omne ius, quod de illa habebat. b) Si antecessor fuit in mala fide, successor autem in bona fide, tunc iudicandum est etiam in foro conscientiae secundum leges in regione vigentes, luxta vetus ius Romanum (quod adoptavit quoque ius canonicum) mala fides antecessoris impedivit a praescriptione successorem universalem immediatum, non autem successorem particularem aut mediatum8*. Ratio est, quia heres immediatus et universalis ex fictione iuris censebatur una eademque persona cum defuncto, et amborum possessio una eademque possessio. — Secundum iura autem civilia moderna iam non solet nocere antecessoris mala fides successoribus, dummodo tamen ipsi sint in bona fide. “ Ita etiam Lugo (De iust. et iur. disp. 7, n. 48sqq.), Pichler (In ius can. 1. 2, tit. 26, η. 32 sq.), GMcot (Theol. mor. 1, η. 493). Permeersch (De iust. n. 268 sqq.; cf. tamen infra n. 64 sq., ubi de legibus civilibus sermo erit. ·· Cf. S. dlfih. (Theol. mor. 1. 3, n. 512), l.ugo (De iust. et iur. disp. 7, n. 57sqq.), Billuart (De iust. diss. 4, art. 3, § 9). Caput IV. De modis acquirendi dominii. Art. IV. S 2- 59 3. Titulus est causa, propter quam aliquis rem possidet, seu est 61 ratio, propter quam possessor putat rem esse suam. Sic e. gr. filius possidet bona propter hereditatem seu donationem paternam. Hereditas igitur seu donatio sunt in hoc casu tituli possessionis. Solent distingui quinque tituli: titulus verus, titulus coloratus, titulus existimatus, titulus praesumptus, titulus vitiosus. Titulus verus ille est, qui reapse in utroque foro dominium statim transfert, e. gr. emptio, donatio. — Titulus coloratus dicitur actio illa, quae visa est legitime ponere possessorem rei in verum proprietarium, quae tamen propter occultum defectum alicuius essentialis condicionis reapse non transtulit proprietatem; e. gr. emptio bona fide facta alicuius rei furto ablatae. — Titulus existimatus (vocatur etiam putativus) non eodem modo ab omnibus explicatur. Melius videtur ille tunc adesse, quando quis sincere putat se habere ius vel dominium, revera autem non habet propter alienam culpam; e. gr. filius putat, rem a patre acceptam ex hereditate esse suam, cum pater illam rem reapse non possederit legi­ time. — Titulus praesumptus est factum aliquod, quod praesumitur adfuisse et dominium effecisse, quod tamen propter longitudinem temporis probari non potest. — Titulus demum vitiosus ille est, qui ex ipsa natura nequit proprietatem transferre, sed tantum concedit usum vel usumfructum. Vocatur aliquando etiam titulus precarius, quia tantum precario, i. e. transitorio modo dominium utile alicuius rei tribuit. Unde e. gr. conductor, commodatarius, depositarius, curator numquam possunt praescribere rem sibi commissam. Eorum enim titulus possessionis est tantum precarius et vitiosus. Nota iterum, auctores non eodem modo istos diversos titulos explicare; unde confusio vitanda est et potius attendere oportet sensum verborum quam ipsa verba. luxta ius naturale hoc principium prae oculis habendum est: Ad legi­ timam praescriptionem non requiritur titulus verus (quippe qui per se solum sine praescriptione dominium transfert; praescriptio igitur in hoc casu superflua est) ; non sufficit titulus vitiosus aut precarius (quia excludit bonam fidem, de qua supra n. 60) ; sufficit autem titulus aut coloratus aut existimatus aut praesumptus. Iura civilia moderna aliter de titulo loquuntur, ut infra patebit. 4. Possessio est actualis detentio rei vel exercitium iuris. Unde 62 Regula iuris 3 in VI° statuit: „Sine possessione praescriptio non pro­ cedit." Possessio ornata debitis qualitatibus est principalis ratio et fundamentum praescriptionis, quippe in qua totum ius oriatur ex possessione. Qualitates autem requisitae sunt sequentes: Praescribens debet rem possidere: a) titulo proprietarii, non autem depositarii, ususfructuarii, loca­ toris etc. Agitur enim de proprietate acquirenda. Porro omnes, qui nequeunt possidere aliquid, e. gr. religiosi sollemniter professi, aut qui rem aliquam possident nomine alieno, ut tutores, locatores etc., neque­ unt habere legitimam intentionem illam sibi acquirendi simplici deten­ tione. Non autem requiritur, ut homo per semetipsum rem detineat; potest enim etiam illam occupare per famulum, procuratorem etc., quia moralis et non physica detentio necessaria est. 6o Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio 1. b) continuo, publice, pacifice, certo. Possessio debet esse continua; quandoque enim illa „non procedit" vel „non currit", quia aut „dormit“ aut ..interrupta est". Attendenda sunt statuta singulorum codicum civilium “. Possessio debet esse publica in hoc sensu, quod ille, contra quem prae­ scriptio procedit, eam facile scire possit; quare e. gr. si quis clam fructus alicuius rei per longum tempus sibi usurpat, inde nondum praescribit contra proprietarium. Ratio est, quia clandestina possessio censetur esse facta sine bona fide, quae tamen necessaria est ad omnem legitimam praescriptionem, ut supra dictum est. Possessio debet esse pacifica. Hinc qui vi aliquam rem occupavit, vel contra quem lis in iudicio movetur, non potest praescribere86. Possessio debet esse demum certa et non aequivoca aut dubia. Patet, quia etiam in isto casu vix bona fides praescribentis adesse potest. Sufficit autem certitudo moralis. 63 5. Tempus ad praescribendum requisitum diversimode a legibus ecclesiasticis et civilibus determinatur. Antiqui auctores solebant distin­ guere in praescriptione: a) tempus brevissimum, quod est infra biennium aut triennium; b) tempus breve, quod est infra decennium; c) tempus longum, quod decem annos excedit; d) tempus longissimum, quod excedit triginta annos; c) tempus immémoriale, cuius initii memoria non exsistit, e. gr. tem­ pus 100 annorum. Ad dignoscendum, quantum tempus requiratur in praescriptione, solet adhuc distingui praescriptio inter praesentes et praescriptio inter absentes. Praesentes censentur illi, qui aut in eodem territorio habitant, aut qui sub eodem gubernatore vel iudice exsistunt. Absentes vero dicuntur, in quibus istae condiciones non verificantur. Lex ecclesiastica in nonnullis casibus discrepat a legibus modernis civilibus in determinando tempore requisito ad praescriptionem. Licet iura civilia non multum curare soleant de ordinationibus iuris canonici, tamen absque omni dubio in conscientia leges ecclesiasticae observandae sunt, saltem si agitur de praescriptione bonorum ecclesiasticorum. Unde e. gr. bona alicuius paroeciae aut monasterii non possunt acquiri titulo praescriptionis, nisi statuta legis ecclesiasticae observata fuerint. Aliter autem dicendum est, si agitur de bonis laicalibus, quae aliqua ecclesia vel persona iuridica ecclesiastica acquirat titulo praescriptionis. In hoc casu potius leges civiles quam leges ecclesiasticae sunt observandae. Ratio autem est, 1. quia bona laicalia principalius reguntur legibus civilibus quam legibus ecclesiasticis; 2. quia etiam personae ecclesia­ sticae tenentur observare iustas leges civiles de contractibus, de emp­ tione, de venditione etc. 86 Cf. Cod. civ. Germ. § 939 sqq ; Cod. civ. Gall. a. aaa8sq. ; Cod obligationum Helv. a. 134. 66 Cf. Cod. iur. can. c. 1725. Caput IV. De modis acquirendi dominii. Art. IV. S 3. 6l Haec sunt principaliora statuta iuris ecclesiastici: 1. Praescriptionem acquisitivam et liberativam prout est in legis­ latione civili respectivae nationis, Ecclesia pro bonis ecclesiasticis re­ cipit, exceptis nonnullis casibus87, ut iam supra dictum est. Hinc S. Rota d. 21 lun. 1924 admisit praescriptionem quinquennalem sta­ tutam a lege italica etiam pro bonis ecclesiasticis87*. 2. Res immobiles, mobiles pretiosae88*, iura et actiones sive per­ sonales sive reales, quae pertinent ad Sedem Apostolicam, spatio 100 annorum praescribuntur; quae vero ad aliam personam moralem ecclesiasticam pertinent, spatio 30 annorum88. Idem valet de prae­ scriptione actionum in contentiosis90 (vulgo: Rechtsklagen). 3. Actiones criminales praescribuntur 1 anno, si agitur de iniuriis; 5 annis, si agitur de delictis qualificatis contra VI et VII praecepta; 10 annis, si agitur de delictis homicidii et simoniae81. 4. Beneficium pacifice et sine simonia per 3 annos bona fide possessum praescribitur a clerico, etsi illud forte cum titulo invalido acquisivit ”. Nota. In praxi, quando dubium oritur de praescriptione bonorum ecclesiasticorum, melius et tutius est rem ex aequo et bono componere, praehabita auctoritate apostolica. § 3Statuta de praescriptione iuxta quaedam iura moderna. I. Ius Germanicum. 64 I. Ius Germanicum apprime distinguit inter usucapionem (Ersitzung), quae est praescriptio acquisitiva, et praescriptionem liberativam (^erjahrung). 2 Bona immobilia non possunt acquiri neque usucapione neque prae­ scriptione 3. Bona mobilia possunt acquiri per usucapionem decennalem, bona fide factam “. 4. Tempus ordinarium praescriptionis est 30 annorum8·; attamen plera­ que debita mercaturae, locationis, salariorum praescribuntur biennio85: ,,In 2 Jahren verjâhren die Anspriiche der Kaufleute, Fabrikanten, Handwerker und derjenigen, welche ein Kunstgewerbe betreiben, ffir Lieferung von Waren, Ausführung von Arbeiten und Besorgung fremder Geschâfte.... In 4 Jahren verjâhren die Anspriiche auf Riickstànde von Zinsen....“ Non concordant theologi, num istae praescriptiones biennales valeant in conscientia. Negant Aertnys88, Gôpfert87, Mare88, sed melius cum Lehm- 87 Cod. iur. can c 1508. 87 * Acta Ap. Sed. XVI 480. 88 Res pretiosae ecclesiasticae non tantum sunt illae, quae habent valorem metallicum notabilem, scii. 500 francorum, verum etiam illae, quae habent valorem notabilem historicum, artificiosum vel scientificum, e. gr. calix valde artificiosus, manuscriptum rarum etc. (cf. Hollweck, Die kirchl. Strafgesetze § 158, nota 6). 88 Cod. iur. can c 1511. Non sunt revocata privilegia concessa nonnullis e. gr Mendicantibus, quorum bona nequeunt praescriptione acquiri ante 60 vel etiam 100 annos elapsos 88 Cod. iur. can. c. 1701. ·> Ib. c. 1703. 88 Ib. c. 1446. 88 Cod. civ. Germ. $ 937. ·· § 195. 88 § 196. 88 Theol. mor. Ill, n. 278. 87 Moraltheol. II, n. 80. ·· Inst. mor. I 1901. 62 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. kuhl*® et Noldin100 affirmatur. Sic recte scribit Noldin: ,.Imprimis itaque inquirendum est, utrum lex positiva vere debitum exstinguere an solum actio­ nem in iudicio negare intendat. Quodsi certo vel saltem probabiliter ostendi possit, intentionem legislatoris fuisse debitum elapso illo tempore prorsus exstinguendi, debitor supposita bona fide ab obligatione solvendi considerari potest immunis.... Sunt tamen qui putant, etiam ad praescriptionem liberativam activam sufficere bonam fidem negativam, quae in absentia fraudis consistit, quamvis habeatur certa persuasio debiti nondum soluti; eum ergo, qui censum vel pretium locationis per tempus ad praescriptionem aptum non solvit, tuta conscientia solutionem negare posse, praesertim si solutio ex incuria creditoris facta non sit. Cum enim tota vis praescriptionis a lege civili dependeat, ubi lex civilis fidem positivam non exigit, etiam in conscientia ei stare licet. Neque lex potest dici iniusta, quae eo tendit, ut creditores reddantur magis diligentes atque sollertes.” — Codex civilis Ger­ maniae (sicuti generatim omnes codices civiles moderni) non multum curat de obligatione in conscientia, sed generatim suas normas imponit. Negari non potest, has praescriptiones biennales aliquando valde bonas esse. Inde enim vitantur multae ambiguitates; debita contracta citius solvuntur, et mer­ catura potius fovetur quam impeditur. Insuper bona fides negativa non ita raro adesse potest. Quam saepe accidit, ut quis putet, se iam solvisse pretium pro merce prius recepta, et tamen revera non solvit! Ergo accedente bona fide negativa praescriptiones biennales contentae in § 196 forte adhiberi possunt in praxi *10‘. II. Ius Gallicum. 65 i. Pro legitima usucapione requiruntur: a) possessio continua, pacifica, publica, non aequivoca et vere proprietaria („Pour pouvoir prescrire, il faut une possession continue et non interrompue, paisible, publique, non équi­ voque, et à titre de propriétaire"10’) ; b) tempus lege definitum, scii, α) ad acquirenda bona immobilia 10 anni, si proprietarius habitat in eodem districtu (dans le ressort de la cour impériale dans l’étendue de laquelle l’immeuble est situé), et 20 anni, si proprietarius non habitat in eodem districtu10·. In istis casibus autem requiritur titulus legitimus et bona fides, quibus deficientibus requiruntur 30 anni10*. β) Ad acquirenda bona mobilia nullum tempus requiritur, sed valet illud famosum principium: ,,En fait de meubles la possession vaut titre."106 Hoc tamen principium saepe falso intelligitur. Sensus illius est: „Ille, qui possidet bonum mobile, censetur illud iusto titulo possidere, donec contrarium probetur. Quodsi contrarium probatum sit, possessor tenetur rem tradere, et quidem, si fuerint res per­ ditae aut furto ablatae, adhuc post 3 annos. Sin autem huiusmodi res emerit bona fide in foro publico aut a mercatore publice huiusmodi res vendente, habet ius reclamandi a proprietario pretium datum pro istis rebus10·. 2. Pro legitima praescriptione liberativa a) semper sufficit tempus 30 an­ norum, quin aut titulus exigi aut mala fides opponi possit107; b) tempore 5 annorum praescribuntur omnes praestationes annuae vel periodicae („tout 00 Das Bürgerl. Gesetzbuch 60 sq. 100 De praeceptis n. 407. 101 Eadem fere optime docet et defendit argumentis ex LuRone (De iust. et iure disp. 7, n. 48) desumptis Alois. Piscetta (Theol. mor. Ill, Augustae Taurin. 1907, n. iS3sqq·)· IO’ Cod. civ. Gall. a. 2229. *0· Art. 2265. *0· Art. 2262. *“· Art. 2279. *°· Art. 2279 2280. *·’ Art. 2262 617 706. Caput IV. De modis acquirendi dominii. Art. IV. S 3- 63 ce qui est payable par année ou à des termes périodiques plus courts" *“) ; c) tempore sex mensium, unius anni et duorum annorum plura alia debita minora, de quibus recte scribit Picot10·: „On ne doit point considérer comme de véritables manières d'éteindre les obligations, mais seulement comme des présomptions de payement; c’est pourquoi (sauf une exception art. 2277) le serment peut être déféré à celui qui les invoque. Ces présomptions de payement de dettes, que dans l’usage on appelle .dettes criardes', sont intro­ duites dans l’intérêt des débiteurs et surtout de leurs héritiers; elles sont fondées sur le besoin ordinaire des créanciers de pareilles obligations, sur l’habitude des débiteurs de payer promptement ces milles petites dettes jour­ nalières sans témoins et sans quittances." III. lus Heveticum. 1. Ius Helveticum hac de re invenitur partim in codice civili, partira in 66 codice obligationum commercialium. 2. Pro legitima usucapione ius Helveticum haec statuit: a) Bona immobilia usucapiuntur post 30 annos continuos et in pacifica possessione rei elapsos*110 ; post decem autem annos, si bonum immobile re­ dactum est in libro fundorum (Grundbuch) et pacifice, continuo et in bona fide possessum est111*. b) Bona mobilia usucapiuntur post 5 annos continuos et in pacifica pos­ sessione rei elapsos, si tamen bona fides adfuit111. 3. Pro legitima praescriptione liberativa haec statuuntur: a) Debita, pro quibus hypotheca data est, numquam praescribuntur111. b) Generaliter praescriptio locum habet post 10 annos111. c) Post 5 annos autem praescripta sunt quamplurima debita, e. gr. pretium locationis, foenus, salaria medicorum, opificum, servitorum etc.110 d) Post unum annum aut sex menses actiones pro indemnificatione ob­ tinenda praescribunturlle. Praeter istas praescriptiones habentur adhuc aliae, e. gr. unius mensis, trium mensium, trium annorum etc., quae praecipue locum habent in mensis nummulariis (vulgo Bank)117. In foro conscientiae videntur valere usucapiones et praescriptiones post elapsum tempus ad minus 5 annorum, semper praesupposita bona fide (posi­ tiva aut saltem negativa) praescribentis vel usucapientis. Haec sententia confirmatur ex sententia S. Rotae supra n. 63 allegata. Praescriptiones autem breviores non videntur valere in conscientia. IV. Ius Italicum et Hispanicum. 1. Codices civiles Italiae et Hispaniae valde late tractant materiam de praescriptione, ita ut impossibile sit paucis verbis complecti totam materiam. Adeundi sunt igitur auctores, qui ex professo de hac re disserunt. 2. Omnes res, quae sunt in commercio, sunt praescriptibiles118. Nihilo­ minus sunt multae personae, contra quas praescriptio non potest obtinere11·. 10’ 110 111 >>· 1,7 1,1 *■· Art. 2277. 100 Code Napoléon expliqué. Il, a. 2270. Cod. civ. Helv. a. 662. 111 Art. 661. 111 Art. 728. Art. 807. 111 Obligationsrecht a. 127. 110 lb. a. 128 585. lb. a. 210 454 693, et Cod. civ. a. 95. Obligationsrecht a. 803—807. Cod, civ. Ital. a. 2113; Cod. civ. Hisp. a. 1936. Cod. civ. Ital. a. 2H9«qq. 67 64 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. 3. Bona fides non requiritur a) ad praescriptionem tricennalem 12°, b) ad omnes praescriptiones liberativas m. 4. Auctores non concordant utrum statuta legum Italicarum et Hispani­ carum circa illam praescriptionem, quae non requirit bonam fidem, valeant in conscientia. Affirmativam sententiam pro lege Italica defendit Aloisius Piscetta*122, negativam sententiam pro lege Hispanica defendit Saralegui1M. 68 V. Ius Anglicum et ius Americae Septentrionalis. 1. Ius Americanum in diversis Statibus Foederatis non est uniforme; generatim tamen satis conforme est cum iure Anglico. 2. Praescriptio apprime distinguenda est a sic dicta ..limitatione actionis11 (limitation of actions), quae nihil aliud est nisi statutum legis non admittens actiones iudiciales post determinatum tempus elapsum. De ista limitatione actionis non est multum curandum in confessionali, cum non valeat trans­ ferre in conscientia dominium rei 12‘. 3. Praescriptio numquam locum habet in rebus mobilibus et in fundis1™: ,.A title by prescription can be made only to incorporai hereditaments and to certain exemptions and privileges. The rights claimable by prescription for the most part consist of rights in alieno solo. The most important are advowsons. tithes, commons, ways, watercourses, lights, offices, dignities, franchises, pensions, annuities, and rents. Land or movables cannot be clai­ med by prescription."1,8 In hoc statuto ius Anglicum et Americanum dif­ ferunt ab omnibus aliis iuribus Europaeanis (in quantum scire licet). 4. Ad praescriptionem requiritur, ut iura causantia praescriptionem ex­ erceantur a) tamquam vera iura, non autem tamquam usurpationes aut sim­ plices licentiae („as of right"); b) pacifice et continuo; c) publice, i. e. cum notitia proprietarii. Unde praescriptio non adest, si ius exercebatur vi, clam aut precario modo. 5. Tempus requisitum pro praescriptione liberativa regulariter sunt 20 anni, pro praescriptione autem acquisitiva (,,rights of common and all other profits or benefits to be taken and enjoyed from or upon any land") regulariter sunt 30 anni; sunt tamen exceptiones, in quibus aut 20 anni suf­ ficiunt aut 40 anni requiruntur. 69 Scholion. Quaedam regulae practicae pro confessario. 1. Quilibet confessarius curet cognoscere saltem principalia statuta suae patriae de praescriptione, apprime tamen distinguens statuta dominium transferentia a statutis actionem iudicialem excludentibus. Priora statuta obligant etiam in foro conscientiae, posteriora vero non valent in conscientia transferre dominium. 2. Semper requiritur in praescriptione transferente dominium bona fides, i. e. iudicium prudens proprietatis recte obtentae. In praescrip­ tione acquisitiva requiritur bona fides positiva, in praescriptione vero 120 Cod. civ. Ital. a. 2135. 221 Cod. civ. Hisp. a. 1961. 122 Theol. mor. III, n. 143 sqq. *” Com. al P. Larraga η. 742: ,,Estas disposiciones del Côdigo se deben entender en orden al fuero externo, ... pero non sufragan en cl interno, en el cual es indispensable la buena fe." *’· Cf. singularia statuta apud Tanquerey, Suppl, p. 15. ·*· Cf. Slater, Prine, theol. mor. de iust. a. 3. ··· Encyclop. Britann. s. v. «Prescription". Quaestio II. Caput I. De notione virtutis iustitiae. 65 liberativa aliquando sufficit bona fides negativa, i. e. omissio cuiuslibet actionis culpabilis, quae impedire posset legitimum dominum, ne pro­ prietatem suam vindicet121. QUAESTIO II. De virtute iustitiae in se consideratae. Postquam sufficienter dictum est de iure, iam tractandum est de ea virtute, cuius obiectum est ius, scii, de virtute iustitiae. Dividitur haec quaestio in duo capita: 1. de notione iustitiae, 2. de partibus iustitiae. CAPUT I. De notione virtutis iustitiae. Nomen iustitiae diversis modis sumitur, et quidem: 70 1. Sensu latissimo pro complexu omnium virtutum seu pro recti­ tudine morali tota et integra (Rechtschaffenheit). In ista acceptione dicitur: „Beati, qui esuriunt et sitiunt iustitiam."m „Nisi abundaverit iustitia vestra plus quam Scribarum et Pharisaeorum, non intrabitis in regnum coelorum."12t 2. Sensu lato pro iustificatione seu statu gratiae sanctificantis (Rechtfertigung). Sic dicitur: „Credidit Abraham Deo, et reputatum est illi ad iustitiam."1,0 3. Sensu stricto et proprio pro speciali virtute cardinali. Sic autem accepta definiri potest: „constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi"; vel paulo latius: virtus moralis inclinans voluntatem ad reddendum unicuique ius suum strictum; vel secundum S. Thomamm: „habitus, secundum quem aliquis constanti et perpetua volun­ tate ius suum unicuique tribuit". Definitio haec primo loco tradita iam invenitur apud Ulpianum1’2 et semper tamquam bona est habita. Explicatur. Dicitur i°: constans et perpetua voluntas, quibus verbis signi­ ficatur, iustitiam esse habitum, qui residet in voluntate tamquam in subiecto ac illam reddit stabilem et aptam ad agendum perpetuo iuxta iustitiam. Ergo nondum adest virtus iustitiae, si homo semel alterave vice iuste agit1*3, — hoc enim fieri potest sine virtute ex sola inclinatione naturali —, sed si semper et ubique reddit unicuique quod suum est. Dicitur 2°: ius suum cuique tribuendi. Ius enim est obiectum proprium iustitiae, quae reddit uni­ cuique omnia, quae illi debentur in stricto sensu. Dico autem „debentur in stricto sensu"; nam non pertinet ad ipsam iustitiam persolvere debitum in lato sensu, quod est potius congruentia quaedam. Hoc enim pertinet ad alias virtutes annexas iustitiae, ut infra n. 73 dicetur. Discrimen inter virtutem iustitiae et alias virtutes. Ex definitione sic explicata apparet discrimen inter virtutem iustitiae et alias virtutes. Distin­ Cf. Crolly, De iure et iust. I, n. 610. *’· Matth. 5, 6. *·· Matth. 5, 20. *»· Rom. 4, 3. 1,1 S. theol. a, a, q. 58, a. 1. »·» L. 10, Dig. 1, 1 (lib. primo Regularum). “· Cf. S. theol. 1. c. ad 3. Man Thaol. mor. II. b 66 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio Π. guitur namque iustitia I. a ceteris virtutibus moralibus tum ratione obiecti tum ratione subtecti. Obiectum prudentiae est verum practicum; obiectum fortitudinis et temperantiae sunt passiones moderandae, obiectum formale autem iustitiae est bonum et iustum alteri debitum. Subjectum prudentiae est intellectus; subiectum fortitudinis et temperantiae est appetitus sensitivus; subtectum vero iustitiae est voluntas *’·. Distinguitur 2. a virtutibus theo­ logicis, quippe quae sint semper infusae et directe Deum ut obiectum habent — Specialiter notanda est distinctio inter iustitiam et caritatem proximi. Utraque sane virtus est ad alterum, uti dicunt, scii, ad proximum; sed aliter et aliter. Si exerceo opus caritatis, do proximo, quod meum est; sin autem exerceo opus iustitiae, do proximo, quod suum est. Caritas enim nititur omnino in coniunctione inter amantem et amatum. Unde qui recte amat proximum, illum diligit sicut alterum ego. Iustitia autem e contrario nititur in distinc­ tione unius hominis ab alio. Unusquisque enim homo habet propriam independentiam propriaque iura inviolabilia. Itaque homo potest quidem erga se ipsum laedere caritatem, non autem iustitiam (proprie dictam) 1M. Agno­ scere aliorum iura iliaque non violare, est officium iustitiae. Sane in se et ratione obiecti caritas multo antecellit iustitiam, sed obligatio iustitiae solet esse strictior quam obligatio caritatis, quae quandam latitudinem admittit. Iustitia non respicit personarum condiciones diversas, sed solam rem debitam; ideoque parum refert, e. gr. utrum quis sit pauper an dives, an nobilis, semper enim tenetur ius unicuique reddere; et vice versa quilibet, cuius ius laesum fuit, potest exigere reparationem iuris laesi. Unde in iustitia observandum est non solum medium rationis, sicut in omnibus aliis virtutibus, verum etiam medium rei. CAPUT Π. De partibus iustitiae. Praenotamen. Non uniformi modo diversi auctores partes iustitiae assignant1··. Praeferimus modum a S. Thoma indicatum. Assignat autem 199 Cf. S. theol. 1. c. a. 4. 139 Cf. ib. a. 2. In latiore sensu potest homo etiam in se ipsum, e. gr. in proprium corpus, iniuriam committere. 199 Moderni auctores solent triplicem distinguere iustitiam: legalem, distributivam, commutativam. Iustitia enim ordinat hominem ad alios. Atqui hic ordo ad alios triplex est, scii, partis ad totum, totius ad partem, partis ad partem, lamvero iustitia legalis ordinat partes ad totum, inclinando membra societatis, ut bonum commune reipublicae operentur, iustitia distributi va ordinat totum ad partem, i. e. inclinat gubernatorem rei publicae ad distribuenda bona et onera iuxta merita et vires uniuscuiusque; iustitia commutativa ordinat partes inter se, inclinando singulos homines ad reddendum unicuique ius suum. — Quae quidem divisio facillime intelligitur, sed iam a Dont. Soto (De iust. et iure 1. 3, q. 5, a. 1) impugnata est. Virtutes enim non distinguuntur proprie iuxta subiecta, quae ordinant, sed iuxta obiecta formalia, in quae primo et per se tendunt. lamvero non triplex sed duplex est obiectum formale, in quod iustitia primo et per se tendit, scii, aut bonum commune (iustitia legalis) aut bonum privatum (iustitia distributiva et commutativa). Unde Aristoteles (Eth. 1. 5, c. 2) et post ipsum 5. Thomas (S. theol. 2, 2, q. 58, a. 7) rectius et profundius bimembrem divisio­ nem iustitiae adhibuerunt, scii, in iustitiam generalem seu legalem, et iustitiam particularem. — Licet autem iustitia distributiva et commutativa primo et per se in bonum privatum tendant, remote tamen procurant etiam bonum commune Caput II. De partibus iustitiae. Art. 1. 67 Angelicus Doctor1” partes subiectivas seu species iustitiae; deinde partes integrates, i. e. actus et habitus necessarios ad perfectam iustitiam; et demum partes potentiates, i. e. virtutes iustitiae annexas. ARTICULUS I. De partibus subiectivis seu speciebus iustitiae. Distinguitur iustitia generalis seu legalis (quae ab aliquibus auc-71 toribus etiam vocatur socialis) et iustitia particularis. Iustitia autem particularis subdividitur in distributivam et commutativam. Distribu­ tiva a quibusdam iterum subdividitur in distributivam stricte dictam et vindicativam. Explicantur singulae. Distinguitur ergo iustitia generalis seu legalis a iustitia particulari. i. Iustitia generalis seu legalis est constans et perpetua voluntas reddendi communitati (sive civili, sive ecclesiasticae) ius suum “·. Cum homo sit ex natura sua animal sociale, i. e. in societate humana vivere debeat, ei incumbunt etiam officia erga societatem. Illa igitur virtus, quae perpetuo et constanter inclinat voluntatem ad ista officia socialia adimplenda, vocatur merito iustitia generalis, et quidem partira ex obiecto et fine, quia scii, bonum sociale est bonum generale; partira ex effectu et proprio munere, quia huic virtuti incumbit officium diri­ gendi omnes actus et habitus hominis ad bonum sociale et commune. Sic ex imperio iustitiae generalis miles fortis strenue pugnat; quilibet civis solvit tributa et observat leges; princeps condit bonas leges earumque observationem urget. Iustitia generalis vocatur etiam, et quidem haud immerito, iustitia legalis, quia praecipuum illius munus est condere et observare leges, quippe quae semper necessario sint ordinatae ad bonum commune. Haec iustitia generalis (seu legalis seu socialis) maxime necessaria est pro bono communi; sine illa enim pax perturbatur, atque multa damna etiam concivibus infliguntur, idque maxime, si gubernatores communitatis illam laedunt iniustas leges condendo. Sunt qui autument, hanc iustitiam generalem non esse virtutem specialem, sed rationem quandam omni virtuti communem; at melius et rectius cum Angelico Doctore1M iustitia generalis seu legalis habetur virtus specialis ab aliis virtutibus reapse distincta. Sane iustitia legalis exercet vim generalem super omnes alias virtutes, illas ordinans in bonum commune, sicut etiam Deus ordinat singulas etiam minimas creaturas in bonum universi mundi; sed sicut inde non licet concludere, Deum esse quid commune et generale (quod esset Pantheismus), ita ex vi et influxu generali iustitiae legalis haec non potest vocari quid commune omnibus virtutibus. Insuper caritas est certe virtus specialis, et tamen imperat omnibus virtutibus earumque actiones in suum finem et obiectum dirigit ** ·. rcipublicae. Cat hrei n (Moralphil. I 359, ed. 5) singularem opinionem propugnat, scii, iustitiam legalem non pertinere ad virtutem cardinalem iustitiae. Quam quidem opinionem merito rcicit Vermeersch (Quaest. de iust. n. aosqq.). *·’ Cf. S. theol. a, a, q. 58, a. 5aqq., et q. 61, a. 1. ··· Ib. q. 58, a. 5. Ib. a. 6. »♦· Cf. ib. 5· 68 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio II. 2. lustitia particularis est constans et perpetua voluntas reddendi singulis personis (sive illae sint personae physicae sive sint iuridicae141), ius suum, et subdividitur in commutativam et distributivam, tamquam in duas species distinctas142. a) lustitia commutativa est constans et perpetua voluntas personae privatae reddendi alteri privatae ius suum strictum, servata absoluta aequalitate rei reddendae ad rem acceptam14·. Haec iustitiae pars ac­ cipit nomen commutativae iustitiae, quia praesertim locum habet in commutationibus, e. gr. emptionis et venditionis. Pulchre autem S. Tho­ mas ostendit, iustitiam istam non tantum locum habere in emptione et venditione, sed in omnibus sex ultimis praeceptis Decalogi144. lustitia commutativa est iustitia in strictissimo sensu; unde eius laesio involvit obligationem restitutionis14e. b) lustitia distributiva est constans et perpetua voluntas inclinans principem alicuius communitatis, ut praemia, dignitates, honores, necnon onera communia (et — casu occurrente — etiam poenas) distribuat in singulos subditos iuxta meritorum facultatumve proportionem. In iustitia igitur distributiva non observatur aequalitas absoluta (sicuti fit in iustitia commutativa), sed aequalitas proportionis. lustitia distributiva est quidem principaliter in principe, qui per illam incli­ natur, seposita acceptione personarum, ad iuste distribuenda bona et onera communia; participative autem etiam invenitur in subditis, qua­ tenus isti contenti sunt aequa distributione a superiore facta. c) lustitia vindicativa a compluribus theologis tamquam pars iustitiae distributivae habetur; est enim constans et perpetua principis voluntas distribuendi debitas et condignas poenas in subditos reos. Ab aliis theologis iustitia vindicativa reducitur ad iustitiam legalem seu gene­ ralem, quia in poenis infligendis imprimis bonum publicum est curan­ dum. Demum non desunt theologi, qui volunt, illam esse partem iustitiae commutativae, quia superiores ex quasi-contractu inito in susceptione officii reos punire tenentur. — In tanta opinionum varietate unusquisque abundet in suo sensu. Si consideratur iustitia vindicativa, in quantum iustam proportionem observat inter delicta et poenas luendas, absque dubio pertinet ad iustitiam distributivam; sin autem consideratur prae­ cise ut conducens ad bonum commune, imperatur a iustitia legali; demum si iudex propter gravem negligentiam omittit punitionem delin141 In iustitia particulari terminus, erga quem iustitia exercetur, est persona privata, sive physica sive iuridica. In iustitia autem commutativa non solum ter­ minus, in quem iustitia exercetur, est persona privata, sed etiam ille, qui exercet iustitiam. Sic e. gr. Petrus reddit Paulo iustum pretium pro re empta. In hoc actu iustitiae commutativae Petrus et Paulus sunt personae privatae. — Petrus reddit gubernio iustum pretium pro re empta. Etiam in hoc actu iustitiae com­ mutativae uterque contrahens consideratur ut persona privata. Etenim guber­ nium tunc consideratur ut persona privata iuridica vendens merces suas, non autem ut superior dirigens subditos suos. 1,1 Cf. S. theol. a, a, q. 6i, a. i. 141 Leistung und Gcgcnleistung mtissen materiel! absolut gleich sein. 144 Cf. S. theol. a, a, q. 6r, a. 3. “· Cf infra n. 203. Caput II. De partibus iustitiae. Art II et III. 69 quentium, nocet bono communi, graviter deest officio suo ac proinde ad restitutionem tenetur, quia laesit iustitiam commutativam 14‘. ARTICULUS II. De partibus integralibus iustitiae. S. Thomas enumerat duas partes quasi intégrales iustitiae, scii. 72 facere bonum et declinare a malo, non quidem sub generali conspectu, sed sub speciali ratione debiti erga alium. Ad rem scribit Angelicus Doctor1·7: „Si loquamur de bono et malo in communi, facere bonum et vitare malum pertinet ad omnem virtutem, et secundum hoc non possunt poni partes iustitiae, nisi forte iustitia accipiatur prout est omnis virtus: quamvis etiam iustitia hoc modo accepta respiciat quandam rationem boni specialem, prout scii, est debitum in ordine ad legem divinam vel humanam. Sed iustitia, secundum quod est specialis virtus, respicit bonum sub ratione debiti ad proximum; et secundum hoc ad iustitiam specialem pertinet facere bonum sub ratione debiti in comparatione ad proximum, et vitare malum oppositum, scii, quod est nocivum proximo. Ad iustitiam vero generalem pertinet facere bonum debitum in ordine ad communitatem et ad Deum, et vitare malum oppositum. Dicuntur autem haec duo partes iustitiae generalis vel specialis, quasi intégrales, quia utrum­ que eorum requiritur ad perfectum actum iustitiae. Ad iustitiam enim per­ tinet aequalitatem constituere in his, quae sunt ad alterum, ut ex supra dictis patet.... Constituit autem aliquis aequalitatem iustitiae, faciendo bonum, i. e. reddendo alteri, quod ei debetur; conservat autem aequalitatem iustitiae iam constitutae, declinando a malo, i. e., nullum nocumentum proximo in­ ferendo." — Ex quibus sequitur, ut actus restituendi bonum alienum iniuste ablatum et actus resarciendi damnum causatum, qui quandoque ut actus iustitiae enumerantur, reducantur ad actum declinandi a malo proximo illato. Nonnulli moderni auctores tamquam partes intégrales iustitiae enumerant iustitiam constitutivam, quae tribuit unicuique quod suum est, et iustitiam restitutivam, quae reparat iustitiam laesam. ARTICULUS III. De partibus potentialibus iustitiae. Ut iam saepe dictum est, partes potentiales alicuius virtutis cardi-73 nalis vocantur virtutes, quae quidem cum illa conveniunt in obiecto “•■S. Thomas (S. theol. 2, 2, q. 80, a. un. ad 1) dicit: „Vindicta, quae fit auctoritate publicae potestatis, secundum sententiam iudicis, pertinet ad iustitiam commutativam." Similia habet Angelicus Doctor ib. q. 108, a. 2 ad 1. Exinde tamen nondum licet concludere, totam iustitiam vindicativam pertinere ad iusti­ tiam commutativam. Etenim Angelicus Doctor videtur loqui de eo casu, quo iudex punit unum subditum, qui laesit alium. Tunc profecto iudex tenetur primo subdito tantam poenam infligere, quantum malum illatum fuit alteri, ita ut sit compensatio et quasi commutatio. Sed si iudex infligit poenas ad salvandum bonum publicum laesum, tunc talis vindicatio videtur pertinere ad iustitiam legalem. Billuart (De iust. diss. 5, a. 3) dicit vindicationem esse actum quidem elicitum a iustitia commutativa, sed imperatum a iustitia legali. Similia habet Caietanua in Commentariis ad citatos locos. Ceterum tota haec controversia est parvi momenti. Vidcsis Lugo, De iust. et iure disp. 1, n. (>9. *·’ L. c, q. 79, a. i. 70 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. generaliter considerato, sed deficiunt quadamtenus a perfecta ratione ipsius. Munus autem iustitiae est reddere alteri debitum, et quidem secundum aequalitatem. Dupliciter ergo aliqua virtus ad alterum ex­ sistens a ratione iustitiae deficit: i. in quantum deficit a ratione aequalis; 2. in quantum deficit a ratione stricti debiti. Propter primam deficientiam, scii, in stricta aequalitate reddenda, tamquam partes potentiales adiunguntur iustitiae tres virtutes, scii, religio, pietas, observantia, i. Etenim religio est virtus reddens Deo debitum cultum, sed numquam homo valet colere Deum, sicut ille meretur. 2. Pietas est virtus inclinans ad debitum honorem et amorem reddendum parentibus. Sed secundum aequalitatem non potest parenti­ bus recompensari, quod eis debetur a filiis. 3. Observantia est virtus inclinans ad debitum cultum praestandum hominibus magna virtute et dignitate praestantibus. Porro etiam virtus magna non recompensatur secundum aequale praemium in hac terra. Propter alteram deficientiam, scii, debiti stricti, adiunguntur iustitiae sex virtutes: scii. 1. veracitas seu veritas, quae est virtus inclinans ad semper dicendum verum et numquam mentiendum. Ad hanc virtutem reducuntur a) fides seu fidelitas in promissis; b) simplicitas, qua quis exterius se talem verbis et factis exhibet, qualis interius est. Veracitati opponuntur mendacium, infidelitas, hypocrisis, simulatio et generatim omnia illa, de quibus in octavo praecepto Decalogi agitur. 2. Gratitudo vel gratia, quae est virtus inclinans ad aliqualiter saltem compen­ sandum’beneficium receptum. 3. Vindicatio, quae est virtus ulciscens iniurias commissas. Vindicationi valde affinis est virtus poenitentiae, qua quis reparare conatur iniurias Deo illatas peccando. 4. Liberalitas, quae moderatur amorem pecuniae, ut eam ad nostram et proximi utili­ tatem Deique honorem libenter elargiamur. 5. Affabilitas, quae efficit conversationem cum proximo gratam et decentem. 6. Aequitas seu epikeia, quae inclinat ex iustis causis praetermittere verba legis et potius agere iuxta praesumptam intentionem legislatoris14β. — Ut con­ sideranti facile patet, in omnibus istis sex virtutibus enumeratis non est ita stricta obligatio debiti, sicut in iustitia, proindeque omnes merito enumerantur tamquam partes potentiales virtutis cardinalis iustitiae. De singulis infra sermo redibit. QUAESTIO III. De laesione iustitiae et reparatione iustitiae laesae. Dividitur ista quaestio in quattuor capita: i. de iniustitia in genere; 2. de iniustitia commissa per ablationem rei alienae; 3. de iniustitia com­ missa per damnificationem proximi; 4. de iustitiae laesae reparatione per restitutionem. **· Epikeia sumitur in diversis sensibus, ut infra u. 617 dicetur. Cf. etiam I, n. 231 sqq. Caput I. De iniustitia in genere. 71 CAPUT I. De iniustitia in genere. Notiones. Sicut vario sensu usurpantur voces ius et iustitia, ita et iniuria et iniustitia. Primo enim iniustitia significat generaliter statum peccati vél etiam ipsum peccatum; deinde omne, quod opponitur cardinali virtuti iustitiae, sive generali sive particulari. Hinc iniusti dicuntur transgressores legis, iudices acceptores personarum, fures, latrones. De iniustitia in primo sensu hic non agimus, sed tantum de iniustitia, ut est directe opposita virtuti cardinali iustitiae (sive gene­ rali, sive particulari). — Iniustitia et iniuria nonnumquam, praesertim a modernis auctoribus, e. gr. Waffelaert1, Tanquerey’, ita distinguun­ tur, ut iniustitia significet habitum, iniuria vero actum. Res est parvi momenti. Principium 1. a) Iniustitia seu iniuria, quae opponitur virtuti cardi-H nali iustitiae, est peccatum mortale ex genere suo; b) potest autem esse leve peccatum sive ex imperfectione actus (i. e. ex inadvertentia vel imperfecto consensu), sive ex parvitate materiae. a) Ita docent omnes. Ipsa S. Scriptura testatur saltem aliquos iniustitiae actus esse peccatum mortale; e. gr.: „Nolite errare: ...Neque fures... neque rapaces regnum Dei possidebunt."* Porro si aliqui actus vitii, sine ulla alia specie morali addita, sunt peccata mortalia, sequitur, ut tale vitium ex genere suo sit peccatum mortale. — Idem patet ex ratione; etenim iustitia perquam necessaria est pro vita sociali, ita ut merito vocari possit fundamentum boni ac pacis communitatis, et sine illa pacifica cohabitatio hominum sit prorsus impossibilis. Ergo qui graviter laedit iustitiam, com­ mittit magnum damnum ac proinde grave peccatum. Insuper caritas graviter laedi potest per actus iniustitiae, qui causare solent proximo tristitiam, rixas, odia, damna etc. Laesio autem caritatis ex genere suo est peccatum mortale. b) Iniustitia ergo ex genere suo est peccatum mortale. Sed difficillimum est determinare in particulari, quandonam singuli eius actus sint peccata mortalia vel venialia ex gravitate aut levitate materiae. Econtra non ita difficulter determinatur, quando adsit imperfectio actus ex inadvertentia aut ex consensu imperfecto. Tamquam regula generalis circa gravitatem materiae haberi potest: In­ iustitia est peccatum grave, si ex ea ortum est notabile damnum aut proximo aut bono communi, seu, ut dicit S. Thomas*: ,,Peccata, quae committuntur in proximum, sunt pensanda per se quidem secundum nocumenta, quae proximo inferuntur, quia ex hoc habent rationem culpae." Explicatur haec regula: Omnis iniustitia causât damnum et quidem ordinarie duplex damnum, scii, proximo et bono communi; e. gr. fur auferens summam too francorum causât damnum: 1. legitimo proprietario, ut per se patet; 2. bono communi, quia pacem communem, tranquillitatem publicam atque mutuam conjunctionem hominum perturbat. — Potest eadem regula etiam » Tract, de iust. II, n. 2. ’ Synopsis Theol. mor. de virt. iust. n. 264. • 1 Cor. 6, 10. ♦ S. theol, 2, a, q. 73, a. 3. 72 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. hoc tnodo exprimi: Iniustitia est grave peccatum, quoties et damnum patiens et gubernator communitatis rationabiliter sunt graviter inviti. Unde e. gr. si quis aufert pauperi operario 2 francos, ipse operarius et gubernator sunt rationabiliter serio inviti; sin autem quis aufert 100 francos homini ditissimo, forsan illi homini non causatur magnum damnum laesivum, attamen superior communitatis debet esse graviter invitus, quod talia furta committantur in suo territorio. — Si proprietarius graviter est invitus non propter obiectivum valorem rei laesae, sed propter subiectivum eumque nimis exaggeratum af­ fectum ad rem, e. gr. ad avem praedilectam, tunc voluntaria laesio talis rei potest esse grave peccatum contra caritatem quidem, sed non contra iustitiam. 75 Principium 2. Omnes quidem iniuriae adversantur virtuti iustitiae, sed nihilominus non sunt eiusdem speciei moralis infimae, atque distin­ guuntur secundum obiecta formaliter diversa. Hinc alia est iniustitia commissa in furto, alia in homicidio, alia in de­ tractione etc. Ratio autem est, quia uni eidemque virtuti possunt diversa vitia opponi. Praesertim solent distingui duae magnae categoriae iniustitiae, scii, iniusta ablatio rei alienae et iniusta damnificatio proximi in diversis eius bonis. Unde de utraque categoria singillatim infra agemus. 76 Principium 3. Iniustum per se et formaliter loquendo a) nullus potest facere nisi volens, b) nec pati nisi nolens. Ita verissime et praegnanti stilo scribit S. Thomas·. Prima pars huius dicti per se patet, quia nemo peccare potest nisi volens. Iniustitia autem formalis semper est peccatum. Distinguenda est enim iniustitia formalis, quam quis sciens et volens committit, ab iniustitia materiali, quae laedit quidem obiective ius alterius, sed sine culpa agentis. Iniustitia formalis, quae opposita est iustitiae commutativae et damnum efficienter et realiter causai proximo, inducit obligationem restitutionis, non autem — saltem semper — iniustitia materialis, ut infra dicetur. Altera pars supradictae sententiae exprimitur quoque in Regula iuris 27 in VI0: „Scienti et consentienti non fit iniuria neque dolus“; eget tamen aliqua explicatione, quia non est vera, nisi consensus habeat sequentes con­ diciones: a) ut sit liber. Unde e. gr. si quis coactus a praedone consentit, ut sibi pecunia auferatur, nihilominus patitur iniuriam et reclamare potest pecuniam ablatam; b) ut sit licitus. In multis enim casibus homo nequit licite consentire, quia scii, non habet dominium perfectum, seu quia agitur de iuribus inabdicabilibus; e. gr. qui occidit consentientem, peccat et iniustitiam committit; pariter qui committit adulterium cum uxore, consen­ tiente marito·; pariter qui percutit clericum renuntiantem privilegio cano­ nis etc. Quando autem quis habet perfectum dominium alicuius rei, tunc illi volenti non fit iniuria; e. gr. homini diviti habenti poma in horto suo, neque invito, quod pueri vicini ista poma usurpent, non fit iniuria, si revera pueri auferunt poma. Cum igitur iniustitia formalis non procedat nisi a sciente et volente illam, quaestio oritur, quomodo haec scientia et voluntas influant in actum ex• S. theol. 3, 2, q. 59, a. 3. • Cf. Prop. 50 damnatam ab Innocentlo XI: „Copula cum conjugate, con­ sentiente marito, non est adulterium; adeoque sufficit in confessione dicere, se esse fornicatum" (Dene. n. imo), Caput II. De iniusta ablatione rei alienae. 73 ternum, praesertim quantum ad obligationem restitutionis; seu brevius: num intentio nocendi semper reddat actum externum iniustum. Ad quam quaestionem sic respondeo: Si quis habet intentionem alteri nocendi, peccat quidem, committit enim iniustitiam mentalem, sed non tenetur ad restitu­ tionem, nisi actus externus ex mala hac intentione positus, sit etiam per se solus contra iustitiam. E. gr. si homo privatus ex odio erga inimicum domum eius ardentem non salvat, licet facile hoc possit, committit quidem peccatum grave, sed ad restitutionem non tenetur, quia actus externus salvandi domum non ex iustitia, sed ex sola caritate illi praecipitur. ludex, qui iuxta leges quidem, sed praecipue ex intentione nocendi, condemnat reum, peccat,' sed ad restitutionem non tenetur, quia actio eius externa non est iniusta. Ratio autem istius responsionis desumitur ex indole iustitiae commutativae, in qua observandum est imprimis ..medium rei”. Numquam autem adest obligatio restitutionis, nisi reapse laesum sit medium rei. CAPUT II. De iniusta ablatione rei alienae. Praenotamen. Iniusta ablatio rei est vel simplex vel qualificata. In primo 77 sensu est idem ac furtum. In altero sensu adiungitur quaedam qualitas speciem mutans. Huiusmodi qualitates sunt duae: rei sacrae et vis ad­ hibitae in ablatione iniusta. Sunt igitur tres species iniustae ablationis, scii, furtum simplex, sacrilegium reale et rapina. De sacrilegio melius infra sermo erit, quando tractabitur de sacrilegio quoque locali et personali. — Veteres auctores praeter furta qualificata modo enumerata assignabant ex iure Ro­ mano quaedam alia, scii. i. peculatum, quo quis ex bonis publicis aliquid surripit aut in suos usus privatos convertit; 2. plagiatum, quo quis hominem sive liberum sive servum abducit in servitutem; 3. abigeatum, quo quis furatur pecora in pascuis. — Quae quidem omnia non habent nisi valorem historicum; in praxi confessionali de illis eodem modo iudicandum est ac de furto simplici. Quaedam tamen infra n. 84 specialiter dicentur de peculatu seu de furtis in rebus publicis. Rapina est iniusta ablatio rei alienae praesente et nolente domino, cui gravis violentia aut metus infertur. Ergo rapina includit duplicem in­ iustitiam: alteram realem, alteram personalem; aufertur enim iniuste res aliena, quod constituit iniustitiam realem; insuper metu aut violentia infertur gravissima iniuria personae domini praesentis, quod constituit iniustitiam personalem. Unde patet, rapinam esse multo gravius peccatum quam simplex furtum. Proinde etiam multo gravius furto punitur a tribunalibus civilibus. Sed rapina non tantum est gravius peccatum quam furtum, verum etiam specifice distinguitur a furto, quia includit iniustitiam specie distinctam 7. Quantum autem ad restitutionem bonorum raptorum, eadem valent, quae infra n. 8osqq. dicentur de restitutione bonorum furto ablatorum. Claritatis causa omnia, quae dicenda sunt in hoc capite, dividimus in tres articulos: I. de natura et gravitate furti in genere; 2. de quibusdam furtis in particulari; 3. de causis ablationem rei alienae excusantibus. * Cf. S. theol. a, a, q. 66, a. 4 et 9. 74 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. ARTICULUS I. De natura et gravitate furti in genere. 78 Definitio. Furtum est occulta acceptio seu ablatio rei alienae do­ mino rationabiliter invito ·. Explicatur. Dicitur i’: occulta, quia si esset aperta ablatio, haberetur rapina. Dicitur 2°: acceptio, quae includit iniustam detentionem; nam „detinere id, quod alteri debetur, eandem rationem nocumenti habet cum acceptione iniusta“°. Ad furtum ergo reducuntur: non solvere debita, fraude vel dolo aliquid surripere, rem inventam domino non restituere etc. — Ablatio sive detentio intelligitur facta cum animo rem sibi retinendi eaque utendi ac fruendi; nam si ablatio facta est ex alia intentione, e. gr. rem com­ modandi, vel mox reddendi, vel destruendi, non est furtum stricte dictum. Dicitur 3°: domino rationabiliter invito. Furtum stricte dictum* 10 non est, si dominus vel consentit in ablationem, vel si est invitus non tam de ipsa ablatione quam de modo ablationis (e. gr. si uxor aufert clam quaedam minora bona, maritus de ipsa ablatione rei, quippe quae sit minoris momenti, non est invitus, sed de modo ablationis, scii, de furtivo agendi modo uxoris), vel si est irrationabiliter invitus. Dominus autem est irrationabiliter invitus, si ex iustitia aut ex pietate aut ex alia iusta causa tenetur permittere ab­ lationem rei. Hinc uxor non furatur, si aufert marito pecuniam, quam ludis aut potationibus prodigeret; pariter si in necessitate sibi clam surripit neces­ saria ad convenientem sustentationem. Nec maritus rationabiliter potest in­ vitus esse contra talem uxoris modum agendi. Similiter homo dives est irrationabiliter invitus, quod pauper in extrema necessitate degens necessaria ad vitam sumat ex bonis divitis, vel quod ancilla det pauperibus ciborum fragmenta, quae secus perirent. 79 Malitia furti. Furtum est ex genere suo peccatum mortale. Patet ex supra dictis de iniustitia. Furtum-enim est iniustitia, quae est peccatum mortale ex genere suo. Praeterea fures excluduntur a regno coe­ lorum, ut patet ex textu supra n. 74 citato. Porro nemo excluditur a regno coelorum nisi propter peccatum mortale. A Christo vero praeceptum non furandi recensetur inter mandata, quae observare quis debet, si vult ad vitam ingredi11. — Nemo autem dicat ex istis textibus sequi, ut furtum non tantum sit peccatum mortale ex genere suo, sed etiam ex toto genere suo, quia semper excludit a regno coelorum. Etenim divinae misericordiae haud con­ veniens esset, si e. gr. puer furans pomum propter hoc in infernum detrude­ retur per totam aeternitatem. Textus igitur S. Scripturae intellirendi non sunt de istis minimis furtis, quae vix merentur nomen furti, sed de furtis maioribus, quae apud Deum et homines agnoscuntur ut probrosa. 80 Gravitas materiae in furto. Paucae sunt materiae in tota Theologia morali, in quibus exsistit tanta opinionum varietas, quanta in deter­ 0 Cf. S. theol. 2, 2, q. 06 a. 3. ° Ib. ad 2. 10 Aliquando sumitur furtum in latiore sensu, et tunc est dolosa ablatio cuius­ cumque rei (etiam propriae) apud alium depositae (cf. S. theol. I. c. a. 5 ad 3); vel etiam includit iniustam damnificationcm rei alienae. 11 Cf. Matth. 19. 18. Caput II. De iuiusta ablatione rei alienae. Art. I. 75 minanda gravitate furti. Animadvertendum tamen videtur, hic non tam agi de gravitate peccati furti — quae multum dependet a conscien­ tia laxa aut meticulosa agentis — quam potius de gravi obligatione restitutionis orta ex ablatione rei alienae. Sane est satis arbitrarium, si quis moralista velit determinare e. gr., qui io francos abstulit, vadit in infernum; qui 9 francos furatus est, vadit in purgatorium. Econtra satis rationabiliter theologi moralistae — tacente, immo et consentiente Ecclesia — conantur determinare casus, in quibus post factum furtum adsit gravis obligatio restitutionis. Restitutio enim reparat ordinem socialem laesum. Tamquam regula in determinanda obligatione gravi restitutionis imprimis attendi debet damnum, quod iniusta ablatione , causatum est. Furtum est enim contra virtutem iustitiae, et in peccatis contra iustitiam commissis gravitas non tam ex affectu, quo dominus erga rem ablatam fertur, neque ex indignatione vel tristitia, qua exinde afficitur, quam ex damno illato desumenda est. Unde e. gr. qui aufert iniuste aliquam aviculam valde amatam, forsan peccat graviter contra caritatem, quia tristavit vehementissime dominam aviculae, sed non peccat graviter contra iustitiam, quia non intulit grave damnum materiale. Tunc autem censetur adesse grave damnum materiale, quando vel ipse laesus vel custos legitimus ordinis socialis rationabiliter et graviter invitus est propter istud damnum. Communissime theologi moderni assignant in furto materiam gravem, alteram absolute, alteram relative11. Materia absolute gravis desumitur ex solo valore rei ablatae, quin ulla latio habeatur ad condicionem personae, cui res ablata est. Ideoque materia absolute gravis semper et ubique constituit gravem obligationem restitutionis. Quaenam autem sit materia absolute gravis, auctores non concordant. Tanquerey1· putat esse in Europae regionibus 20—30 francos; in Statibus vero Americae Septentrionalis esse 7—8 dollars; Noldin1· opinatur esse 30 marcas; idem docet Lehmkuhl ·; * Waffelaert1· vero dicit esse circiter 40 francos. Cum hodie valor pecuniae sit enormiter diminutus, puto, semper adesse gravem obligationem restitutionis, si quis prorsus iniuste sine ulla excusatione abstulerit res alienas pretio circiter too francorum (aurei valoris) Ratio est, quia nostris temporibus communis persuasio populi fert, iniustam ablationem 100 francorum esse rem gravem et severe punien­ dam propter publicum ordinem laesum. Dico autem: prorsus iniuste et sine ulla excusatione·, nam, si fur habeat aliqualem excusationem, aut si dominus non sit ita invitus, tunc maior summa necessaria est ad inducendam gravem restitutionis obligationem. Unde e. gr. admonerem quidem, sed non stricte obligarem ad restitutionem filium, qui patri ditissimo abstulit 150 francos. Materia relative gravi» illa est, quae grave nocumentum affert domino, considerata eius condicione. Alii auctores assignant quantitatem, qua pater«· Billuart autem docet, probabilius gravitatem materiae in furto non esse aestimandam relative, sed absolute (De iure et iust. diss. 11, a. 3). *· Synopsis theol. mor. de virt. iust. n. 436. »· De praeceptis n. 416. *· Theol. mor. I, n. 1114. u De iust. II, n. 215. 76 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio ΠI. familias ad quotidianam sustentationem suam cum familia indiget ”, alii melius certam taxam definiunt hoc fere modo: a) relate ad pauperes miseros circiter 2 francos; b) relate ad homines mediocris fortunae circiter 10—12 francos; c) relate ad divites circiter 30—50 francos; d) relate ad ditissimos circiter 100 francos, seu eadem quantitas, quae tamquam absolute gravis censetur. Nota circa has taxas: 1. Non sunt omnino certae regulae, quia nulla authentica illarum sanctio alicubi invenitur. Nihil aliud sunt nisi opinio rationabilis et satis fundata. 2. In illis non attenditur damnum quod forte per accidens sequi potest ex furto: e. gr. si quis operario aufert instrumen­ tum pretii 1 franci, ordinarie non peccat mortaliter; attamen si operarius propter istud instrumentum deficiens non potest laborare per tempus notabile, tunc fur praevidens hanc laboris omissionem peccat mortaliter, non quidem propter ablationem instrumenti, sed propter iniustam damnificationem causatam. 3. Quando ignoratur, cui damnum illatum sit, illud mediocriter diviti illatum praesumi licet. Quare si valor rei non excedit 10 francos, non adest gravis obligatio restitutionis. 81 Scholion. De gravitate furti caute ponderanda. In ponderanda quan­ titate absolute vel relative gravi attendi debent circumstantiae temporum et locorum. Unde e. gr. quantitas assignata ab auctoribus saeculorum elapso­ rum nostris temporibus est nimis parva, cum valor pecuniae sit nunc valde diminutus. Similiter valor pecuniae est multo minor in magnis urbibus industrialibus quam in ruralibus regionibus dissitisle. Semper autem confessarius memor sit illius, quod S. Augustinus dixit de discrimine inter peccatum veniale et mortale: ..Difficillimum est invenire, periculosissimum definire." Unde sapienter monet Billuart1·: „Non ergo praesumant animarum direc­ tores ad singulos et individuates casus certo resolvere: Hoc est mortale, hoc est veniale, nisi id aperte constet.... Et dum ea de re a poenitentibus inter­ rogantur, prudenter responsionem absolutam declinent, illisque omnium pec­ catorum etiam venialium horrorem incutiant." ARTICULUS II. De quibusdam furtis in particulari. 82 Regulae supra datae ad discernendam gravitatem furti (vel potius gravem obligationem restitutionis in quibusdam furtis) aliquantulum temperandae sunt, vel quia inter parvas res ablatas fuerunt multa inter­ valla, vel quia dominus non censetur esse ita invitus, vel quia res non fuit ita aliena. Unde quaedam dicenda supersunt, 1. de furtis minutis; 2. de furtis domesticis; 3. de furtis in rebus publicis. 17 S. /llphonsus, Theol. mor. 1. 3, n. 527 hanc regulam vocat confusam et obscuram. *· Cf. Waffelaert, De iust. II, n. 215, ubi habetur longa computatio differentiae valoris secundum diversa tempora. *· De iure et iust. dias. 9, a. 3. Caput II. De iniusta ablatione rei alienae. Art. 11. S i. 77 § i- De furtis minutis in genere. Furta minuta vocantur levioris materiae furta saepius repetita. Ex se ista furta minuta sunt peccata venialia; fiunt autem graviter mala i. ex prava intentione et 2. ex frequenti repetitione. 1. Ex prava intentione quidem, si quis intendit multis parvis furtis tandem obtinere quantitatem notabilem. E. gr. si famulus intendit surripere hero 100 francos, et, ne detegatur, hoc propositum exsequitur non semel, sed 50 vicibus per tempus unius anni. Prava haec intentio efficit, ut famulus statim peccet mortaliter, simulae huic proposito consensum dat. Singulis autem vicibus, quando surripit 2 francos, implicite saltem renovat pravam suam intentionem et proinde mortaliter peccat. Nihilominus non stricte tenetur in confessionali dicere, se intendisse furtum 100 francorum hocque exsecutum esse 50 vicibus, sed sufficit, si con­ fitetur simpliciter: furatus sum 100 francos; aut habui intentionem furandi 100 francos, quod et secundum talem quantitatem feci. Ratio est, quia omnia ista furta minuta coalescunt in unum actum moralem, nisi forte interdum revocata fuerit intentio. Tunc enim plura essent peccata 2. Ex frequenti repetitione furtorum minutorum, etiam si non prae­ cessit explicita intentio adipiscendi quantitatem gravem, oritur grave iniustitiae peccatum gravisque obligatio restituendi, dummodo tres se­ quentes condiciones adsint: a) ut inter singula furtula non sit notabile intervallum; b) ut singula furtula non revocata aut restituta sint; c) ut materia totalis omnium furtulorum unitorum sit gravis. Requiritur igitur a) ut inter singula furtula non exsistat notabile inter­ vallum, quale censetur tempus 2 mensium, si agitur de materia, quae, licet non sit gravis, tamen fere accedit ad materiam gravem. Ita S. Alphonsus*1. Unde e. gr. si quis aufert homini diviti hodie 10 francos et post bimestre iterum 10 francos et sic deinceps, ista furtula non coalescunt propter notabile intervallum interiectum inter duo furtula. Attamen puto, in praxi talia furtula saepius repetita tandem aliquando coalescere, quia vix possibile est, ut desit inde ab initio intentio perveniendi ad summam considerabilem. Sin autem agitur de furtulis revera minimis, e. gr. dimidii franci, illa non coale­ scunt etiam post brevius intervallum, ut puta post quindenam ”. Ratio horum omnium est, quia iuxta communem aestimationem hominum illa furtula non coalescunt, si tantum intervallum inter singula exsistit; et praeterea, quia tunc vel numquam vel non nisi post longum tempus materia gravis aderit. E. gr. sartor quolibet tantum bimestri fragmentum panni retinet, ordinarie autem strictam iustitiam servat. Forte post 10 annos omnia ista fragmenta simul sumpta (resegmina) constituent materiam gravem. Nemo sane dicet, inter primum fragmentum et ultimum adhuc exsistere unionem moralem et proinde sartorem teneri ad restitutionem sub gravi. *· Cf. supra I, n. 376 de distinctione numerica peccatorum. ·* Theol. mor. 1. 3, n. 530. ” Noldin, De praeceptis n. 422, putat iam post hebdomadam ista exigua furtula non coalescere. 7« Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. Deinde requiritur b) ut singula furtula non sint revocata aut restituta Patet, quia furtula revocata aut restituta, quippe quae in esse moris iam non exsistant, non possunt coalescere cum sequentibus. Ultimo requiritur c) ut materia totalis omnium furtulorum unitorum sit gravis. Communiter autem theologi moralistae opinantur, in furtulis requiri maiorem quantitatem quam in furto, quod semel et simul commissum est; scii, requiri quantitatem dimidio maiorem, si furtula facta sint eidem domino ; sin autem pluribus dominis aliquid ablatum sit, requiri quantitatem duplo maiorem2* aut (si sunt multi domini) absolute gravem, scii. 100 francos Ratio patet ex supra dictis. Gravitas enim furti pensanda est ex damno obiectivo, quod illatum est legitimo domino. Porro legitimus dominus, cui longo spatio temporis aliqua summa ablata est, non tantum damnum patitur, quantum pateretur, si hoc simul et semel accidisset. Sin autem sunt diversi et multi domini, adhuc minus est damnum singulis causatum, ac proinde sola materia absolute gravis merito assignatur tamquam inducens gravem restitutionis obligationem. Si e. gr. sartor, laborans pro aliquo mercatore vestiario satis diviti, qualibet hebdomada iniuste retinet quaedam panni fragmenta pretio 2 francorum, non tenetur sub gravi ad restitutionem, nisi valor omnium fragmentorum habeat quantitatem dimidio maiorem, i. e 20 4- io = 30 francorum. Sin autem ista fragmenta pertineant ad plures dominos, requiretur quantitas duplo maior (vel absolute gravis), nempe 100 francorum. — Postquam ex furtulis coaluit gravis materia, oritur gravis obligatio restitutionis, ut patet ex propositione 38 damnata ab Innocentio XI: „Non tenetur quis sub poena peccati mortalis restituere, quod ablatum est per pauca furta, quantumcumque sit magna summa totalis." *· In repetitis furtulis singulae ablationes separating consideratae non sunt quidem nisi peccata venialia. Cum autem sequens furtulum sit semper approbatio (saltem implicita) praecedentis, tandem aliquando ac­ cidit, ut ultimum furtulum in se quidem leve, sit approbatio implicita ablationis materiae gravis et proinde grave peccatum constituat. Qui vero, postquam gravem materiam furtulis abstulerit, pergit in furando, toties mortaliter peccat, quoties attendit ad materiam iam surreptam et renovat intentionem retinendi illam cum aliis. Ita sententia communis In praxi autem sufficit, si confessarius cognoscit summam furtulis sub­ latam et forsan tempus, quo durante furtula facta sunt. Tota fere doctrina de furtis minutis comprehendi potest hac phrasi: Furta minuta grave peccatum constituunt, si perpetrata sint aut cum intentione perveniendi ad gravem materiam, aut si, sine notabili inter­ vallo interiecto, gravem materiam congesserint. Nota. Furta minuta saepe perpetrantur in re domestica”, aut etiam a mercatoribus et operariis, e. gr. a cauponibus, qui aquam miscent vino, ab agricolis adulterantibus lac, ab opificibus subtrahen­ tibus parvas materias sibi praebitas*7. In praxi propter consuetudines generales forte contrarias vel propter consensum domini aliqualiter ” Ita 5. Alph. 1. c. ’· Dent. n. 1188. ’· Cf. Billuart, De iure et iust. diss. 11, a. 4; LehmkuM, Theol. mor. I, n. 1117. ” De qua infra n. 83. ” Cf. infra de contractu emptionis (n. 279), Caput II. De iniusta ablatione rei alienae. Art. Π. S 3. 79 praesumptum, aliquando non ita urgenda est restitutionis obligatio; attamen insistendum est, ut furtula ista cessent. Ceterum longior sermo de mercatoribus adulterantibus merces vel clam diminuentibus men­ suram infra redibit, ubi de emptione et venditiofte agetur. §2. De furtulis domesticis. Furtula praesertim in re domestica frequentia sunt, atque non raro 88 perpetrantur ab uxoribus, filiis familias, famulis. Paterfamilias non solet esse ita invitus contra talia furtula, ac si perpetrata sint ab ex­ traneis; immo aliquando non est invitus contra ipsam ablationem, sed tantum contra clandestinum modum ablationis. Dedisset enim ipse rem ablatam, si conveniens petitio illi porrecta esset. Omnes theologi admittunt, in furtulis domesticis ordinarie maiorem quantitatem requiri ad restitutionis obligationem inducendam. Regula vero generalis, quae non patitur exceptiones, hac in re constitui nequit. Sequentes autem normae tamquam directivae haberi possunt: 1. In esculentis et poculentis ordinariis ad proprium usum sumptis furtula numquam attingunt materiam gravem .** Ratio est, quia paterfamilias tenetur nutrire convenienter omnes domesticos suos. Quod si non facit, domestici habent ius sumendi illud, quod pater­ familias iniuste denegat. Sed etiam in casu, quo nutrimentum conveniens praestatur, paterfamilias non censetur esse graviter invitus, si domestici ali­ quid amplius sumant, dummodo tamen haec nutrimenta a) ne aliis tradant aut vendant, et b) ne agatur de nutrimentis valde pretiosis. Sane si agitur de nutrimentis valde pretiosis, e. gr. de vino Champagne, tunc paterfamilias solet esse graviter invitus, quod istud insumatur a famulis suis. Sed etiam in isto casu non obligarem ad restitutionem uxorem aut filios familias, quia tunc quoque paterfamilias censetur esse invitus magis de modo clandestino ablationis aliisque malis effectibus inde secutis, quam de ipsa ablatione. — Quando autem nutrimenta a domesticis dantur aut venduntur extraneis, facilius obligatio restitutionis adesse potest. Uxor quidem potest licite ea dare tamquam eleemosynam, et aliquatenus etiam filii; famuli vero non possunt elargiri, et a fortiori non vendere nisi ea, quae secus certo peritura essent. De furtulis in tabaco paterno factis a filiis familias idem fere dicendum est ac de furtulis in esculentis et poculentis. Herus autem ordinarie est graviter invitus, quod famuli furtula huiusmodi in tabaco faciant; unde potest coalescere materia gravis et obligatio restitutionis. 2. Uxores raro tenentur ad restitutionem ob alia furtula commissa. Uxor enim non est serva, sed socia mariti, et proinde aliqualem habet dispositionem de bonis communibus. Maritus igitur non est graviter invitus de ipsa ablatione rei, sed potius de modo clandestino ablationis. Si uxor de bonis propriis quaedam abstulerit, numquam tenetur ad *· Ita etiam Billuart, De iur. et iuat. diss. ii, a. 5; D“Annibale, Summula theol. mor. II, n. 253. 8o Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. restitutionem, etsi egit contra voluntatem mariti, ad quem pertinet sola eorum administratio ”. Unicus fere est casus, quo necessaria esset restitutio, si uxor prorsus irrationabiliter contra voluntatem mariti notabilem summam pecuniae communis paulatim expendisset, e. gr. emendo ornamenta prorsus superflua. 3. Filii familias furtula domestica perpetrantes obligantur ad re­ stitutionem, si consideratis omnibus circumstantiis parentes revera sunt graviter inviti tum quoad substantiam, tum quoad modum ablationis. In praxi saepe difficillimum est determinare, num adsit gravis obligatio restitutionis. Si parentes sunt opulenti et in prolis educatione profuse expendunt multa, facilius praesumi potest, illos non esse graviter invitos, si filius aliquantum lautius vivat et clam expendat moderatam summam a patre ablatam. Sin autem parentes non sunt ita divites, sed desudant in educatione numerosae prolis; si praesertim ex furtulis repetitis unius filii fratres et sorores eius damnum notabile patiuntur, tunc severius iudicium ferendum est. In hoc casu applicari possunt verba Proverbiorum: Qui subtrahit ali­ quid a patre suo et a matre, et dicit hoc non esse peccatum, particeps homi­ cidae est . ** Hinc recte dicit Billuart*1, graviter esse culpandos atque resti­ tutioni obnoxios filios familias, non solum dum pecunias aut mobilia a paren­ tibus surripiunt, pretium mercis venditae aut saltem eius partem retinent, debita a parentibus solvenda contrahunt, sed etiam ,,dum missi ad studia aut ad aliquam artem addiscendam, pecunias sibi traditas ad libros com­ parandos, ad pensionem solvendam etc. ... expendunt in compotationes, scortationes, lusus aliaque illicita et vana". Omnes quidem theologi concordant asserentes furtula filiorum familias coalescere ad materiam gravem, sed omnino discordant in determinanda gravitate materiae. Cum doceat Bannez, gravem materiam adesse, si filius quotannis 50 aureos (c. 250 francos) patri diviti furatus sit, Lessius, Na­ varra aliique volunt, duos vel tres aureos iam constituere materiam gravem ”. Moderni theologi communiter asserunt, in furtis filiorum familias ad grave peccatum requiri materiam duplo maiorem quam in furtis extraneorum. — Cum autem in praxi filii familias, qui furtula commiserunt, rarissime resti­ tuere valeant, confessarius prudenter inducat eos poenitentes, ut a parentibus condonationem petant. Sic enim isti filii familias salutariter humiliantur et futura peccata praecaventur. 4. Famuli furtula domestica perpetrantes severius judicandi sunt quam uxores et filii familias, quia multo rarius praesumi potest con­ sensus legitimi domini. Nisi agatur de cibo et potu consumptis ab ipsis famulis ”, vel nisi praesumpta adsit licentia heri, furta minuta fa­ mulorum coalescunt, velut si committantur ab extraneis. Herus enim nedum minus sed potius magis invitus est, quod famulus, cui curam rei domesticae commisit, aliquid sibi furetur, quam quod extraneus idem faciat; quia sic ex famulorum infidelitate ipsi imminet maius peri­ culum gravis damni. ” Cf. quae supra n. ijsqq. dicta sunt de dominio uxorum. ” Prov. a8, 24· ·* De lure et iust. dies. 11, a. 5. ·’ Cf. S. Ali>h., Theol. mor. I. 3, n. 543. ·· Cf. supra sub n. 83, I. Caput II. De iniusta ablatione rei-alienae. Art. II. § 3. 8l Quod dictum est de furtulis famulorum, valet etiam de furtulis operariorum in officinis domini. Ad dignoscendam autem obligationem restitutionis oportet ad duo imprimis attendere: 1. ad damnum reapse causatum, 2. ad consuetudines forsan in aliqua officina exsistentes. Si enim proprietarius officinae aliqualiter cognoscit consuetudinem furtulorum ab operariis patratorum neque strenue contradicit, raro adest gravis obligatio restitutionis. Nihilominus operarii serio deterrendi sunt ab huiusmodi furtulis. § 3De furto in rebus publicis (seu de peculatu). Specialis difficultas oritur confessario, si indicare debet de furtis 84 commissis in detrimentum non alicuius hominis privati, sed communi­ tatis aut civitatis. Nonnulli enim poenitentes abhorrent quidem a furto boni privati, sed non graviter illicitum putant e. gr. caedere ligna in silvis publicis ibique herbas aliosve fructus colligere. Etiam veteres Moralistae’4 benigniores sententias de istis furtis proposuerunt, quia tunc temporis silvae abundabant et ligna parvi pretii erant tum propter abundantiam tum propter difficultatem ea in regiones dissitas trans­ portandi. Hodiernis autem temporibus res prorsus mutata est. Silvae sunt diminutae, ligna sunt pretiosa. Quando agitur de furtis istorum bonorum publicorum, confessarius sequentes normas applicare potest: 1. Leges civiles prohibentes, ne in silvis publicis colligantur rami aridi, herba, fungi, racemi aliique fructus silvestres, communiter sunt tantum leges poenales ’5. Istae enim res, nisi colligantur, solent in silvis putrescere atque esse nullius fere utilitatis. Unde communiter non sunt inquietandi incolae, qui in silvis vicinis publicis absque alio damno illato istas res colligunt, praesertim si sunt pauperes. Si tamen civitas aut fiscus solet vendere etiam istas res silvestres, aliter est dicendum. 2. Leges civiles prohibentes caesionem ipsarum arborum obligant directe in conscientia et non sunt leges mere poenales. Unde qui nota­ bilem quantitatem arborum ex silva publica surripit, peccat graviter et ad restitutionem tenetur. Notabilis vero quantitas censetur materia absolute gravis, scii, valor circiter 100 francorum, quia civitas aut fiscus possidens ista bona publica putatur valde dives. In computando autem hoc valore, arbores aestimandae sunt, prout crescunt in silvis, et non prout prostant apud mercatores. Unde nondum aliquis sub gravi ad restitutionem tenetur, si e. gr. abstulit arborem, quae valet in silva 20 francos, post caesionem autem et transportationem usque ad em­ porium mercatoris valet 200 francos. Severius iudicandi sunt illi male­ factores, qui propter futiles rationes in silvis publicis eradicant ar­ bores plantasque iuniores. Verumtamen isti sunt potius damnificatores quam fures. ·· Cf. S'. Alph., Theol. mor. J. 3, n. 529. “ Ita etiam Noldin, De praeceptis n. 418. M>u Th»ol mar. It. β 82 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio Ill. 3. Furta in istis rebus publicis raro perpetrantur unica vice in notabili quantitate, sed solent fieri divisim. Tunc ergo applicandae sunt regulae superius datae de furtis minutis. Si ergo quis non habet intentionem furandi materiam gravem, et inter singula furtula est ali­ quod intervallum notabile, furta non coalescunt nec inducunt gravem restitutionis obligationem. 85 Scholion. De defraudato pretio vehiculi publici. Quasi species furti in rebus publicis haberi potest, si quis habens schedulam III classis vehitur II aut I classe in via ferrea absque debita licentia. Qui corrumpit officiales ad ita agendum, peccat et ad restitutionem tenetur; secus autem non facile erit peccatum grave, neque obligatio restitutionis. Ratio est, quia dominus viae ferreae nullum fere damnum patitur per hunc agendi modum, neque videtur esse ita graviter invitus, immo aliquando in hac re connivet. Adest quidem lucrum cessans, sed non exsurgunt maiores expensae, sive superioris classis vehicula sunt vacua sive occupata. Attamen restitutio facienda esset, si (casu insolito) propter occupatum locum superioris classis nova vehicula essent adiungenda. Tunc enim damnum non ita spernendum oriretur pro fisco viae ferreae. — Si quis autem sine ulla omnino schedula empta vehitur in via ferrea aliisque vehiculis publicis, videtur ad restitutionem obligari. Ham non solum hoc censetur esse aliquid turpe iuxta communem aestima­ tionem hominum, sed etiam est damnificatio et furtum evidens, quia tunc proprietariis istorum publicorum curruum furtive aufertur pretium legitimum transportationis. Nec dicat quis, vehicula debere currere, sive sint vacua, sive occupata, proindeque nullum damnum oriri ex occupatione furtiva. Etenim, licet hoc sit verum, tamen proprietarii sunt rationabiliter et graviter inviti, quod quis utatur istis vehiculis sine ullo pretio soluto; non sunt autem ita graviter inviti, quod quis habens schedulam inferioris classis, utatur classe superiore, quoniam hoc aliquando tacite aut expresse permittunt. ARTICULUS III. De causis ablationem rei alienae excusantibus. Duae causae legitimam reddunt ablationem rei alienae, scii. 1. ex­ trema necessitas auferentis et 2. recta compensatio occulta. In istis enim casibus dominus iam non est rationabiliter invitus. § i- De extrema necessitate tamquam causa excusante. 86 Principium. In extrema necessitate licet ex bonis alienis tantum assumere, quantum satis est ad se liberandum ex tali necessitate. Ita omnes ’·. Ratio est, quia in extrema necessitate omnia bona terrestria fiunt iterum communia. Deus enim dedit terram inhabitandam et bona fruenda omnibus hominibus. Ergo quilibet homo habet ius, ut de bonis M Codice» civile» quoque solent hanc licentiam expresse concedere, e. gr. Cod. Germ. 229 et 904; Cod. llelv. oblig. art. 52. Caput II. De iniusta ablatione rei alienae. Art. III. $ i. 83 terrestribus vivere et in casu extremo sibi assumere possit ea, quae sunt omnino necessaria. — Eget tamen hoc principium aliquali expli­ catione: a) Neque in communi, neque in gravi, sed in sola extrema neces­ sitate licet auferre bona aliena. Ratio est, quia secus valde periclitaretur non solum omne dominium pri­ vatum, sed etiam securitas publica, cum lata porta aperiretur furtis in­ numerabilibus. Hinc pauperes communes mendicantes non possunt licite rem alienam sibi sumere, invito domino. Innocentius XI proscripsit propositionem: „Permissum est furari non solum in extrema necessitate, sed etiam in gravi."” Sane verbum „furari“ in propositione damnata non est sumendum in sensu formali (quia numquam, ne in extrema quidem necessitate, licet furari seu iniuste rem alienam surripere), sed in sensu materiali, i. e. pro „sumere physice rem alienam". Loquendo in hoc sensu materiali etiam Angelicus Doctor quaerit: „Utrum liceat alicui propter necessitatem furari?" Et respondet: „Si tamen adeo sit evidens et urgens necessitas, ut manifestum sit, instanti necessitati de rebus occurrentibus esse subveniendum, puta cum imminet personae periculum et aliter subveniri non potest, tunc licite potest aliquis ex rebus alienis suae necessitati subvenire, sive manifeste sive occulte sublatis: nec hoc proprie habet rationem furti vel rapinae." · * Quaenam necessitas sit extrema aut quasi-extrema, non concordant auc­ tores; nunc autem satis communiter sub illa enumeratur non tantum proxi­ mum periculum vitae, sed etiam periculum perdendi membrum principale aut sensum corporis (aut castitatem). Ita Bannez citatus a Lugo et S. Alphonsus ·” Merito docent theologi cum S. Thoma·®, in necessitate extrema non solum propria sed etiam proximi licitum esse auferre quae sunt necessaria. Sic e. gr. mater non habens nutrimentum pro puero fame perituro, potest auferre lac alienum. b) Non licet plus assumere, quam sit satis ad se (aliumve) libe­ randum ex tali necessitate. Si ergo sufficit e. gr. rem alienam commodare, non licet eam in proprie­ tatem assumere. Similiter, necessitate transacta, oportet rem ablatam resti­ tuere, si tamen adhuc exsistit. Quid autem faciendum, si necessitate extrema transacta et re in tali necessitate consumpta homo inopinate capax fit re­ stituendi rem ablatam? Sane expedit, ut rem ablatam compenset, sed ad id non stricte obligatur. Etenim homo degens in extrema necessitate rem alienam ablatam revera facit suam ac proinde illam numquam restituere tenetur. Ita quoque Billuart * 1, Noldin·’ aliique. Ceterum iste casus videtur esse potius theoreticus quam practicus. Nam si homo superavit extremam necessitatem, semper fere aliquam spem habuit postea compensandi rem ablatam. Tali autem spe exsistente homo revera tenetur compensationem facere ex bonis deinde adeptis. ” Dent. n. 1186. De sensu istius propositionis damnatae cf. Dom. Viva et Ballerini-Palmieri, De furto n. 22 sq. ** S. theol. 3, 3, q 66, a. 7; cf. etiam Comm. Caietani in hunc locum. ·· Theol. mor. 1. 3, n. 520. ·· L. c. ad 3. ·* De iure et iust. dis». 11, a. 6. ** De praeceptis n. 435. β· 84 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. c) Etiam in extrema necessitate non licet auferre alteri rem, si ex ablatione iste quoque in extremam necessitatem casurus sit. Ratio est, quia in pari causa „melior est condicio possidentis*'. Unde e. gr. si duo cadunt in mare, quorum unus et forsan debilior habet balteum aérium, non potest alter hunc balteum surripere ad se salvandum, quia sublato balteo primus possidens in proximum mortis periculum detruditur. 87 Scholion. De magnis bonis alienis auferendis in extrema necessitate, lam supra (I, n. 592) diximus, in extrema necessitate subveniendum esse pauperi etiam cum magno incommodo, dummodo tamen ne agatur de magnis et extraordinariis expensis faciendis. Si quis autem huic obligationi non satisfacit, non peccat contra iustitiam (commutativam), sed tantum contra caritatem”. A pari quaeri potest, num versans in extrema necessitate possit a divite surripere magnam summam pecuniae ad se liberandum ex tali ne­ cessitate. Theologi non concordant. Negant Lacroix et Concina, affirmant Sporer et Lugo apud S. Alphonsum”, qui asserit: „Casu quo pauper est in extrema necessitate alicuius rei magni valoris, iuste potest eam accipere, quia ius habet ad illam arripiendam. Non ideo tamen dives tenetur dare, cum ipse tantum ex caritate obligetur, quae non obstringit cum tanto in­ commodo." — Fortasse rectius cum distinctione respondetur: 1. Pauper in extrema necessitate degens non tenetur magnam pecuniae summam surripere etiam ad vitam tuendam. Ratio est, quia nemo tenetur adhibere media extraordinaria ad vitam servandam”. 2. Pauper in proxima extrema necessitate degens potest surripere etiam magnam pecuniae summam ad vitam servandam. Sic e. gr. alicuius instituti nummularii (vulgo Bank) custos, cui praedo minatur mortem, nisi tradatur clavis cassae continentis magnam summam pecuniae alienae, versatur in extrema necessitate proxima, et proinde elavem, immo et alienam pecuniam tradere potest ad salvandam vitam. Ratio est, quia a) vitam suam pluris aestimare potest quam pecuniam sibi commissam; b) quia id quoque per­ mittere solent leges civiles. 3. Pauper in extrema necessitate remotiore degens probabilius non potest sumere magnam pecuniae alienae summam. Sic e. gr. pauperrimus pater­ familias phthisi pulmonum laborans, cui medicus cum morali certitudine dixit, ipsum esse certo et breviter moriturum, nisi statim proficiscatur ad regionem salubriorem, nihilominus non videtur licite surripere summam e. gr. 1000 francorum ab aliquo divite, ut possit proficisci et sic vitam sal­ vare. Ratio est, quia a) secus multis illusionibus et inordinationibus prae­ beretur ansa, ac pax socialis non parum perturbaretur, b) id quoque graviter prohibent leges civiles. ” Ita saltem iuxta sententiam probabiliorem (cf. S'. Alph. 1. c. n. 520, quaer. 6; vide supra I, n. 589). Dicit quidem Leo XIII (Encycl. „Rerum novarum" d. 15 Maii 1891) loquens de obligatione dandi eleemosynam: „Non iustitiae, excepto in rebus extremis, officia ista sunt, sed caritatis Christianae." Sed Summus Pontifex videtur sumere verbum iustitiae non pro iustitia commutativa, ex cuius laesione oritur obligatio restitutionis, sed pro iustitia generali seu legali. Cf. S. theol. 2, 2, q. 118, a. 4 ad 2. Videtur autem peccare contra iustitiam com­ mutativam dominus, qui pauperem in proxima necessitate extrema versantem im­ pedit a re necessario occupanda vel occupata. Cf. S. Alph. 1. c. ” L. c. quaer. 3. ” Cf. supra de praecepto caritatis erga se ipsum (1, n. 367). Caput II. De iniusta ablatione rei alienae. Art. III. $ 3. 85 §2. De occulta compensatione. Notio. Si quis ius strictum suum nequit convenienter publice vin­ dicare, sive propter timorem sive propter aliam impotentiam moralem, usuvenit compensatio occulta, quae definiri potest recuperatio rei pro­ priae per alienae occupationem occultam. Stricte loquendo occulta compensatio habetur, si quis pretium aequivalens sibi occulte procurat pro re vel labore tradito; attamen latiore sensu vocari potest occulta compensatio etiam recuperatio ipsius rei propriae ab alio iniuste de­ tentae. Nos sumimus compensationem in utroque sensu. Principium. Occulta compensatio, vestita debitis condicionibus, est 88 quidem a) licita, sed b) raro exercenda, et c) etiam rarius a con­ fessorio consulenda. Explicatur et probatur, a) Occulta compensatio vestita debitis condicionibus licita est. Etenim si adsint istae condiciones, de quibus statim sermo erit, per occultam compensationem neque ius proximi neque socialis ordo laeditur atque nihil aliud fit nisi iusta defensio contra iniuriam alterius. b) Raro exercenda est occulta compensatio, quia est periculorum illusionis et perturbationis plena. lamvero non licet se exponere periculis nisi raro et vera necessitate flagitante. c) Rarius consulenda est a confessario occulta compensatio, nam ipsa, quamvis licita in foro conscientiae, non solet agnosci in foro civili, sed tamquam furtum punitur. Confessarius igitur, qui illam consulit, se exponit periculo accipiendi punitionem a tribunali civili propter instiga­ tionem ad furtum. Codex civilis hispan. autem a. iiçssqq. aliqualiter permittit compensationem. Condiciones requisitae. Ut sit licita occulta compensatio, hae condi­ ciones requiruntur °: 1. ut debitum sit strictum et certum; 2. ut debitum non possit aliter recuperari sine notabili incommodo; 3. ut damnum debitoris aut tertiae personae praecaveatur. Prima igitur eaque principalis condicio, ut licita sit compensatio occulta, 88 est, ut debitum sit a) strictum et b) certum. Strictum debitum oritur ex vero dominio acquisito. Unde si adest sola convenientia vel sola obligatio fidelitatis, non autem vera obligatio iustitiae commutativae, non licet ad­ hibere occultam compensationem, e. gr. si herus liberaliter promisit donum, sed non praebuit, famulus nequit se occulte compensare. — Deinde requiritur, ut debitum sit moraliter certum. Distinguitur duplex certitudo: iuris et facti. Certitudo facti fundantis ius prorsus requiritur; e. gr. certum debet esse factum donationis, emptionis etc. Iuxta S. Alphonsum” autem in tribus casibus sufficit probabilitas iuris, et non requiritur certum ius, „scil. quando compensatur fama cum pecunia; infamia cum infamia data; et legatum ·· Cf. Dom. Soto, De iure et luat. 1. 5, q. 3, a. 3. *» Theoi. mor. 1. 3, n. 531. 86 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. relictum in testamento non sollemni". Paulo latius explicatur ultimus casus, duo enim priores rarissime in praxirn deduci possunt*8. Adest testamentum forma legali non vestitum et proinde in foro externo invalidum. In hoc testamento complura legata assignantur, quae, si debita forma expressa essent, certum ius legatariis darent; nunc autem illis non dant nisi ius probabile, cum complures gravesque theologi doceant, testamentum informe esse invalidum etiam in foro conscientiae. Adest ergo in isto casu certitudo facti, scii, certo exsistit testamentum; sed exsistit tantum probabile et non certum ius ad legata in testamento designata. Nihilominus iuxta S. Alphonsum aliosque auctores in isto casu (ante sententiam iudicis) legatarius potest licite legata sibi comparare per occultam compensationem. In praxi iste casus nequit solvi nisi attendendo codices civiles modernos*8. — Sed numquam fere licet compensationem cum probabili iure exercere, nisi ex consilio prudentis confessarii alteriusve periti ac timorati viri, quia secus adest grave periculum hallucinationis in propria causa. Altera condicio ad licitam compensationem occultam est moralis im­ possibilitas aliter rem propriam recuperandi. Etenim ordo iuris atque bonum commune exigunt, ut quilibet via ordinaria rem suam recuperare studeat M, et solum si eam sine notabili difficultate, e. gr. sine rixis, expensis aliisve gravibus incommodis, petere non potest, licet hanc viam ordinariam deserere occulte se compensando. Ceterum haec condicio obligat tantum sub levi. Tertia condicio exigit, ut damnum debitoris aut tertiae personae prae­ caveatur. Ex occulta compensatione multiplex damnum oriri potest, e. gr. debitor erronee putat, se adhuc solvere debere, et proinde bis solvit; tertia persona in suspicionem furti venire potest. Patet occultum compensatorem debere haec damna cavere, in quantum est possibile. Hoc enim exigit caritas. 90 Resolves. I. Occulte se compensare dicunt quandoque famuli, operarii, artifices, officiales etc., qui putant non recipere sufficiens salarium; sed raro haec compensatio licita est, quia saepe desunt tres condiciones supra recensitae pro liceitate compensationis occultae. Praesertim solet deesse prima condicio, scii, famulis non competit strictum et certum ius ad com­ pensationem. Quare Innocentius XI proscripsit propositionem: „Famuli et famulae domesticae possunt occulte heris suis surripere ad compensandam operam suam, quam maiorem iudicant salario, quod recipiunt."*81 Quae quidem propositio videtur esse damnata, quia est nimis vaga atque facile intelligi potest in falso sensu; at licite famuli possunt se compensare, a) si cogantur ad labores in contractu non stipulatos; b) si cogantur ad salarium prorsus insufficiens et iniustum”; c) si cogantur ad reparationem damni, quod sine culpa causaverunt, e. gr. frangendo sine culpa aliquod vas pretio­ sum (nisi tamen in contractu etiam haec reparatio stipulata sit). 2. Occulta compensatio licita est, si quis prorsus iniuste condemnatus fuerit a indicé: i. e. si iudex commisit errorem facti. 3. Occulta compensatio licita est, si filii maiorennes coguntur ad labo­ randum in domo paterna, et si secundum iura civilia habent ius ad com­ petens salarium, quod illis tamen negatur. Non omnia iura (e. gr. ius Germanicum, ius Gallicum) concedunt filiis maiorennibus in istis casibus ** Cf. Concino, De iure et iust. 1. 3, dias. 3, c. 16, n. 43. *· Cf. infra n. 377. “° Cf. S. theol. 3, 3, q. 66, n. 5 ad 3. 81 Dens. n. 1187. ” Cf. S. dlph. I. c. n. 633. Caput III. De iniusta damnificatione. Art. I. 87 salarium, et proinde occulta compensatio tunc non licet. Ius autem Hel­ veticum81 concedit salarium. 4. Quandonam mercatores possint se occulte compensare minuendo pondus aut.mensuram, dicetur infra n. 293. CAPUT III. De iniusta damnificatione. Dividimus hoc caput in quattuor articulos: 1. de iniusta damnificatione in genere; 2. de iniusta damnificatione cooperativa; 3. de iniusta damni­ ficatione per facta corporalia; 4. de iniusta damnificatione per verba. ARTICULUS I. De iniusta damnificatione in genere. Damnificatio late sumpta includit etiam furtum rapinamque; nam fur et latro damnum causant proximo, et S. Thomas dicit: „quicumque damnificat aliquem, videtur ei auferre id, in quo ipsum damnificat"1; attamen iuxta acceptionem strictiorem et hodie communiter usitatam damnificatio distinguitur a furto et definiri potest: Definitio. Iniusta damnificatio est actio, qua quis alteri damnum 91 causât, quin ipse emolumentum materiale inde capiat. — Damnificator igitur causât damnum alteri et ipse non ditescit; fur vero causât alteri damnum et ipse ditescit. Unde e. gr. ille, qui comburit vestem alterius, est damnificator; qui vero vestem alterius aufert sibi, est fur. — Ceteris paribus damnificatio solet esse peccatum gravius quam furtum, quia ex odio proximi saepe procedit, furtum vero solet causari ex inordi­ nata concupiscentia pecuniae aut ex egestate furantis aliisque motivis, quae non sunt tam graviter peccaminosa quam odium proximi. Divisiones. 1. Ratione causae damnificatio dividitur in solitariam et cooperativam, prout damnificator aut per se solum aut adiuvantibus aliis causât damnum. Damnificatio cooperativa peior est damnificatione solitaria, quia in illa non solum iustitia, sed etiam caritas proximi laeditur per scandalum vel cooperationem ad malum. De cooperativa damnificatione specialiter tracta­ bimus in sequenti articulo. 2. Ratione obiecti damnificatio potest esse a) in bonis supernaturalibus, b) in bonis naturalibus sive corporalibus sive spiritualibus. Pessima est damnificatio in bonis supernaturalibus. Hinc qui destruit in anima proximi gratiam sanctificantem, fidem aliaque dona supernaturalia, gravissime peccat. De hac damnificatione sufficienter dictum est supra I, n. 605 sqq. in tractatu de scandalo. In bonis autem naturalibus damnum potest proximo inferri dupliciter: vel eo, quod res proximi actione aut omissione iniusta destruitur (e. gr. vestis proximi comburitur aut ex in­ dustria aut ex culpabili negligentia), vel eo, quod proximus a consecutione " Art. 633. 1 Cf. S. theol. a, a, q. 63, a. 4. 88 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. boni debiti iniuste arcetur (e. gr. aliquis inducit iniuste patrem, ut filium ab hereditate excludat). Bona naturalia, in quibus iniusta damnificatio accidere potest, sunt multa, e. gr. fama, honor, corpus, vita, fortuna etc., de quibus omnibus infra dicetur. 3. Ratione modi (vel etiam moralitatis) damnificatio aut est pure materialis aut formalis. Formalis damnificatio vocatur illa, quae con­ juncta est cum formali peccato contra iustitiam commutativam seu, ut dicunt, quae procedit ex culpa theologica. Sic e. gr. qui sciens et volens iniuste comburit domum alterius, committit damnificationem for­ malem. — Damnificatio materialis illa est, quae quidem reapse causai damnum sed involuntarie ac proinde sine culpa morali damnificantis. E. gr. ille, qui explosit sclopetum volens occidere leporem, et prorsus fortuito absque ulla neglecta cautione ferit hominem latentem, commisit damnificationem materialem, sed non peccavit formaliter contra iusti­ tiam. Quae quidem damnificatio materialis aliquando coniuncta est cum sic dicta culpa iuridica, quae nihil aliud est nisi omissio illius diligen­ tiae, quam requirit lex positiva ad damnum praecavendum. Culpa iuridica ab auctoribus solet subdividi in latam, levem, levissimam. Culpa iuridica lata consistit in omissione etiam istius diligentiae, quam homines ordinarie et mediocriter prudentes diligentesque adhibere solent in operationibus suis. Culpa iuridica levis est omissio diligentiae, quam ad­ hibere solent homines prudentiores et diligentiores. Culpa iuridica levissima est omissio diligentiae, quam soli diligentissimi et accuratissimi quique in actionibus suis adhibere solent. — Quae quidem triplex subdivisio culpae iuridicae non invenitur expressa in codicibus modernis civilibus, qui non solent distinguere nisi inter negligentiam gravem et levem’. — Culpa iuri­ dica adesse potest (licet rarissime) sine ulla culpa theologica; vocatur tunc culpa mere iuridica, et damnificatio inde causata est pure materialis; ordi­ narie tamen culpa iuridica est coniuncta cum culpa theologica plus minusve gravi, quia revera est peccatum non adhibere in actionibus nostris illam diligentiam, quam lex positiva iuste exigit. 93 Principium 1. Damnificatio iniusta non solum est ex genere suo peccatum grave, sed etiam inducit obligationem restitutionis, si haec triplex condicio adest, nempe si est vere, efficaciter et formaliter in­ iusta, vel, uti alii dicunt, si est iniusta, damni efficax et theologice culpabilis. Explicatur et probatur. Damnificationem (formalem) esse peccatum ex genere suo mortale, per se patet. Etenim illa laedit virtutes graviter obli­ gantes, sc. caritatem et iustitiam. — Ad hoc autem, ut ex damnificatione revera obligatio restitutionis oriatur, requiruntur tres condiciones: ’ Grobe und geringe Fahrldssigkeit. Cod. civ. Germ. § 276 statuit: „Fahrlâssig handelt, wer die im Verkehr erforderliche Sorgfalt auBer acht làBt", et § 827 · „Wer im Zustande der BewuBtiosigkcit oder in einem die freie Willensbestimmung ausschlieBendcn Zustande krankhaiter Stôrung der GeistestStigkeit einem andern Schaden zufiigt, ist ffir den Schaden nicht verantwortlich.” Similia habent codices Helvet. a. 41 sqq.; Gallic, a. 1382/3; Ital.a.1153; Hispan. a. 1902 sqq. sequentes in hac re vetus ius Romanum. (Ixx Aquilia.) Caput ΠΙ. De iniusta damnifications. Art. I. 89 1. Actio damnificativa debet esse vere iniusta, i. e. laedere iustitiam 94 commutativam vel ius strictum alterius, sive sit ius in re sive sit ius ad rem. Sane actio damnificativa potest esse graviter peccaminosa, quin in­ ducat obligationem restitutionis. E. gr. ille, qui ex odio non salvat domum ardentem inimici, licet hoc facile possit, peccat graviter contra caritatem, sed non tenetur restituere, quia inimicus non potest ex iustitia exigere, ut sua domus ab alio homine privato salvetur. Omnino igitur requiritur, ut ius strictum proximi laedatur. Hinc facile solvuntur sequentes casus: Resolves, a) Qui importunis precibus, suasionibus etc. inducit herum, ne salarium stipulatum det famulo, tenetur ad restitutionem; laesit enim famuli strictum ius ad salarium stipulatum. b) Qui precibus, suasionibus etc. inducit divitem, ne det eleemosynas determinato pauperi, non tenetur ad restitutionem. Pauper enim (nisi sit in extrema necessitate) non habet strictum ius ad eleemosynam. c) Qui detractione, calumnia, vi, fraude etc. procuravit, ne dives determi­ nato pauperi daret eleemosynam, ad restitutionem tenetur. Nam licet pauper non habeat strictum ius ad eleemosynam, habet autem strictum ius, ne im­ pediatur ab eleemosyna recipienda per media iniusta, qualia sunt detractio, calumnia. — Idem valet de illo, qui fraude, e. gr. falsam spem sanitatis im­ mittendo, avertit moribundum, ne testamentum condat in favorem tertii. d) Qui detractione, calumnia aliisve mediis illicitis impedit aliquem a consecutione alicuius boni, cuius acceptio aut collatio objective mala est, peccat quidem propter media illicita adhibita, sed ad restitutionem non tenetur. In hoc casu adesse peccatum, per se patet, quia „finis bonus non iustificat media mala.“ Non exsistere obligationem restitutionis exinde licet perspicere, quia homo impeditus a consecutione boni illiciti habuit quidem strictum ius, ne detractio, calumnia aliave media peccaminosa contra ipsum adhiberentur, sed nullum prorsus ius habuit ad ipsam consecutionem * . boni E. gr. is qui fraude et mendacio calumnioso avertit iuvenem, ne pecuniam det meretrici, non tenetur ad restitutionem erga meretricem. Etenim mere­ trix, licet habeat ius, ne mendacium calumniosum de ipsa dicatur, tamen nullum prorsus ius habet ad pecuniam accipiendam a iuvene libidinoso (saltem ante factam fornicationem). 2. Actio damnificativa debet esse efficaciter iniusta. Seu aliis verbis, 95 actio debet esse vera causa per se damni illati seu reapse secuti. Ratio est, quia ad reparandum damnum ille solus obligari potest, qui est vera causa seu auctor illius sive per se ipsum sive per alios ad hoc inductos. Unde non oritur stricta obligatio restitutionis, si actio fuerit a) in se bona aut indifferens, licet intentio agentis fuerit pessima; b) solummodo causa per accidens damni; c) occasio damni; d) condicio sine qua non damni. Resolves, a) ludex condemnans reum ex odio fere diabolico, sed iuxta leges iustas, peccat graviter contra caritatem propter odium suum, sed quia actio eius non est iniusta, non tenetur ad restitutionem. b) Caupo propinans vinum ebrioso, praevidens, in ebrietate hominem habiturum esse magnum damnum, non tenetur ad hoc damnum resarciendum, quia eius actio non fuit per se, sed tantum per accidens causa istius damni. Si tamen caupo directe intendit hoc damnum ideoque propinat vinum, ut homo in ebrietate constitutus illud damnum patiatur, tunc revera iniuste agit ■ Ct. Billuart, De iuat. di·». 8, a. 13. 90 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. eiusque actio est causa per se (saltem instrumentalis) damni, ac proinde debet damnum causatum resarcire. c) Furtum commissum a Petro dedit occasionem, ut suspicio criminis caderet in Paulum, qui inde grave damnum passus est. Petrus non tenetur ad restitutionem, quia eius furtum non est causa sed occasio istius suspicionis. Si tamen Petrus consulto direxit suspicionem furti in Paulum, adhibendo e. gr. eius vestes aut instrumenta in furti exsecutione, occultando furti materiam in camera Pauli etc., tunc iniuste egit et tenetur ad restitutionem. Paulus enim habet strictum ius, ne quis data opera ipsi pravam suspicionem causet . — Tamquam occasio et non ut vera causa damni haberi quoque potest pravum exemplum inducens ad damnificationem e. d) Si quis gladium reddit homini praeparato ad occidendum alium, est quidem condicio sine qua non huius occisionis, sed nihilominus non tenetur ad restitutionem ob occisionem factam, quia non est causa per se damni illati. 96 3. Actio damnificativa debet esse formaliter iniusta seu procedere ex vera culpa theologica·. Ratio est obvia; etenim sine vera culpa theologica seu peccato admisso actio damnificativa non est voluntaria. lamvero actio non voluntaria nullam moralitatem nullamque obligationem importat. In­ super obligatio restitutionis oritur aut ex re aliena accepta aut ex iniusta actione. Porro neque res aliena accepta est, quia damnificator non est ditior factus, ut supponitur, neque etiam eius actio fuit iniusta, cum ob defectum voluntatis nullam moralitatem habuerit. Demum restitutio pro damnificatore est quaedam poena. Atqui poena supponit culpam. Ergo ubi nulla est culpa moralis, ibi nec est moralis obligatio restitutionis. Ex dictis apparet, non adesse obligationem restitutionis in sequentibus casibus: Resolves, a) Medicus, qui ex errore inculpabili praebuit aegroto remedium nocivum, neque peccavit neque ad restitutionem tenetur. b) Confessarius, qui ex errore inculpabili poenitentem liberavit ab ob­ ligatione restitutionis, neque peccavit neque ad reparationem damni tenetur. c) Homo, qui prorsus fortuito sine ulla negligentia alium occidit, neque peccavit, neque obligatur ad reparationem damni materialis forsan illati. 97 De gravitate obligationis restituendi. Ex culpa theologica gravi oritur gravis obligatio restitutionis, si tamen damnificatio fuerit vere et efficaciter iniusta. Patet ex dictis. Si autem culpa theologica fuerit levis, prius videndum est, qua ex causa sit levis: utrum ex parvitate materiae, an ex alia causa. Si culpa fuerit levis ex parvitate mateHae, i. e. ex parvo damno illato, adest levis obligatio restitutionis. Ita docent omnes, saltem moderni auctores. Ratio est, quia omnis iustitia commutativa laesa exigit reparationem, quae quidem mensuranda est tum ex parte materiae tum ex parte culpae. lam­ vero in praesenti casu est materia levis et culpa levis. Ergo adest quoque levis obligatio restitutionis. Sin autem cum levi culpa* 7*causatum fuerit grave damnum, auctores non concordant de obligatione restitutionis faciendae. Sunt quattuor sententiae: • Cf. S. Alph., Theol. mor. i. 3, n. 635. s Cf. infra n. 103. • Hinc verissime dixit Jhering: „Nicht der Schaden verpflichtet zum Schadenersatz, sondera die Schuld." Ita quoque lex Aquilia. D. lib. 9, tit. 2. 7 Haec culpa levis potest accidere dupliciter: 1. ex errore ant conscientia erronea, e. gr. aliquis vult destruere rem alienam, quam putat esse levein, quae tamen revera eat magni valoris; a. ex imperfectione actus, e. gr. aliquis ex parva sed culpabili inconsidcratione caunat grave damnum. Caput III. De iniusta damnificatione. Art. I. 91 Qui ex culpa levi causavit grave damnum: 1. tenetur sub mortali ad reparationem totius damni. Ita Henricus a S. Ignatio8 et pauci alii; 2. tenetur ad reparationem totius damni sub levi. Ita Vasquez· et ali­ qualiter Billuart10 et Waffelaert11; 3. tenetur ad reparationem partialem damni pro condicione culpae iuxta prudens iudicium viri. Ita Bonacina1’, Laymann18; 4. tenetur ad nihil. Ita S. Alphonsus18, Lugo18, Lehmkuhl18, Noldin*17, Gôpfert18, complures alii. Prima sententia obsoleta est. Theoretice loquendo nobis melior videtur secunda sententia, quia obligatio restitutionis mensuranda est praecipue ex culpa agentis, connotante tamen damnum realiter causatum. Hinc ubi est nulla culpa moralis, nulla est obligatio moralis restitutionis; ubi est gravis culpa, oritur et gravis obligatio (dummodo damnum causatum sit grave). Ergo videtur esse rationabile, ut, ubi grave damnum cum levi culpa causatum fuerit, adsit levis obligatio reparandi hoc damnum. Argumentum autem, quod solet afferri pro quarta sententia, minime est convincens. Dicunt: Neque gravis neque levis obligatio restitutionis ex levi culpa oritur. Ergo nulla obligatio exsistit. Non gravis, quia gravis obligatio non habet proportionem cum levi culpa; non levis, quia levis obligatio non habet proportionem cum re gravi. Sed respondetur: Transmissa prima parte argumentationis, de qua hic non exsistit difficultas, altera pars est parum probativa. Numquid levis obligatio non potest esse circa gravem materiam? Nonne quis potest se voto obligare sub levi ad rem gravem, e. gr. ad peregrinationem longin­ quam? Numquid legislator nequit praecipere rem gravem sub levi obli­ gatione? — Deinde haec quarta sententia aeque repugnat sensui communi hominum ac legislationi civili. En casus: Petrus hodie cum levi culpa com­ burit vestem vilem Pauli. Tenetur sub levi ad restitutionem huius materiae levis, quod quidem satis communiter docent etiam auctores quartae sententiae. Crastina die Petrus- cum aequali levi culpa comburit totam domum Pauli. Nunc ad nihil tenetur iuxta quartam sententiam, quia levis obligatio non potest versari circa tantam materiam! Alius casus: Petrus ditissimus cum levi culpa theologica incendit domum Pauli, qui sic ad extremam pauper­ tatem redigitur. Iuxta quartam sententiam Petrus potest tranquille frui divitiis suis nihilque solvere debet; Paulus autem potest mendicare et lugere de domo sua combusta, sed nullum ius erga Petrum habet! Quanta crudelitas erga hominem innocentem, et quanta laxitas erga hominem culpabilem! Numquid haec correspondent sanae aestimationi hominum? — Codex quoque civilis Germaniae 18 statuit, ut iuxta aequitatem compensari oporteat damnum illatum sine ulla culpa, dummodo tamen compensans inde ne privetur bonis pro suo statu necessariis. 8 ‘o “ 18 18 18 88 88 88 Ethica amoris 1. 9, c. n6. · De restit. c. 2, § 3, dub. 2, n. 3. De iure et iust. diss. 8, a. 5. Tract, de iust. II, n. 266. De restit. disp. 1, q. 1, n. 56. Theol. mor. lib. 3, tract. 3, p. t, c. 6, n. 4. Theol. mor. 1. 3, n. 552. De iust. et iure, disp. 8, n. 57 sqq. Theol. mor. I, n. 1153. 87 De praeceptis n. 435. Moraltheol. II, 161. 18 § 829. 92 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. Ex omnibus hucusque dictis satis apparet, quartam sententiam theoretice non esse veram. Unde vel ipsi asseclae illam limitant ad casum, quo levitas culpae orta est ex imperfectione actus”. Resolves. In praxi sedulo attendendae sunt in singulis casibus circum­ stantiae tam agentis quam damni illati, ut patet ex sequentibus exemplis: a) Qui ex errore invincibili putat se iniuste destruere vitrum vile inimici, revera autem destruit cristallum pretiosissimum, ad totum damnum reparan­ dum obligatur sub levi (si tamen potest). Qui autem ex errore invincibili putat se iniuste destruere rem gravis valoris e. gr. 100 frc., quae tamen reapse constat 1000 frc., probabilius tenetur restituere valorem 1000 frc. Ratio est, quia in primo casu est leve peccatum ac proinde levis obligatio reparandi totum damnum; in secundo autem casu est grave peccatum ideoque gravis obligatio reparandi totum damnum reapse causatum. S. Alphonsus” autem putat oppositam sententiam esse satis probabilem. b) Qui ex quadam negligentia levi causât alteri grave damnum prorsus improvisum, mitius tractari potest. In quotidiana enim vita est moraliter impossibile, ut huiusmodi negligentiae leves evitentur. Si quis autem potuit et debuit praevidere grave damnum proximi et nihilominus est negligens, graviter peccat ac proinde obligatur ad restitutionem damni. E. gr. medicus, qui praevidet magnum damnum aegroti et nihilominus vere negligens est, peccat graviter et ad restitutionem tenetur. Sin autem haec negligentia est valde parva, medicus ad nihil tenetur, quia est nimis difficile, ut medicus quotidie adhibeat in omnibus casibus perfectam diligentiam. c) Qui ex motu secundo-primo irae alium graviter vulnerat aut occidit, non quidem ad totum damnum resarciendum ordinarie obligari potest in praxi (quia tunc etiam tribunalia civilia admittunt circumstantias attenuan­ tes), sed tamen non videtur esse aequum, ut prorsus nulla compensatio exigatur. In hoc casu potest bene applicari sententia tertia supra a Bonacina proposita. d) Qui commisit plures damnificationes, quae singulae quidem sunt leves, coniunctae autem sunt graves, sub levi debet restituere, si singula levia damna intulit diversis personis. Ratio est, quia singulae damnificationes istae non coalescunt et in se sunt peccata venialia. Sin autem causavit eidem personae multa levia damna, eodem modo videtur teneri ad restitu­ tionem, ac si totidem levia furta commisisset huic personae, cuius ius pari modo laeditur per furtum ac per damnificationem. Quandonam levia furta coalescant in gravem materiam, dictum est supra n. 82 sqq. Optime notat Billuart de tota hac controversia: „Ceterum, quidquid sit de speculatione huius quaestionis, communiter advertunt cuiusvis sententiae auctores, raro contingere in praxi, quod causetur damnum grave ex culpa veniali; quia, licet inconsideratio venialis sit frequens in subrepticiis cogita­ tionibus et internis animi motibus, qui saepe, facile et subtiliter oriuntur et quidem circa obiecta naturali inclinationi conformia, raro tamen contingit in operibus externis gravis momenti, quia ordinarie statim suum periculum ” Cf. Noldin (De praeceptis n. 435) dicens: „Qui grave damnum intulit cum culpa (ex imperfectione actus) levi, iuxta sententiam practice sequendam ad nihil tenetur." Antea autem a. 434 dixit, sententiam, quae a restitutione eximit eum, qui grave damnum intulit cum culpa levi, quae erat actus perfecte humanus, esse quidem externe probabilem, sed esae plane destitutam interna probabilitate. “ Theol. mor. I. 3, n. 613. Caput III. De iniusta damnificatione. Art. 1. 93 ingerunt et fortius mentem excitant ad sui considerationem, aut saltem ad confusam periculi cognitionem. Unde, nisi certo constet, inadvertentiam fuisse venialem, habenda est in praxi pro mortali, conformis scii, damno, et inculcanda est obligatio restituendi sub mortali."" Similia habet Concina, qui valde moderate et non rigide de hac controversia iudicat8S. Principium s. Ex damnificatione materiali non oritur obligation restitutionis nisi in duobus casibus, scii, i) post sententiam iudicis; 2) si libere ita sit stipulatum. Explicatur et probatur, i. Damnificatio materialis ex nulla culpa morali causatur, ac proinde nequit imponere in conscientia obliga­ tionem restitutionis, quippe quae sit poena pro culpa commissa. Nihilominus leges sunt iustae, quae decernunt etiam post damnificationem materialem cum culpa iuridica adesse obligationem reparandi damnum. Etenim istae leges omnibus civibus pariter favent; reddunt singulos homines vigilantiores, ne aliis ullum damnum inferant, et prae­ cavent multas cavillationes et fraudes. Non autem obligant istae leges in conscientia nisi post sententiam iudicis, quia restitutio post damnificationem est poena, generatim autem omnes leges positivae exigentes aliquam poenam duram, quae consistit in actione ponenda, non ob­ ligant nisi post sententiam iudicis condemnatoriam ,4. 2. Si praecesserit specialis contractus explicitus, obligans alterum contrahentem ad restitutionem in quocumque casu damnificationis, talis contractus est licitus, ac proinde etiam absque culpa theologica damnum causatum reparandum est. Tales contractus sunt saepe quasi-assecurationes. E. gr. possessor viae ferreae debet pretium restituere mercium, quae destructae sunt durante transvectione, quocumque demum modo haec destructio acciderit. — Sin autem contractus initus non est ita explicitus, sed potius implicitus, e. gr. in commodato, in deposito, in susceptione alicuius officii, distinguendum est: a) Si contractus est in solam utilitatem recipientis, ut in commo­ dato, tunc damnificator tenetur ad restitutionem etiam ex culpa levi iuridica, cui tamen in praxi semper adiuncta est saltem levis culpa theologica. Ex commodato oriri obligationem pro damnificatore etiam leviter culpabili, iam determinavit Gregorius IX: „Cum gratia sui tantum quis commodatum accepit, de levissima etiam culpa tenetur, licet casus fortuitus ... sibi non debeat imputari." “ Aequitas enim naturalis exigere videtur, ut res alteri commodata summa diligentia custodiatur. Unde e. gr. si quis perdit librum commodatum etiam cum levi culpa, tenetur pretium illius restituere. b) Si contractus cedit in solam utilitatem dantis, recipiens non tenetur de damno nisi ex culpa lata iuridica". Ratio est, quia in istis contractibus recipiens nihil habet nisi onus, ac proinde esset iniquum, ” De iure et iust. dise. 8, ·. 5. ·· Cf. supra de legibus I, n. aia. M Cf. S. theol. a, a, q. 6a, a. 6. ·· De iust. et iure lib. a; dis *, »· Cap. unicum, X 3, 15. a, c. 5, n. 7. 94 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. si praeter onus custodiae adhuc ex culpa levissima ad restitutionem teneretur. Casus iste saepe accidit in contractu depositi. lura civilia solent statuere, in quantum is qui recipit aliquod depositum teneatur omnia damna resarcire, e. gr. via ferrea aut caupo recipiens sarcinas viatorum. Ista statuta videntur obligare in conscientia etiam ante sen­ tentiam iudicis. c) Si contractus cedit in utilitatem utriusque contrahentis, aut si tantum intercessit contractus implicitus ratione officii suscepti, con­ trahens tenetur resarcire damnum ortum ex culpa lata iuridica. Ratio autem est, quia quandocumque contractus sive explicitus sive im­ plicitus fuerit initus, contrahens in se assumit onus fideliter observandi omnes clausulas contractus. Unde e. gr. qui pretio determinato ab alio commodavit equum, tenetur damnum resarcire, quod equus ex lata culpa commodantis perpessus est. Medicus aut confessarius tenentur reparare damna, quae ex eorum culpa lata sunt orta. In praxi haec culpa lata semper includit culpam theologicam plus minusve gravem. Hinc e. gr. confessarius, qui falso liberavit poenitentem ab obligatione restitutionis, tenetur pro viribus reparare damnum illatum, quia vi officii suscepti debet recte iudicare de obligationibus poenitentis. Longior sermo de hac re redibit infra in tractatu de poenitentia. 99 Corollaria. Ex duobus principiis positis et explicatis adhuc eruuntur sequentia : 1. Qui culpabiliter posuit causam, ex qua praevidit secuturum esse de­ terminatum damnum, tenetur reparare hoc damnum reapse secutum, quamvis studuerit postea causam impedire. Ratio est, quia ponendo talem causam damnificavit vere, formaliter et efficaciter. Qui vero sine culpa posuit causam, ex qua damnum proximi secuturum sit, tenetur effectus causae, in quantum possibile est, praecavere. Quod si non facit, approbat implicite causam positam, fit theologice culpabilis et ad reparationem damni secuturi tenetur. Hinc e. gr. medicus, qui inadvertenter falsum pharmacum pro­ pinavit, debet pro viribus effectus praecavere; secus ad reparationem damni tenetur ”, 2. Qui, volens damnificare Petrum, ex errore damnificat Paulum, nihilo­ minus ad restitutionem tenetur. Ratio est, quia actio eius est vere, effica­ citer et formaliter iniusta. Unde sententia opposita quorundam auctorum’· est improbanda. Est celeber casus, quem S. Alphonsus proponit’·. Aliquis vult incendere domum Titii inimici; accedit ad domum, quam putat esse Titii, quae tamen revera est Caii, et incendit illam. luxta sententiam auc­ torum nonnullorum incendiarius ad nullam reparationem tenetur, saltem si non in confuso intenderit comburere etiam domum Caii. Non enim — aiunt — adest iniuria formalis in isto casu, quia incendiarius nullo modo voluit damnum inferre Caio, qui forsan est eius amicus. — Merito abhorrent quamplurimi moderni auctores ab hac sententia, quippe quae nimis repugnet morali hominum sensui, et haud parvam invidiam causaverit casuisticae " Cf. 5. Alph., Theol. mor. I. 3, n. 564. ’· Lu go, De iust. et iure disp. 17, n. 78 vel potius disp. 18, n. 86; Lacroix, De consc. 1. 3, n. 200; S. Alph. 1. c. n. 629; Sparer, De iust. tr. 4, c. a, n. 139; D'Annibale, Summula II, n. 33a. *· L. c. Caput III. De iniusta damnificatione. An. I. 9S theologiae. Etenim iste incendiarius intendit et causât formaliter iniuriam proximi; est autem prorsus per accidens, quod errat circa personam damnificatam. — Pariter reicienda est similis sententia proposita a Gury··, qur putat, non adesse obligationem restitutionis, si quis animo vindictae impulsus glandem explosit in capram inimici sui, sed loco caprae illaesae attigit et occidit vaccam eiusdem inimici. Etenim licet iste damnificator noluerit actu suo occidere hanc vaccam, tamen voluit grave damnum inferre inimico suo. Ergo adest gravis culpa theologica et damnum grave causatum; ac proinde adest etiam gravis obligatio restitutionis. 3. Qui solam iustitiam distributivam laesit, non tenetur ad restitutionem. Saepissime autem simul cum iustitia distributiva laeditur quoque iustitia commutativa, et tunc sane reparatio damni facienda est. — Iniquus distributor officiorum et munerum publicorum tenetur ad restitutionem erga communitatem, si ministros prorsus ineptos elegit, non autem si quidem digniores praetermisit, sed tamen dignos et aptos statuit. Ali­ quando etiam debet reparare damnum causatum dignioribus praetermissis, si scii, a) muneris alicuius candidati per modum onerosi contractus con­ vocantur; b) si supremus societatis superior inferiores distributores obligavit, et quidem ex iustitia commutativa, ut optimos candidatos eligant. In praxi raro aderit obligatio evidens et certa reparationis, si agitur de officiis et muneribus laicalibus. Aliter autem est, si agitur de collatione beneficiorum ecclesiasticorum. Circa quae sequentia communiter ab auctoribus docentur: a) Semper est peccatum grave, scienter conferre aliquod beneficium eccle­ siasticum candidato indigno. b) Si praetermisso digniore candidato beneficium confertur minus digno, adhuc est peccatum; immo si agitur de beneficio curato, est pec­ catum grave·1. c) Quando ex electione candidati indigni vel minus digni damnum grave obvenit beneficio seu communitati, collator iniustus tenetur hoc damnum reparare; econtra ad nihil tenetur ex iustitia erga dignos vel digniores candidatos praetermissos, quia isti nondum habent strictum ius ad beneficium propositum. Unica exceptio est, si pro beneficio determinato vacante ob­ tinendo sic dictus ..concursus" factus est, ut solet fieri in compluribus regio­ nibus pro paroeciis et quibusdam canonicatibus. Tunc enim iuxta sententiam probabiliorem et multo communiorem laeditur iustitia commutativa etiam erga candidatum digniorem iniuste praetermissum. Ratio est, quia evocatio ad concursum specialem est quasi-contractus, iuxta quem collator promittit et debet conferre beneficium digniori. Unde in Concilio Tridentino·* de­ cretum est, ut iniuste praetermissus habeat ius appellandi, quo possit sibi evincere beneficium iniuste sibi negatum. Et revera talis candidatus iniuste praetermissus saepe non parvum damnum materiale patitur, quia non recipit reditus beneficii sibi inique denegati. Sunt tamen complures auctores (Dom. Soto··, Navarrus··, Martin. Ledesma··), qui negant obligationem restitu­ tionis. De his duabus sententiis S. Alphonsus·· scribit: „Non audeo recedere ·· Comp, theol. mor. I 672. ·’ Cf. Cone. Trid. sess. 24, c. I de reform.; prop. 47 damnata ab Innocentio XI (Dens. n. 1197); Cod. iur. can. c. 459, g 1. ·» Seas. 24, c. i de reform. »· De iust. et jure I. 4, q. 6, ·. 3 ad 6 conci, posterior. ·« Man. c. 17, n. 74. ·· In IV sent. 3, 4, q. 18, a. 2, dub. 9, conci, x M Theol. mor. 1. 4, n. 109; cf. Elenchum quaest. reform, q. 47. 96 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. a prima sententia communi et valde probabiliori. Sed hanc secundam nec etiam audeo dicere improbabilem; quia revera non videtur constare, quod inter episcopum et oppositores intercedat pactum illud obligans rigorose ex iustitia commutativa." Cum in multis regionibus iam non habeatur concursus proprie dictus et specialis ad beneficia obtinenda, non est ita practica haec quaestio. — Sin autem agitur de concursu generali ad beneficium vel officium indeterminatum et nondum vacans, superior non laedit strictum ius candida­ torum, si ad aliquod beneficium vel officium deinceps vacans, praetermisso digniore, eligit minus quidem sed vere dignum. Ratio est, quia dignior non habet ius strictum ad aliquod beneficium determinatum. ARTICULUS II. De damnificatione cooperativa. 100 Quae hucusque dicta sunt, actionem damnificantem in se respiciunt ct ipsum agentem, quatenus aut solus aut principaliter egit. Saepe autem accidit, ut plures cooperentur ad unum idemque damnum pro­ curandum. Ideo statim occurrit quaestio, quae et quanta restitutionis obligatio in isto casu singulis cooperantibus incumbat. Cooperatio autem potest fieri novem modis, iuxta illos tritos versiculos: lussio, consilium, consensus, palpo, recursus, Participans, mutus, non obstans, non manifestans. Tres posteriores modi dicuntur cooperatio negativa, quia fit per omis­ sionem actus debiti; sex vero priores vocantur cooperatio positiva, quia fit per positivum actum sive physicum sive moralem. Regula generalis. Eadem prorsus duo principia valent in damni­ ficatione cooperativa, quae supra de damnificatione simplici allata sunt, scii. i. ex cooperatione non oritur obligatio restitutionis, nisi illa sit vere, efficaciter et formaliter iniusta; 2. ex cooperatione materiali non oritur obligatio restitutionis nisi a) post sententiam iudicis condemnatoriam; b) nisi sit ita libere stipulatum. Aliqualis exsistit difficultas in ipsa applicatione istorum princi­ piorum, unde de singulis modis cooperationis damnificantis sequentia breviter notentur. § i- De cooperatione positiva. i. lussio, mandatum. 101 Notiones. Stricte loquendo iussio non est idem ac mandatum, quia iussio supponit auctoritatem, quae inducit aliquem ad agendum, cum mandatum ex libera conventione alteri actionem exercendam com­ mittat”. Pater iubet filium aliquid facere; amicus vero mandat amico aliquod opus. Mandatum vel iussio potest fieri vel expresse, ut si pater dicit filio: fac hoc; vel virtualiter, ut si herus significat subditis sibi gratum fore, si tale furtum faciant, vel si conqueritur, neminem ulcisci ” In lingua Germanica iuialo eat BefeM; mandatum vero Juttrog. Caput III. De iniusta damnificatione. Art. II. § i 97 iniuriam sibi illatam. Qua ratione occisio S. Thomae Cantuariensis imputata est Henrico II Angliae regi. In praesenti materia sumimus promiscue iussionem et mandatum. Mandans seu iubens est causa principalis; mandatarius autem vel ex­ secutor est causa secundaria vel instrumentalis. Quare etiam princi­ paliter imputantur damna ex actione iniusta secuta mandanti seu iubenti. Principium. Ille, qui iubet aut -mandat efficaciter et formaliter opus laedens iustitiam commutativam, tenetur ad restitutionem erga darnnificatum, et aliquando etiam erga mandatorium. Veritas huius principii patet cum ex supra dictis de damnificatione iniusta, tum ex propositione 39 ab Innocentio XI damnata: „Qui alium movet aut inducit ad inferendum grave damnum tertio, non tenetur ad restitutionem istius damni illati. ** ·· a) Obligationes mandantis erga damnificatum. Iubens aut mandans tenetur damnificato omnia damna reparare, quae vi mandati causata et prae­ visa sunt. Ratio est, quia iuxta commune adagium, „quod quis per alium fecit, ipse fecisse ** . censetur Dixi autem, iubentem vel mandantem teneri reparare damna praevisa et revera vi mandati causata. Nam si mandatarius limites mandati excesserit aut si damna prorsus inopinata acciderint, tunc iubens aut mandans de istis non obligatur, quoniam omnia ista non sunt illi voluntaria ac proinde non imputanda. — Unde qui conduxit alium, ut tertiam personam percuteret, tenetur reparare damnum isti tertiae personae illatum. Sin autem praeter mandatum ille alius tertiam personam non tantum percusserit, sed occiderit, mandans non tenetur reparare damnum ex homi­ cidio ortum. Quando mandans mandatum suum revocat hocque mandatario notum facit ante exsecutionem mandati, tunc iam ad nihil tenetur; etsi iste ex propria malitia damnum infert; sin autem revocatio mandatario vel non innotuerit vel post exsecutionem mandati facta fuerit, obligatio mandantis immutata manet. Quodsi tertia persona hanc notificationem revocati mandati scienter impediverit, ipsa et non mandans ad restitutionem tenetur. b) Obligationes mandantis erga mandatarium seu exsecutorem. Man­ dans debet etiam mandatario reparare damna forsitan habita in exsecutione mandati, si vi, fraude aut etiam abusu suae auctoritatis mandatarium coegerit, et hoc damnum saltem in confuso praeviderit Secus autem ad nihil tenetur. Ratio est, quia in primo casu mandans formaliter et efficaciter damnificavit mandatarium; in secundo vero casu mandatarius quasi propria sponte egit et proinde sequelas suae actionis portare debet — Unde herus, qui famulam metu gravi et iniusto induxit ad periurium damnosum proferendum, tenetur omnia damna reparare, quae passura est famula ex periurio facto. Sin autem famula ex mandato quidem heri, sed prorsus libera peieravit, ipsa et non herus tenetur portare sequelas periurii probabiliter praevisas. Attamen etiam in hoc casu valde conveniens est, ut mandans saltem partem damni in se assumat. Nota. Ratihabitio in stricto sensu accepta pro approbatione actionis iniustae ab alio iam factae non aequivalet mandato aut iussioni; quare si quis ratum habet damnum, quod alter in eius gratiam, sed sine eius mandato ·· Dene. n. 1189. FbOmnbb. Man. Thaol. mor. II. 7 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. patravit, peccat quidem, sed non ad restitutionem tenetur, quia non est causa efficax damni. Regula io iuris in VI0: ,,Ratihabitionem retrotrahi et man­ dato non est dubium comparari", non valet in hac materia, sed tantum in contractibus et in quibusdam poenis canonicis. 102 2. De consulente. Consulens damnificationem ille est, qui suasione sua alterum moraliter movet ad damnum inferendum tertiae personae”. Consulens con­ venit cum mandante in eo, quod uterque impellit alterum ad damnum faciendum; sed in eo discrepat, quod consulens ordinarie est causa secundaria damni, dum mandans est causa primaria. Exsecutor con­ silii enim ordinarie agit proprio nomine, cum exsecutor mandati agat nomine alterius. Ex quo sequitur, ut exsecutor consilii primario, con­ sulens autem non nisi secundario ad reparationem damni illati teneatur. Consilium diversis modis fieri potest, sed praecipue est duplex: doctrinale et impulsivum. Consilium doctrinale aut convincit rationem, actionem esse licitam vel omnibus circumstantiis ponderatis esse facien­ dam, aut instruit de aptis mediis ad actionem perficiendam. Tale con­ silium doctrinale idque falsum praeberet e. gr. confessarius, qui suaderet poenitenti, procurationem abortus esse licitam ac faciendam. Consilium autem impulsivum potius influit in voluntatem hortatu, precibus, pro­ missis etc. Consilium impulsivum vocatur nudum, si motivis intellec­ tualibus non innititur; vocatur àutem vestitum, si cum suasione etiam motiva convincentia aliave media agendi subministrantur. Ad iudicandam obligationem restitutionis ortam ex consilio, nihil aliud requiritur nisi applicatio principii supra allati, scii, consilium tunc obligat ad reparationem damni secuti, si fuerit vere, efficaciter et for­ maliter contra iustitiam commutativam. 103 Corollaria: a) Consilii efficacia. Consilium non censetur efficaciter dam­ nosum, quod datur ei, qui iam omnino determinatus est ad damnum inferen­ dum, neque propter consilium movetur ad maius malum perpetrandum. Quodsi quis non ipsam substantiam actionis damnosae, sed modum, tempus aut alias circumstantias iniuste suaserit, videndum est, num hoc consilium efficaciter aliquid damni intulerit10. Si ita est, obligatio reparandi illius damni adest; secus non. In praxi saepe dubium est, num consilium datum revera efficaciter damnum patratum produxerit. Hoc praesertim valet, si mulieres plebeiae aliique generatim, quorum insufficientia nota est, consilium nocivum dederint. Proindeque satis raro adest gravis obligatio damni re­ parandi, quod consilium capiens tertiae personae intulit. Praesertim valde dubium est, num ille, qui solo exemplo suo alium ad iniustam damnificatio­ nem movet, ad restitutionem teneatur. Negant Valentia, Sanchez, Laymann, Salmanticenses ”, Concina”, quia pravum exemplum est quidem occasio, sed non causa damni; affirmant Billuart” aliique, sed in casu particulari ” Si quis consilio iniquo non nocet nisi ipsi petenti consilium, non est damni­ ficator cooperativus, sed solitarius. De tali consilio hic non agitur, quoniam ei applicanda sunt iam supra n. 93 dicta. 00 Cf. Billuart, De iure et iust. dise. 8, a. 13, £ 3. “ Curs. theol. mor. tr. 13, c. I, n. 114. “ De iust. et iur. lib. a, dis·, a, c. 9, n. 17. ·· L. c. £ 3, n. 5. Caput III. De iniusta damnificatione. Art. II. J i, 99 videndum est, num exemplum aut scandalum datum revera efficaciter in actionem alterius influxerit. Si ita est, adest obligatio reparationis; secus non. Ut plurimum influxus mali exempli est dubius, et proinde non adest obligatio reparationis. Ita saltem, si pravo exemplo non adiunguntur verba exhortatoria. b) Licetne suadere minus malum illi, qui iam paratus est ad maius malum? Praecisa quaestione de moralitate istius consilii in aliis materiis (de quibus videsis supra I, η. 6ii de moralitate actuum humanorum), in praesenti tantum loquimur de consilio minoris mali in materia iustitiae commutativae. Respondemus autem cum distinctione: a) Qui suadet minus malum eidem personae inferendum, non peccat, neque ad reparationem damni tenetur. Hinc Ruben suadens fratribus suis, ne occiderent, sed potius ut proicerent loseph in cisternam, non peccavit; qui suadet latroni parato ad occidendum hominem, ne occidat, sed ut tantum auferat pecuniam illius, non peccat. Qui tamen tale consilium dat pravo animo (puta, quia facilius et securius damnificator potest causare minus malum), non tantum peccat, sed etiam ad restitutionem tenetur, pro quanto haec circumstantia nocet proximo. β) Qui suadet, ut damnum in bonis fortunae potius divitibus in genere inferatur quam homini pauperi, item non peccat. In praxi iste casus raro accidit, quia damnificator, omnino paratus ad agendum, etiam solet esse determinatus quantum ad personas damnificandas. Unde, qui suo consilio vult eum avertere a mala actione, debet illi suadere aliquid non generale, sed speciale; hoc autem non licet suadere. γ) Qui suadet, ut damnificator potius Petro diviti damnum inferat quam Paulo pauperi et forsan amico, peccat et ad reparationem damni tenetur. Ita sententia communis et vera, quia talis consulens est revera iniusta causa efficax damni huic personae determinatae illati. Atque haec persona est rationabiliter invita, quod sibi ex consilio isto damnum est illatum·4. Quidam tamen theologi ♦* etiam in hoc casu consulentem excusant a peccato et re­ paratione damni illati, quia, inquiunt, consilium huiusmodi est conforme caritati, proindeque damnificatus est quidem graviter invitus contra damnificatorem, sed non contra consulentem. Merito dicit Tanquerey··: „Hoc argu­ mentum debile videtur; nam si consilium non fuisset datum, damnum huic determinatae personae illatum non fuisset; iamvero haec non tenetur iuri suo cedere ad vitandum maius damnum alterius. Unde in praxi prior opinio nobis sequenda videtur." c) De obligatione erga damnificantem. Consulens malam actionem ordi­ narie ad nihil tenetur erga damnificantem, nisi tamen a) dolo, fraude, men­ daciis usus fuit, et β) ex officio suo tenebatur dare rectum consilium. Ratio est, quia ille, qui exsequitur consilium acceptum, libere et scienter damnificat. Scienti autem et volenti non fit iniuria. Sin autem exsequens consilium in errorem inductus erat mendaciis et fraudibus consulentis aut ex reverentia erga consulentis statum atque officium, revera passus est iniustitiam et ius habet ad indemnitatem exigendam. Hic ultimus casus accidere potest praeser­ tim in officio advocati et confessarii. Advocatus vel confessarius dans falsum “ Cf. Billuart, De iure et iust. diss. 8, a. 13, § 1, n. 6. ·· Vasquez, Turrianus, Baller ini; Gôpfert (Moraltheol. II 164) vocat hanc sen­ tentiam eat probabilem. ·· De iust. c. 3, n. 522. 7 ΙΟΟ Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. consilium, ex quo sequitur damnum materiale sive pro acceptante et exsequente consilium, sive pro tertia persona, peccat, et si consilium datum non pro viribus revocat, ad reparationem omnis damni obligatur. Quilibet enim petens consilium strictum ius habet exigendi, ut is, qui ex officio dare debet consilia, sufficientem scientiam habeat et moralem diligentiam ad­ hibeat. Ille quoque, qui non ratione officii, sed tamquam mera persona privata consilium nocivum dederit, tenetur saltem ex caritate illud revocare, et hoc valet, sive ex bona sive ex mala fide consilium dederit. Ratio est, quia quilibet tenetur saltem ex caritate damnum proximi praecavere. d) De revocatione necessaria. Qui consilium datum strenue revocat, antequam damnum illatum est, non tenetur ad reparationem damni, quod non obstante revocatione damnificator illaturus est. Ita docent omnes, si con­ silium fuit impulsivum, nudum et non vestitum. Sin autem consilium fuerit rationibus fultum atque media ad exsecutionem operis indicaverit, non shfficit simplex revocatio, sed consulens tenetur totis viribus damnum proximi praecavere; et si damnificatorem ab exsecutione iniustae actionis avertere nequit, tenetur damnificandum monere, ut sibi caveat. Quodsi consulens haec omnia fecerit (praesertim si dederit malum consilium in bona fide), iam ad nihil amplius tenetur, quia non est damni causa theologice culpabilis. Quodsi vero ex mala fide consulens dederit consilium, quod nunc ita strenue revocat, videtur item esse liber a damno illato reparando, a) quia tunc revera fecit omnia, quae potuit, ad damnum proximi praecavendum, et β) quia damnifi­ cator tunc iam non ex virtute consilii accepti, sed ex propria malitia agere censetur. Contrarium tamen docent quidam auctores, e. gr. Billuart47, Lugo". 104 3. De consentiente. Consensus aliquando sumitur pro approbatione alicuius facti. Sic e. gr. homo irreligiosus audiens iniquas leges contra Ecclesiam esse latas exclamat: Hoc bene factum est. Plane consentio. — Talis con­ sensus per se nullo modo influit in damnum illatum; per accidens tamen potest causare iniustam damnificationem, quia iniqui legislatores viden­ tes consensum populi redduntur animosiores in pravis legibus condendis neque revocant leges iniquas iam latas. — In praesenti loquimur de consensu, qui per se damnificat, et tunc consentiens dicitur ille, qui approbatione externa, suffragio vel sententia sua vere et efficaciter co­ operatur ad damnum proximi, e. gr. iudex iuratus4’, qui cum aliis iniustam sententiam fert; deputatus, qui suo suffragio cum aliis ini­ quam legem condit (v. g. de bonis ecclesiasticis rapiendis) ; elector, qui cum aliis quendam indignum ad officium vel beneficium eligit. Iterum hic applicandum est principium generale supra enuntiatum, scii, consentiens ad reparationem damni tenetur, si vere, efficaciter et formaliter suo consensu ad damnum cooperatus fuerit. Ex quo prin­ cipio sequentia fluunt corollaria: 105 a) Qui negligens fuit in eligendis deputatis ad „Parlamentum‘‘, non obligatur ad reparationem damni, quod ortum est ex iniquis legibus, quae a deputatis conditae sunt, tum quia votum unius electoris minimum influit De iure et iust. die». 8. a. 13; cf. S. Theol. mor. 1. 3, n. 559. ·· De iust. et iur. di»p. 19, n. 37. ·· Vulgo der Geschworene, le juré. Caput III. De iniusta damnificatione. Art. II. S I. IOI in electionem deputati, tum quia electores non possunt respondere de omnibus legibus, quas condent deputati electi. Sed nihilominus fideles sunt diligenter et prudenter instruendi, ut ius suffragii probe exerceant, ne pravi deputati eligantur. Merito quis vocavit incuriam et vanum timorem eorum civium, qui suffragium non dant pro bonis deputatis, peccatum electorale. Quod quidem peccatum non videtur esse levioris ponderis. Sane si nostris temporibus homines catholici unitis viribus ius suffragii exercerent pro eli­ gendis bonis deputatis, non adessent tot leges nequissimae. Propterea maxime solet displicere hominibus Indifferentismo et malesano Liberalismo addictis, si sacerdotes diligenter commonent fideles, ut ius suffragii rite exerceant; ac proinde hostes religionis continuo movent querelas contra tales sacerdotes, quasi isti se ingerant rebus politicis. Ideoque in hac re magna prudentia opus est, ne sacerdotes accusentur aut in ephemeridious publicis aut in tribunali laicali. b) Deputati in comitiis publicis, qui vel a) ex condicto (i. e. qui ad easdem partes pertinent, seu eiusdem ..factionis" sunt) vel β) suffragiis secretis8· vel γ) aliis modis efficaciter iniquam legem condiderunt, tenentur sub gravi ad reparationem damni materialis causati. In praxi duplex oriri potest difficultas, nempe, utrum suffragium unius alteriusve deputati revera effica­ citer influxerit in legem iniquam condendam, et deinde, quantum damnum ex lege condita ortum sit. Saepe utraque et praesertim secunda difficultas certo solvi nequit. Sin autem non certo constet de efficaci influxu suffragii, obligatio reparandi damni imponi non potest. Cum semper fere agatur de legibus bona ecclesiastica laedentibus, deputato, qui sic peccavit et nunc poenitentiam agere cupit, post absolutionem a censuris forsan incursis con­ venienter imponitur congrua eleemosyna danda Ecclesiae, nisi confessarius velit pro maiore securitate consulere S. Poenitentiariam. c) Qui sive culpabiliter sive bona fide consensum dedit ad damnum in­ ferendum, illum revocare tenetur. Quod si fecerit ante damnum illatum, ad nihil ultra obligatur; quod si vero non fecerit, de damno reparando tenetur. 4. De palpone. Palpo seu adulator dicitur ille, qui laudando, vituperando, adulando 106 movet alium ad damnificandum. Sic e. gr. palpo est, qui irridet patientiam laesi; qui exaggerat iniuriam illatam dictitans huiusmodi non esse ferendam a viro nobili; qui describit vilitatem offendentis etc., et haec omnia facit ad alterum instigandum ad vindictam. Pariter palpo est, qui praedicat furti aut damnificationis utili­ tatem. Qui ergo his aut similibus modis movet vere, efficaciter et formaliter ad iniustam damnificationem, tenetur ad restitutionem. Neque necesse est, quod damnum directe intendat; sufficit, ut indirecte velit illud, praevidens secuturum ex sua palpatione. Quae supra dicta sunt de consulente, valent quoque de palpone, quippe qui nihil aliud sit nisi consulens particulari modo, nempe adulando etc.; unde palpo iisdem obligationibus obnoxius est ac con­ sulens, dummodo tamen revera efficaciter in damnum alterius influxerit. — 8“ l* S. theol. 2, 2, q. 64, a. 7. Angelicus Doctor autem subdit: ..Illicitum est quod homo intendat occidere hominem, ut se ipsum defendat." Contrarium com­ plures docent, e. gr. Lugo (De iust. et iure disp. X, n. 149), dicens: ..Intendere poteris mortem illius, non solum ut percussio, sed ut mors est, quia non aliter nisi ut mors utilis est ad tuam tutelam." Cuius sententiae dant hanc rationem, cur liceat etiam intendere mortem iniusti aggressoris. Defensor enim in sua de­ fensione agit tamquam mandatant!» rei publicae, quae permittit occisionem aggres­ sori». Sententia vero S. Thomae videtur esse melior. Γ·ϋΜΜ··, Man. Theol. mor. Il H 114 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. alterius; quia plus tenetur homo vitae suae providere quam vitae alienae." Explicatur principium. Dicitur i’ : unicuique licet; ergo talis defen­ sio est actus moraliter licitus et non solum non punibilis — uti volunt nonnulli iuristae; nihilominus (saltem generatim) nemo tenetur hunc defensionis modum eligere. Occidere enim alium hominem est quid valde durum et horrendum. Porro generatim nullus homo privatus tenetur adhibere medium ita durum ad conservandam propriam vitam, nisi tamen ipse sit valde necessarius bono communi. Sic e. gr. potest exsistere obligatio occidendi aggressorem, si invasus est pater, uxor, episcopus. Tunc enim accedit obligatio pietatis et caritatis. Sane illi, qui ad defensionem aliorum ex officio tenentur, ut milites, politia publica, etiam obligantur sub gravi occidere iniustos aggressores, si secus vita aliorum servari non potest. Dicitur 2°: iniustum aggressorem; quia, si aggressor iuste agit, non est licitum illum occidere, ut si satelles vel iustitiae minister ex legitima auctoritate iuridice damnatum ad mortis supplicium trahit, non licet vim vi repellere et istum satellitem aut ministrum occidere. Patet per se. Item ille, qui iuste detinetur in carcere, non potest custodem carceris occidere ad propriam libertatem acquirendam. — Non requiritur autem, ut aggressor sit formaliter iniustus, seu ut agat ex culpa theo­ logica, sed sufficit, ut tentet gravem iniuriam materialem actu mihi in­ ferre. Unde etiam ebrius, amens, furiosus etc., mortem mihi intentans, potest occidi, si aliter actio eius impediri nequeat. Sive autem ag­ gressor sit formaliter, sive sit materialiter iniustus, potest occidi, etsi fortasse exsistat in statu peccati mortalis ac proinde in gehennam iturus sit; nam i. status peccati mortalis non est certus in materialiter iniusto aggressore; 2. formaliter iniustus aggressor sibi ipsi et quidem sibi soli tale periculum imputare debet. — Aggressor non intelligitur nisi qui actu vim infert, non autem qui est in potentia plus minusve remota inferendi damnum. Unde occidi potest e. gr. iniustus aggressor, qui iam stringit ensem, qui iam dirigit sclopetum in aliquem; non autem ille, qui praevidetur post aliquos dies aggressurus aut qui falso accu­ saturus est. Merito igitur ab Alexandro VII damnata est ut scandalosa propositio (18): „Licet interficere falsum accusatorem, falsos testes ac etiam iudicem, a quo iniqua certo imminet sententia, si alia via non potest innocens damnum evitare."11· Dicitur 30: ad servandam aut vitam propriam, aut vitam proximi, aut integritatem membrorum aliaque bona magni valoris. Ergo non ob defensionem cuiuslibet boni licet iniustum aggressorem occidere; ideoque damnatae sunt ab Innocentio XI propositio (30) : „Fas est viro honorato occidere invasorem, qui nititur calumniam inferre, si aliter haec ignominia vitari nequit; idem quoque dicendum, si quis impingat “· Dene. n. 1118. Fuit haec propositio defenaa a Thoma Sanches, Decalog. I. a, c. 39, n. 7; cf. S'. Alph., Theol. mor. I. 3, n. 388. Caput III. De iniusta damnificatione. Art. III. 5 2. US alapam vel fuste percutiat et post impactam alapam vel ictum fustis fugiat'*1”; et propositio (31): ..Regulariter occidere possum furem pro conservatione unius aurei.**115 — Ratio autem horum omnium est, quia ex una parte caritas et iustitia laederentur, si proximus, licet iniuste aggrediens, privaretur maximo bono, scii, vita sua, propter parvum damnum mihi illatum ; ex altera autem parte unusquisque habet ius strictum sibi servandi bona magni valoris, ut sunt vita propria, vita proximi, integritas membrorum, pudicitia etc. Sin autem alter iniuste vult haec bona auferre, potest omnibus viribus retundi; quod si non potest aliter fieri, etiam occisione illius. Consulto autem dixi, „si hoc non potest aliter fieri"; etenim in defensione semper observandum est moderamen inculpatae tutelae. Unde si haec bona magni valoris ser­ vari possunt alio modo, e. gr. per verberationem aut mutilationem iniusti aggressoris, hoc utique fieri debet, et in isto casu occisio gra­ viter esset peccaminosa. Bona, quae (servato sic moderamine inculpatae tutelae) defendere licet, sunt igitur praeter vitam et membra etiam bona fortunae et pudi­ citia, non autem honor et fama, ut infra dicetur. a) Bona fortunae magni valoris, dummodo tamen ista bona revera 121 possideantur. Nam non licet occidere eum, qui nos impedit a conse­ cutione bonorum, circa quae tantum habemus ius ad rem, ut patet ex propositione (32) damnata ab Innocentio XI: „Non solum licitum est defendere defensione occisiva, quae actu possidemus, sed etiam, ad quae ius inchoatum habemus et quae nos possessuros speramus."115 S. Alphonsus117 quaerit, an liceat occidere furem rei magni momenti, et vocat sententiam affirmantem probabilissimam et communem, quam tenent S. Antoninus, Sylvius, Dom. Soto, S. Raymundus, Caietanus, Lugo, et clare adhaeret S. Thomas11S. Postquam enim Angelicus Doctor attulit textum S. Scripturae: Si effringens fur domum sive suffodiens fuerit inventus, et accepto vulnere mortuus fuerit, percussor non erit reus sanguinis119, infert: „Sed multo magis licitum est defendere propriam vitam quam propriam domum." Ergo supponit pro certo, tex­ tum istum permittere occisionem invasoris bonorum. Nec obstant verba, quae postea leguntur in eodem loco Exodi: Quodsi orto sole hoc fecerit, homicidium perpetravit, et ipse morietur. Etenim quando ortus est sol, fur potest facilius cognosci atque per sententiam iudicis bona ablata repeti possunt. Ergo tunc illicita esset occisio furis, quia ex­ cederet moderamen inculpatae tutelae. — Sententiam contrariam tenet Billuartuo, docens non esse licitum defendere bona fortunae cum oc­ cisione invasoris; sed rationes ab eo allatae non videntur esse pro­ bativae. Quodnam sit bonum magni valoris, non ita certo constat. Non sufficit valor unius aurei, ut patet ex modo citata propositione 31 ab *·· Dent, n. 1180. **· Ib. n. 1181. 115 Ib. n. 1183. **’ Theol. mor. I. 3, n. 383. 115 S. theol. a, a, q. 64, a. 7, arg. Sed contra. ·*· Ex. aa, a. »·· De iure et iuat. dias. 10, a. 6, § 1. 8 11(5 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. eodem Innocentio XI damnata; censent autem theologi, rem magni va­ lons esse illam, cuius pretium aequivalet circiter summae 1000 fran­ corum. Immo D’Annibale121, Bucceroni122 putant, rem magni valoris iam esse 400 vel 500 Lire. 122 b) Pudicitia. Licet mulieri invasorem pudicitiae vi repellere, et, si iniustus aggressor vult copulam carnalem extorquere, mulier, deficientibus aliis mediis, potest illum occidere. Ita communis sen­ tentia. Etenim si licet defendere bona fortunae magni valoris per occisionem invasoris, a fortiori licet hoc modo salvare bonum pudi­ citiae, quod est multo excellentius. Nam in isto casu mulier non tantum exponitur aliquali periculo consentiendi actui peccaminoso, verum etiam evadendi gravida et portandi maxima onera partus et educationis prolis”·. Cuniliati O. Pr. *’· de hac re scribit: „Invasor pudicitiae alienae, volens vi opprimere mulierem honestam, puellam aut masculum, posito quod nulla alia via evadendi pateat (quod alioquin difficile videtur, nihilominus hoc posito), iuste etiam occiditur, non intendendo occisionem sed suimet defensio­ nem. Ita multi alii post S. Antoninum." S. Augustinus1,0 aliquando allegatur tamquam contrarius huic opinioni, quia videtur approbare sententiam Evodii : ,,Quapropter legem quidem [civilem] non reprehendo, quae tales permittit interfici ; sed quo pacto istos defendam qui interficiunt, non invenio." Attamen ex contextu non apparet, num iste sit revera sensus S. Augustini. Billuart1’· strenue asserit, virginem non posse licite defendere pudicitiam cum occisione invasoris. Quamvis rationes intrinsecae allatae a S. Antonino, quem sequuntur S. Alphonsus1,T, Lugo, Molina, Lessius, Reiffenstuel, Elbel, Sporer etc.1’·, non videantur esse ita convincentes (quia periculum con­ sentiendi in peccatum non est ita grave; violatio physica virginitatis non videtur aequivalere vitae aggressoris, et demum periculum concipiendi prolem nullum fere adest in talibus circumstantiis), nihilominus eorum sententia videtur esse tuta in praxi, eo quod tales stupratores solent per copulam inficere mulierem lue venerea, qua ipsi haud raro sunt infecti; deinde crimine vi extorto, saepe in talem rabiem abripiuntur, ut virginem stupratam statim occidant (Lustmord). Virgo igitur versatur tunc etiam in periculo mortis, et sic licite potest iniustum aggressorem occidere. Sin autem agatur non de ipsa copula carnali, sed de aliis actibus impudicis, qui non tam magnum damnum aut ruborem causant, e. gr. de osculis aut tactibus, licet quidem verberare sed non occidere iniustum aggressorem. — Postquam vero stuprum aut adulterium est vi extortum, iam non licet stupratorem aut adulterum occidere, quia tunc occisio non esset defensio sed vindicta illicita1’*. 123 c) Fama aut honor nequeunt defendi cum occisione iniusti aggressoris. Patet ex supra citata propositione 30 damnata ab Innocentio XI 1,°. Ratio est, quia tunc excederetur moderamen inculpatae tutelae; non 111 Summula Theol. mor. II, n. 283. *” Inst. theol. mor. I, n. 732. Cf. 5. Antonin., S. theol. P. 2, tit. 5, c. 6. 1,4 Theol. mor. tr. 8, c. 2, § 2, n. 3. *’· De lib. arb. 1. 1, c. 5 (Migne, Patr. lat. 32, 1228). *’· De iure et iust. diss, to, a. 6, § a. >»» Theol. mor. 1. 3, n. 382. *’· Apud S. Alph. 1. c. *’· Cf. ib. n. 386. *·· Cf. supra n. tao. Caput III. De iniusta damnifîcatione. Art. III. S 2. jjy enim honor aut fama salvatur ex eo, quod quis suum calumniatorem occidat. Unde iam ex hoc capite apparet, quam illicitum et ineptum sit duellum1*1. 3. De duello. Definitio. Duellum est certamen inter duos vel paucos, factum 124 ex condicto de loco, tempore et armis letalibus (vel saltem graviter vulnerantibus). Explicatur. Ad verum duellum constituendum nihil refert, qua intentione sit factum, e. gr. vanae gloriae, honoris salvandi, officii servandi, vindictae sumendae causa. Unde in definitione nihil dicitur de intentione. — Dicitur autem i°: certamen inter duos vel paucos, quia certamen inter duos exercitus iam non vocatur duellum, sed bellum. Licet antiquis temporibus duella cele­ brarentur ita, ut ex utraque parte simul plures personae pugnarent, hodie tamen iste modus duelli est inusitatus, et duellum est semper pugna stricte singularis, i. e. inter duas personas. Dicitur 2°: ex condicto de loco, tempore et armis. Hoc triplex condictum seu pactum est essentialis condicio duelli. Nam si duo pugnant ex impetu irae aut vindictae abrepti, non est duellum, licet forte ad determinatum locum pugnandi causa accedant. — Quantum ad tertium condictum seu pactum, sc. de armis, requiritur et sufficit, ut sint arma apta ad infligendum grave vulnus, e. gr. sclopetum, revolver, gladius, pugio (vulgo Rapier, Schldger) etc. Ergo duellum non est, quod fit exercitationis causa in quibusdam scholis gladiatoriis, vel quod fit virgis aut baculis. Non autem requiritur, ut istis armis statim infligatur letale vulnus, neque ut in duello adsit grave periculum mortis. Sufficit, ut grave vulnus infligi possit. Unde etiam sic dicta duella academica seu ..mensurae, Bestimmungsmensuren", licet in illis non ad­ hibeantur arma directe letalia, tamquam vera duella ab Ecclesia proscripta sunt, atque subjacent poenis ecclesiasticis contra duellum latis1”. Divisio. Duellum dividitur a) in sollemne seu publicum et in pri­ vatum; b) in fatale et non fatale. Duellum sollemne seu publicum illud est, quod antiquis temporibus auctoritate publica propter bonum publicum habebatur, e. gr. ad finiendam litem inter duas gentes. — Duellum privatum illud est, quod nomine privato suscipitur, et quidem ordinarie ad honorem, uti dicunt, defendendum. Etiam in duello pri­ vato habentur patrini aliique assistentes. — Duellum fatale est illud, quod habet vel saltem intendit fatalem exitum, i. e. mortem alterius duellantis; secus vocatur duellum non fatale. Principium. Duellum publica auctoritate pro bono communi initum 125 non est moraliter malum; privata vero auctoritate factum est graviter illicitum gravesque poenas ecclesiasticas inducit. 1,1 Quae hucusque dicta sunt de cruenta defensione, solent etiam a diversis codici­ bus criminalibus admitti. Sic e. gr. habetur in Cod. crim. Germ. § 53: „Eine strafbare Handlung ist nicht vorhanden, wenn die Handlung durch Notwehr geboten war. Notwehr ist diejenige Verteidigung, welche erforderlich ist, um einen gegenwlrtigen rechtswidrigen AngriH von sich oder einem andern abzuwenden." *” S. C. Cone. 9 Aug. 1890, 10 Febr. 1923, 20 lun. 1925 (Acta Ap. Sed. XV 153 et XVIII 137). Il8 Tract XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. Probatur, a) Duellum publica auctoritate initum licere, per se patet; nam si ex publica auctoritate exercitus contra exercitum pugnare potest propter bonum commune, a fortiori (ne scii, sanguis multorum effundatur) potest permitti propter idem bonum commune pugna singularis in duelle. Ita saltem per se. Sic licitum fuit, ut David pugnaret cum Goliath. Dico autem, hoc licitum non esse nisi pro bono communi. Unde nondum licita evadunt duella hominum privatorum, si potestas legislativa alicuius regionis nimis indulgeat duellis privatis, quia ex istis duellis privatis nulla vera utilitas oritur pro bono communi, ut erant pugnae Gladiatorum apud paganos. b) Duellum privatum graviter adversatur legi cum naturali, tum ecclesia­ sticae, tum etiam quibusdam saltem legibus civilibus. Et sane adversatur legi naturali; duellantes enim „huc animum viresque intendunt, nulla neces­ sitate adstricti, ut vitam eripiant aut saltem vulnus inferant adversario"ls*. Insuper se ipsos exponunt periculo mortis aut gravis vulnerationis sine suf­ ficienti motivo. Motivum enim duelli ordinarie est honor salvandus. Quod quidem motivum, licet non semper sit finis operantis, quippe qui haud raro perficiat duellum dura necessitate compulsus, est tamen semper fere finis operis. Nemo sanae mentis dicet, honorem sive meum sive alienum salvatum esse, si ego occiderim aut vulneraverim adversarium, vel — quod adhuc clarius est — si egometipse occisus aut vulneratus fuerim. — Ergo non adest sufficiens motivum duellum faciendi aut acceptandi et sic se exponendi gravi periculo. Huc accedit, ut ex duello saepe oriantur gravissima damna, quin ullum bonum notabile inde sequatur Cum autem duellum sit ita damnosum et irrationale, lex ecclesiastica pluries severissime illud prohibuit. Ita Concilium Tridentinumls’ statuit: ..Detestabilis duellorum usus fabricante diabolo introductus, ut cruenta cor­ porum morte animarum etiam perniciem lucretur, ex christiano orbe penitus exterminetur. Imperator, reges ... et quocumque alio nomine domini tempo­ rales, qui locum ad monomachiam [i. e. duellum] in terris suis inter Christia­ nos concesserint, eo ipso sint excommunicati.... Qui vero pugnam com­ miserint, et qui eorum patrini vocantur, excommunicationis ... ac perpetuae infamiae poenam incurrant, et ut homicidae iuxta sacros canones puniri debeant, et, si in ipso conflictu decesserint, perpetuo careant ecclesiastica sepultura." Concilium pariter plectit excommunicatione consulentes aut spec­ tantes duellum. Has leges Tridentinas Benedictus XIV ampliavit explicavitque in Constitutione ..Detestabilem"1M, in qua sequentes damnat propositiones ut falsas, scandalosas ac perniciosas: i. „Vir militaris, qui, nisi offerat vel acceptet duellum, tamquam formi­ dolosus, timidus, abiectus et ad officia militaria ineptus haberetur, indeque officio, quo se suosque sustentat, privaretur, vel promotionis alias sibi debitae ac promeritae spe perpetuo carere deberet, culpa et poena vacaret, sive offerat sive acceptet duellum." »*» Leo XIII., Litt apost. ..Pastoralis officii" d. 12 Sept. 1891. «* Caietanus (In S. theol. 2, 2, q. 95, a. 8) acuto ingenio tractat de malitia duelli concludens: ..Aliena est natura duelli a natura iusti belli tam defensivi quam vindicativi. Et propterea nulla ex parte invenitur duellum esse proportionatum medium ad terminationem litis tam civilis quam criminalis. Et quia non sunt facienda mala, ut veniant bona, patiatur potius qui non potest iura sua aliter tueri." — De historia duelli videsis Staatslexikon der GArres-Gesellschaft s. v. „Zwcikampf". »»» Sess. 25, c. 19 de reform. *»· 10 Nov 1752; Dene. n. 1491—1495. Caput III. De iniusta damnificatione. Art. III. S 2. ng 2. ..Excusari possunt etiam honoris tuendi vel humanae vilipensionis vitandae gratia duellum acceptantes, vel ad illud provocantes, quando certo sciunt, pugnam non esse secuturam, utpote ab aliis impediendam." 3. „Non incurrit ecclesiasticas poenas ab Ecclesia contra duellantes latas dux vel officialis militiae, acceptans duellum ex gravi metu amissionis famae et officii." 4. ..Licitum est, in statu hominis naturali, acceptare et offerre duellum ad servandas cum honore fortunas, quando alio remedio earum iactura pro­ pulsari nequit." 5. „Asserta licentia pro statu naturali applicari etiam potest statui civi­ tatis male ordinatae, in qua nimirum vel negligentia vel malitia magistratus iustitia aperte denegatur." Ex quibus omnibus sequitur, ut duellum proprie dictum numquam sit licitum. Unde parvi facienda sunt sophismata, quae in favorem illius saepe afferuntur et quae clare et profunde reiecta sunt a Leone XIII in littera ..Pastoralis officii" d. 12 Sept. 1891 ad episcopos Germaniae et Austriae. — Dico autem ..duellum proprie dictum", nam si est tantum pugna ad se suaque bona defendenda contra iniustum inva­ sorem, tunc licitum est cum moderamine inculpatae tutelae, ut patet ex supra n. 120 dictis de iniusto aggressore. Etiam leges civiles complurium nationum graviter prohibent duellum, e. gr. in Anglia, Austria187. In nonnullis autem regionibus, licet duellum per se sit prohibitum, tamen magna conniventia adhibetur erga illos, qui nihilominus duellum perpetraverunt. Poenae ecclesiasticae contra duellum sunt quattuor: 126 a) Excommunicationem ipso facto incurrendam et S. Sedi simpliciter reservatam incurrunt „duellum perpetrantes aut simpliciter ad illud provocantes, vel ipsum acceptantes, vel quamlibet operam aut favorem praebentes, necnon de industria spectantes, illudque permittentes, vel quantum in iis est non prohibentes, cuiuscumque dignitatis sint"188. Hac excommunicatione plectuntur sex personarum classes: · 1. duellum perpetrantes (etiam duellum academicum seu „tnensuram" ue). 2. provocantes, scii, serio, licet postea duellum ipsum non sequatur. 3. acceptantes. Non excusat gravis metus perdendi officium1·8. 4. quilibet favorem praebentes, e. gr. patrini, testes, medici, locantes do­ mum, dummodo tamen duellum reipsa sequatur. Quia, si duellum propter aliquam causam impeditum est, tunc censura non incurritur a patrinis, testi­ bus et medicis1·1. Medicus et sacerdos possunt quidem licite vocari ad illum, qui vulneratus est in duello, sed non possunt ex condicto exspectare in loco vicino duelli ad facilius adiuvandum illum, qui vulnerabitur. Hoc enim redderet duellantes animosiores, ac proinde esset idem ac favere duello1·8. 187 188 188 *·* ··· Articles of war η. ιοί. Mandatum Caroli imp. d. 4 Nov. 1917. Cod. iur. can. c. 2351. 888 S. C. Cone. 9 Aug. 1890 et 10 Febr. 1923. Cf. supra prop. I et 3. Cf. Hollweck, Die kirchlichen Strafgesctze J 165. S. C. Inquis. 2» Mali 1884. 120 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. 5. De industria spectantes, i. e. illi, qui palam et cum explicita intentione ad locum duelli accedunt aspiciendi causa et sic reddunt animosiores duellantes. Ergo non cadit sub excommunicatione, qui fortuito ad locum duelli venit et videt duellantes, aut qui nescientibus duellantibus aspicit pugnam ex latebris. 6. Permittentes, i. e. illi, qui possunt et debent ex officio duellum impedire et non faciunt. b) Duellantes eorumque patrini sunt ipso facto infames* 14’. c) Qui alium occidit aut mutilat in duello, incurrit duplicem ir­ regularitatem, scii, ex delicto (homicidii) et ex infamia iuris. Qui vero in duello vulneratus est, incurrit tantum unam irregularitatem, scii, ex infamia iuris144. d) Qui moritur in ipso duello, aut paulo post ex vulnere accepto in duello, non potest donari ecclesiastica sepultura, nisi dederit signa poenitentiae ante mortem14’. Antiqua disciplina, introducta a Concilio Trid. et confirmata a Benedicto XIV, nunquam concessit sepulturam ecclesiasticam ex duello mortuis, etiam poenitentibus. 127 Scholion x. De societatibus duellum foventibus. In aliquibus Universi­ tatibus solent exsistere corporationes studentium, quae vi statutorum ad duel­ lum obligant casu occurrente. Sane nullus iuvenis catholicus membrum huiusmodi corporationum fieri potest, nisi a) sit urgentissima causa, et b) spes fundata adsit, fore ut ille numquam sit in necessitate duellum ac­ ceptandi. ac reapse numquam acceptet duellum. Quae duae condiciones si adsint, membra catholica harum corporationum aliquando in bona fide relinqui possunt14’*. Quodsi quis hanc sententiam nimis laxam dixerit, tenetur etiam prohibere omnibus iuvenibus catholicis, ne accipiant munus officialis in aliquibus exercitibus modernis, cum etiam ibi quilibet officialis vi statu­ torum ad duellum sit obligatus. Hoc autem nullus theologus docet. 128 Scholion 2. De obligatione restitutionis orta ex duello. Non facile est in praxi determinare iuxta principia de damnificatione iniusta, quando ex duello facto oriatur obligatio restitutionis. Sequentia tamen videntur esse satis certa: a) Qui alium libere provocat ad duellum, nullum ius habet ad exigendam reparationem damnorum forte ex duello sibi ipsi illatorum. Hinc si ipse vulneratur, omnes expensas medici portare debet; si moritur, eius heredes nihil reclamare possunt ab altero duellante. b) Qui est ab alio quidem provocatus ad duellum, sed libere et sponte illud acceptat, etiam nullum ius habet ad aliquam reparationem damni sibi illati. Praesumitur enim suo iuri cedere, c) Qui est provocatus ab alio ad duellum, illudque tantum gravi metu coactus acceptat, habet ius, ut alter duellans reparet omnia damna orta. Unde si vulneratus est, provocans tenetur resarcire expensas curationis (nisi tamen vulneratus hoc condonet explicite aut implicite); sin autem mortuus est in duello, tunc provocans debet heredibus reparare omnia damna orta ex duello et morte. Merito dicit Lehmkuhl10 : „Quare falsum est, duellantes numquam teneri ex iustitia ad compensationem superstitibus faciendam.“ 10 Cod. iur. can. c. 2351, § 2. “* Ita Cone. Trid. 1. c., Cod. iur. can. c. 2351, § 2, S. C. Cone. d. 9 Aug. 1890. >*· Cod. iur. can. c. 1240, § 1, n. 4. I4’· Contra hanc sententiam vide: Kirchl. Anz.eigcr f. d. Erzdidz. Kôln 1926, Nr. 45, 3, p. 36. “· Theol. mor. 1, n. ii8a. Caput III. De iniusta damnificatione. Art. III. $ 2. 121 4. De bello1". Notiones. Bellum definiri potest: congressio vi et armis inter duosViS exercitus contrarios (extraneos). Differt ergo bellum a duello, quod est congressio vi et armis inter duos et paucos homines. Insuper bellum differt cum a rixa, quae est quasi quoddam privatum bellum inter privatas personas, non ex aliqua publica auctoritate, sed magis ex inordinata voluntate ortum1", tum a seditione, quae est quasi bellum civile et discordia armata inter cives unius regni. Differentiam inter haec tria S. Thomas hoc modo breviter indicat: „Bellum proprie est contra extraneos hostes, quasi multitudinis ad multitudinem; rixa autem est unius ad unum, vel paucorum ad paucos; seditio autem proprie est inter partes unius multitudinis inter se dissentientes, puta cum una pars civitatis excitatur in tumultum contra aliam. — Bellum aliud est offensivum, quod instituitur ad satisfactionem obtinendam pro iniuria accepta; aliud est defensivum, quod est repressio iniustae aggressionis ab altero principe aut regno factae. Saepe, sed non semper bellum offensivum geritur ab illo, qui primus incipit hostilitates bellicas. Aliquando autem praeventiva aggressio nihil aliud est nisi propria defensio necessaria. Nota. Hodie, sive ex iure gentium sive ex consuetudine et humani­ tate magis exculta, modus bellandi valde differt a bellis in antiquitate aut medio aevo gestis. Immo hodie crudelia vocaret quis bella, quae fierent sicuti nobis describuntur e. gr. bella Israelitarum in Vetere Testamento. Unde non omnia, quae veteres theologi permittebant in bello, hodie communiter licite fieri possunt. Principium. Ad licite incohandum bellum requiritur triplex con­ dicio, scii, auctoritas supremae potestatis civilis, causa iusta, intentio recta. Ad licite vero gerendum bellum servanda sunt vigentia statuta iuris gentium. Explicatur. Bellum aliquando esse licitum, ab omnibus (exceptis Mani-130 chaeis, Quaekerianis, paucis aliis) admittitur. Bellum enim quandoque est unicum medium pro aliquo populo ad vindicanda iura propria, immo ad defendendam propriam exsistentiam. Praeterea si bellum esset quid illicitum, Deus ipse non praecepisset saepe bella in Vetere Testamento. — Ad licite autem incohandum bellum iuxta S. Thomam “° aliosque auctores requiruntur tres condiciones: a) Auctoritas supremae potestatis civilis, quia privata persona potest ius suum prosequi in iudicio superioris iudicis, et ideo non eget bello in propria causa; neque pertinet ad illam directe procurare bonum commune. — «Si­ militer etiam convocare multitudinem, quod in bellis oportet fieri, non perConcinne de hac materia tractat A. Vanderpol in operibus suis „Le droit de guerre d’après les théologiens et les canonistes du moyen-ige’’ (Paris 1911) et ,,La guerre devant le Christianisme" (Paris 1912). “· S. theol. 2, 3, q. 41, a. 1. *·· Ib. q. 42, a. 1. In latiore tamen sensu huiusmodi seditio vocatur bellum civile. 1,0 S. theol. 3, 3, q. 40, a. 1. 122 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. tinet ad privatam personam. Cum autem cura reipublicae commissa sit prin­ cipibus, ad eos pertinet rempublicam civitatis vel regni seu provinciae sibi subditae tueri. Et sicut licite defendunt eam materiali gladio contra inte­ riores perturbationes, dum malefactores puniunt, ... ita etiam gladio bellico ad eos pertinet rempublicam tueri ab exterioribus hostibus. ** 881 Haec autem suprema auctoritas declarandi bellum aliquando residet in principe solo, ali­ quando in principe seu praesidente cum assensu Coetus legislativi. b) lusta causa eaque gravissima requiritur, iuxta illud: „Bellare non volun­ tatis, sed necessitatis est." “» Ratio est, quia in bello maxima damna oriuntur materialia, magnus numerus hominum occiditur et saepe etiam innocentes pati debent crudelitates durissimas. Priusquam igitur bellum incohatur, totis viribus nitendum est, ut pax conservetur et causae bellum provocantes eli­ minentur. Quodsi omnes conatus fuerunt vani, licet bellum incohare. Ad bellum defensivum non requiritur urgentissima causa; sufficit, ut princeps offerat satisfactionem convenientem querelarum alterius principis; quae si satisfactio spernitur, bellum defensivum licitum est. Ad bellum offensivum incohandum non sufficit a) desiderium convertendi infideles ad veram fidem, neque β) ampliatio proprii imperii, neque γ) propria gloria etc. „Unica est et sola causa iusta inferendi bellum: ir.iuria accepta." Ita recte dicit Fran­ cisais de Victoria*188; unde e. gr. sufficiunt causae sequentes: recuperatio provinciae iniuste ab altero detentae, vindicta gravis contumeliae reipublicae aut principi illatae, ultio de gente, quae foedus initum iniuste violavit etc. Hodiernis temporibus oriri potest quaestio, num gens civilizata possit bellum inferre tribubus paganis prorsus cultura carentibus, ad fundandas colonias?— Si isti pagani benigne tractantur atque illis congrua compensatio terrae vacuae vel amissae offertur, quam acceptare recusant, videtur bellum non esse ita illicitum. Ratio est, quia istae terrae secus remanerent incultae, atque incolis deesset magnum beneficium culturae moralis et religiosae. Videntur igitur esse irrationabiliter inviti, quod coloniae fundentur in suis regionibus tam parum habitatis. Ita theoretice loquendo; nam de facto nationes Europaeae saepe summa cum iniustitia colonias fundaverunt in regionibus exteris. c) Recta intentio necessaria est, qua scilicet intenditur, ut bonum pro­ moveatur, vel ut malum vitetur, et qua actus verae iustitiae vindicativae exercetur188. De hac re scribit S. Augustinus: ..Nocendi cupiditas, ulciscendi crudelitas, impacatus et implacabilis animus, feritas rebellandi, libido domi­ nandi, et si qua sunt similia, haec sunt, quae in bellis iure ** culpantur 18·, et: „Bellum geritur, ut pax acquiratur. Esto ergo bellando pacificus, ut eos, quos expugnas, ad pacis utilitatem vincendo perducas."188 Si istae tres condiciones adsunt, bellum licet incohari. Nihilominus saepe multo melius est in discordiis ortis inter diversas nationes recurrere ad sic dicta internationalia tribunalia pacis; quia semper fere praestat pati aliquod damnum materiale quam flagellum belli sibi aut aliis parare. Unde haud immerito in Litania Omnium Sanctorum est deprecatio: „A peste, fame et 181 S. theol. 3, 3, q. 40, a. i. 188 c. i, C. 33, q. 3. 888 Relectiones de iure belli n. 13. Simili modo dicit S. Augustinus: „Iusta bella definiri solent, quae ulciscantur iniurias" (c. 3, C. 23, q. i). 188 Cf. Caietan., Summula, s. v. „Bellum". 188 Contra Faustum l. 33, c. 74; cf. c. 4, C. 23, q. 1. >·· Ep. 149 ad Bonifac.; cf. c. 3, C. 33, q. 1. Caput III. De iniusta damnificatione. Art. III. $ 2. 123 bello, libera nos, Domine!" — Nostris temporibus et in nostris regionibus iam non pertinet ad milites simplices aut officiales inferiores indicare de liceitate aut illiceitate belli; est enim prorsus impossibile pro homine privato cognoscere omnia motiva, quae sic dictam Diplomatiam nationalem ad bellum incohandum induxerunt. Praeterea milites iam non sunt liberi ad pugnandum aut non pugnandum; econtra ipsa morte punirentur, si recusarent pugnare. Ergo in praxi quilibet miles et officialis subalternus potest iudicium suum suspendere de iustitia aut iniustitia belli, et si cogitur ad bellum, potest tuta conscientia pugnare. In illis autem regionibus, ubi adhuc milites libere conducuntur et libere possunt servitium militare deserere, res aliter se habet. Tunc enim quilibet miles, antequam suscipit servitium militare, debet habere moralem certitudinem de iustitia pugnae et belli; agitur enim de gravissimis damnis proximo inferendis et de imminentissimo periculo propriae vitae. Bello semel incohato observanda sunt statuta iuris gentium. Quae autem in particulari a iure gentium iuxta modernam praxim permittantur aut pro­ hibeantur, aliquando non ita apparet. Tamquam principium fundamentale haberi debet: Bellum non geritur contra privatos cives sed contra gentem qua personam publicam, ut iam supra n. 47 dictum est. Fas est adhibere ea omnia, quae sunt necessaria ad frangendas hostium vires et quae non sunt intrinsecus illicita. Quare licet arces munitas obsidere easque omnibus ali­ mentis privare, quo citius sese reddant; item tormenta (vulgo Kanonen) contra eas explodere etiam cum periculo (non autem cum directa intentione) occidendi innocentes, diruendi ecclesias, monasteria etc.157 „Cum vero belli impensae ab hostibus exigi possint, victor captis civitatibus ac pagis taxas imponere potest, dummodo incolarum opibus sint proportionatae ; urbem vero captam in praedam dare exercitui hodie non licet." "· Licita quoque sunt sic dicta Repressalia, dummodo sint a principe iuste determinata ad repellendam iniuriam ab hostibus illatam. — Milites graviter peccant si in bello iusto deserant servitium militare aut ad hostes transfugiant Ratio est, quia gra­ viter peccant contra oboedientiam, et quia se exponunt maximo mortis peri­ culo; nam, si capti fuerint, absque misericordia occiduntur. Quando hostes victi pacem rogant, victor debet moderate uti parta vic­ toria. Ergo condiciones pacis ne sint durissimae. Sed nullius privati hominis est iudicare de aequitate talium compensationum et condicionum. Ex antiquis auctoribus praeter S. Thomam imprimis Franciscus de Vic­ toria optime scripsit de iure belli1". Scholion. De hominibus privatis durante bello. Hodie strictissime pro­ hibetur, ne privati homines se immisceant durante bello rebus bellicis aut arma arripiant. Transgressores huius statuti sane iuste plectuntur poena mortis. Ergo durante bello caveant praesertim clerici, ne ullo modo verbis aut factis participent in bello. 5. De occisione innocentis in genere. Principium x. Numquam et nemini licet directe occidere innocentem. 131 Probatur. Nemo nisi solus Deus habet plenum dominium super vitam et mortem hominis, ut iam dictum est. Ergo nemo potest disponere de *" Cf. 5. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 410. *" Ita recte Tanquerey, Synopsis Theol. mor. de iustitia n. 355. Relectiones theologicae lect. 6. 124 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. vita hominis, nisi in quantum est delegatus a Deo. Porro Deus dedit quidem supremae potestati civili potestatem delegatam occidendi malefactores, cum hoc sit necessarium ad bonum commune societatis, sed numquam concessit potestatem occidendi etiam innocentes; quia hoc nedum non esset proficuum, sed valde nocivum societati humanae. Immo Deus strictissime praecipit: Insontem et iustum non occides1**. Quare gravissimum peccatum est oc­ cidere e. gr. obsides, legatos, praesertim infantes nondum natos, letaliter vulneratos, senes, aegrotos, moribundos, ne diutius patiantur etc. Occisio innocentis est peccatum in coelum clamans1·1. Usque adeo homi­ cidium detestatur Deus in Sacra Scriptura, ut vel a bestiis dicat se repeti­ turum poenam caedis hominum··*, ac beluam, quae hominem percusserit, occidi iubeat1··. Merito dicit Catechismus Romanus1··: „Sunt homicidae humani generis atque ideo naturae hostes acerbissimi, qui, quantum in eis est, universum Dei opus evertunt, cum hominem tollant, cuius causa is omnia, quaecumque procreata sunt, se fecisse testatur; immo vero in Genesi cum prohibitum sit hominem occidi, quia illum Deus ad imaginem suam et simili­ tudinem creavit, insignem Deo iniuriam is facit, quasique violentas illi manus afferre videtur, qui eius imaginem e medio tollit." Occisio innocentis potest esse vel homicidium simplex, quando scii, oc­ ciditur homo non speciali dignitate aut relatione insignitus; vel homicidium qualificatum, quando occisio specialem malitiam induit. Homicidia qualificata sunt e. gr. parricidium, i. e. occisio parentis, coniugis, filii; regicidium, i. e. occisio regis; sacrilegium, i. e. occisio sacerdotis aut alterius personae religiosae; latrocinium, i. e. homicidium ex siti pecuniae aliusve boni mate­ rialis factum; assassinium, i. e. homicidium factum ex condicto etc. Utrum et quomodo obligatio restitutionis ex homicidio vel mutilatione oriatur, dicetur infra n. 204 sqq. 132 Principium a. Ex causa proportionate gravi licet aliquid in se in­ differens facere aut omittere, ex quo praeter intentionem sequitur mors innocentis. Probatur. In isto casu habentur omnes condiciones ad licite ponendam causam, ex qua sequitur duplex effectus: alter bonus, alter malus. Unde e. gr. licet in bello iusto tormenta bellica dirigere contra urbem, quamvis multi innocentes occidantur; licet propinare pharmacum necessarium matri gravidae, etsi fortasse inde abortus et mors foetus sequetur; licet tradere innocentem, cuius vitam tyrannus postulat; licet transfodere puerum innocentem, quem iniustus aggressor ante se posuit, ne ipse vulneretur. Ratio est, quia in istis omnibus casibus directe nil aliud intenditur nisi conservatio propriae vitae, ex qua indirecte sequitur mors innocentis, cui a solo tyranno aut a solo iniusto aggressore infertur iniuria. Non licet proicere innocentem in mare ad alleviandam lintrem nimis oneratam et secus perituram, neque proicere puerum ante lupos persequentes, qui secus et patrem et puerum essent devoraturi. Ratio est, quia in istis duobus casibus nullus est iniustus aggressor, ratione cuius innocens debeat vitae suae renuntiare. Num liceat equo conterere puerum sedentem in ponte arcto, si nulla alia via adsit ad salvandam vitam? Complures auctores respondent affirmative. ‘•° Ex. 33, 7. »·» Ex. ai, 28. *·* Gen. 4, 10. *·· Gen. 9, 5. *·· Par· 3, c. 6, q. 9. Caput III. De iniusta damnifîcatione. Art. III. S 2. 125 Sic e. gr. dicit Busembaum apud S. Alphonsum1,5 : „Si fugere non possis mortem, persequente hoste, nisi per viam angustam, qua quispiam istic sedens esset obterendus, licet nihilominus (dummodo tamen, si infans est, sit baptizatus, ut monent Cardinalis Lugo et Escobar) fugere cum eius periculo et interitu, praeter tuam intentionem." Sed melius videtur esse respondendum cum distinctione: Si istud periculum mortis mihi causatum est ab aggressore iniusto saltem materialiter, licet ita agere, quia tunc iniustitia istius agres­ sons redundat in me et in puerum, et possum me omnibus modis liberare a tali iniustitia; sin autem nulla adest iniustitia et periculum mortis mihi accidit vel ex iusta causa vel ex causa physica, non licet sic conterere in­ nocentem. Secus enim licita quoque essent abortus et craniotomia infantis, si aliter servari nequit vita matris. Quod tamen falsum est, ut infra dicetur. Unde e. gr. si non possum fugere ex domo ardenti nisi conculcando infantem, hoc non licet. Ratio est, quia infans idem ius ad vitam habet ac ego, neque ego excusor propter defensionem contra mihi illatam iniustitiam, quia revera nemo mihi iniuriam intulit. Pariter iuste condemnatus ad mortem fugiens e manibus satellitum non potest licite conculcare puerum obviam venientem, etsi secus a satellitibus iterum capiatur et certa morte puniatur. Occisio innocentis hodiernis temporibus praesertim locum habet in procuratione abortus et in sic dicta craniotomia. Unde de istis spe­ cialiter agendum est. 6. De craniotomia. Notio. Craniotomia (cephalotripsia, embryotomia, perforatio, decol-133 latio, exenteratio, embryothlasia) est operatio chirurgica, qua infans in utero materno conciditur et concisus per partes extrahitur. Hodiernis temporibus medici hanc operationem aliquando peragunt, si infans ma­ turus ob arctitudinem matris aliasve rationes in lucem edi non potest, ideoque hac operatione omissa mater cum infante peritura esset. Principium. Craniotomia aliaeque operationes chirurgicae directe 134 mortem foetus causantes sunt prorsus illicitae. Patet ex responsionibus S. Officii die 24 Maii 1884 et 19 Aug. 1889. En verba prioris responsionis: „An tuto doceri possit in scholis catholicis, licitam esse operationem chirurgicam, quam craniotomiam appellant, quando scii, ea omissa mater et filius perituri sint; ea econtra admissa, salvanda sit mater, infante pereunte? — Omnibus diu et mature perpensis, habita quo­ que ratione eorum, quae hac in re a peritis catholicis viris conscripta sunt... respondendum esse duxerunt [Inquisitores generales] : Tuto doceri non posse." Quam responsionem Leo XIII confirmavit. Craniotomia autem non solum tuto doceri non potest, sed etiam est prorsus illicita, ut patet ex re­ sponso S. Officii die 24 Iulii 1895. — Ratio autem est, quia craniotomia aliaeque similes chirurgicae operationes sunt directa occisio prolis inno­ centis. Porro numquam et nemini licet directe occidere innocentem, ut supra dictum est n. 131. Ante responsiones S. Officii quibusdam theologis (Ballerini, Avanzini, Constantini) videbatur craniotomia licita propter sequentes rationes: a) Inter duo mala minus est eligendum. Minus autem malum est occidere puerum ··· Theol. mor. 1. 3, n. 393. j26 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. solum, quam puerum simul cum matre. Porro omissa craniotomia morientur mater et infans. — b) Ex ista operatione acceleratur tantum mors infantis, qui secus etiam post breve intervallum certo morietur. Atqui licet paulisper accelerare mortem propter salutem matris servandae. — c) Infans est causa mortis pro matre. Ergo est iniustus aggressor. Licet autem occidere iniustum aggressorem, si hoc est necessarium ad salvandam vitam. — d) Or­ dinarie potest homo propter alium cedere ius suum vivendi, sicut e. gr. qui cadit in mare, potest alteri cedere suum balteum aereum, etiamsi certe ipse tunc periturus sit. In casu autem, quo absque craniotomia mâter cum filio peritura est, merito praesumi licet filium cedere ius suum ad vitam, pro salute matris conservanda. — Licet istae rationes non omnino sint spernen­ dae, tamen minime sunt convincentes. Etenim prima ratio valet quidem ordinarie loquendo, si scilicet evitatio maioris mali haberi potest sine actu intrinsecus malo. Sed numquam licet facere mala, ut eveniant bona, sicut non licet mentiri ad salvandum totum mundum. Directa autem occisio in­ fantis per craniotomiam est intrinsecus mala. — Altera ratio valet, si agitur de indirecta acceleratione mortis, non autem de directa occisione. Sic e. gr. non licet occidere vulneratum, certo moriturum, ut citius a doloribus libe­ retur. — Tertia ratio est falsa ; infans enim non est. iniustus aggressor, sed absque omni prorsus culpa degit in loco sibi proprio. Potiore iure mater posset vocari iniustus aggressor infantis. Etenim per actionem matris infans est conceptus et in utero positus, atque nunc vult exire, sed impeditur per malam dispositionem aut infirmitatem matris. Ergo potius mater debet peri­ culum vitae sustinere quam infans. — Ultima demum ratio valet pro indi­ recta occisione, seu pro libera susceptione extremi periculi mortis, non autem pro directa occisione. Unde nemo potest permittere, ut ipse directe occidatur ad salvandum alium. 185 Modi liciti ad salvandam et matrem et prolem. Casu, quo revera infans naturali modo nasci nequit, medicus potest licite facere duas alias operationes chirurgicas, quibus vita cum matris tum prolis con­ servatur, scii, aut sectionem caesaream aut symphyseotcmiam (hebosteotomiam, pubiotomiam). Sane istae duae operationes aliquando sunt difficiliores quam craniotomia, et etiam periculosiores pro matre, sed propter difficultatem aut periculum oriens nondum licet occidere in­ fantem. Ut patet ex statistica allata a Bergmann1ββ, non nisi 2—3 °/0 matres moriuntur post caesaream sectionem factam, dummodo tamen medicus bene calleat artem chirurgicam. Cum sectio caesarea tum symphyseotomia est dissectio ventris. Sane prima est profundior, altera autem in qua ossa pubis debent dividi est durior. Fuerunt antiqui auctores, e. gr. Cangiamilla, qui docuerunt, etiam sacerdotem debere, deficiente medico aliaque persona apta, in casu necessitatis hanc operationem peragere ad baptizandum infantem. Sed id nostris temporibus et nostris in regionibus non potest in praxim deduci propter multas rationes, e. gr. a) quia sacerdos caret tum necessariis instrumentis tum sufficienti arte ad istas difficillimas operationes peragendas, b) quia gravissime puniretur a legibus civilibus, c) quia facile possent sinistrae oblocutiones famam eius valde laedentes oriri, et denique d) quia magnum dubium exsistit, num istis «· Medicina pastoralia ** p. 48. Caput III. De iniusta damnificatione. Art. III. S 2. 127 operationibus chirurgicis sacerdos possit vivum extrahere foetum iliumque baptizare. In locis missionum exterarum, quando missionarii habent speciales facultates atque callent aliqualiter artem medicam, istas operationes chirur­ gicas ipsi possunt licite perficere in magna necessitate. Deficientibus autem specialibus facultatibus observandum est decretum S. Officii die 13 Dec. 1899: „Foetus extractio de praegnantis defunctaeque alvo matris quamvis pate­ facienda ac persuadenda sit, expresse tamen cavet prohibetque Sanctitas sua, ne missionarii in casibus particularibus se ingerant in demandanda sectione, multoque minus in ea peragenda." Modus agendi cum medicis ia hac materia. Moderni medici etiam 136 catholici haud raro sunt in bona fide circa liceitatem craniotomiae in casu, quo aliter salvari nequeat vita matris. Rationes enim supra allatae pro liceitate craniotomiae habent aliquam speciem veritatis. Unde vel ipsa S. Poenitentiaria primo noluit dirimere controversiam; nam de hac re interrogata: „An umquam liceat operatio, quae vocatur craniotomia, vel similis operatio, quae per se directe tendit ad oc­ cisionem infantis in utero positi?" die 28 Nov. 1872, mature perpensis expositis, responderat: ..Consulat probatos auctores sive veteres sive recentes, et prudenter agat." — Accedit, quod medici se exponunt urgenti periculo cum punitionis a legibus poenalibus inflictae1M, tum oblocutionum sinistrarum, si in extrema necessitate omittant craniotomiam ad matrem salvandam. Prudentis igitur confessarii est iudicare, num praestet relinquere medicum in bona fide, dummodo tamen bap­ tismus conferatur proli moriturae. Sic enim salus aeterna infantis pro­ curatur et matris vita salvatur. Aliquando namque permittenda sunt peccata materialia, ut vitentur peccata formalia. Ita quoque docent Lehmkuhl1**·, Noldin1·’ aliique. Si in partu difficili foetus iam certo mortuus est in utero matris, tunc profecto potest dissecari, ut facilius extrahatur. Sin autem foetus non certo, sed probabilius est mortuus, tunc etiam complures auctores recte docent, licitam esse craniotomiam ad salvandam matrem, quia mater vivens non debet vitam suam dare pro foetu probabilius iam mortuo. — Quando mater parturiens recusat sectionem caesaream aut symphyseotomiam, medicus iam nihil facere potest, et debet permittere mortem cum matris tum prolis. Impossibile enim est illi licitis mediis mortem utriusque impedire. 7. De procuratione abortus. est eiectio immaturi foetus viventis ex ut ero materno. 187 Dicitur autem: immaturi foetus, i. e. qui extra uterum maternum certo et mox morietur. Hominem in utero materno usque ad primum mensem post conceptionem solent physiologi vocare embryonem17·, et postea foetum, Definitio. Abortus '·’ Cf. Cod. poen. Germ. § 222. *·· Theol. mor. I, n. 1002. «·· De praeceptis n. 340. ·7· Nonnulli physiologi vocant femineum ovulum semine fecundatum duabus prioribus hebdomadibus ovum et deinde usque ad quintam hebdomadam dant illi nomen embryonis. 128 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio ΠΙ. qui quidem foetus censetur viabilis, seu valens vivere extra uterum maternum circa septimum circiter gestationis mensem. Ob graves causas medici licite causant aliquando nativitatem artificialem foetus viabilis, ut infra dicetur. Quae quidem nativitas est eductio praematura foetus, sed non est abortus proprie loquendo, quia post talem nativitatem praematuram foetus vivere potest, cum econtra eiectio immaturi foetus necessario eius mortem causet. Aliud est igitur partus acceleratio (nativitas artificialis), aliud est abortus171. 138 Divisiones, i. Duplex distinguitur abortus: casualis, qui casu accidit sine ulla intentione ex parte hominis; artificialis, qui de industria pro­ curatur. Procuratio autem abortus altera est directa, altera indirecta. Directa dicitur, si media adhibita per se et immediate occidunt foetum expelluntque. Indirecta vero dicitur, si media adhibita per se et immediate ordinata sunt ad sanitatem matris, sed per accidens et praeter intentionem (licet non praeter praevisionem) expellunt foetum. 2. Duplex distinguitur foetus: animatus et inanimatus, prout habet vel non habet animam rationalem. Complures Sancti Patres, e. gr. Gregorius Nyssenus1”, Basilius Magnus1”, pariter S. Maximus, Meletius, Tertul­ lianus et omnes Traducianistae docuerunt, animam rationalem esse in foetu inde a primo instanti conceptionis. Idem hodie a physiologis satis com­ muniter admittitur. Aristoteles autem et quamplurimi veteres theologi, e. gr. Cassiodorus, Theodoretus, Gennadius, S. Anselmus, Petrus Lombardus. S. Thomas et omnes fere Scholastici (qui docent animam esse formam sub­ stantialem corporis) affirmant, animam rationalem non infundi in embryonem antequam iste sit sufficienter formatus atque capax recipiendi suam formam substantialem. Porro haec sufficiens formatio habetur in foetu masculino circiter 40 dies, in foetu vero femineo 80 dies post conceptionem. Ante hoc tempus embryo quidem vivit, et quidem vita etiam propria, sed principium vivificans est quid vegetativum aut animale tantum 17‘. Scholastici hanc tem­ poris determinationem elegerunt praecipue propter legem Veteris Testamenti praecipientem purgationem 40 vel 80 dierum, prout mulieres pepererunt puerum aut filiam Sententia Scholasticorum magis conformis est cum philosophicae doctrinae de anima ut forma substantiali corporis, tum S. Scripturae, ubi habetur iuxta versionem Septuaginta1”: „Si quis per­ cusserit mulierem in utero habentem et abortiverit, si non formatus fuerit foetus, multetur pecunia; sin autem formatus fuerit, det animam pro anima." Datur igitur foetus formatus seu animatus et foetus non formatus seu in­ animatus. Qui committit abortum foetus animati, committit homicidium, et proinde debet dare animam pro anima. Secus autem non adest homicidium et proinde tantum poena pecuniaria. Praeterea haec sententia est multo mitior. Etenim si a primo instanti conceptionis adest anima rationalis, numerus infantium sine baptismo morientium est forte decies maior, cum praesertim primis hebdomadibus post conceptionem abortus sint multo frequentiores. — Quidquid est de valore utriusque sententiae, hoc unum certum est, animam rationalem esse in foetu ante nativitatem. Damnavit enim die 2 Martii 1679 Innocentius XI propositionem (35): ..Videtur probabile,* 177 171 Germanice appellatur acceleratio partus: Friihgeburt, abortus vero: Fehlgeburt. 177 De hom. opif. c. 28. 171 Epistula canonica I ad Amphilochium. *’· Cf. S. theol. i, q. 76, a. 3 ad 3, ct q. 118, a. 2 ad 2. *’· Lev. 12, 2. *” Ex. 21, 22. ■ Textus Vidgatae ct textus Hebraicus habent aliam lectionem. Caput III. De iniusta damnificatione. Art. III. S 2. 129 omnem foetum, quamdiu in utero est, carere anima rationali, et tunc primum incipere eandem habere, cum paritur, ac consequenter dicendum erit, in nullo abortu homicidium committi.“ 177 Neque in theologia neque in iure canonico iam amplius fit distinctio inter foetum animatum et non animatum. Principium 1. Acceleratio partus foetus viabilis ob graves rationes 139 licita est. Ratio est, quia sic quidem proles solet debilis manere per totam vitam; immo aliquod periculum vitae oritur tam pro matre quam pro prole, at­ tamen istud periculum non est ita imminens. Licet autem ex gravi causa vitam periculo exponere. — Ratio sufficiens accelerandi hoc modo partum est infirmitas matris, vel difficultas aut impossibilitas pariendi foetum per­ fecte maturum. — Sic etiam S. Officium die 4 Maii 1898 respondit: „Partus accelerationem per se illicitam non esse, dummodo perficiatur iustis de causis et eo tempore ac modis, quibus ex ordinariis contingentibus matris et foetus vitae consulatur." Principium 2. Ob graves rationes licet indirecte procurare abortum. 140 Sequitur hoc principium ex regulis datis de voluntario indirecto. Licet enim ponere causam bonam aut indifferentem, ex qua sequitur duplex ef­ fectus, alter bonus, alter malus, si adsit bona intentio et ratio proportionate gravis. Licet ergo matri laboranti periculoso morbo, qui alio modo curari non potest, praebere remedium, quod directe et immediate tendit in morbi curationem, quamvis illi per accidens aliquando sit coniunctus abortus. Talia remedia sunt nonnulla pharmaca, quae per modum medicinae dantur; prae­ terea balnea diversa, iniectiones factae sub cute vel in aliis locis, per­ cussio venae (vulgo AderlaP') etc.178 Immo, absolute loquendo, licet ipsum uterum gravidum morbo affectum excidere, si hac operatione omissa mors inatris certo sequeretur. Nam mater aegrota strictum ius habet, ut ipsius membra aegrota curentur. Si autem ex tali curatione sequatur mors foetus, haec mors non directe, sed indirecte causatur17’. — Ut per se patet, talia remedia non licet adhibere nisi vera et ineluctabili necessitate exsistente. Quando autem huiusmodi remediis abortus praeter intentionem occurrerit, quantocius foetus editus saltem sub condicione est baptizandus, ut anima cius salvetur. Quomodo talis baptismus sit administrandus, vide infra III, n. 131 Principium 3. Numquam licet directe procurare abortum foetus 141 viventis. Dicitur: foetus viventis. Etenim si foetus certo mortuus est, licet illum ex sinu matris extrahere, ut per se patet. Mors autem foetus non debet praesumi, sed probari. Principium enuntiatum facile probatur. Nam a) di­ recta procuratio abortus est directum homicidium hominis innocentis. Atqui numquam licet directe occidere hominem innocentem. Ergo directa pro­ curatio abortus numquam licet. Foetus enim vivens est homo constans ex «orpore et anima; iuxta sententiam autem illorum, qui docent animam ratio­ nalem non advenire nisi post 40 aut 80 dies, foetus ante hoc tempus elapsum «•st homo in fieri et certo erit homo, nisi impediatur. Unde Innocentius XI proscripsit propositionem (34): ..Licet procurare abortum ante animationem 177 Dens. n. 1:85. 178 Cf. Capellmann-Bergmann, Pastoralmedizin 78 p. 37sqq. 178 Cf. Noldin, De praeceptis n. 341. I'mOmmr·, Man. Theol tnor II. 9 130 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. foetus, ne puella deprehensa gravida occidatur aut infametur." *181 188 — b) Per procurationem abortus causatur foetui animato non tantum mors corporis, sed etiam mors animae, cum baptismus rarissime conferri possit aut saltem de facto conferatur. — c) Anno 1889 die 19 Aug. S. Officium respondit Archiepiscopo Cameracensi, qui sex diversos modos procurandi abortum exposuit: „In scholis catholicis tuto doceri non posse licitam esse opera­ tionem chirurgicam, quam craniotomiam appellant, sicut declaratum fuit die 28 Maii 1884, et quamcumque chirurgicam operationem directe occisivam foetus vel matris gestantis. " — Ex quibus omnibus manifeste patet directam procurationem abortus numquam licere. Ita hodie etiam omnes theologi catholici docent, contradicentibus nonnullis antiquis e. gr. Caramuel181, praesertim si foetus nondum animatus est181. Quaeres, quid sit directa procuratio abortus. In praxi non semper facile est discernere, num actio quaedam medica sit directa an indirecta occisio foetus. Sit haec regula: Si ex tali actione aut pharmaco directe attingitur foetus, dicenda videtur directa procuratio, e. gr. incisio amnii188, quae est hodie maxime usitatus modus procurandi abortum. Sin autem ex tali actione aut pharmaco oritur quidem periculum plus minusve magnum abortus, non autem directe attingitur foetus neque directe intenditur abortus, videtur esse tantum indirecta procuratio18*. — Ut iam supra dictum est, etiam haec in­ directa procuratio abortus non licet nisi gravi necessitate flagitante. Unde peccant mulieres (saltem prava intentione), quae, timentes ne sint gravidae, variis modis menstruationem iterum provocant, e. gr. pedes lavando in aqua sale aut sinape condita, potiones expulsivas sumendo, ventrem comprimendo, excessivo modo saltando etc.; attamen cum primis mensibus post copulam carnalem habitam non possit certo sciri, num mulier conceperit, inde non inducuntur poenae latae contra procurantes abortum. 142 Poenae contra procurantes abortum. Omissis legibus antiquatis188 iuxta vigentem disciplinam ecclesiasticam de iure communi sequentes poenae infliguntur procurantibus abortum: Dene. n. 1184. 181 Theol. fund. n. 1653. 181 Cf. 5. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 394. i88 Eihautstich. Latius scripsi de procuratione directa et indirecta abortus in Linz. Theol. Quartalschr. (1921) p. 565—576. i»* Circa hanc rem notanda est responsio S. Officii d. 24 (25) Iulii 1895: „Titus medicus cum ad praegnantem graviter decumbentem vocabatur, passim anim­ advertebat, letali morbo causam aliam non subesse praeter ipsam praegnationem, hoc est, foetus in utero praesentiam. Una igitur, ut matrem a certa atque immi­ nenti morte salvaret, praesto ipsi erat via, procurandi scii, abortum seu foetus eiectionem. Viam hanc consueto ipse inibat, adhibitis tamen mediis et operationi­ bus per se atque immediate non quidem ad id tendentibus, ut in materno sinu foetum occiderent, sed solummodo, ut exinde amoverent, atque foetus, si fieri posset, vivus ad lucem ederetur, utique mox moriturus, cum adhuc immaturus omnino supponatur.... Titus petit, utrum enuntiatas operationes in repetitis dictis circumstantiis instaurare tuto possit. Resp. : Negative iuxta alia decreta diei scii. 28 Maii 1884 et 19 Aug. 1889. SSmu' approbavit." — Praedicta igitur operatio habetur tamquam directa procuratio abortus. Propter hoc decretum Lehmkuhl retractavit opinionem prius propositam, scii, violentam invasionem in foetum eiusque vitale elementum fieri licite posse ad salvandam matrem alias perituram (cf. Lehmkuhl, Theol. mor. I, n. 1006. 188 Cf. Hollweck, Dic klrchllchen Strufgcsetze $ 163. ibo Caput III. De iniusta damnificatione. Art. III. § 2. IS» i. Excommunicatio reservata Ordinariis. Codex iur. can. c. 2350, § 1 statuit: ..Procurantes abortum, matre non excepta, incurrunt effectu secuto in excommunicationem latae sententiae Ordinario reservatam; et si sint clerici, praeterea deponantur." Ad hanc poenam incurrendam requiritur, ut abortus sit certo secutus. Unde si quis frustra attentaverit abortum procurare, aut si dubium est, num revera foetus fuerit conceptus (quod saepissime accidit), non incurritur excommunicatio. Antiquis temporibus haec censura non aderat, si foetus abortivus fuit in­ animatus, sed hodie omnis directa procuratio abortus inducit excommunica­ tionis poenam. — Sub nomine ,.procurantes" comprehenduntur omnes, qui directe et proxime, non autem qui remote abortum producunt. Unde e. gr. qui mere suadet abortum, aut pharmacopola, qui parat pharmacum abortivum a medico praescriptum, non incurrit hanc censuram; sin autem — ut haud raro fit — pharmacopola ipse, sine praescriptione medici, componat medi­ cinam ad abortum procurandum, est causa vere efficax et principalis abortus, ac proinde excommunicationem incurrit. Medicus vero faciens operationem chirurgicam ad hunc finem vel praescribens medicinam excommunicatur. — Coopérantes, non cadunt sub hac censura, nisi delictum sine eorum opera commissum non fuisset18®. Mandantes vero omnesque illi, qui gravi metu inducunt mulierem, excommunicari videntur. Quare pater, maritus, forni­ carius, seductor etc., qui mandant abortum, cadunt sub hac censura, quia revera sunt causa principalis huius criminis. Quaeres: Utrum craniotomia sit aequiperanda abortui quantum ad poenam 143 excommunicationis. Quidam auctores, ut HaineBerardi188, Génicot188, Bucceroni *·*, putant, craniotomiam non esse proprie procurationem abortus, ac proinde medicos, perpetrantes craniotomiam similesque actiones directe foetum occidentes, non incurrere hanc excommunicationem. Quae quidem sententia videtur probabilis. Ille, qui facit craniotomiam, est quidem aeque malus homicida ac ille, qui procurat abortum. Haud incongrue hic com­ paratur cum occisore, qui infantem proicit in aquam aut suffocat; alter autem similis est illi, qui infantem cultello mactat. Deinde tam in abortu quam in craniotomia habetur eiectio vel extractio occisiva foetus ex utero materno. Attamen cum abortus sit eiectio immaturi foetus, craniotomia autem occisio infantis maturi, aliqua adest distinctio inter procurationem abortus et cranio­ tomiam. Unde sicut ille, qui librum haereticum legit, excommunicatur, qui vero audit legere librum talem, non censetur cadere in excommunicationem, ita, qui procurat abortum, excommunicatur; ille autem, qui craniotomiam foetus (saltem maturi) facit, liber est ab excommunicatione. Omnes enim censurae sunt stricte interpretandae. Neque dicat quis, craniotomiam esse quid peius abortu, ergo maiore poena dignam esse. Etenim adhuc peius est occidere regem aut patrem forsan in statu peccati mortalis exsistentem, et tamen nulla censura latae sententiae plectitur regicida aut parricida. Ratio autem est regula generalis: „Non licet poenam de casu ad casum pro­ ducere, quamvis par adsit ratio, immo gravior."181 Irregularitas autem certo oritur ex craniotomiae patratione, quippe quae sit verum homicidium voluntarium. ··· Cod. iur. can. c. 2231. 187 Elem. Theol. mor. IV 476. ··· Praxis Confess. IV, η. 1094. 188 Theol. mor. II, 608. *·· Commentarii η. 81. *·* Cod. iur. can. c. 2219, § 3. 9· 132 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. 2. Irregularitas ex delicto. Qua quidem poena plectuntur non tantum procurantes, sed etiam omnes culpabiliter coopérantes1*1. Omnis igitur, qui abortum foetus voluntarie pro­ curavit vel ad hoc culpabiliter cooperatus est, e. gr. consulendo, parando me­ dicamenta, incurrit irregularitatem eodem modo ac si homicidium commisis­ set. Unde haec poena irregularitatis latius se extendit quam excommunicatio inflicta, quoniam fertur etiam in cooperatores, qui tamen aliquando non in­ currunt excommunicationem ut iam dictum est. Antiquitus haec irregularitas non incurrebatur nisi per procurationem abortus foetus animati, nunc autem incurritur per procurationem abortus cuiusque foetus humani viventis, ef­ fectu secuto1M. Irregularitas contracta ex procuratione abortus nequit dispensari nisi a S. Sede (a S. Poenitentiaria, si agitur de irregularitate occulta, secus a S. Congregatione de Sacr.) vel ab eius delegato1·*. In casibus autem oc­ cultis urgentioribus, quando sc. ex observatione huius irregularitatis reus se ipsum proderet cum magna infamia vel cum scandalo, tunc quamvis propria facultas dispensandi non sit concessa sicut pro aliis poenis eccle­ siasticis, tamen ex epikeia quilibet confessarius in foro sacramentali obliga­ tionem servandae irregularitatis suspendere potest, iniuncto gravi onere re­ currendi saltem infra mensem per epistulam et per confessarium ad S. Poenitentiariam vel ad episcopum facultate praeditum et standi eius mandatis. 145 3. Depositio pro clericis. Ita ex Cod. iur. can. c. 2350, § 1 supra citato. Haec poena est ferendae sententiae. Nota. Ex iure particulari adhuc aliae poenae non raro infliguntur 144 clericis et religiosis, qui immane crimen abortus commiserunt. Scholion 1. De legibus civilibus circa abortum. Severissimae poenae etiam a codicibus criminalibus diversarum nationum solent infligi illis, qui privata auctoritate abortum procurant1··; sed, mirabile dictu! medici pro­ curantes abortum propter aegritudinem matris nullo modo puniuntur a lege civili, sed econtra laudantur. 146 Scholion 2. De foetibus extopicis. Foetus extopici seu extra-uterini vocantur illi, qui inveniuntur extra uterum maternum, e. gr. in tubis Fallopianis. Exsistunt duo responsa S. Officii hac de re: „Estne licita laparatomia, quando agitur de praegnatione extra-uterina seu de extopicis foetibus?" S. Officium d. 4 Maii 1898 respondit: ..Necessitate cogente, licitam esse laparatomiam ad extrahendos e sinu matris extopicos conceptus, dummodo et foetus et matris vitae, quantum fieri potest, serio et opportune pro­ videatur." — Cum autem haec responsio posset male intelligi, quasi semper liceret extrahere foetus extopicos, iterum quaesitum est: „Utrum aliquando liceat e sinu matris extrahere foetus extopicos adhuc immaturos, nondum exacto sexto mense post conceptionem?" S. Officium d. 5 Mart. 1902 re­ spondit: ..Negative iuxta decretum 4 Maii 1898, vi cuius foetus et matris vitae, quantum fieri potest, serio et opportune providendum est; quoad vero tempus iuxta idem decretum, orator meminerit, nullam partus accelerationem 181 Ita ex const. Gregarii XIV „Sedcs Apostolica" d. 31 Maii 1591 et ex Cod. iur. can. c. 985, n. 4. *·· Cod, iur. can. c. 985, n. 4. *·· Cod. iur. can. c. 990. *·· Cf. c. gr. Cod. poen. Gcrrn. g 218 nqq. Caput III. De iniusta damnificatione. Art. III. S 3· 133 licitam esse, nisi perficiatur tempore ac modis, quibus ex ordinarie con­ tingentibus matris ac foetus vitae consulatur." — Quae quidem duo responsa clare ostendunt, extopicos foetus eodem prorsus modo tractandos esse ac foetus in utero exsistentes, i. e. non possunt occidi, sed eorum partus post sextum aut septimum mensem conceptionis potest accelerari, gravi exsistente necessitate. Aliter res se habet, si extra uterum in aliquo organo matris inopinate ortus est tumor aut cystis, in qua forte invenitur foetus vivens, quae tamen cystis nunc causât instans periculum mortis. Sicut enim licet excidere uterum graviter aegrotum, etsi contineat foetum — ut supra dictum est —, ita a fortiori licet tumorem matri letalem excidere. Talis enim ope­ ratio non est directa, sed indirecta procuratio abortus, quia directe aufertur organum graviter aegrotum matris, indirecte autem perit foetus in eo forte exsistens. Ita docent quoque Lehmkuhl1’·, I. Antonelli1” aliique. §3De iniuria ex stupro, fornicatione, adulterio. Notiones. Stuprum stricte loquendo est defloratio virginis sub paterna cura adhuc exsistentis108; fornicatio est copula carnalis habita cum muliere soluta, quae virginitatem iam amisit; adulterium est copula carnalis habita cum persona matrimonio alieno iuncta. Hic non agimus de istis peccatis, prout laedunt castitatem, sed prout laedunt aut saltem possunt laedere iustitiam commutativam. Cum autem sint spe­ ciales eaeque graves difficultates circa reparationem damni orti ex adulterio, prius agimus de reparatione damni orti ex quacumque copula carnali et deinde de reparatione damni orti ex copula adulterina. a) De reparatione damni orti ex quacumque copula carnali. Principium 1. In foro conscientiae ante sententiam iudicis nulla per 147 se adest obligatio restitutionis ob actum physicum luxuriosum etiam vi patratum199. Ratio est, quia impossibile est talem actum physicum luxuriosum taxare pecunia. Dicitur autem 1°: ante sententiam iudicis; nam si iudex condemna­ verit stupratorem aut fornicarium aut adulterum (praesertim si vim ad­ hibuerint), tunc talis sententia est iusta et in conscientia obligat. Pariter cum iniuste oppressa mulier vel eius parentes habeant ius vocandi violatorem in tribunal iustitiae, possunt exigere pecuniam pro renuntiatione huiusmodi iuris. — Dicitur 2°: per se nulla adest obligatio, quia, si ex actu physico orta fuerint alia damna sive corpori sive famae sive fortunae, e. gr. morbus syphiliticus, exsistit sane obligatio reparandi ista damna, ut ex sequentibus principiis apparebit. Principium 2. Qui copulam carnalem habuit cum muliere sponte 148 consentiente, a) ad nihilum quidem tenetur respectu mulieris; b) tenetur Theol. mor. I, n. 1011. *” Medicina pastor. (1905) 224. *“■ Cf. S. theol. 2, 2, q. 154, a. 6. Alias acceptiones stupri vide infra n. 699 in tractatu de castitate. *·· Ita sententia communis. Pauci auctores, inter quos Billuart (De iure et luat. dias. 10, a. 11, appendix 2, dico 2), putant, corruptorem teneri solvere pe­ cuniam pro violatione claustri virginalis, si parentes aut puella id exigant. 134 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. tamen in conscientia (et quidem etiam ante sententiam iudicis) aequali obligatione cum muliere (in solidum) prolem forsan susceptam educare, quoadusque illa sibi ipsi providere poterit. Ratio primae partis est, quia scienti et volenti non fit iniuria. Unde e. gr. fornicator non tenetur ex iustitia solvere expensas partus, nisi tamen ius positivum aliter statuerit”0. — Ratio vero secundae partis est, quia proles suscepta ab utroque parente educanda est, sicut ipsum ius naturale postulat. Dico autem, ante sententiam iudicis, quia in compluribus regionibus iudex civilis rogatus solet determinare quantitatem alimentationis solvendam a patre illegitimo ”’. S» mulier cum pluribus viris fornicata est, ac propterea non certo scit, quinam sit pater prolis, nemo tenetur reparare ipsi mulieri aliquod damnum, quod patitur ex nativitate et educatione prolis. Verumtamen in tribus casibus omnes viri, qui circa id temporis cum muliere coierunt, pro rata dubii tenentur ad reparationem damni, scii. a) si vi aut dolo mulierem ad peccatum induxerunt. Tunc enim adest gravis iniuria ex parte virorum. b) si mulier est incapax ad educandam prolem. Tunc enim adest obligatio naturalis incumbens illis, qui forsan prolem genuerunt. c) si agitur de muliere matrimonio iuncta et certum est, prolem non esse a marito, sed ab uno adulterorum progenitam. Ita saltem probabiliter”1* Tunc enim maxima iniuria fit cum marito tum aliis filiis legitimis. S. Al­ phonsus autem compluresque alii theologi docent adulterum probabilius ad nullam reparationem teneri, si dubium est, sive utrum proles sit sua an mariti, sive an etiam alterius adulteri. Nemo enim tenetur ad reparationem, nisi moraliter certo constat, ipsum fuisse causam damni. Quomodo autem in istis tribus casibus quantitas reparationis determinanda sit, non potest regula generali exprimi. In duobus prioribus casibus omnes expensae dividi possunt aequaliter inter diversos viros. In ultimo casu mulier adultera restituere debet dimidiam partem omnium damnorum, et altera dimidia pars dividenda est aequaliter inter diversos viros adulteros. Sin autem mulier nequit restituere, totum damnum aequaliter a diversis com­ plicibus resarciri debet”’. Ceterum in praxi, quando mulier coivit curo pluribus, res solet cito vulgari, et tunc iudex civilis determinabit omnia. Fornicarii aut adulteri, qui valent convenientem sustentationem praebere, sed prolem ex peccato conceptam clam mittunt in brephotrophium, non videntur teneri ad aliquam restitutionem, si istud brephotrophium est opus privatae caritatis. Ratio est, quia fideles dantes eleemosynas pro huiusmodi institutis, unice intendunt salutem infantium expositorum et nihil curant, ”° Cf. Cod. civ. Helv. a. 317. 101 Sic e. gr. Codex civilis Germaniae (§ 1708 sq.) statuit, ut pater illegitimus teneatur usque ad annum 16 prolis convenientem sustentationem praebere. Cf. Cod. civ. Austr. § 166 ad 171; Cod. civ. Hisp. a. 143; Cod. civ. Helv. a. 317—319 Codex Gallicus patri illegitimo nullam obligationem sustentationis filii illegitimi imponit; prohibet enim quaerere de patre illegitimo: „La recherche de la pater­ nité est interdite" (a. 340). Quod tamen per legem datam d. 16 Nov. 1912 aliqua­ liter est mutatum in sex casibus. ”’* Cf. Tanquerey, Synopsis Theol. mor. De iust. n. 578; Billuart, De iust. diss. 8, a. it, § 6. ”* Ita quoque Lehmltuhl, Theol. mor. I, n. 1190. Caput III. De iniusta damnificatione. Art. III. $ 3. ISS quinam infantes foveantur *·*. Sin autem brephotrophium expensis civitatis sustentatur, tunc parentes, qui ex dolo infantes faciunt ibi educari, tenentur ad restituendas expensas educationis, quia huiusmodi brephotrophia non solent destinari nisi pro parentibus et infantibus vere pauperibus. Billuart*®· aliique docent, in utroque casu parentes teneri ad restituendas expensas educationis. Sed de hac obligatione non constat. Principium 3. Qui sub matrimonii promissione vera aut etiam ficta 149 seduxit ad copulam carnalem mulierem honestam, regulariter tenetur illam (licet non sit effecta gravida) ducere in matrimonium. Ita cum S. Thoma ’°’ et S. Alphonse ’°· sentiunt omnes fere theologi et iurisconsulti. Ratio est, quia, si promissio fuerit vera, tunc intercessit verus (licet turpis) contractus graviter obligatorius. Sin autem promissio fuerit ficta, tunc promittens decepit enormiter puellam seu mulierem, et propterea tenetur in poenam talis deceptionis nunc vere promittere et inire matri­ monium. Dixi autem: ^regulariter tenetur hanc mulierem ducere in matri­ monium", quia dantur plures exceptiones. Itaque haec obligatio corruit: a) si haec mulier postea cum alio fornicatur; quia frangenti fidem fides frangatur eidem, ut dicit adagium. b) si mulier ex omnibus circumstantiis facile intelligere potuit, promis­ sionem matrimonii non fuisse seriam. c) si ex matrimonio ineundo gravia mala, e. gr. rixae, inimicitiae, merito timentur; quod quidem praecipue accidere solet, si magna adest disparitas condicionis inter virum et mulierem. d) si ipsa mulier iam amplius non vult matrimonium inire cum fornicatore. In isto tamen casu perspiciendum est, cur mulier iam amplius matri­ monium inire nolit. Vir enim, qui decepit illam, se meliorem exhibendo quam revera est, tenetur saltem damnum reparare, quod causatum est ex fornica­ tione. Sin autem sine ulla culpa ex parte viri mulier recusat nubere illi, tunc vir iam amplius ad nihil tenetur. Principium 4. Qui vi, metu gravi aut dolo mulierem induxit ad 150 copulam carnalem, tenetur reparare omnia damna, quae exinde oriuntur mulieri, parentibus, proli forsan natae aliisque. Ratio est, quia, qui tali modo copulam carnalem perpetrat, est revera in­ iustus damnificator, qui tenetur reparare omnia damna vere et efficaciter causata. Sub nomine metus hic venit etiam metus reverentialis (qui secus in iure canonico ordinarie non censetur gravis). Unde si corruptor est persona magnae auctoritatis, aut superior aut tutor, cui mulier non audet resistere, ille tenetur damna orta reparare. Damna, quae ex copula invita oriuntur, solent esse sequentia: morbus corporalis, infamatio puellae et inhonoratio familiae, inhabilitas seu saltem maior difficultas ineundi aliud matrimonium, expensae pro partu atque edu­ rat ione prolis, etc. Corruptor non tenetur, saltem per se, matrimonium inire < um muliere corrupta, nisi ita promiserit. Quantitas faciendae reparationis determinari potest aut a iudice aut ex libera conventione utriusque partis. ’“· Cf. S. /Ilph., Theol. mor. 1. 3, n. 656, qui etiam in secundo casu eximit ab obliKationc restitutionis. '°· De iure el iust. diss. 10, a. n. ”* 4, dist. 28, q. 1, a. 2 ad 4. •°® L. c. n. 64a. jj6 151 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. b) De reparatione damni orti ex copula adulterina. Principium i. Adulter ad nullam materialem reparationem tenetur, si ex adulterio neque proles neque aliquod damnum externum ortum est. Ita saltem ante sententiam iudicis. Patet ex principio primo supra explicato. Nota. Quando adulterium commissum mansit secretum, nec alia damna materialia inde orta sunt, tunc uterque complex admonendus est ad altum silentium servandum, quia secus maxima iurgia facile oriuntur. 152 Principium 2. Si adulterium patratum fuit utroque complice con­ sentiente, tunc uterque adulter in solidum obnoxius est reparationi omnium damnorum ortorum. Damna materialia, quae ex adulterio oriri possunt, sunt praecipue: ex­ pensae pro prolis susceptae partu atque educatione, portio hereditatis quae obventura est proli spuriae et adimetur proli legitimae, morbi causati ex ipsa copula carnali. Per se quidem uterque adulter (i. e. vir adulter et uxor adultera) tenetur reparare dimidiam partem damnorum; sed si alter non potest aut non vult reparare alteram dimidiam partem, primus adulter tenetur reparare totum damnum. Etenim uterque adulter est causa iniusta omnium damnorum. Quantum ad hereditates, legata, dona, quae proli adulterinae, putatae legi­ timae, obveniunt, distinguendum est: a) Omnes hereditates atque legata, quae a patre putativo (vel ex paterna linea) obveniunt ex intestato, debent restitui. Patet, quia inde laesum est strictum ius filiorum legitimorum vel aliorum heredum necessariorum, b) Omnes hereditates et legata, quae proli adulterinae a matre (vel a materna linea) contingunt, non sunt restituenda, dummodo lex civilis ne excludat istam prolem a successione hereditaria matris’07, c) Omnes hereditates, legata, dona, quae non ab intestato nec vi legis, sed vi liberae dispositionis donatorum obveniunt proli adulterinae, non debent necessario restitui. Nam quamvis tales similesve donationes non ob­ venissent proli adulterinae, si eius condicio cognita fuisset, tamen inde non laeditur iustitia commutativa respectu filiorum legitimorum, quippe qui non habeant strictum ius ad istas donationes liberas. Sin vero proles adulterina suam condicionem certo scit, huiusmodi donationes utpote ex errore factas neque recipere neque retinere ipsa potest’08. Uxor adultera reparationem damnorum facere debet ex bonis paraphernalibus vel aliis bonis, quorum habet liberam dispositionem. Sin autem non habet bona libera, tenetur maiore labore et industria reparare damna tam marito quam filiis legitimis, in quantum hoc est possibile. Plerumque vero uxor adultera non tenetur crimen suum manifestare ad vitanda damna mariti aut filiorum. Talis enim manifestatio solet causare magna iurgia, immo forsan divortium. Praeterea commune adagium fert: Nemo se infamare tenetur; et Innocentius III statuit: „Mulieri, quae, ignorante marito, de adulterio prolem suscepit, quamvis id viro suo timeat confiteri, non est 207 Cod. civ. Germ. § 1705, Cod. civ. Helv. a. 324 et 461 concedunt proli illegi­ timae ius capessendi hereditatem a matre eiusque consanguineis. Cod. civ. Austr. § 754 concedit quidem haereditatem a matre, sed non ab eius consanguineis. Cod. civ. Gall. a. 762 et Cod. civ. Hisp. a. 845 excludunt prolem adulterinam ab omni successione hereditaria legali, et non concedunt ei nisi alimenta. ’°' Cf. Billuort, De iure et iust. dies. 10, a. 11, appendix 3. Caput III. De iniusta damnification·. Art. IV. IS/ poenitentia deneganda.... Sed competens satisfactio per discretum sacer­ dotem ei debet iniungi."’0® Si tamen adultera esset ita perditae famae, ut con­ fessio adulterii non causaret ipsi grave damnum, teneretur illud notum facere ad evitanda gravia damna secus oriuntia aliis ”·. Sed iste casus est rarus. Quoad modum et quantitatem reparationis damnorum ab adulteris facien­ dae magna prudentia opus est. Adulteri debent imprimis inquirere, quid hucusque pater putativus expenderit in alimentatione et educatione aut etiam dotatione prolis illegitimae, si illa forte iam statum assumpserit. Haec omnia damna debent resarciri patri putativo. Quantum vero ad ea, quae filii legi­ timi poterunt pati, si postea filius illegitimus aequalem portionem hereditatis a putativo patre accipiet, adulteri debent facere dispositiones ad haec damna resarcienda filiis legitimis. Non autem tenentur iam nunc haec damna re­ sarcire, quia accidere potest, ut filius illegitimus moriatur ante patrem puta­ tivum, et tunc nullum damnum oriatur filiis legitimis. Quid autem faciendum, si adulter nunc est morti proximus, econtra cum pater putativus tum filius illegitimus sunt adhuc in bona sanitate? Quidam auctores (Navarrus, Soto, Billuart) putant, tunc adulterum non teneri reparare totum damnum forte eventurum, sed tantum partem quandam iuxta prudens iudicium viri. Forsan melius esset, si tunc adulter moribundus committeret confessario, ut ille, casu occurrente, resarciret ex bonis ipsi traditis damna orta. Quodsi filius illegi­ timus moreretur ante patrem putativum, tunc confessarius deberet aliter dis­ ponere de bonis acceptis, prout adulter moribundus determinaverit. Con­ fessarius autem maxima cum prudentia procedat et pro maiore securitate exigat a poenitente, ut necessitate flagitante ipse non teneatur ad sigillum sacramentale. Sin autem praevidet aliquod damnum grave eventurum, melius est, ut dicat poenitenti, ipsum non teneri ad damnum reparandum cum tanto damno proprio. Notanda pro praxi confessarii. Ex dictis patet, quam multa sint a confessario consideranda, si agitur de restitutione orta ex fornicatione vel adulterio. Proinde confessarius ex ordine sic procedat: 1. Investiget, utrum ex fornicatione vel adulterio revera certum et iniustum damnum materiale causatum sit. 2. Investiget deinde, quantum sit istud damnum hucusque iam per­ pessum. 3. Investiget postremo, quantum damnum in futuro oriturum sit pro prole legitima, pro coniuge compacte, pro aliis. 4. Si agitur de poenitente moribundo, confessarius cautissime pro­ cedat neque assumat restitutionem nomine poenitentis faciendam sub secreto sacramentali ARTICULUS IV. De iniusta damnificatione per verba. Praenotamen. Postquam egimus de vitiis, quae laedunt iustitiam per facta sive in bonis exterioribus sive in bonis ad ipsam vitam pertinentibus, •°® c. 9, X 5, 38; cf. etiam Billuart 1. c. a. n, et S. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 653. ’*· Cf. S. Alph. I. c. ·“ Cf. Billuart 1. c. Latius de hac re scripsimus in Linzer Theol. Quartalschrift 1916, 807 sqq. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. restat agendum de obligatione non violandi iustitiam etiam per verba. Omnes istae obligationes fere reducuntur ad octavum decalogi praeceptum: „Ndn loqueris contra proximum tuum falsum testimonium." Sicut igitur sub iniuriis contra bona corporis complexi sumus quintum praeceptum, sic sub iniuria verborum nunc agimus de octavo Decalogi praecepto. — 5. Thomas distinguit inter iniurias verborum, quae fiunt in iudicio, et inter illas, quae extra indicium causantur. Proinde prius agit de iniustitia iudicis, accusatoris, rei, testium, advocatorum21s. Cum autem pro iudiciis ecclesia­ sticis haec omnia determinentur in iure canonico, pro iudiciis vero laicalibus soleant adesse normae a diversarum nationum codicibus specialissime de­ terminatae, nos brevissime agemus I. de iniuriis verborum in iudicio, scii, de obligationibus et peccatis I. iudicis, 2. accusatoris et actoris, 3. testium, 4. advocati et 5. accusati seu rei. Deinde agemus II. de iniuriis verborum extra iudicium, scii. 1. de veracitate et eius laesione, 2. de mendacio, 3. de restrictione mentali, 4. de violatione secreti, 5. de laesione honoris, 6. de laesione famae, 7. de iudicio temerario. I. De iniuriis verborum in iudicio. § i- 153 De obligationibus et peccatis iudicis. Principium 1. Ad licite exercendum officium suum iudex debet a) esse praeditus scientia sufficienti, atque b) sententiam ferre iuxta leges iustas. a) Ad scientiam sufficientem non tantum requiritur cognitio theoretica legum, verum etiam perfecta aut saltem sufficiens indagatio casus tractandi. Unde iudex peccat, tum si non sufficienter callet scientiam iuridicam, tum etiam si negligit sufficientem indagationem casus, de quo iudicare debet. Si iudex carens alterutra hac scientia fungendo officio suo damnum intulerit, laesit iustitiam commutativam et proinde ad reparationem damni tenetur. Est enim tunc iniustus damnificator, qui vere, formaliter, efficaciter iniustum damnum intulit114. b) ludicem teneri iudicare iuxta leges iustas, per se patet; totum enim eius officium est applicare leges iustas in casu particulari. Unde certissime ad reparationem damni tenetur, si scienter iudicans contra legem iustam damnum grave intulerit. Sunt tamen auctores, ut Lugo21S, Lessius21® (quorum sententiam S. Alphonsus21’ vocat probabilem) do­ centes, iudicem non teneri ad restitutionem, si falsa sua sententia causa fuit, ne fisco mulcta solvenda adiudicaretur. Putant enim, iudicem tunc laedere iustitiam non commutativam sed solam legalem, atque huiusmodi muletas principaliter infligi ut poenas rei et secundario tantum ut emolumenta fisci. Quae quidem sententia in praxi sustineri potest, si agitur de raris et parvis mulctis, quia tunc legislator non est ita rationabiliter invitus, quod iudex cum benignitate tractet reos; sin 2‘* Ex. 20, 16. S. theol. 2, 2, q. 67—71.“ *** Cf. Cod. iur. cnn. c. 1625. »·· De iuet. et iure disp. 37, n. 97. **· De iust. I. 2, c. 13, n. 73. Theol. mor. I. 4, n. 196. Caput ΠΙ. De iniusta damnificatione. Art. IV, I. S I. 139 autem agatur de mulctis magnis et frequenter occurrentibus, e. gr. de magnis defraudationibus gabellarum Μ·, sententia prolata non videtur esse probabilis, quia tunc iudex absolvens indebite transgressores causât magnum damnum fisco, ideoque legislator est rationabiliter graviterque invitus in huiusmodi magnis damnis. Insuper iudex male iudicans revera laedit iustitiam commutativam, quia deest officio suscepto ex contractu. Quaeres: Debetne aut saltem potestne iudex iudicare iuxta leges 151 manifeste iniustas? e. gr. potestne iudex iuxta legem iniustam plurium regionum punire parochum, qui benedixit matrimonio Christiano ante initum matrimonium civile? Quaestio haec, quae est maximi momenti praesertim in causis ecclesia­ sticis et matrimonialibus, difficulter solvitur responsione generali. Potius in singulis casibus perpendere oportet, num talis sententia iudicis sit actus intrinsece malus. Angelicus Doctor ”· absolute docet non esse iudicandum iuxta illas positivas leges, quae adversentur legi naturali aut divinae; ideo possunt casus occurrere, in quibus iudex debet potius officium suum dimittere quam sententia iudiciali legem naturalem aut divinam violare, e. gr. iudex numquam potest decernere, ut catholicus abneget fidem. Sed cum in Codi­ cibus modernis soleat libertas iudicis valde limitari, ita ut eius officium redactum fere sit ad inquisitionem facti et ad applicationem legis ad factum inquisitum, forte excusari possunt aliquando iudices catholici, qui sententiam iniustam ferre tenentur e. gr. circa divortium vel circa personas et res eccle­ siasticas. Etenim ex una parte iudex catholicus non potest sine gravissimo damno recusare iudicium in istis casibus; ex alia vero parte ipse nullam liberam iniustitiam committit, sed applicat tantum legem iniustam. Prae­ terea, ut ex infra dicendis apparebit, iudex potest condemnare eum, quem ex privata scientia novit innocentem, si iuridice probetur reus. In isto igitur casu iudex condemnat innocentem, quia est ad hoc coactus testimonio testium falsorum. Quare iudex non posset simile quid facere, si est coactus ab iniusto legislatore? Ratio intrinseca horum omnium est, quia iudex, sic gra­ vissime coactus ad applicandam legem iniustam, videtur tantum praestare cooperationem materialem ad rem malam. Porro exsistente gravi causa, licet materialiter cooperari ad malum, ut supra dictum est I, n. 619. — Unde in praxi iudex catholicus potest relinqui in bona fide, si e. gr. gravissime cogitur iudicium ferre iuxta leges iniquas, e. gr. iudex, qui tenetur bona religiosorum liquidare iuxta iniquas leges vigentes. Etiam S. Poenitentiaria hoc videtur innuere, cum die 5 Aug. 1907 responderit, „liquidatores, quatenus nomine gubernii bona usurpata administrant eorumque venditionem pro­ curant, non incurrere censuram”. De obligationibus iudicis in pronuntiando divortio civili tractabitur infra III, 902. Principium 2. Sententia iudicis, quae est a) certo iusta, obligat 155 iit conscientia; quae vero b) est certe iniusta, non obligat per se in con­ scientia; c) per accidens autem potest obligare in foro externo ad scan­ dalum vel publicam perturbationem vitandam. ··· Zolldefraudation. ·*· S. theol. 2, 2. q. 60, n. 5 ad l. 140 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. a) Sententia iusta iudicis includit praeceptum supremi legislatoris ac pro­ inde in causa poenali exigit oboedientiam, in causa vero civili strictum ius inter partes definit. b) ludex potest iniuste iudicare vel formaliter, i. e. neglecta essentiali forma iudicii, e. gr. sine accusatore, sine sufficienti probatione facti aut de­ licti; vel obiective, i. e. falsam sententiam proferendo, e. gr. condemnans innocentem, adiudicans bonum illi, cui non competit, vel simul formaliter et obiective. Parum refert, quo demum modo iudex iniuste iudicaverit. Nam omnis iniusta sententia iudicis non obligat per se in conscientia, quia iudicium est quasi lex particularis22°. Atqui nulla lex iniusta obligat per se in con­ scientia. Ergo nec etiam iniusta sententia iudicis. — Praeterea supra I, n. 219 probatum est, legem fundatam in falsa praesumptione facti non ob­ ligare in conscientia. Atqui sententia iniusta fundatur in falsa praesumptione facti, scii, in falsa praesumptione, condiciones a lege requisitas in praesenti casu esse adimpletas. Ergo non obligat iniusta sententia in conscientia. Ex quibus omnibus sequitur, ut iniuste condemnatus possit se occulte compen­ sare, sin aliter ius suum certum obtinere nequit’21. Dico autem: „ius suum certum"; nam, si ius est tantum dubium, vel iudicis sententia est dubie in­ iusta, tunc standum est sententiae iudicis, quia pro illo stat praesumptio. c) Tertia pars principii per se patet, cum bonum privatum cedere debeat bono publico. 156 Principium 3. In dubio, a) si agitur de crimine puniendo, iudex favere debet reo; sin autem agitur b) de rebus civilibus, iudex tenetur iudicare iuxta maiorem probabilitatem. a) In causis criminalibus iudex debet absolvere accusatum, nisi eius culpa sit moraliter certa, iuxta illud: „Nemo praesumitur malus, nisi probetur", et iuxta Regulam iuris 49: „In poenis benignior est interpretatio facienda." *222 b) In causis vero civilibus iudex debet prae oculis habere principium: „In dubio melior est condicio possidentis", unde nequit privare aliquem bonis aut iuribus possessis, nisi evincatur rationibus certo probabilioribus, possessionem esse illegitimam. Quodsi neutra litigantium pars est in posses­ sione rei controversae, tunc, si aequalis probabilitas est ex utraque parte, iudex suadeat amicam compositionem; quae si repudiatur, rem adiudicare potest iudex, cui maluerit. Sin autem maior probabilitas est ex una parte, illi adiudicanda est res, quia iudex debet ius tribuere partibus secundum meritum causae. Damnata est ab Innocentio XI propositio (2): „Probabiliter existimo, iudicem posse iudicare iuxta opinionem etiam minus probabilem"22’, et ab Alexandro VII proscripta est propositio (26) : „Quando litigantes pro se habent opiniones aeque probabiles, potest iudex pecuniam accipere pro ferenda sententia in favorem unius prae alio."224 157 Principium 4. Nullo modo licet iudici acceptare munera proprie dicta a litigantibus. Ita statuunt omnia iura22·. Ratio autem est, quia huiusmodi dona grave inducunt periculum corruptionis. Unde dicitur: ,,Xenia et dona excaecant oculos iudicum." Dicitur autem: munera proprie dicta; nam iudex potest *20 222 224 222 S. theol. 2, 2, q. 67, a. 1. 221 Cf. 5. /llph., Theol. mor. 1. 4. n. 215. Cf. Cod. iur. can. c. /869, § 4. 222 Dent. n. 1152. Dens. n. 1126. 224 Cf. Cod. iur. can. c. 1624 2037. Eccli 20, 31. Caput III. De iniusta damnificatione. Art. IV, I. S l. 141 accipere stipendium iustum sive a republica sive a litigantibus solvendum, ut per se patet. Pariter non prohibentur quaedam munuscula in esculentis et poculentis, quae ex mera liberalitate offeruntur nisi etiam hoc sit specia­ liter prohibitum, ut de facto prohibuit Concilium Tridentinum examina­ toribus eorum, qui subeunt concursum ad paroeciam obtinendam. Quando igitur iudex accipit munera proprie dicta, peccat graviter; immo tenetur illa restituere, si acceptavit et exegit pro sententia iusta ferenda, quia revera talis iudex iam vi officii sui tenetur sententiam iustam ferre. Ergo non potest exigere aliquod aliud munus pro eo, quod iam aliunde facere tenetur”·. Sin autem iudex exegit munera pro ferenda sententia iniusta, certe tenetur haec munera restituere ante sententiam latam, cum quia accepit pecuniam ad faciendum peccatum, tum quia tenetur hunc contractum turpem rescindere. Postquam autem sententiam iniustam tulit, tenetur quidem resarcire omnia damna, quae iniuste condemnato inferuntur; potest autem retinere munus acceptum, sicuti meretrix potest retinere pretium, quod accepit pro forni­ catione facta ”°. Scholion. De iudicis obligatione iudicandi iuxta allegationes testium. 158 Acerrime disputant auctores, num iudex semper teneatur sententiam ferre iuxta allegationes et probationes testium, etiamsi ex scientia privata scit, rem aliter se habere. Tres sententiae enumerantur: Prima asserit, iudicem teneri in isto casu spernere allegationes et probationes testium et iudicare iuxta scientiam suam privatam, quam certo cognoscit veram. Etenim videtur esse intrinsecus malum, condemnare innocentem, aut ad solvendum cogere aliquem, qui nihil debet. Pro hac sententia citantur Lessius Bonacina etc. illamque valde probabilem vocat S. Alphonsus ”’. — Secunda docet, iudicem teneri in causis civilibus et in causis criminalibus minoribus iudicare iuxta allegationes et probationes testium, non obstante quacumque scientia privata; in causis vero criminalibus maioribus iudicium ferendum esse iuxta veritatem, spretis testibus contrarium probantibus. Ita Lugo”·, Sylvius”8, Schindler”8 aliique. Ratio huius sententiae est, quia quam maxime interest boni communis, ut rectus ordo iudicialis servetur, ac proinde princeps reipublicae praesumitur contulisse omnem suam potestatem iudici pro hoc fine obtinendo. Atqui princeps potest disponere de bonis privatorum propter bonum commune; pariter potest singulis civibus imponere leviora opera poenalia propter bonum commune; numquam autem potest poena mortis punire innocentem. Ergo ita etiam iudex facere potest, quando ad hoc cogitur allegationibus testium. — Tertia sententia docet, iudicem teneri qui­ dem totis viribus iudicare iuxta veritatem certo cognitam ac proinde nihil debere relinquere intentatum, ut allegationes et probationes testium reddat conformes veritati; sin tamen in vanum ita conatus fuerit, iudicandum esse iuxta testium probationes, licet obiective sententia sit falsa. Ita S. Thomas S. Raymundus, S. Antoninus, Caietanus, Dom. Soto, Bannez, Valentia, ”· ”° ”* *” *” C. 2, I 3 in VI°. ”B Sess. 24, c. 18 de reform. Cf. S. Jlph., Theol. mor. 1. 4, n. 216. Cf. infra de contractu turpi n. 253, et S'. Alph. 1. c. 1. 3, n. 712. Dé iust. et iure 1. 2, c. 29, dub. 10. De octav. praec. disp. 10, q. 2, punct. 2, n. 2. L. c. n. 208. ”· De iust. et iure disp. 37, sect. 4, n. 43. In 2, 2, q. 67, a. 2, conci. I. ”· Lehrbuch der Moraltheol. IIP 803. S. theol. 2, 2, q. 67, a. 2. 142 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. Sanchez, Salmanticenses, Billuart aliique. Ad rem scribit Angelicus Doctor”S. *8: „Iudex, si scit aliquem innocentem esse, qui falsis testibus con­ vincitur, debet diligentius examinare testes, ut inveniat occasionem liberandi innoxium, sicut Daniel fecit. Sin autem hoc non potest, debet eum superiori relinquere iudicandum. Sin autem ne hoc quidem potest, non peccat secundum allegata sententiam ferens, quia ipse non occidit innocentem, sed illi, qui eum asserunt nocentem." — Tota haec controversia nunc minoris est momenti practici, cum in causis criminalibus maioribus plerumque non a iudice, sed a „iuratis" decernatur culpabilitas. Porro isti iurati tenentur sententiam ferre iuxta intimam suam convictionem, neque motiva suae sen­ tentiae afferre coguntur. Unde iurati semper debent iudicare iuxta veritatem obiectivam et non secundum falsas probationes testium. — Si iudicium ferendum est non de poena mortis, sed de aliis causis minoribus, theologi communissime docent, iudicem, utpote personam publicam, debere iudicare iuxta illa, quae publice scit ex testimoniis testium, non autem iuxta illa, quae cognoscit privata scientia. Unde et iidem theologi deducunt e contrario, iniuste agere et ad reparationem damni teneri iudicem, qui condemnat eum, quem privata scientia scit certo reum, quem tamen testes probant esse in­ nocentem ”·. §2- De obligationibus et peccatis accusatoris et actoris. 169 Notiones. In causa civili ille, qui contra alterum apud iudicem instat, vocatur actor (Klâger), in causa vero criminali accusator (Anklager). In stricto sensu accusator distinguitur a denuntiatore et accusatio a denuntiatione. Accusatio enim solet definiri: delatio rei de crimine ad vindictam publicam facta per eum, qui spondet se probaturum crimen. Finis igitur accusationis est vindicta publica sceleris ad servandum bonum commune. Accusator tenetur stricte probare exsistentiam crimi­ nis, secus accusatus debet liberari. In antiquo iure Romano, in iuribus modernis, in iure ecclesiastico habentur complura requisita pro legitima accusatione formali 240. Denuntiatio est delatio criminis ad legitimum superiorem, ut ille investigare et punire possit, at non inducit strictam obligationem probandi. Quae quidem denuntiatio est aut iudicialis, si tendit in delictum puniendum, aut evangelica, si crimen superiori non ut iudici, sed ut patri denuntiatur ad corrigendum delinquentem. — Non sunt igitur confundendi: actor, accusator, denuntiator, seu actio, accusatio, denuntiatio. i. In recentioribus iuribus vix admittitur formalis accusatio nisi a personis ex officio suo ad hoc destinatis241, e. gr. a procuratore cauS. theol. 2, 2, q. 64, a. 6 ad 3. Cf. Billuart, De iure et iust. diss. 12, a. 2 et 3. Sententiae S. Thomae favere videtur quoque Codex iur. can. c. 1896 statuens: „Ad pronuntiationem cuiuslibet sententiae requiritur in iudicis animo moralis certitudo circa rem sententia defi­ niendam. Hanc certitudinem iudex haurire debet er actis et probatis. Proba­ tiones autem aestimare iudeç debet ex sua conscientia, nisi lex aliquid expresse statuat de efficacia alicuius probationis." 888 Cf. ib diss. 13, a. 1. ’*· Cod. iur. can. c. 1934. Caput III. De iniusta damnificatione. Art. IV, 1. S 2 et 3. M3 sarum publicarum (vulgo Staatsanwalt, procureur général), a custodi­ bus silvarum, gabellarum etc. Istae autem personae tenentur accusare vel saltem iudicialiter denuntiare crimina inventa, nisi agatur de quibus­ dam rebus levioris momenti. Ratio est, quia in hunc finem sunt a legitimis superioribus constitutae. Peccant igitur huiusmodi officiales négligentes officia sua; immo ad reparationem damni tenentur, si ex neglecta accusatione damnum reale occurrerit aut reipublicae aut ho­ minibus privatis. 2. Homo privatus tenetur crimina denuntiare, a) si hoc praescriptum est a lege positiva, e. gr. denuntiatio sollicitantis ad turpia occasione confessionis; b) si hoc exigit bonum commune, e. gr. denuntiatio falsi­ ficatorum monetae; c) si agitur de gravibus damnis a proximo privato avertendis. — In aliis casibus denuntiatio potest quidem aliquando fieri laudabiliter, sed non est necessaria. Numquam autem homo tenetur se ipsum denuntiare aut diffamare242. 3. Denuntiatio iudicialis fieri potest ex rationabili causa, etiamsi correptio fraterna non praecessit, quia haec denuntiatio imprimis in­ tendit punitionem delinquentis ad conservandum bonum commune. Denuntiatio quoque evangelica saepe fieri potest non praemissa cor­ reptione fraterna, scii, si emendatio delinquentis sic efficacius obtineatur, aut si correptio fraterna appareat nimis difficilis, ut supra I, n. 602 dictum est. § 3De obligationibus et peccatis testium. 1. Generatim loquendo, iurium civilium statuta de testimonio ferendo 160 aut recusando considerari possunt ut obligantia in conscientia, cum videantur esse satis iusta24’. Multo maior obligatio incumbit illis, qui vi officii sui iuramentum aut testimonium praestare tenentur (vulgo Amtseid), quam aliis hominibus, qui transgredientes ista statuta per se tantum laedunt iustitiam legalem. 2. Obligatio testimonium ferendi oriri potest: a) ex caritate, si scii, testimonium est necessarium ad evitandum damnum proximi aut reipublicae. Cum haec obligatio caritatis oriatur a iure naturali, quilibet tenetur etiam sponte et non rogatus se offerre ad testificandum, si secus notabile damnum proximi aut reipublicae evitari non possit244. Hinc si quis condemnatus est ob homicidium, quod certo scis esse patratum ab alio, debes ad liberandum innocentem sponte apparere ut testis24’. Quando autem testimonium coniunctum est cum damno testificantis, adhibendae sunt regulae supra I, n. 579 sqq. datae de ordine caritatis. Nemo enim tenetur ex caritate praecavere damnum alterius cum aequali vel maiore damno proprio. Cf. infra de reo. ’·’ Pro iure ecclesiastico vide Cod. iur. can. c. 1755. ’·· Cf. S. theol. 2, 2, q. 70, a. 1. ’·’ Contraria sententia Lugonis (de iust. disp. 39, n.t) eiusque sequacium non videtur probabilia. 144 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. b) ex iustitia commutativa, si scii, quis vi officii sui tenetur testi­ monium dare, e. gr. satelles, qui interrogatur a legitimo superiore de aliquo crimine viso248. c) ex iustitia legali seu ex oboedientia, si scii, a legitimo iudice aliquis licite citatur ad testificandum,4T. Haec enim citatio testium ne­ cessaria est ad bonum commune et ad ordinem iudicialem servandum. 3. Excusationes a testimonio ferendo. Inveniuntur complures casus, in quibus testis citatus testimonium recusare aut potest aut debet. Huiusmodi casus sunt: a) Secretum confessionalis sigilli servandum. Quae enim sacerdos scit ex confessione sacramentali, non scit tamquam homo, sed tamquam minister Dei. Unde numquam confessarius debet, immo ne potest qui­ dem testificari de his, quae scit ex confessione 248. Et revera maxima in­ commoda orirentur pro religione Christiana, si vel umquam confessarius posset sine expressa licentia poenitentis pandere secretum ex confes­ sione sacramentali habitum. Immo salubriter statutum est in iure cano­ nico, ut sacerdos etiam a vinculo sigilli solutus numquam in iudicio ecclesiastico possit testificare de iis, quae ex confessione sacramentali cognovit24e. b) Etiam secretum professionale ut plurimum prohibet, ne testimonium feratur. Hinc medici, advocati, pharmacopolae etc. neque possunt neque debent testificari de rebus cognitis ex officio suo280. Dico „ut plurimum“; etenim si necessarium est ad avertendum grave damnum sive commune2,1 sive alienum sive proprium, potest adesse obligatio testi­ ficandi; e. gr. medicus, qui ex officio suo scit, aliquam mulierem pro­ curare saepius in aliis mulieribus abortum, tenetur testimonium red­ dere ad evitanda gravissima mala plurium abortuum. c) Si ex testimonio grave damnum oritur sive pro ipso testificante sive pro propinquis personis testificantis. Quae quidem causa excusans solet admitti a Codicibus modernis et etiam a Codice iur. can. c. 1755. Unde e. gr. nemo tenetur testimonium dare contra proprios parentes. d) Si iudex non est legitimus aut si non legitime interrogat. Unde c. gr. clericus, absolute loquendo, non tenetur testimonium praestare coram iudice civili. Attamen quia moderna iura non solent agnoscere hanc clericorum immunitatem, et quia illegalis recusatio testimonii graviter punitur, hinc in praxi clericus neque potest neque debet recu­ sare testimonium ex solo titulo immunitatis clericalis.* 247 ’*· Obligatio dandi verum testimonium est gravis pro huiusmodi officialibus, tum quia intercedit juramentum (Amtseid), tum quia libere suscipiendo talia officia contractum inierunt denuntiandi legitimis superioribus ea, quorum cura illis imposita fuit. Unde huiusmodi officiales tenentur ad restitutionem, si ex ipsorum falso testimonio vel ex omissione debiti testimonii realc damnum obvenerit 247 Cod. iur. can. c. 1766. ’·" S. theol. 2, 2, q. 70, a. 1 ad 2. *·· Cod. iur. can. c. 1757, § 3, n. 2. ’·· Ib. c. 1755, § 2. ”* S. theol. 2, 2, q. 68, n. 1 ad 3. Caput III. De iniusta damnifications. Art. IV, I. $ 3. US. e) Si testis per iniuriam venit in notitiam rei, e. gr. quia clam aperuit alienas litteras2“2. Acquisitio enim notitiae iam fuit iniusta, testificatio autem istius notitiae esset adhuc magis iniusta. f) Si agitur tantum de alicuius criminis punitione, quae non ita necessaria est pro bono communi ; e. gr. cognoscens homicidium patratum ab aliquo ebrio potest se aliquando mediis licitis subtrahere a testi­ monio ferendo, dummodo inde suspicio criminis ne cadat in alterum aut aliud grave damnum oriatur. 4. Culpa falsi testimonii. Qui falsum testimonium dicit, per se graviter peccat contra iustitiam; unde falsus testis in S. Scriptura vocatur odibilis coram Deo2M. Iuxta S. Thomam251 falsum testimonium triplicem habet deformitatem: a) ex periurio, quia testes non solent admitti ad testificandum nisi iurati. Periurium autem est valde grave peccatum contra virtutem religionis, quae est pars potentialis iustitiae. b) ex violatione iustitiae sive legalis, quae graviter praecipit verum testimonium dandum a teste legitime citato, sive commutativae, cum semper fere ex falso testimonio oriantur gravia damna realia proximi aut reipublicae. c) ex ipso mendacio; falsum enim testimonium directe opponitur virtuti veracitatis, quae item est pars potentialis iustitiae. Merito igitur S. Augustinus dicit: ..Falsidicus testis tribus personis est obnoxius: primum Deo, cuius praesentiam contemnit; deinde iudici, quem mentiendo fallit; postremo innocenti, quem falso testimonio laedit “ 266 — Per accidens (sed satis raro) falsum testimonium sine iureiurando praestitum potest esse leve peccatum, si scii, ortum est ex inadvertentia aut oblivione, aut minima materia. 5. Obligationes falsi testis. Qui sciens et voluntarie falsum testi-161 monium dixit atque hoc modo iustitiam commutativam revera laesit, tenetur reparare omnia damna ex hoc falso testimonio orta. Ex falso autem testimonio non semper laeditur iustitia commutativa; e. gr. qui falso testimonio liberavit reum a poena carceris, haud raro nemini in­ tulit grave damnum reale et proinde non tenetur ad restitutionem. Paulo aliter res se habet, si quis falso testimonio liberavit reum a mulcta pecuniaria solvenda gubernio. De hac re scribit post Lessium Noldin2”: „Si testis ex prolato falso testimonio causa est, ob quam reus absolvatur et hac ratione fiscus mulcta pecuniaria privetur, non tenetur ad reparationem damni erga fiscum. ludex enim non tenetur reparare damna, quae ex non imposita mulcta pecuniaria fisco ob­ venerunt; ergo neque testis." Sed quidquid est de iudicis obligatione, quae videtur iudicanda esse iuxta diversas leges quas violat, prout scii, aut sunt leges mere poenales aut leges praeceptivae2”, falsus testis impediens mulctam pecuniariam fisco solvendam tenetur ad restitu­ tionem si haec mulcta imponitur ad reparanda damna causata, non “* 5. Alph., Theo!, mor. 1. 4, n. 268 (5). ”* Cf. Prov. 6, 19. ·“· S. theol. 3, a, q. 70, a. 4. Habetur etiam in c. I, X S, 20. *"· De praecepti» n. 741. Cf. supra n. 153. l'nliNM». Man. Theol mur. II. 10 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. autem si haec muleta est effectus legis mere poenalis. E. gr. Petrus, qui damnum intulit aedificio publico, liberatur ab obligatione damni reparandi ex periurio Pauli. Si Petrus hoc damnum non reparat, obli­ gatio cadit in Paulum. At Petrus, qui iamiam condemnandus erit ad solvendam mulctam centum francorum propter verba iniuriosa in impe­ ratorem, liberatur ab hac mulcta propter periurium Pauli. In hoc casu neque Petrus neque Paulus tenetur mulctam solvere. Quando falsus testis culpabiliter laesit iustitiam commutativam, tene­ tur damnum causatum reparare, etsi ipse par aut etiam paulo maius damnum pati debet. Ratio est, quia testis falsus est iniustus damni­ ficator, qui tenetur omne damnum reparare, quod cum gravi culpa theologica causavit. Si testis ex inadvertentia aut cum culpa levi falsum testimonium proferens grave damnum causaverit, tenetur suum testi­ monium revocare et sic damnum reparare. Quid autem, si falsus testis non potest damnum causatum reparare, nisi se ipsum graviter diffamando et incurrendo maxima damna, e. gr. poenam carceris lon­ gioris? — Lehmkuhl”8 asserit contra Schwane, falsum testem teneri suum crimen fateri. In opere autem „Casus conscientiae" ”· mitius loquitur. Et revera commune adagium fert: „Nemo tenetur se in­ famare." Praeterea videtur esse actus heroicus, qui non exigi potest a poenitente, ut fateatur se voluntarie peierasse et ut acceptet duris­ simas poenas carceris et privationis honoris latas contra periuros. Unde obligatio se ipsum graviter diffamandi in praxi non est imponenda poenitenti, nisi tamen agatur de vitanda morte alterius. Sufficit, ut damna causata aliis quibus potest melioribus modis reparet”0. Quan­ titas istius reparationis aliquando difficulter determinari potest. 6. Pretium pro testimonio. Testis per se nihil exigere potest pro ipso testimonio dando”1. lura tamen moderna civilia et etiam ius ecclesiasticum determinant congruam compensationem illi debitam pro expensis itineris vel pro tempore impenso**’. §4 De obligationibus et peccatis advocati. 162 Notio, i. Advocatus ille est, qui in iudicio defendit alterutrius liti­ gantis partem. In compluribus regionibus solent distingui advocati, qui rem fisci vel boni communis ex officio tuentur (vulgo Staatsanwalt, procureur général), et advocati privati, qui causas privatorum defen­ dunt. — In iure canonico complures ab officio advocandi arcentur*”. 2. Obligationes advocati sunt praecipue sequentes: a) habere sufficientem iuris scientiam et adhibere debitam diligentiam in causis Theol. mor. I, n. 982. ’·· I, n. 639. 2<* Cf. Gôpfeft, Moraltheol. II 263. ”* Cf. S. theol. 2, 2, q. 71, ·. 4 ad 3. *·’ Cf. Cod. iur. can. c. 1787. »«· S. theol. 2, 2, q. 71, a. 2. Cod. iur. can. c. 1657 · Comm, in Pa. 14, n. 10 (Migne, I’atr. lat. 9, 305). ·“ Coilat. 17, c. 17. 156 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. humilis conscientiae salubriter mordeamur." ·“ Sunt tamen complures theo­ logi catholici * 1*, qui explicant Patres et veteres scriptoies ecclesiasticos, quasi de liceitate restrictionis mentalis, non autem mendacii proprie dicti locuti sint * 1·. Unde esset tantum lis de verbis. Moderni quidam theologi catholici distinguunt inter mendacium morale, quod numquam licitum est, et mendacium psychologicum, seu falsiloquium, quod in casu necessitatis licitum est iuxta Bolgeni·1·, Piat O. Cap.·1’, Tanquerey·1· et complures Protestantes, ut Luther, Grotius, Pufendorf, Martensen·1·. Videtur iterum esse lis de verbis; quia id, quod illi vocant mendacium psychologicum seu falsiloquium (fausseté), alii appellant restrictionem mentalem. Attamen multo melius esset, si expressiones „mendacium psychologicum" aut ..falsiloquium" vitarentur. Etenim in praxi non est ita facile distinguere inter mendacium psychologicum et morale, atque valde male sonat, si catholicus theologus dicit, aliquod mendacium aliquando licitum esse. — Quibus praemissis pro­ batur mendacium proprie dictum esse intrinsecus malum: 1. Ex S. Scriptura, quae indiscriminatim omne mendacium prohibet. Mendacium ** fugies 9; Non mentiemini, nec decipiet unusquisque proximum suum 1; Nolite mentiri *** ** . invicem 2. Ex SS. Patribus. S. Cyprianus”·, citans Prov. 12, 22, dicit non esse mentiendum, quia abominatio sunt Domino labia mendacia. — Praesertim autem S. Augustinus strenue probavit in diversis suis scriptis *·, mendacium “· L. c., apud Migne, Patr. lat. 49, 1062. Haec doctrina Cassiani videtur desumpta ex Platone, qui docuit mendacium esse aliquando salutare : ψεύδος ώς ëv φαρμάκου εϊδει (De republ. 1.3 [ed. Didot η. 389])· Eodem modo locuti sunt Socra­ tes et Stoici. Econtra Aristoteles vocat mendacium ex natura ipsa aliquid malum : Καβ’ αύτό δέ τό μέν ψεύδος φαύλον καί ψεκτόν, τό V Αληθές καλόν καί έιταινετόν (Ethic. 1. 4, c. [13] 7, 6). ·*· Waffelaert, Diss. mor. sur la malice du mensonge p. 41 sqq. ·>· Praesertim non est ita clarum, quid senserit S. Hieronymus in hac quae­ stione. In Commentariis super epist. ad Gal. c. 2, 11—12 scripserat, S. Paulum id ipsum fecisse, de quo S. Petrum vituperavit, et proinde non ita iuxta veritatem locutum esse. S. Augustinus vehementer inde commotus invitat S. Hieronymum, ut hac in re palinodiam canat (Ep. 67 inter opera S. Hieronymi; apud Migne, Patr. lat. 22, 650), sed ipse hoc valde aegre tulit et scripsit litteras sat vehementes ad suam sententiam defendendam; expresse autem asserit, se nolle ..officiosum mendacium" defendere, sicut Augustinus illi imputavit, sed sanctos Apostolos ex quadam „honesta dispensatione" simulationem commisisse (Ep. 113; ib. 923). S. Augustinus nec hoc voluit admittere atque strenue defendit S. Paulum (Ep. 116 ; ib. 936 sqq.). Ergo inter S. Augustinum et S. Hieronymum potius exsistit controversia de modo agendi S. Pauli, quam de liceitate mendacii. Fatendum tamen est, S. Augustinum extendisse verba S. Hieronymi ad mendacium offi­ ciosum. — Optime cum historice tum theologice totam hanc materiam tractat Concina (In Decal. 1. 5, diss. 3, c. 20 et 1. 10, c. 5), qui etiam clare ostendit falso citari S. Raymundum de Pennaforte tamquam permittentem in gravi necessitate mendacium officiosum. ··· Mélanges théologiques de Liège 4e série (1850—1851), p. 409—413· Appendix 4 ad Theol. mor. auctore Van der Velden I 524 sq. ·*· Theol. mor. De iust-, n. 410 sqq. ·*· Die christl. Ethik. II (1879) 245 sqq. ·“ Ex. 23, 7. ·“ Lev. 19, 11. ·’* Col. 3, 9; cf. quoque Prov. 12, 22; Eccli. 20, 26. ·*· Lib. 3 testim. ad Quirin. c. 104 (Migne, Patr. lat. 4, 807). ·*· De mendacio, Contra mendacium, Sermo 81, 133 et 166 (Migne. Patr. lat. 40, 494—497 et 541—547. Caput III. De iniusta damnificatione. Art. IV, II. S a. 157 numquam esse licitum, neque pro cuiusvumque salute temporali, neque ad servandam pudicitiam, neque pro salute proximi. Cum autem in non paucis S. Scripturae locis mendacia videantur approbata, e. gr. lacob, qui decipiebat patrem suum Isaac; obstetricum, quae per mendacium occultabant pueros ludaeorum; ludith, quae mendacio decipiebat Holofernem etc., ostendit S. Augustinus facta allegata aut non esse mendacia proprie dicta, aut non esse imitanda. Doctrinam S. Augustini assumpsit S. Thomas, qui simpliciter asserit: „Omne mendacium est peccatum” ”s; et ..Concedimus, quod men­ dacium semper est peccatum." 3. Ex ratione, a) M endacium repugnat fini naturali loquelae: „Cum enim voces naturaliter sint signa intellectuum, innaturale est et indebitum, quod aliquis voce significet id, quod non habet in mente. Unde Philosophus dicit”7, quod .mendacium est per se pravum et fugiendum; verum autem est bonum et laudabile’." ”® Mendacium est igitur abusus vocis. b) Mendacium repugnat naturali commercio hominum. Sine veracitate enim societas humana non potest in pace consistere. c) Mendacium repugnat bono proximi audientis. Ut supra dictum est, quodlibet verum mendacium ex natura sua inducit audientem in errorem. Porro inducere alium in errorem est nocere illi. Si quando mendacium non inducit in errorem, hoc est per accidens et proinde non mutat absolutam culpabilitatem illius. d) Mendacium repugnat bono ipsius loquentis. Etenim quamvis mendacium (officiosum) aliquando videatur esse utile ipsi loquenti, tamen reapse nocet, cum excitet ad multa mala. Hinc experientia constat, hominem mendacem amittere nobilitatem animi atque saepe peccare praesertim ex ignavia vel etiam ex conscientia cauteriata. Principium a. Mendacium, in quantum praecipue opponitur veraci-110 tati, est peccatum veniale; in quantum vero opponitur iustitiae, religioni aliisque virtutibus, est ex genere suo peccatum mortale. Ratio primae partis est, quia abusus loquelae aliaeque inordinationes in­ ventae in mendacio puro non videntur esse tam graves, ut constituant pec­ catum mortale. Sic etiam fert communis sensus fidelium etiam timoratorum, qui non putant se peccavisse mortaliter, si dixerunt mendacium pure iocosum aut officiosum. Et revera videtur esse nimis durum, condemnare aliquem ad poenam gehennae, qui cum mendacio iocoso aut officioso ex hac vita migravit. De istis mendaciis dicit S. Augustinus’”: „Duo sunt omnino genera mendaciorum, in quibus non magna culpa est, sed tamen non sunt sine culpa, cum aut iocamur, aut ut prosimus mentimur. Illud primum in iocando ideo non est perniciosissimum, quia non fallit. Novit enim ille, cui dicitur, ioci causa esse dictum. Secundum autem mitius est, quia retinet nonnullam benevolentiam." Ratio alterius partis principii est, quia istae virtutes (caritas, iustitia, fides, religio) per se obligant sub gravi. Hinc absque omni dubio peccatum mortale committit ille, qui mentiendo grave scandalum causât et sic laedit caritatem, e. gr. si episcopus diceret purum et putidum mendacium; aut si quis men­ tiendo causât grave damnum, quia est gravis laesio iustitiae; aut si quis ”· S. theol. a, a, q. ito, a. 3. ”· Quodl. 8, a. 14. ·” Ethic. 1. 4, c. 7. "· S. theol. I. c. ”· Enarr. in P». 5. n. 7 (Migne, Patr. lat. 36, 86). Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. mendacium dicit cum iuramento, quia laedit virtutem religionis; aut si quis loquitur contra veram fidem, quia laedit virtutem fidei. — Mendacia igitur, quae praeter veracitatem laedunt etiam alias virtutes, sunt ex genere suo peccata mortalia; evadunt autem peccata venialia aut ex levitate materiae aut ex imperfectione actus”·. Quando vero in S. Scriptura dicitur: Perdes omnes, qui loquuntur mendacium et : Os, quod mentitur, occidit animam tales et similes loci intelligendi sunt de mendacio pernicioso §3· De restrictione mentali et amphibologie. Declarationes. Stricte loquendo aequivocatio, amphibologia, am­ biguitas, restrictio mentalis distinguuntur: Aequivocatio enim est verbum, quod significat duas res diversas, e. gr. volo (a velle aut volare), Gallus (gallus gallinaceus aut homo ex Gallia oriundus). Tali aequivocatione usus est Christus ipse, quando dixit: „Lazarus amicus noster dormit" ***; dormire enim dicitur de sommo aut de morte. Amphibologia est propositio seu phrasis habens plures sensus, e. gr. Petrus est domi (Petrus adest domi et Petrus edit domi). Ambiguitas autem non tantum de verbis et propositionibus, sed etiam de aliis signis aut rebus dicitur. Sic e. gr. plorare potest esse signum aut magnae tristitiae aut magnae laetitiae. Restrictio mentalis est actus mentis, quo, dum loquimur, verba re­ stringimus ad alium ac ad obvium sensum. Si iste sensus, attentis omnibus circumstantiis loquentis et audientis, nullo modo apparet nec subintelligi potest, vocatur restrictio pure mentalis; e. gr. aliquis inter­ rogatus, num viderit Petrum, respondet affirmative subintelligens in pictura. Sin autem sensus verborum a prudenti homine propter circum­ stantias comitantes subintelligi potest, vocatur restrictio late mentalis, e. gr. si ancilla respondet volenti herum visitare: herus non est domi; quilibet prudens statim intelligit, hac phrasi non certo exprimi herum revera non esse domi, sed herum non posse recipere visitantem. A non­ nullis auctoribus haec restrictio potius dictionis quam mentis restrictio haud immerito vocatur, quia dictio restringitur ad unum ex duobus aut pluribus sensibus. 172 Principium. Numquam licita est restrictio pure mentalis; si autem 171 adsit necessitas vel rationabilis causa, licet uti restrictione late mentali (seu dictionis) vel amphibologiis et aequivocationibus. ”· Cf. S. theol. 2, 2, q. no, a. 4. — Videtur nimis dura sententia a Tanquerey proposita: „Mendacium proprie dictum ... est peccatum per se grave" (Theol. mor., de iust. n. 411). Sin autem sub mendacio proprie dicto intelligitur men­ dacium damnosum tantum, vera est quidem propositio, sed tunc iste modus loquendi non placet, quia repugnat communi usui theologorum. Mausbach quoque minus recte in hac re loquitur (Kathol. Moraltheol. Ill 59). “* Ps. 5> 7· Sap. i, 11. “· Cf. S. theol. 1. c. ad 1. “· Io. 11, n. Caput III. De iniusta damnificatione. Art IV, II. S 3. 159 Ita docent nunc omnes theologi catholici; ita agunt in cotidiana vita omnes prudentes homines (etiam illi Protestantes, qui quidem tantis calumniis accusant sic dictam „laxam Moralem catholicam", sed nihilominus admittunt mendacium psychologicum seu falsiloquium, ut supra dictum est). Probatur i‘ pars. Restrictio pure mentalis est purum mendacium. Atqui purum mendacium numquam licitum est. Ergo nec restrictio pure mentalis. Etenim in restrictione pure mentali exterior loquela habet sensum ita di­ versum ab interiore conceptu, ut nullus audiens suspicari possit veritatem. Ergo est purum mendacium. Unde merito dicit Billuart"·: i. Si licitus foret usus restrictionum pure mentalium, nullus nisi hebes et plumbeus mentiretur, cum nihil sit facilius, quam mentaliter detorquere sensum verborum ad quodvis aliud. 2. Usus restrictionum mentalium non minus nocet societati humanae quam mendacia, cum inde aeque decipiantur audientes." — Inno­ centius XI damnavit propositiones sequentes"·: „Si quis vel solus vel coram aliis, sive interrogatus sive propria sponte, sive recreationis causa sive quo­ cumque alio fine iuret, se non fecisse aliquid, quod revera fecit, intelligendo intra se aliquid aliud, quod non fecit, vel aliam viam (diem) ab ea, in qua fecit, vel quodvis aliud additum verum, revera non mentitur nec est periurus" ; et: „Causa iusta utendi his amphibologiis est, quoties id necessarium aut utile est ad salutem corporis, honorem, res familiares tuendas vel ad quem­ libet alium virtutis actum, ita ut veritatis occultatio censeatur tunc expediens et studiosa." Probatur 2* pars. Finis restrictionis late mentalis est occultatio veritatis. Atqui in necessitate vel ex rationabili causa licet occultare veritatem mediis non intrinsecus malis. Ergo restrictio late mentalis, quae non adhibet media intrinsecus mala, licita est in necessitate vel ex causa rationabili. S. Augu­ stinus"7 dicit: ..Quamquam omnis, qui mentitur, velit celare quod verum est, non tamen omnis, qui vult celare quod verum est, mentitur" ; et S. Tho­ mas"· docet: „Non est licitum mendacium dicere; ...licet tamen veritatem occultare prudenter sub aliqua dissimulatione." — Immo occultatio veritatis non tantum licita est, sed aliquando graviter mandatur, e. gr. praecipitur secretum commissum. Restrictio autem late mentalis adhibet media non in­ trinsecus mala ad celandam veritatem. Etenim verba prolata possunt habere sensum intentum; immo audiens visis omnibus circumstantiis deberet hunc sensum suspicari. Unde audiens non directe et necessario decipitur, sed eius deceptio potius indirecte tantum permittitur. Huiusmodi vero deceptio in­ directa potest permitti, si adsit rationabilis causa aut necessitas. Nam bonum societatis humanae et legitima defensio sui ipsius requirunt, ut adsit medium licite occultandi veritatem et servandi secretum. Quandoque autem non adest aliud medium nisi aequivocatio aut restrictio late mentalis. Talis enim est hominum indoles, ut, si taceas vel si recuses responsionem interroganti, statim concludant, rem ita se habere, sicuti existimant aut interrogant. — Ipse Christus videtur adhibuisse aliquando restrictionem mentalem. Nam petenti­ bus discipulis, ut ascenderet ad diem festum, respondit: „Vos ascendite aci diem festum kunc, ego autem non ascendo"**·, et tamen postea ascendit. "» De relig. diss. 9, a. 3. "· Prop. 26 et 37 (Dent. n. H76sq.). Desumpti sunt isti errores ex Th.Sanchet, In Decal. 1. 3, c. 6, n. 15. Cf. etiam prop. 34 25 38 (Dent. η. 11743η. 1178). "» Contra mendacium c. 10. ·»· S. theol. 3, 3, q. no, a. 3 ad 4. ·" Io. 7, 8. l6o Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio HI. Nihilominus neque mutavit propositum, neque a fortiori mentitus est, quia revera non ascendit sollemniter et publice, sicuti Apostoli petebant dicentes: „Transi hinc et vade in ludaeam, ut et discipuli tui videant opera tua manifesta te ipsum mundo"**0; sed ascendit „non manifeste, sed quasi in occulto", ut notat Evangelista. Pariter cum restrictione mentali videtur Christus quaerentibus Apostolis de die iudicii respondisse: „De die autem illo vel hora nemo scit, neque Angeli in coelo, neque Filius, nisi Pater."**1 Certo enim Filius Dei scit diem iudicii, sed non scit eum ad manifestandum Apostolis. Etsi igitur restrictio late mentalis est licita, nihilominus in eius usu semper requiritur aliqua necessitas; unde peccat is, qui in rebus levioribus saepius adhibet huiusmodi aequi vocationem seu restrictiones. Si enim id liceret, audiens in quovis fere dicto deberet suspicari ambiguitatem neque umquam fere posset tuto credere loquenti; quod quidem certo vergeret in detrimentum pacificae cohabitationis. Ad discernendum autem, quandonam adsit causa sufficiens adhibendi huiusmodi amphibologias, sit haec regula: Quando inter­ rogans ius strictum habet cognoscendi veritatem (e. gr. in essentialibus rebus contractus onerosi), non licet veritatem celare restrictione late mentali; quando autem quis importune et iniuste interrogat, atque responsio non potest negari sine offensione interrogantis et sine periculo violandi secretum, tunc licet uti istis amphibologiis*4’. 173 Applicationes. Quamvis principium enuntiatum ab omnibus mo­ dernis (contradicentibus quibusdam antiquis) admittatur, tamen eius applicatio in praxi haud caret difficultate, quia aliquando difficile est discernere inter restrictionem pure et late mentalem. Unde sequentes resolutiones practicas damus: 1. Confessarius interrogatus de quacumque re cognita ex confessione semper potest, immo aliquando debet dicere: Nescio. Omnis enim inter­ rogatio sic confessario posita est iniusta, et revera confessarius ut homo nescit ea, quae audivit in confessione tamquam minister Dei. Dico autem, aliquando debet dicere: Nescio, si nempe secus sigillum confessionis in peri­ culum veniret. Possunt enim casus accidere, in quibus ex recusata respon­ sione interrogans facile suspicatur responsionem affirmativam suae inter­ rogationis. — Confessarius etiam sub iuramento potest dicere: Nescio. — Poenitens quoque potest uti amphibologiis, quando confessarius ponit quae­ stionem certo indebitam de peccatis iam confessis; licite enim tunc respondet: Non commisi hoc peccatum (subintelligendo, quod teneor tibi revelare, quia iam confessus sum illud). 2. Omnes, qui tenentur servare sic dictum secretum professionale, e. gr. secretarii, advocati, medici, pharmacopolae, obstetrices etc., possunt uti re­ strictione late mentali ad servandum istud secretum, si non suppetat aliud medium. Ratio est, quia unusquisque audiens facile intelligit, has personas nec posse nec velle indebite violare secretum professionale. 3. Qui invitatus ad prandium interrogatur, num cibus illi sapiat, potest respondere: affirmative, licet revera cibus sit insipidus. Ita saltem, si secus et sibi et domino prandii incommoda pararet. Ratio est, quia huiusmodi verba urbanitatis (vulgo compliments), sicuti etiam subscriptiones: devotissimus, “° lo. 7, 3 »q. ··» Mare. 13, 32. ··’ Cf. liilluart, De mendacio a. 2. Caput III. De iniusta damnificatione. Art. IV, II. S 4. 161 oboedientissimus, addictissmus servus etc., a nemine prudenti sumuntur in stricto et obvio sensu. 4. Famulus iussu domini potest visitanti dicere: Herus non est domi; quae quidem locutio saltem in nostris regionibus nihil aliud significat nisi: herus non potest videri, seu herus non est domi, ut recipiat visitatores. — Pariter petenti mutuum aut commodatum, saepe (sed non semper) responderi potest: Non habeo, scii, quod facile tibi dare possum. 5. Nonnullae restrictiones, quae a quibusdam antiquis auctoribus habe­ bantur licitae, tamen videntur esse reiciendae; sic e. gr. affirmare aliquid alta voce, addendo submissa voce restrictionem, ut si quis dicat alta voce: non feci, et submisse obmurmuret: hodie. Qui enim ita agit, merito tam­ quam homo dolosus et mendax habetur. Pariter nostris temporibus videtur illicitum, ut clericus, etsi non obligatus ex iure canonico ad vectigal sol­ vendum, declaret se nihil ferre vel habere (subintelligendo, quod subiacet vectigalibus). Si enim detegentur bona vectigali obnoxia apud clericum, ipse ab omnibus habetur ut defraudator et grave scandalum causât. Monitum. Generatim loquendo omnes restrictiones mentales sunt 174 pro viribus vitandae, et non nisi vera exsistente necessitate, quae alio modo vitari nequit, adhiberi possunt. Maxime autem istae restrictiones sunt vitandae in iuramento. Nam si quis inventus esset iuramentum fecisse cum restrictione mentali, iuxta modernam tribunalium praxim statim condemnaretur ut periurus. Qui igitur requiritur ad testi­ monium ferendum aut ad fatendam veritatem, utatur iure sibi con­ cesso recusandi testimonium. Propter usum restrictionis mentalis haud parva invidia causata est Theo­ logiae morali, sed immerito I Licet enim quidam auctores longius excesserint in hac materia ac proinde etiam ab Innocentio XI condemnati fuerint, tamen vera Theologia moralis catholica restrictionem mentalem semper intra iustos limites compescuit84*. § 4 De violatione secreti. Sicut mendacium violat virtutem veracitatis per defectum, ita illam 175 violat violatio secreti per excessum, ut iam supra dictum est. Unde convenienter post mendacium et restrictiones mentales sermo est de violatione secreti. 848 Cf. Billuart, De mendacio diss. 9, a. 2, qui optime disserit de hac materia et etiam 14 locos ex S. Scriptura bene explicat, in quibus adesse videntur aut men­ dacia aut restrictiones mentales. Perpulchre scribit vel ipse Caramuel, qui vocatus est a S. Alphonso ,.princeps laxistarum" : „Est mihi innata aversio contra restrictiones mentales. Si enim continentur intra terminos pietatis et sinceritatis, necessariae non sunt. Nam omnia, quae ipsae praestare possunt, praestabunt consignificantes circumstantiae. Quodsi tales dicantur, ut etiam ibi admittendae sint, ubi desunt circumstantiae significantes (ignoscant mihi earundem auctores et propugnatores), tollunt humanam societatem et securitatem et tamquam pestiferae damnatae sunt. Quoniam semel admissae aperiunt omni mendacio, omni periurio viam. Et tota differentia in eo erit, ut, quod heri vocabatur men­ dacium, naturam et malitiam non mutet sed nomen, ita ut hodie iubeatur restrictio mentalis nominari; quod est virus condire saccharo et scelus specie virtutis colo­ rare" (Theol. fund. II, n. «805 |p. 182)). PaflMMsa. Min. Theol. mor. Π. 11 102 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio 111. Notio. Secretum obiective sumptum est ipsa res occulta; subiective vero acceptum est cognitio istius rei occultae atque obligatio cogni­ tionem acceptam non prodendi. De hoc secreto subiective accepto hic tractatur. Divisio. Triplex solet distingui secretum: 1. Secretum naturale, quod est obligatio aliquid occultandi orta non ex contractu, sed ex ipsa natura rei, quia scii, tale secretum mani­ festari nequit, quin alius sit rationabiliter invitus, etiamsi commissio aut promissio non intervenit. Quod quidem secretum naturale distin­ guitur iterum vel simplex vel extortum. Simplex secretum naturale est illud, quod quis cognoscit vel fortuito vel propter levitatem aut inconsiderationem alterius, e. gr. fortuito videt aliquis occultum vitium probrosum alterius. — Extortum secretum naturale est illud, quod quis callida investigatione peracta cognovit, e. gr. aliquis data opera in­ vestigat de vita privata alterius. 2. Secretum promissum est illud, quod quis alteri promisit post acceptam notitiam rei. Quae quidem promissio duplici modo dari potest, a) Aliquis rem secretam alterius iam cognovit aliunde, et nunc promittit illi secretum servandum, b) Aliquis audivit rem ab alio sine secreto et postea illi promittit secretum. In secreto igitur promisso cognitio secreti antecedit promissionem, eamque (ordinarie) gratuitam·*4. 3. Secretum commissum seu rigorosum (anvertrautes Geheimnis) est illud, quod non fuit communicatum nisi praehabito pacto implicito aut explicite servandi secretum. Si hoc pactum fuit implicitum seu tacitum, secretum vocatur officiosum (Amtsgeheimnis), quia oritur ex officio suscepto. Tali secreto officioso ligantur e. gr. medici, obstetrices, consiliarii etc. Sin autem pactum fuit explicitum, hoc secretum vocatur secretum commissum privatum, e. gr. Petrus dicit Paulo: Volo tibi narrare rem magni momenti, dummodo mihi strictum silentium pro­ miseris. Paulus, promisso silentio, audit rem. Hoc secretum est illi commissum privato modo. — Strictius est secretum, quod obligat ex praestito iuramento, quale e. gr. emittunt officiales curiae Romanae. Summum autem gradum secreti commissi obtinet secretum sacramen­ telle, seu sigillum confessionale, de quo sermo erit in tractatu de poenitentia. In secreto commisso cognitio secreti sequitur promissio­ nem eamque onerosam. 176 Principium 1. Mediis iniustis non licet explorare secretum alterius, accedente autem sufficienti causa licet adhibere media iusta ad cogno­ scendum secretum alterius. Prima pars huius principii per se patet, cum numquam liceat adhibere media iniusta ad aliquem finem obtinendum. Accedit, quod secretum est revera res aliena. Porro sicut non licet usurpare rem alienam, ita nec etiam permittitur secretum alterius explorare. Hinc non licet auscultare ad parietem “* Sub secreto promisso etiam secretum commissum privatum includitur a nonnullis auctoribus, e. gr. a D’Annibalc, Haine. Caput III. De iniusta damnificatione. Art. IV, II. S 4. 163 vel portam, aperire litteras alienas, inventum artis mediis iniustis detegere; a fortiori non licet uti secreti notitia iniuste accepta; hoc enim esset in­ iustitiam iam commissam renovare vel continuare·4·. Qui autem utitur notitia secreti iniuste accepta cum gravi damno alterius, tenetur ad restitutionem, e. gr. qui iniuste aperit litteras alienas et inde alteri grave damnum materiale causât, debet hoc damnum reparare. Quandonam liceat manifestare secretum, dicetur infra n. 180 et 192. Secunda pars principii item facile probatur. Sicut enim non est peccatum rem alienam materialem auferre accedente legitima causa, si scii, dominus iam non est rationabiliter invitus, ita etiam ex sufficienti causa licet iusta media adhibere ad explorandum secretum alterius. Sic e. gr. licet iustis mediis explorare in bello vires et positiones hostis; patri licet inquirere de occultis criminibus filii ad eum corrigendum. Principium 2. Secretum naturale obligat per se sub gravi. 177 Ratio est, quia ad secretum naturale proximus strictum ius habet ex ipsa natura rei. Ex revelatione autem talis secreti proximus tristatur, et haud raro damna illi oriuntur in bonis fortunae vel famae. Unde patet, illum, qui sine iusta causa laedit secretum naturale, peccare et quidem ex genere mortaliter, eodem fere modo sicut furem, qui aufert rem alienam. Ex levitate materiae aut damni causati hoc peccatum evadit veniale. Peccat igitur, qui revelat sine sufficienti causa occulta peccata vel occultos defectus alterius. — Quaenam sint iustae causae revelandi secretum naturale, infra dicetur. Principium 3. Secretum mere promissum per se ordinarie non obligat 178 nisi sub levi. Dico i°: secretum mere promissum. Nam saepe huiusmodi secretum est etiam naturale, et tunc applicandum est principium praecedens. — Dico 2° : per se non obligat; nam per accidens violatio secreti promissi potest esse grave peccatum, si scii, propter hanc violationem causatur grave damnum proximo. — Dico 3°: ordinarie non obligat nisi sub levi; nam accidere potest (licet raro), ut quis promittat sub gravi se servaturum esse secretum; e. gr. promitto tibi secretum ita firmiter, ut, si fregerim illud, soluturus sim 1000 francos. — Principium cum his clausulis sumptum probatur hoc modo: Violatio secreti promissi est sola violatio promissionis gratuitae seu fideli­ tatis. Atqui virtus fidelitatis, quae est pars quaedam veracitatis, non obligat per se nisi sub levi, ut dictum est supra n. 165 et 170 de mendacio. Ergo violatio secreti promissi per se non est nisi peccatum veniale. — Nihilominus valde vitanda est violatio secreti promissi, quia inde saepe oriuntur rixae et graves inimicitiae. Principium 4. Secretum commissum obligat per se sub gravi, et 179 quidem gravius quam secretum naturale et promissum. Ratio est 1., quia in secreto commisso semper habetur contractus (impli­ citus vel explicitus) non revelandi ea, quae cognoscuntur, et 2. qui violat secretum commissum, laedit ius cum proximi tum societatis. Etenim proximus non revelasset suum secretum, nisi sub condicione illud fideliter custodiendi. Praeterea bonum societatis postulat, ut omnes tuto possint consilium aut auxilium petere ab iis, qui ex speciali officio ab auctoritate publica ap­ probato illud praebere valent. Atqui si isti officiales possent absque legitima ··· Cf. · Prov. aj, 23. ·*· 5. /Uph. ib. n. 996. ·*· 5. Alph., Theol. mor. I. 3, n. 991. Caput ΙΠ. De iniusta damnificatione. Art. IV, II. S 7· 179 Calumniator tenetur „confitendo se falsum dixisse""1 aperte retrac­ tare, et quidem modo efficaci sua mendacia calumniosa, nisi adsint sufficientes causae excusantes, de quibus statim erit sermo. — Hinc tenetur dicere se falsum narrasse; si in publicis ephemeridibus calum­ niatus est, tenetur etiam in ephemeridibus palinodiam canere. Detractor nequit proprie quidem dicere, se mentitum esse, sed potest et debet excusare crimen revelatum omnibus, quibus potest modis licitis; debet etiam data opera laudare et honorifice tractare coram aliis eum, cui detraxit 3. Causae excusantes a reparatione famae: 198 a) Si ex iniusta locutione nulla diffamatio gravis reapse secuta est, e. gr. quia nemo illam credidit. b) Si diffamatio lapsu temporis iam oblivioni data est"’. Patet per se. c) Si diffamatus reparationem legitime condonaverit sive expresse sive tacite. Tamquam condonatio haberi potest compensatio, i. e. si diffamatus etiam diffamantem diffamaverit, et neuter vult famam laesam reparare. Homo in officio publico constitutus saepe nequit condonare diffamationem et praesertim calumniam, quae non tantum eius per­ sonam, sed etiam eius statum graviter laesit; e. gr. sacerdos, magistra­ tus etc. nequeunt gratuito condonare calumnias, quia secus laederetur eorum status atque etiam bonum publicum. d) Si reparatio est moraliter vel physice impossibilis, e. gr. si audi­ tores detractionis sunt ignoti aut adiri nequeunt, si delictum alia via factum est publicum aut reparatio fieri nequit sine damno proprio longe graviore. Sane diffamator (et praesertim calumniator) tenetur etiam cum magno damno reparare famam laesam; sed nihilominus si istud damnum longe excedit nocumentum causatum diffamato, hic cen­ setur renuntiare iuri suo"*. § 7De iudicio temerario. Notiones. Quantum ad actus mentis exterius non manifestatos et 199 versantes circa malum proximi iuvat distinguere quattuor gradus, qui sunt: dubitatio, suspicio, opinio temeraria, iudicium temerarium. Dubitatio temeraria est suspensio iudicii de malo alterius sine suf­ ficienti ratione. Suspicio temeraria (ungerechter Verdacht) est quaedam propensio iudicii de malo alterius sine sufficienti ratione. Opinio temeraria est mentis assensus probabilis et non firmus de malo alterius sine sufficienti motivo. — Non est ita magna differentia Breviter complectitur Angelicus Doctor diversos modos reparandi diffama­ tionem S. theol. 2, 2, q. 62, a. 2 ad 2, ubi videtur etiam docere difiamatorem debere pecunia compensare famam laesam, si alia restitutio sit impossibilis. Contrariam sententiam ut probabiliorem habet S. /Ilph., Theol. mor. 1. 3, n. 627 et 1000. Cf. Lthmkuhl, Theol. mor. I, n. 1438. "· Cf. S'. /Ilph., Theol. mor. I. 3, n. 1002. 19 ΐ8θ Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. inter opinionem et suspicionem temerariam; suspicio enim nihil aliud est nisi opinio debilis ‘2‘. Iudicium temerarium (ungerechtes, freventliches Urteil) est firmus mentis assensus de vitio alterius sine ratione sufficienti. Isti quattuor actus mentis ideo sunt peccaminosi, quia non tam procedunt ex obiectiva consideratione rei quam potius ex mala voluntate flectente intel­ lectum sine sufficientibus motivis obiectivis. Ad rem scribit Angelicus Doctor : „Suspicio temeraria [idem valet de iudicio temerario] contingit ex tribus: uno quidem modo ex hoc, quod aliquis in se ipso malus est; et ex hoc ipso, quod, conscius suae malitiae, faciliter de aliis malum opinatur, secundum illud: ,In via stultus ambulans, cum ipse sit insipiens, omnes stultos aesti­ mat' ,3B — Alio modo provenit ex hoc, quod aliquis male afficitur ad alterum; cum enim aliquis contemnit vel odit aliquem, aut irascitur vel invidet ei, ex levibus signis opinatur mala de ipso, quia unusquisque faciliter credit, quod appetit. — Tertio modo provenit ex longa experientia....“ *’· 200 Malitia moralis. Iudicium temerarium proprie dictum est ex genere suo peccatum mortale contra iustitiam. Dico: iudicium temerarium proprie dictum, i. e. prout includit firmum assensum, et distinguitur a suspicione et opinione temeraria. Valde enim disputant theologi, num etiam suspicio et opinio temeraria sint peccata mortalia ex genere suo. Pro affirmativa sententia citantur Bafiez, Sylvius, Medina aliique ·”; pro negativa stant Caietanus, Ledesma, Navarrus, Lessius aliique. Ista controversia est potius theoretica quam practica, quia in praxi difficulter distingui potest inter iudicium temerarium et opinionem temera­ riam. Optime de hac controversia, sicuti etiam generatim de materia iudicii temerarii, tractat Billuart putans suspicionem temerariam probabilius esse peccatum mortale ex genere suo*29. — Saltem iudicium temerarium esse ex genere suo peccatum mortale, probatur ex eo, quod unusquisque habet strictum ius ad bonam famam et aestimationem aliorum, quamdiu non pro­ batur malus. Qui autem temerarie iudicat de vitio proximi, contra istud ius agit atque iniuste parvi pendet proximum. Neque quis dicat, iustitiam, cum versetur circa res et operationes exteriores, non posse laedi iudicio, quod est actus interior. Etenim iustitia revera laeditur illis actibus interioribus, qui ex se ordinantur ad res et operationes externas iustas aut iniustas. Sic voluntas furandi est actus iniustitiae, voluntas autem restituendi est actus iustitiae. Optime demonstrat illiceitatem iudicii temerarii Bourdaloue *” docens, praeeunte Angelico Doctore, ad licite ferendum iudicium requiri tria: auctori­ tatem in iudice, accuratam cognitionem causae et perfectam integritatem a praeiudiciis. Iam vero in iudicio temerario deest legitima auctoritas, cum privati homines in S. Scriptura tam saepe deterreantur a iudicio ferendo: *’* Cf. Billuart, De iure et iust. diss. 7, a. 2. *3B Eccle. 10, 3. 438 S. theol. 2, 2, q. 60, a. 3. *” Angelicus Doctor dicit: „Ex hoc ipso quod quis habet malam opinionem de alio absque sufficienti causa, injuriatur ei et contemnit ipsum" (S. theol. 2, 2, q. 60, a. 4). lamvero is qui contemnit alium eique iniuriatur, committit pecca­ tum, quod est ex genere suo mortale. *” L. c. ·” ..Carfime", Sermon sur le jugement téméraire. Idem iam docuit S’. Thomas, S theol. 2, 2, q. 60, a. 2. Caput HI. De iniusta damnificatione. Art. IV, II. $ 7. l8l „Nolite iudicare, et non indicabimini; nolite condemnare, et non condemna­ bimini."*30 Deficit accurata rei cognitio; secus enim iam non adesset temera­ rium sed iustum iudicium. Deest integritas a praeiudiciis, cum iudicia huiusmodi ex invidia, odio etc. oriri soleant, ut S. Thomas supra exposuit. Omnia iudicia temeraria sunt eiusdem speciei moralis, quia omnia violant idem ius, scii, ad bonam aestimationem. Unde materia parti­ cularis iudicii temerarii non est exponenda in confessione. Condiciones requisitae. Ut iudicium temerarium sit peccatum mor-201 tale in individuo, tria requiruntur: 1. quod sit perfecte deliberatum; 2. quod sit plene temerarium; 3. quod sit de gravi vitio proximi. Quia prima condicio deest, nempe perfecta deliberatio, ideo non peccat graviter ille, qui ignorat aut non advertit, se ex signis insufficientibus iudicare de exsistenia gravis vitii in proximo. Unde in hominibus timoratae con­ scientiae, qui non obcaecantur odio neque solent firmiter consentire huiusmodi suspicionibus aut indiciis, rarissime peccatum grave in hac materia accidit. Quia secunda condicio deest, nempe plena temeritas, ideo illa iudicia de gravi vitio proximi non sunt peccata mortalia, quae nituntur veris, licet in­ sufficientibus indiciis. Ad iudicium autem licite formandum sufficiunt indicia moralem, non autem absolutam certitudinem inducentia. Cum nemo prae­ sumatur malus, indicia debent in meliorem partem explicari, nisi circum­ stantiae omnes cogant ad contrarium. Hinc e. gr. si iuvenis lascivus cum puella clam et in loco subobscuro colloquens aut colludens visus fuerit, in­ dicium sufficiens adest iudicandi aliquid mali subesse; econtra si idem iuvenis in loco patenti et media die cum puella conversari videtur, nondum adest sufficiens indicium suspicandi aliquid mali. Quia deest tertia condicio, nempe gravis materia, ideo omnia iudicia etiam temeraria et deliberata, quae versantur circa vitia non ita probrosa, non sunt graviter mala. Materia gravis in iudicio temerario, sicut et in detractione, est id solum, quod attenta personarum et facti qualitate est valde probrosum ac graviter nocivum honori, famae ac bonae aestimationi proximi. Quare e. gr. temere putare, aliquam ancillam immorigeram esse quoque mendacem, non est peccatum grave; temere autem iudicare aliquem episcopum esse mendacem, est peccatum mortale*’1. Nota. i. Quamvis non liceat temere suspicari aut iudicare proximum esse vitiosum, tamen necesse non est illum habere positive bonum. Unde licet iudicare, illum posse fieri malum, ac proinde praecavere damnum, quod forsan ex aliis obvenire possit. Ideo licet e. gr. pecunias occludere, arma defensiva portare, portas obserare etc. 2. Iudicium temerarium, quod interius tantum concipitur et nullo modo exterius manifestatur, raro est peccatum mortale, quia raro ad­ sunt tres condiciones supra recensitae. Quando autem iudicium teme­ rarium aliis manifestatur, facilius erit peccatum mortale, quia tunc ac­ cedit ratio diffamationis. ”· Luc. 6, 37; cf. Matth. 7, 1 sqq.; Rom. 2, 1; lac. 2, 4. *·* Cf. Billuart, De iure et iust. diss. 7, a. 2. 182 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. CAPUT IV. De restitutione seu de reparatione iuris laesi. Dividimus istud caput in quattuor articulos: i. de obligatione re­ stitutionis in genere; 2. de radicibus restitutionis faciendae; 3. de modo et circumstantiis restitutionis; 4. de causis a restitutione excusantibus. ARTICULUS I. De obligatione restitutionis in genere1 202 Notio. ..Restituere nihil aliud esse videtur quam iterato aliquem statuere in possessionem vel dominium rei suae." * * Cum autem quaedam res ablatae iam non possint in individuo aut in specie legitimo domino restitui, e. gr. oculus erutus, membrum abscisum, hinc restitutio includit etiam damni illati compensationem, et definiri potest: rei acceptae red­ ditio vel damni illati redintegratio. Iuxta S. * Thomam restitutio non semper supponit iniustam ablationem rei, sed etiam locum habere potest in contractu mutui et depositi; moderni autem theologi solent sumere restitutionem in strictiore sensu, nempe pro reparatione damni illati. Differt restitutio et a satisfactione et a solutione debiti. A satisfactione quidem, quippe quae proprie respiciat personam, cui fit satis; restitutio autem respicit rem, quae debet reddi eadem vel aequivalens. Deinde satisfactio iniuriam illatam seu honorem laesum respicit, licet nullum aliud damnum sit causatum; restitutio vero respicit principaliter damnum materiale illatum; unde potest esse satisfactio sine restitutione, e. gr. quando satisfacimus Deo pro peccatis, aut petimus veniam a parentibus offensis. Similiter potest esse restitqtio sine satisfactione, ut in redditione depositi vel mutui. Potest etiam utraque esse simul, ut cum reddimus rem iniuriose ablatam et simul petimus humiliter veniam. Solutio autem debiti postulat, ut res, quae solvitur, sit diversa a re, pro qua solvitur, et ut nondum fuerit in possessione illius, cui solvitur. Unde e. gr. qui depositum reddit, vere restituit, non tamen solvit; econtra qui dat pecuniam pro tritico empto, proprie solvit, non tamen restituit·. 203 Principium. Restitutio est actus proprius iustitiae commutativae, seu aliis verbis: restitutionis obligatio oritur tantum ex violatione iusti­ tiae commutativae, non autem iustitiae distributivae aut legalis .* 1 In longum et latum disserit de hac re P. J. Loenarts, Die Restitutionspflicht des Besitzes fremden Gutes (Trier 1885). ’ S. theol. 2, 2, q. 62, a. 1. Si ista res fuit ius aliquod personale, habetur sic dicta ..restitutio in integrum", de qua loquuntur iuristae; sin autem fuit alia res, habetur simplex restitutio. • Ib. * Cf. Billuart, De iure et iust. diss. 8, a. 1. ■ Ita sententia communissima, cui contradicere feruntur Caietanus, Molina, Vasquez (apud Vertneersch, Quaest. de iust. n. 156); Caietanus tamen immerito citatur. Nam licet in Comrn. super 2, 2, q. 62, a. 2 doceat, iniustum distributorem beneficiorum ecclesiasticorum aliquando teneri ad restitutionem erga illum, qui habuit ius ad beneficium, constanter asserit, restitutionem esae actum iustitiae Caput IV. De restitutione seu de reparatione iuris laesi. Art I. 183 Ratio est, quia ad solam iustitiam commutativam pertinet consti­ tuere strictam aequalitatem rei ad rem (inter datum et acceptum, inter damnum et compensationem). In iustitia autem distributiva et legali habetur tantum aequalitas proportionis ·. Porro restitutio facit strictam aequalitatem rei ad rem. Ergo est actus proprius iustitiae commuta­ tivae. Saepe vero iustitia distributiva aut etiam legalis coniuncta est cum iustitia commutativa, et tunc sane per accidens etiam earum laesio inducit restitutionis obligationem, e. gr. superior distribuit iniuste tri­ buta, ita ut propter iniustum favorem unius alter plus solvere teneatur et damnum reale patiatur T. — Notandum est, non omnem iustitiae com­ mutativae laesionem inducere strictam obligationem restitutionis; e. gr. maritus committens adulterium laedit iustitiam commutativam erga uxorem, sed tamen non tenetur ad restitutionem, nisi ex adulterio ortum sit etiam damnum pecunia compensabile. Auctores valde disputant, num quandoque restitutio aut saltem aliqua 204 compensatio materialis sit facienda pro damno mere personali, e. gr. pro stupro, contumelia, diffamatione, mutilatione, occisione etc. Apud omnes quidem constat, 1. restitutionem materialem esse faciendam, si damno personali iunctum fuerit damnum reale, e. gr. restitutionem esse faciendam expensarum, quas vulneratus habet pro curatione; 2. saepe con­ sulendam esse aliquam reparationem materialem, cum ita melius satisfiat homini laeso; 3. reparationem materialem esse faciendam, si iudex illam imposuerit ·. Sed estne praeter istos casus facienda restitutio pro damno pure personali? Debetne e. gr. iniustus vulnerator dare compensationem materialem illi, cuius faciem graviter deturpavit cicatricibus indelebilibus? Pro affirma­ tiva sententia allegantur a S. Alphonso·: S. Thomas, Caietanus, Silvester Prierias, quibus adstipulantur Dom. Soto1·, Sylvius11, Billuart1’. En verba S. Thomae1’: „In quibus non potest recompensari aequivalens, sufficit, quod ibi recompensetur quod possibile est, sicut patet de honoribus, qui sunt ad Deum et ad parentes. Et ideo quando id, quod est ablatum, non est restituibile per aliquid aequale, debet fieri recompensatio qualis possibilis est: puta cum aliquis alicui abstulit membrum, debet ei recompensare vel in pecunia vel in aliquo honore, considerata condicione utriusque personae, secundum arbitrium boni viri.“ — Pro negativa sententia a S. Alphonso citantur Banez, Lessius, Lugo, Laymann, Bonacina, Sanchez, Sporer etc., et ipse S. Doctor vocat hanc negantem sententiam probabiliorem et communiorem allegatque hanc rationem: „Quia iustitia commutativa obligat ad restituendum iuxta aequalitatem damni illati. Ubi autem restitutio facienda sit in genere diverso, nulla adest aequalitas, nec ulla erit umquam compensatio damni; per quam- commutativae. Iniustum autem distributorem aliquando teneri ad restitutionem cum S. Thoma (S. theol. 2, 2, q. 62, a. 1 ad 3) omnes theologi docent, sed non propter laesam solam iustitiam distributivam, sed propter laesam commutativam adiunctam. • S. theol. 2, 2, q. 61, a. 2. ’ Cf. Billuart 1. c. • Cod. civ. Germ. §§ 253 847 1300; Cod. civ. Austr. §§ 1323—1330; Cod. obi. Hclv. a. 47. • Theol. mor. 1. 3, n. 627. ***· · De iure et iust. 1. 4, q. 6, a. 3. *> Comm, in S. theol. a, a, q. 63, a. a. u De iure et iust. diss. 10, a. 1.1, g 1. *· S. theol. a, a, q. 62, a. a ad 1. 184 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. cumque enim pecuniam damnum minime reparabitur, neque in toto neque in parte." — Quantum videre licuit, alii auctores afferunt eandem vel similem rationem pro sua sententia negativa. Haec autem ratio non videtur esse convincens. Etenim posito, non concesso, quod damnificator non possit secun­ dum aequalitatem reparare damnum personale, licetne inde logice deducere Ergo ad nihil tenetur? Si quis iniuste abstulit 10000 francorum et impos est restituere totum ad aequalitatem, nonne tenetur saltem partem notabilem restituere, si potest? — Deinde non semper et simpliciter impossibilis est compensatio damni personalis. E. gr. venator dives sclopeto vulneravit in venatione clamorosa (vulgo Treibjagd, chasse à rabatteurs) operarium coadiuvantem, qui ex laesione habet faciem deturpatam, sed nullum aliud damnum materiale. Si nunc venator dives sponte (vel a iudice coactus) dat summam sat magnam operario laeso, nonne sufficiens compensatio dolorum et deturpationis adesse potest? Quae cum ita sint, sententia negans obliga­ tionem restitutionis non quidem videtur esse satis intrinsecus probata, sed nihilominus potest in praxi adhiberi, 1. cum sit externe probabilis propter auctoritatem theologorum et notanter S. Alphonsi, Doctoris Ecclesiae; 2. quia ille, qui damnum personale iniuste passus est, saepe censetur remittere reparationem materialem Ceterum damno personali semper fere adiungitur damnum materiale, et tunc profecto adest stricta obligatio restitutionis. 205 Necessitas restitutionis. Rei iniuste ablatae vel saltem nunc iniuste possessae aut damni iniuste illati restitutio in re, quando possibilis est, sin minus, in voto, necessaria est ad salutem, si agitur de re aut damno notabili. Prob. i. ex S. Scriptura. Deus praescripsit restitutionem: „Si laeserit quispiam agrum vel vineam, . .pro damni aestimatione restituet."15 Propterea dicit, non moriturum esse impium, „si ... egerit poenitentiam a pec­ cato suo feceritque iudicium et iustitiam, et pignus restituerit ille impius, rapinamque reddiderit" ’·; et S. Paulus monet: „Reddite ergo omnibus debita"*l7. 2. ex SS. Patribus. Audiatur unus S. Augustinus: „Si enim res aliena per quam peccatum est, cum reddi possit, non redditur, non agitur poeni­ tentia, sed fingitur; si autem veraciter agitur, non remittetur peccatum, nisi restituatur ablatum; sed, ut dixi, cum restitui potest." 18 Haec S. Augustini verba inserta sunt Decreto Gratiani1’, et Regula iuris 4 in VI" habet: „Non remittitur peccatum, nisi restituatur ablatum." 3. ex ratione, a) Conservare iustitiam est de necessitate salutis. Atqui qui non restituit (cum potest) iniuste ablatum, iniuste possessum et damnum iniuste illatum, non conservat sed violat iustitiam, quia scii, non servat aequalitatem. Ergo talis restitutio est de necessitate salutis”, b) Praeterea non furari est de necessitate salutis; non autem restituere rem ablatam est continuatum furtum. Etenim est iniusta detentio rei alienae. Ergo saltem post ablatam rem alienam oportet restituere, c) Demum naturalis ratio dictat, suum unicuique esse reddendum. Ergo reddendum est proximo illud, quod iniuste illi ablatum est. 18 18 18 <’ Dilucide hanc quaestionem tractat Billuart, De iure et iust. diss. :o, a. 11, § 1. Ex. 22, 5. 18 Ez. 33, 14 sq. 17 Rom. 13, 7. Ep. 153 ad Maced, n. 20, aliae ep. 54 (Migne, Patr. lat. 33, 662). c. I, C 14, q. 6. ” Cf. S. theol. 2, 2, q. 62, a. 2. Caput IV. De restitutione seu de reparatione iuris laesi. Art. I. 185 Dixi autem: sin minus in voto, quia, si restitutio realis est impossibilis, requiritur et sufficit firmum propositum restituendi, quam primum hoc erit possibile. Nemo enim tenetur ad impossibile peragendum. Quando igitur poenitens confitetur gravem iniuriam commissam, confessarius nequit ab­ solutionem impertire ei, nisi promittat restitutionem quantocius faciendam. Quod si poenitens totum nequit restituere, saltem partem possibilem reddere debet iuxta illud adagium: Qui restituere non potest quantum debet, resti­ tuere tenetur quantum potest. Unde e. gr. qui furto abstulit 1000 francos et non potest realiter restituere nisi 100 francos, sub gravi tenetur hanc partialem compensationem facere et insuper firmum propositum habere ceteros 900 francos restituendi, si potuerit. Qui, proposito facto restitutionis faciendae, negligit illud exsequi, peccat. Quod quidem peccatum numerice est unum, nisi tamen peccans iterato propositum elicit et negligit. Confessarius tamen ne interroget nimis moleste poenitentem de proposito iterato neglecto; sufficit, si poenitens dicit per quantum tempus habuerit propositum non restituendi aut neglexerit culpabiliter restitutionem. Indoles istius necessitatis, a) Theologi disputant, utrum praeceptum 206 restitutionis sit praeceptum affirmativum an negativum21*. S. Thomas” dicit: ..Praeceptum de restitutione facienda, quamvis secun­ dum formam sit affirmativum, implicat tamen in se negativum praeceptum, quo prohibemur rem alterius detinere." In praxi haec controversia est parvi momenti, dummodo tamen attendatur, rem alienam esse restitutendam, quantocius hoc possibile sit. b) Pariter disputant Theologi, num restitutio sit necessaria ad salutem necessitate medii aut praecepti. Absque omni dubio non est necessaria necessitate medii ipsa restitutio realis·, potest enim etiam ille salvari, qui propter impotentiam nequit re­ stituere. Restitutio autem in voto necessaria est necessitate medii, quatenus nemo salvari potest, qui non habet firmum propositum restituendi rem in­ iuste ablatam aut damnum iniuste causatum. c) Obligatio restitutionis est gravis, si agitur de damno absolute vel relative gravi reparando2’. Secus tantum adest obligatio levis. — Praeterea requiritur formalis iniuria seu culpa theologica ad inducen­ dam restitutionis obligationem ex iniusta damnificatione peracta. Si tamen sententia iudicis intercesserit, sufficit culpa iuridica24 Error popularis. Prorsus infundata est frequens opinio vulgi credentis animam defunctorum tam diu detineri in purgatorio, donec eorum debita ab heredibus solvantur. Etenim defunctus, dum vivebat, vel pro viribus conatus est reparare iniurias factas, vel non. Si primum, salvus erit; si secundum, aut adfuit gravis culpa, et tunc punitur in gehenna, aut tantum levis culpa erat, et tunc punitur longius vel brevius in purgatorio pro quantitate istius culpae, non autem pro negligentia heredum. ” ” »* vem, Cf. Tanquerey, Synopsis Theol. mor. de iust. n. 463. L. c. a. 8 ad 1. ” Cf. supra n. 80. Cf. supra n. 93 sqq. De controversia, num culpa levis theologica inducat gra­ vel levem, vel nullam obligationem restitutionis, vide n. 96. 186 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio ΙΠ. ARTICULUS II. De radicibus restitutionis faciendae. 207 Praenotamen. Angelicus Doctor* ** concinne notat: ..Restitutio non ordi­ natur principaliter ad hoc quod ille, qui plus habet quam debet, habere desinat; sed ad hoc quod illi, qui minus habet, suppleatur." Quomodo­ cumque igitur aliqua res ablata est legitimo domino (sive mutuo, sive furto, sive damnificatione etc.), debet ad aequalitatem restitui. Quae quidem re­ stitutio est actus iustitiae commutativae. Res autem legitimo domino ablata potest ab alio vel detineri vel esse iniuste destructa. Hinc communissime assignatur duplex radix, ex qua obligatio restitutionis germinat : aliena res possessa et aliena res destructa seu damnificata *·. Immerito assignatur a nonnullis auctoribus tertia radix, nempe iniusta cooperatio. Etenim cooperatio non ratione sui, sed ratione rei alienae aut possessae aut destructae obliga­ tionem restitutionis inducit, ac proinde reducitur ad alterutram ex radicibus assigriatis. Agemus singillatim de duabus assignatis radicibus restitutionis. § I. De prima radice restitutionis, seu de possessione rei alienae. 208 Notiones. Potest quis rem alienam possidere vel potius detinere triplici modo: i. bona fide; 2. dubia fide; 3. mala fide. Secundum hos modos et diversas condiciones diversae quoque restitutionis obligationes oriuntur. — Cum res aliena restituti debeat cum eius fructibus, deductis tamen expensis, quaedam praenotanda sunt de diversis fructibus et expensis. Fructus distingui solent quadruplicis generis: 1. Fructus naturales, qui a re producuntur sine ulla aut levi industria humana, e. gr. herba in campis. 2. Fructus industriales, qui sola industria humana acquiruntur, licet res ipsa tamquam instrumentum adhibeatur, e. gr. negotiationis lucrum, opus arti­ ficiosum instrumento alieno vel ex materia aliena confectum. 3. Fructus mixti, qui aequaliter fere producuntur ex natura rei et ex in­ dustria humana; e. gr. butyrum, caseus sunt tales fructus vaccae. 4. Fructus civiles, qui proveniunt ex locatione rei, e. gr. pretium pro loca­ tione domus, iumenti, venationis etc.... Vocantur autem ideo civiles, quia lex civilis illos tamquam fructus rei habet; reducuntur autem ad naturales, mixtos vel industriales, prout scii, potius ex natura rei aut ex industria humana aut ex utraque simul proveniunt. *· S. theol. 2, 2, q. 62, a. 6 ad 1. *· Cf. S. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 548. S. Thomas veteresque theologi sumentes restitutionem in sensu paulo latiore solent exprimere duas radices restitutionis hoc modo : Homo tenetur restituere vel 1) ratione rei acceptae, vel 2) ratione accepta­ tionis rei. Propter rem acceptam debet restituere rei alienae possessor bonae et malae fidei; propter acceptationem rei oritur obligatio restitutionis: a) ex omni delicto quod reale damnum proximo causât ; b) ex nonnullis contractibus, e. gr. ex mutuo, deposito (cf. S. theol. 2, 2, q. 62, a. 6; Const. Hohenlohe O. S. B., Griinde der Schadenersatzpflicht [1914] p. lyosqq.; Fr. Schindler, Quellen des Schadenersatzes, in Innsbrucker Zeitschrift für Theol. 1915, p. 605 sqq.). De obligatione orta ex contractibus postea specialis sermo erit, idcoque nunc eam praetermit­ timus. Caput IV. De restitutione seu de reparatione iuris laesi. Art. II. $ i. 187 Expensae distinguuntur triplicis generis: 1. Expensae necessariae, sine quibus res aut periisset aut deterior evasisset, e. gr. alimenta animalium, reparationes necessariae. 2. Expensae utiles, quae quidem non sunt absolute necessariae, sed tamen rationabiliter augent valorem rei; e. gr. plantationes arborum. 3. Expensae voluptariae, quae rei fructus non augent, sed tantum sunt ornamentum, e. gr. aquae salientes in horto, picturae in parietibus etc. Ali­ quando non ita facile distinguuntur expensae utiles et voluptariae. I. De possessore bonae fidei. Pauci sunt tractatus theologiae moralis, in quibus tanta opinionum di- 209 versitas ac ambiguitas exsistit, quanta in hoc de iuribus et obligationibus possessoris bonae fidei. Quod quidem inde ortum esse videtur, quia statuta iuris Romani antiqui de hac materia non sunt tam clara neque concordant cum modernis iuribus civilibus. Ut in re, quae est tanti momenti et tam frequenter occurrit, cum debita claritate procedamus, sequenti ordine pro­ ponuntur: possessoris bonae fidei notio; principia; iura et obligationes; applicationes principiorum. Notio. Possessor bonae fidei ille est, qui invincibiliter ignoravit, rem a se possessam esse alienam, nunc autem casu cognoscit suum errorem. Quando igitur possessor bonae fidei rem primitus accepit, habuit titulum coloratum” dominii, e. gr. emptionis, hereditatis etc. Occulto autem defectu obstante iste titulus fuit vitiosus et proinde non contulit verum dominium rei idque nunc detegitur. Ergo in possessore bonae fidei nulla habetur iniustitia formalis, sed tantum materialis. Principium 1. Res clamat, fructificat, perit domino, neque quis cumZiO alterius iniuria vel iactura locupletari debet. Ita consentanee cum antiquo iure Romano docent omnes theologi, lura tamen moderna nonnullas modificationes hac in re introduxerunt, quas adhibere licet etiam in foro conscientiae, ut infra dicetur. Explicatur: a) Res clamat domino (ad dominum). Etenim res legitime pertinens ad dominum ita cum illo conectitur, ut, si fuerit iniuste ab illo separata, semper nitatur redire. Proinde dominus repetere potest rem suam, ubicumque demum illam invenerit, ac possessor tenetur illam reddere, nisi probet, se illam iusto titulo possidere, e. gr. praescriptione, iusta sententia iudicis etc b) Res fructificat domino, quia fructus est quid accessorium rei. Porro accessorium sequitur principale. Ergo si res pertinet ad dominum, etiam fructus rei pertineant ad illum oportet. Debent autem revera esse fructus rei seu fructus naturales (mixti, civiles), non autem fructus potius personae possidentis, seu fructus industriales. Isti enim pertinent ad possidentem et non ad dominum. lura moderna solent concedere possessori bonae fidei omnes fructus perceptos etiam naturales et civiles. Cf. infra n. 213. c) Res perit domino. Sequitur hoc ex dictis; nam si res pertinet ad do­ minum, si fructificat domino, aequum est, ut etiam pereat domino, dummodo haec iactura causata fuerit sine inustitia. Porro possessor bonae fidei non ·’ Cf. supra n. 61. 188 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. potest committere iniustitiam proprie dictam circa rem possessam, quam in­ vincibiliter putat esse suae liberae dispositioni concreditam. Ergo quocumque demum modo res perit, perit domino, ita ut possessor bonae fidei nullam habeat obligationem erga dominum. d) „Locupletari non debet aliquis cum alterius iniuria vel iactura" n, quia secus res non fructificaret domino, sed alieno possidenti. 211 Principium 3. In dubiis circa proprietatem rei eiusque fructuum favendum est possessori bonae Mei. Ratio est triplex, a) Verissimum est adagium (saltem in materia iustitiae): „Melior est condicio possidentis"; quod quidem adagium notanter pro pos­ sessore bonae fidei agnoscitur a iuribus civilibus modernis. b) Bonum reipublicae postulat, ut possessiones sint stabiles neque facile impugnationi obnoxiae, neque quis ex sua possessione detrudatur nisi certa et iusta ex causa. Ergo favendum est possessori bonae fidei. c) Possessor bonae fidei sine ulla prorsus culpa rem alienam accepit. Ergo nullam meretur duritiem aut poenam. Quod quidem accideret, si in dubiis illi non praeberetur favor. 212 Principium 3. Statuta iurium civilium modernorum circa possessorem bonae fidei potius observanda sunt quam statuta iuris Romani antiqui. Ratio est, quia vetus ius Romanum maximam quidem venerationem me­ retur, sed nihilominus mutationi, immo et abrogationi obnoxium est. Moderni autem legislatores civiles libere possunt ferre statuta de translatione dominii privati, dummodo inde ne laedant ipsum ius naturale. Porro non constat, statuta iurium civilium modernorum aperte contradicere hac in re iuri naturali. Ergo illa obligant in conscientia, et in casu conflictus cum iure Romano subditi tenentur sequi statuta moderna, relicto iure Romano. Quare nullus fere theologus — quantum scio — publice docuit, statuta modernorum iurium de possessore bonae fidei non posse tuto observari in conscientia”. Profecto ista statuta recte intelligenda sunt ideoque apprime oportet per­ spicere, utrum verum ius proprietatis statuatur an sola evictio excludatur. 213 Iura et obligationes possessoris bonae fidei. a) Possessor bonae fidei acquirit rei alienae possessae verum domi­ nium post legitimam praescriptionem. b) Acquirit omnes rei alienae fructus perceptos in bona fide, saltem si rem acquisivit titulo oneroso, atque si ita statuit ius positivum. c) Liber est ab omni obligatione, quando apud ipsum res aliena possessa perit neque ditior effectus est ex re aliena. d) Potest exigere compensationem omnium expensarum utilium et necessariarum pro conservatione rei factarum. e) Tenetur, ubi primum certo cognoscit legitimum dominum, reddere rem alienam apud se exstantem. Si rem accepit titulo gratuito, debet illam restituere sine ulla compensatione; sin autem emit rem, aliquando potest pretium solutum a domino rei ante eius restitutionem exigere, prout iura civilia statuunt. ” Regula iuris 48 in VI”. ” Cf. Marc, Instit. mor. I, n.937; Ftrrtres-Gury, Corn pend. theol. mor. I, n. 636. Caput IV. De restitutione seu de reparatione iuris laesi. Art. II. $ i. 189 Explicantur singula, a) Possessor bonae fidei habet omnes quinque” condiciones ad legitimam praescriptionem requisitas, dummodo per tempus a lege determinatum rem pacifice possederit. Quodnam sit istud tempus, vide supra n. 63. Unde si rei dominus elapso isto tempore apparuerit, possessor iam non tenetur in conscientia tradere rem possessam. Quando autem pos­ sessor bonae fidei ante istud tempus certo comperit, rem esse alienam, sed dominum eius esse ignotum, nihilominus rem retinere potest. Etenim si iuxta sententiam in praxi tutam inventor rem alienam retinere potest domino non comparente, a fortiori hoc licitum est possessori bonae fidei. E. gr. Petrus bona fide emit rem; sed post duos menses comperit, illam esse furto ablatam; dominus autem rei prorsus ignotus est. Etsi in isto casu nondum adest titulus legitimae praescriptionis, tamen rem retinere eaque uti potest, usquedum legitimus dominus sit notus. b) Possessor bonae fidei non tantum retinere potest fructus industriales, ut docuerunt iuxta ius Romanum veteres theologi, sed etiam omnes alios fructus durante pacifica possessione perceptos. Ita omnia fere iura moderna, e. gr. Gallicum*1, Italicum”, Hispanicum”, Austriacum”, Hollandicum ”, Helveticum”, contra ius Romanum. Ius Germanicum” facit limitationem: si possessor bonae fidei acquisivit rem titulo gratuito, tenetur reddere fructus, secus non. lura moderna valde favent bono publico, cum sic evitentur in­ numerae difficultates et querelae, quae iugiter circa restituendos fructus moveri possunt. Unde communiter theologi docent ista statuta iurium modernorum obligare in conscientia, ut iam supra n. 212 dictum est. c) Possessor bonae fidei liber est ab obligatione, quando res aliena perit nec ditior factus est ex ea. Etenim „res perit domino". Ratio autem est, quia nemo tenetur restituere, nisi rem alienam aut possidet aut culpabiliter damnificavit. Porro possessor bonae fidei putans invincibiliter rem esse suam, libere de ea disponere potuit et nullam iniuriam formalem commisit, etiamsi res ex eius culpa periit. — Quid autem dicendum est, si possessor rem alienam bona fide consumpsit, e. gr. vestem alterius usu frequenti attrivit? Veteres auctores respondebant distinguendo: Si tali usu possessor bonae fidei factus est ditior, quia scii, sic pepercit rebus propriis, tenetur pretium rei solvere, secus ad nihil tenetur. Ita Sporer”, Elbel”, et ex modernis Noldin”. ” Cf. supra n. 59 sqq. ·* Art. 549: „Le simple possesseur ne fait les fruits siens que dans le cas où il possède de bonne foi." ” Art. 703: „11 possessore di buona fede fa suoi i frutti, e non è tenuto a re­ stituite se non quelli che gli siano pervenuti dopo la domanda giudiziale." ·’ Art. 451 : „E1 poseedor de buena fe hace suyos los frutos percibidos mientras no sea interrumpida legalmente la posesiôn." — Similia statuunt complures Co­ dices civiles Americae latinae. ” § 330: „Dem redlichen Besitzer gehôren alie aus der Sache entspringenden Friichte, sobald sie von der Sache abgesondert sind." ” Art. 604. In quattuor punctis lex Hollandica clare determinat iura pos­ sessoris bonae fidei. Tertium punctum statuit : „Dat hij (bezitter te goeder trouw) tot op de geregtelijke terugvordering de vruchten geniet, welke de zaak oplevert." ·· Art. 938: „Wer eine Sache im guten Glauben besitzt, wird dadurch, dafi er aie scinem vermuteten Rechte gemaB gebraucht und nutzt, dem Berechtigten nicht ersatzpflichtig. Was hierbei untergebt oder Schaden leidet, braucht er nicht zu ersetzen." ” § 988; cf. etiam 2020. ·· De iust. tr. 4, c. a, n. 113. ” De rcstit. n. 49. " De praeceptis n. 439. igo Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. Nonnulla iura autem civilia moderna etiam in hoc casu solent eximere pos­ sessorem a qualibet restitutione*1; attamen in quibusdam casibus non ad­ mittunt bonam fidem et proinde imponunt restitutionem, e. gr. quando maritus bona fide consumit uxoris bona aut tutor bona pupilli. Confessarius in tribu­ nali quoque poenitentiae ordinarie potest iudicare iuxta haec statuta civilia. d) Tamquam principium generale habens paucas exceptiones admittitur in iuribus modernis: possessor bonae fidei nullum damnum pati debet, dum­ modo non tantum de facto, sed etiam iuridice in bona fide egisse censeatur. Ergo potest exigere non solum compensationem omnium expensarum neces­ sariarum et utilium pro conservatione rei, sed etiam plenam indemnitatem, quando rem alienam reddere tenetur. Iuxta ius Gallicum*’ potest a domino exigere pretium solutum, si rem emerit in nundinis, publica venditione vel a mercatore vendente res eiusdem speciei. Similia habentur in aliis iuribus*’. e) Dominus legitimus semper potest rem suam vindicare, ubicumque de­ mum inventa fuerit. Ita ius naturale. Propter bonum commune tamen leges civiles huic legi quasdam modificationes attulerunt. Nam non tantum post legitimam praescriptionem dominus iam nullum ius in rem habet, sed etiam in nonnullis aliis casibus. Sic e. gr. ius Germanicum statuit, possessorem bonae fidei acquirere etiam verum dominium proprietatis in sequentes res furto ablatas: pecuniam, titulos nummularios (Inhaberpapiere) et in omnes res emptas in publica subhastatione·*; in alias vero res furtivas possessorem non acquirere dominium. Videnda igitur sunt statuta singulorum iurium civilium, quae etiam in foro conscientiae ordinarie observari possunt, immo debent, cum sint iustae determinationes iuris naturalis ad bonum reipublicae factae. Sin autem possessor bonae fidei iuxta ius patriae suae non acquisivit legitimum dominium in rem alienam possessam, tenetur illam quantocius reddere vel saltem facere certiorem dominum, qui suam rem repetere possit. Patet per se, quia secus cessat esse possessor bonae fidei et fit malae fidei atque ex dilata restitutione solet causare damnum iniustum legitimo domino. 214 Quaeres: Num, qui rem furtivam bona fide emit, possit eam reddere furi ad pretium suum recuperandum? Respondeo: I. Si dominus comparet exigitque rem suam, possessor bonae fidei debet rem tradere, nisi aliter statutum est a legibus modernis. 2. Si dominus est quidem cognitus, sed rei inscius, possessor bonae fidei non potest rem aliis vendere ad pretium suum recuperandum neque illam proprio usu consumere, quia tunc utitur illicito modo re aliena. — Num autem illam tradere potest furi (cum praeviso damno legitimi domini), si aliter pretium suum nequeat recuperare? Theologi in duas oppositas sententias abeunt. Caietanus*’, Concina”, Dom. Soto*’, Billuart·’, complures alii citati a Billuart et a S. Alphonso··, nixi principio: „Res clamat domino", docent possessorem teneri reddere rem legitimo domino, etiamsi sic debet perdere pretium suum. Alii theologi, S. Antoninus ”, Bafiez ”, Lugo, Lessius, Holzmann, multi alii citati a ·’ Cf. Cod. civ. Helv. a. 938. ·’ Art. 2280. *’ Cf. Cod. civ. Austr. § 367 sq. et Cod. commere. § 306—308 et Cod. civ. Helv. a. 934. *· Cod. civ. § 935. Similia habet Cod. civ. Helv. a. 934 935. ·» Comm, in 2, 2, q. 62, a. 6. ·· De iure et iust. diss. 2, c. 7, n. ti. ·’ De iure et iust. I. 4, q. 7, a. 2. ·· De iure et iust. diss. 8, a. 10. ·· Theol. mor. i. 3, n. 569. ” S. theol. P. 2, tit. 1, c. 13, § «6. 81 Comrn. in 2, 2, q. 62, a. 6, dub. I, conci. 2 et 4. Caput IV. De restitutione seu de reparatione iuris laesi. Art. II. S i. jgj S. Alphonso”, asserunt, possessorem posse reddere rem furi, si nulla alia via suppetat recuperandi pretium suum; quia haec redditio nihil aliud est nisi rescissio contractus ex se invalidi. Haec autem rescissio ex rationabili causa licita est, etsi inde domino damnum oritur. S. Alphonsus favet huic sententiae; immo docet idem probabiliter licere etiam possessori malae fidei. Ceterum in praxi raro accidit, ut desit alia via recuperandi pretium ac furi reddendo rem. Applicationes. Omnes fere casus occurrentes possunt ad quattuor classes 215 reduci; scii, possessor bonae fidei rem alienam I. et accepit et tradidit titulo gratuito; 2. accepit titulo gratuito, sed tradidit titulo oneroso; 3. et accepit et tradidit titulo oneroso; 4. accepit titulo oneroso et tradidit titulo gratuito. 1. Qui bona fide rem alienam dono aliove titulo gratuito accepit, illamque gratuito tradidit alteri, ad nihil tenetur. Ita omnia iura. Ratio est, quia nullam commisit iniuriam neque ullum emolumentum ex substantia rei habuit. Etiam ad nihil tenetur propter fructus rei forsan perceptos, quia iuxta moderna iura possessor bonae fidei numquam fere tenetur restituere fructus perceptos in bona fide55. 2. Qui bona fide rem alienam dono aliove titulo gratuito accepit, illam­ que postea vendidit vel alio titulo oneroso tradidit alteri possessori, tenetur emptori pretium acceptum reddere, sive dominus suam rem evicerit5* sive res apud emptorem perierit. Ratio est, quia debent hic applicari a) Regula iuris 48 in VI : ..Locupletari non debet aliquis cum alterius iniuria vel iactura'*55, et b) Principium: Res perit domino. Ita docet sententia com­ munis, si evictio facta est; extra autem casum evictionis nonnulli theologi, ut Aertnys5·, Gury57, docent restitutionem pretii accepti esse faciendam domino, quippe qui iniuste fuerit spoliatus re sua. Alii theologi, ut Noldin55, Bucceroni5e, opinantur pretium posse retineri a possessore bonae fidei, quia neque dominus neque emptor habet ius exigendi illud. In praxi observandae sunt leges civiles uniuscuiusque regionis. 3. Qui bona fide rem alienam emit aut alio titulo oneroso accepit illam­ que postea vendidit (licet paulo carius), per se ad nihil tenetur. Rem enim alienam iam non possidet neque notabile lucrum ex ea habuit. Idem valet a fortiori, si quis bona fide rem alienam titulo oneroso accepit et postea titulo gratuito tradidit. — Quodsi autem dominus rem suam evicerit, tunc aliquando ipse tenetur pretium solutum compensare 50 ; aliquando autem ultimus emptor potest pretium solutum reclamare ab anteriore venditore et sic deinceps. 4. Iura moderna civilia et commercialia in aliquibus casibus non admittunt bonam fidem, vel saltem non curant de bona aut mala fide, sed simpliciter determinant restitutionem aut retentionem rei fructuumque illius. Non potest a priori dici isthaec statuta esse iniusta. Quando igitur confessarius iudicare debet in tribunali poenitentiae de aliquo casu graviore possessoris bonae fidei, consulat prius iurisperitum, neque contra statuta iuris civilis vigentis pos­ sessori bonae fidei obligationem restituendi facile imponat aut libertatem a restitutione concedat. *’ ·· ·· 57 ·· L. c. ·· Cf. tamen supra exceptionem in iure Germanico. Evictio — Entwâhrung; vindicatio = Eigentumsklage. Ita etiam expresse ius Germanicum § 816. ’· Theol. mor. 1. 3, n. 309. Comp. theol. mor. I, n. 639. “ De praeceptis n. 439 sq. Iust. theol. mor. I, n. 1341. ·· Cf. ius Gallicum a. 2380. 192 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio HI. 2. De possessore malae fidei. Notio. Possessor malae fidei ille est, qui rem, quam scit alienam, culpabiliter accepit aut retinet. Committit igitur iniustitiam formalem et proinde multo gravius tractandus est quam possessor bonae fidei. Tenetur enim ad restitutionem non solum propter rem alienam acceptam (sicut possessor bonae fidei), sed etiam propter iniustam acceptionem. 216 Principium. Possessor malae Mei in tantum tenetur restituere, in quantum damniûcavit; vel aliis verbis: Mensura restitutionis est quantitas damni illati. Ratio est obvia. Etenim restitutio debet strictam aequalitatem laesam reparare. lamvero haec aequalitas non est reconstituta, nisi totum dam­ num iniuste illatum compensatum est. 217 Obligationes possessoris malae fidei considerari possunt quantum a) ad rem ipsam acceptam; b) ad eius fructus; c) ad lucrum cessans et damnum emergens; d) ad expensas. a) Obligationes ratione rei acceptae. Possessor malae fidei tenetur rem ipsam restituere, si adhuc exsistat, vel aequivalens pretium dare, si res perierit. — Ratio est, quia possessor malae fidei aequiparatur furi, et proinde tenetur totum damnum causatum (et praevisum) restituere. Porro haec resti­ tutio exigit, ut imprimis res ipsa adhuc exsistens restituatur. Quodsi hoc iam impossibile sit, debet aequivalens pretium legitimo domino tradi. Si res ablata periit sive cum culpa sive sine culpa iniusti possessoris, nihilominus iste tenetur aequivalens pretium restituere, etsi ex re nullo modo factus est ditior. Tenetur enim dominum laesum reddere indemnem. Est probabiliter una exceptio: si res eodem modo ac eodem tempore apud dominum periisset; quia tunc fur nullum reale damnum intulit legitimo do­ mino. Si tamen fructus ex re percepit, tenetur illos compensare. E. gr. fur abstulit bovem aegrotum, qui post mensem mortuus est. Aequo modo et tempore mortuus esset, etiamsi remansisset apud dominum. Fur tenetur quidem restituere fructus forsan perceptos durante mense sed non pretium bovis. Vel fur abstulit pretiosas vestes. Sequenti nocte domus furis ac domus proprietarii simul unico incendio totaliter destructae sunt. Iuxta ius naturale fur ad nullam restitutionem tenetur, quia nullum reale damnum causavit legitimo domino·1. Si vero res non periit eodem moraliter tempore, fui eam restituere debet. Complura autem iura civilia ** statuunt, ut fur num­ quam eximatur a restitutione, quocumque demum modo res perierit aut per­ dita fuerit. Haec statuta non videntur esse iniusta et proinde saltem post sententiam iudicis valent in conscientia; non autem videntur obligare heredes furis, quia potius sunt lata in poenam personalem quam in reparationem damni causati. Qui rem alienam ex certissimo et evidentissimo exitio salvavit et con­ sumpsit in ipso loco periculi, ad nihil tenetur; res enim a periculo non liberata et in ipso certo peritura nullius pro domino est valoris. Sin autem rem ex isto exitio in locum tutum translatam consumpserit, tunc restituere debet ·* Cf. S. Alph., Theol. tnor. 1. 3, n. 620; Homo apoat. 10, 79; Billuart, De iure et iust. dies. 8, a. 11, § a. ·' Ius Gallicum a. 130a; Italicum a. 1398; Hispanicum a. 457, cf. tamen a. 1896. Caput IV. De restitutione seu de reparatione iuris laesi. Art. II. $ r. igj pretium rei, detracta tamen compensatione laboris necessarii ad salvandam rem. Quare e. gr. qui in domo ardenti lagenam vini secus perituri bibit, ad nihil tenetur; sin autem illam lagenam prius in locum tutum abstulit, potest quidem compensationem pro labore suscepto exigere, sed iam nullum ius in vinum habet, quia non sibi, sed legitimo domino rem salvavit. — Sunt tamen auctores qui eximant a restitutione in hoc casu·3* . Si durante eo tempore, quo restitutio obligat, valor rei varius est, gene­ ratim summus valor est restituendus, quia res fructificat legitimo domino··. Unde si res apud possessorem malae fidei facta est melior, domino resti­ tuenda est cum incremento, deducto tamen pretio laboris et industriae; e. gr. qui furto abstulit vitulam, quae postea facta est vacca, debet restituere vaccam aut eius pretium, computatis emolumentis perceptis, sed deductis expensis factis. Sin autem pretium rei primo crevit et postea decrevit, nihi­ lominus fur tenetur (saltem theoretice loquendo) restituere maius pretium, quia fur debuit quocumque momento restituere. — In praxi vero ordinarie non est urgenda nisi restitutio rei aut eius pretii secundum valorem, quem habuit tempore furti, quia illae mutationes pretii saepe sunt valde incertae, nisi tamen agatur de naturali incremento, ut in exemplo vitulae modo allato··. b) Obligationes ratione fructuum. Iure naturali possessor malae fidei 218 tenetur restituere a) fructus rei et naturales et civiles, quos ipse percepit (etsi forsan dominus illos fructus non percepisset), et β) quos dominus per­ cepisset, etsi ipse non percepit. E. gr. fur, qui abstulit pecuniam, debet praeter summam ablatam etiam solvere usuram, si ipse emolumentum pecu­ niarium habuit ex pecunia ablata, vel si legitimus dominus ex pecunia usuram recepisset. — Sin autem sunt furta minuta et neque legitimus dominus neque fur aliquam usuram percepisset aut percepit, sufficit reddere summam ablatam sine addita usura··. Fur non tenetur restituere fructus industriales, aut fructus mixtos eos, in quibus industria personalis plus produxit quam ipsa res. Ratio est, quia isti fructus principaliter oriuntur ex industria personae et secundario tantum ex re ablata. Unde e. gr. qui abstulit ova, ex quibus gallinas habuit, non tenetur gallinas vel earum pretium restituere, sed tantum pretium ovorum; qui abstulit pecuniam eamque in loteria cum maximo lucro exposuit, non tenetur restituere nisi pecuniam ablatam cum debito fenore. c) Obligationes ratione damni emergentis et lucri cessantis. „Quoties219 agitur de restitutione lucri cessantis vel damni emergentis, regula generalis ab omnibus tradita est, quod debeat restitutio fieri non integre, sed iuxta maiorem vel minorem certitudinem talis lucri vel vitandi talis damni, quantum scilicet spes illa incerta valere poterat, attentis iis omnibus, quibus effectus impediri poterat." Ita merito Lugo·7. Possessor autem malae fidei debet id solum lucrum cessans et damnum emergens reparare, quod saltem in confuso praevidit. In hoc casu applicanda sunt illa, quae supra n. 93 dicta sunt de iniusto damnificatore. ·· Cf. Tanquerey, Synopsis theol. mor. de iust. n. 507. ·· Ita etiam Billuart 1. c. § 3. 5. Raymundus (Summa 1. 2, tit. 6 de furtis, § 3) dicit: „Cum redditur aestimatio rei, non tantum est considerandum tempus, in quo res fuit subrepta, et tempus, in quo periit, sed etiam totum tempus medium, et fiet aestimatio secundum illud tempus, in quo plurimi valoris fuit res." ·· Cf. Copier!, Moraltheol. II 155. ·· Cf. Gury, Comp. theol. mor. I, n. 649. ·’ De iust. disp. i8. n 133. I’iOmmis, Mui, Thool mor. II 13 194 220 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. d) Obligatio quoad expensas. Possessor malae fidei deducere potest ex­ pensas necessarias et etiam aliquando utiles, quas dominus ad conservandam et augendam rem ipse fecisset, si res ablata non fuisset. Ita sententia verior et communior, cui favet S. Thomas·· loquens de fructibus simoniace iniuste acceptis. Ratio est, quia tunc legitimo domino nedum fit iniuria, sed eius utilitati prospicitur. Nimis autem durum esset, si possessor malae fidei non tantum teneretur indemnem habere legitimum dominum, sed etiam expensas necessarias et utiles portare. Expensas autem mere voluptarias forsan factas deducere nequit, nisi tamen illae sint separabiles a re, quin ipsa res de­ terioretur. 3. De possessore dubiae fidei. Notio. Possessor dubiae fidei est ille, qui ex gravi ratione posi­ tive dubitat, utrum res, quam possidet, sit sua an aliena. Leves igitur dubitationes, quippe quae sint spernendae, non reddunt possessorem dubiae fidei. Dubium autem grave de proprietate rei potest vel postea supervenire, vel adesse inde ab initio possessionis, vel aliis verbis: dubia fides potest esse vel superveniens vel antecedens. 221 i. Obligationes in casu dubiae fidei supervenientis. Possessor, orto serio dubio, debet sedulo investigare veritatem, ut dubium deponat. Secus enim exponit se periculo rem alienam re­ tinendi; immo et fit possessor malae fidei cum iisdem obligationibus, quae numero praecedenti indicatae sunt. Facta autem diligenti in­ quisitione: a) si moraliter constat, rem esse alienam, debet illam quantocius restituere, iuxta supra dicta de possessore bonae fidei; b) sin autem dubium perseverat, potest rem retinere, quia in dubio melior est condicio possidentis”; c) si postea dominus comparet, restituere debet rem, si adhuc ex­ stat; secus debet restituere, in quo ditior factus est, nisi tamen interim praescriptio legitima verum dominium ipsi procuraverit. Generatim tunc habet omnia iura omnesque obligationes possessoris bonae fidei; d) si possessor habet pro se opinionem probabilem et contra se opinionem probabiliorem, potest adhuc rem sibi retinere. Ratio est, quia nemo a sua possessione detrudi debet, nisi moraliter certo constat, ipsum non esse legitimum possessorem. Porro in casu non habetur haec moralis certitudo. 222 2. Obligationes in casu dubiae fidei antecedentis. a) Qui ex titulo dubio spoliat possessorem bonae fidei re sua, peccat contra iustitiam et tenetur rem arreptam restituere pristino possessori ™. Ratio est, quia in dubio melior est condicio possidentis. b) Qui vero non spoliavit possessorem contra eius voluntatem, sed rem acceptit titulo ex se legitimo (emptione, donatione, hereditate etc.) a possessore dubiae aut suspectae fidei, tenetur inquisitionem sedulam ·" S. theol. a, a, q. 100, a. 6 ad 3. ·· S', /llph., Theol. mor. 1. 3, n. 511. ’° Cf. Billuart, De iure et iust. dias. 8, a. 9, § 5. Caput IV. De restitutione seu de reparatione iuris laesi. Art. II. S 2. 195 facere. Quodsi tali inquisitione facta anceps maneat, probabilius tene­ tur restituere pro rata dubii, et quidem domino probabili, si inveniri potest; secus autem erogare debet rem acceptam in pauperes aut causas pias. Ratio est, quia totum retinere nequit, quoniam possessionem in­ cepit cum dubia fide; nec tamen totum restituere debet, quia aequum non est, illum obligare ad tantum damnum, cum revera dubium sit, an res possessa sit aliena. Ita post S. Alphonsum” communiter theologi. Contraria tamen sententia, quae possessorem etiam in hoc casu eximit ab obligatione restitutionis, propugnatur a Card. d’Annibale et quidem argu­ mentis non spernendis”. Hinc e. gr. si quis emit aliquam rem, de qua valde dubitat num legitime possit vendi a venditore, peccat quidem, sed si postea, investigatione facta, remanet dubium, admoneri quidem debet sed non cogi, ut restituat totum vel partem. c) Qui rem vel ius (e. gr. hereditatem) accepit a possessore bonae fidei et cum dubio possidere coepit, potest, manente dubio, antecessoris iure se tueri, scii, potest possidere cum bona fide et proinde ad nihil tenetur, usquedum contrarium certo probetur. §2. De altera radice restitutionis, seu de iniusta damnificatione. Altera radix restitutionis faciendae est iniusta damnificatio sive ab 223 uno sive a pluribus perpetrata. De hac duplici damnificatione atque de damnificatione in diversis materiis supra sufficienter dictum est. In omnibus materiis et casibus illud unicum principium applicandum est: Non adest obligatio restitutionis propter damnificationem causatam: a) nisi actio damnificans iniusta fuerit vere, efficaciter et formaliter; seu aliis verbis: nisi laeserit iustitiam commutativam actu externo et interno moraliter culpabili, vel: b) nisi post sententiam iustam iudicis aut post contractum validum de restitutione facienda initum. Pauca dicenda remanent de restitutione facienda ab iniustis coopera­ toribus. Mensura et ordo restitutionis inter plures damnificantes. Quando dam­ nificatio iniusta perpetrata erat a pluribus, difficultas oriri potest, qua men­ sura et quo ordine singuli damnificantes restituere teneantur. Sequentia notentur: Triplex est huiusmodi mensura inter plures damnificantes: alii enim obli­ gantur in solidum absolute, alii in solidum condicionale (seu pro rata et in solidum), alii pro rata simpliciter. Solidaritas seu obligatio restituendi in solidum generatim est onus incumbens singulis cooperatoribus reparandi soli­ dum i. e. totum damnum illatum. Haec solidaritas est a) absoluta, si quis tenetur solus totum damnum reparare, quin habeat ius recompensationem petendi ab aliis cooperatoribus; e. gr. solidaritas mandantis; b) condicionata, si quis tenetur solus totum damnum illatum reparare, sed nonnisi deficientibus aliis cooperatoribus. Si autem integrum damnum revera restituit, habet ius ” Theol. mor. 1. 3, n. 625. ’· Summula Theol. mor. II, n. tai. 13· Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. compensationem exigendi ab aliis cooperatoribus. Talis aliquando est solidaritas participantis, c) Obligatio restituendi pro rata simpliciter est onus unicuique incumbens reparandi illam solam damni partem, quae suae coopera­ tioni correspondet; e. gr. plures fures dividunt spolia ablata. 224 Principium i. Quicumque (adiuvantibus tantum aliis) fuit totius damni causa principalis, tenetur ad restitutionem in solidum absolute, seu, ut S. Thomas dicit: „Principaliter tenetur restituere ille, qui est principalis in facto."™ Ratio est, quia ille fuit causa totius damni, et ceteri cooperatores non fuerunt nisi eius instrumenta. Quod quidem maxime apparet in mandante damnificationem respectu mandatarii. Valde enim iniquum esset, si mandans aliis damnificationem, ab ipsis, damnificatione facta, exigeret partem resti­ tutionis faciendae. Unde e. gr. qui famulo mandat, ut damnum causet alteri, tenetur solus totum damnum causatum reparare, neque potest exigere, ut famulus partem damni restituat. Sin autem mandans non restituat, famulus, utpote vera causa (licet secundaria) damnificationis, tenetur reparare damnum causatum. Mandanti aequiperandus est ille, qui vi, metu, minis alterum in­ ducit ad laesionem iustitiae commutativae. 225 Principium 2. Qui simul cum aliis concurrit efficaciter ad totum damnum, tenetur ad restitutionem in solidum condicionate. Tenetur quidem in solidum, quia eius actio realiter influxit in totum dam­ num. Tenetur autem tantum condicionate in solidum, quia idem damnum etiam adscribendum est aliis concausis. — lamvero cooperator habetur ut causa efficax totius damni in duobus casibus, scii.: 1. quando eius cooperatio fuit ita necessaria ad totum damnum inferendum, ut, ipso non concurrente, damnum non fuisset factum; e. gr. aliquis praebuit suffragium, sine quo iniusta sententia fuisset impossibilis; 2. quando totum damnum causatum est ex communi conspiratione; e. gr tres homines faciunt conspirationem, i. e. singuli ceteros moraliter movent ad occidendum inimicum, qui revera ab uno tamquam exsecutore istius con­ spirationis occiditur. In praxi rudes raro obligandi sunt ad restituendum in solidum condicio­ nate, ut dicetur n. sq. cum S. Alphonso. 226 Principium 3. Qui absque communi conspiratione simul cum aliis est causa partialis damni, tenetur restituere pro rata influxus. Hinc si plures concurrunt ad furtum faciendum, unusquisque tenetur resti­ tuere pro rata influxus et bonorum ablatorum. Causa partialis damni est illa, quae nec sufficiens nec necessaria est ad totum damnum perpetrandum, adeo ut etiam sine illa effectus evenisset, etsi forsan non ita facile. E. gr. duo fures volunt noctu penetrare in aliquam domum ad furandum. Accedit tertius fur, et sic furtum facilius perpetratur. Omnes tres sunt causae partiales, et unusquisque tenetur restituere tantum, quantum furatus est. Tria principia enuntiata sic breviter comprehendi possunt: Pluribus cooperantibus ad iniustum damnum 1. causa principalis tenetur in soli­ dum absolute; z. causa secundaria tenetur in solidum condicionate, si ’* S. theol. 2, 2, q. 62, a. 7 ad 2. Caput IV. De restitutione seu de reparatione iuris laesi. Art. II. S 2. 197 efficaciter causavit totum damnum; 3. secus tenetur causa secundaria pro rata influxus. Quaeres: Quid faciendum est in dubio, a) num quis fuerit causa totalis damni; b) num alii partem suam restituerint? In primo dubio ille non tenetur nisi ad partem, quia onus certum, scii, totum restituendi, non potest imponi pro incerta obligatione. Excipe tamen, nisi per suam actionem scienter reddiderit rem incertam. E. gr. quando plures vi aut dolo mulierem stupraverunt, tenentur in solidum condicionate ad resarcienda damna materialia ex istis stupris causata 7‘. In altero dubio quidam respondent, non adesse obligationem restituendi integrum. Ita Noldin”. Ad rem scribit S. Alphonsus7·: „Negant Salmanti­ censes et Roncaglia, dicentes quemque teneri tantum partem suam resti­ tuere; quia praesumendum alios socios iam restituisse. Sed id mihi minime probatur. Advertendum tamen, quod rudes etsi teneantur in solidum, raro expedit eos obligare ad totum; cum difficulter isti sibi persuadeant, se teneri ad restituendam partem a sociis ablatam. — Quinimmo satis praesumi valet, quod ipsi domini, quibus debetur restitutio, consentiant, ut illi restituant tantum partem ab eis ablatam, cum aliter valde sit timendum, quod nihil restituant, si obligentur ad totum." Ergo tunc confessarius communiter hortetur poenitentem, ut restituat quod debet, quin accuratam quantitatem explicet, id remittens dictamini conscientiae illius. De ordine servando inter iniustos cooperatores. 227 Haec quaestio arcte coniungitur cum praecedenti. Etenim mensura restitutionis faciendae et ordo eius solent esse proportionata. Principium. 5» cooperatores eodem gradu et modo damnum in­ tulerunt, singuli aequaliter et indiscriminatim restituere debent; sin autem in diverso gradu influxerint, tenentur sequenti ordine: 1. qui rem nunc detinet; 2. mandans; 3. exsequens; 4. ceteri cooperatores positivi; 5. cooperatores negativi. Explicatur. Aequalis ordo adest, si singuli aequali modo ad damnificatio­ nem cooperati sunt. E. gr. quinque fures abstulerunt summam 10 000 francorum. Unusquisque tenetur primo et immediate sine respectu ad alios fures restituere 2000 francos. Quando vero inaequali gradu influxerunt in damnum: primo loco tenetur ad restitutionem ille, qui rem alienam detinet, sive bona sive mala fide, quia res clamat domino. Si res iam non exsistat, ille censetur detentor, qui prae aliis lucrum habuit ex re aliena. secundo loco, deficiente detentore, tenetur ad restitutionem mandans, quia est principalis auctor damni. Mandanti aequiperatur autem consulens, a) si alterum induxit in errorem invincibilem; b) si damnum ex consilio secutum soli consulenti et non exsequenti utile fuit. tertio loco obligatur exsecutor, quia ille aliquo modo agit proprio nomine et post mandantem in damno habet principaliorem partem quam alii co­ operatores. ’· Ita saltem probabilius; cf. l.ehmkuhl, Theol. mor. I, n. 1165. S. Alphonsus videtur favere sententiae contrariae, Theol. mor. I. 3, n. 562 et 658. ’· De praeceptis n. 489. ’· Theol. mor. 1. 3, n. 579. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio Π I. quarto loco tenentur ceteri cooperatores positivi, scii, consulens, consen­ tiens, palpo receptans, participans. Inter hos nullus est ordo, dummodo tamen fere aequali modo damnum causaverint. ultimo loco restituere debent cooperatores negativi, scii, mutus, non obstans, non manifestans, quia isti minorem influxum quam ceteri omnes solent habere in damnum. Corollarium. Si principalis causa damni restituerit aut condonationem a domino legitimo obtinuerit, omnes causae secundariae iam ad nihil tenentur. Econtra, si causa secundaria restituerit aut obtinuerit condonationem suae partis, ideo nondum liberatur causa principalis, neque aliae causae secun­ dariae. Si una ex causis secundariis restituerit suam partem, causa prin­ cipalis tenetur illam compensare; sin autem restituerit totum, tunc deficiente causa principali etiam aliae causae secundariae debent illam iuxta ratam partem compensare. ARTICULUS III. De modo et circumstantiis restitutionis. Expendemus: I. cuinam, 2. quo tempore, 3. quo loco, 4. quo modo sit restituendum. § I. Cui sit restituendum. 228 Principium generale. Restitutio per se facienda est illi, cuius stric­ tum ius laesum fuit, eoque defuncto eius heredibus. Patet hoc ex notione ipstitiae commutativae, cuius officium est red­ dere unicuique, quod suum est, seu restituere aequalitatem rei ad rem. In applicatione practica huius principii attendendum est, num dominus laesus sit a) certus et notus, b) ignotus, c) dubius. 229 Regula prima. Si dominus laesus est certus et notus, ipsi (vel suc­ cessori) ordinarie facienda est restitutio. Res enim clamat domino. Ab hac tamen regula sunt quaedam exceptiones seu potius limita­ tiones a lege positiva introductae. Exceptiones. 1. Si res ablata fuerit iusto possessori et non ipsi proprie­ tario, restituenda est (saltem communiter) possessori et non proprietario. E. gr. Petrus commodavit librum a Paulo; si liber furto ablatus fuerit Petro, debet ordinarie restitui Petro et non Paulo, quia secus Petrus damnum vel molestiam habere potest. 2. Si communitas seu societas laesa fuit, communiter restituendum est ad­ ministratoribus istius communitatis. Si tamen ista communitas est prorsus Prava, ut secta Massonica, aut (saltem in aliquibus regionibus) secta Socia­ listarum, non est restituendum ipsi societati aut administratoribus, quia hoc esset favorem praebere fini pravo, sed singulis membris societatis”. Cum hoc autem saepe sit impossibile, satis est, si summa restituenda distribuatur pauperibus. Quando autem societas non est ita mala, i. e. si eius principalis ” Sic Christiani, qui res idolis oblatas furati erant, iussi sunt facere restitu­ tionem sacerdotibus paftanis templi. S. C. de Prop. Fide d. 10 Fcbr. 1795 et S. Offic. d. si Sept. 184a ad 4. Caput IV. De restitutione seu de reparatione iuris laesi. Art. III. S I. 199 finis non est pravus, e. gr. societates nonnullae haereticae, tunc restituendum est ipsi societati, quae non privatur iure suo propter malos fines accidentales. 3. Si damnum fuit causatum reipublicae aut civitati, restituendum est rei- 230 publicae aut civitati. Haec autem restitutio diversis modis fieri potest: a) summam debitam solvendo iis, qui a potestate civili iniusto modo in bonis fortunae laesi sunt et quibus proinde a republica debetur restitutio. Hinc cum in plurimis regnis Ecclesia catholica sit iniuste spoliata bonis suis, suf­ ficit summam debitam erogare in bonum Ecclesiae. Attamen in isto casu melius est summam erogare non Ecclesiae in generali, sed alicui instituto ecclesiastico determinato, quod revera iniuste passum est a tali gubernio damnum idque nondum condonatum. Ratio est, quii iuxta sententiam hodie certam dominium bonorum ecclesiasticorum non pertinet directe ad totam Ecclesiam neque ad Summum Pontificem, sed ad singula iuridica instituta ecclesiastica. — β) Potest etiam restitutio fieri destruendo tesseras, quibus pretium pro transvehendis litteris aliisque rebus solvitur7·, dummodo tamen istae tesserae ad gubernium civitatis pertineant. Vel potest restitutio fieri destruendo titulos debiti publici7®, non autem destruendo syngraphas bancarum particularium 78 *80. — y) Demum potest restitutio fieri erogando summam debitam in pauperes; cum enim reipublicae incumbat obligatio sub­ veniendi pauperibus, eius onera hoc modo diminuuntur. 4. Specials! difficultas eaque magna oriri potest, si restitutio facienda est 231 alicui assecurationi. Quando assecuratio pertinet ad fiscum, tunc fisco resti­ tuendum est, ut ex supra dictis patet; quando vero assecuratio est privata, ut saepissime est, tunc per se loquendo restitutio facienda est administratori­ bus istius assecurationis. Aliquando tamen hoc non est consulendum, quia complures assecurationes habent cum aliis societatibus pactum retroassecurationis81, et tunc incertum est, quisnam revera damnum passus fuerit. Non raro etiam periculum adest, ne restitutio facta defraudetur ab infidelibus administratoribus. Cum igitur restitutio facienda legitimo domino saepe sit moraliter impossibilis, complures auctores, e. gr. Gopfert", Noldin··, merito docent, in istis dubiis summam restituendam posse donari pauperibus aut causis piis. 5. Si restitutio facienda est alicui, qui coactus fuit cessionem bonorum 232 facere84, tunc lex positiva graviter praecipit, ut restitutio fiat non domino, sed bonorum administratori a publica auctoritate constituto; creditores enim domini ius habent, ut ex eius bonis omnibus indemnes serventur. Nihilominus si restitutio facta est non administratori, sed domino, dummodo iste sit homo probus atque versetur in magna necessitate, valida esse videtur. Ratio est, quia dispositio legis positivae non potest in isto casu invalidare legem natu­ ralem, quae iubet restituere domino. — Etiam extra cessionem legalem bonorum licet aliquando creditoribus restituere et non domino, quando scii, iste non est rationabiliter invitus, quod hoc modo restitutio fiat. In praxi tamen ordinarie non est restituendum creditoribus, nisi hoc a lege civili per­ mittatur. 6. Domino defuncto, restitutio facienda est eius heredibus; omnia enim 233 defuncti iura realia transeunt in heredes, qui computantur quasi una persona 78 •° •® ·· Hriehnarken, timbres, stamps. 70 Vulgo Staatsobligationen. Vulgo Ranknoten von Privatbanken. ·* Rückversicherung, réassurance. Moraltheol. II, n. 126. ·» De praeceptis n. 512. Vulgo Konkurs, Hankrott, faillite. 200 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. defuncto “. Deficientibus heredibus, summa restituenda datur pauperibus vel causis piis vel stipendiis Missarum pro requie defuncti dicendarum. Dico: deficientibus heredibus; nam, quando adsunt legitimi heredes defuncti, summa restituenda non potest erogari in stipendia Missarum pro defuncto dicenda­ rum (nisi tamen heredes in hoc consentiant). 7. Qui pauperibus aut causis piis dedit rem restituendam, quamdiu dominus aut eius heredes noti sunt atque eis restitutio fieri potuit, suae obligationi non satisfecit, ideoque iterum restituere debet, quia restitutio omnino debet fieri legitimo domino eiusve heredibus (S. Poenitentiaria d. 7 Febr. 1899) 80. Ita saltem, si hoc est moraliter possibile. Adesse autem censetur moralis impossibilitas restituendi legitimo domino, si ille, qui est obligatus ad restitu­ tionem, restituendo legitimo domino deberet damnum duplo maius subire. Auctores tamen minime concordant in hac impossibilitate mensuranda. En verba S. Alphonsi*87: „Si sit spes, ut res vel pretium alio tempore restituatur domino vel eius heredibus, sine magno damno debitoris, tunc probabiliter dicunt Bonacina, Lugo, Lessius restitutionem posse differri. Si vero desit talis spes, ita ut dominus esset re privandus, tunc adhuc probabiliter dicunt Lessius et Dicastillus apud Croix (qui id non reprobat cum Lugo), quod, si res parvi sit momenti et damnum furis esset duplo maius, tunc posset resti­ tutio applicari pauperibus vel operibus piis; quia in hoc praesumitur dominus assentiri. Si tamen esset res magni momenti, ... [plures] excusant furem a restituendo domino immediate, casu quo expensae faciendae essent aequivalentes rei valori. Sed hoc communiter non admittunt Tamburini, Sporer, Croix cum Lugo, Vasquez et Ilsung. — Excusant autem Scotus, Gabriel, Richardus apud Croix, si sumptus essent maiores debito. Huius sententiae est etiam Glossa in cap. ,Cum tu‘, de usuris, ubi dicitur fur non teneri rem mittere domino, si expensae deportationis excedant ipsius rei valorem. Pro­ babilius vero Sporer, Tamburinus, Molina excusant solo casu, quo sumptus essent longe maiores; immo Lugo obligat furem, etiamsi passurus sit damnum duplo maius. Quando autem damnum omnino esset excessivum, sufficit re­ stituere pauperibus.1' — In tanto labyrintho opinionum (quae omnes non excedunt limites probabilitatis) eligat unusquisque, quamcumque voluerit. Nostris temporibus, cum absque magnis expensis saltem pretium rei ablatae possit mitti etiam in dissitas regiones, casus non est ita practicus. Potest tamen accidere, ut dominus transmigraverit in regionem dissitam et eius domicilium non possit sine magno labore magnisque expensis cognosci. Si in isto casu ad inveniendum domicilium deberet debitor expendere summam, quae est maior quam ipsum debitum, potest tuta conscientia omittere investigationem et totum debitum erogare in pauperes88. cum 234 Regula secunda. Si dominus laesus est ignotus, possessor rei debet facere diligentem inquisitionem, qua sine effectu peracta possessor bonae fidei rem potest retinere, ut iam supra n. 213 dictum est; pos­ sessor vero malae fidei aut iniustus damnificator tenetur rem donare pauperibus aut causis piis. 88 S. Thom., S. theol. 2, 2, q. 62, a. 5 ad 3. 88 Collect, de Prop. Fide n. 2038. 87 Theol. mor. 1. 3, n. 598. 88 Huic opinioni videtur favere 5. Thomas 4, diat. 15, q. 1, a. 5, q. 4 ad 5. Cf. etiam Billuart, De iust. et iure diaa. 8, a. 16. Capot IV. De restitutione seu de reparatione iuris laesi. Art. III. $ I. 201 Legitimo domino manente ignoto possessorem bonae fidei posse retinere rem probabiliter docent post S. Alphonsum” omnes fere auctores moderni, Noldin”, Tanquerey”, Marc”, Gôpfert”. Ratio est, quia, cum inventor possit probabiliter retinere rem inventam, si dominus post diligentem in­ quisitionem non apparuerit, a fortiori hoc licet possessori bonae fidei, cum iste coeperit possidere rem titulo colorato. Veteres auctores econtra hoc non admittunt”. S. Thomas” dicit: „Si ille, cui debet fieri restitutio, sit omnino ignotus, debet homo restituere secundum quod potest, scilicet dando in eleemosynas pro salute ipsius, sive sit mortuus sive sit vivus, praemissa tamen diligenti inquisitione de persona eius, cui est restitutio facienda ‘‘ Haec tamen verba Angelici Doctoris a quibusdam auctoribus intelliguntur de solo possessore malae fidei, aut tamquam de consilio et non de praecepto”. Possessor malae fidei aut iniustus damnificator tenetur, domino manente ignoto, rem erogare pauperibus aut locis piis. Ita docent communissime theologi, quamvis de fundamento et ratione restitutionis non conveniant, praesertim si agitur de restitutione facienda ab iniusto damnificatore, alii hanc obligationem ex iure naturali, alii ex iure gentium, alii ex iure eccle­ siastico deducentes”. Putamus, illam deduci ex utroque iure: ex iure quidem naturali, quia tam bono communi quam rectae rationi repugnat, ut male­ factor (qualis est possessor malae fidei aut iniustus damnificator) ex sua malitia utilitatem reportet neque puniatur; ex iure autem ecclesiastico, quod cogit possessorem bona usuraria et simoniaca restituere”. Oportet enim anim­ advertere, iniustum possessorem aut damnificatorem non solum laesisse per­ sonam privatam, sed semper quoque societatem humanam; ideoque quando nequit satisfacere personae privatae utpote ignotae, debet tamen satisfacere societati humanae et quidem aut per sublevamen pauperum aut per causarum piarum adiutorium. Si forte possessor malae fidei aut damnificator iniustus sit ipse pauper, ex sententia probabili complurium theologorum, rem vel saltem eius partem tamquam eleemosynam sibi retinere potest, cum non sit peioris condicionis quam alii pauperes. Ceterum in isto casu, quando debitor est tam pauper, versatur in impossibilitate morali restituendi et proinde excusatur, dummodo habeat propositum restituendi, quando sufficiens fortuna aderit. Regula tertia. Si dominus est incertus aut dubius, primum quidem 235 inquisitio fieri debet et quidem ea diligentia, quae rei valori proportionatur. Dubio autem permanente distinguendum est: a) Si dominus dubius est inter paucos9* (tres vel quattuor), i. e. si dubitatur, quisnam ex tribus vel quattuor personis sit verus dominus, ” L. c. n. 589. ” De praeceptis n. 503. ei Synopsis theol. mor. de iust. n. 555. ” Instit. mor. I, n. 999. ” Moraltheol. II, n. 170. ” Cf. Billuart 1. c. a. 14, § 2. ” S. theol. 2, 2, q. 62, a. 5 ad 3. ·· Cf. quae supra n. 49 dicta sunt de acquisitione rei inventae. ” Cf. Vermeersch, Quaest. de iust. n. 167. Soli fere Aertnys (Theol. mor. 1. 3, n· 346, q. 4) arridet sententia, ex iniusta damnificatione non oriri in hoc casu obli­ gationem restituendi pauperibus. ” Cf. c. 5, X 5, 19; c. 16, X 5, 6; Cod. iur. can. c. 729 et 1543. Hae leges ex iure consuetudinario ad omnia debita ex delicto extenduntur. ” E. gr. aliquis abstulit bursam, quae pertinebat ad unam ex tribus personis, sed nescit ad quamnam. 202 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. debet res vel pretium eius inter illos dividi meliore quo potest fieri modo, neque licet dare rem pauperibus. b) Si dominus dubius est inter multos (et idem valet, si pauci sunt veri domini dubii inter multos100), tunc restituendum est pauperibus. c) Si plures domini dubii sint et habitent in eodem loco, tunc iuxta S. Alphonsum101 omnino restitutio facienda est pauperibus huius com­ munitatis laesae, quia, cum communitas illius loci sit laesa, illi quoque damnum resarciendum est. In magnis tamen urbibus, ubi cives facillime mutant domicilia, non videtur esse necessarium, ut restitutio fiat pau­ peribus eiusdem civitatis, sed fieri potest quibuslibet pauperibus. Hinc mercatores, qui compluribus et nunc ignotis emptoribus damnum in­ tulerunt, adulterando merces aut diminuendo pondera et mensuras, possunt restituere, augendo pondus et mensuram vel diminuendo pre­ tium mercium, si Udem emptores solent adhuc redire ad emporium; secus restituere tenentur pauperibus. Merito autem dicit Lehmkuhl101: „Quare censeo sine ullo scrupulo statim fieri posse restitutionem in pauperes vel in publicos fines pios et utiles ipsius loci, ubi fraudes commissae sunt; fieri etiam posse in quoslibet pauperes vel causas pias saltem sine peccato gravi, vel si adsit rationabilis causa, sine omni pec­ cato." — Rationes autem sunt a) mutatio continua civium in magnis urbibus; β) sat parva probabilitas restituendi hoc modo veris dominis laesis; y) ardua difficultas ita restituendi paulatim per tempus nimis longum summam forsan magnam, quae multo facilius semel vel paucis vicibus potest erogari pauperibus. 236 Subnectitur hic quaestio: Cui prius restituendum sit, seu quo ordine satisfaciendum sit creditoribus? 1. Si debitor omnibus suis creditoribus satisfacere potest, in restituendo nullus ordo necessario est servandus. 2. Quodsi omnibus satisfieri nequit, tunc servanda est lex positiva in loco restitutionis vigens de cessione bonorum (vulgo Konkursordnung), saltem si cessio bonorum iam iuridice declarata est. Lex positiva solet distinguere inter debita privilegiata ‘°3, hypothecaria, communia, atque determinat, quo ordine et qua proportione singula debita solvenda sint. Omnia ista statuta videntur obligare in conscientia. Ita communis modernorum theologorum sententia ,0‘. Unde si quis alio ordine solvit creditoribus, cum notabili damno aliorum, peccat graviter et tenetur aliis damnificatis restituere. Antequam vero cessio bonorum sit iuridice declarata, licet certo sit praevisa, sequenti ordine satisfaciendum est singulis creditoribus: a) Reddenda sunt bona, quae nondum in proprietatem debitoris transierunt, e. gr. commodata, deposita. b) Satisfaciendum est creditoribus pauperibus. Ita ex caritate. 100 E. gr. aliquis mercator uni vel paucis incolis alicuius urbis vendidit merces adulteratas. 101 Theol. mor. 1. 3, n. 589. *<” Cas. consc. I, n. 746. ‘°’ E.gr.expensae funerales, medicinales pro ultimo morbo, stipendia famulorum. ‘°· Cf. Gôpfert, Moraltheol. II, n. 171; Lehmkuhl, Theol. mor. I 1219; Noldiu, De praeceptis n. 519. Caput IV. De restitutione seu de reparatione turis laesi. Art. III. S 2 et 3. 203 c) Creditoribus tempore prioribus aut prius petentibus. Nihilominus, iusta exsistente causa, debitores impares ad satisfaciendum omnibus creditoribus non sunt inquietandi, si redditis prius illis bonis, quae nondum in eorum proprietatem transierunt, non observant ordinem hic indicatum et potius uni creditori quam alii satisfaciunt. Immo ex iusta causa possunt aliquem credi­ torem monere, ut solutionem debiti petatloe. Quandoque tamen leges positivae irritas declarant solutiones factas brevi tempore ante iuridicam cessionem bonorum. Quae quidem leges, utpote valde rationabiles et iustae, videntur obligare in conscientia. Unde si quis creditor clam notabilem summam contra statuta istarum legum acceperit a debitore impari ad satisfaciendum omnibus creditoribus, tenetur ad restituendam rem acceptam. Diversas theo­ logorum sententias in hac quaestione videsis apud S. Alphonsum “·. §2Quo tempore sit restituendum. Principium. Restitutio debita facienda est, quam primum fieri potest, 237 moraliter loquendo10T. Ratio est, quia rem alienam non licet retinere, domino rationabiliter invito. Porro dominus est rationabiliter invitus, quod alienus possessor diutius retinet rem, quam potest hic et nunc restituere. Hinc grave peccatum est, sine causa differre per notabile tempus restitutionem materiae gravis. Secus autem, si dilatio est modica. Quid sit notabile tempus, non potest certo determinari. Si ex dilatione iniusta oriatur legitimo domino notabile damnum, e. gr. periculum sortis aut lucrum seu fenus cessans, tunc videtur esse grave peccatum. Qui vero ex iusta causa differt restitutionem, non peccat quidem; tenetur tamen tunc reficere totum damnum, quod creditorem inde passurum esse prae­ videt. Ita saltem, si obligatio restitutionis orta est ex delicto loe. Qui voluntatem habet non restituendi eamque non revocat, unum tantum peccatum committit, licet ad obligationem restituendi saepius attendat; attamen hoc peccatum aggravatur, quo longius istud pravum propositum perdurat1<”. Nota. Confessarius insistere debet, ut restitutio fiat, quantocius moraliter sit possibile, et praesertim ne permittat, ut restitutio differatur usque ad mortem. Insuper urgeat, ut saltem partialis fiat restitutio, si totalis est im­ possibilis. Si poenitens promissam in praecedentibus confessionibus resti­ tutionem culpabiliter omisit, ordinarie non potest absolvi priusquam reapse restituerit. §3Quo loco sit restituendum. I. Possessor bonae fidei satisfacit obligationi restituendi, si rem ex238 errore possessam in loco possessionis tradit liberae dispositioni legitimi proprietarii. ‘®· Ita quoque Naldin 1. c. n. 507. *·· Theol. mor. 1. 3, n. 691—694. *·’ Cf. 5". Thom., S. theol. a, a, q. 62, a. 8. 1β· Cf. S’. Alph. 1. c. n. 680. ··· Cf. nupra I, n. 378. 204 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. Ergo sufficit, ut proprietarium certiorem faciat de exsistentia suae rei, neque tenetur ad expensas vel pericula transmissionis subeunda. Ratio est, quia possessor bonae fidei sine culpa rem alienam possedit neque tenetur pati ullum damnum ex ista possessione inculpabili. 2. Possessor malae fidei vel iniustus damnificator debet suis sump­ tibus rem restituere in loco, ubi dominus eam habiturus esset, si ea non fuisset ablata, deductis tamen expensis, quas dominus etiam ipse fecisset asportando “°. Ratio est, quia damnificator et possessor malae fidei debent reparare totum damnum, quod dominus passus est. Sin autem res ipsa ablata non potest transmitti sine magnis expensis, sufficit mittere pretium rei. Si res restituenda casu vel culpa tertii perierit in transmissione, antequam ad dominum pervenit, possessor bonae fidei ad nihil tenetur, quia res perit domino; possessor vero malae fidei et iniustus damnificator non liberantur a sua obligatione, sed iterum curare debent, ut legitimus dominus red­ datur indemnis. Sane si dominus ipse designasset modum transmissionis, tunc in casu iacturae dominus et non possessor malae fidei deberet dam­ num pati. 239 Scholion. De restitutione facta ope confessarii. „Multi probabiliter censent, a nova restitutione immunem esse, qui pecuniam restituendam con­ fessario tradidit, apud quem casu vel culpa tertii periit; nam confessarius haberi potest ut nuntius ex praesumpto creditoris consensu electus, cum saepe restitutio alia via tuto fieri non possit absque infamiae periculo, et aliunde confessarius sit ex officio nuntius fide dignus. — Unde in praxi, qui hoc modo restituit, et putat se officio suo iam satisfecisse, ad novam restitutionem non est cogendus “ 'Ita Tanquerey U1. Hanc sententiam tuentur quoque Lessius, Sporer, Tamburinr et recenter Frassinetti, Lehmkuhl11’, Noldin11’. Non equidem nega probabilitatem istius opinionis, sed in praxi semper fere alio modo est procedendum. Casu, quo bonum restituendum sine ulla culpa cum confessarii tum debitoris periit, confessarius valens probare hoc in­ fortunium petat a creditore condonationem, quae in istis circumstantiis non ita difficulter obtineri poterit. S. Alphonsusu* ponit quaestionem: Si confessarius furi imposuerit, ut rem ablatam distribuat inter pauperes pro anima domini, non obstante, quod dominus sit certus et notus, satisfecitne fur obligationi restitutionis? Merito respondet negative, quia nullo modo potest praesumi, ut dominus velit suam rem in pauperes erogari. Debet igitur iterum fieri restitutio sive a fure sive a confessario, qui tam falsum consilium dedit. Nihilominus confessarius subsequens, qui hanc rem a fure comperit, potest illum in bona fide relinquere, si ex monitione timet grave incommodum oriturum. 110 Cf. Billuart, De iure et iust. diss. 8, a. i6. 1X1 Synopsis Theol. mor. de iust. n. 559. xx’ Theol. mor. I 1225. “· De praeceptis n. 501. Optime hanc quaestionem tractat S. Alphonsus (Theol. mor. 1. 3, n. 704) vocans sententiam oppositam communem et tenendam. Sed in haec verba concludit: „Olim primam sententiam [i. e. illam, quae supra ex Tan­ querey exposita est] vere probabilem censebam; sed ex rationibus mox allatis melius postea perpensis, de illius probabilitate valde dubito. — At, quia Lcssius et Sporer cum Tamburino non audeant primam opinionem damnare, nec ipse audeo.** *»· L. c. Caput IV. De restitutione seu de reparatione iuris laesi. Art.III. $ 4. Art.IV. $ 1. 205 §4- Quomodo sit restituendum. Principium. Generatim requiritur et sufficit, ut restitutio eo modo 240 fiat, quo iustitia violata ad aequalitatem reparatur. Patet ex notione iustitiae commutativae et restitutionis. Corollaria, a) Restitutio potest fieri secreto, quin dominus hoc animad­ vertat, e. gr. clam augendo pondus mercium. b) Potest fieri sub specie donationis. Si tamen tunc creditor hac dona­ tione motus aliud donum debitori rependerit, curandum est, ut sequentibus donis aut oblationibus tandem aliquando aequalitas iustitiae violatae re­ paretur. Quando autem quis debiti immemor aliquid gratuito donaverit credi­ tori, nihilominus istud donum potest computare pro sua obligatione iustitiae satisfacienda. Ita sententia probabilior. Ratio est, quia in omni liberali prae­ statione quisque praesumitur prius et potius velle satisfacere obligationibus iustitiae. Huic sententiae videtur favere S. Alphonsus, in longum disputans de hac quaestione, licet oppositam sententiam vocet communiorem et valde probabilem115. Unde in praxi non est urgenda adhuc restitutio, si iam gratuitis donis creditori totum debitum solutum est. Immo, quando legi­ timus dominus est ignotus et proinde restitutio facienda est pauperibus, tunc pro restitutione computari potest magna pars eleemosynarum post (non autem ante) contractam obligationem restituendi factarum. Quomodo restituendum sit fisco aut iuridicis societatibus, iam dictum est supra n. 230. ARTICULUS IV. De causis a restitutione excusantibus. Tamquam principium generale habetur in hac materia: A restitutione facienda excusant eae causae, quae efficiunt, ut creditor iam non sit rationabiliter invitus quod restitutio sibi debita aut omnino omittatur aut saltem ad tempus differatur. Distinguuntur igitur causae eximentes absolute ab omni restitutione et causae excusantes ad tempus. § i. De causis eximentibus. Causae eximentes possunt enumerari quinque: condonatio, com- 241 pensatio, praescriptio, compositio, necessitas extrema. Condonatio creditoris expressa aut tacita aut etiam praesumpta a restitutione eximit. Requiritur autem, ut condonatio expressa sit a) omnino libera, i. e. ab omni errore, fraude, vi et metu immunis; b) facta ab eo, qui habet potestatem condonandi iuxta ius cum naturale tum positivum. Hinc e. gr. condonatio est invalida, si creditor decipitur circa quantitatem debiti, putans illud esse multo minus quam revera est; pariter, si debitor se falso fingit miserum et pauperrimum ad miseri­ cordiam creditoris excitandam; pariter, si uxor condonat restitutionem 115 L. c. n. 700, q. a. 2o6 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. faciendam bonis mariti etc. — Aliquando confessarius potest prudenter nomine poenitentis petere condonationem expressam a creditore, si poenitenti est revera durissimum facere restitutionem. Attamen con­ fessarius sit valde cautus, ne sigillum confessionale laedatur neve ipsimet magna incommoda ex tali petitione enascantur! Condonatio tacita aut praesumpta censetur adesse, quando prudenter iudicari potest, creditorem, si convenienti modo rogaretur a debitore vel a confessario nomine debitoris, esse libenter remissurum debitum, e. gr. in furtis filiorum familias, saltem, si res ablata iam non exsistit; parentes enim ordinarie non tam inviti sunt propter ipsam rem ablatam quam propter furtivum modum ablationis. Pariter condonatio mariti potest aliquando praesumi in furtis uxoris, dummodo facta sint pro expensis rationabilibus. Pariter in furtis minutis, quae a famulis facta sunt in esculentis aliisque rebus eorum curae commissis. Pariter in furtis minutis (quae non coaluerunt ad gravem materiam infra breve tempus), quae ab operariis committuntur, e. gr. asportando parvas res, ut lignum, metallum, pannum etc., dominus non est multum invitus, quia non patitur magnum damnum. Proinde post factum condonatio potest prae­ sumi. Nihilominus operarii deterrendi sunt ab huiusmodi furtulis, cum propter pravum exemplum respectu aliorum sodalium tum propter periculum paulatim perveniendi ad materiam gravem. Compensatio est reciproca exstinctio duorum debitorum et ha­ betur, quando creditor vel ab ipso debitore vel ab eiusdem debitoribus exegerit illa, ad quae ius habuit. E. gr. Petrus debet Paulo 100 francos, Andreas debet Petro 100 francos. Paulus, qui non potest obtinere summam 100 francorum a Petro, exigit illam (cum auctoritate legis civilis) ab Andrea illamque obtinet. Ambo debita nunc exstincta sunt In praxi observanda sunt statuta legis civilis circa hanc rem. Praescriptio exstinguit post legitimum tempus debitum possessoris bonae fidei, ut supra n. 213 dictum est; sed numquam potest liberare a restitutionis obligatione possessorem malae fidei, quia deest condicio necessaria, scii, bona fides. 242 Compositio, quae est debiti remissio a Summo Pontifice facta, locum habere potest tantum a) in bonis ecclesiasticis et b) in bonis, quae debentur incertis dominis. Cum Summus Pontifex habeat domi­ nium altum omnium bonorum ecclesiasticorum, potest ex iusta causa propter bonum commune condonare tum guberniis civilibus tum personis singularibus bona ecclesiastica usurpata aut alio illegitimo modo acquisita. Guberniis civilibus multoties condonata sunt bona ecclesiastica usurpata. Sic e. gr. gubernio Galliae condonata sunt omnia bona ecclesiastica occupata usque ad 15 Iulii 1801. Fideles autem, qui haec bona usque ad id tempus usurpata emerunt aliove titulo acquisiverunt, licet haec acquisitio facta fuerit post diem 15 Iulii 1801, possunt illa iure ac pacifice retinere ,,e. Hoc etiam *'· Cf. responsionem S. Pocnit. 20 Martii 1848. Caput IV. De restitutione seu de reparatione iuris laesi. Art. IV. § i. 207 constat ex litteris Pii VII ad episc. Pictaviensem a. 1822 directis. Bona autem ecclesiastica in ultima persecutione Gallica usurpata nondum sunt condonata. Pro Hispania facta est condonatio cum per Concordatum die 16 Mart. 1851 tum per conventionem additionalem die 25 Aug. 1859. — Pro Belgio condonatio facta est die 16 Dec. 1833 quoad omnia bona usur­ pata a gubernio. — Pro Regno Borussico condonatio facta est die 7 Febr. 1894 de omnibus bonis, quae usque ad finem anni 1824 saecularizata sunt et de praesenti a privatis tamquam propria possidentur vel in posterum possidebuntur “7. — Pro Italia concessa est episcopis facultas faciendi com­ positionem, si bona ecclesiastica occupata non excedant valorem 30 000 fran­ corum “·. Quomodo agendum sit cum hominibus privatis, qui bona ecclesiastica usur­ pata a gubernio civili emerunt aut alio titulo acquisiverunt, non potest una regula generali determinari. Videnda sunt statuta lata pro singulis regioni­ bus. Quodsi aliquod dubium remaneat, recurrendum est ad S. Poenitentiariam. Si agitur non de bonis ecclesiasticis, sed de bonis ad incertum domi­ num pertinentibus atque ideo erogandis in pauperes aut in causas pias, communiter theologi docent, Summum Pontificem posse ex iusta causa concedere compositionem, quia etiam sustentatio pauperum aliquo modo pertinet ad Ecclesiam atque subiacet jurisdictioni Summi Pontificis, qui potest dispensare in omnibus, quae non directe adver­ santur legi naturali aut divinae. Porro nemo dicet, compositionem, quando legitimus dominus inveniri nequit, directe adversari legi natu­ rali aut divinae. Hanc autem compositionem Summus Pontifex solet ita facere, ut aliquam partem debiti causis piis aut pauperibus appli­ candam decernat, reliquam vero partem remittat, ac tandem ex thesauro Ecclesiae suppleat fructum spiritualem, qui provenisset ignoto domino, si omnia ista bona sibi ablata dedisset in eleemosynam aut in causas pias. Ad obtinendam istam compositionem ordinarie oportet recurrere ad S. Poenitentiariam, quae illam concedit, dummodo sit a) dominus incertus; b) casus occultus; c) delinquens pauper. In Hispania, Lusi­ tania aliisque locis, ubi bulla „Cruciada“ adhuc in usu est, speciales facultates hac de re habentur11’. — Quid autem faciendum est, si casu inopinato, postquam debitum restituendum in pauperes aut causas pias erogatum fuerit, verus dominus appareat? In isto casu adhiberi potest a) praescriptio, quae praesertim in rebus mobilibus non requirit longum tempus iuxta iura moderna. Quodsi b) tempus legaliter determinatum nondum elapsum fuerit, nihilominus debitor non tenetur restituere illud, quod iam elargitus est bona fide pauperibus aut causis piisue, immo iuxta complures theologos nec etiam id, quod Summus Pontifex condonavitial. 117 **· “· ·*· ”* Cf. Vogt, Kirchenvermôgensrecht § 20. Cf. card. Gennari, Consultazioni morali canoniche-liturgiche Cons. I 17—54. Act. Ap. Sed. VII (1915) 553 et 562. Cf. Tanquerey, De iust. n. 610. Cf. S. /llph., Theol. mor. 1. 3, n. 592. 2O8 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. Extrema aut quasi-extrema necessitas excusat, immo et eximit ab omni obligatione restituendi, quando nulla spes apparet illam pellendi. Tunc enim restitutio est moraliter impossibilis. Ad impossibile autem nemo tenetur. §2. De causis excusantibus ad tempus. 243 Causae excusantes ad tempus a restitutione praecipue sunt impo­ tentia temporanea et cessio bonorum. Impotentia temporanea est vel physica vel moralis. Prior adest, quando debitor nihil habet, ex quo restituere possit, e. gr. aliquis com­ bussit domum alterius, et propter hoc crimen detruditur in carcerem per decem annos. Cum nulla bona possideat neque nova bona acquirere possit tempore incarcerationis, versatur in impossibilitate physica re­ stituendi, ac proinde excusatur, saltem ad tempus. Impotentia moralis adest, quando ex restitutione debitori aut etiam personae alii grave damnum oriretur. Damnum autem istud oriturum debet esse multo gravius quam illud, quod oritur creditori ex restitu­ tione omissa. Patet per se, quia creditor rationabiliter exigit bona sua, quibus carere non potest sine gravi damno. Si tamen debitor restituendo cadat in extremam necessitatem, non obligatur ad restitutionem, etsi creditor ex restitutione omissa versetur in necessitate gravi. Corollaria. Adest impotentia restituendi: i.Si debitor restituendo decideret a statu suo iuste acquisito, e. gr. mercatoris ad statum famuli, potest restitu­ tionem differre; debet tamen diligentius laborare atque expensas diminuere, ut quamprimum restituere valeat. 2. Si debitor statim restituendo pateretur notabile damnum, quod pro­ babiliter evitaretur per restitutionem dilatam, excusatur ad tempus, e. gr. ne­ gotiator obligatus ad restitutionem non tenetur nunc vendere merces minore pretio ad habendam pecuniam pro restitutione facienda, si spes adest pretium mercium mox auctum iri. Pariter opifex non tenetur vendere in­ strumenta ad laborandum necessaria, ut debita sua solvat. 3. Si restitutio fieri nequit sine damno in bonis altioris ordinis, e. gr. sine periculo famae et honoris, velut si uxor adultera nequit reparare damnum causatum sine magna sua infamia. — Qua occasione quaeritur, utrum gra­ vatus aere alieno possit religionem intrare, antequam restituerit? Responden­ dum est cum distinctione multiplici: a) Si infra breve tempus valet satisfacere obligationi restituendi, tenetur omnino ingressum in religionem differre usque post restitutionem factam, b) Si nulla fundata spes adest, fore ut restitutio fieri possit infra plures annos, videndum est, num creditor sit notus et num ille cognoscat vel probabiliter cogniturus sit debitorem. Quo in casu debitor nequit ingredi in religionem, tum quia Ius ecclesiasticum graviter pro­ hibet, ne recipiantur in religione illi, qui sunt gravati aere alieno; tum quia propter iura civilia possunt facile oriri maxima incommoda et scandala pro Clemens VIII Const. „In suprema" 2 Apr. 1602; et Cod. iur. can. c. 542, n. 2 statuit: ..Illicite, sed valide ad Novitiatum admittuntur aere alieno gravati, qui solvendo pares non sint." Caput IV. De restitutione seu de reparatione iuris laesi. Art. IV. § 2. 209 religione et pro Ecclesia catholica. Sin autem creditor est ignotus neque ullum periculum adest, ut postea debitor detegatur, tunc videtur ingressus in reli­ gionem licitus Ratio est, quia iste homo secus pateretur magnum damnum spirituale propter omissum ingressum in religionem, et praeterea etiam post plures annos incapax erit ad restituendum. Creditor autem, utpote prorsus ignotus, non patitur damnum, si restitutio omittatur. Demum non possunt oriri, ut supponitur, incommoda et scandala pro religione. — Si quis autem habens obligationem restitutionis subdole religionem ingressus et professus est, professio est quidem valida, sed religio non tenetur solvere debita con­ tracta a subdito suo. Religiosus autem obligatur ad satisfaciendum credi­ toribus meliore quo potest modo. 4. Si dominus re restituenda abusurus praevidetur ad peccandum vel ad iniustum damnum tertii 12‘. Cessio bonorum dicitur ille actus, quo debitor, impar solvendi secun- 244 dum aequalitatem, bona sua cedit, ut creditores saltem secundum aliqualem proportionem recipiant pecuniam illis debitam. 1. Duplex distinguitur cessio bonorum: iudiciaria et extraiudiciaria. Cessio iudiciaria habetur, quando vel ipse debitor (cessio iudiciaria stricte dicta) vel aliquis eius creditor (cessio necessaria) iudici denuntiat debitoris impotentiam solvendi. Cessio vero extraiudiciaria est cessio bonorum oblata a debitore insolvente et sponte acceptata a creditori­ bus. Haec cessio extraiudiciaria solet locum habere, quando debitor sine omni culpa ex mero infortunio in angustias solvendi redactus spem praebet, se postea soluturum esse; vel etiam in casu, quo per cessionem iudiciariam creditores etiam maiora damna paterentur. 2. Cessio cum iudiciaria tum extraiudiciaria potest ex parte debitoris esse aut culpabilis vel fraudulenta aut inculpabilis. Principium 1. Statuta iurium civilium in iudiciaria cessione bonorum 245 ordinarie videntur obligare in conscientia, ita ut laesio eorum facile inducat obligationem restitutionis. Ita sententia communis. Ratio autem est, quia illa statuta sunt iustae de­ terminationes iuris naturalis salvantes meliore quo possunt modo iura singu­ lorum creditorum et vitantes nimiam duritiem erga debitorem. Ideo debitori non licet clam subducere bona neque inire contractus, facere donationes etc. prohibitas a lege civili. Principium a. Debitor cedens bonis suis potest iure et naturali et 246 positivo sibi retinere ea bona, quae sunt prorsus necessaria ad honestam et humilem sustentationem, immo et ea bona, quae sunt necessaria media ad incohandum novum parvum commercium. Idem valet de uxore et filiis debitoris. Ratio est, quia unusquisque ius habet ad convenientem sustentationem, cum nemo teneatur mendicare126. Principium 3. Omnis cessio bonorum per se non exstinguit in 247 conscientia obligationem restitutionis, sed tantum ad tempus suspendit. *” Cf, S. theol. 2, 2, q. «89, a. 6 ad 3. *»« Ib. q. 62, a. 5 ad 1. ·*· Cf. Billuart, De iure et iust. diss. 8, a. 20. I*bOmmrr, Man Theol. mor II |4 210 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. Ratio est, quia creditores nonnisi coacte consentiunt ad recipiendam solum­ modo partem bonorum ipsis debitorum. Proinde si debitor postea iterum potens erit ad restituendum, ordinarie tenetur omnes creditores indemnes reddere11·. Dico autem: ordinarie tenetur. Etenim si leges civiles alicuius regionis non solum excludunt actionem iudicialem creditorum, verum etiam debitorem reddunt prorsus immunem ab omni futura obligatione restituendi et solvendi, creditores censentur consentire his legibus et renuntiare iuribus suis. Tales esse leges Angliae contendit Crolly* 117. Leges autem civiles videntur posse revera exstinguere omnem obligationem solvendi debita, cum hoc sit aliquando valde utile pro diligentia in commercio adhibenda. Omnes autem theologi docent, obligationem restitutionis semper remanere, quando cessio bonorum facta fuit fraudulenter aut cum gravi culpa propter negligentiam in administrandis bonis. QUAESTIO IV. De contractibus. 248 Praenotamen. Ut ex supra n. 39 dictis patet, contractus est principalior modus acquirendi dominium, et originem ducit ex ipsa natura societatis humanae. Homo enim utpote animal sociale felicitatem nequit acquirere sine auxilio aliorum hominum. Unde nullus homo vere dicere potest, se sibi suf­ ficere atque nullius adiutorio indigere. In statu autem naturae lapsae solum caritatis praeceptum non sufficit, ut adiutorium in necessitatibus semper con­ cedatur; unde aliud medium addendum fuit, nempe contractus, quibus opera et res aliorum sub certis condicionibus in nostram utilitatem cedunt. Sic e. gr. pauper eget cibis; cum autem non habeat pecuniam, debet inire con­ tractum laboris ad pecuniam acquirendam. Habita pecunia init contractum emptionis et venditionis ad cibos comparandos. Etiam ditissimus quisque eget contractu emptionis ad sibi procuranda multa necessaria vitae. Ab ipso ergo iure naturae repetenda est contractuum origo, supposita tamen divisione bonorum. Nam si omnia bona essent prorsus communia, iam superflui essent contractus, quippe quorum principalis effectus sit transferre dominium ali­ cuius rei determinatae ab uno homine in alium. lura positiva diversos con­ tractus condicionesque illorum magis determinaverunt. Tractatus de contractibus est longissimus, cum sint innumerae fere species contractuum et quam plurima legum positivarum statuta, quae videntur ob­ ligare in conscientia. Confessario autem neque necessarium neque possibile est scire omnia ista statuta ad legitimitatem singulorum contractuum lata. Propterea brevitati studentes dividimus totum istum tractatum in duo capita: i. de contractibus in genere; 2. de praecipuis contractibus in specie. CAPUT I. De contractibus in genere. Tractamus: 1. de notione et divisione contractuum; 2. de requisitis ad contractum; 3. de effectu seu de obligatione contractuum. *’· Cf. Billuart, De iure et iust. dise. 8, a. 20. 117 De iure et iust. III, n. 1232; cf. Stephen, Commentaries on the Laws of England II 183 (ed 11). Caput 1. De contractibus in genere. Art. 1. 211 ARTICULUS I. De notione et divisione contractuum. Notio. Contractus est duorum pluriumve in idem placitum con- 249 sensus signo sensibili manifestatus, pariens obligationem saltem in uno contrahentium, vel breviter iuxta Ius Romanum: „est pactio duorum pluriumve in idem placitum (et) consensus"1. Dicitur i°: duorum pluriumve in idem placitum, ad significandum sub* iectum contractus, qui non potest exsistere, nisi saltem duo consentiant in idem placitum, i. e. cognitum. Ad contractum igitur requiruntur actus intel­ lectus, i. e. placitum, et actus voluntatis, i. e. consensus. Dicitur 2°: consensus, quia sine vero consensu interno nullus contractus oriri potest obligans in foro interno, sicut filius non oritur sine patre. Con­ sensus est causa cum efficiens tum formalis contractus, ut praesertim pro contractu matrimoniali est notatu dignum. Dicitur 3°: signo sensibili manifestatus, quia interior consensus nondum inducit obligationem, nisi sit alteri contrahenti manifestatus aliquo signo sensibili. Ita saltem, si agitur de contractu inter homines; in contractibus enim, qui fiunt inter Deum et hominem, e. gr. in voto, quod est contractus promissionis, non requiritur manifestatio sensibilis. Dicitur 4°: pariens obligationem saltem in uno contrahentium. Contractus enim est a) promissio data et acceptata; iamvero talis promissio parit ob­ ligationem, saltem unilateralem (immo bilateralem, si fuerit mutua seu re­ ciproca); b) est privata lex, quam quis sibi voluntarie imponit, et quae con­ firmatur iure cum civili tum naturali*. Duplex est fons, ex quo ius contrahendi emanat: i. ex iure naturali, quia societas humana non potest convenienter salvari, nisi adsit facultas libera ineundi contractus, et 2. ex iure humano, quod diversos contra­ hendi modos constituit et regit, ita ut omnia ex iustitia et aequitate componantur. Divisiones. Inter multiplices contractuum divisiones sequentes vi-250 dentur pro usu confessarii magis necessariae: 1. Contractus formalis seu expressus et virtualis seu tacitus. Prior est ille, qui fit verbis, scriptis aliisque signis formaliter consensum contrahentis manifestantibus. Posterior vero est ille, qui habetur implicite in susceptione alicuius officii aut muneris; e. gr. medicus exercens suam artem facit contractum implicitum agendi ea omnia, quae eius professio requirit. Contractus tacitus solet vocari quasi-contractus. 2. Contractus nominatus et innominatus. Nominatus habet speciale nomen, ut emptio, locatio etc.; innominatus vero caret in iure nomine proprio, et est quadruplex: do ut des, do ut facias, facio ut des, facio ut facias. Adverte tamen, id quod datur aut redditur in con­ tractu innominato, ordinarie non posse esse pecuniam; alias foret contractus nominatus. Contractus igitur innominati sunt potius permutationes e. gr. do ubi librum meum, ut des mihi tuum suffragium; saepe quoque inducunt potius obligationem convenientiae quam strictae iustitiae. 1 L. >, 5 a, D. de pacti» a, >4. * Cf. Billuart, De contract, dise. 1, a. 1. 14· 212 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. Veteres auctores solebant contractum nominatum subdividere in illum, qui est in utilitatem utriusque contrahentis, et in illum, qui est in utilitatem unius tantum. Primi generis sunt novem: emptio, cui opponitur venditio, locatio, conductio, census, cambium, emphyteusis, feudum, assecuratio. — Secundi generis contractus sunt: mutuum, commodatum, precarium, pignus, hypo­ theca, fideiiussio, depositum. — Nostris temporibus mutuum et hypotheca iam in utilitatem utriusque contrahentis vergunt, cum non soleant concedi sine fenore. 3. Contractus unilateralis et bilateralis seu synallagmaticus. Prior causât obligationem ex una tantum parte contrahentium, e. gr. con­ tractus promissionis gratuitae; posterior vero producit strictam obligationem pro utraque parte contrahentium, e. gr. emptio, locatio etc. — Contractus bilateralis solet subdividi in commutatorium et aleatorium. Contractus commutatorius, qui et certi eventus solet vocari, est ille, in quo aliquid dandum aut faciendum est independenter a fortuito eventu, e. gr. emptio, venditio. Contractus vero aleatorius * est ille, in quo aliquid promittitur aut datur tantum sub eventu fortuito, e. gr. in ludo, sponsione, assecuratione. 4. Contractus gratuitus et onerosus .* Gratuitus contractus cedit in utilitatem unius contrahentis solum, e. gr. donatio; onerosus imponit onus utrique contrahenti, e. gr. venditio, in qua unus tenetur mercem tradere et alter pretium. 5. Contractus principalis et accessorius. Principalis contractus non pendet ab alio contractu, e. gr. libera venditio; accessorius seu subsidiarius pendet ab alio contractu eumque corroborat, e. gr. hypotheca. 6. Contractus sollemnis et simplex. Contractus sollemnis observat omnes formalitates a iure positivo prae­ scriptas, e. gr. testamentum initum coram notario. Alter observat tantum condiciones iuris naturalis, e. gr. testamentum informe, sed clare exprimens voluntatem testatoris. 7. Contractus vestitus et nudus. Contractus sollemnis idem fere est ac contractus vestitus, cuius exsecutio a iudice civili cogitur, quia est initus iuxta legem civilem. Contractus vero simplex idem est quod contractus nudus, qui quidem inducit obligationem naturalem, sed non agnoscitur a iure positivo. 8. Contractus purus (seu absolutus) et condicionatus, prout nulla vel aliqua condicio aut modificatio apponitur contractui. 9. Contractus consensualis, verbalis, litteralis, realis. Haec distinctio celeberrima fuit in antiquo Iure Romano et in quibusdam quoque Codicibus modernis habetur. Contractus consensualis perficitur in sola manifestatione consensus, sive hoc fiat iuxta formalitates a lege positiva prae­ scriptas (contractus sollemnis) sive absque illis (contractus simplex). Con­ tractus verbalis est idem ac stipulatio, et exigit determinatam formam ver­ borum. Contractus litteralis requirit ad validitatem, quod sit scripto exaratus. Huiusmodi est contractus sponsalitius iuxta novum ius. Contractus demum • Clücksvertrag. • Germanice: unent geltliche und ent geltliche Vertrdge. Caput 1. De contractibus in genere. Art. 1. 213 realis est ille, qui non per solum consensum sed ipsa traditione rei perficitur, qualis est mutuum, pignus, depositum. Scholion. De legis civilis valore in contractibus. Cum societatis humanae 251 maximopere intersit, ut omnes contractus rite ineantur, leges civiles omnium nationum multa statuerunt de modis contractuum. Hinc oritur quaestio sane momentosa, quousque ista statuta iuris civilis obligent in conscientia. Certum est quidem competere auctoritati civili potestatem irritandi ex rationabili causa subditorum actus, qui secus non essent invalidi ex iure naturali. Etenim huiusmodi potestas necessaria est ad efficacem societatis directionem. Unde etiam communissime auctores tribuunt principi civili potestatem statuendi impedimenta dirimentia in matrimoniis non-baptisatorum ·. Irritatio autem contractuum iure naturali validorum potest a lege civili fieri duplici modo: nempe 1. directe attingendo personam agentem, vel 2. magis directe attingendo actum ipsum. Priore modo voluntas agentis inefficax redditur sive absolute · sive relative7. Ita e. gr. iuxta legem Germanicam absolute impotens ad .quemcumque contractum est illé, qui ita declaratus fuit iuridice propter de­ fectum mentis ·, vel qui est civiliter mortuus. Iuxta vero legem Gallicam minorennis, qui 16 annos non expleverit, absolute impotens est ad disponen­ dum de bonis suis per donationem aut testamentum·. — Altero modo ipsum actum contractus attingunt complura civilia statuta de formalitatibus prae­ scriptis, e. gr. in venditione immobilium, in testamento condendo etc. Num autem istae formalitates praescriptae ita afficiant actum, ut sine illis invalidus sit etiam in conscientia, est ardua quaestio, quae non potest regula generali resolvi et quae in singulis casibus pendet a mente legislatoris. Porro ista mens est saepe dubia. Cum enim legislatores habeant non tantum subditos catholicos, sed etiam infideles haud multum curantes de obligationibus fori interni, generatim abstrahunt ab obligatione conscientiae. Nihilominus melius videtur, si etiam tunc legibus civilibus tribuatur obligatio in conscientia, nisi legislator expresse determinet, actum esse tantum rescindibilem, vel solum­ modo non agnosci in foro publico. Ratio est, quia non potest sufficienter consuli bono communi nec prospici indemnitati infirmorum, quando legibus contractum irritantibus nulla alia tribuitur obligatio in conscientia nisi post sententiam iudicis. Etenim tunc leges illae prodessent malis et obessent bonis; namque boni, qui conscientiae vocem audiunt, eis non uterentur contra alios; mali econtra, qui spli foro externo attendunt, iis uterentur, quoties ipsis faverent. — Praeterea ex tali divortio inter forum internum et externum praeberetur occasio multorum peccatorum atque rixarum, quia alii usurparent sibi bona iuxta ius civile, alii se compensarent occulte iuxta ius naturale. Exemplum classicum difficultatum fere insolubilium praebet sic dictum testamentum informe, quod iuxta legem naturalem est validum, iuxta legem vero civilem est invalidum * ·. Demum accedit, quod confessario non tantum magna dubia, sed etiam dirae persecutiones oriri possunt, si in hac materia denegat legi civili omnem obligationem in conscientia ante sententiam iudicis. Quae cum ita sint, confessarius agit prudentius et verius, si in materia contractuum inculcat observantiam legum civilium, idque vel eo magis, cum Codex iur. can. c. 1529 expresse decernat: „Quae ius civile in territorio statuit de contractibus tam in genere quam in specie, sive nominatis sive in­ • Infra in tractatu de matrimonio III, n. 651. · Ceschdftsunfdhig. • Geschâltsbeschrânkt. · Cod. civ. Germ. § 104. • Cod. civ. Gall. a. 903. ** Cf. infra n. 277. 214 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. nominatis, et de solutionibus, eadem iure canonico in materia ecclesiastica iisdem cum effectibus serventur, nisi iuri divino contraria sint, aut aliud iure canonico caveatur." ARTICULUS II. De requisitis ad contractum. Quattuor essentialiter requiruntur: i. materia apta; 2. persona capax; 3. consensus legitimus; 4. forma conveniens. § iDe materia apta. 252 I. Cum contractus sit modus acquirendi aut transferendi dominium, ut supra dictum est, quidquid cadit sub dominio, potest esse materia apta contractus. Cum autem dominium de re aut actione aliqua possit limitari, eatenus limitatur etiam facultas contrahendi* 11. Condiciones requisitae, ut aliqua res aut actio possit esse materia apta contractus, enumerantur sequentes: materia vel actio debet esse possibilis, ex­ sistens, propria contrahentis, pretio aestimabilis, honesta et licita: a) possibilis cum physice tum moraliter. Quia ad impossibile nemo se obligare potest. Unde si res est physice impossibilis, contractus est nullus (sicut accidit e. gr. si quis vendidit determinatum equum, qui subito fulgure percussus moritur). Sin autem res est moraliter impossibilis, i. e. maxime difficilis, contractus non valet, nisi expresse stipulatum est, in quocumque eventu rem esse praestandam. — Si materia contractus est divisibilis et tota praestari nequit, manet obligatio praestandi partem possibilem ; nisi ex mente contrahentium constet, eos vel ad totum vel ad nihil se obligare voluisse. Qui propria culpa efficit, ut materia contractus impossibilis reddatur, e. gr architectus, qui ex incuria culpabili non finit aedificium tempore statuto, tenetur resarcire damnum exinde alteri contrahenti ortum. b) exsistens in re aut saltem in spe. Ratio est, quia non potest ius trans­ ferri in rem, quae non exsistit nec umquam exstitura speratur. In speculatio­ nibus Bursae nonnumquam magnae iniustitiae committuntur, quando res quaedam venduntur tamquam exsistentes, quae tamen aut omnino non aut nonnisi in spe exsistuntu. c) propria contrahentis. Nemo enim in alium transferre potest ius, quod ipse nullo modo habet. Hinc invalida est venditio, quam fur facit de re aliena iniuste ablata. Si quis vero rem habet propriam in spe, potest hanc spem vendere, nisi tamen leges positivae talem contractum irritent. — Quando aliquid iam alteri debetur ex iustitia, non potest de eodem cum eodem iterum contrahi. Sic e gr. iudex non potest contractum inire ad accipiendum aliquid pro ferenda sententia iusta. Haec enim obligatio iam adest ex suscepto officio; ergo non potest libere de illa disponere; quod si nihilominus disponit, agit de re iam non sua. Dico autem: cum eodem, quia cum tertia persona, cui nihil ex iustitia debetur, potest iterum contrahi. E. gr. aliquis conductus a 11 Cf. supra n. Ijeqq. de limitato dominio uxorum, filiorum familias etc. 11 E. gr. Termingeschdfte. Caput I. De contractibus in genere. Art. II. S ΐ· 215 Petro, ut nuntium afferat Romam, potest a Paulo exigere pecuniam, ut ali­ quod eiusdem negotium Romae peragat, quia, etiamsi Petrus solverit totas expensas itineris et debitum salarium, tamen Paulus nullum ius inde acquirit, ut mandatarius Petri sibi aliquid negotii procuret. — Si quid vero debetur ex caritate aut ex alia virtute, contractus de hac re factus est validus, sed illicitus, e. gr. ostendere erranti rectum iter est actus caritatis; si quis autem pro hoc servitio (sine labore praestito) pecuniam exigat, peccat contra iustitiam *». d) pretio aestimabilis. De re, quae non est pretio temporali aestimabilis, nequit contrahi. Quod quidem praesertim locum habet in contractibus onerosis, et quidem x. in rebus spiritualibus, quae non possunt vendi pretio temporali (licet autem permutare unam rem spiritualem cum alia, e. gr. dicere pro alio rosarium cum pacto, ut alius audiat Missam); 2. in contractibus de re turpi; quia enim actus turpis non potest pretio aestimari, hinc omnes con­ tractus de re illicita sunt inde ab initio invalidi. e) honesta et licita. Nemo enim potest se obligare ad aliquid malum, nec 253 postulare ut res illicita fiat. Hinc omnes auctores docent contractum de re turpi, antequam opus malum patratum fuerit, non producere obligationem, ideoque neutrum contrahentium teneri ad implendum opus stipulatum; immo utrumque teneri ad recedendum a contractu inito. Sed magna inter theologos controversia exsistit, num post opus malum patratum alter contrahens teneatur pretium stipulatum solvere1·. Certum est, meretrices posse retinere, immo et exigere suum turpe lucrum post fornicationem admissam. Ita expresse docet S. Thomas cum sententia communissima1·, et apparet etiam ex re­ sponsione S. Poenitentiariae d. 22 Aprilis 1822. Dubium: „Meretrix, quae magnam pecuniae summam obtinuit, concedendo usum sui corporis variis amatoribus, nuperrime conversa est. Numquid tenetur restituere omne pretium suorum criminum, vel partem tantum, aut illud impendere in piis operibus? Et, si ad alterutrum teneatur, numquid ex stricta iustitia, vel ex consilio tantum? N. B. haec meretrix, restitutione facta, non ad summam paupertatem reduceretur.1' Responsum est: „Mulier poenitens non cogenda est, sed hortanda, ut pretium meretricium, iuxta prudentis confessarii indi­ cium, eroget in pios usus." — Pro aliis autem illicitis actionibus complures auctores, e. gr. Comitolus “, Beusch1T, Collet ··, Gousset “, Carrière”, Tanquerey ”, negant validitatem contractus turpis etiam post opus malum pa­ tratum. Etenim — aiunt — ille contractus ante operis impletionem fuit invali­ dus. Ergo etiam opere completo remanet invalidus, quia ex Regula iuris 18: ,,Νοη firmatur tractu temporis, quod ab initio de iure non subsistit." — 13 Cf. Billuart, De contract, diss 1, a. 9. *· Erudite et profunde de hac controversia tractat Ferdinand Maurer S. J. in Zeitschrift f. kath. Theol. vol. 33 et 34 (1909 et 1910). 15 S. theol. 2, 2, q. 32, a. 7; q. 62, a. 5 ad 2. Vel ipse Concino (De restit. diss. 2 in comm. c. 11) hoc concedit, sed falso putat, unicum titulum, cur meretrices possint repetere et retinere pretium, esse legem civilem, quae quasi mulcta punit scortatores, ut solvant pretium scortationis. *· Respons. mor. 1. 3, q. 5. Rationes ab eo allatas bene explicat Concino 1. c. *’ Tract, canonico-legalis de pact, et contract, c. 4, sect. 3, n. 271 sqq. (Migne, Curs. theol. tom. XVI, col. 427 sqq.). *· De restit. c. 3, a. I, sect. 4. *· Theol. mor. n. 753. ·· De contract, n. 331—338. ” De iust. n. 648. 2l6 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. Communior autem et longe probabilior sententia, quam certe tenent S. Tho· mas1’ et S. Bonaventura, S. Antoninus, S. Alphonsus” atque quam plurimi antiqui et moderni auctores, docet: ..Contractus sub condicione operis turpis, sive repugnantis iustitiae sive alteri virtuti, sive puniendi per leges sive non, verificata condicione, iure naturae obligat." Ratio autem videtur esse, quia in istis actibus illicitis est duplex constitutivum: alterum materiale, scii, actus physicus; alterum formale, scii, culpabilitas istius actus. Secundum constitutivum non est pretio aestimabile et proinde numquam potest esse materia contractus. Primum vero constitutivum est pretio aestimabile, et quando revera positum est, alter contrahens tenetur pretium promissum sol­ vere’*. Hinc qui promittit puellae matrimonium sub condicione copulae carnalis, hac condicione «turpi impleta, tenetur illam ducere. Qui promittit malefactori summam pecuniae ad prodendam patriam *·, tenetur, proditione facta, promissam pecuniam solvere. Qui ex odio religionis promisit mercedem, ut opera servilia pro ipso perficiantur die dominico, debet hanc mercedem dare, operibus servilibus peractis. Aliquando tamen a legibus positivis huiusmodi contractus turpes absolute declarantur irriti, cum ante tum post factum, e. gr. pactum simoniale. Tunc sane non obligant”. Quia sententia affirmans omnimodam nullitatem istorum contractuum est extrinsecus probabilis, et quia modernae leges civiles” non admittunt actio­ nem civilem neque ad obtinendum neque ad restituendum pretium turpe, in praxi favendum est possessori ”, ac proinde si quis recusat solvere pro­ missum pretium pro re turpi praestita, illi denegari non potest absolutio sacramentalis ”. Resolves. I. Mercator promisit redactori alicuius ephemeridis celeber­ rimae looo francos, si artificiosis mendaciis in diario suo commendaret nego­ tium aliquod; sed postea recusat solvere hanc summam promissam. Melior est condicio possidentis in contractu turpi, ac proinde non potest mercator stricte obligari sed tantum moneri ad dandam pecuniam promissam. 2. luvenis promisit puellae too francos, si illa permitteret copulam. Qua peracta recusat dare 100 francos. Non potest in foro conscientiae cogi ad solvendam pecuniam promissam. Ratio est eadem: Melior est condicio pos­ sidentis in contractu turpi. Quodsi autem puella postea occulte surripuit ” S. theol. 2, 2, q. 87, a. 2 ad 2; Sent. 4, dist. 15, q. 2, a. 4, q. 2. ” Theol. mor. 1. 3, n. 712. ” Notanda est etiam responsio S. Officii d. 14 lan. 1846 (Collect, de Prop. Fide n. 1003) : „Bonzus quidam ethnicae superstitionis erroribus nuntium mittere et S. Ecclesiae catholicae nomen dare paratus petit, ut sibi liceat retinere, quae antea perceperat in ethnico officio, quod gessit ; quaeque in medicae artis exercitio com­ paraverat. — Resp. : Non esse inquietandum, dummodo aliunde non intervenerit certa iniustitia.... Quae item ab ethnicis sacerdotali munere sibi Bonzus quaesivit, quamvis superstitioso e fonte manaverint, legitime tamen eidem obvenisse viden­ tur, utpote quae fuerint paganae gentis propria· eiusque consensu suis sacerdotibus honorarii loco attributa." ” Vulgo Spionage. ’· Cf. infra n. 565, Cod. civ. Germ. § 138 et 817. ” Cod. civ. Germ. § 138; Cod. obi. Helv. a. 20 et 66. ” Ita statuunt etiam Ius Romanum : „Si et dantis et accipientis turpis causa sit, possessorem potiorem esse et ideo repetitionem cessare, tametsi ex stipulatione solutum est." L. 8, D. 12, 5; Cod. civ. Germ. § 817; Cod. oblig. Helv. a. 66. ” Optime agit de hac controversia Billuart, De contract, dias. 1, a. 8. Caput I. De contractibus in genere. Art. Π. S 2. 217 100 francos promissos, nec ipsa potest cogi ad restitutionem ob eandem rationem: Melior est condicio possidentis in contractu turpi· * §2De personis aptis ad contrahendum. Principium. Omnis homo contrahere potest, dummodo a) usu ratio- 854 nis polleat, nec b) specialiter a lege positiva prohibeatur. Ratio primi est, quia nemo potest sibi obligationem imponere, nisi illam vere cognoscat. Hinc ex ipso iure naturali nequeunt contrahere: a) infantes, qui usum rationis nondum adepti sunt Ordinarie ante septennium infantes censentur carentes perfecto usu rationis. Post primum septennium sufficiens usus rationis praesumitur, ac proinde contractus tunc initus de iure naturae est quidem validus, de iure vero positivo saepe declaratur rescindibilis; b) perpetuo amentes; c) ebrii, lunatici etc. tempore, quo carent usu rationis. Ratio autem secundi est, quia leges positivae (sive civiles sive ec­ clesiasticae) ob bonum commune possunt libertatem contrahendi licite limitare. Sicque ab omnibus iuribus factum est quantum ad minorennes, uxores, interdictos, civiliter mortuos-etc. Statuta complurium Codicum civilium iam supra satis explicata sunt, quando sermo fuit de subiecto dominii·1. Regula generalis est: Minores, uxores omnesque in facultate contrahendi limitati possunt contractum initum rescindere; non autem idem possunt illi, quibuscum contraxerunt, seu, ut statuit iusRomanum: Minoribus aetas in damnis subvenit, et in prospere gestis non obest . ** Si autem quaeritur, num ista statuta valeant etiam in conscientia, ita ut contractus initi possint tuto rescindi, si ita lex civilis permittat, generalis responsio est affirmativa. Ratio est, quia statuto generali iusto lex civilis valide et licite concedere potest propter bonum com­ mune rescissionem alicuius contractus. Quodsi huiusmodi rescissione aliqui damnum patiantur, hoc sibi ipsis imputare debent, quia sciebant aut scire debebant, se non posse valide contrahere cum minoribus, uxoribus etc. Minores autem, uxores aliique interdicti debent resarcire damna orta ex rescissione contractus: 1. si fraude usi sunt, se fingentes liberos ad contrahendum; tunc enim sunt iniusti damnificatores aut possessores malae fidei; 2. si inde facti sunt ditiores. Resolves. Ex dictis facile resolvuntur sequentes casus: i. Filius minorennis contraxit multa debita atque pecuniam acceptam dilapidavit. Si leges civiles statuunt, ut minorennis nullum validum con­ tractum inire valeat, neque parentes neque ipse filius tenentur debita con­ tracta solvere, dummodo a) filius nullam fraudem adhibuerit erga creditores, b) ex debitis contractis ditior factus non fuerit··. ’· ·» ·· Cod. Cf. Génicot, Cas. consc. I, de contract, in gen. c. 3. Cf. n. i8sqq. et apsqq. ·» Cf. § 9 Inat. 3, 19; L. 44. Dig. 4. 4· Cf. S. Alph., Theoh mor. 1. 3, n. 757. Cf. etiam Cod. civ. Germ. § 107—113; civ. Austr, S 865: Cod. civ Itnl. a. 1303; Cod. civ. Helv. a. 17sqq. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. 2l8 2. Filius minorennis a ditissimo ludaeo mutuatus est 1000 francos pro­ mittens fenus quotannis 50% et insuper iurans se contractum fideliter ex­ secuturum neque umquam beneficio legis civilis se esse usurum. Contractus iste non est firmus, et postquam dispensatio legitima obtenta est super iuramento, rescindi potest ope iudicis civilis·*. 3. Filius minorennis (absque consensu patris et legis civilis) aliquid emit. Contractus rescindi potest a minorenni, non autem a venditore, qui cogi potest, ut reddat pretium acceptum et recipiat rem venditam. Ratio est, quia, qui (licet bona fide) contraxit cum minorenni, nequit impedire rescis­ sionem talis contractus·*. 4. Uxor (absque consensu mariti et legis civilis) emit domum. Postea consulit marito, ut emptionem rescindat, etsi venditor inde damnum patiatur. Uxor potest uti beneficio legis civilis neque laedit iustitiam per contractus rescissionem··, nisi ex ipso ditior effecta est. §3· De consensu legitimo. Consensus contrahentium revera est anima contractus, quia deficiente legitimo consensu contractus mortuus est. Agemus de dotibus et vitiis consensus. 255 A. Dotes consensus. Consensus debet esse 1. verus seu internus, 2. liber et deliberatus, 3. externe manifestatus, 4. mutuus. i. Verus seu internus, non externus tantum aut fictus. Unde non sufficit ad validitatem contractus in foro conscientiae consensus in sola verba exteriora. Ita sententia communis contra paucos antiquiores17 Ratio est, quia contractus parit obligationem vere humanam, i. e. moraliter afficientem non tantum corpus, sed etiam animam. Dico autem: in foro conscientiae, quia in foro externo (praesertim civili), ubi de interioribus iudicatur per exteriora, contractus etiam ficte initus reputatur validus. Qui ergo ficte consentit, i. e. sine animo contrahendi, non tenetur in con­ scientia ratione contractus, quippe qui nullus sit; tenetur tamen indemnem facere alterum, qui ex hac deceptione damnum passus est. Immo si non suppetit aliud medium damni resarciendi, ficte consentiens tenetur verum et validum praestare consensum. Quod praecipue accidere potest in consensu matrimoniali ficte praestito. — Quid autem dicendum, si quis contrahens habuit quidem voluntatem contrahendi, sed minime voluit se obligare? S. Alphonsus putat probabiliorem eam sententiam, quae affirmat, etiam in hoc casu contractum esse invalidum, quia ista voluntas inde ab initio ex­ sistens est contra substantiam contractus ac proinde illum invalidât··. Sin autem quis habet voluntatem se quidem obligandi, sed non standi promissioni, tunc contractus valet, quia ad essentiam contractus sufficit voluntas se obli­ gandi. Patet autem, huiusmodi contrahentem peccare propter deceptionem alteri contrahenti causatam. ’· ·» ·· *’ Cf. Cf. Cf. Cf. Génicot 1. c. tr. 9, c. 5 ; Billuart 1. c. a. 5. Noldin, De praeceptis n. 529, Lehmkuld, Cas. consc. I, n. 796 sq. Billuart, De contract, dis». 2, a. 2. ·· Theol. mor. 1. 3, n. 710. Caput I. De contractibus in genere. Art. II. S3. 219 2. Liber et deliberatus, i. e. praestitus cum illa advertentia et liber­ tate, quae ad actum perfecte humanum requiruntur. Ad validitatem contractus non semper requiritur omnimoda libertas a quolibet metu, ut infra patebit. Cum contractus sit actus humanus inducens obligationem moralem, manifeste elucet, illum requirere sufficientem delibera­ tionem. Unde amentes, infantes etc. carentes sufficienti deliberatione ne­ queunt contractum inire. 3. Externe manifestatus, ita ut ab altero clare percipi possit. Cum enim contractus ineantur inter homines, qui non cognoscunt secreta cordium, consensus mere internus non sufficit ad validum contractum. Hinc alteri oblatus consensus non perficit contractum tunc, quando is consentit, sed quando offerens alterius consensum clare percipit et acceptat. Modus, quo consensus manifestari debet, solet legibus positivis determinari, utrum verbis ore prolatis an scripto exaratis an coram testibus etc. Silentium generatim non habetur pro consensu, nisi ex circumstantiis id constet. Id autem constare praesumitur: a) si contractus est favorabilis tacenti, ut in donatione; b) si contrahens facillime posset contradicere et hoc non facit. — Nihilominus etiam in istis casibus silentium nihil praebet nisi praesumptionem, quae cedere debet aliquando veritati oppositae. Hinc e. gr. si ephemeridum aut librorum editores mittant sua opera et declarent, illos censeri subscriptores, qui ea non remittunt, silentium minime haberi potest ut consensus; saltem ubi lex civilis nihil hac de re statuit. Lex autem civilis contrarium statuens videtur esse onerosa et abolenda. 4. Mutuus, i. e. ab utroque contrahente de eodem obiecto praestitus. Hoc etiam valet in contractibus gratuitis. Nam licet quis possit sola sua propria voluntate dominium alicuius rei abicere, non tamen valet eandem rem sub dominium alterius redigere, nisi iste consentiat. Non autem re­ quiritur, ut consensus utriusque contrahentis eodem tempore eliciatur, sed sufficit, ut unius consensus internus et manifestatus virtualiter perseveret, quando alter suum consensum elicit et primo manifestat. Qui contractum offert, potest etiam determinare tempus, intra quod suus consensus virtualiter perduret et alter consensum praestare debeat. Quodsi alter intra hoc tempus consensit et hoc expressit, contractus est validus; tempore vero isto elapso requiritur novus consensus utriusque. Ut patet, facile ex hoc capite multi­ plices lites oriri possunt; unde leges positivae constituere solent, quandonam contractus perficiatur, praesertim si per litteras vel per procuratores inter absentes fuerit oblatus. Quae quidem statuta observanda sunt etiam in con­ scientia. Unde consulendi sunt Codices commerciales diversarum regionum. B. Vitia consensus dicuntur illa impedimenta, quae consensum 256 contrahentium aut tollunt aut minuunt, ac proinde ipsum contractum aut invalidant aut rescindibilem reddunt. Communiter autem enume­ rantur a) error et dolus, quibus intellectus decipitur; b) vis et metus, quibus voluntatis libertas laeditur. De errore dicemus simul cum dolo ac de vi simul cum metu. a) De errore et dolo. Error est iudicium discordans a veritate 257 obiectiva. Error, qui locum habet in contractibus, potest esse aut substantialis aut accidentalis, prout versatur vel circa ipsam substantiam contractus, vel circa sola eius accessoria. Porro substantia contractus 220 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. est illud, quod contrahens intendit primario vel saltem tamquam con­ dicionem sine qua non. Potest esse vel ipsa substantia vel qualitas rei vel utrumque simul; e. gr. adest error substantialis, si quis vult emere vinum de vite et venditur illi vinum de pomis. — Econtra accidentalis reputatur error, qui versatur circa qualitates non redun­ dantes in substantiam ac proinde non primario volitas; e. gr. si quis putat emere lac purum, revera autem accipit lac cui est addita minima pars aquae. In praxi non est semper facile distinguere inter errorem accidentalem et substantialem. Quare attendendum est cum ad inten­ tionem contrahentium tum ad singulas species contractuum. Quando error unius contrahentis fraudibus aut fallaciis alterius tertiaeve personae causatur, habetur dolus malus (arglistige Tâuschung). Dolus igitur saepe est causa erroris, licet error possit adesse sine dolo. Quando dolus est ex parte unius et error ex parte alterius contrahentis, a fortiori valent principia sequentia, quae tamen verificantur etiam de solo errore sine dolo malo. Principium i. Error substantialis reddit contractum invalidum. Ita statuunt omnia iura”. Ratio est, quia qui errat circa ipsam substantiam, non dat verum consensum. Porro sine consensu vero nullus exsistit con­ tractus. Unde e. gr. si quis vult emere vinum de vite et recipit vinum de pomis, contractus est invalidus; vel si quis vult emere picturam Raffaëlis et accipit picturam alterius pictoris, emptio est invalida. — In foro externo error substantialis debet stricte probari, antequam contractus invalidatur Principium 3. Error accidentalis per se non reddit contractum invalidum; saepe tamen reddit illum rescindibilem. Ratio primae partis est, quia ad valorem contractus sufficit consensus in substantiam. lamvero error accidentalis non necessario destruit hunc con­ sensum in substantiam ··. — Ratio secundae partis est, quia multum interest boni communis, ut contractus sint undequaque liberi. Porro etiam error accidentalis aliqualiter reddit contractum non liberum. Unde in compluribus casibus iura positiva permittunt rescissionem contractus, quando probari potest, intercessisse errorem ant dolum accidentalem. — De iure autem naturae propter errorem accidentalem censetur rescindibilis: I. contractus gratuitus, qui factus est in utilitatem illius, qui errorem accidentalem causavit. E. gr. donatio facta pauperi, qui simulat se esse probum, revera autem est improbus, est quidem valida, sed a donatore irritari potest. 2. contractus onerosus, qui causatus est ex dolo alterius contrahentis, vel quando laesio enormis causata est dolose uni contrahentis, e. gr. pretio vere excessive, vel mercibus corruptis aut laesis. In praxi standum est statutis iuris positivi, cum ex solo iure naturali complures casus sint insolubiles ·*. De errore in contractu sponsalitio et matrimoniali cf. infra in tractatu de matrimonio. « Cf. Cod. iur. can. c. 104; Cod. civ. Germ. § 119; Gall. a. 1109 sqq.; Helv. oblig. a. 23 sq. ‘° Cf. S. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 715. ** Cf. Billuart, De contract, dies. 1, a. 3. Cod. civ. Germ. 123 ; Cod. oblig. Helv. 28. Ius ecclesiasticum statuit, ut ille, qui ex errore in contractu gravem laesionem i. e. ultra dimidium passus est, rescissionem contractus petere possit intra biennium. Cod. iur. can. c. 1684, § a. Caput I. De contractibus in genere. Art. II. $ 3. b) De vi et 221 metu. Vis seu violentia absolute procedit a principio 258 extrinseco, ita ut vim patiens omnino repugnet, sed a maiore virtute inferentis vim vincatur. Cum vis seu violentia omnino tollat volun­ tarium, ut ex supra I, n. 65 dictis de actibus humanis patet, tollit quoque consensum, ac proinde omnem contractum irritat “. Aliquando autem vis seu violentia non est ita absoluta, ut vim patiens nullo modo possit resistere, et tunc idem dicendum est de ea, quod valet de metu. Cum iam supra I, n. 67 sqq. satis dictum sit de notione et divisione metus, hic breviter ponuntur in materia contractuum sequentes propo­ sitiones : 1. Metus ita gravis, ut perturbet usum rationis, irritat omnem con­ tractum. Patet per se, quia totaliter tollit consensum. 2. Metus gravis a causa naturali aut etiam a causa libera iuste incussus non irritat neque rescindibilem facit contractum. Ratio est, quia talis metus non tollit consensum neque contrahenti ullam iniuriam infert. Unde e. gr. qui ex gravi metu, ne diffametur, ducit puellam a se defloratam in matrimonium, valide conficit contractum matrimonialem; aut qui propter gravem metum gehennae religionem intrat, validam pro­ fessionem religiosam emittit. 3. Metus levis iniuste incussus a causa libera in foro externo non attenditur, in foro autem interno a) probabilius irritat contractus gratuitos (quia ad illos requiritur maxima libertas) et b) probabiliter rescindibiles reddit contractus onerosos. Ceterum in hac re auctores minime sunt concordes". In praxi atten­ dendae sunt materiae, circa quas contractus initus est. Sic e. gr. sponsalia inita propter metum levem probabilius possunt rescindi". 4. Metus gravis iniuste incussus a causa libera in ordine ad ex­ torquendum consensum ordinarie non invalidât quidem, sed rescindi­ bilem reddit contractum “. Dico: ordinarie non invalidât, quia sunt complures casus, in quibus huius­ modi contractus sunt invalidi ex iure positivo, ut supra I, n. 71 dictum est. Ex tali metu initos contractus non esse ex ipso iure naturali invalidos, docet sententia longe communior et probabilior. Ratio autem est, quia iste metus non tollit neque voluntarium neque consensum, ac proinde essentia con­ tractus sarta tecta manet. Profecto si contrahens sub influxu gravis metus iniuste incussi externum tantum consensum praebet, interius autem dissentit, tunc contractus est invalidus. — Ex ipso iure naturae putat Billuart" esse invalidum contractum, cuius obiectum est sola liberatio a vexatione gravi et iniusta. Etenim haec liberatio seu cessatio a tali vexatione inihsta non est vendibilis, quia iam debetur ex ipsa iustitia. Unusquisque enim habet ius strictum, ne vexetur metu iniusto, et vexans tenetur ex iustitia cessare a vexatione. Sicut ergo iudex non potest valide contrahere de sententia iusta ferenda, ad quam iam tenetur vi officii sui, ita talis iniuste vexans " Cod. iur. can. c. 103, $ 1. “ Cf. 5. Alph. I. c. n. 718. “ lb. I. 6, n. 844. " Cod. iur. can. c. 103, J 3. “ L. c. o. 4. 222 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. non potest valide contrahere de cessatione ab ista vexatione. Quae quidem sententia videtur esse potius subtilis quam vera. Etenim in omni contractu propter metum iniustum inito contrahens intendit se liberare ab iniusta vexatione. Ergo dicendum esset, omnes tales contractus esse invalidos; quod tamen nec ipse Billuart admittit. — Aliqui theologi docent omnes contractus gratuitos ex gravi metu iniuste incusso initos omnino esse invalidos·7. Contractus ex metu gravi initos posse rescindi, docent communissime auctores. Ratio autem est, quia, „quae metu et vi fiunt, de iure debent in irritum vocari" ··. Ille enim, qui gravem metum iniuste passus est, potest a iudice competenti petere··, ut iniuria sibi illata reparetur; quod autem fieri nequit sufficienter, nisi indemnis habeatur, seu nisi contractus initus rescin­ datur. Utrum haec rescissio fieri possit etiam propria auctoritate, controvertitur. S. Alphonsus··* sententiam affirmantem vocat communiorem et tenendam, sententia autem negativa est magis conformis Codici iur. can. c. 103, § 2 et etiam magis tuta ad evitandas illusiones. Sufficit autem licentia confessarii pro foro interno. Ceterum tota controversia de contractibus sub gravi metu iniuste incusso initis non est tam magni momenti pro praxi; nam sive dicantur invalidi sive rescindibiles isti contractus, semper eorum effectus potest praecaveri per rescissionem. Neque amplius difficultas est de contractu sponsalitio, de quo alibi sermo erit* 80. §4- De forma externa contractuum. 259 Iure naturali sufficit, ut contractus conficiantur consensu legitimo et clare manifestato contrahentium. Iuribus autem positivis (sive ec­ clesiastico sive civili) saepe statuitur sub poena nullitatis quaedam determinata forma seu sollemnitas. Num autem validi sint contractus initi sine ea forma, quae in foro externo essentialis habetur? Si deest forma essentialis requisita a iure ecclesiastico, tunc contractus est nullus etiam in foro conscientiae. Hinc e. gr. sponsalia, matrimonium, alienatio bonorum ecclesiasticorum etc. facta sine forma essentiali statuta ab Ecclesia sunt invalida. Sin autem agitur de forma essentiali requisita a legibus civilibus, tunc triplex est sententia : prima affirmat validitatem, secunda eam negat, tertia dicit rem esse dubiam, cum tot magni nominis auctores hinc inde disputent, ideoque praeferendum esse possessorem, donec per iudicis decretum ad restitutionem condemnetur. Sane haec tertia sententia in praxi sequenda est81; secunda autem sententia negans validitatem, deficiente forma essentialiter praescripta, magis vera nobis videtur. Nam si lex ecclesiastica potest declarare nullos quosdam contractus, nisi sint initi sub determinata forma (e. gr. sponsalia, pro­ fessionem religiosam), non est ratio, cur idem ius non concedatur iuri civili in contractibus pure materialibus. Unde communissime auctores ·’ Cf. Marc, Instit. mor. I, n. 105:, et Tanquerey, De iust. n. 636. ° c. 2, X i, 40; Cod. iur. can. c. 103 et 1684. ·· Cf. Cod. iur. can. 1. c. et c. 1688, § 2. Codices civiles determinare solent pro ista actione unum annum ··· Theol. mor. 1. 3, n. 717. 80 Cf. infra III, n. 719. 81 Cf. 5. Jlph., Theol. mor. I. 3, n. 711. Caput I. De contractibus in genere. Art. III. 223 concedunt talem irritandi facultatem potestati civili. Unicum dubium remanet, num potestas civilis voluerit revera annullare contractus sine praescripta forma. Haec autem est mera quaestio facti. Quando autem lex civilis simpliciter et sine ulla restrictione istos contractus declarat nullos, verba legis sumenda sunt sicuti sonant, atque contractus habendi sunt ut nulli. Ita etiam Lugo * . ** ARTICULUS III. De effectu seu de obligatione contractuum. Obligatio contractus est vinculum, quo quis vi contractus adstringi- 260 tur ad aliquid dandum, faciendum vel omittendum. Triplex distinguitur obligatio: naturalis, quae ligat ex ipsa natura contractus, sed in con­ scientia tantum; civilis, quae oritur ex lege civili et actionem parit in iudicio civili, sed non obligat in conscientia; mixta, quae valet cum in foro conscientiae tum in foro civili. 1. Quilibet contractus validus parit veram obligationem in foro conscientiae. Ratio est, quia animus se vere obligandi est de essentia contractus, qui propterea instar legis privatae habetur quoad con­ trahentes. Gravitas istius obligationis per se mensuranda est ex gravi­ tate materiae; gravis est ergo obligatio in materia gravi, levis in ma­ teria levi. 2. In contractu qualificato obligatio determinanda est ex natura clausulae adiectae. Praecipuae autem clausulae, quae ad ici solent, sunt sequentes: sub condicione, sub modo, sub die, sub demonstratione. — De singulis pauca dicenda sunt. Contractus sub condicione. Condicio contractui adiecta potest esse vel 261 de praesenti, vel de praeterito, vel de futuro. Si est de praeterito vel de praesenti, tunc verificata condicione statim obligatio contractus incipit; secus non. Condicio autem de futuro est duplex: altera suspensiva, quando obli­ gatio suspenditur usquedum condicio sit completa; e. gr. dabo tibi 10 francos, si istum librum mihi comparaveris; altera resolutoria, quando obligatio con­ tractus iam exsistens, postmodum impleta aut non impleta condicione, re­ vocatur; e. gr. vendo tibi istum librum, nisi infra hebdomadam tibi displiceat, vel aliis verbis: tu potes infra hebdomadam hunc contractum initum re­ solvere Effectus condicionis suspensivae sunt sequentes: Ante eventum suspenditur obligatio contractus, obligat autem ad eventum exspectandum illumque non impediendum; post eventum condicionis obligatio contractus statim oritur sine novo consensu, et obligatio tunc ordinarie censetur exstitisse a die initi contractus; deficiente vero condicione obligatio nulla oritur nec umquam censetur adfuisse “. Effectus autem condicionis resolutoriae sunt sequentes: Ante eventum et deficiente condicione contractus est validus; impleta autem condicione, con­ tractus ilico dissolvitur sine ulla iudicis sententia. ·’ De iust. et iure disp. 22, n. 252. ·· Cf. Noldin, De praeceptis n. 541. ·· Cf. Billuart, De contract, dis». 1, a. 7, § 1. Cod. civ. Germ. § ijgsqq., Cod. obi. Helv. 151 aqq. 224 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. Si adicitur contractui condicio de re turpi, i. e. de aliquo malo faciendo vel bono omittendo, tunc talis contractus utpote de re moraliter impossibili est iure naturae nullus; attamen in foro externo istae condiciones nonnum­ quam ut non adiectae habentur seu potius ut modi et non ut verae con­ diciones praesumuntur. Quod quidem statuit ius ecclesiasticum pro con­ tractu matrimoniali et sponsalitio “, ius autem Romanum pro testamentis idem statuit6·. Hinc e. gr. quando avunculus in testamento legat nepoti suo xooo francos sub condicione, ut fiat calvinista, aut ut non fiat religiosus non obstante vocatione divina, haec condicio utpote turpis ut non adiecta habetur, et proinde nepos retinere potest 1000 francos, licet condicionem non ad­ impleat. Complures autem leges modernae civiles non agnoscunt hoc iuris Romani statutum. In praxi oportet imprimis investigare veram intentionem contrahentis vel testatoris. Quodsi non omnino constat illum primario inten­ disse condicionem turpem, potest contractus vel testamentum ratificari, etsi condicio turpis non verificabitur. Tunc enim non est contractus sub con­ dicione, sed sub modo, de quo statim dicetur. 262 Contractus sub modo * 67 seu contractus modalis ille est, in quo stipulatur finis seu usus materiae, de qua contrahitur; seu in quo imponitur onus spe­ ciale uni contrahenti. Modus iste solet exprimi particulis: ut, pro, ea lege, ad etc. E. gr. do tibi loo francos, ut monasterium ingrediaris; do tibi loo francos pro emendis libris; commodo tibi hanc vestem ea lege, ut illa utaris tali die etc. — Contractus sub condicione a contractu sub modo ita differt, quod condicio suspendit obligationem contractus, donec condicio sit impleta; modus autem non suspendit effectum contractus, sed imponit solam obligationem observandi modum. Modus enim nihil aliud est nisi gravamen adiectum contractui absoluto et substantialiter completo, ad quem se habet ut accessorium ad principale6·. Modus igitur numquam est motivum prima­ rium contrahentis. Proinde contractus proprie modalis non revocatur, si non servetur modus. In praxi autem saepe difficulter distinguitur contractus modalis a contractu condicionato. Si modus impositus ab alterutro contra­ hentium habebatur ut motivum principale aut saltem ut condicio sine qua non, contractus censendus est condicionatus et non modalis; sin vero modus impositus fuit motivum secundarium, contractus habetur ut modalis. 263 Contractus sub die seu ad diem6· ille est, cuius exsecutio ad determi­ natum diem procrastinatur; e. gr. do ioo francos monasterio, quando pater morietur. Contractus sub die statim obligationem parit, sed non pro statim. Quare si promittens moriatur ante diem exsecutionis contractus, heredes debent exsequi promissionem factam. Sin autem promissio facta fuerit pro die incerto, i. e. non certo futuro — e. gr. dabo tibi ioo francos die, quo filia ingredietur monasterium — talis contractus non est sub die sed sub condicione ac proinde non obligat statim. Hinc si moriar ante ingressum filiae in monasterium, heredes mei non tenentur solvere ioo francos pro­ missos. Ceterum in praxi imprimis attendenda est intentio promittentis. 264 Contractus sub demonstratione vocatur ille, in quo materia contractus non accurate sed potius largo modo designatur. Quantitas enim rei potest designari aut demonstrative, si scii, primo res ipsa exprimitur, et deinde secundarie tantum quantitas rei; aut.laxative, si primo quantitas et deinde ·· Cf. infra III, n. 664· ·· L. 9, D. 28, 7. 67 Germanice: Vertrage mit /luflage. ·· Billuart I. c. J a. ·· Germanice: mit Zeitbestimmung oiler Befristung. Caput I. De contractibus in genere. Art. III. 22$ res exprimitur. E. gr.: Do tibi talem cistam, quae continet 100 francos. Est designatio demonstrativa. Do tibi too francos, qui continentur in ista cista. Est designatio taxativa. lamvero si in designanda quantitate error acciderit, valet contractus sub demonstratione initus, non autem sub taxatione confectus. Ita sententia communis. E. gr. si avunculus dicit nepti: Do tibi hanc cistam, quae continet 100 francos, neptis potest retinere cistam cum pecunia, etiamsi forte 200 franci includuntur. Econtra si avunculus dixisset: Do tibi 100 francos, qui includuntur in hac cista, neptis non posset retinere 200 francos, qui revera in cista inventi sunt. Ceterum in praxi omnia de­ pendent ab intentione contrahentis, et applicanda sunt principia supra allata de errore occurrente in contractu. De iuramento, quod contractui adiungitur. 265 Aliquando contractui additur iuramentum promissorium, quo con­ trahens sub invocatione divini nominis se obligat ad implendum con­ tractum; e. gr. iuvenis promittit puellae matrimonium et iurat se serva­ turum esse promissionem factam. Rarissime adicitur contractui iura­ mentum assertorium™. De efficacia huius iuramenti promissorii con­ tractui adiecti valet: Principium: Contractus omnes per iuramentum additum non mu­ tantur in ratione contractus. Dico autem: in ratione contractus, nam in contractu iurato valido est duplex obligatio: altera iustitiae vi contractus, cuius laesio inducit obligationem resarciendi damni illati; altera religionis vi iuramenti, cuius laesio est quidem grave peccatum, sed minime ex se restitutio­ nem imponit. Ratio autem principii enuntiati est, quia iuramentum promissorium contractui additur tamquam accidens. Porro commune adagium dicit: „Accessorium sequitur principale." Hinc quoque gene­ raliter statuit Codex iur. can. c. 1318, § 1: „Iusiurandum promissorium sequitur naturam et condiciones actus, cui adicitur." Corollaria: 1. Neque contractus neque iuramentum est validum, si agitur 266 de re aut actione, quae sine peccato praestari nequit. Ratio est, quia nemo potest se obligare ad actum peccaminosum. Unde omnes contractus turpes iurati sunt invalidi, ita ut non debeant exsecutioni mandari. 2. Iuramentum appositum contractui, qui a) iure naturali vel b) iure positivo propter bonum commune irritatur et prohibetur, est nullum. — Hinc nullum est iuramentum clerici, quo renuntiat privilegio canonis, quia tale privilegium datum est potius pro bono communi quam pro bono privato; pariter iuramentum est nullum, quo quis ex gravi metu se obligat ad matri­ monium ineundum, quia Ecclesia apposuit impedimentum metus in matri­ monio propter bonum commune, ad vitanda scii, odia, scandala etc. 3. Iuramentum appositum contractui, qui naturalem quidem obligationem inducit, sed a iure positivo rescinditur principaliter in favorem contrahentis, est validum. Ratio est, quia iuramenti obligatio tamdiu sustinenda est, quamdiu licite observatur. Atqui in casu isto iuramentum potest licite observari. Quare iam Alexander III dixit: „Non est tutum quemlibet contra iuramentum suum venire, nisi tale sit, quod servatum vergat in interitum salutis aeter110 Cf. Billuart, De contract, diss. 1, a. 6. ΓλΠμμβμ. Man. Thaot mor. II 15 226 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. nae."·* 1 Hinc minorennis, qui iuramento promisit, se non esse rescissurum contractum, eum servare debet, nisi obtenta fuerit legitima dispensatio. Quando et quomodo dispensatio obtineri possit in iuramento promissorio, dicetur infra n. 454 in tractatu de religione ·*. 4. Iuramentum et contractus metu extorta valent (nisi ex iure positivo declarentur invalida), possunt tamen legitima auctoritate rescindi. Con­ tractum metu initum esse communiter validum, iam supra n. 258 dictum est; quia metus non tollit libertatem. Pariter iuramentum metu extortum est validum, ideoque statuit Codex iur. can. c. 1317, § 2: „Iusiurandum per vim aut metum gravem extortum valet, sed a superiore ecclesiastico relaxari potest." Hinc si quis metu mortis iurat, daturum se latroni summam pecuniae, tenetur illam dare cum vi promissionis tum vi iuramenti; potest tamen petere a legitima auctoritate aut rescissionem contractus et dispensa­ tionem iuramenti aut punitionem latronis. Ita S. Thomas·4, et hanc sen­ tentiam S. Alphonsus·· vocat longe probabiliorem. Regula enim generalis est, quodlibet iuramentum in foro conscientiae servandum esse, quod sine peccato impleri potest. — Cf. Billuart··, qui merito multum insistit in differentia obligationis orientis ex contractu et ex iuramento. Prima obligatio est realis et transiens ad heredes. Laesio illius inducit restitutionis debitum. Secunda obligatio est personalis et non transit ad heredes, neque laesio eius secum trahit debitum restitutionis. Hinc e. gr. si quis iuravit, se numquam revocaturum esse testamentum, et tamen postea illud revocavit, est quidem periurus, sed revocatio testamenti est valida, neque periurus neque eius heredes ad restitutionem tenentur. CAPUT II. De contractibus in specie. Praenotamen. Nimis longum est tractare de omnibus contractibus, qui praesertim nostris temporibus in maximum numerum excreverunt. Sed hoc ne necessarium quidem est, quia confessarius non eget cognoscere omnes istos contractus. Unde tantum de principalioribus agemus, et quidem: 1. de contractibus gratuitis; 2. de contractibus onerosis commutatoriis; 3. de con­ tractibus aleatoriis. ARTICULUS I. De contractibus gratuitis1. Contractus gratuiti sunt vel unilaterales, ut promissio, donatio, aut bilaterales, ut commodatum, precarium, depositum, sequestrum, man­ datum, negotiorum gestio, et demum mutuum, quod tamen per accidens est onerosus contractus. De singulis pauca. § iDe promissione gratuita*. 267 Notio. Promissio gratuita est contractus, quo quis liberaliter et spontanee se obligat ad aliquid alteri praestandum vel omittendum; “c.8, X 2, 24. ·* Cf. Gôpfert, Der Eid, n. 276 sqq. ·’ S. theol. 2, 2, q. 89, a. 7 ad 3. ·* Theol. mor. 1. 3, n. 174. ·· L. c. 1 Germanice : unentgeltliche Vertrig». * Germanice : Schenkungsversprechen. Caput II. De contractibus in specie. Art. i. Si. 227 seu brevius: Promissio est libera et spontanea fidei datio et acceptatio de re licita possibili et utili. Datur tamen etiam promissio onerosa·, quae in ceteris contractibus intervenire potest. De illa hic non agimus. Ille, qui aliquid promittit, vocatur promittens; ille vero, cui aliquid promittitur, solet nominari promissarius. Ad promissionem gratuitam sequentia requiruntur: 1. Animus vere se obligandi. Unde promissio differt a proposito, quo quis intendit quidem aliquid facere, sed non vult veram obligatio­ nem subire; differt etiam a donatione, quae est datio rei, cum promissio sit tantum datio fidei. 2. Voluntas spontanea et libera, i. e. omni errore, vi aut metu libera. In promissione gratuita excluditur etiam metus levis, quia secus iam non est prorsus gratuita et spontanea. Aliter est in promissione onerosa. 3. Manifestatio et acceptatio promissionis. Promissio enim est con­ tractus. Porro nullus contractus inter homines perficitur, nisi voluntas utriusque contrahentis manifestetur et acceptetur ab utroque. Dispu­ tant autem auctores, num acceptatio semper debeat esse expressa. Ali­ quando ex circumstantiis etiam silentium illius, cui fit promissio, est sufficiens acceptatio, cum illi ex promissione gfatuita et liberali bene­ ficium aliquod conferatur, et tunc valeat adagium: „Qui tacet, con­ sentire videtur." ** Obligatio promissionis. Optime de hac re notat Concina’ dicens: 268 „Sermo non est de promissione onerosa, ex utraque parte inducente obligationem; neque de promissione civili, pariente, praeter obligatio­ nem fidelitatis, debitum legale. Civilis promissio (debitum legale in­ ducens), ea dicitur, quae fit coram notario et testibus, vel medio chiro­ grapho subscripto, vi cuius in foro externo cogi promissor aut donator potest ad implendum promissum. Convenit penes omnes, has duas promissiones obligationem gravem ex iustitia parere. Disputatur dum­ taxat de promissione simplici privata verbis facta et acceptata." Violatio gratuitae promissionis legitimae et acceptatae est peccatum oppositum veraciiati et fidelitati. Ita omnes. Si haec violatio per ac­ cidens causât iniustum damnum promissario, est peccatum ex genere suo grave contra iustitiam. Ita etiam omnes. E. gr. ille, qui secretum promissum culpabiliter non servat indeque causât alteri grave dam­ num, peccat mortaliter contra iustitiam et ad restitutionem tenetur. — Sed si quis promissionem factam sine sufficienti ratione non servat, quin tamen notabile damnum causet promissario, estne hoc ex genere suo peccatum mortale? Sunt tres sententiae·. Prima contendit, peccare mortaliter, et quidem contra iustitiam commutativam, illum, qui non implet promissionem acceptatam. Ratio est, quia • Vocatur aliquando Auilobung (cf. Cod. civ. Germ. § 657) et habetur, si quis promittit aliquod donum illi, qui aliquem determinatum effectum produxerit. • Cf. Billuart, De contract, dias, a, a. 1. • De iust. et iure I. 3, diaa. 4, c. 20, n. 6sqq. • Cf. 5. Alph., Theol. rnor. 1. 3, n. 730. 16· 228 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. virtus fidelitatis est pars potentialis iustitiae, et utpote omnium obligationum fundamentum est apprime necessaria reipublicae atque humanae societati. Hanc opinionem defendunt S. Antoninus’, Silvester Prierias·, Dom. Soto·, Billuart10. Sin autem iuxta hanc sententiam quaeritur, quaenam materia sit gravis in laesione promissionis, respondent isti auctores, requiri materiam quadruplo maiorem quam in furto, antequam oriatur gravis obligatio resti­ tutionis. Secunda sententia docet, gravitatem obligationis a promittentis intentione pendere. Promissio enim est quaedam lex privata, quam promittens sibi libere imponit. Ergo potest se ex iustitia vel ex fidelitate graviter vel leviter astringere. Ita Lugo11 (qui dicit sibi hanc opinionem omnino placere), Mo­ lina ”, aliique. Sed haec opinio non attingit punctum difficultatis. Sane pro­ missio liberalis non obligat ultra intentionem explicitam promittentis, ac pro­ inde promittens potest se obligare vel sub gravi vel sub levi, sicuti etiam obligatio voti, quod est promissio Deo facta, potest esse levis vel gravis iuxta intentionem particularem voventis. Nodus ergo difficultatis est, quanta sit obligatio promissionis ex natura sua, abstractione facta ab aliqua particu­ lari intentione promittentis. Particularis intentio graviter se obligandi cen­ setur esse in promittente: i. quando promissionem firmat iuramento; 2. quando promittit stipulando, e. gr. promitto illi, qui detegerit talem malefactorem, looo francos; 3. quando promittit coram notario aut coram testibus explicite ad id assumptis, aut per documentum scriptum; 4. quando dicit: obligo me, quantum possum, aut quid simile. Tertia sententia defendit, simplicem promissionem gratuitam acceptatam obligare per se dumtaxat sub levi. Ratio est, quia violatio huiusmodi pro­ missionis est quasi mendacium simplex. Atqui mendacium simplex est tantum peccatum veniale ex genere suo, ut supra n. 170 probatum est. Ergo etiam violatio promissionis prorsus gratuitae. Accedit communis aestimatio ho­ minum, qui non putant se commisisse peccatum mortale, quando simplicem ac prorsus liberalem promissionem datam fregerunt sine tamen damno proximi. Huic sententiae videtur favere S. Thomas dicens: „Secundum honestatem ex qualibet promissione homo homini obligatur." ” Ita quoque docent Caietanus”, Bafiez” (sed tamen non ita clare), Petr. de Ledesma”, loannes a S. Thoma1’, multi alii. Cum omnis quaestio, in qua de peccato mortali agitur, periculose determinetur, nisi veritas expresse habeatur, et cum non sit peccatum asserendum mortale, nisi certo constet, hinc haec tertia sententia nobis videtur praeferenda in praxi. Nihilominus frivola laesio promissionis factae est vere detestabilis et haud raro graves in­ imicitias causât. 269 Cessatio obligationis. S. Thomas enumerat duas rationes, ob quas promissio facta cessat: I. quando res promissa est illicita; 2. quando res promissa vel circumstantiae rei vel personae notabiliter mutantur. „Potest tamen [promittens] excusari ex duobus: uno modo si promisit id, quod manifeste est illicitum, quia promittendo peccavit, mutando autem r S. theol. P. 2, tit 10, c. 1, § 4. • Summa, s. v. „Pactum‘‘ q. 4. • De iure et iust. 1. 7, q. 2, a. 1 ad 1. “ L. c. § 2. 11 De iust. et iure disp. 23, n. 90. ” De iure disp. 262, n. n. 13 S. theol a, 2, q. 88, a. 3 ad 1. ” Comm, in 2, 2, q. 113, a. 1, dub. 4. 1S Comm. in 2, 2, q. 62, disp. 5, dub. 2. ” De matrim. q. 45, a. S, dub. 2. 17 I, 2, q. 88, disp. 29, a. 9. Caput II. De contractibus in specie. Art I. $ 2. 229 propositum bene facit; alio modo, si sunt mutatae condiciones personarum et negotiorum. Ut enim Seneca18 dicit, ad hoc, quod homo teneatur facere quod promisit, requiritur, quod omnia immutata permaneant; alioquin nec fuit mendax in promittendo, quia promisit, quod habebat in mente, subintellectis debitis condicionibus; nec etiam est infidelis, non implendo quod promisit, quia eaedem condiciones non exstant. Unde et Apostolus non est mentitus, qui non ivit Corinthum, quo se iturum esse promiserat, ut dicitur 2 Cor. c. i, et hoc propter impedimenta, quae supervenerunt." 18 Moderni auctores praeter istas duas rationes addunt adhuc duas alias, scii, a) si promissarius sponte condonet; b) si, promissione mutua facta, alter promissis non steterit. Qui enim fidem datam fregit, eidem et frangitur fides impune. Quaeres: Quaenam sint obligationes, si promittens aut promissarius moritur, antequam promissio exsecutione completa fuerit? a) Si moriatur promissarius et promissio facta fuit principaliter in eius favorem personalem, tunc moritur etiam obligatio promissionis; secus est, si promissio facta fuit praecipue vel saltem aeque principa­ liter in favorem familiae promissarii eiusque heredum. Tunc enim re­ manet obligatio. b) Si moriatur promittens, promissio personalis, i. e. de actione personali praestanda, cessat; promissio vero realis, i. e. de re danda, transit ad heredes. — In praxi autem tutius est sequi statuta Codicis civilis. Nota. Cum promissio gratuita non causet ius in re, non licet occul­ tam compensationem adhibere in casu, quo promittens sine sufficienti ratione promissis non steterit. Si tamen promissio fuerit ex iustitia aut remuneratoria, ille, qui occupavit bona fide rem promissam, potest illam retinere, nisi iudex contrarium statuerit. E. gr. aliqua neptis in­ servit sine explicito contractu avunculo aegroto, qui explicite promisit, se daturum esse donum 1 000 francorum. Quando morte subitanea avun­ culus non potest promissioni isti stare, neptis in bona fide relinqui potest, si sumpserit 1 000 francos promissos,0. §2· De donatione. Notio. Donatio seu donidatio definiri potest „liberalis datio alicuius 270 propriae rei alteri acceptanti"". Ille, qui donat, vocatur donator; ille vero, cui aliquid donatur, audit donatarius. Divisiones. Donationis divisiones principaliores sunt sequentes: i. Donatio pure liberalis et donatio antidoralis seu remuneratoria. Prima est, quae in donatore nullam obligationem supponit neque iustitiae neque 18 De benef. 1. 4, c. 34 «q18 S. theol. 2, 2, q. no, a. 3 ad 5. 88 Ita Gbpfert, Mornltheoi. II, n. 99; Marc, Instit mor. I, n. 1062; Aertnys, Theol. mor. 1. 3, n. 404. 81 Cf. Billuart, De contract, dis*. 2, a. 2. 23° Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. gratitudinis. Haec sola est donatio in stricto sensu; unde quando in iure positivo prohibentur aut irritantur complures donationes, e. gr. inter coniuges, donationes religiosorum, vel quando donationes declarantur revoca­ biles propter ingratitudinem donatarii, solae donationes pure liberales intelligendae sunt. — Altera est, quae supponit obligationem gratitudinis*** 2. Donatio inter vivos, mortis causa, per testamentum. Donatio inter vivos transfert actualiter et irrevocabiliter dominium (saltem radicale) rei donatae in donatarium; e. gr. do tibi istum librum. Donatio mortis causa transfert dominium quidem, sed revocabiliter usque ad mortem donatoris; e. gr. do tibi summam 1000 francorum habendam post mortem meam; si tamen aliter illa eguero, non habebis illam. Donatio per testamentum nullum dominium transfert nisi post mortem testatoris, qui durante vita suam voluntatem libere mutare potest. In donatione ergo inter vivos dominium statim transfertur absolute; in donatione mortis causa statim, sed condicionate; in donatione demum per testamentum solummodo pro futuro. 3. Donatio realis seu completa et donatio verbalis seu incompleta. Prior est realis traditio rei donatae, ac proinde confert donatario perfectum ius in re. E. gr. avunculus donat nepoti 100 francos et statim hanc summam tradit illi. — Altera est illa, quam non comitatur rei donatae traditio, et exinde non confert nisi ius ad rem. E. gr. do tibi salarium, quod ipse habebo in fine mensis. 4. Donatio pura et donatio qualificata. Prior est donatio absoluta carens omni modificatione. — Altera est donatio affecta aliqua modificatione, de qua supra n. 261 sqq. sermo fuit, e. gr. donatio sub condicione, sub modo, sub demonstratione, sub iuramento etc. Agemus 1. de donatione in genere, 2. de donatione inter vivos et de donatione mortis causa, 3. de donatione per testamentum, 4. de dona­ tione praesumpta seu de successione ab intestato. 1. De donatione in genere. 271 Ad efficacem donationem requiruntur quinque: 1. donator habilis; 2. donatarius habilis; 3. res apta; 4. acceptatio donatarii; 5. aliquando forma praescripta donationis. i. Donator habilis ad donandum est ille solus, qui habet dominium et administrationem liberam boni donandi. Ergo neque dominium solum neque administratio sola sufficit ad licite facienda dona. Hinc uxor non potest (saltem interminate) facere dona de bonis, quorum retinuit dominium; neque maritus de bonis uxoris, quorum habet ad­ ministrationem. Quinam in particulari sint inhabiles ad donandum, solent definire Codices civiles ”. Communiter solent esse plus minusve inhabiles ad dona facienda: infantes, amentes, prodigi, minorennes, uxores. Ex iure positivo ecclesiastico etiam religiosi sunt inhabiles ad dona facienda. Cf. de hac re ius canonicum et praesertim c. 537. In *» Belohnung. ·· E. gr. Cod. Gall. a. 901 sqq.; Cod. Germ. § 104sqq.; Cod. obi. Helv. a. 240sqq.; Cod. Austr. § 944; Cod. Hisp. a. 624; Cod. Ital. a. 1052. Pro Anglia et America Septentrionali cf. Tanquerey, Suppi. 20—ai. Caput II. De contractibus in specie. Art. I. S 2. 231 favorem autem causarum piarum concedit Codex iur. can. amplissimam donandi facultatem, neque videtur admittere restrictiones a legibus civilibus factas; statuit enim c. 1513, § i: „Qui ex iure naturae et ecclesiastico libere valet de suis bonis statuere, potest ad causas pias, sive per actum inter vivos sive per actum mortis causa, bona relin­ quere." 2. Donatarius habilis ad recipienda dona est omnis, qui est capax dominii. Unde ex iure naturali omnis homo conceptus potest dona recipere. Ex iure autem civili saepe apponuntur limitationes14; sic e. gr. iuxta ius Gallicum” medici et ministri cultus non possunt accipere dona proprie dicta ab aegrotis, facta durante aegritudine et curatione. Praesertim communitates ecclesiasticae prohibentur saepe a Codicibus civilibus, ne maiora dona legata accipere possint sine speciali licentia principis aut gubernii civilis. In isto casu leges civiles non obligant in conscientia iuxta communissimam sententiam, quae confirmatur ex c. n, X 3, 26. Contrarium docet Card. D’Annibale1· dicens: „Existimo non oportere inquietari eos, qui extra Ditionem Pontificiam non praestant relicta ad causas pias in testamento irrito ex iure civili." 3. Res apta seu obiectum donationis possunt esse omnia bona, quorum habet donator liberam dispositionem. Ex iuribus positivis prohibentur parentes dare dona, quae legitimam portionem liberorum laedunt. De­ bitor autem solvendi impar non potest dona magni momenti dare, quia sic fit adhuc magis impar solvendi et iniuste laedit creditores. Ideo tum ipse tum ille qui scienter recipit dona maiora ab eo, qui iam solvendi impar est, tenetur reparare damnum creditoribus causatum. Ita saltem sententia probabilior”. 4. Acceptatio donationis est necessaria, ideoque nulla donatio (etiam pro causis piis) est perfecta et valida ante acceptationem. Ratio est, quia donatio transfert dominium in donatarium. Porro nemo censetur dominium acquirere sine consensu; qui tamen aliquando praesumi potest, e. gr. in infantibus. 5. Forma determinata donationis a iure naturali non statuitur, sed iura civilia solent speciales formas pro donationibus faciendis prae­ scribere, e. gr. ut donatio fiat publico instrumento, quae quidem forma in antiquo iure Romano vocabatur insinuatio ”. Huiusmodi formae non videntur inducere directam obligationem in conscientia, sed solum in­ directam, i. e. post sententiam iudicis aut ad cavenda maiora mala. Quapropter si quis libere, quin ullum dolum passus sit, rem suam per donationem in alium transtulit, haec donatio in conscientia est valida, saltem donec a competenti auctoritate rescissa fuerit, licet statuta legis civilis observata non fuerint. Ratio est, quia tales donationes illégales sunt quidem rescindibiles, sed non ex ipso iure naturali invalidae. 14 iust. ” ” Cf. Cod. Gall. a. 906sqq.; Cod. obi. Helv. a. 241. Cf. etiam Tanquerey, De n. 710. Art 909. Cf. Cod. Holland. 953. »· Summula Theol. mor. II, n. 339. Cf. ί. Theol. mor. 1. 3, n. 722. *· Cf. L. 36 Cod. 8, 53. 232 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. Revocatio. Donationem factam aliquando revocari posse, per­ mittunt cum iura moderna tum ius antiquum. Praecipui casus sunt: a) si donatio est inofficiosa, i. e. contra pietatem, laedens partem legi­ timam filiorum vel etiam parentum; b) si donatori nascitur proles in­ sperata; c) si donatarius magnam ingratitudinem ostenderit donatori, e. gr. eum afficiendo gravibus iniuriis, vel causando illi magnum dam­ num, vel non sustinendo eum in egestate2’. 2. De donatione inter vivos et mortis causa. 272 Donatio inter vivos statim et absolute transfert dominium saltem radicale in donatarium. De illa valent omnia, quae in paragraphe praecedenti dicta sunt. Donatio vero mortis causa statim quidem do­ minium in donatarium transfert, non autem absolute, sed tantum, si donator usque ad mortem non revocaverit donationem. Confert igitur ius in re, licet condicionatum. Donatio mortis causa aliquantillum differt a legatis testamentariis, quia ista tantum conferunt ius ad rem et totaliter dependent a valore testamenti, cum econtra donatio mortis causa sit valida, etiamsi testamentum forte conditum est prorsus in­ validum. In plerisque iuribus modernis donationes mortis causa, in quantum sunt distinctae a legatis testamentariis, iam non agnoscuntur ’°. Sicubi adhuc agnoscantur, standum est iuri civili istius regionis”. 3. De donatione per testamentum. 273 Notiones praeviae. Quamvis successio hereditaria stricte loquendo non sit contractus, quoniam non simul exsistit consensus conferentis et acceptantis hereditatem, tamen merito reducitur ad donationem 82 Etenim per illam et notanter per testamentum transfertur gratuito modo dominium hereditatis in alios. — Claritatis causa quaedam notiones praeviae explicandae sunt: Successio hereditaria vocatur ius succedendi in bona et iura alicuius de­ functi. Est duplex: altera legalis seu ab intestato, qua ius succedendi oritur* 80 50 Cf. Cod. civ. Gall. a. 953; Cod. Austr. § 947 sqq.; Cod. Germ. § 528 sqq.; Cod. Hisp. a. 644; Cod. Ital. a. 1078; Cod. obi. Helv. a. 249. 80 Cf. Cod. obi. Helv. a. 245; Staudinger, Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch I 355; Cod. civ. Germ. § 2301. Auctores non concordant in assignandis iis, quae omnia requirantur ad veram donationem mortis causa iuxta vetus ius Romanum. Satis clare de hac re disserit Lugo (De iust. et iure disp. 24, sect. 15, n. 318) dicens : „Donatio causa mortis est, qua traditur vel promittitur aliquid, ut, donantis morte secuta ante mortem donatarii, fiat irrevocabiliter eius, cui do­ natur. ... Aliquando haec donatio incipit a traditione, per quam donans transfert dominium in donatarium, sed revocabiliter, nisi morte confirmet; quare quomodo­ cumque revocetur donatio, debent restitui et res donata et omnes fructus ex ea percepti.... Aliquando vero incipit a sola promissione sine traditione ; et tunc non valet, nisi sequatur acceptatio donatarii." Cf. U. Vering, Geschichte und Pandektcn des rômischcn und heutigen gemeinen Privatrechts’ § 11. ·* Cf. Cod. Austr. § 956. ·’ Ita etiam Noldin, De praeceptis ante n. 546; Tam/urrey, De contractibus c. 3. Caput II. De contractibus in specie. Art. I. $ 2. 233 ex dispositione legis etiam sine voluntate expressa defuncti; altera testamen­ taria, qua illud ius succedendi oritur ex ultima voluntate expresse mani­ festata ipsius defuncti. Hereditas*3 est universitas bonorum ad defunctum pertinentium. Heres dicitur ille, qui recipit bona defuncti, et si recipit omnia eius bona, vocatur heres universalis (seu ex asse) ; sin autem recipit tantum partem, est heres ex parte. Distinguuntur insuper: 1. heres ab intestato, qui succedit in bona alicuius, qui sine testamento mortuus est; heres ex testamento, qui vi testamenti bona defuncti recipit. 2. heres necessarius, qui vi legis positivae omitti non potest in successione hereditaria nisi in casibus a lege determinatis, et heres arbitrarius, qui a testatore libere vocatur ad heredi­ tatem. In Codicibus modernis adhuc aliae divisiones heredum habentur ’·, quae tamen divisiones non sunt ita cognitu necessariae pro confessario. Pars seu portio legitima** vocatur illa pars hereditatis, quae heredibus necessariis’· relinqui debet ex statuto legis positivae. Modi acquirendi hereditatem praecipue sunt duo, scii, ex testamento (sub quo reduci potest pactum hereditarium), quo quis declarat ultimam suam voluntatem de bonis suis, et successione ab intestato, si quis sine testamento mortuus est. De hac ultima agemus n. 280 sqq. Ius testandi fundatur quidem in iure naturali, sed determinatur 274 a iure positivo". De origine huius iuris valde disputant theologi et iurisperiti. Alii et quidem omnes fere catholici dicunt, ius testandi oriri ex ipsa lege naturali; alii autem docent, testandi facultatem oriri ex solo iure civili. Ita Pufendorf’·, Schmalzgrueber ”, Zallinger ” et insuper illi, qui exsistentiam iuris naturalis negant. Alii demum docent, facultatem testandi fundari quidem in iure naturali, sed plenam vim et determinationem accipere a lege positiva. Ideoque sequitur, ut lex positiva possit quidem restringere facultatem testandi, sed non eam penitus tollere. Haec controversia potius ad Philosophiam moralem quam ad Moralem practicam pertinet. Unde non vacat longius de ea disserere". Breviter sit dictum: Ius testandi videtur a iure naturali dimanare eodem fere modo sicut dominium privatum, cuius est complemen­ tum necessarium. Etenim dominium privatum includit perfectam facultatem disponendi de bonis propriis, et quidem non tantum quid de illis fieri debeat hic et nunc, sed etiam post mortem testatoris. Nihilominus ius positivum potest ex rationabilibus causis hanc testandi facultatem plus minusve limi­ tare, sicut reapse in omnibus regionibus civilizatis factum est. Immo haec limitatio est nimia in nonnullis Codicibus. Econtra alibi est nimia libertas testandi, indeque magna incommoda solent oriri. Etenim est absonum, ut e. gr. pater possit sine urgenti ratione unum vel plures filios exheredare et totam fortunam uni filio transmittere. Modus testandi determinatus non requiritur a iure naturali; ius275 autem positivum sapienter normas stabilivit ad legitime testandum. Sic " ” ” ” ” ♦· Erbschaft. ” E. gr. Vorer be, Nacherbe, Ersateerbe, Noterbe etc. PHichtteil. ’· Notcrben. Cf. Billuart, De contract, diss. 2, a. 3, § 4, et Tauquerey, De iust. n. 688 sqq. De iure nat. et gent. 1. 4, c. 3. In lib. 3 Decret, tit. 26, η. 3 sqq. ” Inst. iur. nat. 1. 1, q. 720. Cf. Calhrein, Moralphil. II 339sqq. 234 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. enim evitantur multae fraudes, quae secus facile accidere possunt. Praecipui modi sunt: testamentum, codicillus, legatum. Testamentum est quasi mentis testatio4’ atque iuxta vetus ius Ro­ manum vocatur illa ultima voluntas, qua heres instituitur; iuxta com­ plura autem moderna iura testamentum vocatur generaliter totalis dispositio ultima de bonis propriis post mortem testatoris. Codicillus est additio explicative vel mutativa adiuncta ad testa­ mentum iam factum. Non tamen eandem significationem habet codi­ cillus in diversis iuribus modernis. Legatum est res determinata, quae iuxta voluntatem testatoris ex sic dicta massa hereditaria debet tradi alicui determinatae personae. Vocatur legatum stricte dictum, si testator directe legat aliquid alicui; e. gr. lego Titio libros meos; vocatur autem fideicommissum °, si testator indirecte, i. e. mediante alio, aliquid legat; e. gr. tribuo Petro meam fortunam cum onere solvendi post tres annos nepoti meo Caio 5000 francorum. 276 Forma testamenti. In diversis regionibus diversae normae sta­ tutae sunt pro testamentis condendis. Videndi sunt singuli Codices. Cum haud raro casus difficiles occurrant de valore et modo testa­ mentorum, confessarius conetur addiscere saltem principaliores formas testamentorum vigentes in sua patria. Non afferuntur hic nisi paucae divisiones seu formae testamenti: 1. Testamentum ordinarium et extraordinarium. Primum est illud, quod in ordinariis circumstantiis legaliter perficitur. Alterum est id, quod ex pri­ vilegio (ideoque vocatur etiam testamentum privilegiatum) in extraordinariis circumstantiis agnoscitur ut legale, e. gr. testamentum factum a militibus in expeditione militari, aut durante epidemia, aut si notarius vel iudex advocari nequit etc. 2. Testamentum scriptum, nuncupativum, holographum. Testamentum scriptum intelligitur aliquando illud, quod a notario aut iudice iuxta legales formas est scriptum et a testatore est subscriptum. — Testamentum nuncupa­ tivum id est, quod oretenus est statutum a testatore coram testibus*·. — Testamentum holographum est id, quod totum propria manu testatoris est conscriptum, eiusque nomine et cognomine subscriptum ac cum additione loci, anni, mensis et diei est signatum. Complura iura moderna admittunt testamentum holographum, e. gr. ius Germanicum, Gallicum, Austriacum, Helveticum, Italicum, Hispanicum etc. 3. Testamentum vocatur legale, si omnes normae ad validitatem legalem testamenti requisitae observatae fuerint; secus est testamentum illégale seu informe et a iudice civili tamquam irritum declaratur. *’ Cf. Inst. 2, 10. Ulpianus dicit: ..Testamentum est mentis nostrae iusta con­ testatio in id sollemniter facta, ut post mortem nostram valeat." Fragm. tit. 20, I. *· Ab hoc fideicommisso distinguendum est sic dictum fideicommissum fa­ miliae, quod nequit constitui sine consensu gubernii, et quod consistit in parte determinata fortunae, quae a familia nequit alienari. 44 Cf. Cod. civ. Germ. $ 3350; Cod. civ. Gall. 981; Cod. civ. Helv. a. 506. Caput II. De contractibus in specie. Art. I. $ 2. 235 Valor testamenti informis. Ad gravissimam quaestionem de valore27T testamenti informis sic breviter respondetur: 1. Si mens testatoris est certa, omne testamentum informe ante sententiam iudicis tamquam validum haberi potest. Ita sententia verior et communior. Ratio est, quia facultas testandi primario oritur ex iure naturali, leges autem civiles videntur potius decernere rescindibilitatem quam ipsam nullitatem talium testamentorum. Sin vero lex civilis certo et clare determinat, testamenta informia non solum esse rescindibilia, sed etiam inde ab initio prorsus nulla, tunc profecto id valet quoque pro foro conscientiae. Optime scribit Billuart ,,Leges irritantes testa­ menta minus sollemnia [i. e. informia] non sunt usu communi receptae, quantum ad hoc ut, qui per tale testamentum possidet, spolietur ante sententiam iudicis.... Quem enim reperies, qui voluntarie dimittat, quod titulo testamenti alteriusve contractus minus sollemnis absque vi vel fraude possidet, dum a nemine repetitur?“ — Hinc is qui recepit aliquid ex testamento informi, potest illud retinere neque tenetur monere heredem ab intestato de vitio testamenti. Attamen nulla fraude uti licet ad decipiendum iudicem aut heredem ab intestato, e. gr. sup­ plendo subscriptionem, designationem diei aut anni, quae ex oblivione omissae fuerunt. Nam tali fraude alii iniuste impediuntur, ne ius suum petendi rescissionem testamenti exerceant. Quodsi quis tali fraude revera impedit, ne alius iure suo possit uti, ad restitutionem tenetur, iuxta sententiam communiorem et probabiliorem 2. Post sententiam iudicis huiusmodi testamenta sunt invalida etiam in conscientia, immo unusquisque potest licite petere rescissionem eorum, dummodo tamen agatur de testamentis ad causas profanas. Ratio est, quia istae leges irritantes fundantur in praesumptione periculi com­ munis. Porro leges fundatae in praesumptione periculi communis obli­ gant in conscientia. Unde merito subdit Billuart *T: „Quis est, qui resti­ tuit id, quod per sententiam iudicis obtinuit contra dispositionem testa­ menti alteriusve contractus minus sollemnis?" 3. Si agitur de testamento ad causas pias, i. e. in bonum Ecclesiae vel in salutem animarum, controvertitur, num valeat in conscientia, etiamsi sententia iudicis civilis illud propter defectum irritaverit. Sen­ tentia communior affirmat, tum a) quia testamenta pro causis piis con­ siderantur tamquam res sanctae, quae non subiacent legibus civilibus, tum b) quia Ecclesia habet ius acquirendi bona temporalia independenter a gubernio civili et a legibus civilibus. Confirmatur haec sen­ tentia ex c. Ii, X 3, 26 et ex responsione S. Poenitentiariae d. 10 lan. 1901 declarantis: „Praxim huius S. Tribunalis esse, ut generatim legata pia habeantur ut valida et obligatoria in foro conscientiae. Facile tamen admittuntur heredes ad compositionem cum Ecclesia vel pia ·’ De contract, diss. 2, a. 3, § 3. ·· Cf. Dom. Soto, De iure et iust 1. 4, q. 5, a. 3; Boites, Comm, in 2, 2, praeamb. ad q. 6a; Billuart 1. c. et inter modernos Tanqucrcy, De iust n. 697 sqq. ·’ L. c. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. causa, cui legatum est."47* Sententia probabilis negat, quam praecipue tenent Cardinalis D’Annibale40, Daelman4’, Haine60, Retzbach60*. In praxi prudenter dicit Kenrick61 archiepisc. Baltimor. : „Ceterum vix auderem denegare sacramenta nolenti ea solvere, quae legis civilis prae­ sidio carent." Quod quidem approbatur a Tanquerey62, et videtur esse conforme Codici iur. can. statuenti c. 1513, § 2: „In ultimis volun­ tatibus in bonum Ecclesiae serventur, si fieri possit, sollemnitates iuris civilis; hae si omissae fuerint, heredes moneantur, ut testatoris volun­ tatem adimpleant."68 Quare saltem postquam Codex iur. eccl. vim obtinuit, iam non videtur adesse stricta obligatio iustitiae observandi informe testamentum ad causas pias, quod irritum declaratum est a lege civili. Ita saltem si formalitates civiles in condendo testamento praescriptae potuerunt observari et nihilominus neglectae sunt. Praestat vero ad maiorem securitatem petere a S. Poenitentiaria compositionem, quae, ipsa testante, facile obtinetur 6‘. 278 Acceptatio testamenti. Nemo tenetur acceptare testamentum in suum proprium commodum factum. Dico autem in suum proprium commodum factum, nam aliquando leges civiles prohibent, ne e. gr. tutores recusent testamenta facta pro pupillis suis66. Quando quis ac­ ceptavit totam hereditatem alicuius, tenetur etiam solvere omnia debita defuncti, quamvis ista sint ultra vires hereditatis; e. gr. filii acceptantes hereditatem paternam debent etiam solvere omnia debita realia patris. Ita saltem in foro externo, nam communiter auctores excusant heredem ab hac obligatione in foro conscientiae60, idque vel etiam post senten­ tiam iudicis67. Ad evitandam autem tam duram obligationem, leges civiles solent concedere heredi universali tempus deliberandi, e. gr. unum vel tres menses, an hereditatem adire velit pure vel „sub beneficio in­ ventarii", i. e. non ultra valorem hereditatis. 279 Revocatio testamenti semper libere fieri potest a testatore, nisi tamen factum est sic dictum „pactum hereditarium"™, quale in aliquibus regionibus viget e. gr. inter maritum et uxorem, inter fratres aut so­ rores etc. Etiam promissio testatoris non mutandi testamentum nihil *’· Collectanea de Prop. Fide II, n. 2099. 49 Summula theol. mor. II, n. 339. ·» De iust. P. 2, q. 2, obs. 8. “° De contract, q. 53. 60* Cf. A. Retzbach, Die Verbindlichkeit formloser letztwilliger Verfügungen zu frommen Zwecken, Freiburg 1917, 47 sq. 91 Theol. mor. tr. 11, n. 37. ” De iust. n. 700. 89 Verba in c. 1513, § 2 „heredes moneantur" sunt praeceptiva et non tan­ tum exhortativa, ut declaravit Pont. Commissio d. 17 Febr. 1930 (Act. Ap. Sed. XX 196). C. 2348 statuit: „Qui legatum vel donationem ad causas pias sive actu inter vivos sive testamento, etiam per fiduciam, obtinuerit et implere negligat, ab Ordinario, etiam per censuram, ad id cogatur." 88 Cf. supra n. 271 et „Linzer theol.-prakt. Quartalschrift" LXV (1912)841, LXXVII (1924) 299. 88 Cf. Cod. civ. Germ. § 1822, 2. *88 89 Cf. S.Alph., Theol. mor. 1.1, n. 150 87 Cf. Lehmkuhl, Theol. mor. I, n. 1308. 89 Erbvertrag. Cf. Cod. civ. Germ. § 2289 sqq. Caput II. De contractibus in specie. Art. I. $ 2. 237 obstat mutationi rationabili; immo nec etiam iuramentum adiectum, saltem si agitur de testamento pro causis profanis. Ratio horum om­ nium est, quia revocabilitas ad ipsam essentiam testamenti pertinet. — Ex parte heredum Codices civiles nonnumquam permittunt impugnati­ onem testamenti, praesertim si caret legali forma. Commutari potest testamentum defuncti vel potius eius ultima volun­ tas ex rationabili causa a principe civili, utpote habente dominium altum in bona subditorum, si agitur de causis mere profanis; a Summo Pontifice, si agitur de causis piis. Testamenta enim causas pias respi­ cientia considerantur tamquam res sanctae a Deo acceptatae et aequi­ perantur votis et iuramentis88. Episcopi aliique praelati non possunt propria auctoritate mutare ultimas voluntates, nisi tamen ipse testator hoc expresse concesserit80; possunt etiam auctoritate propria inter­ pretari testamenta. Casus illi, in quibus iuxta plures auctores81 epi­ scopus valeret propria auctoritate commutare voluntates ultimas testa­ toris, iuxta hodiernam praxim melius solvuntur auctoritate Summi Pontificis, qui de legatis piis iudicat per S. Congr. Concilii81. Tales casus sunt: 1. si pecunia legata ad aliquem usum non sufficit88; 2. si res legata nequeat deservire pro usu destinato ob impedimentum iuris vel facti; 3. si legatum est factum ad usum non ita necessarium; e. gr. si legatum factum est pro emendo calice et calix iam non est ita neces­ sarius, econtra ecclesia valde indiget casulis. S. Congregatio de Prop. Fide a. 1807 totam doctrinam de commutatione ultimae voluntatis ad pias causas optime explicavit his verbis: ..Commutari quidem Sedis Apostolicae auctoritate possunt fidelium voluntates, ... sed commutationes non nisi ex iusta et rationabili causa fieri debent, ut Summus Pontifex fidelis et prudens administrator habeatur et sit. Qua lege cum Summus idem Pontifex obstringatur, qui solus potestatem habet perficien­ darum huiusmodi commutationum, ipsius est cognoscere et iudicare de causa, quae in singulis casibus interveniat." 88 Ex quibus verbis manifeste sequuntur duo: i. solum Summum Pontificem posse commutare ultimas voluntates; 2. nec Summum Pontificem id valere nisi ex iusta et rationabili causa. Nota. Ordinarii sunt exsecutores omnium piarum voluntatum tam mortis causa, quam inter vivos; ideoque alii exsecutores debent, per­ functo ipsorum munere, reddere rationem Ordinario88. 4. De donatione praesumpta seu de successione ab intestato. Ius succedendi. Ex ipso iure naturae instituente familiam derivatur 280 ius succedendi inter parentes et filios, nisi tamen in casu particulari ob legitimam causam illi iuri derogetur. — Ideo S. Scriptura filium eo ·· Cf. Cone. Trid. sess. 22, c. 6 de reform. *° Cod. iur. can. c. 1517, Ç 1. ·* S. Alph. 1. c. 1. 3, n. 931; Aertnys, Theol. mor. L 3, n. 424; Noldin, De praeceptis n. 556. ** Const. ..Sapienti consilio" d. 29 lunii 1908; Acta Ap. Sedis In. ·· Cf. Cod. iur. can. c. 1517, J 2. ·* Collect, de Prop. Fide n. 689. “ Cf. Cone. Trid. sees. 22, c. 8 de reform.; Cod. Iur. can. c. 1315. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. ipso heredem appellat: „Quodsi filius, et heres"M. De successione ab intestato idem fere dicendum est, quod supra n. 4 de dominio privato propositum est. Sicut dominium privatum in praesenti rerum ordine necessarium est, cum secus salus publica servari non possit, ita est etiam de successione ab intestato; nam si filii non succederent parenti­ bus in bonis familiae, nexus et perpetuitas familiae maxime pericli­ tarentur. Quare parentes peccant, si sine iusta ratione filium exhere­ dant, aut illi solum partem legitimam relinquunt. Nihilominus aliqua libertas concedenda est parentibus circa dispositionem bonorum suorum, praesertim casu, quo filii sunt immorigeri et familiae dedecus afferunt. Quae quidem libertas a legibus civilibus limitata est diverso modo pro diversis regionibus. Plena est in Anglia et in pluribus Statibus Foe­ deratis Americae, ubi parentes possunt libere disponere de omnibus bonis suis·’. In Germania·1, in Italia·· et in Austria’® dimidia pars est disponibilis. In Hispania’1 conceditur parentibus, ut disponant pro libitu de tertia suorum bonorum parte. In Gallia pars disponibilis a numero filiorum dependet: si unicus est filius, parentes possunt dis­ ponere de dimidia parte; si duo filii supersunt, de tertia parte; si tres aut plures filii adsunt, de quarta parte bonorum suorum. De sociali utilitate ac de morali obligatione limitationis legalis in suc­ cessione hereditaria non consentiunt neque iuristae neque theologi, aliis plenam testandi libertatem propugnantibus, aliis legalem reservationem de­ fendentibus. Non vacat disputare, uter modus sit melior pro sociali utilitate” Ius succedendi strictum non videtur quidem exsistere neque inter consanguineos collaterales neque inter coniuges, sed ex pietate isti saepe adiuvari debent. Hinc tamquam regula generalis haberi potest: Eadem fere obligatio urget in vita et in morte. Sicut igitur in vita graviter tenemur ex pietate adiuvare cognatos collaterales proximos in vera egestate versantes, ita debemus in morte determinare bona ad illorum egestatem mitigandam, in quantum hoc est possibile salvis aliis obli­ gationibus. Quod quidem multo magis valet pro sustentatione coniugis superstitis, qui a modernis iuribus solet inter heredes necessarios enumerari ’·. 281 Obligationes testatoris et heredum. i. Obligationes testatoris. a) Ex ipso iure naturali testator tenetur filiis, coniugi aliisque pro­ pinquis versantibus in egestate convenientem partem fortunae relin­ quere. Id enim exigit virtus cum pietatis tum caritatis. Quamvis enim neque filii neque alii habeant strictum ius ad totam hereditatem, tamen fortuna seu dominium privatum non solum ad possessorem, * Gal. 4. 7n Cf. Tanquerey, De iu»t. n. 617; Stater, De iust. c. 6, a. 3; Stephen, Com­ mentaries on the Laws of England II 194. “ Cod. civ. I 2203. ·· Cod. civ. a. 805. ” Cod. civ. 9 765. ” Cod. civ. a. 2303. ” Tanquerey 1. c. n. 719. ” Cf. S. Alph., Theol. mor. I. 3, n. 946. Caput II. De contractibus in specie. Art. I. $ 3. 239 sed post eius mortem aliqualiter etiam ad eius familiam pertinet. Pietas autem et caritas bene ordinata exigunt, ut homo habeat curam domesticorum praesertim egenorum. Proinde testator peccat cum contra caritatem tum contra pietatem tum contra iustam legem civilem, si sine sufficienti ratione heredibus necessariis subtrahit hereditatem debitam, seu si condit ,.testamentum inofficiosum" b) Sufficientes rationes subtrahendi partem legitimam heredibus necessariis non tantum sunt illae, quae in diversis Codicibus civilibus determinantur”, sed etiam quaelibet alia causa rationabilis; e. gr. si aliquis heres necessarius est immorigerus nec ita indiget hereditate, potest testator eius partem legitimam aliter distribuere. c) Testator probabilius non tenetur ad restitutionem, si partem legitimam heredum necessariorum donationibus, dilapidationibus etc. subtraxerit. Ratio est, quia disponendo de rebus propriis non laesit iustitiam commutativam ”. d) Nisi adsunt rationes vere graves, valde expedit, ut testator nullum legitimum heredem excludat neve quidpiam hereditatis subtrahat. Secus enim solent oriri magnae rixae et inimicitiae. 2. Obligationes heredum. a) Heredes necessarii non possunt se occulte compensare, si eorum 282 pars legitima a testatore diminuta fuerit. Ratio est, quia non habent strictum ius ad hanc partem legitimam, ut iam dictum est. Possunt autem isti heredes adire iudicem et tunc post favorabilem sententiam iudicis obtinent strictum ius ad portionem legitimam, quocumque de­ mum modo ea laesa sit etiam legatis piis. b) Heredes necessarii tenentur conferre in acervum hereditatis ea bona, quae iam durante vita testatoris acceperunt, nisi tamen ista bona receperint titulo prorsus gratuitae donationis. In praxi attendendae sunt cum leges patriae” tum legitimae consuetudines tum intentio testatoris. Hinc non potest generali regula determinari, num expensae pro studiis, pro militia, pro nuptiis et dotibus conferendae sint in acer­ vum hereditatis, necne. Valde conveniens est, ut heredes aequali ne­ cessitudine cum testatore coniuncti etiam aequalem partem hereditatis obtineant, nisi obstet expressa voluntas testatoris. §3De commodato, precario, deposito, sequestro, mandato, de negotiorum gestione. De omnibus istis contractibus gratuitis bilateralibus brevissime agi-283 mus, quia sufficit confessario applicare principia data de contractibus in genere. ’* pHichtwidriges, liebloses Testament. ’· Cod. civ. Germ. § 3339 eqq.; Cod. civ. Helv. a. 477; Cod. civ. Gall. a. 725 sqq. ’· I ta quoque Marc, Instit theol. mor. n. 1083; Tanquerey I. c. n. 725. Con­ trarium docet Noldin, De praec. n. 562. ” Cf. Cod. civ. Germ. { 3050; Cod. civ. Helv. 626 sqq.; Cod. civ. Gall. 829 sqq. 240 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. Commodatum” est alicuius rei non fungibilis ad solum et deter­ minatum usum certumque tempus gratuita concessio70. Si pro illa concessione exigitur pecunia, tunc iam est contractus onerosus et potius vocatur locatio, de qua infra n. 305 sermo erit. Obligationes commo­ dantis et commodatarii pensandae sunt a) ex conventione libere inita; b) ex legibus civilibus. Precarium78 *80 est idem atque commodatum, cum hac differentia, ut in precario contractu res commodata possit quolibet momento ad libi­ tum repeti, cum in commodato hoc non permittatur nisi elapso tem­ pore stabilito81. Depositum8283 * est contractus, quo res mobilis alicui gratis custo­ dienda traditur ea condicione, ut ad arbitrium depositoris reddatur. Iuxta modernam praxim res custodienda saepe non recipitur gratis, sed exigitur aliqua remuneratio pro custodia88. Servandae sunt leges posi­ tivae, praesertim si agitur de sarcinis depositis in emporiis viae fer­ reae, de rebus commissis cauponibus, de actionibus et obligationibus depositis in aliqua Banca etc. Generatim dici potest: 1. Depositarius, i. e. is, apud quem res deponitur, debet rei depositae eam curam gerere, quam homines prudentes et timorati de tali re habent. Quodsi hoc non facit, ad damnum forte ortum reparandum cogitur a iudice competenti, immo etiam ante sententiam iudicis obligatur, saltem si eius negligentia fuit graviter culpabilis. 2. Re deposita uti nequit depositarius sine licentia deponentis sive expressa sive saltem prudenter praesumpta. Per se patet; etenim non licet uti re aliena sine licentia domini. Quodsi depositarius illicite usus fuerit re deposita (e. gr. pecunia ad negotiationem) et exinde lucrum ceperit, videndum est, utrum tale lucrum sit fructus industrialis, an fructus civilis aut naturalis rei depositae. Si fuerit fructus industrialis, 78 Leihvertrag, prêt à usage, commodat, loan. 78 Cf. Cod. civ. Germ. § 598 sqq. ; Cod. obi. Helv. a. 305 sqq. 80 Bittleihe, Leihe auf Widerruf. 81 Precarium definitur in iure Romano (L. 1, Dig. 43, 26) : est id, quod pre­ cibus petenti utendum conceditur tam diu, quamdiu is, qui concessit, patitur. In hodiernis iuribus precarium non solet considerari ut contractus distinctus a com­ modato. Precarium non est confundendum cum precaria iuris canonici. Precariae enim seu precaria in singulari numero est contractus iure canonico introductus, quo alicui ad preces et plerumque causa remunerationis ususfructus alicuius praedii vel alterius rei ecclesiasticae immobilis ad dies vitae vel ad aliud tempus conce­ ditur, ea lege, ut singulis quinquenniis renovatio huius concessionis seu contractus petatur (c. 1, 2, X 3, 14; cf. Ferraris, Prompta Bibi. s. v. ..Precarium" n. 11). Precariae istae sunt praecursores beneficiorum ecclesiasticorum. Precariae tamen nonnumquam etiam laicis concedebantur (cf. Wetter et Welte, Kirchcnlexikon, s. v. ,.Precarium"). 83 Verwahrungs- oder Hinterlegungsvertrag. Cod. civ. Germ. § 688 sqq. Cod. obi. Helv. a. 472. 88 Cf. Cod. civ. Germ. § 688sqq.; Cod. civ. Gall. a. 1917sqq. Caput II. De contractibus in specie. Art. I. § 4. 241 potest lucrum sibi retinere; secus debet illud domino restituere iuxta adagium: „Res fructificat domino" 8‘. Sequestrum” est species depositi; est enim contractus, quo res litigiosa deponitur apud tertium, ea lege, ut lite dirempta victori re­ stituatur*88. Est conventionale, quando fit mutua litigantium voluntate; iudiciale, quando a iudice decernitur. — Ille, apud quem res litigiosa deponitur, vocatur sequester. Eius obligationes sunt: 1. In re custo­ dienda et servanda non minorem diligentiam debet adhibere, quam suis rebus; 2. non debet rem sequestratam reddere, nisi ita statuente iudice aut ita consentientibus omnibus litigantibus. Mandatum87 est contractus quo unus suscipit negotium nomine alterius gerendum. Quamvis iste contractus natura sua sit gratuitus, plerumque tamen pacta mercede initur. Valde accurate solent codices civiles statuere de iuribus et obligationibus tum mandantis tum manda­ tant Quae quidem statuta etiam sunt in foro conscientiae observanda. Negotiorum gestio88 est quasi-contractus, quo quis alterius nego­ tium sine mandato expresso quidem, sed ex praesumpta voluntate domini absentis suscipit. Negotiorum gestio nihil aliud est nisi man­ datum praesumptum. Locum habet e. gr., si quis invenit rem, quam tenetur fideliter custodire ex praesumpta voluntate domini legitimi, usquedum iste appareat et omnes expensas necessarias solvat88. §4- De mutuo et usura. Praenotamen. Doctrina de mutuo et usura hodie nullam fere difficultatem practicam pro confessario habet. Proinde breviter de hac re tractamus in­ sinuantes summaria capita huius doctrinae. Innumera fere opera scripta sunt de mutuo et usura. Inter modernos moralistas Tanquerey88 sufficientis­ sime de hac re egit. Mutuum8* est contractus, quo dominium rei primo usu consumpti-284 bilis et fungibilis alteri traditur cum obligatione, ut res eiusdem valoris suo tempore reddatur. Dicitur: „rei primo usu consumptibilis et fungibilis", ad distinguen­ dum mutuum a commodato et locatione, in quibus res non-consumptibilis datur cum obligatione reddendi eandem rem in individuo. Mu­ tuum item distinguitur a deposito aliisque contractibus in paragraphe praecedenti enumeratis ob eandem rationem, et insuper quia res mu­ tuata sub hac sua individual! forma statim transit' in dominium recipientis, quod non accidit in contractibus commodati, depositi etc. Cf. S. /Ilph., Theol. mor. 1. 3, n. 748; Cod. civ. Gall. a. 1936. Hinterlegung einer strittigen Sache. < f. Cod. civ. Gall. n. 1955 sqq.; Cod. obi. Helv. a. 480; Cod. iur. can. c. 1672 sqq. l'ollmacht. Ermachtigung. ·» Vertretung ohne Vollmacht. Cf. supra de inventione n. 48. ·· De iust. n. 864—906. Darlehenwertrag. PrPmmrr, Man. Theol. mor. II. ·· "· 88 ” "· 242 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. Obtectum igitur mutui est res primo usu consumptibilis et fungibilis, e. gr. vinum, oleum et praesertim pecunia. Omnis autem talis res est infructuosa in se. Fructifera potest esse res aliqua: i. naturaliter, ut arbor producit fructus; 2. artificialiter seu industrialiter, ut mercator ope pecuniae emit merces, ex quarum venditione facit lucrum; 3. civiliter, ut domus locata producit pretium locationis. Cf. supra n. 208. 285 Usura definitur a S. Thoma: „Acceptio pretii pro usu rei mutuatae” ”, vel obiective considerata: „Pretium usus rei mutuatae". Latius hanc definitionem explicat Concilium Lateranense V, sess. 10: „Ea est propria usurarum interpretatio, quando videlicet ex usu rei, quae non germinat, nullo labore, nullo sumptu, nullove periculo lucrum foetusque conquiri studetur." — Essentia igitur usurae consistit in acceptione lucri ex puro mutuo. Si enim lucrum accipitur ratione alterius tituli extrinseci, e. gr. damni emergentis, periculi etc., non est usura. Pariter non est usura, si lucrum ex mutuo quidem accipitur, sed titulo gratuito et non oneroso °3. Quamvis secundum vim nominis non distinguantur usura et fenus, tamen claritatis causa melius est, ut usura semper sumatur in malam partem; fenus autem (vel interesse, vel auctarium) in bonum sensum. Usura igitur est aut lucrum ex puro mutuo, aut lucrum excessivum * 44 perceptum ex pecunia com­ 43 modata, e. gr. 3o°/o· Fenus autem est lucrum licite perceptum ex mutuo. — Fenus distinguitur aut legale, quod a lege patriae determinatur; aut vulgare, quod ex communi usu in aliquo negotio constituitur; aut conventionale, quod ex conventione mutuantis et mutuatarii definitur. Fenus legale et vulgare censetur esse iustum. Fenus autem conventionale non est iustum, nisi visis circumstantiis locorum, temporum et personarum respondeat lucro cessanti et periculo sortis, quod mutuans pati debeat. Alia mensura magis exacta non potest dari de quantitate fenoris. S. Poenitentiaria die 18 Apr. 188945* ad quaesitum, num liceat 8 vel 10% fenoris percipere, respondit: „Cum fructus pecuniae taxare per modum regulae periculosum sit, Ven. in Christo Pater Episcopus orator in singulis casibus rem decernat iuxta praxim com­ munem servatam ab hominibus timoratae conscientiae respectivis in locis et temporibus." — Puto nostris temporibus sub condicionibus ordinariis fenus excedens 20% esse usurarium ac iniustum”, quia multum excedit quantitatem, quae in publicis institutis nummulariis (vulgo Bank) statuitur. Exinde tamen nolo condemnare actiones societatum industrialium, quae 30°/<> aut etiam 50% dant annuatim, quia tale auctarium non est fenus proprie dictum, sed fructus commercii facti. — Usura in hoc malo sensu accepta graviter punitur quoque a Codicibus civilibus47 atque inducit obligationem restitutionis. 44 S. theol. 2, 2, q. 78, a. 1. 43 Cf. Billuart, De contract, diss. 4, a. i et 2. ·♦ Wuc her eins. Saepe sumitur usura in latiore sensu pro abusu cuiusque indi­ gentiae proximi. Sic e. gr. loquimur de pretio usurario, salario usurario etc. ·· Collect, de Prop. Fide n.1702. 44 Suo tempore docuit D’Annibale (Summula Theol. mor. II 535) : „Regularitei non immodicas esse dixerim usuras septunces; immodicas supra dedunccs." 47 Cf. Cod. pocn. Germ. $ 302 Caput Π. De contractibus in specie. Art. I. $ 4. 243 Principium. Usura proprie dicta est contra ius positivum divinum, 286 ecclesiasticum, naturale. Ita sententia communissima, quam Benedictus XIV in libro De syn. dioec. ” vocat doctrinam Ecclesiae catholicae, et eui solus fere D’Annibale” contradixit his verbis: „Nullo manifesto seu naturali seu divino iure constat, usuras per se illicitas aut alias vetitas esse. Quin potius ex ratione agendi Ecclesiae catholicae contrarium conicitur." Prob. i. Est contra ius positivum divinum. Ex multis textibus S. Scrip­ turae1” tantum duos eligimus. Dicitur in Psalmo 14: „Domine, quis habitabit in tabernaculo tuo?" Enumeratur inter alios: „Qui pecuniam suam non dedit ad usuram." Ergo usura excludit a caelo. In Evangelio1·1 dicitur: „Afutuum date, nihil inde sperantes." De sensu huius loci videsis Billuart1”. Prob. 2. Est contra ius ecclesiasticum. Sunt quinque Concilia oecumenica, quae prohibuerunt usuram, scii. Concilia Lateranensia III, IV, V ; Concilium Lugdunense II, Concilium Viennense1”. Pariter Sixtus V reprobavit «usu­ rarum voraginem, Deo hominibusque odiosam, sacris canonibus damnatam et Christianae caritati contrariam." Alexander VII proscripsit propositionem (42): «Licitum est mutuanti aliquid ultra sortem exigere, si se obliget ad non repetendam sortem usque ad certum tempus."1M Cf. etiam propositiones 41 et 42 damnatas d. 2 Martii 1697 ab Innocentio XI1”. Praesertim autem Benedictus XIV Encyclica sua «Vix pervenit" d. 1 Nov. 1745 certam de usuris doctrinam constituit1”. Eandem doctrinam proponit quoque Codex iur. can. c. 1543. Prob. 3. Est contra ius naturale. Quare S. Thomas dicit: «Accipere usuram pro pecunia mutuata est secundum se iniustum"*100 107 ; probat autem 101 istam thesim hoc modo: Contra iustitiam ac proinde contra ius naturale est vendere id, quod non est, aut vendere bis idem. Atqui usurarius facit hoc. Ergo peccat contra iustitiam et ius naturale, ac proinde ad restitutionem tenetur. Maior patet. Prob. Min. In rebus fungibilibus et primo usu consumptibilibus, quae sunt proprium obiectum usurae, ipsae res earumque usus sunt moraliter idem. Ideoque sicut plane ridiculum et iniustum foret, si mercator, postquam vinum vendidit pretio iusto, vellet insuper vendere usum seu consumptionem vini, ita iniuste ageret, si quis reclamaret praeter vinum mutuo datum aliquid aliud pro usu istius vini. Ceteroquin pecunia, de qua praecipue est usura, manifeste non distinguitur moraliter ab eius usu. Ergo nihil peti potest pro usu pecuniae mutuatae, et si nihilominus aliquid ac­ ceptum est, debet restitui. Belle dicit S. Leo Magnus: «fenus pecuniae funus est animae" loe. Causae extrinsecae fenus cohonestantes. Etiamsi usura numquam287 licita est atque mutuum proprie dictum semper debet esse gratuitum, ” 1. 10, c. 4, n. 2. ” L. c. n. 533. 100 E. gr. Ex. 22, 25; Lev. 25, 35—37; Deut. 23, 19 sq.; Ez. 18, 8 et 13. 101 Luc. 6, 35. L. c. Textus citantur a Lehmkuhl, Theol. mor. I, n. 1302. *” Dens. n. 1142. 105 Ib. n. 1191 sq. ■” Ib. n. 1475 sqq., vel melius in instructione S. C. de Prop. Fide a. 1873, ubi complura decreta de usura afferuntur (Collect, de Prop. Fide n. 1393). 107 S. theol. 2, 2, q. 78, a. 1. ’·· Sermo 17 (16). (Migne, Patr. lat. 54, 181.) 16* 244 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. tamen adsunt causae extrinsecae, propter quas exigi potest in con­ tractu mutui aliquod auctarium seu fenus. Iam S. Thomas108* tales causas enuntiat, et Benedictus XIV110 hoc expresse docet. Solent quattuor causae seu tituli enumerari: i. periculum sortis, 2. poena con­ ventionalis, 3. lucrum cessans vel damnum emergens, 4. lex civilis seu praemium legale. x. Periculum sortis111 est speciale (non generale) periculum, quo prudenter timetur, ne mutuans rem suam non recuperet. Tale periculum speciale saepe adest, praesertim si quis committit pecuniam suam qui­ busdam institutis nummulariis vel debitoribus parum securis. Patet propter tale periculum posse accipi aliquod fenus112. Res enim, quae extra periculum possidetur, plus aestimatur quam eadem res in periculo posita. 2. Poena conventionalis constituitur pro casu, quo mutuatarius ex culpabili mora redditionem sortis ultra stipulatum tempus differat. Ut ista causa sit sufficiens et iusta, requiritur, ut poena imposita sit mo­ derata et dilatio solutionis revera culpabilis. 3. Damnum emergens et lucrum cessans. Lucrum cessans est defec­ tus alicuius lucri proxime sperati, quod mutuans certo habuisset, si pecuniam mutuatam aliis usibus obviis deputasset. Damnum vero emergens est positivum detrimentum, quod mutuans subire debet prop­ ter contractum mutui. Etiam istas causas sufficere ad exigendum proportionatum fenus in mutuo, per se patet et ab omnibus hodie admittiturm. 28g 4. Praemium legale seu lex civilis. Inde a saeculo XVI acriter dis­ putatum est, num lex civilis valeat, deficientibus aliis titulis, licitam reddere usuram. Hodie haec disputatio videtur esse finita. Etenim ad dubium: „An poenitentes, qui moderatum lucrum solo legis titulo ex mutuo dubia vel mala fide perceperunt, absolvi sacramentaliter possint, nullo imposito restitutionis onere, dummodo de patrato ob dubiam vel malam fidem peccato sincere doleant, et filiali oboedientia parati sint stare mandatis S. Sedis", respondit S. Officium d. 17 lan. 1838: „Affirmative, dummodo parati sint stare mandatis S. Sedis." — 100 S. theol. 2, 2, q. 78, a. 2 ad 2. „IUe, qui mutuum dat, potest absque peccato in pactum deducere cum eo, qui mutuum accipit, recompensationem damni." 110 De synod, dioec. L 10, c. 4. **» Sors est idem quod hodie vulgo dicitur ..capitale". 1U Ita etiam declaravit S. C. de Prop. Fide a. 1645 (Collect, de Prop. Fide n. 117 ad 3). “· Veteres auctores valde subtiliter disputabant de istis duobus titulis mutui. Cf. Caietanum, Comm, in 2, 2, q. 78, a. 2. Immo nonnulli dubitabant, num S. Tho­ mas admittat lucrum cessans ut titulum sufficientem mutui. Hodie istae dispu­ tationes sunt parvae utilitatis practicae, cum in mutuatione pecuniae semper adsint sufficientes tituli fenoris moderati. Optime de singulis titulis fenoris disserit Billuart, De contract, dies. 4, a. 5. D'Annibale (Summula theol. mor. II, n. 531) prorsus immerito allegat S. Thomam (De malo q. 13, a. 4 ad 14), quasi n« dam­ num emergens quidem esset titulus sufficiens pro fenore accipiendo. Caput II. De contractibus in specie. Art. I. S 4. 245 In eundem sensum pluries responsum est a S. Poenitentiaria, e. gr. 14 Aug. 1831; ii Nov. 1831; ii Febr. 1832; 23 Nov. 1832114. S. Con­ gregatio de Propaganda Fide colligens omnes fere resolutiones SS. Con­ gregationum usque ad a. 1873 emanatas in haec verba concludit: „Deficientibus licet aliis quibuslibet titulis ... unum quoque legis civilis titu­ lum ceu sufficientem in praxi haberi posse, tum a fidelibus, tum ab eorum confessariis, quibus proinde suos poenitentes hac super re in­ quietare non licet, donec quaestio haec sub iudice pendeat, nec S. Sedes ipsam explicite definierit."110 Idem statuit Codex iur. can. c. 1543: „In praestatione rei fungibilis non est per se illicitum de lucro legali pacisci, nisi constet ipsum esse immoderatum, aut etiam de lucro maiore, si iustus ac proportionatus titulus suffragetur." Ratio est, quia supremo legislatori vi dominii alti et ratione boni publici competit ius transferendi proprietatem istius auctarii a mutuatario in mutuantem, idque vel eo magis, quod subditi sponte con­ sentiant. Et revera hodiernis temporibus mercatura esset impossibilis et bonum publicum graviter laederetur, si moderatum auctarium seu fenus non permitteretur. Alii auctores11· aliter processerunt, putantes moderatum fenus esse licitum etiam sine titulis extrinsecis legitimantibus. Etenim hodiernis temporibus auctarium seu fenus unice fere exigitur et accipitur pro pecunia mutuata. Porro pecunia hodie non est prorsus sterilis, sed revera quasi-frugifera. Sane pecunia non parit pecuniam, sicut vacca parit vitulum; sed sicut domus locata producit lucrum, ita fere etiam pecunia mutuo data. — Praeterea pecunia hodie est principale instrumentum negotiationis atque statim et abs­ que ulla difficultate converti potest in res fructiferas. Unde contractus, quo pecunia alteri traditur sub condicione legitimi fenoris, iam non est pro­ prium mutuum aut usura, in quibus res sterilis traditur, sed contractus sui generis117. Proinde gravissimae prohibitiones latae contra usuram iam non possunt applicari pecuniae mutuatae. Num haec sententia sit vera, non clare apparet. Etenim quamvis pecunia hodie multo facilius possit converti in res fructiferas quam antiquis temporibus, tamen inde nondum sequitur eam mutasse naturam suam atque ex se ipsa esse effectam fructiferam. Pro praxi. Omnes (sive clerici sive laici) possunt tuta conscientia moderatum fenus, immo et anatocismum seu usuras usurarum11· percipere ex pecunia mutuata, ita ut numquam adsit obligatio restitu­ tionis talis fenoris percepti. Hodie enim semper adsunt tituli extrinseci supra indicati. Quodnam autem sit fenus moderatum, pendet a periculo sortis, lucro cessante et damno emergente. Quare in regioni­ bus, ubi adest taxa legalis vel consuetudo admissa, huic standum est. Immo aliquid amplius accipi potest, si pecunia traditur illis societati111 Cf. Dem. n. 1612 et nota 1. 119 Collect, de Prop. Fide n. 1393. >*· Lehmkuhl (Theol. mor. I, n. 1313), WeiB (Apologie des Christentums IV 794 sqq.), Tanquerey (De iust n. 902), Henr. Pesch (Lehrbuch der Nationalbkonomle V 726 sqq.). **’ Vocatur contractus crediti (Knpitaldicnstvertrag). ·*· Zinsestins, intérêt d'intérit, compound interest. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. bus, quae vulgo vocantur Aktiengesellschaften, sociétés par actions. Numquam autem licet abuti indigentia mutuatarii ad extorquendum fenus immoderatum, cum secus laedatur cum iustitia tum caritas119 289 Scholion x. De montibus pietatis, de arcis parcimoniae et mensis num­ mulariis. Mons pietatis est cumulus pecuniarum aliarumve rerum mutuabilium ad id collectus, ut pauperes, datis pignore et moderato fenore, ex eo accipere mutuo possint, quae sibi sunt necessaria. Hodie vocantur Pfandhauser, pawnshop, mont de piété. Montes pietatis (primo Urbeveteri [1463] vel Pe­ rusiae [1467] erectos) approbaverunt Concilium Lateranense V120 et Tridentinum121. Tunc temporis fuerunt in sublevamen pauperum, cum non exige­ retur nisi valde moderatum fenus; nunc vero, cum isti montes pietatis saepe transierunt ad homines privatos, cumque fenus postulatum non raro sit excessivum, propter varias rationes montes pietatis aliquando potius sunt mon­ tes iniquitatis. Valde desiderandum est, ut gubernium sedulo observet atque coerceat huiusmodi instituta. Arcae parcimoniae (Sparkasse, caisse d’épargne, savings-bank) sunt in­ stitutae vel a municipiis vel ab hominibus privatis ad recipiendas pecunias (non ita magnae quantitatis) et ad solvendum fenus conveniens pro pecunia recepta. Finis istorum institutorum est fovere parcimoniam, praesertim ho­ minum mediocris fortunae; quod sane est optimum. Licet ponere pecuniam in istis arcis parcimoniae, ut expresse declaravit S. Poenitentiaria d. 25 Febr. 1836. Mensae nummulariae (Bank, banque, bank) ubique terrarum exsistunt et valde inserviunt commerciis diversi generis. Attamen, experientia com­ probante, etiam haud parva incommoda et damna producere possunt. Cum non raro accidat, ut sacerdos, praesertim si est parochus, pecunias admini- 1,2 Cum antiquis temporibus graves poenae statutae fuerint contra quamcumque usuram, nonnulli conabantur eludere has poenas per usuram palliatam ineundo contractum trinum aut contractum „Mohâtra". Contractus trinus est unus con­ tractus associationis et duplex contractus assecurationis. E. gr. Petrus petit a Paulo 10000 francorum ad negotiationem aliquam peragendam, promittens illi partem lucri, scii. 1000 francos. En contractus associationis. Petrus enim et Paulus faciunt negotiationem, in qua Paulus pecuniam et Petrus operam praestat. Facto hoc contractu Paulus, qui timet periculum sortis, offert Petro 300 francos, ut velit sortem assecurare. En primus contractus assecurationis. Paulus insuper timens de lucro offert Petro adhuc 200 francos, ut velit etiam lucrum assecurare; quod et fit. En secundus contractus assecurationis, quocum perfectus est contractus trinus. Paulus igitur recipit pro 10000 frs. mutuo datis 500 francos seu 5°/0; cf. Sixti V Const. ..Detestabili avaritiae" 1586. — Mohatra est species emptionis ad pallian­ dam usuram. En exemplum : Petrus petit a Paulo 1000 francos. Paulus respondet se non posse hanc pecuniam neque gratis mutuare neque cum usura, quippe quae graviter prohibita sit; sed proponit hunc agendi modum: Vendo tibi equum meum pro 1100 fr., et tu das mihi syngrapham, in qua promittis, te post annum solutu­ rum esse hanc summam. Statim tu mihi retrovendis equum pro 1000 fr.; qualem summam tibi trado. Petrus igitur habet 1000 francos petitos, sed post annum debet solvere 1100 francos seu 10% pro pecunia mutuata. Innocentius XI d. 2 Martii 1679 damnavit propositionem (.10): ..Contractus MohAtra licitus est, etiam respectu eiusdem personae et cum contractu retrovenditionis praevie inito cum intentione lucri" (Dene. n. 1190). 120 Ses». 10 (Dent. n. 739). ”* Ses», aa, c. 8sq. de reform. Caput II. De contractibus in specie. Art. Π. $ I. 247 strare debeat, aut eius consilium petatur in rebus pecuniariis, valde utile erit, si conetur cognoscere diversas species bancarum. Iuxta modernam praxim omnes (etiam sacerdotes) possunt pecuniam collocare in istis bancis atque cum „actiones“ tum ..obligationes" 1,1 emere, dummodo evitentur scandalum, cooperatio ad malum, proprie dictae speculationes bursae. Num autem pecunia pertinens ad ecclesias alias que causas pias possit collocari in arcis parcimoniae aut in bancis, pendet cum a côndicione istorum institutorum, tum a statutis particularibus ecclesiasticis. Scholion 2. De contractu census. Census (Rente) est ius percipiendi 290 pensionem annuam a re vel persona. Haec pensio annualis vocabatur canon, reditus. Distinguebatur census reservativus (ortus ex traditione rei immobilis) ; census consignativus seu simpliciter dictus (emptus ex traditione alicuius ..capitalis"), e. gr. trado tibi 10 000 francorum ea condicione, ut us­ que ad mortem recipiam quotannis 800 francos; census realis, qui est quasi servitus alicui rei imposita et est idem fere ac emphyteusisin, e. gr. trado tibi istos agros, ut tu tuique heredes ex fructibus illorum mihi solvatis quotannis 100 francos. — Dantur adhuc aliae divisiones, ut census personalis, pecuniarius, fructuarius, redimibilis, irredimibilis etc.1*· Quidquid est de veteribus legibus, hodie census licitus est, dummodo adsit iusta proportio inter censum et pretium. Etenim census est ad instar fenoris. Porro hodie fenus aut mutuum licitum est, dummodo sit moderatum. ARTICULUS II. De contractibus onerosis commutatoriis. Explicatis contractibus (et actibus) gratuitis, accedimus ad contractus one­ rosos, et quidem primo ad contractus onerosos commutatorios. Sunt autem quamplurimi contractus onerosi, quorum omnium tamen cognitio perfecta non est tam necessaria pro confessario. Principaliores sunt: emptio et venditio, locatio et conductio. De illis specialiter agemus, addentes tamen per modum Scholii aliquid de quibusdam aliis contractibus onerosis commutatoriis seu certi eventus. § iDe emptione et venditione in genere. Definitio. Emptio definitur in iure Romano: „pactio pretii pro291 merce"; venditio vero: „pactio mercis pro pretio"1”. Sunt ergo emptio et venditio duo contractus correlativi unum integrum conficientes, qui dicitur „emptio-venditio", et definiri potest: contractus onerosus mutuo consensu constitutus dandi mercem pro pretio determinato et pretium pro merce. — Ad contractum igitur emptionis et venditionis praeter mutuum consensum ementis et vendentis requiruntur duo elementa: res tamquam merx et pretium, quod est summa pecuniae solvendae pro aliqua re acquirenda. Pecunia, quae in regionibus civilizatis hodie auro, argento etc. perficitur, antiquis temporibus constituebatur multis aliis rebus, e. gr. pecoribus, pellibus, ebore, conchis etc. Pecunia igitur est ·»» Cf. S. Offic. d. 15 Apr. 1885. «· Erbpacht. '·· Cf. Billuart, De contract, dise. 5, a. I. »·· Ex L. 5, J 1, D. 19, 5. 248 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. medium ex universali conventione statutum ad permutationes dominii peragendas12·. — Mutuus consensus, qui in isto contractu transfert dominium cum rei tum pretii, ex iuribus civilibus aliquando sub deter­ minata forma, e. gr. coram notario, exprimi debet. Secus contractus censetur nullus. Ex iure naturali venditio.est perfecta statim ut inter partes con­ ventum est de re tradenda et de pretio solvendo. Ante realem vero rei traditionem consensus non producit eosdem effectus in diversis iuribus positivis. In iure Germanico12’ et Austriaco128 dominium rei non nisi per traditionem transfertur in emptorem, qui ante traditionem habet solum ius ad rem ac proinde actionem personalem in venditorem. Econtra in iure Gallico12’, Hispanico180, Italico181, Anglico, Americano Septent.182, Helvetico188 dominium rei emptae eiusque periculum ac commodum iam per solum consensum partium transit in emptorem. Dantur tamen exceptiones, quae videri possunt in locis citatis. Claritatis causa nunc separatim agemus 1. de re vendibili seu merce et de obligatione venditoris, 2. de pretio ac de obligatione emptoris, et ultimo in propria paragrapho de quibusdam venditionibus in specie. I. De merce et de obligatione venditoris. 292 Merx seu obiectum venditionis potest esse quaecumque res pecunia aestimabilis et propria vendentis, nisi tamen specialis prohibitio iuris positivi adsit. Dicitur 1°: ,,quaecumque res pecunia aestimabilis", sive illa res sit cor­ porea, sive incorporea (ut ius nobilitatis). Non licet emere aut vendere pretio temporali res spirituales; hoc enim esset simonia. Debet autem res aestimari pecunia, quia secus iam non habetur venditio proprie dicta, sed permutatio. Unde si quis dat e. gr. decem oves pro equo, est potius per­ mutatio quam venditio. Accurate distinguendi sunt hi tres contractus: per­ mutatio, emptio-venditio, cambium. Etenim si una res traditur pro alia, habetur permutatio; si res traditur pro pecunia tamquam pretio, habetur emptio-venditio; si una species pecuniae traditur pro alia, habetur cambium’3*. Dicitur 2°: „propria vendentis". Itaque venditio rei alienae est irrita; confer tamen leges civiles aliquando aliter statuentes, prout supra n. 213 dictum est de possessore bonae fidei. Istae leges observari possunt etiam in foro conscientiae. Non requiritur autem, ut vendens actu possideat rem; sufficit, ut illam habeat in spe, e. gr. frumenta, quae adhuc sunt in herbis. Ab omnibus autem fere iuribus modernis prohibetur, ne heres vendat hcredi123 Angelicus Doctor (lect. 9 in lib. 5 Ethic.) optime explicat post Aristotelem, quomodo pecunia, et quidem numisma, non solum sit medium aptum ad permuta­ tiones dominii peragendas, verum etiam quomodo sit mensura valoris singularum rerum. U7 Cod. civ. § 446. Cod. civ. § 1053. >” Cod. civ. a. 1583. 130 Cod. civ. a. 1452 1468. 131 Cod. civ. a. 1448. *·* Cf. Tanquerey, Suppi, p. 21 sqq. **· Cod. oblig. a. 185. *3· De istis contractibus permutationis et catnbii, sicuti etiam de vulgatissima institutione, quae vocatur cheque (Wechsel), eadem principia applicanda sunt, quae valent de emptione et venditione. Caput Π. De contractibus in specie. Art. II. Si. 249 tatem futuram, quia talis contractus censetur turpis, utpote inducens deside­ rium mortis testatoris1”. Dicitur 3°: „nisi tamen specialis prohibitio iuris positivi adsit". Non­ nullae enim res non possunt vendi, salvo bono communi, e. gr. quaedam arma, venena, aut etiam picturae pretiosae etc. Obligationes venditoris. 1. Venditor non debet exigere pretium 293 iniustum, de quo infra dicetur. 2. Venditor ex iure naturali semper tenetur manifestare emptori defectus substantiales rei vendendae. Ratio est, quia secus consensus emptoris erit irritus, ac proinde totus contractus invalidus. Leges posi­ tivae in nonnullis casibus admittunt sic dictam actionem redhibitoriam (Wandelungsklage), si vitium rei celatum erat. Defectus substantiales (Hauptmangel) rei vendendae censentur ii, qui illam notabiliter in­ utilem reddunt ad finem primarium et notum emptoris. Quoad defectus vero accidentales distinguendum est: si emptor expresse interrogat de istis defectibus, venditor tenetur respondere secundum veritatem, vel saltem declinare responsionem dicendo e. gr.: vendo rem in eo statu, quo nunc est. Tunc enim emptor potest sibi cavere; quod si non facit, damnum portare debebit. Sin autem emptor non quaerit expresse de istis defectibus, tunc venditor eum non potest fraudibus inducere in errorem eique sic causare magnum damnum; tenetur igitur manifestare defectus prorsus occultos, qui rem notabiliter minuunt, non autem debet indicare defectus, quos quilibet prudens facile detegere potest. Optime de hac materia docet S. Thomas130* : „Circa rem, quae venditur, triplex defectus considerari potest: unus quidem secundum speciem rei, et hunc quidem defectum si venditor cognoscat in re quam vendit, fraudem committit in venditione; unde venditio illicita redditur.... Alius autem de­ fectus est secundum quantitatem, quae per mensuram cognoscitur, et ideo si quis scienter utatur deficienti mensura in vendendo, fraudem committit, et est illicita venditio. Unde dicitur137: ,Non habebis in sacculo diversa pondera, maius et minus; nec erit in domo tua modius maior et minor', et postea subditur: .Abominatur enim Dominus eum, qui facit haec, et aversatur omnem iniustitiam.' — Tertius defectus est ex parte qualitatis, puta si ali­ quod animal infirmum vendat quasi sanum ; quod si quis scienter fecerit, fraudem committit in venditione, unde est illicita venditio. Et in omnibus talibus non solum aliquis peccat iniustam venditionem faciendo, sed etiam ad restitutionem tenetur." — Ut ex allato exemplo animalis infirmi patet, Angelicus Doctor loquitur de qualitate redundante in substantiam; sin autem agitur de qualitate revera accidentali, gravis obligatio restitutionis non adest. 3. Venditor tenetur tradere rem physice vel saltem moraliter eam, quam emptor intendit acquirere. Dico autem: saltem moraliter eam; nam etsi res data physice non sit prorsus ea, quam emptor putavit acquirere, si tamen moraliter est eadem, i. e. fere aeque bona et utilis emptori et pretio oblato digna, tunc non adest saltem gravis iniustitia138 130 Cod. civ. Germ. § 310 31a. 133 S. theol. 2, 2, q. 77, a. 2. *·’ Dcut. 25, 13. *” S. theol. 2, a, <;. 77, n. 2 ud 1. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. E. gr. quando hospites petunt in caupona vinum Mosellanum, et caupo dat illis vinum fere aeque bonum, quod vero non crevit in ripis Mosellae, non videtur graviter laedere iustitiam, dummodo tamen pretium iustum ne excedat. 4. Venditor tenetur rem venditam emptori tradere in eo statu, in quo erat tempore venditionis. Leges civiles solent statuere, vel contrahentes specialiter determinant, utrum venditor an emptor fructus rei percipiat ante traditionem; quisnam debeat ferre expensas custodiae; cuinam res pereat etc. Fideliter omnia haec statuta observanda sunt. 294 Scholion. De diminutione ponderis aut mensurae. S. Alphonsus quaerit: „An excusetur [ab iniustitia] qui utitur mensura diminuta, ut con­ sequatur iustum pretium, alias non consecuturus ob iniustam taxant vel in­ iustum monopolium ementium? Valde probabiliter affirmant Lugo, Laymann, Palaus, Sporer cum Soto, Valentia et Toleto, et Salmanticenses cum Rebello, Salas et Dicastillo. Ratio, quia tunc iste vexationem suam iuste redimit." — Quae quidem sunt intelligenda cum grano salis et nostris tem­ poribus rarissime possunt in praxim reduci; nam dicitur in S. Scriptura: Statera dolosa abominatio est apud Dominum1*> Ita etiam Billuart, De contract, dbt. 3, a. 3. Caput II. De contractibus in specie. Art. II. S ■ · 251 Notio et qualitas pretii. Pretium est valor rei pecunia expressus. 295 Underlain autem valor rei desumendus sit, non est facilis quaestio: utrum ex communi aestimatione (valor commutationis, Tauschwert) an ex propria et intrinseca utilitate (valor utilitatis, Gebrauchswert)1*2. Praeferenda videtur haec secunda sententia, quam S. Thomas, praeeunte S. Augustino, propugnat dicens: „Pretium rerum venalium non con­ sideratur secundum gradum naturae ... sed secundum quod res in usum hominis veniunt."148 Ceterum utraque sententia non tam diversa est. Etenim id, quod communiter carius aestimatur, habet quoque maiorem utilitatem internam. Dico autem internam utilitatem; nam utrum pretium possit augeri propter rei externam utilitatem, eo quod res per accidens sit valde necessaria ementi, infra dicetur. Sed, quid­ quid est de hac quaestione, omnes docent, pretium debere esse iustum, i. e. aequare saltem moraliter valorem rei. Hinc S. Thomas144 dicit: „Emptio et venditio videtur esse introducta pro communi utilitate utriusque, dum scii, unus indiget re alterius et e converso. Quod autem pro communi utilitate inductum est, non debet esse magis in gravamen unius quam alterius, et ideo debet secundum aequalitatem rei inter eos contractus institui. Quantitas autem rei, quae in usum hominis venit, mensuratur secundum pretium datum; ad quod est inventum numisma. Et ideo si vel pretium excedat quantitatem valoris rei, vel e converso res excedat pretium, tolletur iustitiae aequalitas. Et ideo carius vendere vel vilius emere rem quam valeat, est secundum se iniustum et illicitum." Per accidens aliquando pretium potest augeri ultra valorem mercis intrinsecum, si scii, venditor ex venditione particulare damnum patiatur. Econtra „si quis multum iuvetur et re alterius, quam accepit, ille vero qui vendit, non damnificetur carendo re illa, non debet eam supervendere, quia utilitas, quae alteri accrescit, non est ex vendente, sed ex condicione ementis. Nullus autem debet vendere alteri, quod non est suum, licet possit ei vendere damnum, quod patitur. Ille tamen, qui ex re alterius accepta multum iuvatur, potest propria sponte aliquid vendenti supererogare; quod pertinet ad eius honestatem." Ita iterum S. Thomas148, quem sequitur S. Alphonsus,4e; ideoque iuxta hos Doctores pretium iustum desumendum est 1. vel ex valor e intrinseco rei, vel 2. ex damno emergente aut lucro cessante, quod ex venditione oritur venditori. Haec sententia videtur esse omnino sequenda. Reicienda est igitur sententia paucorum theologorum docentium, pretium illud esse iustum, in quo paciscentes libere convenerunt. Nam si haec sententia esset absolute vera, tunc omnigenis fraudibus portae latae aperirentur. E. gr. aliquis vendens fundum situm ita, ut alius eo omnino indigeat, posset licite vendere pretio excessivo; vel aliquis posset vendere Indiano ignoranti vitrum coloratum magno pondere auri141. Sane licet exigere ,M Cf. Vermeersch, Dc iust. q. 8, n. 339 sqq. S. theol. 3, a, q. 77, a. a ad 3. '·♦ Ib. a. 1. Ib. ··· Theol. tuor. I. 3, n. 806 sq. **· Cf. infra de pretio iusto. 2J2 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. in istis et similibus circumstantiis pretium summum. Unde in praxi non sunt inquietandi, qui carius quidem vendunt res, quae specialem utilitatem aut voluptatem emptori praebent, dummodo neque exigant 296 pretium prorsus excessivum neque abutantur necessitate emptoris. Distinctiones pretii. Triplex solet distingui pretium: a) legale, b) vulgare, c) conventionale. a) De pretio legali. Pretium legale dicitur illud, quod auctoritate publica vel lege directe et accurate statutum est, ita ut non dividatur in summum, medium et infimum, sicut infra dicetur de pretio vulgari. Solet adhiberi e. gr. in schedulis viae ferreae, in signis postalibus, in cibis, qui ministrantur in quibusdam locis publicis, in medicinis, quae venduntur a pharmacopolis, in locatione curruum publicorum, in aliquibus monopoliis gubernii, tempore belli vel magnae annonae caritatis etc. Principium. Pretium legale observandum est in conscientia*1** et quidem ex iustitia commutativa, nisi sit manifeste iniustum. Ratio est, quia istud pretium legitime statuitur propter bonum commune ab auctoritate publica, quae optime valet iudicare de aequo pretio rerum, et quae habet dominium altum in bona subditorum. Proinde istud pretium est vere iustum, omne autem aliud pretium discordans evadit iniustum. Unde qui tale pretium notabiliter laedit, ad restitutionem tenetur. E. gr. aliquis auriga currus publici “·, qui exigit ab hominibus imperitis maius salarium, quam sit taxa legali determinatum, tenetur restituere. Quando pretium legale statuitur non tantum in favorem ementium, sed etiam in favorem aliorum vendentium (ne scii, inordinata competitio inter illos oriatur), obligatio restitutionis oriri potest non solum ex aucto sed etiam ex diminuto pretio legali, quia ex tali diminutione aliis vendentibus causatur damnum iniustum. Ita sententia communis. Nota. Sicut circa alias leges positivas, ita etiam circa pretium legale licet aliquando epikeiam adhibere, praesertim a) si multi transgrediuntur pretium legale, sciente et tacente legislatore; b) si merx oblata est melioris condicionis quam ea, cuius pretium determinatum est a lege; c) si pretium legale evadit manifeste iniustum. 297 b) De pretio vulgari. Pretium vulgare dicitur illud, quod communi hominum aestimatione pro locorum et temporum varietate determinatur, vulgo Marktpreis, prix du marché. Non consistit in indivisibili, sed quandam latitudinem admittit atque tres habet gradus, secundum quos est: summum, medium, infimum. Quanta sit distantia inter summum et infimum pretium, non potest regula una determi­ nari, sed hoc pendet a multis circumstantiis, praesertim vero ex penuria mercis et ex multitudine ementium. Generatim autem dici potest pretium summum alicuius rei id, supra quod nullus probus mercator venderet illam; pretium vero infimum illud, infra quod nullus probus emptor emeret. Saltem *“ Ita S. Thomas (S. theol. 2, 2, q. 77, a. 2 ad 2), 5. /ttphonsus (Theol. mor. 1. 3, n. 803), sententia communis. Optime hanc quaestionem tractant Salmanticenses (Curs. Theol. mor. tr. 14, c. 2, n. nosqq.). 1« Vulgo Droschkenkutscher, cocher. Licet in isto casu sit potius excessivum locationis pretium, tamen eadem valent de locatione et venditione. Caput II. De contractibus in specie. Art. II. § I. 253 ille excessus in pretio, qui permittit rescissionem contractus iuxta leges civiles1··, debet etiam in foro conscientiae considerari tamquam excessus supra pretium summum. Sunt tamen Codices civiles, e. gr. Codex Germani­ cus, qui numquam permittunt rescissionem venditionis ob hanc solam causam, quod de excessivo pretio conventum fuerit. Nihilominus non licet con­ cludere: Lex civilis non considerat tale pretium ita excessivum, ut con­ tractum emptionis-venditionis rescindat. Ergo tale pretium est iustum etiam in foro conscientiae. Etenim Angelicus Doctor1·1 docet: „Lex humana non potuit prohibere, quidquid est contra virtutem; sed ei sufficit, ut prohibeat ea, quae destruunt hominum convictum; alia vero habeat quasi licita, rton quia ea approbat, sed quia ea non punit. Sic igitur habet quasi licitum, poenam non inducens, si absque fraude venditor rem suam supervendat aut emptor vilius emat, nisi sit nimius excessus: quia tunc etiam lex humana cogit ad restituendum, puta si aliquis sit deceptus ultra dimidiam iusti pretii quantitatem. Sed lex divina nihil impunitum relinquit, quod sit virtuti con­ trarium. Unde secundum divinam legem illicitum reputatur, si in emptione et venditione non sit aequalitas iustitiae observata." — S. Alphonsus1,3 animadvertit, in rebus vilibus minorem latitudinem esse inter summum et infimum pretium quam in rebus pretiosis. Hanc normam statuit: Si res valet 5, potest vendi 4 vel 6; si valet 10, potest vendi 8 vel 12; si valet 100, potest vendi 95 aut 105. Tunc autem subdit: „Villa, quae forte vendita est pro 20 mille, post annum emi poterit pro 12 mille." — Sane haec pos­ sunt pro regula directiva haberi propter maximam auctoritatem S. Doctoris, sed neque debent neque possunt semper stricte et mathematice applicari in praxi. Principium 1. Deficiente pretio legali standum est pretio vulgari, ita293 ut vendere ultra pretium summum et emere infra infimum sit iniustum. Ratio est, quia pretium vulgare determinatur a communi aestimatione et proinde censetur iustum. Iudicium enim privatum est saepe caecum, fallax, cupiditate perversum; iudicium autem commune regulariter est prudentius et errori minus obnoxium. Ergo quando non est certior regula (scii, lex iusta positiva), sequendum est iudicium commune de pretio alicuius rei. Ita etiam expresse statutum est in iure Romano antiquo: „Pretia rerum non ex affectione nec utilitate singulorum sed communiter fungi" (i. e. aesti­ mari) 1M. Quod vero istud vulgare pretium notabiliter excedit, est iniustum. Dico autem communis et non privata aestimatio, quia privata aestimatio non potest vulgare pretium mutare, saltem non illimitate1M. Hinc si in aliqua regione communiter magni aestimatur aliqua res, quae in alio loco parvi aestimatur, potest in primo loco magnum pretium exigi. E. gr. si communis aestimatio alicuius populi barbari magis facit pannum rubrum quam ebur, potest homo eruditus emere ebur dando pannum rubrum. Principium a. Sunt tituli extrinseci, ob quos licet vendere supra summum et emere infra infimum pretium vulgare. >M In Gallia (a. 1674), si deceptio est ultra dimidium iusti pretii; in Hispania (a. 1291) ultra quartam partem. Cf. Cod. civ. Austr. § 1060; Cod. civ. Ital. a. 1529; Cod. iur. can. c. 1684, § 2. 1,1 S. theol. 2, 2, q. 77, a. 1 ad 1. *»· L. c. n. 804. ,M L. 33 D. lib. 9, tit. 2. *·· Cf. infra n. 299. 254 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. Quantum ad venditionem cariorem praecipui tituli sunt: i. lucrum cessans et damnum emergens, ad quae alii tituli reduci possunt, scii.: 2. specialis af­ fectus venditoris ad rem vendendam; 3. modus vendendi. — Quantum autem ad emptionem viliorem praecipui tituli sunt: I. damnum emergens aut lucrum cessans ex praesenti emptione; 2. ultronea oblatio; 3. modus emendi. De lucro cessante et damno emergente pro venditore iam supra n. 295 dictum est ex S. Thoma. De aliis titulis pauca: Specialis affectus venditoris ad rem vendendam est ratio sufficiens ad exigendum pretium maius ordinario, quod solet vocari pretium affectionis. E. gr. qui valde delectatur in psittaco loquente, potest exigere pretium maius, si alius vult emere istam avem. — Communis sententia docet cum S. Thoma et S. Alphonso1*·, non licere maius pretium pro re vendenda exigere ideo, quia res emptori et non venditori specialem utilitatem aut voluptatem affert. Ratio est, quia tunc venditor exigeret pretium pro aliqua re, quae non est sua. Illa enim specialis utilitas aut voluptas emptoris non est proprietas venditoris. Hinc e. gr. non licet vendere supra summum pretium aliquem agrum, qui est valde necessarius vicino ementi1··. — Sunt vero quidam recentiores theologi (Gousset1*’, Schwane1··, Marres1*·, Waffelaert1··, GénicotM1, Tanquerey1M), qui probabilem habent opinionem contrariam, dicentes ita etiam homines timoratos agere in praxi. Solent tamen opinionem suam aliqualiter limitare. Quare Noldin1·· dicit: „Omnes affirmant, id tunc tantum valere, quando emptor ex re emenda non quaerit nisi commodum vel volup­ tatem; eum vero iniustitiam committere, qui ideo maius pretium exigit, quia alter hac re indiget: mera enim indigentia et necessitas, quae alium cogit ad rem emendam, non est pretio aestimabilis, neque indigens excessum pretii donare censetur.'* — Sed etiam cum hac limitatione sententia proposita videtur esse parum probabilis. Etenim robur suum retinet ratio supra ex S. Thoma allata. Unde in istis circumstantiis licet quidem summo sed non excessivo pretio vendere rem, nisi tamen tale pretium consideretur ut donum et non ut verum pretium. Modus vendendi aliquando permittit exigere multo maius pretium, e. gr. si res in parva quantitate minutatim vendi debet (Detailverkauf), vel si venditur sub hasta. Praesertim in ultimo casu permittitur quodcumque pretium sive infimum sive summum, ut infra n. 302 latius explicabitur. Praeterea, si solutio pretii differtur, res carius vendi, sin autem ea anti­ cipatur, res vilius emi potest. Tituli autem cohonestantes emptionem infra infimum pretium sunt: Lucrum cessans aut damnum emergens, quod ex emptione oritur emptori. E. gr. emptor non indiget re, emit autem nihilominus eam ex misericordia erga venditorem. Sic vero perdit fenus pecuniae secus habendum. Proinde potest vilius emere ad se compensandum. Ultronea oblatio rei emendae a S. Alphonso1·* assignatur quoque tamquam titulus emendi eam vilius, iuxta adagium: „Merces ultroneae vilescunt pro tertia parte.** ··· Signum est enim· saepe, res exsistere in magna quantitate, **» **· 1,7 **· *·’ ‘** Cf. locos citatos supra n. 294. Cf. Lehmkuhl, Cas. consc. I, n. 790 sqq.; Mausbach, Moraltheol. II 2, J 39. Theol. mor. I 840. ,M Lehre über die Vertrage § 19, n. 6. De iust. 1. 4, n. 188. >·· Tract, de iust. I, n. 615. Theol. mor. I, n. 633. *·’ De iust. n. 749. «·» De praeceptis n. 598. Theol. mor. 1. 3, n. 802. ··· Cf. Caietanus, Comm, in 2, a, q. 77, a. 1. Caput II. De contractibus in specie. Art. II. $ i. 255 cum econtra emptores sint pauci. Quodsi res offerantur ob paupertatem vendentis, emptor certo contra caritatem ageret, si vellet pretium deprimere, nisi tamen ex emptione ipsi accideret damnum emergens. Modus emendi aliquando permittit notabilem diminutionem pretii, e. gr. quando magna quantitas mercium emitur, quando res emitur sub hasta vel apud veteramentarios etc. Quaeres. Num liceat infra pretium vulgare infimum vendere res ad emp­ tores alliciendos (Reklameverkaufe, ventes de réclame), si inde alii venditores damnum patiantur? — Si non adhibentur fraudes (e. gr. adulterando merces vel diminuendo mensuram), hoc licet vel saltem non est contra iustitiam, quia unusquisque liber est vendere rem suam parvo pretio; secus autem non licet, cum tunc adhibeantur media iniusta ad causandum damnum aliorum. Nostris temporibus mercatores magni disponentes de capitali amplo saepe immoderate deprimunt pretium mercis, ut aemulos debiliores propulsent. Qui quidem agendi modus potest laedere caritatem, licet non adhibeantur media laedentia iustitiam commutativam. c) De pretio conventionali. Pretium conventionale dicitur illud, quod libera conventione emptoris et venditoris determinatur. Principium. Deficientibus pretio legali et vulgari, res potest vendi 300 quocumque pretio conventionali, dummodo tamen ne adhibeatur fraus vel metus. Hinc e. gr. picturae pretiosae, gemmae extraordinariae, manuscripta anti­ qua etc. non habent pretium fixum, sed vendi possunt quocumque pretio summo. Quid autem dicendum, si res pretiosa, cuius verum pretium ignora­ batur ab utroque contrahente vel saltem a vendente, empta fuit pretio vili? e. gr. aliquis emit vili pretio picturam, quae postea cognoscitur genuinum opus Raffaël ? Respondetur cum distinctione: Si uterque (vendens et emens) verum pretium rei ignoravit, tunc iustum erit pretium illud, quod convenitur. Ita S. Alphonsus 1β·. Ratio autem principalis nobis videtur esse, quia tunc emens incipit rem possidere bona fide, et proinde habet omnia privilegia, quae lex civilis concedit possessori bonae fidei. Porro leges civiles solent in isto casu pretium conventionale ut pretium iustum ad­ mittere. — Sin autem vendens quidem ignoravit, emens vero cognovit verum pretium, tunc iterum distinguendum est: si res empta est apud veteramen­ tarios vel alios mercatores, qui vi officii sui tenentur cognoscere verum pretium rerum oblatarum, tunc quodcumque pretium stipulatum est iustum. Ratio est triplex: a) sic solent permittere iusta statuta Codicum civilium; b) sic fert communis sensus populi; c) nulla fit iniuria venditori, cum ille possit et debeat scire verum valorem rerum a se oblatarum. — Sin autem res empta est apud hominem privatum, qui ex sua simplicitate non cognovit verum valorem, tunc sententia melior et probabilior docet, emptionem sic factam esse iniustam et inducere obligationem restitutionis. Ratio autem est, a) quia tunc emptor abutitur simplicitate vendentis et propter errorem enormem non consentientis1’7; b) quia inter mercem et pretium nulla est proportio, ut supponitur. — Sin autem verus valor rei est ita occultus, ut *·· Theol. mor. 1. 3, n. 802, notandum 4; contrarium docet Noldin, Oe prae­ cepti* n. 499. 1,7 Cf. Billuart, De contract, dies. 3, a. 7; Berardi, Praxis Confess. II, η. 646; Cury, Cas. consc. I, n. 930. 256 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. iuxta communem cursum rerum nec a peritis in arte aestimari possit, et solum causa extraordinaria detectus fuerit ab emptore, tunc pretium con­ ventionale videtur iustum, et emptor non tenetur ad restitutionem. E. gr. ali­ quis detegit, in aliquo agro absconditum esse thesaurum; aut sub coloribus alicuius imaginis inveniri aliam imaginem valde pretiosam. In his similibus­ que casibus felix inventor potest esse etiam felix emptor, qui probabiliter non tenetur dare nisi pretium vulgare. Ratio autem est, quia pretium iustum determinandum est iuxta aestimationem communem et non particularem. Porro iuxta aestimationem communem istae res non habent nisi pretium conventionale revera ab emptore datum1M. Communiter etiam docent theologi, in venditione sub hasta quodcumque pretium oblatum et acceptatum esse iustum, sic etiam statuente iure civili, nisi tamen fraus adhibita fuerit, ut statim dicetur. 301 Scholion. De pecunia falsa. Ad restitutionem tenentur non solum ipse falsificator pecuniae (sive metallicae sive papyraceae) eiusque cooperatores, sed etiam omnes qui scienter utuntur pecunia falsificata in pretio solvendo Ratio primi est per se obvia; ratio secundi est, quia pecunia falsificata non est pretium iustum. Neque a restitutione est excusatus ille, qui expendit huiusmodi falsificatam pecuniam, postquam eam bona fide ipse recepit in solutionem debiti. Nam ex eo, quod ipse deceptus est, non habet ius de­ cipiendi tertiam personam innocentem. — Restitutio facienda est illi, cui data est falsificata pecunia. Quodsi ille nullum damnum passus est ex eo. quod et ipse hanc pecuniam expendit, restitutio facienda est illi, qui revera damnum passus est; qui si est ignotus, restitutio facienda est pauperibus aut causis piis. Neque etiam licet pecuniam falsam forte acceptam dare pro eleemosyna vel dono, quia tunc fit cooperatio, ut talis pecunia falsa in populo spargatur. § 2- De quibusdam emptionis-venditionis speciebus. 302 i. De venditione sub hasta. Venditio sub hasta (quae etiam dicitur auctio, licitatio)”9 est venditio, qua coram pluribus licitatoribus per praeconem res vendenda proclamatur et adiudicatur offerenti maius pretium. Est duplex: altera voluntaria, quae sponte fit a domino; altera iudicialis, quae iubetur a legitimo iudice, e. gr. propter divisionem bonorum faciendam vel ad creditorum debita solvenda. Iustum pretium in hac venditione sub hasta illud est, quod absque fraude ab ultimo licitatore offertur atque acceptatur a vendente, sive sit supra summum, sive sit infra infimum pretium*170. Unde e. gr. si aliqua pictura venditur sub hasta pretio 100 000 francorum, est iustum pretium; sin autem venduntur libri, quorum verum pretium est 100 franci, pro 10 francis, etiam est iustum pretium. Ratio autem est, quia tales venditiones sunt quasi aleatoriae, in quibus res vendenda non videtur habere determinatum pretium. Multa enim dependent a casu. Accedit etiam communis consensus populi et legislatoris, qui pretia obtenta ιββ Noldin 1. c.; Billuart 1. c. *” Versteigeruni;, Vente aux enchères, auction-sale. 170 S'. /Ilph., Theol. mor. I. 3. η. K08. Caput II. De contractibus in specie. Art. II. S 2. 257 numquam vocant iniusta, nisi adhibita fuit fraus; quae quidem adhiberi potest cum a venditore tum ab emptore. Fraus ex parte venditoris adest, si constituit fictos licitatores, qui sine animo rem emendi, solum intendunt rei pretium augere. Nihilo­ minus talis fraus non videtur esse gravis; nam ficti licitatores subeunt periculum solvendi pretium oblatum, sicuti veri licitatores; adest tamen gravis fraus, si fictus licitator est impos solvendi pretium oblatum. Praeterea venditor potest committere fraudes, sicut in aliis venditioni­ bus, e. gr. occultando defectus substantiales, mutando rem venditam cum alia etc. Num venditor licite possit retrahere rem a licitatione, si pretium sufficiens non offertur, pendet a) ex modo, quo licitatio est publice denuntiata; b) ex statutis vel ex consuetudine loci. Fraus vero ex parte emptoris adest, si mediis illicitis impedit alios a licitando, ita ut rem emerit infra pretium infimum. Dico autem: mediis illicitis, nam emptor potest adhibere media licita, e. gr. hortari aut rogare alium, ut a licitatione abstineat; immo potest inire pactum cum uno alterove alio emptore, ut se invicem adiuvent ad emendum pretio infimo. Ita saltem sine laesione iustitiae stricte dictae. Videtur autem laedi caritas, si istis mediis adhibitis venditor egenus cogitur ad res suas tradendas pro pretio insufficientim. Attamen mihi videtur iniusta praxis complurium veteramentariorum, qui syndicate seu pacto inter se inito revera moraliter cogunt alios ad desistendum a licitatione, et sic res emunt pretio prorsus improportionato, praesertim in ven­ ditionibus, quae instituuntur statutis intervallis a montibus pietatis. Hoc enim modo agunt: Quoties extraneus vult emere rem, licitant semper magis ac magis, ita ut iste aut desistere debeat a licitatione, aut solvere pretium revera excessivum. Eliminatis ita extraneis, offerunt pro reliquis rebus vendendis pretia prorsus insufficientia, quae accep­ tare coguntur montes pietatis, cum res propositae vendi omnino debeant. Venditione vero finita omnes uniti in dicto syndicate inter se dividunt res emptas aut lucra obtenta. 2. De monopolio. Monopolium1’3 est exclusiva potestas vendendi 303 certas merces uni vel paucis venditoribus tributa. Est vel legale vel privata auctoritate statutum. Legale monopolium est potestas vendendi certas res exclusive quibusdam tributa ab ipsa auctoritate publica. Saepissime adest et exercetur vel ab ipso gubernio1’*, e. gr. quantum ad vias ferreas, ad postam, ad venditionem tabaci, salis etc., vel ab hominibus privatis ex auctoritate gubernii, e. gr. venditio rerum propria arte factarum1’4, venditio medicinae a solis pharmacopolis deter­ minatis etc. Monopolium privata auctoritate statuitur multis ac diversis modis, e. gr. pauci homines efficiunt, ut ipsi soli certum genus mercium ven­ dant pretio sibi placito. *’> Cf. Lehmkuhl, Theol. mor. I, n. 1337. ”· Slaatsmonofol. ·’♦ Patentrecht. Ι*·0·Β», Man Ttiaol. mur. Il ·’· /tlleinverkauf. 17 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. Monopolium legale est legitimum, dummodo tamen intra iustos limites contineatur. Patet, quia est bonum medium acquirendi pecuniam necessariam pro gubernanda republica; saepe nihil aliud est nisi tri­ butum indirectum. Praeterea favet bono publico diversis modis. Monopolia privata per se non sunt illicita, si scii, eo fine instituuntur, ut legitimis mediis obtineatur bonum sed iustum pretium. Sin autem adhibentur media iniusta, vel si exigitur pretium exorbitans, vel si alii abusus irrepunt, tunc monopolia privata sunt iniusta, ut per se patet. Hodiernis temporibus exsistunt quam plurima monopolia privata vel conventiones similes1”, quae sibi invicem bellum indicunt Cum in regionibus civilizatis leges non soleant permittere nimios excessus in pretio exigendo neque media prorsus iniusta adhibenda, saepe non constat, monopolia privata exsistentia esse certe iniusta, ac proinde confessarius (ordinarie saltem) non tenetur loqui de illis, nisi in casu particulari iniustitia est manifesta17·, sicut accidit in nonnullis syndicatis modernis. 804 3. De venditione per proxenetas177. Proxeneta dicitur ille, qui non nomine proprio, sed nomine alterius emit aut vendit; est igitur man­ datorius, cuius proin habet iura obligationesque. Hodie emptio et venditio per proxenetas est frequentissima178. Vel a lege vel a libera conventione dependent iura et obligationes proxenetae. Proxenetae haud raro laedunt iustitiam commutativam eo, quod iniustis mediis (cum a proprio mandante tum ab alio, quocum contrahunt) commodum sibi comparant. Casus particulares recte solvi possunt, si semper prae oculis habetur principium generale, quod proxeneta nihil aliud est nisi mandatarius sive vendentis sive ementis. Quare e. gr. si proxeneta carius vendit vel vilius emit, quam praestitutum erat a mandante, non sibi sed mandanti hoc lucrum acquirit, nisi tamen prorsus extraordinaria industria hoc lucrum procuravit. Pariter proxeneta nequit licite emere sibi ipsi rem vendendam statuto infimo pretio, et postea eandem rem carius vendere, retento excessu pretii; mandans enim hunc agendi modum merito reprobare censetur. Si tamen proxeneta nequit invenire emptorem, potest hoc candide dicere mandanti et tunc sibi ipsi emere rem pretio statuto. Quaeres: Possuntne opifices (e. gr. sutores, cementarii etc.) sibi retinere reductiones pretii (5‘/o vel ιο·/ο) a venditoribus in gratiam ipsorum factas, exigentes autem plenum pretium a mandantibus suis? — Consuetudo sat uni­ versalis hoc permittit; attamen res est periculorum plena, quia venditores tantum specietenus tales reductiones solent facere, revera autem diminuunt aut qualitatem aut quantitatem mercis in detrimentum emptoris. Vulgo Ring, Kartell, Trust, Syndikat etc. Optime agit de monopolio Billuart, De contract, diss, a, a. II; cf. etiam Staatslexikon der Gôrres-Gesellschaft s. v. ,,ΜοηοροΙ", „KarteH", ,.Trust". Veteres theologi communiter docent, monopolia privata laedere saltem caritatem ; sed tunc temporis videntur irrepsisse graviores abusus in monopoliis. /tgent, Makler, Sensal, courtier, commissionnaire. *’· dgenturgeschâfte. Caput II. De contractibus in specie. Art. II. S3. 259 §3· De locatione et conductione. Definitio. Locatio in genere est contractus onerosus, quo alteri pro 305 certo pretio conceditur usus vel ususfructus alicuius rei, aut promittun­ tur quaedam operae vel aliquod opus. Distinguitur igitur locatio a com­ modato, quippe quod est contractus gratuitus. Ille, qui concedit usum vel usumf ructum, dicitur locator ; ille autem qui solvit pretium, locatarius. Divisio. Locatione triplicis generis obiecta haberi possunt: res, e. gr. domus, ager1”; opus, e. gr. domus aedificanda180; labor, e. gr. ser­ vitium ancillare181. In secundo tamen et tertio casu talis contractus potius vocatur conductio. De singulis agendum est separatim. 1. De locatione rerum. Contractus locationis similis est emptionivenditioni. Locans enim vendit et locatarius emit usum aut usumfructum alicuius rei, e. gr. domus, praedii, equi etc. Proinde eadem fere principia valent de locatione, quae supra n. 295 de emptionevenditione indicata sunt. Praeterea leges civiles solent valde accurate determinare cum locatoris tum locatarii iura et obligationes, quibus legi­ bus utpote ordinarie iustis in conscientia oboediendum est. 2. De locatione operis faciendi. Opus hic dicitur, quidquid aliquis faciendum suscipit, e. gr. domum aedificare, vestem conficere, generatim omnia, quae vocantur Akkordarbeiten, contrat d’entreprise. Quod fieri potest duplici modo: scii, ut susceptor operis188 vel operam suam tantum praestet vel simul operam et materiam. In secundo casu haec locatio est revera aliqua species venditionis. In locatione operis faciendi pretium statuitur pro opere perfecto; attamen si agitur de magnis operibus faciendis, e. gr. de ponte viae ferreae construendo, tunc pretium par­ tiale haud raro solvitur iam post partialem operis perfectionem. Ali­ quando opus perficiendum publice denuntiatur cum omnibus condicioni­ bus et circumstantiis; varii susceptores ad concurrendum invitantur eo pacto, ut res conficienda committatur ei, qui pro minore pretio opus perficere spoponderit. Aliquando tamen non est nisi conventio privata. In utroque autem casu susceptor operis tenetur rem eo modo eoque tempore conficere, ac stipulatum est. Praesertim non debet adhibere materiam viliorem neque cum minore diligentia opus perficere; secus ad restitutionem obligatur, si notabile damnum causavit illi, qui opus commisit. Cum iste contractus sit quadamtenus aleatorius, susceptor operis tenetur omnes condiciones initas adimplere, etiamsi non obtinet pretium conveniens. Si tamen inopinate accidant casus impraevisi, red­ dentes opus perficiendum multo difficilius, e. gr. terrae motus, fulgura, epidemia etc., tunc non tantum conveniens, sed etiam iustumest, ut novus contractus ineatur. Ceterum observanda sunt statuta legis civilis18’ >’· Mietvertrag, Pachtvertrag, loyer, bail. >·« Werkvertrag. 1,1 /Irbeitroertrag, Dienstvertrag. *·’ Entrepreneur, Unternehmer. *·· Cf. Cod. civ. Germ. ( 631 eqq. ; Cod. civ. Gall. a. «779 aqq.; Cod. obi. Helv. ·■ 363 »qq 17* 200 306 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. 3. De locatione laboris. Haec locatio vocatur quoque conductio seu contractus laboris, et est contractus, quo unus se obligat ad certum laborem praestandum, alius autem ad dandam mercedem determinatam pro hoc labore.—Obiectum igitur huius contractus est labor personalis, seu potius vis operativa1·4, quam alter alteri locat pro determinato tempore. Huc spectat conductio famulorum, opificum, medicorum etc. De natura et indole huius contractus non concordant iuristae et oeconomistae, a) Alii volunt, esse veram locationem, scii, virtutis operativae; b) alii opinantur esse venditionem, qua opifex vendit operam suam tamquam mercem pretio determinato; c) alii docent, contractum laboris nihil aliud esse nisi contractum societatis, in quo dominus suum ..capitale" et operarius suas operas confert ad commune opus perficiendum ac proinde etiam ad lucrum ex opere perceptum dividendum. Quae quidem ultima sententia prima fronte considerata optima videtur; sed revera non est nisi utopia, quae non potest in praxim deduci. Etenim domini non tantum pecuniam conferunt, sed etiam intelligentiam (communiter saltem superiorem) et complures operas. Praeterea coguntur exponere maximis periculis propriam fortunam et saepe per sat longum tempus laborant sine omni emolumento, immo cum damno. Econtra opifices nullum periculum incurrunt et cotidianum salarium recipere debent Esset igitur iniquum et contra naturam contractus societatis, si in rebus secundis haberent opifices partem proportionatam lucri, in rebus vero adversis dominus solus deberet portare totum damnum, d) Alii demum docent, contractum laboris reduci ad contractum innominatum: facio ut des, et do ut facias. — In tanta diversitate opinionum tamquam principium retinenda est doctrina Leonis XIII1,8 : „Itaque duas velut notas habet in homine labor natura insitas, nimirum ut personalis sit, quia vis agens ad­ haeret personae, atque eius omnino est propria, a quo exercetur, et cuius est utilitati nata. Deinde ut sit necessarius, ob hanc causam, quod fructus laborum est homini opus ad vitam tuendam: vitam autem tueri ipsa rerum, cui maxime parendum, natura iubet." — Ex quibus verbis clare apparet, laborem non posse unice haberi tamquam mercem sine ulla relatione ad personam, sed esse considerandum ut legitimum (et saepe unicum) medium, quo opifex sibi suisque vitam tueri possit. Quae si prae oculis habentur, quaestio de iusto salario facilius solvi potest. 307 Obligationes dominorum oriuntur cum ex iustitia tum ex caritate. Ex iustitia domini obligantur: 1. Aequum salarium statuto tempore solvere. Unde Leo XIII dicit1M: ..Fraudare quemquam mercede debita grande piaculum est, quod iras e coelo ultrices clamore devocat: ,Ecce merces operariorum, ... quae fraudata est a vobis, clamat; et clamor eorum in aures Domini Sabaoth introivit' 1M.“ — Quodnam autem salarium sit iustum, infra n. 310 dicetur. 2. Vereri operarios tamquam humana dignitate praeditos atque illos non habere sicuti vilia mancipia, quemadmodum factum fuit a paganis, testante Cicerone ac dicente: ..Illiberales et sordidi quaestus mercena- N utsung der Arbeitskraft. '·* Encycl. ..Rerum novarum" 15 Mali 1891. “· Ib. '·’ lac. 5, 4. Caput II. De contractibus in specie. Art. 11. S 3- 261 riorum omniumque, quorum operae, non artes emuntur."1” — Unde dominus ex iustitia tenetur concedere tempus sufficiens, ut operarius tamquam homo vivere queat; scii, vacando officiis religiosis, curam domesticam habendo etc. 3. Item „non plus imponere operis, quam vires [operariorum] ferre queant, nec id genus, quod cum aetate sexuque dissideat". Nam „tantum exigi operis, ut hebescat animus labore nimio, unaque corpus defatiga­ tioni succumbat, non iustitia, non humanitas patitur". Ita Leo XIII 1,°. Praesertim mulieribus et pueris non sunt imponendi nimis graves la­ bores. Feliciter in compluribus civitatibus exsistunt leges saluberrimae limitantes laborem mulierum et puerorum, sicut etiam generatim tempus et modum laborisieo. Nonnullae autem istarum legum sunt incongruae, sicuti notanter est illa lex quae indiscriminatim statuit, ut labor diurnus numquam extendatur ultra octo horas. Tempus enim laboris non est mensurandum indiscriminatim, sed secundum condiciones laboris, labo­ rantis, necessitatis etc. Ex caritate domini tenentur: 1. Benigne tractare operarios iliisque in necessitatibus subvenire. Quapropter debent eleemosynas dandas imprimis suis operariis tribuere. 2. Favere institutis et decretis, quibus operariorum condicio iuste melioratur, e. gr. scholas aperiendo pro eorum maiore instructione, bal­ nea aliaque instituta sanatoria fundando etc. Dominus igitur nequit licite in parlamentis impugnare leges, quae in favorem operariorum iuste proponuntur. Obligationes operariorum breviter ac praegnanter complectitur his 808 verbis Leo XIII1®1: 1. „Quod libere et cum aequitate pactum operae sit, id integre et fideliter reddere." Hinc peccant operarii, qui negligenter laborant, qui tempus inutiliter terunt, qui laedunt aliter pactum laboris libere et iuste initum. Gravitas peccati et obligationis restituendi dependet ex gravi­ tate damni iniuste causati. 2. „Non rei ullo modo nocere." Proinde peccant operarii, qui materiis sibi traditis prodige utuntur, qui machinas pessumdant, qui vitiosas merces producunt etc. 3. ,,Νοη personam violare dominorum", i. e. nullam iniuriam inferre dominis, sive calumniando, sive laedendo, sive attristando etc. 4. „In ipsis tuendis rationibus suis abstinere a vi, nec seditionem inducere umquam, nec commisceri cum hominibus flagitiosis." — Quibus verbis certo prohibetur operistitium iniustum, quod fit e. gr. cessando ab operis, quando conductio iusta nondum finita est, vel exigendo salarium cxcessivum aliasve condiciones indebitas. Sed non licet inde deducere, quodeuinque operistitium ex condicto factum esse intrinsecus malum. “· De offic. 4, 52. ··» L. c. Cf. Cod. iur. can. c. 1524. 1,0 Arbeiterschuttgesetegebung. *·* L c. *·* Vulgo Arbeilseifutellung, Streik, strike, grive, teiopero. 202 309 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. De morali indole operistitii. Operistitium, prout nunc de illo loquimur, est communis multorum operariorum secessio ex condicto ad quaedam emo­ lumenta ab heris consequenda. Solet distingui operistitium defensivum et meliorativum. Operistitium defensivum instituitur ab operariis, qui iniuste opprimuntur ab heris; e. gr. quando solvitur salarium vere insufficiens, quando non satis consulitur sanitati aut moralitati operariorum etc. Operi­ stitium meliorativum ab operariis fit ad maius salarium vel ad breviorem facilioremque laborem obtinendum, licet salarium hucusque acceptum non sit prorsus insufficiens neque labor excessivus. Omnes concedunt, operistitium defensivum esse licitum, dummodo ne praesto sit aliud medium ad se licite defendendum contra iniustitias heri. Ratio est obvia. Licet enim se defendere cum moderamine inculpatae tutelae. Operistitium meliorativum a paucis asseritur esse intrinsecus illicitum, cum tale operistitium sit a) vera seditio damnata a Leone XIII in Encyclica „Rerum novarum'*; b) otium iners, cum homo teneatur laborare, quando potest, iuxta illud: In laboribus comedes ex ea [terra] cunctis diebus vitae tuae1,3 ; c) sit ad instar monopolii privati illiciti. Verum cum istae rationes sint parum convincentes, communissime theologi *’* docent, operistitium etiam meliorativum non esse intrinsecus malum, ita ut numquam possit evadere licitum; sed econtra esse licitum, dummodo: i. fiat tempore conductionis legitime finito; 2. adsit causa proportionate gravis; 3. non adhibeantur media iniusta; 4. finis sit honestus. Sane operistitium multa graviaque damna cum materialia tum moralia solet importare; e. gr. damna materialia eaque enor­ mia oriuntur sive pro operariis sive pro heris; operarii ab opere cessantes tempus saepe terunt in cauponis; ebrietatibus et immoralitatibus se dedunt; rixae, violentiae, inimicitiae aliaque incommoda enascuntur. Quae cum ita sint, rarissime expedit operistitium, immo illud est omnirto illicitum, nisi adsit gravis et proportionata causa. Imprimis conandum est, ut postulata iusta operariorum (si ista postulata sint iniusta, operistitium est intrinsecus malum) aliis mediis obtineantur, e. gr. persuasione, pacifica conventione, intercessione gubernii etc. Quodsi haec conamina fuerint vana, tunc operisti­ tium considerandum est tamquam bellum oeconomicum. Sicut autem bellum inter diversas nationes aliquando licitum est, ita etiam istud bellum oecono­ micum. Sane non licet bellum alteri nationi indicere nisi ad vindicandam iniuriam acceptam (numquam autem licet bellare ad habendam e. gr. novam provinciam); sed licet operistitium facere etiam ad habendum aliquod com­ modum non ex stricta iustitia debitum. Ratio huius differentiae est, quia in bello internationali committuntur actus per se mali et iniusti, e. gr. occidere homines, destruere bona aliena. Econtra in bello oeconomico operistitii nullus actus ex se malus committitur. Haec est enim condicio, sine qua non licitum est operistitium. Etenim cessare ab operis, ad quas homo non tenetur ex iustitia; socios instanter hortari (non autem cogere), ut et ipsi desistant ab operis, non sunt actus per se mali, sed indifferentes. Quodsi ex hac cessatione operarum herus patiatur magnum damnum materiale, hoc non est nisi voluntarium indirectum, quod profecto licet permitti, si adsit pro­ portionate gravis causa. — Ex quibus omnibus sequitur, ut operistitium etiam meliorativum sit per se licitum, dummodo adsint condiciones supra 1B’ Gen. 3, 17. *“· Cf. /. Biederlack contra Treitz et Fournelle in Zeitschrift für kath. Theol. (Innsbruck 1910) 286 sqq. 610 sqq. Caput II. De contractibus in specie. Art. II. § 3. 263 recensitae et praesertim ne adhibeantur media iniusta. Media iniusta essent e. gr. metum iniustum aut vim inferre hero vel sociis, eos verberando, per­ sequendo, calumniando etc. Quod dictum est de operistitio, id valet etiam ex opposito de dimissione operariorum ex condicto facta1#s. Etenim sicuti operarii possunt declarare bellum oeconomicum heris, ita hi bellare possunt contra operarios. Requiritur autem ad istam dimissionem ex condicto faciendam vere gravis causa, i. e. gravis culpa operariorum; quia secus culpabilis crudelitas committitur, cum operarii sic a diversis heris ex condicto dimissi iam nullibi in tota regione admittantur ad laborandum1M et cogantur aut ad emigrandum aut ad aliud vitae genus amplectendum aut ad mendicandum. Nota. Rarissime licet operistitium facere, si inde bonum publicum graviter laeditur, e. gr. operistitium opificum in via ferrea, unde tota communicatio publica perturbatur. Tale operistitium non videtur esse licitum, nisi sit vere defensivum, nempe ad iniustitias graves repellendas. Ratio est, quia bonum publicum praevalere debet bono privato operariorum; et non licet laedere bonum publicum, nisi sit intolerabilis iniustitia, quam secus pati debent homines privati. De iusto salario. Cum salarium sit quasi pretium laboris, ea quae 310 supra n. 296 sqq. dicta sunt de pretio legali, vulgari, conventionali, applicanda quoque sunt (proportione servata) ad salarium, quod item esse potest legale, vulgare, conventionale. Insuper distinguitur salarium seu merces individualis, quae sufficit ad praestandum ipsi soli operario convenientem victum, vestitum, habitationem; et merces familialis, seu socialis, quae insuper sufficit ad alendam familiam proximam operarii. — Merces familialis est vel absoluta vel relativa; ea est ab­ soluta, quae ad sustentandam familiam in ordinariis circumstantiis sufficit, seu qua operarius frugalis et honestus, non neglectis subsidiis, quae parsimonia et cooperatio moderata uxoris et liberorum afferre possunt, sibi suisque decenter valet providere. Talis merces familialis fere non variatur ex numero prolium. Nam si numerosa est proles, sane maiores sunt expensae, sed etiam maiores sunt reditus, cum non solum maritus, sed etiam uxor et proles supponantur laborare et contribuere ad reditus familiae augendos. — Merces familialis relativa illa est, quae requiritur ad sustentandam familiam in circumstantiis extraordinariis, e. gr. si uxor est infirma neque ullo modo conferre potest ad reditus familiae augendos, si proles est valde numerosa aut infirmitatibus oppressa, si extraordinariae expensae sunt necessariae etc. Principium r. Merces saltem individualis debetur operario ex ipso 311 iure naturali seu ex iustitia commutativa. Ita docent omnes catholici et patet ex Encyclica „Rerum novarum", sta­ tuente: ,.alendo opifici frugi quidem et bene morato haud imparem esse inercedem oportere". Ratio autem est, quia operarius ius strictum habet ad convenientem victum iuxta illud: Dignus est operarius cibo suo 1,7; neque *° Arbeiteraussperrung, lockout. 1,7 Matth. 10, io. *·· System der schwarsen Listen. 204 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. tenetur mendicare. Atqui salarium est saepe unicum medium ad talem con­ venientem victum. Ergo ius habet operarius ad istud salarium 188. Inveniuntur tamen exceptiones: I. si annona carior fuerit et labor parcior; 2. si operarius est infirmitate aut senio confectus. In istis casibus dominus non tenetur (saltem ex iustitia) dare perfectam mercedem individualem, quia hoc esset nimia aggravatio. Tunc autem respublica tenetur subvenire operariis. — Huic doctrinae catholicae obstant Liberalistae et Socialistae. Primi docent, iustum haberi stipendium illud, quod offert herus et accipit opifex. Falsa est haec doctrina atque latam aperit portam omni tyrannidi. Etenim non raro inducuntur operarii necessitate coacti ad acceptandum stipendium iniustum ac insufficiens. Socialistae econtra docent, operariis deberi integrum laboris fructum, deductis tantum expensis pro materia ad­ hibita, pro usu instrumentorum et pro intellectuali labore herorum. Falsa est etiam haec doctrina utpote manifeste iniusta contra heros, qui praeter laborem intellectualem etiam capitale dant, atque periculum assumunt. 812 Principium 2. Merces familialis absoluta concedenda est ex iustitia aut saltem ex caritate in statu normali industriae operario adulto et valido. Notatu dignissima sunt, quae Cardinalis Zigliara iussu Leonis XIII scripsit et quae Cardinali Goossens Mechliniensi a S. Sede transmissa sunt paulo post editam Encyclicam „Rerum novarum": ..Equidem opus operarii plurimum differt a mercimonio, sicut merces differt a pretio. Opus enim operarii est opus proce­ dens a libertate humana, induens proptwca rationem meriti et iuris ad mercedem seu praemium; et ideo longe nobilius mercimonio et pretio, quae sola permuta­ tione absolvuntur. Nihilominus, gratia perspicuitatis . . . opus operarii considera­ tur ut quaedam merx, et praemium seu merces ut quoddam pretium. Nec im­ merito: nam licet opus operarii nobilius quid sit merce, totam tamen retinet rationem mercis, ex qua parte haec dicit ordinem ad pretium. Rectissima est ergo ratiocinatio S’. Thomae (S. theol. 2, 2, q. 114, a. 1): ,Id enim merces dicitur, quod alicui recompensatur pro retributione operis et laboris, quasi quoddam pretium eius. Unde sicut reddere iustum pretium pro re accepta ab aliquo est actus iusti­ tiae, ita etiam recompensare mercedem operis vel laboris est actus iustitiae.* Actus iustitiae, inquam, commutativae. Sicut enim emptio et venditio, ita opus et merces pro communi utilitate contrahentium sunt, dum scii, unus indiget re vel opera alterius et e converso. Quod autem est pro communi utilitate, non debet esse magis in gravamen unius quam alterius, et ideo debet secundum aequalitatem rei, quae est proprietas iustitiae commutativae, inter dominum et operarium contractus iustitiae institui (cf. S. theol. 2, 2, q. 57, a. 1). — Quodsi quaeratur critérium, quo statui debeat illa aequalitas rei inter opus manuale operarii et mercedem dandam a domino, respondemus: Critérium illud in Encyclica dicitur petendum esse ex operarii fine immediato, qui imponit ei naturale officium seu necessitatem labo­ randi, ex victu nempe et vestitu ad convenienter vitam sustentandam, et ad quem primo et principaliter labor manualis ordinatur (S. theol. 2, 2, q. 187, a. 3). Quoties igitur opus tale sit, quod operarius per ipsum satisfaciat praedicto suo officio naturali consequendi finem immediatum laboris sui, ac merces ad consequendum hunc finem, victum nempe ac vestitum convenientem, impar sit; per se loquendo et considerata rerum natura, habetur obiectiva inaequalitas inter opus et merce­ dem, et ideo laesio iustitiae commutativae." — Talis iustitiae commutativae laesio, ex qua multa graviaque incommoda moralia oriuntur, certe habetur in systemate, quod vocatur ..sweating system" (Schwitesystem durch Zwischenmeister), et quod adhibetur baud raro contra operarios (operarias), qui domi conficiunt opera ab aliqua fabrica demandata (Heimarbeit). Caput Π. De contractibus in specie. Art. III. 265 Dicitur 1°: in statu normali; nam, quando industria mercatoria est in statu angustiarum, tunc et operarii angustias tolerare debent. — Dicitur 2° : operario adulto et valido; nam, si operarius infirmitate aut senectute impos est ad perfecte laborandum, herus non tenetur (saltem ex iustitia) solvere tantum salarium, quantum indiget operarius pro se et familia. Tunc enim subvenire debet respublica. Quando autem convenienti modo uxor aut filii familias aliquid lucrari possunt, tenentur concurrere ad sustentationem familiae. — Ratio principii est, quia sanctissima naturae lex neminem cogit ad coelibatum, sed permittit matrimonium unicuique capaci10*. Porro pater­ familias tenetur victum procurare uxori filiisque procreatis, ac proinde, si est operarius, tantum salarium acquirere debet ut huic officio congruenter satisfacere possit. Disputatur inter catholicos, utrum heri ex iustitia commutativa vel saltem legali an ex caritate sola teneantur dare mercedem familialem absolutam. Quare Cardinalis Goossens (Mechliniensis) tria dubia hac de re proposuit S. Sedi. Cardinalis Zigliara iussu Summi Pontificis in epistula ad Cardi­ nalem Goossens 1891 respondit, herum, qui solvit mercedem opificis susten­ tationi sufficientem, sed imparem ipsius familiae alendae, non peccare contra iustitiam, cuius exigentiis plene satisfit, quando aequalitas mercedis et operis observatur. Quare in hoc casu herus non solvens mercedem familialem ab­ solutam peccat quidem plus minusve contra aequitatem et pietatem, sed non tenetur ad restitutionem. Sunt tamen complures auctores, qui nihilominus obligationem iustitiae in hoc casu defendunt’00. ARTICULUS III. De contractibus aleatoriis. Notio. Contractus aleatorii, sic dicti ab alea, i. e. incerto eventu, 313 ii sunt, quibus incertum lucrum quaeritur aut damnum incertum aver­ titur pretio certo dato. Oportet autem ut haec incertitudo lucri aut damni non solum revera adsit ex parte utriusque contrahentis, sed etiam ut sit fere aequalis; secus committitur iniustitia. Tamquam principium generale haberi potest: Omnes contractus alea­ torii liciti sunt, dummodo: 1. alea sit moraliter aequalis inter utrumque contrahentem (nisi tamen unus contrahens sciens inaequalitatem nihilominus vult contra­ here); 2. nullae fraudes committantur; 3. nullum adsit scandalum nullaque prohibitio legis positivae. Applicationem huius principii dabimus in sequentibus contractibus aleatoriis, qui videntur esse principaliores, scii. 1. assecurationes, 2. spon­ siones, 3. ludi, 4. loteria, 5. speculationes Bursae. ‘°* Hinc dicit Leo XIII (encycl. „Rerum novarum"): „Ius coniugii naturale ac primigenium homini adimere lex hominum nulla potest." •°* Cf. Tanquerey (De iust. n. 818), qui optime et late tractat quaestionem de conductione operariorum. Responsa ad dubia Cardinalis Goossens in extenso affe­ runtur a yrrmeertch, Quaest. de iust. n. 420 sqq. 266 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. § I. De assecurationibus201. 814 Notio. Assecuratio est contractus, quo quis alienae rei vel per­ sonae periculum suscipit pro praemio determinato, vel aliis verbis: „est contractus, quo unus pro certo pretio se obligat ad compensanda damna, quae alter ex involuntario casu pati potest"102. Obiectum igitur huius contractus est periculum susceptum, quod in diversis rebus accidere potest, e. gr. periculum incendii, naufragii, grandinis, mortis etc. Hodie exsistunt quam plurimae assecurationes, quae quidem sunt utilis­ simae, si sunt iustae. Etenim per illas praecavetur frequens ruina praesertim hominum mediocris fortunae; res ipsae autem melius custo­ diuntur propter supervisionem societatis assecuratricis. Requisita ad iustam assecurationem. Contractus assecurationis est iustus: 1. si societas assecurans revera solvit ea, quae ex contractu solvere debet, atque si praemium (quotannis) persolvendum moraliter respondet gravitati periculi, in quo res assecurata versatur; 2. si assecuratus sincere declarat rei valorem ac pericula, quibus res exponitur, neque ex graviter culpabili negligentia rem in periculum inducit; 3. si fideliter observantur ea, quae a lege positiva aut a stipula­ tionibus particularibus iuste initis statuta sunt. Ex praemio nimis magno assecurationis raro accidere potest iniustitia nostris diebus. Tot enim exsistunt societates assecuratrices, ut competitio inter illas sit magna, et unaquaeque conetur praemium maiore quo potest modo diminuere. Insuper unicuique solet esse liberum egredi ex una societate et ingredi in aliam. Ex parte vero assecurati non raro fraudes et iniustitiae committuntur. Etenim si res assecuranda non ita declaratur, uti revera est, vel si cum gravi negligentia aut ex directo proposito male custoditur, ita ut pereat, vel si in ea fiunt mutationes, quae periculum damni augent etc. In his et similibus casibus iniustitia committitur atque gravis obligatio restitutionis adest, si agitur de gravi damno causato. Quomodo autem restituendum sit in istis casibus, vide supra n. 231. Assecuratio vitae inter diversas’ species assecurationis praecipue notanda est cum propter eius frequentiam tum propter difficultates, M1 Sunt qui contractum assecurationis nolint computare inter contractus alea­ torios (e. gr. Koch, Moraltheol. § 149), quia in contractibus aleatoriis periculum damni debet solummodo ex ipso contractu oriri. Econtra iam ante contractum assecurationis adest periculum pro illo, qui quaerit assecurationem, e. gr. periculum incendii. — Haec distinctio videtur esse parvi momenti et nullius utilitatis. Unde communiter auctores enumerant assecurationem inter contractus aleatorios, e. gr. Lehmkuhl, Tanquerey, Noldin, Moran etc.; quia alea damni non solum est ex parte assecurantis, sed etiam ex parte assecurati, quippe qui forte per multos annos solvit praemium sine ullo emolumento. nt Tanquerey 1. c. n. 915. Caput II. De contractibus in specie. Art III. S 2. 267 quas causare potest in conscientia. Assecuratio vitae, quae etiam vo­ catur vitalitium, multis ac diversis modis fieri potest. Pro confessario tunc tantum difficultates oriri possunt, si assecuratus fraudibus usus est in sic dictis ..declarationibus1', vel si illicitis mediis statuta assecurationis laeserit, vel si medicus nimis benigne statum valetudinis hominis assecurandi descripserit. Aliquando leges civiles statuunt, ut elapso deter­ minato tempore, e. gr. quinque annorum, societas assecuratrix iam non possit impugnare contractum assecurationis. Quae quidem leges viden­ tur esse iustae ac utiles, cum evitent quam plurima litigia atque socie­ tates assecuratrices reddant attentiores. In praxi, nisi fraus sit evidentissima, atque causa efficax gravis damni, confessarius non facile debet declarare contractum assecurationis nullum, aut assecuratum obligare ad restitutionem. Rationes autem sunt: 1. quia societates assecuratrices sunt cautissimae, ita ut rarissime in gravem errorem inducantur; 2. quia leges civiles favent validitati contractus, nisi adfuerit fraus revera substantialis et manifesta; 3. quia saepe difficillimum est determinare, ex quonam morbo mors acciderit, atque num causa proxima mortis iam a longe exstiterit. Remanet igitur positivum dubium, num adhibita fraus sit revera causa efficax gravis damni. In dubio autem obligatio restitutionis non est imponenda. § 2De sponsione. Notio. Sponsio,0* est „contractus, quo duo vel plures de veritate 315 alicuius rei contendentes ponunt praemium pro eo, qui veritatem fuerit assecutus" 20‘. Ex hac definitione sequitur, ut sponsio sit contractus onerosus bilateralis. Aliquando tamen unus tantum spondens obligationem in se suscipit10’; e. gr. spondeo, me esse perfecturum cursum istum tempore unius horae, secus dabo 10 francos pro pauperibus. Quo in casu sponsio potius est quaedam poena conventionalis, quam quis ex vana gloria (ut plurimum) sibi imponit. Liceitas sponsionis. Sponsiones, attento iure naturali, sunt licitae, dummodo fiant a) ex honesto fine, e. gr. recreationis causa, ad exci­ tandas vires, ad veritatem melius investigandam etc.; b) sint circa obiectum debitum, scii, rem licitam et utrimque dubiam. Cum autem in praxi graves ac frequentes abusus in sponsionibus occurrant, complures Codices civiles moderni illas partialiter aut totaliter prohibent et irritant. Per se patet sponsionem de re illicita, e. gr. de furto faciendo, de bibendo vino in quantitate excessiva, de praemio exorbitante, de bonis, quorum spon­ dens non habet liberam dispositionem etc., esse peccaminosam *·. Nihilo­ ”” Wette, pari, betting. n* Cf. Billuart 1. c. diss. 6, a. 5, § 5. •°» Halbe Wette. ”· Bene animadvertit 5. Alpkonnu (Theol. mor. 1. 3, n. 870): „Si sponsio est de peccato patrando ab alio tertio, licita est. nisi spondens optet peccatum, vel opem ferat ad peccatum committendum.... Si vero sponsio est de peccato patrando ab 268 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. minus potest retineri lucrum ex tali sponsione perceptum. Valet enim idem, quod supra n. 253 dictum est de lucro percepto ex contractu turpi. Sub excommunicatione (quae tamen hodie iam non exsistit) Gregorius XIV Const. „Cogit nos" d. 2r Martii 1591 prohibuit sponsiones, quae fiunt super electione futuri Romani Pontificis vel Cardinalium *07. Obiectum vero spon­ sionis debet utrimque esse dubium, i. c. uterque spondens debet dubium ct non certitudinem habere de eventu disputato. Unde probabilius sponsio est invalida, si alter spondens est certus de re controversa, licet de sua certi­ tudine aperte monuerit adversarium2oe. Ratio autem est, quia in hoc con­ tractu sponsionis debet adesse spes lucri. Atqui si unus est certus de eventu, alter nullam spem lucri habet, ac proinde non potest aliquid pro illa rationa­ biliter exponere 2”. Codices civiles communiter statuunt, a) ut ex sponsionibus nulla oriatur obligatio, attamen etiam, b) ut ille, qui ex sponsione aliquod lucrum ac­ ceperit, non teneatur illud restituere’1®. Quae quidem statuta, utpote iusta, videntur obligare in conscientia. Hinc e. gr. in Germania sponsiones (et idem valet de ludis), quae sunt excessivae et prodigae, nullam pariunt obli­ gationem in conscientia. — De liceitate sponsionis scribit S. Alphonsus’11: „In individuo (cum ex mea sententia non detur actio indifferens) regulariter censeo huiusmodi sponsiones non excusari a peccato veniali, quia in eis deest motivum cohonestans licitae recreationis, sicut adest in ludo honesto. Et sic videtur intelligere S. Antoninus’1* vocans tale lucrum turpe, utpote nulli deserviens utilitati, sed vanitati et prodigalitati." — Quae quidem sententia videtur vera, si agitur de illis, qui saepe sponsiones easque in gravi materia faciunt; sin autem agitur de sponsionibus raris et minoris pretii, vitandae quidem sunt a clericis et personis religiosis, cum praebeant materiam con­ tentionis, sed in se non sunt malae. §3· De ludo. 316 Notio. Ludus in sensu generali sumptus est aliquod factum primario ad oblectationem animi ordinatum, seu est remedium contra fatigationem animi, dans illi quietem, i. e. delectationem’13. Quamvis aliquis solus possit ludere, tamen ludus plerumque exercetur inter plures, et tunc definiri potest: certamen duorum vel plurium ad animae oblectationem susceptum. Huic autem certamini, ne langueat, solet adici pactum, ut praemium aliquod obveniat victori. Quod quidem pactum vocatur con­ tractus ludi, et definiri potest: contractus aleatorius, quo conceditur uno ipsorum spondentium, licita erit, si tu, v. g., sponderes, alterum commissurum fore peccatum, quia tunc sponsio eum avertit a peccato. Secus, si sponderes te commissurum peccatum, aut alterum non commissurum; quia tunc sponsio ad peccandum induceret." 207 Cf. Moran, Theol. mor. I 1187. *208207 *Cf. * 211 tamen S. /tlph. 1. c. n. 878 sq. 2n’ Cf. Billuart 1. c. 210 Cod. civ. Germ. § 702sqq.; Cod. civ. Gall. a. 1964 sqq.; Cod. civ. Austr. § 1271; Cod. obi. Helv. a. 513sqq.; Cod. civ. Ital. a. 1802. Pro iure Hispanico vide Moran 1. c. 1184 et Larraga-Saralegui, Comcntarios n. 826. 211 Theol. mor. 1. 3, n. 869. 212 S. theol. P. 2, tit. 1, c. 23, § 9. 2I’ Cf. S. theol. 2, 2, q. 168, a. 2. Caput II. De contractibus in specie. Art. III. § 3. 269 praemium illi, qui in aliquo certamine ob delectationem inito victoriam obtinuerit. Finis igitur omnis ludi debet esse honesta recreatio animi. Sin autem alius finis (e. gr. lucrum, delectatio sensitiva) principaliter intenditur, ludus aut est illicitus214, aut iam non est ludus2”. Moralitas ludi recreativi. S. Thomas218* probat, ludum debitis con-317 dicionibus vestitum et ob honestam animi recreationem susceptum esse necessarium, esse actum virtutis eutrapeliae, atque proinde esse meri­ torium. — Est quidem necessarius, quia est optimum remedium contra defatigationem animi. Sicut enim defatigatio corporis tollitur bono somno, ita defatigatio animi curatur convenienti ludo. — Est actus virtutis, quia officium virtutis est observare rectum medium in actioni­ bus nostris. Porro facile adest cum defectus tum excessus in ludo. Ergo requiritur specialis virtus, quae utrumque vitat. Virtus recte ordinans ludos vocatur ab Aristotele eutrapelia; quod verbum in linguam latinam vertitur: iucunditas, bona conversatio, urbanitas, comitas. — Ludus demum est actus meritorius, quia quilibet actus virtuosus in statu gratiae sanctificantis perfectus producit meritum. Ut autem ludus sit licitus, praecipue requiritur: 1. ut delectatio cum ludo coniuncta non quaeratur in obiecto turpi aut in operationibus illicitis; 2. ut desit omnis excessus; delectatio enim sobrie gustari debet sicut condimentum in cibis; 3. ut ludus congruat personae, tempori et loco. Omnia haec per se patent neque egent probatione aut exemplis illustrantibus. Divisio. Ludus dividitur in 1. industrialem, in quo eventus ludi potissimum dependet ab aptitudine et artificio ludentis, e. gr. ludus pilae218, ludus latrunculorum212 etc.; 2. aleatorium, qui sola fortuna innititur et vix aut ne vix quidem industria, e.gr.ludus alearum218 etc.; 3. mixtum, qui regitur partim industria, partim fortuna, c. gr. com­ plures ludi chartarum. Principium. Ludus cum pacto lucri factus est licitus, dummodo 318 sequentes condiciones observentur: I. Ut ludentes habeant liberam dispositionem rei, quam ludo exponunt. Ratio est, quia in ludo transfertur dominium alicuius rei. Ergo qui non habet perfectum dominium, non potest licite exponere in ludo lucrum, nec victor potest retinere lucrum obtentum ab aliquo non habente liberam dis­ positionem rei. Unde e. gr. ludi cum lucro exposito facti a religiosis, a minorennibus, ab uxoribus sunt illiciti et invalidi, nisi tamen agatur de bonis liberis eorum. 3. Ut ludus fiat cum plena libertate ac deliberatione. Omnes enim con­ tractus (et praesertim aleatorii) debent esse liberi et deliberati. Unde qui cogit aliquem ad ludendum, vel qui ludit cum semi-ebrio et sic notabile lucrum acquirit, peccat atque ad restitutionem tenetur. 3. Ut inter ludentes sit moralis aequalitas quoad spem lucri et periculum damni. Si enim ex una parte est moralis certitudo lucri et ex altera parte eadem certitudo damni, iam non est contractus aleatorius, sed iustitia atque ·*· E. gr. Glücksspiele. »·» E. gr. Loteria. L. c. ’*· Foot-ball. ·*’ Kegelspiel, jeu au* quilles, skittles. **· WWelspiel, jeu au* dés, dice. 270 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. aequitas laeduntur. Quapropter iniustum est e. gr. lucrum ex ludo obtentum, si quis valde peritus ludit in ludo chartarum cum alio imperito. Si quis vero sciens et volens cum alio peritiore ludit, vel si scit, spem lucri esse minorem, tunc illi iam non fit iniuria. E. gr. illis, qui ludunt in urbe Montecarlo, non fit iniuria, etsi spes lucri pro illis est multo minor quam pro ipsa Banca. 4. Ut in ludo vitentur fraudes; alioquin adest obligatio restituendi, et quidem non solum lucrum fraudulenter obtentum, verum etiam damnum illatum privando alium spe lucri. Quaedam autem astutiae, quae scii, secun­ dum consuetudinem ludentium non censentur turpes, permittuntur, e. gr. aspicere in chartas alterius ludentis ex sola ipsius negligentia. 5. Ut in ludo non intendatur principaliter lucrum aut non nimis avide quaeratur. Ludus enim institutus est ad honestam animi relaxationem. Unde est inordinatio, si quis in ludo praesertim aleatorio magis quaerit lucrum quam hanc relaxationem*1·. Quae tamen inordinatio per se non est nisi venialis culpa, cum non sit in materia ita gravi; attamen per accidens potest esse grave peccatum, e. gr. propter scandalum, propter prodigalitatem, propter magna damna in fortuna, in sanitate corporali ac moribus etc. Haud im­ merito igitur loca, in quibus huiusmodi ludi ob solam spem lucri peragi solent, vocantur „gehennae ludorum" **·, et in plerisque regionibus huius­ modi ludi**1 prorsus prohibentur*”. Generatim autem de omnibus ludis Codices civiles nullam concedunt actionem sive victori ad lucrum petendum, sive victo ad repetendum quod iam solvit, nisi fraus vel dolus intercesserit ”·. Nota. Ludi, in quibus exponitur grande lucrum, solent esse periculosis­ simi; instigant enim passiones humanas et inducunt ad multigenas atque graves deordinationes. Unde confessarius illos prudenter impugnet neque cuiquam imponat strictam obligationem solvendi debita ex ludo contracta, si lex civilis talem obligationem non agnoscit. 819 Scholion. De ludis ex iure ecclesiastico prohibitis. Ludi mere aleatorii a iure ecclesiastico interdicuntur clericis, si fiant cum lucro. „Ad aleas et taxillos non ludant, nec huiusmodi ludis intersint."**· ..Clerici (et idem valet de religiosis) aleatoriis ludis, pecunia exposita, ne vacent."**» Quare clerici ne terant tempus in ludis, attendentes insuper, quam facile com­ mittatur excessus cum damno proprio et scandalo fidelium. §4- De loteria. 320 Loteria est contractus aleatorius, quo soluto certo pretio ius ac­ quiritur obtinendi aliquod praemium, si sors faverit. Loteria per se non est illicita, quia non prohibetur emere spem lucri. Condiciones autem, ut loteria sit licita, praecipue sequentes sunt: 1. ut nulla adhibeatur fraus in schedulis educendis nec in praemio solvendo; 2. ut ordi­ narie sit aequa proportio inter pretium solutum et spem obtinendi praemii. Dico autem: ordinarie, quia complures loteriae instituuntur ad bonum opus **· S'· Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 885. **· Spielhôllen. · ”* Hasardspiele, jeux de hasard, game of hasard. ”* Cf. Cod. poen. Germ. § 284—286; Cod. poen. Austr. § 522; Const. Helv. a. 35. ”* Cf. supra n. 315 nota 4. **· c. 15, X 3, i; cf. Conc. Trid. sess. », c. 1 de reform., et sets. 24, c. 12 de reform. ”· Cod. iur. can. c. 138. Caput II. De contractibus in specie. Art. III. $ 5. 271 promovendum, e. gr. ad ecclesiam aedificandam; quo casu loteria nihil aliud est nisi occasio eleemosynam faciendi cum modica spe aliquid lucrandi. Quod cum emptores istarum sortium sciant, nulla fit iniuria. Loteria cum multis abusibus ansam praebeat, e. gr. vanam spem ex­ citando cito et absque labore ditescendi, nimias expensas faciendi pro sor­ tibus emendis, hinc in compluribus regionibus leges civiles impediunt aut saltem limitant usum loteriarum. Quae quidem leges sunt prudentes; con­ siderantur tamen communiter tamquam leges mere poenales non inducentes obligationem (saltem directam) in conscientia, neque obligantes ad restitutio­ nem in casu transgressionis. § 5De speculationibus Bursae. Praenotamen. Nostris diebus Bursae tantam potestatem obtinuerunt, ut salus totius fere populi ab eis dependere possit. Nam omnia fere magna negotia mercaturae in Bursa tractantur. Praeterea ex malitia et astutia impiorum hominum sic dictae „speculationes Bursae" quam plurimos ad ruinam materialem adduxerunt. Quae cum ita sint, gubernia civilia conata sunt iam a longo tempore condere leges prudentes de negotiis in Bursa. Experientia autem testante, istae leges nondum sunt sufficientes ad omnes abusus praecavendos. Valde utile est pro confessario, ut saltem summaria capita speculationum in Bursa cognoscat, quia secus, casu occurrente, non potest iudicare, utrum poenitens iniustitiam commiserit necne. Notio. Nomen Bursae sumitur dupliciter: vel pro aedificio publica auc-321 toritate constituto, in quo certa negotia pertractantur, vel pro conventu ipso mercatorum ad pertractanda ista negotia. Haec duplex acceptio aliqualiter similis est duplici acceptioni nominis ecclesiae, scii, pro aedificio et pro conventu fidelium. In praesenti loquimur de Bursa prout est conventus certorum mercatorum. Bursa sic sumpta satis magnam similitudinem habet cum nundinis, in quibus multitudo hominum convenit ad emendas et ven­ dendas merces. Proinde Bursa merito vocata est „nundinae qualificatae"1M.— Duo genera obiectorum emuntur et venduntur in Bursa, scii. I. pecuniae seu valores (actiones, obligationes etc.) et 2. merces, e. gr. frumentum, oleum, lana, vinum etc. Hinc duplex distinguitur Bursa: Bursa pecuniaria1*7 et Bursa commercialis lamvero contractus in utraque Bursa sunt praecipue duplicis generis, scii, vel de praesenti vel ad terminum. Contractus de praesenti”® nihil aliud sunt nisi venditiones-emptiones mercium, obligatio­ num, actionum etc., ac proinde illis applicanda sunt principia supra n. 291 sqq. allata de venditione-emptione. — Contractus ad terminum ”° sunt iterum duplicis generis, scii. 1. ad terminum inter contrahentes libere determinatum, e. gr. aliquis emit 1000 modios tritici non statim sed post tres menses tradendos (de hoc contractu valet idem, quod de contractu de praesenti); et 2. ad terminum ex legibus Bursae determinatum, scii, ad ulti”· QuaMeierter Markt; cf. Staatslexikon s. v. „Bôrse'*. 117 Effekten- oder Fonds-Bôrse, Stock-Exchange. ”· Produkten- oder Waren-Bdrse, Produce-Exchange. ”® Au comptant, Togesgeschâfte, Kassageschàfte, Comptantgeschâfte, Locogeschâfte, Effektivgeschâfte, aliisque similibus nominibus appellatae. ··· Bdrsentermingeschüft, d terme. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio IV. mura diem mensis vel ad diem medium mensis (vulgo: ultimo vel medio); qui quidem dies solet vocari dies liquidationis. Isti contractus ad terminum sunt contractus aleatorii atque multis modis fieri solent, quorum praecipui sunt sequentes: a) Contractus differentiatis Λ,ί. E. gr. die 8 Martii Petrus emit a Paulo too actiones alicuius fodinae pro pretio 120000 francorum. Sed inter Petrum et Paulum conventum est, Ut die ultimo mensis (i. e. 31 Martii) non actiones dentur, sed differentia pretii tantum. Unde si hoc ultimo die istae 100 actio­ nes constant 121000 francorum, Paulus debet Petro reddere 1000 francos; sin autem pretium est tantum 119 000 francorum, Petrus debet 1000 francos dare Paulo. — Non raro accidit, ut emptor aut venditor conetur eludere etiam solutionem istius differentiae. Tunc petit, ut operatio differatur seu reportetur ad quindecim dies”*. Ista prorogatio communiter licita est; nihil aliud enim est nisi petere mutuum cum solutione debiti fenoris. Unde illam hic non specialiter explicamus. b) Contractus praemii ”* multis modis fieri potest, quos longum est enu­ merare"4. In genere contractus praemii consistit in hoc, quod emptor pridie ante terminum liquidationis seu solutionis possit resilire a contractu inito, dummodo solvat praemium prius stabilitum. E. gr. Petrus emit a Paulo 10 000 saccos lanae, quos accipere debet die 31 Martii pro pretio 100 000 francorum. Petrus speravit, pretium fore altius quam 100 000 franc., sed die 30 Martii pretium est minus nec adest spes, fore ut crastina die sit altius; unde ad evitandum maius damnum Petrus resilit a contractu inito et solvit praemium stipulatum, quod est quasi poena conventionalis. 322 Principium. Omnes operationes Bursae (etiam ad terminum) per se licitae sunt; per accidens autem contractus differentiates saepissime sunt illiciti et iniusti. Probatur 1· pars. Omnes operationes Bursae reducuntur ad contractum emptionis-venditionis vel ad contractus aleatorios. Atqui isti contractus per se liciti sunt Ergo etiam operationes Bursae per se licitae sunt. Probatur e· pars. Contractus differentiates per accidens saepissime ad­ ducunt ruinam materialem contrahentis, sacram auri famem inordinate in­ stigant, omnes passiones humanas excitant. Ergo per accidens sunt illiciti. Praeterea qui hoc modo contrahunt, saepe ad vaferrimas fraudes con­ fugiunt”4, e. gr. rumores falsos spargunt, corrumpunt ephemerides ad falsa nuntia danda, commendant vehementer opera, quae ruinae iam sunt proxima, iniusta monopolia construunt”4 etc. Ergo isti contractus differentiates per accidens saepissime sunt iniusti. Unde etiam iura moderna illos impedire student statuendo, ut habeantur tamquam ludi et proinde nullam actionem civilem pariant”7. Hodieque tamen iura moderna non valuerunt eliminare omnes abusus contractuum differentialium. — Confessarius prudenter avertat poenitentes suos ab istis contractibus differentialibus, quia raro sunt liciti. ”l Differensgeschdft, opération d crédit. *·’ Se faire reporter d la quinsaine, Report- und Deportgeschdft vel Kost geben und Kost nehmen, Prolongation etc. *” Prâmiengeschofte, marché d prime. Stellgeschdft seu Stellage, Nochgeschàft, Wandelgeschdft, Escompte etc. *“ Vulgo B&rsenschwindel. ”· Vulgo corner, „Schwdnse“. ”’ Cf. Cod. civ. Germ. $ 764; Cod. obi. Helv. a. 513, Caput I. De natura religionis. 273 et semper multigenorum periculorum pleni. Clericis autem isti contractus aliaeque speculationes in Bursa prorsus interdicuntur’3’. Omnino enim de­ decent statum clericalem. SECTIO II. De partibus potentialibus virtutis iustitiae. Ordo dicendorum. Postquam dictum est de ipsa virtute iustitiae, trac­ tandum est, sequendo vestigia Angelici Doctoris, de partibus potentialibus iustitiae, seu de aliis virtutibus iustitiae annexis. Tales virtutes enumerantur novem vel decem, scii, religio, pietas, observantia, oboedientia, gratitudo, vindicatio, veritas, affabilitas, liberalitas, epikeia1. Inter omnes istas virtutes primum locum obtinet virtus religionis, quippe quae magis de propinquo accedat ad Deum* *. Virtus autem religionis adnectitur iustitiae tamquam pars potentialis, quia cum iustitia convenit quidem in ratione obiecti, scii, in reddendo alteri debitum; sed deficit a perfecto modo, quo iustitia attingit suum obiectum, quoniam non reddit debitum secundum strictam aequalitatem. Etenim religio reddit quidem debitum cultum Deo, sed non secundum strictam aequalitatem, quia nulla creatura valet Deum venerari, quantum oportet. Debitus cultus Deo reddendus praecipitur in tribus prioribus praeceptis Decalogi. Unde tractatus de virtute religionis continet ea fere omnia, quae alia Manualia tractant in istis tribus Decalogi praeceptis. — Virtutes pietatis, observantiae, oboedientiae complectuntur ea fere, quae in quarto praecepto Decalogi mandantur. Hinc haec sectio altera convenienter subdividitur in tres quaestiones: 1. De virtute religionis (seu de tribus prioribus praeceptis Decalogi). 2. De virtutibus pietatis, observantiae, oboedientiae (seu de quarto prae­ cepto Decalogi). 3. De reliquis partibus potentialibus virtutis iustitiae. QUAESTIO I. De virtute religionis (seu de tribus prioribus Decalogi praeceptis). Literatura. S. Thomas, S. theol. 2, 2, q. 81—100; Suarez, De virtute reli­ gionis; Billuart, Tract, de religione et vitiis oppositis; Bouquillon, De virtute religionis (Brugis 1880) ; /oh. Bapt. Wirthmiiller, Die moralische Tugend der Religion (Freiburg 1881); Tanquerey, Theol. mor. de virtute religionis. Agemus 1. de natura religionis; 2. de diversis actibus religionis; 3. de vitiis religioni oppositis. CAPUT I. De natura religionis. Nomen. Obscurum est, unde nomen religionis sit sumptum. Quattuor prae- 323 cipue sunt explicationes etymologicae: 1. Religio derivatur a relegere. Ita ··· S. Offic. d. 15 Apr. 1885. * S. theol. 2, 3, q. 80, a. unie. ΡβΟμμμ, Mui. Theol. mor II. · Ib. q. 81, a. 6. 18 274 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. Cicero*. Frequenter enim relegere seu revolvere debemus ea, quae sunt di­ vini cultus. 2. Nomen religionis derivatum est a reeligere. Ita S. Augustinus*. Etenim homo debet reeligere Deum, quem peccando amisit. 3. Nomen reli­ gionis sumptum est a religare. Ita Lactantius*. Nam homo per religionem Deo maxime alligatur atque adstringitur. 4. Nomen religionis derivatum est a relinquere. Ita Massurius Sabinus*. Ea enim, quae pertinent ad reli­ gionem debent relinqui aut separari a rebus profanis. De his etymologiis animadvertit S. Thomas7*10 : „Sive autem religio dicatur a frequenti lectione, sive ex iterata electione eius, quod negligenter amissum est, sive a reli­ gatione, religio proprie importat ordinem ad Deum. Ipse enim est, cui prin­ cipaliter alligari debemus tamquam indeficienti principio; ad quem etiam nostra electio assidue dirigi debet sicut in ultimum finem; quem etiam negligenter peccando amittimus, et credendo et fidem protestando recuperare debemus." 324 Diversae acceptiones. Sunt quam plurimae diversae acceptiones religionis praesertim apud acatholicos. Sic e. gr. Schleiermacher, lacobi, multi moderni acatholici reponunt religionem in aliqua sensatione seu affectu subtectionis erga aliquod infinitum Universum*. Sic dictae ..Societates ethicae culturae" docent, religionem identificari cum morali naturali, ita ut tota religio con­ sistat in bona vita morali, abstrahendo a quolibet cultu religioso*. Pantheistae, Deistae ômnesque, qui negant exsistentiam Dei personalis, necessario quoque negant veram religionem, ita ut Feuerbach non erubuerit vocare religionem aliquem morbum hominis. Praetermissis omnibus istis falsis acceptionibus, de quibus latius tractant Apologetaele, quattuor praecipue modis adhibent catholici auctores verbum religionis: 1. in sensu obiectivo pro determinato modo credendi aut colendi Deitatem Sic e. gr. loquimur de religione Mohametana, de religione ludaica, de reli­ gionibus paganis ec., de historia religionum. 2. pro tota vita morali. Quo sensu dicit S. lacobus11 : „Religio munda et immaculata apud Deum et Patrem haec est: visitare pupillos et viduas in tribulatione eorum, et immaculatum se custodire ab hoc saeculo." In hoc sensu aliquem virum probum et pium vocamus etiam religiosum. 3. pro speciali statu hominum, qui scii, per publicam professionem votorum paupertatis, castitatis, oboedientiae cultui divino perpetuo deputati sunt. Sic loquimur de religione Dominicanorum, Franciscanorum etc., vel etiam de statu religioso, de professione religiosa. 4. pro speciali virtute morali, qua scii. Deo debitum cultum et famulatum exhibemus11. — De hac ultima acceptione solummodo hic agemus, et sic religio definiri potest: * De nat. deorum 1. 2, c. 28. * De civ. Dei 10, 3. * Instit. 4, 28. Definitio Lactantiana magis placet Caietano, Comm, in 2, 2, q. 81, a. i. • Apud Aul. Gellium, Noctes Atticae 4, 9. 7 S. theol. 2, 2, q. 81, a. 1. • Subjectives Abhangigkeitsgefühl; Gefühl von der Krâftigkeit des sich auswirkenden gôttlichen Lebenstriebes und Widens quells im Menschen. Cf. A. WeiB, Die religiôse Gefahr (1904) pars II, n. 39. ’ Cf. WeiB, 1. c. pars. IV, n. 22. 10 Imprimis consuli potest A. WeiB in opere citato, ubi omnes fere falsae acceptiones religionis enumerantur et refutantur, praesertim par» IV, n. 58 sqq. 11 lac. I, 27. 11 Lingua Graeca vocatur tbo^peia, et lingua Germanica: die Tugend der Gottesverehrung oder des Gottesdienstes, vel brevius: die Religiosity. Canut I. De natura religionis. 275 Definitio realis. Religio est virtus moralis inclinans nos ad debitum 325 cultum exhibendum Deo, ut nostro creatori et gubernatori, seu ut nostro supremo principio. Explicatur haec definitio. Dicitur Ie: virtus moralis. Etenim religio non est virtus theologica neque intellectualis. Et quidem a) non est virtus theo­ logica, quae habet directe Deum ipsum ut obiectum formale quod et quo. Sic e. gr. credo Trinitatem propter revelationem divinam; amo Deum propter summam bonitatem divinam. — Obiectum vero religionis directe non est ipse Deus, sed quid creatum, scii, cultus exhibendus Deo. Etenim virtutis religionis obiectum materiale sunt illae actiones sive internae sive externae, quibus Deus colitur, i. e. quibus excellentiam divinam et nostram subiectionem protestamur; e. gr. inclinationes, genuflexiones, orationes, sacrificia etc. — Obiectum formale quod est ..aequalitas saltem imperfecta, quam homo inter se et Deum ponit per cultum seu per actiones, quibus eum colit et reveretur ut primum principium et supremum dominum" “. Homo enim agnoscens, se esse creaturam a Deo supremo et excellentissimo factam, tenetur hunc Deum colere, in quantum id sibi possibile est: ille cultus ut debitus et proportionatus viribus humanis est obiectum formale in virtute religionis. — Obiectum demum formale sub quo, seu motivum, propter quod religio Deum colit, est naturalis honestas, quae in cultu divino reperitur, et quae consistit in eo, quod creatura divinam excellentiam reveretur et manifestat suam sub­ iectionem erga Deum1·. De speciali relatione et differentia inter virtutes religionis et caritatis dicetur infra n. 328. — b) Virtutem autem religionis differre a virtutibus intellectualibus (sapientiae, intellectus, scientiae etc.), per se fere patet. Etenim istae virtutes non sunt nisi virtutes in latiore sensu atque resident in intellectu, cum virtus religionis sit virtus praestantissima moralis atque in voluntate resideat. — Tametsi autem religio non est virtus theologica, valde affinis est virtutibus theologicis; nam mediate Deum attingit iliique debitum cultum exhibet propter maximam excellentiam di­ vinam. Insuper religio est quaedam protestatio nostrae fidei, spei, caritatis; immo aliquando vel ipsos actus virtutum theologicarum imperat ad honoran­ dum Deum. Exinde sequitur, a) religionem praeeminere inter ceteras virtutes morales, quia scii, propinquius quam ceterae virtutes morales accedit ad Deum1», β) peccata, quae directe opponuntur virtuti religionis, ut blasphemia, periurium etc. esse peiora peccatis contra alias virtutes morales. Dicitur 2°: inclinans nos ad debitum cultum exhibendum Deo; quia debitus cultus divinus est obiectum materiale virtutis religionis, ut supra dictum est. Dicitur 3·: Deo, ut nostro creatori et gubernatori, seu ut nostro supremo principio. Hinc Angelicus Doctor dicit: „Ad religionem pertinet exhibere reverentiam uni Deo secundum unam rationem; in quantum scii, est primum principium creationis et gubernationis rerum.... Ad haec duo pertinent omnes actus, qui religioni attribuuntur; quia per omnes homo protestatur divinam excellentiam et subiectionem sui ad Deum, vel exhibendo aliquid ei [e. gr. in sacrificiis], vel etiam assumendo aliquid divinum" (e. gr. invocationem divini nominis in iuramento]1·. '· Billuart, De relig. dits, i, a. s. *· Cf. S. theol. a, a, q. 81, a. 5. “ Cf. ib. a. 6. ·· Cf. ib. a. 3, corp, et ad a. 18 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. 326 Subiectum virtutis religionis.. Distinguitur duplex subiectum: remo­ tum et proximum. Subiectum remotum alicuius virtutis sunt illae personae seu entia, in quibus virtus invenitur; subiectum vero proxi­ mum est illa animae potentia, in qua virtus residet. a) Subiectum remotum virtutis religionis non possunt esse i. ani­ malia aliaque entia irrationalia. Ratio est, quia non cognoscunt divinam excellentiam. Quodsi autem in S. Scriptura aliquando invitantur ad colendum Deum, e. gr. in Cantico trium puerorum: ..Benedicite, omnes volucres coeli, Domino", istae locutiones non sunt nisi methaphoricae, significantes fervorem abundantem hominis orantis et laudantis Deum. 2. diabolus et damnati; cognoscunt enim quidem Dei excellentiam, sed illam odio habent neque volunt se Deo submittere. 3. omnes pec­ catores, qui remanent in formali peccato irreligiositatis. Irreligiositas enim est vitium directe oppositum religioni. lamvero impossibile est, virtutem et vitium oppositum esse simul in eodem subiecto. Ceteri autem omnes homines et angeli et animae in purgatorio possunt esse subiectum religionis. Etiam Christus ut verus homo habuit et exercuit virtutem religionis per totam vitam suam, maxime autem in sacrificio crucis. b) Subiectum proximum virtutis religionis neque est intellectus neque pars concupiscibilis neque pars irascibilis, sed voluntas. Ratio est, a) quia obiectum religionis non est τό verum neque moderatio pas­ sionum, sed bonum spirituale; β) quia duo principaliores actus virtutis religionis, scii, revereri Dei excellentiam et se subicere dominio Dei, sunt actus a voluntate eliciti, qui tamen supponunt duplicem cognitio­ nem, scii, excellentissimae maiestatis divinae et nostrae vilitatis. Re­ ligio, etsi residet in voluntate, tamen saepe actus aliarum potentiarum et virtutum imperat, e. gr. actus intellectus in oratione, actus poten­ tiarum corporalium in genuflexione aliisque actibus exterioribus vene­ rationis divinae, actus ieiunii (qui est virtutis temperantiae) ad colendum Deum etc.1T 327 Necessitas religionis oritur ex lege cum naturali tum positivodivina. Et primo quidem ex lege naturali; eo ipso enim, quod homo cognoscit Deum personalem, excellentissimum dominum coeli et terrae, propriamque dependentiam ab hoc Deo, illum colere impellitur. Merito igitur S. Thomas docet: „De dictamine rationis naturalis est, quod homo aliqua faciat ad reverentiam divinam."17 18 Hinc ubique terrarum apud omnes populos, etiam apud sic dictae civilizationis expertes, in­ venitur religio. Lex positivo-divina cum Veteris tum Novi Testamenti 17 Cf. S. theol. 2, 2, q. 81, a. 4. — Circa rsponsum ad 2 huius articuli adnotat subtiliter Caietanus: „Actus igitur multi exteriores (ut sacrificia, caeremoniae) et interiores aliarum potentiarum (ut oratio) sunt proprii, immediati et elicitive actus religionis, quamvis sint imperative tantum actus voluntatis, in qua est sub­ jective religio." ” S. theol. 1. c. a. 2 ad 3. Caput II. De actibus virtutis religionis. 277 multis in locis praescribit cultum Dei. Per praecepta caeremonialia in Vetere Testamento cultus Dei accuratissime ordinatus erat; in Novo autem Testamento institutum est tamquam praecipuus modus colendi Deum sacrificium Missae. Pariter ad cultum Dei referuntur sacramenta instituta a Christo. Extensio religionis. Religio exigi,. Dei cultum cum internum tum externum tum aliquando publicum. 1. Internus cultus debetur Deo, quia obsequium animae potissimum est, et sine illo nihil valent cetera omnia. Quapropter Christus dicit: ,,Spiritus est Deus, et eos, qui adorant eum, in spiritu et veritate oportet adorare."10 2. Externus cultus debetur Deo, quia totus homo, i. e. ex corpore et anima consistens, dependet a Deo creatore et gubernatore; ac proinde etiam totus homo secundum corpus et mentem revereri debet Deum. Praeterea inter corpus et animam est tam arcta conexio, ut affectus interni animae sponte redundent in corporeas actiones, et vicissim ex­ ternis signis et actionibus excitentur ac foveantur affectus interni80. Experientia enim cotidiana comprobat, caeremoniis religiosis digne peractis homines Christianos vehementer incitari ad interiores affectus religiosos. Quapropter in omnibus religionibus externi ritus adhibentur, et Innocentius XI merito damnavit deliria Michaelis Molinos et Quietistarum docentium: „Totum sensibile, quod experimur in vita spirituali, est abominabile, spurcum et immundum."2’. 3. Publicus cultus Dei, i. e. ille qui nomine Ecclesiae a personis legitime ad hoc deputatis et per actus ab Ecclesia determinatos fit’2, etiam aliquando est necessarius, quia homo est animal sociale, et quia Ecclesia fundata est tamquam societas visibilis. Porro societas visi­ bilis non potest persistere, nisi aliquando actus suos exerceat in publico seu in communi. Publicus igitur cultus divinus oritur ex ipsa natura humana et ex institutione Ecclesiae, atque valde fovet fervorem cuiusque Christiani. CAPUT II. De actibus virtutis religionis. Actus praecipui religionis sunt: devotio, oratio, adoratio, sacrificium, usus sacramentorum, votum, iuramentum, adiuratio, sanctificatio quorundam dierum. De sacrificio et sacramentis dicetur in speciali tractatu de sacra­ mentis. De reliquis nunc est agendum. ” Io. 4, 24. *· Cf. S. theol. 1. c. a. 7. ” Prop. damn. 30 (Dene. n. 1250). Necessitatem cultus externi non solum Quietistae negant, sed etiam omnes fere isti, qui totam religionem reponunt in puro sensu subiectionis. Qui quidem solent vocare cultum externum vanas forma­ listes (ritlrn Formelkram). " Cf. Cod. iur. can. c. 1256. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. ARTICULUS I. De devotione. Notio. Nomine devotionis solent tria significari: 328 i. Certa quaedam exercitia pietatis; quo sensu loquimur de de­ votione erga eucharistiam, erga quinque vulnera etc. 2. Attentio et quaedam consolatio spiritualis in oratione1. Solet vocari devotio accidentalis seu affectiva. In hoc sensu dicimus: feci meditatio­ nem cum magna devotione, vel sine devotione. 3. Primus actus virtutis religionis, quo sensu definiri potest: De­ votio est voluntas quaedam [i. e. actus voluntatis] prompte tradendi se ad ea, quae pertinent ad Dei famulatum/' Ita S. Thomas .** Verbum ipsum devotionis in se spectatum significat potius habitum quam actum, et revera haud raro devotio sumitur ut habitus·; tunc autem realiter non differt ab ipsa virtute religionis. Praeeunte autem Angelico Doctore, sumimus devotionem, prout est actus internus religionis, et prout elicitur a voluntate firma, constanti, generosa. Devotionem merito tamquam actum considerari probat S. Thomas hoc modo·: „Actibus (et non habitibus) me­ remur, ut supra » habitum est. Sed devotio habet specialem rationem merendi Ergo devotio est actus specialis." — Non quilibet, qui aliquando proponit tradere se ad famulatum et cultum Dei, vocatur devotus, sed qui hoc facit ex virtute stabili et constanti. Perfectissime devotionem habuit Christus, qui de semetipso dicere potuit: „In capite libri scriptum est de me, ut facerem voluntatem tuam: Deus meus, volui et legem tuam in medio cordis mei" ; * et: „Meus cibus est, ut faciam voluntatem eius, qui misit me."' — Notandum est, voluntatem prompte se tradendi ad ea, quae pertinent ad Dei famulatum, posse non solum ex virtute religionis, sed etiam ex virtute caritatis oriri; sed aliter et aliter. Etenim si talis voluntas intendit unionem amicabilem cum Deo, est actus caritatis; sin autem intendit cultum et famulatum Dei, et quidem ut debitum propter Dei excellentiam et nostram sublectionem, est actus religionis. Ad rem scribit Angelicus Doctor8: „Ad caritatem pertinet immediate, quod homo tradat se ipsum Deo, adhaerendo ei per quandam spiritus unionem; sed quod homo tradat se ipsum Deo ad aliqua opera divini cultus, hoc immediate pertinet ad religionem, mediate autem ad caritatem, quae est religionis principium." — Sicut caritas imperat omnibus virtutibus, ac proinde etiam virtuti religionis, ita similiter virtus religionis, mediante actu devotionis, imperat aliis actibus ad cultum Dei pertinentibus. Unde devotio habet influxum generalissimum in ceteros omnes actus·. Cur enim colimus Deum oratione, sacrificio, caeremoniis? Quia volumus nos ac nostra omnia tradere in divinum famulatum. Exinde apparet, quam necessaria sit devotio in vita spirituali, ita ut, illa deficiente, actus humani cultus divini evadant remissi et imperfecti; immo oriatur vitium acediae. Sicut virtus 1 In lingua Germanica: Andacht. • S. theol. 2, 2, q. 82, a. 1. In lingua Germanica haec devotio posset fortasse dici: Selbstweihe und eifrige Hingabe an Gott, Ergebenheit. • Frommigkeit. · S. theol. I. c. in arg. Sed contra. • S. theol. 1, 2, q. 21, a. 3 et 4. · Ps. 39, 8sq. ’ Io. 4. 34· • S. theol. 2, 2, q. 82, a. and 1, · Ib. a. 1 ad 3. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. I. 279 religionis intime conectitur cum virtute caritatis, ita virtutis religionis actus, qui est devotio, arcte coniungitur cum caritatis actu, qui vocari solet bona intentio in omnibus operibus nostris10. Causae devotionis sunt partim extrinsecae partim intrinsecae. Causa 329 extrinseca principalis est Deus per suam gratiam. Quae quidem gratia (sanctificans et actualis) prorsus necessaria est pro actu supernaturali et meritorio devotionis. Etenim cum gratia sanctificante infunduntur omnes virtutes theologicae et morales, ut supra I, n. 472 dictum est. lamvero virtus infusa religionis non elicit actum devotionis supernaturalem nisi excitante et adiuvante gratia actuali. — Virtus autem religionis acquisita potest aliquem actum devotionis elicere etiam sine gratia. — Causa extrinseca secundaria devotionis saepe est exemplum atque influxus moralis aliorum hominum devotorum, ut patet ex coti­ diana experientia. Causa intrinseca devotionis est meditatio et contemplatio tum Dei beneficentiae, excellentiae, humanitatis Christi, tum humanae depen­ dentiae a Deo Creatore, Gubernatore, Motore. Ex contemplatione enim Dei et Christi excitatur caritas, quae est proxima devotionis causa, secundum illud: „Mihi adhaerere Deo bonum est, ponere in Domino Deo spem meam.”11* Ex consideratione autem dependentiae et defec­ tuum humanorum oritur desiderium auxilii divini, iuxta illud: „Levavi oculos meos in montes, unde veniet auxilium mihi: auxilium meum a Domino, qui fecit coelum et terram.”11 Ex quibus luculenter apparet, quam necessaria sit bona ac frequens meditatio pro vita religiosa1’. Effectus devotionis sunt complures: 330 1. Laetitia spiritualis. Nam devotio, ut modo dictum est, causatur principaliter ex meditatione divinae excellentiae et beneficentiae. Porro haec meditatio producit de­ lectationem spiritualem, iuxta illud: „Memor fui Dei, et delectatus sum.”'* Per accidens vero haec consideratio tristitiam quandam causât in homine viatore15, secundum illud: ,.Sitivit anima mea ad Deum, fortem vivum: quando veniam et apparebo ante faciem Dei? Fuerunt mihi lacrymae meae panes die ac nocte.”10 2. Devotio accidentalis seu affectiva. Laetitia enim spiritualis orta ex devotione non remanet in sola mente, sed redundat in omnes facultates humanas, causans dulces consolationes (etiam sensibiles). Solet Deus concedere devotionem istam affectivam in­ cipientibus in vita spirituali, ne deterreantur ex difficultatibus suborientibus. Proficiente autem tempore ista devotio paulatim cessat; immo non raro locum dat ariditati spirituali, Deo sic disponente in nostram comprobationem. Devotio accidentalis, licet multo minor sit devotione substantiali, tamen non 10 Cute Meinung, bonne intention. 11 Ps. 72, 28. ,J Ps. 120, i. 15 S. theol. 2, 2, q. 82, a. 3. '· Ps. 76, 4. Hinc S. Paulus devotissimus dicebat de se ipso: Superabundo gaudio in omni tribulatione (2 Cor. 7, 4). 15 S. theol. 1. c. a. 4. 15 Ps. 41, 3 sq. 28ο Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. est spernenda ut inutilis aut in se mala. Quare Innocentius XI damnavit propositionem Michaelis Molinos17: ,,Qui desiderat et amplectitur devotio­ nem sensibilem, non desiderat nec quaerit Deum, sed se ipsum; et male agit, cum eam desiderat et eam habere conatur, qui per viam internam incedit, tam in locis sacris quam in diebus sollemnibus." — Ex alia parte devotio affectiva non est nimis aestimanda, neque ex defectu illius homo debet maerere, quoniam devotio substantialis sola sufficit. 3. Facilitas et promptitudo peragendi ceteros actus religionis, velut orandi, adorandi, sacrificandi etc., immo etiam actus ceterarum vir­ tutum. Ratio est, quia devota mens est prompta ad placendum Deo per omnes actus virtuosos. 4. Optimus influxus etiam in corporales gestus ac agendi modum. Etenim propter intimam unionem corporis et animae resplendet etiam in corpore mens vere et constanter Deo devota, ita ut vultus, gestus corporales, vox, caeremoniae ecclesiasticae peragendae appareant sub influxu de­ votionis “. Ex quibus omnibus convincimur de magno devotionis pretio et monemur cum Ecclesia orare, „ut piae devotionis erudiamur affectu", et ut „Deus devotionem in nobis augeat ad salutem". ARTICULUS II. De oratione. Singillatim agendum est: 1. de notione et divisione orationis; 2. de eius obiecto; 3. de eius necessitate; 4. de eius efficacia, ubi etiam de eius pro­ prietatibus sermo erit; 5. de orationibus nonnullis particularibus et notanter de horis canonicis. § I. De notione et divisione orationis. 331 Nomen. Orationis nomen aliter a scriptoribus profanis, aliter in Theologia adhibetur. S. Hieronymus de hac re scribit: „Oratio iuxta grammaticos omnis sermo loquentium est, cuius etymologiam sic explicant: Oratio est oris ratio. In scripturis autem sanctis difficile orationem iuxta hunc sensum legimus, sed eam, quae ad preces et obsecrationes pertinet." 11 Concinne explicat S. Thomas ex hac etymologica derivatione orationis, quasi oratio sit ratio oris “, quomodo oratio in sensu theologico sumpta sit actus rationis, indeque deducit definitionem realem71. 332 Definitio. In sensu theologico tripliciter sumi solet oratio: i. sensu generali pro quolibet actu religionis, immo et pro tota vita religiosa. Hinc illud S. Augustini: Oratio optima vita iusta. Ita quoque Glossa ordinaria’1 explicat monitum Christi et Apostoli: „Sine 17 >· *» *♦ ” Prop. 27 (Dene. n. 1247). Cf. WirthmüUer, Die moralische Tugend der Religion § 9. Ep. ad Cypr. 139 (140); apud Migne, Patr. lat. 22, 1168. Vernunft des Mundes. ** S. theol. 2, 2, q. 83, a. 1 et 17 ad 2 Super 1 Theaa. s, 17; cf. Eccli. 18, 23 et Luc. 18, 1. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. II. $ i 281 intermissione orate", dicens: „Semper iuste vivite; nam iustus num­ quam desinit orare, nisi desinat iustus esse; semper ergo orat, qui semper bene agit." Oratio in hoc sensu generali accepta vocata est oratio vitalis, de qua bene tractat S. Catharina Senensis2·. 2. sensu lato pro omni pio motu mentis in Deum. In hoc sensu SS. Patres saepe loquuntur de oratione, e. gr. S. Gregorius Nyssenus24*: „Oratio est conversatio sermocinatioque cum Deo“ ; S. loannes Chrysostomus28* : „Oratio est locutio ad Deum"; S. Augustinus28: „Quid autem est oratio nisi ascensio animae de terrestribus ad coelestia, in­ quisitio supernorum, invisibilium desiderium?" et: „Oratio est con­ versio mentis in Deum per pium et humilem affectum."27 Notissima autem sunt verba S. loannis Damasceni28 : „Oratio est ascensio mentis ad Deum." — In hoc sensu lato orationis etiam ille orat, qui elicit actus fidei, spei, caritatis; qui meditatur de mysteriis divinis; qui Deum laudat; qui Deo gratias agit pro beneficiis collatis etc. At non omnis elevatio mentis ad Deum est oratio in hoc sensu; nam ille, qui solummodo discendi aut docendi causa de divinis cogitat, non orat. Ideoque ad orationem semper requiritur pius motus mentis in Deum, qui scii, fit venerandi causa. 3. sensu stricto pro oratione deprecatoria. In hoc sensu habetur quasi classica et notissima definitio item a S. loanne Damasceno28 data: „Oratio est petitio decentium a Deo." Quam definitionem S. Tho­ mas80 quoque adoptat, et S. Bruno Carthusiensis concinne explicat dicens: „Oratio est oris ratio, quam proni referimus, vota nostra pandentes."81 Ut autem petitio nostra ad Deum directa sit vera oratio, requiritur, ut sit de rebus, quae decent et licitae sunt. Etenim oratio est actus religionis seu cultus Dei. lamvero ille qui indecentia et illicita peteret a Deo sanctissimo, non coleret, sed derideret Deum. Oratio est actus religionis. Orationem in secundo et tertio sensu acceptam revera esse actum virtutis religionis, haud difficulter probatur. Etenim orando agnoscimus potentiam et bonitatem divinam atque protestamur nostram in­ digentiam et dependentiam a Deo. Quae quidem omnia constituunt verum cultum Dei. Ad rem scribit Angelicus Doctor82: ,,Ad religionem proprie pertinet reverentiam et honorem Deo exhibere; et ideo omnia illa, per quae Deo reverentia exhibetur, pertinent ad religionem. Per orationem autem homo Deo reverentiam exhibet, in quantum scii, ei se subicit, et profitetur orando, se eo indigere sicut auctore suorum bonorum. Unde manifestum est, quod oratio est proprie religionis actus." — Ideo concinne oramus: ..Dirigatur oratio mea sicut incensum in conspectu tuo."88 Est enim bona 88 Dial. c. 66. 88 Orat. 1 de orat, dominie. (Migne, Patr. graec. 44, 1125). 88 In Gen. hom. 30, n. 5 (Migne 1. c. 53, 280). 28 Sermo 73. Iste textus saepe citatur ab auctoribus cum antiquis tum mo­ dernis, sed a Migne refertur inter sermones suppositicios S. Augustini. 82 Lib. de spiritu et anima (Migne, Patr. lat. 39, 1887). ’· De fide 1. 3, c. 24 (Migne, Patr. graec. 94, 1090). 28 L. c. 88 S. theol. 2, 2, q. 83, a. 1. ·' Apud Migne, Patr. lat. 142, 169. 88 S. theol. 1. c. a. 3. 88 Pe. 140, 2. 282 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. oratio tus suave olens coram maiestate divina. — Ex quibus sequitur, ut principalis finis omnis orationis debeat esse cultus divinus. Quando ergo quis orat e. gr. pro sanitate recuperanda, prius et principalius debet intendere cultum divinum atque suam subtectionem sub Deo; secundario autem potest desiderare sanitatem suam. Unde saltem implicite debet sibi dicere: Peto a Deo optimo maximo sanitatem, dummodo hoc sit beneplacitum adorandae eius providentiae. Ceterum in praxi quaecumque oratio cum vera fiducia facta eo ipso includit hanc venerationem debitam Dei. Nemo enim cum fiducia oraret, nisi intime convictus esset de omnipotentia et bonitate divina, et nisi sentiret propriam indigentiam. 333 Quid intendimus orando? Prae oculis habendum est, nos in orationi­ bus deprecatoriis minime intendere Deo nostras necessitates mani­ festare, quippe quas cognoscat Deus omniscius iam ante manifestationem nostram. Neque etiam volumus precibus nostris mutare providentiae divinae decreta, cum hoc sit impossibile propter Dei immutabilitatem. Primarius fere finis (praeter cultum divinum) orationis nostrae depre­ catoriae est: removere obstacula in nobis ipsis exsistentia, quae impletionem nostri desiderii impediuntSi. Per orationem enim debitis con­ dicionibus vestitam apti efficimur ad recipienda divina beneficia. Nam exercemus orando omnes fere virtutes: humilitatem, profitendo nos esse infirmos a Deo totaliter dependentes; fidem, credendo in Dei omni­ potentiam et bonitatem; spem, sperando eius auxilium; caritatem, tendendo in arctam conjunctionem cum Deo. Quare Hugo de S. Victore* 36 merito dicit: ,,Oratio est mentis devotio, i. e. conversio in Deum per humilem et pium affectum, fide, spe, caritate subnixum." Et Catechismus Romanus” docet: ,,Propterea nos [Deus] hac uti vult exercitatione precationis, ut flagrantes petendi studio, quod optamus, tantum ea assiduitate et cupiditate proficiamus, ut digni simus, in quos illa conferantur beneficia, quae antea ieiunus et angustus animus noster capere non poterat." Cum bona et salutaris oratio sit tam excellens medium tum salutis nostrae aeternae tum bonorum aliorum adipiscendorum, indigemus gratia Dei ad bene orandum. Hinc illud: „Spiritus adiuvat infirmitatem nostram; nam quid oremus, sicut oportet, nescimus; sed ipse Spiritus postulat (i. e. facit nos postulare) pro nobis gemitibus inenarrabilibus/' 37 Ad melius adhuc explicandam essentiam orationis iuvat quaedam notare de subiecto remoto et proximo orationis: 334 Subiectum remotum orationis est idem ac subiectum remotum reli­ gionis, cum oratio sit actus virtutis religionis. Generatim dici potest: Omnes illi sunt subiectum remotum orationis, seu possunt vere orare, qui possunt et volunt pio affectu se subicere divinae maiestati, agno­ scentes propriam indigentiam et dependentiam. Hinc non possunt recte orare: 3* Pulchre hoc exprimit S. Augustinus: ..Creatura rationalis preces offert Deo .. ut ipsa construatur, non ut Deus instruatur" (De gratia N. Testam, c. 29, apud Migne, Patr. lat. 33, 568). Cf. S. theol. 3, 2, q. 83, a. 2 et Summa c. gent. III, 96. 36 De modo orandi c. 1 (Migne, Patr. lat. 176, 979). 33 Pare 4. c. 3, q. 9. 37 Rom. 8, 26. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. II. S I. 283 1. Illi, quibus deest omnis vera humilitas. Ideo narratur de gigantibus Veteris Testamenti: „Non exoraverunt pro peccatis suis antiqui gigantes, qui destructi sunt, confidentes suae virtuti." ·* 2. Daemones et damnati. Sin autem satanas petivit a Deo licentiam tentandi lob, vel si daemones eiecti ex Gerasenis petierunt intrare in porcos, vel si dives homo, qui repudiavit Lazarum, in inferno sepultus petit, ut lingua sua refrigeretur aqua, vel si idem rogat, ut Lazarus mittatur in domum patris ad monendos fratres, omnes istae petitiones non sunt verae orationes Deum colentes, sed tantum desideria manifestata. Econtra orare possunt: 1. Omnes peccatores et etiam homines non praedestinati. Contraria sen­ tentia loannis Wicleff et Paschasii Quesnel damnata est”. 2. Christus ut homo ”, omnes angeli et sancti. Omnes enim isti perfectis­ sime agnoscunt propriam dependentiam et Dei dominium. Ferventissime Christus oravit in horto Olivarum; sancti et angeli orant cum pro ipsorum gloria accidentali tum pro nostra salute. Neque quis dicat, coelites non posse orare, quia iam ante orationem vident in Dei essentia, utrum res petita eventura sit necne. Nam haec praescientia non est ita certa·1, et quamvis illa adsit, non impedit orationem. Etenim Christus, qui certissime cognovit omnes futuros eventus, oravit Patrem in horto Olivarum, ut transiret calix passionis. Sicut igitur Christus in horto petivit liberationem a passione ad ostendendum repugnantiam et affectum suae naturae humanae — quae ostensio fuit coniuncta cum perfectissima subiectione et reverentia efga Deum Patrem — ita coelites possunt orare Deum ex affectu simplici caritatis ad viventes in hac terra, subiciendo tamen istum affectum efficaci voluntati divinae ·.* 3. Animae purgatorii quoque probabilius possunt orare cum pro se tum pro viventibus in hac terra. De hac re minime quidem consentiunt theologi, neque ad hunc diem Ecclesia aliquid definivit. Veteres theologi communius videntur negare animabus purgatorii potentiam orandi (saltem modo depreca­ torio). Sic e. gr. S. * Thomas· scribit: ,,Illi, qui sunt in purgatorio ... non sunt in statu orandi, sed magis, ut oretur pro eis.“ Inde autem a saeculo XVI complures auctores affirmativam sententiam propugnant. loannes Me­ dina·· (f 1546) videtur fuisse primus, qui ita docuit. Quem sequuntur , Valentia· * , Sylvius· * Bellarminus·7, Bonacina··, Elbel··, moderni fere omnes, e. gr. Lehmkuhl“, * Noldin 1, Chr. ** , Pesch Wirthmiiller” etc. Pro ·» Eccli. 16, 8. ” Concilium Constantiense damnavit propositionem (26) Wicleff: „Oratio praesciti (i. e. non praedestinati] nulli valet" (Dent. n. 606). — Clemens XI pro­ scripsit propositiones Paschasii Quesnel (prop. 50): ..Frustra clamamus ad Deum: Pater mi, si spiritus caritatis non est ille, qui clamat"; (prop. 59): „Oratio impio­ rum est novum peccatum ; et, quod Deus illis concedit, est novum in eos indicium" (Dent. n. 1400 1409). ” Cf. S. theol. 3, q. 21, a. 1. “ Cf. ib. i, 2, q. 113, a. 8. ·» Cf. ib. 2, 2, q. 83, a. 11. ·’ Ib. ad 3 et a. 4 ad 3; cf. etiam loan, a S. Thoma disp. 26. ·· De orat. q. 5. Gabriel Biel (f 1495) aliquando allegatur tamquam primus ita docens. ·’ T. III, disp. 6, q. 2, p. 7. ·· Comm. in 2, 2, q. 83, a. 11. ·’ De purgat. I. 2, c. 15. ·· De hor. can. disp. 192, ρ. i, η. 8. ·· Theol. mor. II, η. 39®· ” Theol. mor. I, n. 482. ·' De praecepti* n. 141. " Praei, dogm. IX, n. 324. ·· Die moral. Tugend der Religion 8 11. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. neutra autem sententia possunt afferri argumenta vere convincentia. S. Tho­ mas videtur loqui de sola oratione deprecatoria. Et revera difficulter intelligitur, quid istae animae possint precari pro se ipsis, vel quo modo cogno­ scant necessitates hominum in hac terra. Ex alia autem parte cum animae istae non sint desides neque careant perfecta subtectione ad Deum et agni­ tione divinae excellentiae, non est illis deneganda oratio laudis et gratiarum actionis et deprecationis generalis pro Ecclesia militante64*. 335 Subiectum proximum orationis non est voluntas, sed ratio practica. Ita S. Thomas6667 , et manifeste patet ex definitione orationis, quae est ascensio mentis in Deum, vel petitio decentium a Deo. Nam orare est loqui ad Deum, intimare, manifestare suum desiderium. Iam vero isti actus sunt rationis practicae. Cum tamen etiam desiderium voluntatis in oratione operetur, voluntas ad actum orationis excitat. Licet igitur oratio sit actus virtutis religionis residentis in voluntate, tamen ipsa formaliter elicitur a ratione. Neque hoc est contradictio. Etenim, ut actus dicatur elicitus ab aliqua virtute, non est necesse, ut sit in eadem potentia, in qua est ipsa virtus; sed sufficit, quod per hanc virtutem dirigatur in suum proprium finem, nulla alia mediante virtute. Sic e. gr. dicimus exteriorem fidei confessionem esse actum elicitum fidei in intellectu, licet haec confessio sit facta ab alia potentia 336 Divisio orationis. Non eodem modo a diversis auctoribus assignantur divisiones orationis. Principaliores divisiones sunt sequentes: i. Oratio mentalis seu interna et oratio vocalis seu externa. Oratio mentalis perficitur solis actibus intellectus et voluntatis. In ista oratione recolimus ferventi studio e. gr. divina attributa, ut bonitatem, cle­ mentiam, beneficia infinita a Deo nobis collata, virtutes Christianas, nostram egestatem etc., et hoc modo causantur in nobis affectus amoris, desideria rerum coelestium, proposita peragendi vitam perfecte Christianam. Cuius quidem orationis supremus gradus vocatur contemplatio*'', qua mens Deum ipsum eiusque perfectiones puro oculo sine discursu et perturbatione spe­ culatur et admiratur eique quodam ferventissimi amoris dulci vinculo iungitur. In contemplatione igitur tria conveniunt: speculatio veritatis sine discursu, admiratio, delectatio spiritualis. Quare Pseudo-Augustinus “ acutissime dicit: ..Contemplatio (est) perspicuae veritatis iucunda admiratio." Contemplatio minime est sterilis et otiosa, sicuti somniabant Quietistae, sed econtra evadit fecunda parens omnium virtutum Christianarum, et quidem saepe in gradu vere heroico exercitarum. — Inferior gradus orationis mentalis est simplex meditatio, quae consistit in pia et discursiva consideratione veritatum religio­ sarum eo fine, ut inde resolutiones bonae pro vita morali hauriantur. Essen­ tialis igitur differentia inter contemplationem et meditationem consistit in hoc, quod contemplatio est intuitiva, meditatio vero est discursiva ”. — 64 Cf. infra n. 344. 66 L. c. a. i. Orationem esse actum voluntatis docent Ioh. Medina (De orat, q. 2) et nonnulli Scotistae. 66 Cf. Billuart, De orat. a. 2, et Caietan., Comm, in 2, 3, q. 81, a. 4. 67 Verbum contemplationis diversis sensibus sumitur ab auctoribus mysticis et asceticis. Cf. Poulain, Des grâces d’oraison (1909) c. 5. ·· De spiritu et anima c. 33 (Migne, Patr. lat. 40, 802). *· 5. Thomas, S. theol. 3, 3, q. 180, a. 3 ad 1. Capot II. De actibus virtutis religionis. Art. Π. S I. 285 Meditatio est valde necessaria pro omni homine christiano, qui vult facere profectum in vita spirituali. Oratio vocalis illa est, quae mente et verbis aliisque actibus externis per­ ficitur, De illa loquitur S. Paulus: „Per ipsum offeramus hostiam laudis semper Deo, ». e. fructum labiorum confitentium nomini eius."*9 Oratio vocalis debet exprimere verbis id, quod interius conceptum est. Quae quidem expressio non est necessaria ad hoc, ut Deo innotescant desideria nostra, sed ut inde interior nostra devotio magis excitetur et ut totus homo (i. e. con­ stans ex anima et corpore) oret; et demum ut oratio publica magis foveatur. Inde ab initio nedum Christianismi, sed totius generis humani orationes vocales Deo oblatae sunt. Ipse etiam Christus saepe, praesertim autem in sua passione, orationes vocales protulit. Ex dictis sequitur, orationem vocalem non consistere in solis verbis, sed requirere necessario saltem aliquam mentis operationem. Quaenam autem attentio mentis sit necessaria pro omni ora­ tione, dicetur infra n. 354. 2. Oratio publica et privata. 337 Oratio publica profertur a publico ministro Ecclesiae et nomine Ecclesiae peragitur in salutem populi. Oratio privata perficitur mentaliter vel vocaliter nomine et auctoritate propria orantis. Tria igitur requiruntur ad orationem publicam: 1. ut talis oratio sit ab Ecclesia instituta; 2. ut talis oratio fiat nomine Ecclesiae; 3. ut talis oratio fiat a personis legitime ad hoc deputatis·*. Quodsi vel unum deest, oratio est privata. Hinc sacerdos privatim recitans Officium divinum, ad quod tenetur ex praecepto Ecclesiae, peragit orationem publicam; idem autem sacerdos dicens rosarium ex devotione sua peragit orationem privatam. Oratio publica, quae etiam aliquando communis vocatur, semper debet esse vocalis, ut S. Thomas” docet: ..Duplex est oratio: com­ munis et singularis. Communis quidem oratio est, quae per ministros Ec­ clesiae in persona totius fidelis populi Deo offertur; et ideo oportet, quod talis oratio innotescat toti populo, pro quo profertur; quod non posset fieri, nisi esset vocalis. Et ideo rationabiliter institutum est, ut ministri Ecclesiae huiusmodi orationes etiam alta voce pronuntient, ut ad notitiam omnium possint pervenire. Oratio vero singularis est, quae offertur a singulari per­ sona cuiuscumque sive pro se sive pro aliis orantis; et de huiusmodi ora­ tionis necessitate non est quod sit oralis." — Cum omnes orationes Officii divini et liturgiae sint orationes publicae, hinc clerici debent oraliter pro­ nuntiare istas orationes; secus non satisfaciunt praecepto ecclesiastico, ut infra n. 376 specialiter dicetur de horis canonicis. 3. Oratio dividitur in obsecrationes, orationes, postulationes, gra­ tiarum actiones. Quae quidem divisio desumpta est ex epistula S. Pauli dicentis: ..Obsecro igitur primum omnium fieri obsecrationes, orationes, postulationes, gratiarum actiones pro omnibus hominibus." ·· Istae autem quattuor partes hoc modo explicantur ab Angelico Doctore”: ,,Ad orationem tria requiruntur, quorum primum est, ut orans accedat ad Deum, quem orat: quod significatur nomine orationis, quia oratio est ascensus intellectus in Deum. Secundo requiritur petitio, quae significatur nomine postulationis, sive petitio proponatur de­ terminate, quod quidam nominant proprie postulationem, sive indeterminate, ” Ilebr. 13, 15. ” Cf. Cod. iur. can. c. 1256. ” S. theol. 3, 2, q. 83, a. 12. " 1 Tim. 3, 1, ” L. c. a. 17. 286 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. ut cum quis petit iuvari a Deo, quod nominant supplicationem.... Tertio requiritur ratio impetrandi quod petitur; et hoc vel ex parte Dei vel ex parte petentis. Ratio quidem impetrandi ex parte Dei est eius sanctitas, propter quam petimus exaudiri ... et ad hoc pertinet obsecratio, quae est sacra contestatio, sicut cum dicimus: Per nativitatem tuam libera nos, Do­ mine. Ratio vero impetrandi ex parte petentis est gratiarum actio, quia de acceptis beneficiis gratias agentes meremur accipere potiora.... In pluribus etiam Ecclesiae collectis haec quattuor possunt attendi, sicut in collecta Trinitatis, quod dicitur: Omnipotens sempiterne Deus, pertinet ad orationis ascensum ad Deum; quod dicitur: qui dedisti famulis tuis etc., pertinet ad gratiarum actionem; quod dicitur: praesta quaesumus etc., pertinet ad postu­ lationem; quod in fine ponitur: Per Dominum nostrum etc., pertinet ad ob­ secrationem.*' — Ab aliis autem auctoribus afferuntur etiam aliae explica­ tiones verborum S. Pauli. 4. Ratione finis, ad quem proxime tendit homo orans, aliquando dividitur oratio in-adorationem, gratiarum actionem, petitionem. Si orans intendit agnitionem summae excellentiae divinae et propriae subiectionis, fit adoratio seu laus Dei; si intendit orando gratias agere pro bene­ ficiis acceptis, est gratiarum actio; sin autem orando vult novas gratias obtinere, est petitio seu oratio deprecatoria, ad quam referuntur etiam oratio propitiatoria, qua quis petit remissionem peccatorum et poenarum, atque intercessio, qua quis petit bona pro aliis hominibus. § 2. De obiecto orationis. In hac paragraphe respondemus ad tres sequentes quaestiones: i.quae in oratione peti possint? 2. pro quibus orandum sit? 3. ad quem ora­ tiones nostrae sint dirigendae? i. Quae in oratione peti possuntf 338 Regula generalis in hac quaestione est propositio desumpta (non quidem iuxta ipsa verba, sed secundum sensum) ex S. Augustino: Hoc licet orare, quod licet desiderarecs. Applicationes regulae, a) Licet petere in oratione non tantum bona in genere, sed etiam in particulari. Contraria doctrina proposita a Socrate”, Wicleff, Illuminatis, Quietistis est falsa, et contradicit S. Scripturae, in qua iubemur petere bona quoque particularia. Exemplum manifestissimum est ipsa Oratio Dominicalis, in qua continentur septem petitiones particulares et determinatae. b) Licet determinate et absolute petere bona necessaria ad salutem aeter­ nam, qualia sunt gratia requisita omniaque alia media necessaria ad salutem. Ratio est, quia nemo potest hisce bonis abuti, et quia Deus revera vult, ut ea petamus, monens nos: „Quaerite primum regnum Dei.“tr Immo non solum licet, sed etiam praestat, huiusmodi bona petere modo absoluto, quia hoc ” Propositio ista habetur quoad sensum Ep. 130 (al. 121), c. 13 ad Probam (Migne, Patr. lat. 33, 503). ” Apud S'. Thomam, S. theol. a, a, q. 83, a. 5. ·’ Matth. 6, 33. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. II. S 2· 287 modo magis attente oramus, et quia eo ferventius solemus orare ac con­ cupiscere bona, quo particularius inspiciuntur”. Exinde falsa est doctrina Quietistarum docentium, etiam bona spiritualia necessaria ad salutem non esse nisi condicionate petenda; sub condicione nempe, quod Deus nos ad salutem aeternam praedestinaverit, atque hominem debere renuntiare etiam vitae aeternae, si ita Deus decreverit. Cuius doctrinae falsitas elucet ex eo, quod Deus sincere vult omnes homines salvos fieri ”, et quod nemo reprobatur ad gehennam ante praevisa demerita. — Gratias gratis datas et charismata, e. gr. donum linguarum, miraculorum etc., non licet absolute, sed tantum condicionate in oratione petere, quia istae gratiae non sunt media directe utilia ad salutem aeternam habentis eas, sed potius prosunt aliis hominibus. c) Licet in oratione petere etiam bona temporalia, non quidem ut in eis finem constituamus, sed sicut quaedam adminicula, quibus adiuvemur in as­ sequenda aeterna beatitudine7·. Quod quidem confirmat etiam usus Ecclesiae, quae petit in orationibus e. gr. pluviam, serenitatem, sanitatem etc. Quando autem a Deo petimus bona temporalia, debemus semper implicitam saltem condicionem apponere, quod non exspectamus exauditionem precum, si bona temporalia sint obstacula nostrae salutis aeternae. Cum autem reapse bona temporalia saepe sint obstacula salutis, caute neque nimis avide quae­ renda sunt per orationem. d) Licet etiam in oratione petere mala physica tum pro se tum pro alio, dummodo tamen petantur ut media ad habenda bona spiritualia magni valoris. Sic S. Paulus cupiebat dissolvi et esse cum Christo; sic sancti haud raro petebant egestatem, infirmitatem, persecutiones etc. Nihilominus huiusmodi oratio cum magna cautela facienda est, praesertim si agitur de petendo malo physico proximi, quia facillime deceptiones aderunt et quia intentio orantis haud raro non est ita pura71 *70. e) Non licet in oratione petere rem moraliter malam, e. gr. auxilium ad furtum aut fornicationem perpetrandam. Talis enim oratio esset grave pec­ catum (saltem objective loquendo), quia gravem irreverentiam erga Deum sanctissimum committeret ille, qui vellet eum habere cooperatorem ad pec­ catum etiam in se leve ”, Scholion. De Oratione Dominicali. S. Thomas7* optime demonstrat, in339 Oratione Dominicali perfecto ordine omnia omnino contineri, quaecumque a Deo legitime petere possumus orando. Cum Oratio Dominicalis sit inter omnes orationes optima et frequentissima, valde expedit, ut pastores ani­ marum diligenter instruant fideles de pulchritudine et aptitudine huius ora­ tionis. Quapropter Catechismus Romanus7* ad parochos destinatus habet amplum commentarium in Orationem Dominicalem. 2. Pro quibus orandum est? Regula generalis. Orare licet non solum pro nobismetipsis, sed etiam 340 pro omnibus et singulis creaturis gloriae aeternae capacibus11. ” Cf. S’. Thom. 4, dist. 15, q. 4, a. 4, quaestiunc. 3. ” Cf. 1 Tim. a, 4. 70 S. theol. 1. c. a. 6. 71 Cf. Billuart, De orat. a. 5. 71 Cf. Noldin, De praeceptis n. 142. 71 S. theol. 2, 2, q. 82, a. 9. ’♦ Para IV, c. 9. ’· Haec regula exprimi potest etiam hoc modo: Possumus et debemus orare pro omnibus, quibua nostra oratio utilis est et quos ex caritate diligere debemus. 288 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. Ratio intrinseca et fundamentalis, cur et quomodo alter pro altero effica­ citer orare possit, est dogma de communione sanctorum. Omnes enim ho­ mines (exceptis solis damnatis) intima unione caritatis constringuntur, ac proinde unus alteri prodesse potest. Efficacia orationis fere consistit in eo, quod e medio tollantur obstacula gratiae in nobis exsistentia ideoque melius disponamur ad gratias recipiendas, ut iam supra n. 333 dictum est. Sane ex eo, quod nos pro alio, e. gr. pro peccatore, oramus, ille nondum obstacula gratiae aufert neque fit aptus ad recipiendas gratias, sed Deus saepe largitur gratias actuales, quin adsit specialis dispositio recipientis. Sic e. gr. pie creditur, Deum largitura esse precibus Stephani protomartyris gratiam con­ versionis Saulo minime specialiter disposito in via ad Damascum. — Insuper cum totum genus humanum redemptum Christi sanguine sit una societas moralis, in qua singuli homines sunt membra, dignitas et operatio unius membri aliqualiter redundat in aliud membrum. Ideoque si unus homo orans magis dispositus evadit ad gratias recipiendas, haec maior dispositio aliqua­ liter redundat in alios homines secum unitos, ita ut etiam ipsi (licet pec­ catores) fiant magis capaces ad gratias recipiendas. Applicationes. Licet orare pro omnibus hominibus viventibus in hac terra, nullo excepto, sive sunt fideles sive infideles, sive amici sive inimici, sive excommunicati sive non. Pariter licet orare pro animabus in purgatorio; immo et pro beatis in coelo, qui, quamvis habeant beatitudinem essentialem eamque immutabilem, tamen adhuc crescere possunt in beatitudine accidentali. Non autem licet orare pro damnatis in gehenna, quia isti iam non sunt capaces aeternae gloriae. I. Wicleff docuit, orationes fundendas quidem esse pro hominibus in gene­ rali, non autem pro hominibus in singulari. Sed haec doctrina proscripta est damnatione propositionis (19): ..Speciales orationes applicatae uni personae per praelatos vel religiosos non plus prosunt eidem, quam generales, ceteris paribus." ’· Orationes fieri posse pro aliis hominibus in particulari, manifeste apparet ex S. Scriptura, ex usu Ecclesiae, ex ratione theologica. Et primo quidem ex S. Scriptura, nempe ex exemplo Christi, qui oravit pro Petro, ne fides eius deficeret7’; pro crucifixoribus”. S. Paulus in qualibet fere epistula sollicitat fidelium preces pro semetipso”. S. lacobus monet: „Orate pro invicem, ut salvemini." — Usus Ecclesiae idem ostendit; nam die Parasceves ipsa orat pro omnibus non solum fidelibus, sed etiam infidelibus, haereticis, iudaeis. — Ratio autem theologica huius doctrinae sic explicatur a S. Thoma*1: „Illud debemus orando petere, quod debemus desiderare. Desiderare autem debemus bona non solum nobis, sed etiam aliis; hoc enim pertinet ad rationem dilectionis, quam proximis debemus impendere. Et ideo caritas hoc requirit, ut pro aliis oremus. Unde Chrysostomus dicit: Pro se orare necessitas cogit; pro altero autem caritas fraternalis hortatur. Dulcior autem ante Deum est oratio, non quam necessitas transmittit, sed quam caritas fraternitatis commendat.... Sicut Cyprianus dicit: Ideo non dicimus Pater meus, sed noster; nec da mihi, sed da nobis, quia unitatis magister noluit privatim precem fieri, ut scii, quis pro se tantum precetur; unum enim orare pro omnibus voluit, quoniam in uno omnes ipse portavit." ” Dent. n. 599. n Cf. Luc. aa, 3a. ” Luc. 33, 34· ” Cf. Rora. 15, 30; 1 Theas. 5, 35. ·· lac. 5, 16. ·* S. theol. 3, 3, q. 83, a. 7, corp, et ad 1. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. II. § 2. 289 2. Pro inimicis non solum possumus sed aliquando debemus orare. Quo­ circa notanda est doctrina Angelici Doctoris ab omnibus admissa: „Necessitas pst, ut in communibus nostris orationibus, quas pro aliis facimus, inimicos non excludamus. Quod autem pro eis specialiter oremus, perfectionis est, non necessitatis, nisi in aliquo casu speciali." ·* Qui quidem casus specialis est a) gravis necessitas, in qua inimicus versatur, vel b) si sine speciali ^ratione oriatur scandalum. / 3. Pro excommunicatis certe possumus fundere orationes privatas·, quia341 hoc nullibi prohibitum est, et quia etiam excor.imunicati adhuc capaces sunt aeternae gloriae. Aliquando etiam orationem publicam pro excommunicatis esse licitam, patet ex ipso exemplo Ecclesiae, quae die Parasceves publice erat pro haereticis et schismaticis, quos profecto ut excommunicatos habet. Num autem etiam in aliis casibus liceat publice orare, et praesertim, num liceat sacrificium Missae offerre pro excommunicatis, pendet a legislatione Ecclesiae aut legitima consuetudine8’. Quodsi S. loannes videtur excludere ab orationibus nostris magnos peccatores, dicens ·. „Qui scit fratrem suum peccare peccatum non ad mortem, petat, et dabitur ei vita peccanti non ad mortem. Est peccatum ad mortem: non pro illo dico ut roget quis."** Sensus istorum verborum est: orationem pro peccatoribus difficulter et non semper exaudiri; vel: hanc orationem esse inutilem pro vita aeterna peccatoris, quamdiu iste in peccato remanere vult. Eodem modo intelligenda sunt verba leremiae: „Tu ergo noli orare pro populo hoc, nec assumas pro eis laudem et orationem, et non obsistas mihi, quia non exaudiam te." M — Sin autem S. Hieronymus*88 asserit: „Stultum est orare pro peccatoribus ad mortem", intelligendus est de suppositione, qua quis certo sciret aliquem esse a Deo prorsus reprobatum. Tunc profecto oratio esset inutilis. Sed haec certitudo nequit haberi sine speciali revelatione divina, quae vix umquam concessa fuisse cognoscitur. 4. Pro animabus in purgatorio nos posse et debere orare, sequitur ex Con- 342 cilio Tridentino, quod docet, sacrificium Missae posse offerri pro defunctis in Christo nondum ad plenum purgatis87, atque animas in purgatorio detentas fidelium suffragiis, potissimum vero acceptabili altaris sacrificio iuvari88. Idem facile probari potest ex omnibus liturgiis Ecclesiae rum Latinae tum Orientalis, in quibus habentur orationes pro defunctis88. Obli- ” S. theol. 2, 2, q. 83, a. 8. Cf. supra I, n. 575 sq. 88 Cf. infra in tractatu de sacrificio Missae III 247 sqq.; Cod. iur. can. c. 2262. 88 i Io. 5, 16. 88 1er. 7, 16. 88 Comm. in 1er. {Migne, Patr. lat. 24, 802). 87 Sess. 22, c. 2 et can. 3 {Dens. n. 940 950). 88 Sess. 25, decr. de purgatorio {Dens. n. 983). 88 In liturgiis occurrunt quaedam orationes, quarum sensus non ita facile intel! igitur, e. gr. in Missa pro defunctis: „Libera, Domine, animas omnium fidelium defunctorum de poenis inferni et de profundo lacu; ne absorbeat eas tartarus; libera eas de morte aeterna" etc. — Quidam auctores, ut Suarez (De poenit. disp. 48, sect. 5, n. 12), Bellarminus (De purgat. 1. 2, c. 5), Chr. Pesch (Praei, dogm., de noviss. n. 617) putant, Ecclesiam orare quadam fictione, velut si istae animae adhuc in puncto exeundi ex hac vita sint. Probabile autem esse, talem orationem, etiamsi revera post mortem fiat, in praescientia Dei potuisse animae proficere etiam ante mortem, ut maius auxilium a Deo reciperet ad vitandum periculum mortis aeternae. — Haec opinio parum placet, quia primo est meja hypothesis sine ullo solido fundamento desumpto ex traditione aut ex ratione theologica; et deinde quia est explicatio nimis contorta. Licet enim Deus ex praevisis meritis futurae orationis et Missae dicendae possit speciales gratias concedere morituro, i'aOxaa·. Man. Theol mor. Π. 19 290 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. gatio orandi pro defunctis non videtur tamen esse gravis, quia non constat aliquem defunctum revera adhuc egere nostris orationibus. — Non solum pro animabus purgatorii in genere, sed etiam pro determinato defuncto licet et expedit orare; nam etsi non est certum, talem determinatum defunctum habiturum esse levamen ex nostris precibus, tamen pie creditur, miseri­ cordiam divinam non relinquere sine fructu orationem ex caritate factam·0. 5. Nos posse orare pro augmento gloriae accidentalis sanctorum, communis est sententia auctorum. Nam ista gloria accidentalis potest augeri; unde Ecclesia orat in Missa: ..Suscipe, Sancta Trinitas, ut illis [sanctis] proficiat ad honorem, nobis autem ad salutem." Essentialis vero gloria, i. e. visio Dei, non potest augeri in sanctis; ideoque non licet pro illa orare. In hoc sensu etiam intelligenda sunt verba S. Augustini·1: „Iniuriam facit martyri, qui orat pro martyre, cuius nos debemus orationibus commendari." Orationes autem pro sanctis non sunt in frequenti usu; nisi ut aliquando orationes perficiantur pro obtinenda beatificatione aut canonizatione alicuius servi Dei. 6. Non licet orare pro damnatis, quippe qui sint extra vinculum caritatis. Insuper talis oratio esset prorsus inutilis, cum poenae inferni sint aeternae et diminui nequeant. Quare tamquam fabula habenda est historia de libera­ tione imperatoris Traiani ex inferno, sicuti narratur a loanne Diacono, scii. S. Gregorium Magnum orationibus suis liberavisse imperatorem Traianum et Falconillam e gehenna”. Pariter est phantastica fictio poetae Prudentii·1' asserentis, die Paschatis omnes damnatorum poenas cessare seu interrumpi. 3. Ad quem orationes nostrae sunt dirigendae ? 343 Propositio. Solus Deus est orandus ut is, qui per se praestare potest ea, quae petimus; licitum autem atque utile est invocare sanctos aut angelos, ut intercedant pro nobis ad Deum. tamen est valde dubium, num Deus reapse id facturus sit. — Alii auctores, inter quos est Benedictus XIV (De sacrif. Missae 1. 2, c. 9), merito docent, omnes talea formulas de purgatorio, et non de gehenna esse intelligendas. Ratio autem est, quia iuxta plures praestantissimos auctores, e. gr. S. Thomam, poenae sensus pur­ gatorii et gehennae non differunt essentialiter inter se. Quare non incongrue verba „infemi, mortis aeternae, tartari" adhibentur etiam pro purgatorio. •° Mentio brevis facienda est opinionis Dom. Soto circa durationem purgatorii. Scribit ille: ..Clementia Dei non fert multo tempore amicos suos a suo conspectu cohiberi. Et ideo sapientissima eius providentia fuit, illas poenas ad eos expur­ gandos instituere, quae brevi tempore possent animas illic repurgare. Nam cum illa supplicia sint supernaturalia, quae subiectum corrumpere non possunt, potuit quamcumque temporis longitudinem accumulatis poenis supplere. Quapropter crediderim, numquam aliquem in purgatorio viginti annis exstitisse; immo, ut mea fert opinio, nec decem.... Non est credibile, ut, quos poenarum accumulatione expedire Deus brevius inde potuit, temporis prolixitate detineat." — Sane haec omnia sunt mera opinio, sed minime proscripta sunt — ut voluerunt quidam — per propositionem 43 damnatam ab Alexandro VII : „Annuum legatum pro anima relictum non durat plus quam per decem annos" (Dene. n. 1143). Etenim duratio legati durat tam diu, quamdiu testator determinavit, neque cessat, etsi anima iam liberata est ex purgatorio. ” Sermo 159 (Migne, Patr. lat. 38, 868). ” Vita S. Gregorii Magni 1. 2, n. 44 (Migne, Patr. lat. 75, 105). 5. Thomas conatur benigne interpretari hanc historiolam (Suppi, q. 71, a. 5). Cf. Nat. Alex­ ander, De liberatione commenticia Traiani imperatoris ab infernis. ·· Carmen de novo lumine paschalis sabbati v. 135sqq. (Migne, Patr. lat. 59,828). Caput Π. De actibus virtutis religionis. Art. Π. § 2. 2ÇI Haec est doctrina catholica et sic probatur explicaturque a S. Thoma··: „Oratio porrigitur alicui dupliciter: uno modo quasi per ipsum implenda; alio modo sicut per ipsum impetranda. Primo quidem modo soli Deo ora­ tionem porrigimus, quia omnes orationes nostrae (etiam de bonis temporali­ bus obtinendis) ordinari debent ad gratiam et gloriam consequendam, quae solus Deus dat, secundum illud Psalmi: Gratiam et gloriam dabit Dominus — Sed secundo modo orationem porrigimus sanctis angelis et hominibus; non ut per eos Deus orationes nostras cognoscat, sed ut eorum precibus et meritis orationes nostrae sortiantur effectum. Et ideo dicitur, quod ascendit fumus aromatum id est orationes sanctorum de manu angeli coram Domino”. Et hoc etiam patet ex ipso modo, quo Ecclesia utitur in orando; nam a sancta Trinitate petimus, ut nostri misereatur; ab aliis autem sanctis quibus­ cumque petimus, ut orent pro nobis." De invocatione sanctorum. 344 Utilitatem et liceitatem invocationis sanctorum negant complures haere­ tici, e. gr. Eustathius de Sebaste, Vigilantius, Petrus de Bruys, Apostolici, Cathari, Wicleffitae, Lutherani, Calvinistae etc., asserentes, Christum esse unicum mediatorem inter nos et Deum; sanctos non cognoscere orationes nostras; Deum esse ita bonum, ut paratus sit nos exaudire etiam sine inter­ cessione sanctorum. — Ad quas obiectiones breviter respondetur: 1. Christus est quidem unicus noster mediator, in quantum simul in se naturam divinam et humanam coniungens nos redemptione sua coniungit iterum cum Deo. Sancti vero sunt nostri mediatores, in quantum adiuvant orationes nostras pro nobis intercedendo. Vel brevius: Unus est mediator redemptionis, sed plures sunt mediatores intercessionis. 2. Falsum est, sanctos non cognoscere nostras orationes; quia videndo divinam essentiam cognoscunt omnia ea ter­ restria, quae ipsorum specialiter intersunt. Talia autem sunt orationes ad ipsos directae·’. 3. Sane Deus est dementissimus et misericordissimus; sed minime derogatur eius clementiae et misericordiae, si propter rationes valde congruentes orationes nostrae evadunt efficaciores ex eo, quod sunt adiutae intercessione sanctorum; sicuti etiam bonus paterfamilias facilius concedit gratiam ab uno filio petitam, si simul alii filii pro fratre suo intercedunt. Ex quibus omnibus apparet, quam recte iusserit Concilium Tridentinum ”, ut episcopi diligenter instruant fideles: ..sanctos una cum Christo regnantes orationes suas pro hominibus Deo offerre ; bonum atque utile esse, suppliciter cos invocare et ob beneficia impetranda a Deo per Filium eius lesum Christum Dominum nostrum, qui solus noster redemptor et salvator est, ad eorum ora­ tiones, opem auxiliumque confugere; illos vero qui negant, sanctos aeterna felicitate in coelo fruentes invocandos esse, aut qui asserunt, vel illos pro hominibus non orare, vel eorum, ut pro nobis etiam singulis orent, invocatio­ nem esse idololatriam, vel pugnare cum verbo Dei adversarique honori unius mediatoris Dei et hominum lesu Christi, vel stultum esse in coelo regnantibus voce vel mente supplicare, impie sentire". Rationes autem intrinsecae, cur praecipue invocare possimus sanctos cum utilitate nostra, sunt: 1. Bonitas divina, quae, etsi facillime potest omnia directe per se ipsam agere, tamen adhibet causas secundas ad multos effectus producendos et ita felicitatem ” S. theol. a, a, q. 83, a. 4. ·· P». 83, 12. ” Cf. Ape. 8, 4. ·’ Cf. S. theol. 1. c. ad 2. — De modo, quo sancti cognoscant preces directas ad Ipsos, theologi non concordant. Cf. Billuart, De orat. a. 4, obi. 2. ·· Sess. 25 de Invoc. sanet. (Dene. n. 984). 19· 2Ç2 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. creaturarum augendam. Sic etiam bonitas divina adhibet intercessionem sanctorum ad gratiam exauditionis precibus nostris concedendam, ut ita feli­ citas accidentalis sanctorum augeatur et nostra fiducia crescat. 2. Communio sanctorum exsistens inter Ecclesiam militantem, patientem, triumphantem. Valde enim conveniens est, ut membra eiusdem Ecclesiae non solum se in­ vicem ament, sed etiam efficaciter adiuvent. — Ex quibus omnibus satis superque constat, invocationem sanctorum esse licitam, valde utilem, immo aliquando necessariam. Qui plura de hac re cupit, adeat apologetas ··. Sancti et iusti non solum in coelo, sed etiam adhuc in terris exsistentes invocari possunt. Unde S. Paulus scribens ad Romanos (qui sunt vocati sancti) dicit: „Obsecro ergo vos, fratres, per Dominum nostrum lesum Christum ct per caritatem S. Spiritus, ut adiuvetis me in orationibus vestris pro me ad Deum." *100 — Pariter nihil obstat, quominus privatim invocentur infantes baptizati ante usum rationis ex hac vita egressi. Tales enim certo sunt in coelo. — Deinde licet etiam invocare animas in purgatorio exsistentes, quippe quae sint amici Dei. Utrum autem talis invocatio revera sit efficax, et praesertim, utrum animae purgatorii cognoscant orationes ad se directas, non constat *01. Sunt qui dicant angelos custodes huiusmodi orationes mani­ festare animabus in purgatorio, vel Deum speciali modo illis revelationem praebere; sed haec sunt valde incerta neque sufficienter probari possunt. Quapropter nihil quidem obstat, quominus homo privatim orationes suas diri­ gat ad animas purgatorii, sicut reapse multi fideles faciunt; sed nihilominus invocatio animarum purgatorii non videtur esse publice ex pulpito prae­ dicanda, quamdiu Ecclesia nihil de hac re statuerit. 345 Quaeres: Estne invocatio sanctorum non solum utilis et licita, sed etiam necessaria, ita ut peccaret ille, qui nollet invocare sanctos et praesertim B. Virginem? Non invenitur quidem explicitum praeceptum invocandi sanctos, ideoque non peccaret graviter, qui, secluso contemptu aut scandalo, numquam in­ vocaret sanctos aut B. Virginem; attamen certo se privaret multis gratiis et ageret contra ordinem a Deo volitum. Unde in praxi non excusaretur saltem a peccato veniali ille, qui obstinate nollet invocare sanctos et prae­ sertim B. Virginem 10’, quae etiam in cultu liturgico agnoscitur ut mediatrix nostrae gratiae. §3De necessitate orationis. 346 Propositio. Nedum utilis et conveniens est oratio omnibus adultis, sed etiam necessaria est necessitate praecepti, immo communiter etiam necessitate medii. Orationem esse utilem et convenientem patet a) ex eo quod est tam excellens actus religionis, b) ex eo quod tam insignia beneficia procurat. »» Cf. Billuart 1. c. a. 4, ubi etiam multae obiectiones haereticorum solutae in­ veniuntur. Mausbach, Kathol. Moraltheol. 11 § 30. 100 Rom. 15, 30. 101 Cf. supra n. 334 (3). ιοί Necessitatem invocandi sanctos primus videtur asseruisse Franc. Sylvius, saec. XVII (Comm, in 2, 2, q. 83, a. 4, conci. 2). Etiam Placidus Boeckhn O.S.B. conatus est demonstrare exsistere praeceptum invocandi sanctos. Tunc acres dis­ putationes de hac re exortae sunt. Late ct prolundc hanc controversiam tractat Concina, In Decal. 1. 3, dies. 1, c. 8, n. 6. Caput 11. De actibus virtutis religionis. Art. II. $ 3. 293 Necessitas orationis a quibusdam quidem nimis exaggerata est, scii, ab Euchitis10· docentibus non requiri aliquid aliud, sed solam ora­ tionem sufficere ad salutem aeternam; a pluribus autem nimis diminuta est, praesertim ab eis, qui negant divinam providentiam (Deistae), vel qui asserunt, omnia rigido fato regi (Fatalistae). 1. Omnibus adultis orationem esse necessariam necessitate praecepti constat ex multis S. Scripturae textibus. Sic e. gr. Christus monet: „Pïgt7ate et orate."™* „Oportet semper orare et non deficere."100 „Petite et dabitur vobis; quaerite et invenietis; pulsate et aperietur vobis. Omnis enim qui petit accipit, et qui quaerit invenit, et pulsanti aperietur."108 — Apostoli pariter orationem inculcant: „Sine intermis­ sione orate."™1 „Orationi instate vigilantes in ea."™* „Estote itaque prudentes et vigilate in orationibus." ™* — Idem tradunt unanimi sen­ tentia SS. Patres et theologi. Unde Ecclesia quoque hanc necessitatem manifestat in Missa, ubi Oratio Dominicalis introducitur: ..Praeceptis salutaribus moniti et divina institutione formati audemus dicere: Pater noster etc.“ 2. Omnibus adultis orationem esse necessariam etiam necessitate medii (saltem communiter et de lege ordinaria), est sententia longe communior et probabilior. Sensus huius propositionis tamen non est, quod Deus nullas gratias largitur, quin prius sit a nobis exoratus; manifestum enim est, Deum multas gratias actuales nobis conferre sine ulla oratione praemissa. Sic e. gr. gratia conversionis collata est Saulo sane non oranti, sed persequenti Ecclesiam. Asseritur igitur necessitas absoluta orationis in hoc solo sensu, quod Deus, spectato praesentis providentiae ordine et attenta humanae naturae infirmitate egestateque, non confert perseverantiam finalem in gratia, nisi homo adultus ali­ quando pias preces fuderit. Propositio ita intellecta facile probatur cum a) auctoritate tum b) ratione. a) Auctoritatibus. Auctor libri de ecclesiasticis dogmatibus110 scribit: „Nullum credimus ad salutem nisi Deo invitante venire; nullum nisi orantem auxilium promereri." Idem docet S. Augustinusul, asserens Deum impos­ sibilia non iubere, ac proinde te hominem debere,,facere quod possis, et petere quod non possis". Quae verba fecit sua Concilium Tridentinumu*: „Deus impossibilia non iubet, sed iubendo monet et facere quod possis, et petere quod non possis." Pulchre exprimit hanc orandi necessitatem S. Benedicti Regula commentata11*·: ,,Sicut nobis semper necessarius est halitus ad vitam 10* De Euchitis et Messalianis cf. Wetter et Welte, Kirchenlex. II 1309, s. v. „Messalianer". »0« Matth. 26, 41.10“ Luc. 18, i. 101 Matth. 7, 7sq. ‘®7 i Thess. 5, 17. 10> Coi. 4, 2. ‘°’ 1 Petri 4, 7. •<® Probabilius iste auctor est Gennadius Massiliensis circa a. 495(Migne, Patr. lat. 58, 995). Plurcs alii textus SS.Patrum afferuntur a Concina 1. c. c. 5, ubi etiam refutantur rationes paucorum auctorum, qui non admittunt orationem esae necessariam necessitate medii. *“ De natura et gratia c. 43 (Migne, Patr. lat. 44, 271). ·*· Ses». 6, c. 11 (Dent. n. 804). *** Apud Migne, Patr. lat. 66, 329. 294 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. carnis, sic omnino necessaria est continua oratio ad sanitatem mentis"; et: ,,Facilius crederem hominem sine anima quam religiosum perfectum sine oratione consistere." — S. Thomas11* autem docet: „Ad orationem quilibet homo [adultus] tenetur ex hoc ipso quod tenetur ad bona spiritualia sibi procuranda, quae non nisi divinitus dantur; unde alio modo procurari non possunt, nisi ut ab ipso petantur." — Catechismus Romanus115 quoque eandem doctrinam tuetur: „Cum nihil cuique debeat Deus, reliquum profecto est, ut, quae nobis opus sunt, ab eo precibus expetamus; quas preces tamquam in­ strumentum necessarium nobis dedit ad id, quod optaremus, consequendum: praesertim cum quaedam esse constet, quae nisi eius adiumento non liceat impetrare." Eandem sententiam docent loannes a S. Thoma11·, Sylvius117, Sporer11·, S. Alphonsus “·, omnes fere theologi. b) Rationibus theologicis, i. Fidei et caritatis actus sunt adulto necessarii necessitate medii, ut supra I, n. 496 et 561 probatum est. Atqui cum istis actibus necessario coniungitur oratio hominis, praesertim versantis in neces­ sitate. Nam qui credit in Deum omnipotentem et misericordem; qui hunc Deum revera super omnia amat; qui demum intime sentit proprias neces­ sitates et miserias, necessario elevat pio affectu mentem suam ad Deum petens auxilium. Talis autem pius affectus est oratio. — 2. Necessarium est colere divinam maiestatem. lamvero colere Deum impossibile est sine pio affectu mentis in Deum; quod quidem est oratio saltem in lato sensu. — 3. Nulla gens umquam exstitit sine religione. Principalior autem actus religionis est oratio. Unde etiam nulla gens exstitit, quae non fuderit orationes ad Dei­ tatem. Hoc autem est signum, actum orationis ex ipsa condicione naturae humanae oriri, ac proinde illum esse absolute necessarium. — Exinde tamen non sequitur, ut Deus nequeat hominem adultum salvare, qui non oraverit. Hoc enim esset falsum. Nam nihil obstat, quominus Deus conferat pagano adulto gratiam sanctificantem et tunc illum statim mori faciat, quin adsit tempus orandili*. Id solum asseritur cum S. Alphonso m, iuxta ordinarium cursum rerum neminem adultum de facto salvari, qui non oraverit. 847 Tempus obligationis. Statuta necessitate orationis statim oritur quaestio, quandonam obliget hoc praeceptum orandi? Respondetur: Praeceptum orandi obligat (sicut etiam praeceptum de fide, spe et caritate elicienda) per se et per accidens. 119 4 Sent. 15, q. 4, a. 1, sol. 3. 119 P. 4, c. I, q. 3 sq. 119 Comm, in 2, 2, q. 83, disp. 36, a. 3. 117 Comm, in 2, 2, q. 83, a. 2. 119 De praec. Decal, tr. 2, c. 7. 119 Theol. mor. 1. 3 in initio. Gran mezzo della preghiera P. II, c. 4 in fine, ubi S. Doctor iuxta versionem Germanicam dicit : „Ich behaupte und wiederhole es, und ich werde es bis zu meinem letzten Atemzuge immer wiederholen, daB unser Heil ganz auf dem Gebete beruht. Darum sollen aile Schriftsteller in ihren Büchern, aile Kanzelredner in ihren Predigten und aile Beichtvâter bei Verwaltung des BuBsakramentes nichts so nachdrücklich den Glâubigen einschârfen, als ohne UnterlaB zu beten. Unablâssig sollen sie dieselben ermahnen und ihnen zurufen : ,Betet, betet, und hôret nicht auf zu beten I Denn wenn ihr betet, ist euer Heil gesichert; aber wenn ihr aufhôrt zu beten, ist euer Verderben ebenso gewiB.'... Aus allem, was wir gesagt haben, ist der SchluB zu ziehen, daB derjenige, welcher betet, ganz gewiB selig, und daB derjenige, welcher nicht betet, ganz gewiB verdammt wird." Cf. etiam Tillmann, Daa Gebet nach der Lehrc der Heiligen 136sqq. “· Cf. Billuart, De gratia dita. 6, a. 3. **1 L. c. Caput Π. De actibus virtutis religionis. Art. Π. J 4. 295 Per se obligat hoc praeceptum saepius in vita; sed nequit accurate determinari, quotiens orare debeamus ex lege divina. Communiter docent theologi, hoc praeceptum obligare per se: 1. in initio vitae moralis, quando scii, homo, pleno rationis usu adepto, se convertere debet ad Deum122. Haec enim conversio ad Deum iam est oratio. 2. in periculo mortis. Etenim tunc quoque homo debet se pio affectu convertere ad Deum petens eius auxilium ad felicem mortem habendam. 3. saepius in vita. Sunt qui dicant, praeceptum orandi per se obligare qualibet hebdomada, alii cum S. Alphonso12a, quolibet mense vel certe quolibet bimestri; alii putant, hoc praeceptum (saltem sub gravi) non obligare nisi quolibet anno. Omnes istae sententiae non possunt stricte probari; unde sufficiat dicere, praeceptum orandi per se obligare saepius in vita. Interim autem fideles instantissime monendi sunt, ut quolibet die saltem aliquas preces pias fundant. Ceterum boni catholici non debent esse anxii de adimpletione huius praecepti divini, quippe quod iam sufficienter observetur auditione Missae diebus do­ minicis et festivis. Nota. Cum praeceptum divinum orandi obliget per se saepius in vita, poenitentes, qui iam a longo tempore neque sacramenta susceperunt neque Missam audiverunt, interrogandi sunt in confessione, num in toto isto tempore etiam orationem neglexerint. Ratio est, quia huiusmodi negligentia est speciale peccatum (saltem obiective loquendo). Per accidens obligat praeceptum orandi: I. quoties urget aliud prae-348 ceptum, quod sine oratione impleri nequit, e. gr. Missa dominicalis audienda. 2. quando gravis insurgit tentatio ad peccatum, praesertim tentatio contra virtutem castitatis. Constat enim experientia, nonnullas tentationes vinci non posse sine oratione. 3. in calamitatibus gravibus praesertim publicis. Nam caritas exigit, ut tunc confugiamus ad auxi­ lium efficacissimum orationis. Nullibi invenitur lex communis praescribens preces matutinas et vesper­ tinas, preces ante et post prandium; ideoque omissio talium precum non est per se peccatum neque mortale neque veniale, ac proinde neque etiam suf­ ficiens materia absolutionis12*. In praxi vero, omittere hasce preces sine sufficienti ratione semper fere est peccatum veniale, quia manifestat acediam ct privat gratiis ad vitam cotidianam necessariis. Unde hortandi sunt fideles, ne istas preces (iam a primis saeculis Ecclesiae inter Christianos usitatas) omittant. — In publicis diversoriis non orare ante et post prandium peccatum quidem non est per se; tamen multo melius solet esse, si fideles etiam in istis locis breves preces faciunt in signum religionis. §4De orationis efficacia eiusque condicionibus. Efficacia orationis est maxima; producit enim tres effectus primarios ct complures alios effectus secundarios. Tres primarii effectus orationis ··· Cf. supra I, n. 502 et 563. Gran mezzo della preghiera P. 1, c. 3, § 3. *** Ita Salmanticenscs, Cure, theol. mor. tr. ai, c. 9, n. 17. Bcne de hac re disserit Concina, In Decal. I. a, diss. 1, c. 5. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. sunt meritum, satisfactio, impetratio; effectus autem secundarii sunt multi: oratio enim disponit ad gratiam, illuminat intellectum, fidem alit, spem et fiduciam confirmat, caritatem inflammat, auget humilitatem, parit consolationes ineffabiles, fovet exercitium omnium virtutum etc. De singulis pauca dicenda sunt. 349 a) Effectus primarii. 1. Oratio est meritoria, quando scii, ab homine iusto viatore, sicut oportet, funditur12’. Oratio enim est opus bonum. Porro quodlibet opus bonum hominis iusti viatoris procedens ex radice caritatis est meri­ torium, et quidem de condigno. Meretur autem talis oratio augmentum gratiae et gloriae. De hoc merito videtur Christus loqui dicens: ,,Tu autem cum oraveris, intra in cubiculum tuum, et clauso ostio, ora Patrem tuum in abscondito, et Pater tuus, qui videt in abscondito, reddet tibi."128 — Licet autem solus homo gratia sanctificante donatus possit mereri de condigno, tamen etiara hominis peccatoris oratio facta cum gratia actuali meretur de congruo (late dicto) triplex bonum, quia a) disponit ad gratiam sanctificantem; β) consequitur bona temporalia; y) assuefacit bonis operibus127. 2. Oratio est satisfactoria; habet enim omnes condiciones requisitas ad satisfactionem, cum sit opus bonum, arduum et ex gratia proce­ dens. Orationem esse opus bonum et procedere ex gratia (saltem si homo est in statu gratiae sanctificantis constitutus), per se patet. Ora­ tionem bonam esse opus arduum, cotidiana experientia constat; quo­ niam non est facile bonam orationem peragere. Hinc Concilium Tridentinum128 ponit orationem inter opera satisfactoria, et confessarii solent pro peccatis imponere quasdam orationes in salutarem poenitentiam seu satisfactionem. 3. Oratio est impetratoria, et quidem dupliciter, scii, in quantum est bonum opus, et formaliter, ut est oratio. De primo effectu impetratorio, quem oratio habet communem cum omnibus operibus bonis, non loquimur. De altero effectu tantum hic mox sermo erit. 350 b) Effectus secundarii. 1. Oratio illuminat intellectum, iuxta illud: ..Accedite ad eum, et illumina­ mini." 129 Quapropter S. Thomas semper confugit ad orationem, quandocumque aliquam difficilem veritatem intelligere non valuit. 2. Oratio fidem alit. Etenim fides et oratio se invicem fovent. Firma fides de omnipotentia, bonitate, misericordia divina inducit hominem ad oran­ dum, et oratio fervida fidem auget, tum quia auget gratiam, tum quia ipsa est exercitium fidei. 3. Oratio spem et fiduciam confirmat propter salutares effectus ex oratione saepe collectos. 4. Oratio caritatem inflammat. Nam „ut amantes colloquio et congressu magis ad amorem incenduntur, sic pii homines, quo saepius Deo facientes 1,11 S. theol. 2, 2, q. 83, a. 15. *’· Matth. 6, 6. Cf. S. Thomas, Suppi, q. 14, a. 4. *’· Ses». t4, can. 13. ”· Pa. 33, 6. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. II. $ 4. 297 preces ... quasi cum ipso colloquuntur, eo maiore in singulas precationes affecti laetitia, ad eum amandum et colendum incitantur ardentius" 5. Oratio auget humilitatem. Orans enim conscius suae indigentiae quasi mendicus ad Deum accedit. 6. Oratio parit consolationes ineffabiles. Si enim collocutio cum fideli amico est iucunda, quid demum de dulci colloquio cum Deo dicendum est in oratione? Unde Christus monet: „Petite et accipietis, ut gaudium vestrum sit plenum."111 7. Oratio exercitium omnium virtutum fovet, iuxta illud: „Orare qui recte novit, vere novit recte vivere." Ratio autem interna est, quia oratione homo accedit ad Deum. Frequenti vere accessu ad Deum homo fit similis Deo; refugit terrestria periculosa; refrenat passiones inordinatas; tandem ali­ quando ornatur corona omnium virtutum. Propositio. Oratio debitis condicionibus praedita habet ex Dei pro-ΆϊΛ missione infallibilem efficaciam impetrandi ea, quae petuntur. Haec propositio videtur esse de fide catholica propter manifesta testimonia S. Scripturae: „Oratio humiliantis se nubes penetrabit; et donec propinquet, non consolabitur; et non discedet, donec Altissimus aspiciat." ”* — Christus identidem promisit exauditionem orationis: „Petite et dabitur vobis; quaerite et invenietis; pulsate et aperietur vobis. Omnis enim qui petit accipit; et qui quaerit invenit; et pulsanti aperietur."1M „Amen, amen dico vobis, si quid petieritis Patrem in nomine meo, dabit vobis."1** — Quam saepissime SS. Patres quoque proclamant efficaciam orationis. Sic S. Hilarius1*5 dicit: ,,Spei nostrae doctrina est, ut Deus oratus et misereatur et salvet." Tertul­ lianus1” scribit: „Sola est oratio, quae Deum vincit; ...diluit delicta; tentationes repellit; persecutiones exstinguit; pusillanimes consolatur; magna­ nimos oblectat; ... alit pauperes; regit divites; lapsos erigit; cadentes suspen­ dit; stantes continet." Antiquus aliquis auctor efficaciam orationis hac brevi et notissima propositione complectitur: „Orare qui recte novit, vere novit recte vivere."157 — Complures SS. Patres integros tractatus de oratione eiusque efficacia scripserunt, quos enumeratos invenis apud Migne, Patr. lat. 220 (Indices) 959—960. Condiciones requisitae, ut oratio sit infallibiliter efficax, atten-352 duntur: 1. ex parte obiecti, quod petitur; 2. ex parte illius, pro quo petitur; 3. ex parte ipsius orantis. r. Ex parte obiecti, quod petitur, ad infallibilem efficaciam orationis requiritur, ut conducat ad salutem aeternam. Si enim homo aliquid saluti suae aeternae noxium peteret, tunc exauditio talis orationis non esset praemium, sed punitio. Cum bona temporalia et materialia non semper conducant ad salutem aeternam, sed potius abducant, homo petens huiusmodi bona non semper exauditur; immo homo nequit huiusmodi bona in oratione petere nisi sub condicione, quod non sint obstacula salutis aeternae, ut supra n. 338 (c) dictum est. u® Cat. Rom. P. 4, c. 2, q. 7 (8). 1,1 Io. 16, 24. >·’ Eccli. 3S, 21. ”» Matth. 7, 7sq. '·· lo. 12, 23. Similia habentur Matth. 21, 22; Mare. n, 24; Luc. 11, 9; Io. 14, 13; lac. 1, 6. ”· Tract, in P·. 118 (Migne, Patr. lati 9, 544). 1,5 De orat. c. 29 (ib. 1, 1303). 1,7 Sermo 55 inter sermones suppositicios S. Augustini (Migne ib. 39, 1849)· 298 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. 2. Ex parte illius, pro quo petitur, necessarium est, ut sit dispositus ad gratiam petitam recipiendam. Hinc e. gr. aliquis orans pro salute aeterna alterius hominis, non semper exauditur, quando scii, ille homo pertinaciter resistit gratiae. Quapropter Angelicus Doctor tamquam condicionem infallibilis efficaciae orationis ponit, ut quis pro se ipso et non pro alio oret. „Pro se orare ponitur condicio orationis, non quidem necessaria ad effectum merendi, sed sicut necessaria ad indeficientiam impetrandi. Contingit enim quandoque, quod oratio pro alio facta non impetrat, etiamsi fiat pie et perseveranter et de pertinentibus ad salutem, propter impedimentum, quod est ex parte eius, pro quo oratur, secundum illud: ,Si steterit Moyses et Samuel coram me, non est anima mea ad populum istum.'1** Nihilominus tamen oratio meritoria erit oranti, qui ex caritate orat, secundum illud: ,Oratio mea in sinu meo convertetur'1**; id est, etsi eis non prosit, ego tamen non sum frustratus mea mercede." 144 — Licet igitur iuxta sententiam S. Thomae (cui contradicünt Suarez1,1 et non­ nulli alii) oratio pro salute aeterna alterius hominis non sit infallibiliter efficax, tamen saepe exauditur; unde monet S. lacobus: „Orate pro invicem, ut salvemini; multum enim valet deprecatio iusti assidua."141 Semper autem talis oratio est opus excellentissimum caritatis et valde meritorium pro ipso orante. 353 3. Ex parte subiecti orantis requiruntur tamquam condiciones infalli­ bilis exauditionis: a) status gratiae, b) humilitas, c) fiducia, d) per­ severantia, e) attentio. a) Status gratiae primario quidem requiritur. Nam licet Deus quandoque exaudiat preces peccatorum, ut patet exemplis publicani, latronis etc., tamen peccatum saepe valde obstat, ne orationes exaudiantur, cum faciat hominem Deo inimicum et exosum. Econtra homo iustus est amicus Dei, a quo amatur et multa beneficia recipit. Unde dicitur: „Oculi Domini super iustos, et aures eius in preces eorum."1** „Si manseritis in me, et verba mea in vobis manserint: quodcumque volueritis petetis, et fiet vobis."1** „Si cor nostrum non reprehenderit nos, fiduciam habemus ad Deum; et quidquid petierimus, accipiemus ab eo, quoniam mandata eius custodimus, et ea quae sunt placita coram eo, facimus."1,5 b) Humilitatem requiri ad orationem efficacem patet ex ipsa natura ora­ tionis, quippe quae sit actus religionis, qua agnoscimus nostram infirmi­ tatem et Dei excellentiam subiciendo nos Dei maiestati. — Idem patet ex S. Scriptura: Deus exaudit humilem publicanum, spernit autem superbum pharisaeum. „Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam."1** Abraham orando suam humilitatem professus est dicens: „Loquar ad Do­ minum meum, cum sim pulvis et cinis."1*'' c) Fiducia firma, quae promissis Christi et misericordiae divinae omnino confidit, est item necessaria ad efficaciam orationis. Unde S. lacobus monet: „Postulet autem in fide [fiducia] nihil haesitans; qui enim haesitat, similis est fluctui maris, qui a vento movetur et circumfertur. Non ergo aestimet homo ille, quod accipiat aliquid a Domino." 144 S. Paulus hortatur: „Adeamus »” 1er. 15, 1. 1,4 Ps. 34, 13. *44 S. theol. 2, 2, q. 83, a. 7 ad 2. 141 De relig. tr. 4, 1. 1, c. 27. 144 lac. 5, 16. Ps. 33, 16. 144 Io. 15, 7. 144 1 Io. 3, 21 sq. 144 lac. 4, 6. *4’ Gen. 18, 27. 144 lac. I, 6aq. Caput Π. De actibus virtutis religionis. Art Π. § 4. 299 ergo cum fiducia ad thronum gratiae."1*· Quare Christus saepe miracula fecit videns magnam fidem seu fiduciam petentium, e. gr. reguli, mulieris Chananaeae, mulieris patientis fluxum sanguinis etc. d) Perseverantia valde necessaria est in oratione. Nam licet Deus paratus sit statim exaudire orantem, tamen ipse homo non est statim sufficienter paratus (perseveranter autem orans fit magis dispositus) ad gratias recipien­ das. Ita enim exspectando sentit vividius propriam indignitatem et ege­ statem, pluris aestimat gratiam demum obtentam, ad amorem et gratiarum actionem post exauditionem magis incitatur. Necessitatem perseverantiae Christus variis parabolis et miraculis docet. Sic amicus importunus petens tres panes tandem aliquando obtinet id, quod desiderat “· ; mulier Chananaea iteratis repulsis non perterrita demum obtinet miraculosam sanationem filiae etc.151 — Perseverantiae similis est assiduitas seu diuturnitas in ora­ tione. Etiam haec assiduitas orationis commendatur, licet non sit omnino necessaria. De ipso Christo dicitur: „Erat pernoctans in oratione" i. e. per totam noctem orabat; et: „Factus in agonia prolixius orabat." 1M — De diuturnitate orationis dicit Angelicus Doctor1»*: ..Conveniens est, ut oratio tantum duret, quantum est utile ad excitandum interioris desiderii fervorem. Cum vero hanc mensuram excedit, ita quod sine taedio durare non possit, non est ulterius oratio protendenda." e) Attentio est ultima condicio requisita, et quidem non solum ad effica- 354 ciam orationis, sed ad ipsam essentiam eius. Distinguitur duplex attentio: altera externa, altera interna. Cum attentio opponatur distractioni, attentio externa illa est, quae excludit distractionem externam, scii, omnes illos actus externos, qui hominem ita occupant, ut mens iam amplius non valeat at­ tendere ad sensum orationis. Sic e. gr. attentio externa deest, si quis durante oratione vocali legit librum vel pingit vel facit aliud opus indigens acri advertentia; non autem impeditur attentio externa, si quis, durante oratione vocali, facit deambulationem aut aliud opus leve non exigens multam con­ siderationem. Attentio externa in vero sensu potest vocari attentio, cum per illam homo attendat, ne oratio perturbetur per occupationes externas. Sicut enim custos, qui attendit, ne ferae irrumpant in hortum floridum, recte dicitur habere attentionem de horto, ita a pari orans, qui abigit occupationes ex­ ternas, habet attentionem de oratione. — Attentio interna excludit distractio­ nem internam seu divagationem mentis ad res orationi prorsus extraneas. Attentio interna distinguitur a) ratione obiecti; potest enim ad tria obiecta dirigi *“, scii. 1) ad verba orationis materialiter sumpta, ita ut ista verba integre et suo ordine pronuntientur; haec attentio vocatur materialis vel superficialis; 2) ad sensum verborum; et tunc vocatur litteralis seu etiam intellectualis; 3) ad finem orationis, scii, ad ipsum Deum colendum, vel ad mysterium, ad quod colendum oratio instituitur etc. Tertia haec attentio (quae solet vocari spiritualis seu mystica) est perfectior ceteris; secunda est perfectior quam prima. Attentio interna distinguitur β) ratione status in actualem, virtualem, habitualem; actualis attentio adest, si quis actu attendit ad sensum verborum, ad finem orationis etc.; virtualis attentio exsistit, quando antea adfuit at­ tentio actualis, quae numquam est revocata, quae tamen nunc amplius non '*· Hcbr. 4, 16. **· Cf. Luc. it, 5sqq. Cf. Matth. 15, 22sqq. *·’ Luc. 6, ia. «·· Luc. 22, 43. >“ S. theol. 2, 2, q. 83, a. 14. *·· Ib. a. 13; 5. Alph., Theol. mor. I. 4, n. 177. 300 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. adest propter distractiones involuntarias; attentio habitualis vocatur abusive attentio, quia reapse non est vera attentio, sed solummodo quaedam pro­ pensio ad attendendum. Homo orationibus addictus habet hanc attentionem habitualem etiam in somno suo. — S. Alphonsusaliique fatentur se non intelligere, quid sit attentio virtualis. Et tamen res potest explicari in sano sensu: Si enim quis post intentionem et attentionem actualem in initio ora­ tionis habitam deinde involuntarie distrahitur, attentio prius habita non re­ vocatur; perseverat igitur virtualiter in sensu morali. Sane in sensu physico quaelibet distractio, etiam involuntaria, destruit attentionem, sicut frigus destruit calorem; sed cum distractiones involuntariae non sint actus humani ac proinde ne morales quidem, per illas nullus influxus nullaque mutatio causatur in actu morali prius exsistente et moraliter perseverante. lamvero in initio orationis fuit attentio. Ergo haec attentio in sensu morali per­ severat, non obstantibus distractionibus involuntariis. Sin autem advenerint distractiones voluntariae, tunc sane attentio orationis prius habita etiam in sensu morali destruitur, quoniam attentio voluntaria et distractio voluntaria sunt directe opposita et contraria. Veteres auctores medii aevi non solent loqui de distinctione attentionis externae et internae in oratione generatim sumpta. Et revera haec distinctio pro ipsa oratione est satis superflua in genere moris. Etenim saltem in genere moris nulla est differentia, utrum orans voluntarie mentem distrahat legendo, scribendo etc., an ex proposito aliud cogitando. In utroque enim casu orans expresse vult mentem distrahere ab obiecto orationis, quamvis perseveret in proferendo verba orationis. Media autem adhibita ad hunc finem obtinendum sunt ex se indifferentia. — Cum autem horae canonicae sint praeceptae ab Ecclesia, quae in foro externo nequit iudicare de actibus pure internis, distinctio attehtionis externae et internae est alicuius momenti in recitatione Officii divini. Ecclesia enim potest iudicare et punire laesionem attentionis externae; non autem defectum attentionis internae. De attentione duo quidem apud omnes constant; unum autem controvertitur. Constat i. ad essentiam orationis aliquam saltem attentionem sive ex­ ternam sive internam requiri. Et revera id, quod fit sine ulla attentione, ne actus humanus quidem est. Quomodo autem talis actus sine ulla attentione peractus potest adhuc vocari oratio, quae procedit ex ratione tamquam ex subiecto, ut supra n. 335 probatum est? Constat 2. ad orationem mentalem aliquam attentionem etiam internam requiri, cum oratio mentalis sit essentialiter actus mentis. Unde ille, qui voluntarie durante meditatione cogitat de aliis rebus, iam non meditatur amplius. Controvertitur, qualis attentio requiratur ad orationem vocalem. 355 Controversia de necessitate attentionis internae. Cum haec quaestio de attentione requisita ad orationem sit tam practica pro recitatione Officii divini, theologi acriter disputant, utrum attentio ex­ terna sufficiat, an etiam requiratur aliqua saltem attentio interna ad hoc, ut clericus recitans Officium divinum satisfaciat suae obligationi. Solam attentionem externam non sufficere, docent Caietanus Dom. Soto *··, «»· Gran mezzo della preghicra P. i, c. 3, § 3. 117 Comm, in 2, 2, q. 83, η. 13· Sed non ita clare constat de mente Caietani. *“ De iure et iust. 1. 10, q. 5, conci, b. Caput Π. De actibus virtutis religionis. Art. Π. S 4· 301 Wigandt1·· et praesertim Concina1··, qui teste S. Alphonso fuse et perdocte hanc sententiam tuetur; pariter ReiffenstuelM1, Valentia1·’, Suarez1··, Petrus Ledesma1··, Barthol. de Medina1··, Billuart1··, qui vocat illam certam, S. Alphonsus1·7, qui vocat eam communiorem et probabiliorem. — Econtra solam attentionem externam sufficere ad essentiam orationis et ad recitationem Officii divini primus videtur docuisse Durandus1··, quem secuti sunt Lugo *··, Silvester Prierias170, Tamburinus171* , Gobat17’, Elbel17’, Noldin17·, multi moderni auctores. Veteres auctores in longum et latum de hac re disputant. Videndi sunt imprimis S. Alphonsus, Lugo, Billuart, Con­ cina. Nonnulli non absque ratione putant, in praxi non esse ita magnam differentiam inter istas duas opiniones rite intellectas. Etenim ad orationem vocalem (et notanter ad Officium divinum) omnes requirunt attentionem materialem ad rite pronuntianda verba. lamvero haec attentio materialis iam est quaedam attentio interna. Ergo omnes requirunt ad orationem vo­ calem quandam attentionem internam. Sequentia videntur esse vera de necessitate attentionis cum in oratione privata tum in recitatione divini Officii : 1. Sine attentione externa nec oratio nec sufficiens recitatio divini Officii potest consistere. Ita omnes, ut iam dictum est. Quamobrem ille, qui durante oratione vel divino Officio peragit opera alia gravem considerationem exigentia, non amplius satisfacit obligationi recitandi Officium divinum. Quaenam autem sint talia opera, non solum dependet ex natura operis, sed etiam ex dispositione orantis. Alter enim facilius altero amittit attentionem necessariam ad orationem. Communiter autem auctores docent, illos qui, durante Officio chorali, per­ agunt opera necessaria ad chorum, ut pulsare organa, accendere candelas, quaerere antiphonas etc., satisfacere Officio divino, si meliore quo possunt modo attendunt et recitant alternatim psalmorum versus. Ratio est, quia illi plus quam ceteri laborant pro chorali Officio, et esset nimis durum, si nihilominus, Officio chorali peracto, privatim repetere deberent Officium divinum. Unde pro illis valet commune adagium: „Supplet chorus", si non possunt ita bene attendere ad verba Officit, aut etiam si coguntur omittere nonnullos versus psalmorum. 2. Omnes distractiones voluntariae durante oratione sunt peccami- nosae plus minusve. Laedunt enim reverentiam Deo debitam. Ita ··» Tribunal confessar. tr. io, exam. 5, n. 82 et 83. *·· In Decal. 1. 2, diss. 2, c. 9. «e· Theol. mor. tr. 6, dist. 1, n. 43. *·’ Comm, in 2, 2, disp. 6, q. 2, punct. 10. 1M De relig. 1. 4, c. 26, n. 3. *·« Summa P. 2, tr. 9, c. 4, conci. 20. '·· Summa 1. I, c. 4, § 14. ··« De relig. diss. 2, a. 8, § 8. 1,7 Theol. mor. 1. 4, n. 177. 1M In 4, dist. 15, q. 12. *·· De euchar. disp. 22, n. 25 sqq. «· Summa Summ., s. v. „Hora“. 171 Decal. 1. 4, c. 2, § r, n. 19. Iste auctor 1. c. c. 6, n. 5 dicit: „Itaque qui Misssam ex praecepto audiens vel Officium divinum persolvens quaestionem philosophicam secum mente voluntarie obvolveret, vel sua negotia cogitaret, modo externam attentionem haberet,... ex probabili dicta opinione praeceptum satis impleret." *7’ Tract, theol. iur. tr. 5, n. 821. Auctor tamen non videtur sibi semper constare. ”· Theol. mor. P. 5, conf. 13, n. 404. *’· De praeceptis n. 139. 302 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. pariter omnes, si forte excipias Caramuel17ϋ, qui putat, distractiones voluntarias in oratione ne peccatum veniale quidem esse, dummodo attentio externa conservetur. 3. Ut aliquis dicatur non satisfecisse obligationi suae recitandi di­ vinum Officium, propter defectum attentionis internae, non solum re­ quiritur, ut habuerit distractiones voluntarias, sed etiam ut adverterit se voluntarie distrahi, nihilque egerit ad distractiones eliminandas. Ita omnes fere (etiam auctores primae sententiae) docent. „Quamdiu ergo", sic concludit Caietanus, „eis non constiterit evidenter se mutasse pro­ positum, vel advertendo et sciendo circa alia vagatos fuisse, credere possunt suae obligationi satisfecisse." 178 *177 4. Neque pro affirmativa neque pro negativa sententia potest ullum certum argumentum adduci ex definitionibus aut decretis Ecclesiae. Vel ipse Concina, qui strenue defendit affirmativam sententiam, con­ cedit, Decretalem ..Dolentes" Innocentii III1”, quae saepe citatur pro affirmativa sententia, nihil probare, cum non aliud voluerit nisi ex­ cessus externos nonnullorum clericorum compescere. 856 5. Cum sententia negans necessitatem attentionis internae sit certo extrinsecus probabilis propter magnum numerum auctorum, qui illam tuentur, nemo potest argui, quod non satisfecerit obligationi ecclesia­ sticae recitandi Officium divinum, aut quod reditus bénéficiâtes debeat restituere178, dummodo a) attentionem externam observaverit et b) inten­ tionem satisfaciendi habuerit. Non enim constat, Ecclesiam voluisse imponere in recitatione Horarum aliquid aliud ac externam attentio­ nem. Nam recitatio Officii divini cum exclusione distractionis externae et cum inclusione intentionis satisfaciendi praecepto ecclesiastico non solum videtur esse actus religionis, sed etiam aliqualis oratio. Etenim illi, qui obligati sunt ad Officium divinum, non orant nomine proprio, sed nomine Ecclesiae. Si igitur vere pronuntiant verba Officii cum debita intentione et saltem attentione externa, Ecclesia videtur supplere attentionem internam secus necessariam ad veram orationem. Talis igitur recitatio Officii divini cum sola attentione externa et cum volun­ taria distractione interna habet duplicem moralitatem: alteram bonam, quia recitans vult oboedire praecepto Ecclesiae; alteram malam, quia vult voluntarie distrahi durante oratione. 178 In „Theol. fund." n. 442 scribit auctor: „Homo sum temetipso fragilior, praeditus acri et igneo ingenio. Uno momento coelos verso, altero ad subter­ ranea transeo. Nulla in Oratorio movetur musca, quae mihi non sit impedimento, ... distractiones non evito, involuntarias millies, interdum etiam voluntarias : et nihilominus nullo crucior scrupulo, ... quia prudenter suppono, me ad actionem internam non teneri; eam habere bonum esse, et ea carere ne quidem esse levem culpam." — Voluntarias distractiones ne quidem levem culpam esse, profecto cumulus laxitatis est. 174 Apud 5. /llph., Theol, mor. 1. 4, n. 177. 177 c. 9, X 3, 41. Digna est quae legatur explicatio huius Decretalis data a Concina. *7· Cf. ί. /Ilph. 1. c. I. 3, n. 669. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. II. S 4. 303 6. Essentia orationis privatae mihi videtur non posse consistere 357 cum sola attentione externa et cum voluntaria distractione interna1’8. Nam oratio est actus rationis practicae, ut supra dictum est ex S. Thoma. Porro videtur esse absurda contradictio, quod eadem ratio practica eliciat simul actum circa Deum (oratio) et actum prorsus diversum, puta circa diabolum (e. gr. voluntaria cogitatio de obscoenis). — In­ super omnis oratio est ascensio mentis in Deum, actualis vel saltem virtualis. Si ergo per voluntariam distractionem mens scienter a Deo avocatur, quomodo tunc adhuc oratio persistere potest? Potestne mens humana esse simul elevata ad Deum et simul scienter non elevata? Obiectiones. Rationes, quae solent afferri pro sententia opposita, non35£ sunt convincentes. Dicunt: 1. Oratio est petitio decentium a Deo. Non autem repugnat posse coram Deo repraesentari nostras petitiones etiam cum actuali mentis evagatione. Sicut si quis recitaret coram rege orationem compositam ad aliquam gratiam impetrandam, certe quidem oraret illam coram rege recitando, etiamsi esset tunc ad alia distractus mente; sic etiam recitans orationem, non obstante interna et voluntaria distractione, adhuc potest Deum orare. — Hoc argumentum ab omnibus modernis auctoribus repetitur post Lugonem, sed revera videtur esse valde debile. Etenim rex audiens orationem talis hominis voluntarie distracti nihil percipit nisi ex­ terna verba, quae profecto speciem precationis prae se ferunt, ac proinde forte exaudiuntur a rege; econtra Deus audiens verba alicuius oratoris voluntarie distracti, non decipitur externis verbis, sed inspicit cor vanum eius, ideoque non solum non exaudiet talem orationem voluntarie distrac­ tam, sed potius puniet. Ergo comparatio inter regem et Deum claudicat et nihil probat. — Potest tamen aliquid concedi huic argumento. Si orator non suam propriam, sed alienam petitionem regi legit voluntarie distractus, rex sciens hanc distractionem voluntariam offenditur quidem ex irreve­ rentia oratoris, sed nihilominus forte exaudiet petitionem propter alium, cuius nomine prolata fuit. Sic a pari clericus recitans Officium divinum cum voluntaria distractione, peccat quidem et punietur propter irreveren­ tiam commissam, sed cum non nomine proprio, sed nomine Ecclesiae oret, Deus potest acceptare, immo et exaudire hanc orationem ita distractam. Exinde talis clericus satisfacit suae obligationi recitandi Officium divinum, dummodo tamen habeat intentionem satisfaciendi, ut supra dictum est. — Dicunt: 2. Attentio interna non potest esse de essentia orationis vocalis, quia secus sacerdos voluntarie distractus in administratione extremae unc­ tionis, cuius forma essentialis est deprecatoria, seu vera oratio, invalide i’» Docet Angelicus Doctor (4, dist. 15, q. 4, a. 2, quaestiunc. 4): .^Attentio in oratione manere debet semper secundum virtutem. ... Manet autem secundum virtutem, quando aliquis ad orationem accedit cum intentione aliquid impetrandi, vel Deo debitum obsequium reddendi, etiamsi in prosecutione orationis mens ad alia rapiatur; nisi tanta fiat evagatio, quod omnino depereat vis primae intentionis, et ideo oportet, quod frequenter homo cor suum revocet ad se ipsum." Similia habet Angelicus Doctor in S. theol. 2, 2, q. 83, a. 13 ad 3: „Si quis ex proposito in oratione mente evagetur, hoc peccatum est, et impedit orationis fructum." — Si igitur cordis revocatio est necessaria, distractio voluntaria destruit etiam atten­ tionem virtualem ac proinde ipsam orationem. De mente S. Antonini vide 5’. /Ilph. I. c. 1. 4, n. 177 et Concina, In Decal. I. 2, diss. 2, c. 9. 304 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. administraret hoc sacramentum; quod tamen auctores communissime non admittunt. — Respondetur ad hoc argumentum, sacramentum extremae unc­ tionis non invalidari per voluntarias distractiones sacerdotis administrantis, sed hoc inde provenit, quod sacerdos non nomine proprio, sed nomine Ec­ clesiae orat, et forma sacramentorum exterius serio prolata cum inten­ tione faciendi quod facit Ecclesia semper producit effectum ex opere ope­ rato. Seu brevius: forma sacramenti extremae unctionis pronuntiata a sacerdote voluntarie distracto est vera oratio physica, ac proinde producit effectum sacramenti, non autem est oratio moralis (ipsius ministri) seu actus virtutis religionis. — Qui plura cupit de hac controversia, adeat Con­ cinam 1. c. 359 S. Thomae doctrina de necessitate attentionis. Circa influxum attentionis in efficaciam orationis haec notat Angelicus Doctor180: „Circa (orationem vocalem) sciendum est, quod necessarium dicitur aliquid dupliciter: uno modo per quod melius pervenitur ad finem; et sic attentio absolute necessaria est orationi. Alio modo aliquid dicitur necessarium, sine quo res non potest consequi suum effectum. Est autem triplex effectus orationis: primus quidem communis omnibus actibus caritate informatis, quod est mereri; et ad hunc effectum non ex necessitate re­ quiritur, quod attentio adsit orationi per totum, sed vis primae intentionis, qua aliquis ad orandum accedit, reddit totam orationem meritoriam, sicut in aliis meritoriis actibus accidit. Secundus autem effectus orationis est ei proprius, quod est impetrare; et ad hunc etiam effectum sufficit prima in­ tentio, quam Deus principaliter attendit. Si autem prima intentio desit, oratio nec meritoria est nec impetratoria ; illam enim orationem Deus non audit, cui ille, qui orat, non intendit. Tertius autem effectus orationis est, quem praesentialiter efficit, scii, quaedam spiritualis refectio mentis; et ad hoc de necessitate requiritur in oratione attentio." — Experientia enim con­ stat, refectionem seu devotionem affectivam in oratione non concedi nisi illis, qui cum attentione actuali orant. §5De Horis canonicis aliisque nonnullis orationibus. 360 Praenotamen. Agentes nunc de Horis canonicis omittimus ea, quae ad historiam, liturgiam et ascesim huius orationis spectant. De historia Bre­ viarii scripserunt inter modernos Batiffol1S1, Suitbert BâumerDe liturgia Breviarii tractant De Heerdt188, Schüch *·*, multi alii. De ascesi autem egit Bacuez185* . Horae canonicae multis diversisque nominibus sunt appellatae1M, e. gr. κανών, σύναίις, collecta, agenda, divina psalmodia, cursus, officium divi­ num, officium ecclesiasticum, preces horariae, preces canonicae, opus Dei, pensum servitutis, missa, missa vespertina, breviarium. Quod quidem ulti180 S. theol. 2, 2, q. 83, a. 13. *·* Histoire du Bréviaire (ed. 3 1911). 188 Geschichte des Breviers (Friburgi Brisg. 1895). 188 Liturgia. 188 Pastoraltheologie. 188 Le Bréviaire (deutsche Über». 1891 : Dae Brevier vom Standpunkt der Frômmigkeit betrachtct). 1,8 Cf. Bâumer 1. c. § t. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. II. $ 5. SOS mum nomen (nostris diebus ita frequenter usitatum) significavit antiquis temporibus compendium seu epitomen sive orationum a clericis dicenda­ rum sive Rubricarum in Officio observandarum. Cum enim Officium di­ vinum, quod in choro persolvebatur, scriptum esset in voluminibus maxi­ mae molis, paulatim libri manuales minoris quantitatis continentes Officium abbreviatum conscribebantur, qui vocabantur breviarium, breviarius, portiforium, portifex etc. Placet nunc unico conspectu prius recensere propositiones ab Alexan­ dro VII et Innocentio XI damnatas circa Horas canonicas, ut facilius me­ moriae commendentur neque postea sint in diversis locis repetendae. 1. Ab Alexandro VII damnatae sunt (a. 1665 et a. 1666) sequentes quinque propositiones 1*7: „In die Palmarum recitans Officium paschale satisfacit praecepto" (prop. 34). „Unico Officio potest quis satisfacere duplici praecepto pro die praesenti et crastino" (prop. 35). „Restitutio a Pio V imposita beneficiatis non recitantibus non debetur in conscientia ante sententiam declaratoriam iudicis, eo quod sit poena" (prop. 20). „Restitutio fructuum ob omissionem Horarum suppleri potest per quas­ cumque eleemosynas, quas antea beneficiarius de fructibus sui beneficii fecerit" (prop. 33). „Habens capellaniam collativam, aut quodvis aliud beneficium ecclesiasticum, si studio litterarum vacet, satisfacit suae obliga­ tioni, si Officium per alium recitet" (prop. 21). 2. Ab Innocentio XI proscripta est (anno 1679) propositio (54): „Qui non potest recitare Matutinum et Laudes, potest autem reliquas Horas, ad nihil tenetur; quia maior pars trahit ad se minorem." 1M Partes divini Officii. Iuxta praesentem disciplinam ritus Romani 361 pertinent ad Officium divinum, quod ex praecepto ecclesiastico persol­ vendum est, sequentes partes: 1. Septem Horae canonicae, scii. Matutinum cum Laudibus, Prima, Tertia, Sexta, Nona, Vesperae, Completorium. Quam quidem divisionem esse introductam ob versum Ps. 118: „Septies in die laudem dixi tibi", vel ob septem momenta in Passione Domini nostri lesu Christi1M nonnulli auctores autumant. — „Pretiosa“ non est quidem Hora distincta, pertinet tamen ad Officium divinum. — Cum antiquis temporibus ex­ sisteret consuetudo dicendi media nocte, vel alio tempore noctis, Matu­ tinum et Laudes, istae duae Horae vocantur Officium nocturnum; ceterae vero Horae appellantur Horae diurnae. In latiore sensu totum Officium cotidie recitandum vocatur Officium diurnum, quia nempe quolibet die persolvendum est. 2. Officium defunctorum die commemorationis omnium fidelium de­ functorum, quo die omittitur Officium diei currentis “°. 1,7 Dent. n. 1134 sq. 1120 1133 1121. 188 Dent. n. 1204. “· Haec sunt septenis propter quae psallimus Horis: Matutina ligat Christum, qui crimina purgat; Prima replet sputis; causam dat Tertia mortis; Sexta cruci nectit; latus eius Nona bipartit; Vespera deponit; tumulo Completa reponit. »·· Pius X Const. „Divino afflatu" d. 1 Nov. 1911, tit. XIII (Act. Ap. Sed. Ill 649). t*lO····, Man Thaol. mor Π. 20 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. 3. In festo S. Marci et in triduo Rogationum recitandae sunt Litaniae Sanctorum, etiam extra chorum1"; nequeunt anticipari pridie. Hodie iatn nulla exsistit obligatio recitandi a) Officium B. Μ. V., b) Of­ ficium defunctorum (extra diem supra memoratum), c) Psalmos poenitentiales, d) Psalmos gradualeeAd integritatem Officii non pertinent ora­ tiones „Aperi" in initio et «Sacrosanctae" in fine; sed valde pie et utiliter adduntur. Nota. Quantum ad illos, qui legitime utuntur ritu speciali, videnda sunt statuta particularia circa partes pertinentes ad Officium divinum. 862 Obligatio. Ad Officium divinum cotidie recitandum graviter ob­ ligantur de iure communi: 1. omnes clerici in maioribus ordinibus constituti1". 2. omnes beneficiarii, etiam in maioribus ordinibus non constituti. 3. omnes religiosi utriusque sexus ad chorum addicti, sed post professionem sollemnem tantum. Obligationem recitandi Officium divinum esse ex genere suo gravem, docent omnes auctores. Qui ergo integrum Officium vel notabilem eius partem sine causa excusante omittit, graviter peccat. Notabilis pars censetur esse una Hora parva, vel pars aequivalens. Unde e. gr. si quis sine sufficienti ratione omittat Tertiam vel Completorium, vel ex pluribus Horis tot partes, quae simul sumptae aequivalent Tertiae aut Completorio, peccat mortaliter. Ratio talis severitatis videtur esse haec, quia praecipue in hac materia valet illud: „Qui in parvo negligens est, paulatim decidet." Clericus enim, qui ex levitate omittit aliquotiens vel parvam Horam Officii divini, facile negliget etiam maiora, et paulatim in gravia alia peccata cadet. Disputant theologi, num etiam sit peccatum mortale, omittere Sabbato sancto Vesperas, quae tunc brevissimae sunt. Nihil certi in hac disputatione dici potest. Proinde post factam omissionem exsistentia peccati mortalis non est asserenda, eo vel magis quoniam sententia longe communior tenet, hanc omissionem non esse nisi leve peccatum1". Qui integrum Officium unius diei culpabiliter omittit, non committit nisi unum peccatum grave, quia non violat nisi unum praeceptum idque uno actu voluntatis. Sin autem plures adsunt actus voluntatis non ad invicem coniuncti, sunt etiam plura peccata, ut patet ex supra I, n. 377 dictis de numerica distinctione peccatorum1". U1 Pius X Const «Divino afflatu" d. 1 Nov. 1911, tit. VIII, η. 3. Si festum S. Marci transfertur, Litaniae non transferuntur. *»* Ib. n. a: *·* Clerici Ecclesiarum orientalium bac in re debent observare statuta pro­ priae suae Ecclesiae; cf. Papp-Seilagyi, Enchir. iur. eccl. orient, cath. sect, a, § 56. us Cf. S. Alph., Theol. mor. 1. 4, n. 147. ,M S'. Antoninus (S. theol. P. 3, tit. 13, c. 4, § 5) dicit: „Si qui» dimittat omne» Horas unius diei, ... non propterea committit septem peccata mortalia, eed unum, et tanto gravius, quanto plus de ipso dimittit, quia totum Officium unius diei cadit sub uno praecepto." Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. Π. $ 5. joy Nunc aliquid amplius dicendum est de singulis categoriis personarum, quae ad Officium obligantur: Obligatio clericorum maioristarum. 863 Haec obligatio iam a saeculis exsistens ex iure consuetudinario his verbis exprimitur in Codice iuris can. c. 135: ,.Clerici in maioribus ordini­ bus constituti, exceptis iis de quibus in can. 213, 214, tenentur obligatione cotidie Horas canonicas integre recitandi secundum proprios et probatos liturgicos libros." — Omnes clerici in sacris constituti, quamvis excom­ municari, suspensi, degradati, tenentur ad Officium divinum. Si enim clerici, qui puniti sunt propter crimina, liberarentur ab onere Officii, tunc ex iniquitate commodum aliquod reportarent; quod profecto incongruum esset. Quando vero clericus maiorista legitime redactus est ad statum laicalem, cessat obligatio divini Officii recitandi *··. — Pro clericis obligatio gravis recitandi Officium incipit ea hora, qua recipitur ordo subdiaconatus. Qui ergo ordinatur mane ante horam nonam, non tenetur neque ad Matu­ tinum et Laudes, neque ad Primam, sed debet incipere a Tertia; qui ordi­ natur post horam nonam matutinam, debet incipere a Sexta. Melius tamen est in utroque casu, si clericus incipiat a Prima. Qui autem ante ordina­ tionem recitavit Horas, ad quas nondum tenebatur, probabilius eas iterum recitare debet post ordinationem, quia nemo potest satisfacere praecepto eo tempore, quo illud nondum exsistit; sicuti nec etiam possum hodie re­ citare Officium, ad quod solummodo crastina die obligor. Contrarium tamen tenetur a nonnullis auctoribus, e. gr. a Lugone1”, Noldin1” etc., et haec sententia a S. Alphonso1·· merito vocatur probabilis. Obligatio clericorum beneficiariorum. 364 1. Omnibus beneficiariis etiam non constitutis in ordinibus maioribus in­ cumbit gravis obligatio recitandi divinum Officium a die captae possessionis beneficii. Etenim S. Pius VîM de quolibet beneficiario declaravit: „Item ille, qui ... Officium non dixerit, nisi legitimum impedimentum ipsum excusa­ verit, grave peccatum intelligat admisisse." In nostris regionibus admodum pauci sunt beneficiarii nondum ordinibus sacris initiati. Alii autem benefi­ ciarii praecipue sunt parochi, canonici, episcopi, quidam capellani etc. 2. Beneficiarius, qui „nullo legitimo detentus impedimento obligationi re­ citandi Horas canonicas non satisfecerit, fructus pro rata omissionis non facit suos, eosque fabricae ecclesiae aut seminario dioecesano tradat vel in pauperes eroget",01. Quae quidem redditio fructuum obligat eo ipso, i. e. ante sententiam iudicis, ut patet ex propositione (20) damnata ab Alexan­ dro VII et supra citata. Fructus bénéficiâtes non quidem sunt pretium pro Officio divino recitato — hoc enim esset simonia — sed tamen conceduntur ca condicione, ut beneficiarius Officium recitet. Sicut enim nemo recipit subdiaconatum, nisi promittit castitatem servandam, ita nemo recipit beneficium, nisi promittit recitationem cotidianam Officii. Beneficiarius autem, qui, legi­ tima causa excusante, e. gr. infirmitate, labore nimio etc., Officium non dicit, fructus beneficiates licite percipere potest. Si pars Officii omissa non >·■' Cod. iur. can. c. 213. »·’ De euchar. disp. 16, sect. 2, n. 39. ’·· I )e praeceptis n. 756. «·» Theol. mor. 1. 4, n. 140. ’·· Const. „Ex proximo" a. 1571. ’·* Cod. iur. can. c. 1475, § 2. In antiquo iure fructus primi semestris non debuerunt restitui, sed in novo iure hoc indultum non videtur amplius exsistere. 20· 308 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. constituat materiam gravem, i. e. partem non aequivalentem parvae Horae, non adest gravis obligatio restitutionis. Ita sententia communior et pro­ babilior ’°’. 365 3. Quantitas restitutionis ob neglectum Officium mensuranda est ex sta­ tutis a S. Pio V latis. ..Statuimus, ut, qui Horas omnes canonicas uno vel pluribus diebus intermiserit, omnes beneficii vel beneficiorum suorum fructus, qui illi vel illis diebus responderent, si quotidie dividerentur; qui vero Ma­ tutinum tantum, dimidiam; qui ceteras omnes Horas, alteram dimidiam; qui harum singulas, sextam partem fructuum eiusdem diei amittat." Dif­ ficultas autem est, utrum restitutio aequalis facienda sit a beneficiario sim­ plici (e. gr. a canonico) ac a beneficiario curato (e. gr. a parocho)? Partem affirmativam tenent complures theologi et canonistae, e. gr. Petrus Navarrus 303, Castropalaus 30‘, Suarez 305* , Azor30·, Schmalzgrueber 303; atque haec sententia magnum pondus accipit ex ipsa Constitutione S. Pii V, qui indiscriminatim loquitur de omnibus beneficiis nec ullam distinctionem facit inter beneficia simplicia et curata. Altera autem sententia longe communior, immo hodie fere universalis recte docet, beneficiarium curatum non teneri nisi ad partialem restitutionem fructuum beneficii, si Officium quidem ne­ glexerit, sed cetera opera sui beneficii adimpleverit. Quanta sit haec partialis restitutio difficulter determinatur. D’Annibale 308 recte dicit de hac re: „Quota [pars sit restituenda], utrum dimidia, uti rigidiores; an quinta, uti benigniores, non convenit; ideo melius est id inter haec relinquere arbitrio boni viri, qui rem varie ex officiis metiri debebit." Et revera si haec officia praeter Horas canonicas incumbentia sunt gravia, iustum est, ut beneficiarius aliquam recompensationem habeat, licet neglexerit Horas canonicas. Saltem dimidiam et etiam duas tertias partes redituum beneficialium potest sibi retinere pro tali recompensatione. — Unde e. gr. si quis parochus uno die culpabiliter totum Officium neglexerit et habeat quotannis 3000 francorum reditus stricte bénéficiâtes, i. e. circiter 8 francos quolibet die, certe sufficit suae obligationi restituendi, si circiter 4 francos immo et 2 francos erogat in pauperes vel in utilitatem ecclesiae 30°. Sin autem non totum Officium, sed tantum illius partem omiserit, restitutio proportionaliter est diminuenda. Sunt complures auctores, e. gr. Suarez310, Bonacina311* , S. Alphonsus313* , Noldin318, Gôpfert31·, qui docent, beneficiarium pauperem obligatum ad restitutionem posse sibi ipsi eleemosynam dandam applicare; immo Ballerini215 putat, beneficiarium curatum, cui fructus beneficiates sunt necessarii ad convenientem sustentationem, ad nihil teneri ex sola omissione Officii divini, dummodo alias beneficii obligationes adimpleverit. Num istae opinio­ nes respondeant menti Ecclesiae tam graviter obligantis beneficiarios ad recitationem Officii, non audeo dicere. Valde desiderandum est, ut ipsa 202 S. Jlph., Theol. mor. 1. 3, n. 668. 203 De restit. 1. 2, c. 2, n. 283. 304 Opus mor. tr. 7, disp. 2, punct. 7, n. 8. 305 De relig. 1. 4, c. 30, n. 6. 200 Instit. mor. P. 1, 1. 10, c. 14, q. 5· 307 Ius can. 1. 1, n. 98. 308 Summula Theol. mor. III, n. 64. 203 Noldin (De praeceptis n. 758) asserit: ..Episcopus vel parochus, qui officia sua pastoralia implet, vix decimam partem redituum ob neglectam recitationem Breviarii restituere debebit." Quae quidem sententia videtur nimis benigna, cum Ecclesia tam severe tractet beneficiarios négligentes recitationem Officii. 210 L. c. n. 21. 3,1 De Offic. div. disp. 1, q. 5, punct. 4, n. 8. 313 Theol. mor. I. 3. n. 672. 313 De praeceptis n. 758 d. 3,0 Moraltheol. 1 33:. 313 Opu» Theol. mor. IV, n. 166. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. II. $ 5. SO? Ecclesia velit auctoritative statuere, quaenam adsit obligatio in istis et simi­ libus casibus. Recolendum est, eleemosynas ante omissionem factas non posse computari pro restitutione facienda, ut patet ex propositione 33 damnata ab Alexandro VII. Eleemosynae autem post culpabilem omissionem factae pos­ sunt computari pro restitutione facienda. De canonicorum obligatione recitandi Officium in Choro pauca 366 hic dicenda sunt, cum haec materia potius ad ius canonicum per­ tineat et saepe sit accuratius determinata per statuta particularia aut per legitimas consuetudines. — Omnia capitula canonicorum (in ecclesiis sive cathedralibus sive collegiatis) tenentur sub gravi dicere choraliter totum Officium divinum, nisi adsit specialis licentia Sanctae Sedis21·. Episcopus nullo modo potest propria auctoritate dispensare ab hac gravi obligatione. Canonici, qui ex propria culpa et sine legi­ tima licentia absunt ab Officio chorali, peccant graviter vel leviter iuxta quantitatem materiae, quamvis privatim recitent Officium divi­ num. Tenentur etiam restituere fructus beneficiarios receptos 21T. Iuxta probabiliorem sententiam absentia culpabilis continua quinque dierum est materia gravis218. Quaenam autem sint causae excusantes ab assistentia chorali vide apud canonistas21·. Canonici tenentur non tantum materialiter assistere choro, sed etiam devote psallere et can­ tare; secus amittunt non solum fructus bénéficiâtes, sed insuper sic dictas ..distributiones quotidianas" 220. Obligatio religiosorum sollemniter professorum. 367 Religiosis utriusque sexus incumbit recitandi Officii gravis obligatio, quae oritur non ex votis simplicibus, sed ex sola professione sollemni. Distin­ guenda est autem obligatio choralis ab obligatione privatim recitandi Of­ ficium divinum. In nonnullis ordinibus religiosis obligantur simpliciter pro­ fessi eodem modo quidem ad Officium chorale, sicut sollemniter professi”1, sed, nisi in sacris ordinibus sunt constituti, numquam obligantur ad privatam recitationem Religiosorum obligatio choralis iam supponitur in Concilio Viennensi”8, ubi dicitur: „In cathedralibus, regularibus et collegiatis eccle­ siis horis debitis devote psallatur, ...si Dei et Apostolicae Sedis indigna­ tionem evitare voluerint." Obligatio vero privatim recitandi Officium divinum religiosis sollemniter professis utriusque sexus orta est ex immemoriali con­ suetudine vim legis habente; nunc autem expressis verbis statuitur in Codice iur. can. c. 610, § 3. Ad Officium divinum recitandum non obligantur fratres conversi aut sorores laicae post sollemnem professionem’”, cum isti et istae non ad chorum, sed ad alia officia deputentur. Num autem sub peccato teneantur ad alias preces, quae illis praescribuntur ab ipsorum Regula, dependet ex ’*· Cone. Trid. sess. 24 de reform, c. 12; Cod. iur. can. c. 413 sq. *” Cf. S. C. C. d. 10 Iui. 1920, ubi tota fere doctrina de canonicorum obliga­ tione clare exponitur. *'· Cf. Billuart, De orat. diss. 2, a. 8, § 4. ’*· Cf. nostrum Man. iur. can. q. 143. Cone. Trid. 1. c. et Bened. XIV Const. „Cum semper oblatas" d. 19 Aug. 1744. ”« Cf. S. C. de Rei. d. 6 Aug. 1868. ”» S. C. de Rei. d. 28 luiii 1902. ”· Lib. 3, tit. 14, c. 1 in Clem. Cf. Cod. iur. can. c. 610, 5 3· jIO Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. certis et legitimis statutis particularibus. Quodsi dubium adsit de qualitate obligationis istius, pro benigniore parte standum est. Ut plurimum fratres conversi et sorores conversae non obligantur sub culpa ad persolvendas preces ex Regula impositas. — Obligatio multarum sororum religiosarum vel etiam Monialium recitandi cotidie Officium Marianum non est gravis; immo per se ne culpam levem quidem inducit eius omissio*”. Attendendae tamen sunt Constitutiones singularum Congregationum. De modo recitandi Officium in choro, de loco chori, de personis neces­ sariis ad Officium chorale agunt canonistae. Cf. nostr. Man. iur. can. q. 235 sqq. 368 Forma Officii divini vocatur hic obiectiva dispositio precum pro quolibet die determinata. Ecclesia enim determinavit non tantum in genere obligationem recitandi Officium, sed etiam eius ritum per sic dictas Rubricas. Tamquam principium generale habendum est: Ritus et Rubricae ab Ecclesia vere praescriptae obligant in con­ scientia; datur tamen in transgressione illarum materiae parvitas, immo accedente sufficiente causa, transgressio illarum evadit licita. Gravis violatio formae Officii divini adest in sequentibus casibus, nisi exsistat legitima causa excusans: 1. si quis mutat ritum, utendo alio ac praescripto breviario. si quis recitat Officium in alia ac in Latina lingua. 3. si quis recitat Officium quoad qualitatem et quantitatem nota­ biliter diversum. Quantum ad 1. S. Pius V*” praescripsit, ut omnes, qui obligantur ad Officium divinum, graviter teneantur illud recitare iuxta formam et ritum breviarii Romani, exceptis iis ecclesiis et ordinibus religiosis, qui ante du­ centos annos (i. e. ante annum 1368) alio breviario legitime approbato iam utebantur. Sed etiam istis privilegiatis tunc concessum fuit, ut de consensu episcopi et universi capituli sive praelati et communitatis uti possint in choro breviario Romano. Vi istius privilegii Piani adhuc nostris temporibus com­ plures ecclesiae, e. gr. Mediolanensis, Trevirensis etc., et complures ordines religiosi, e. gr. Benedictini, Carthusiani, Dominicani etc., adhibent proprium breviarium. — Recitatio choralis Officit debet sub gravi celebrari absque omni dubio iuxta ritum vel Romanum vel alium legitimum praescriptum; nec iam ulla licet mutatio sine speciali licentia S. Sedis. Si agitur de mutatione ritus in recitatione privata, a) certum quidem est, clericum religiosum utentem proprio breviario, si elevatus est ad dignitatem episcopalem, debere relinquere proprium ritum et in omnibus sequi ritum Romanum, vel ritum suae dioecesis. Pariter eius capellanus, qui cum illo Officium recitat. Ita pluries S. Congregatio statuit*’7, b) Satis communiter auctores docebant, omnes qui assistunt chorali recitationi Officii semper posse se conformare huic Officio chorali, etsi per se tenentur sequi alium ritum. Hinc e. gr. sacerdos saecularis assistens et psallens in Officio chorali Benedictinorum aut Dominicanorum satisfacit suae obligationi, nec tenetur re­ citare Officium iuxta ritum Romanum. Ratio est, quia s. Mater Ecclesia multum favet recitationi chorali Officii, quoniam in choro Officium solet 2. **· Cf. «Normae" n. 156. ”· Const. „Quod a nobis" a. 1568. *** Cf. S. Alph., Theol. mor. I. 4, n. 161, q. 3, n. 2. Caput Π. De actibus virtutis religionis. Art. II. $ 5. 31 j cum maiore sollemnitate et devotione celebrari quam in privato. Praeciso autem speciali privilegio (quale habent e. gr. lesuitae tempore Exercitiorum, Benedictini) ”8 vel praecisa sufficienti causa, qualem habet e. gr. sacerdos postulans statum religiosum, qui in choro istorum religiosorum psallit, haec doctrina hodie iam non est satis tuta. Etenim ad quaestionem: ,,An satis­ faciat obligationi suae clericus in ordinibus sacris constitutus, qui sponte vel invitatus se adiungit clero Officium ab Officio ipsius clerici diversum canenti vel recitanti?" respondit S. R. C. d. 27 lan. 1899: ..Generaliter negative." c) Num autem saltem in casu necessitatis satisfacere possit religiosus habens proprium breviarium recitando Officium breviarii Romani, et vice versa, num clericus obligatus ad ritum Romanum satisfaciat suae obligationi adhibendo breviarium alicuius ordinis privilegiati, auctores non concordant, nec lex generalis de hac re lata est. S. Alphonsus”0 scribit: „Si careres breviario Romano et haberes aliud, puta Benedictinum, aut simile, teneris ex illo recitare. Ratio, quia duplex est praeceptum Officii: unum universale de Horis persolvendis; aliud de servanda formula cuiuscumque diei, unde si non potes servare unum, teneris ad aliud. Huic vero contradicunt Salmanticenses dicentes non teneri, quia, ut aiunt, praeceptum Officii est indivisibile; id est: illud recitandi et recitandi sub una formula. Idque inferunt ex verbis Bullae Pii V, ubi dicitur: ,nisi in hac sola forma satisfacere posse'. Hoc tamen non obstante, prima opinio ut magis pia et rationabilis mihi sequenda videtur." — Extra casum necessitatis recitans Officium nequit licite uti breviario alterius ritus”1. Quantum ad 2. Si quis recitat Officium divinum in alia ac in lingua Latina, e. gr. psalmos in lingua Hebraica aut Litanias vel Vesperas in lingua vernacula cum populo, non satisfacit obligationi suae. Ita saltem, si recitans pertinet ad ritum Latinum. Quantum ad 3. Qualitas Officii cotidie recitandi solet determinari 369 in Calendario seu Directorio. Regula generalis est: Quilibet tenetur uti calendario proprio. De applicatione istius regulae sequentia no­ tanda sunt: i. Beneficiarii, ut parochi, canonici, episcopi residentiales etc., sem­ per tenentur ad Officium propriae ecclesiae. Ita pluries S. Congr. Rituum d. 12 Nov. 1831, d. 23 Nov. 1906 Idem valet de clericis alicui ec­ clesiae adscriptis2”. Adscript! autem alicui ecclesiae censentur illi tan­ tum, qui in ea ex officio constanti (non autem solummodo transitorio) curam animarum exercent, e. gr. parochi, vice-parochi. — Magistri et ”· S. R. C. d. n Iui. 1908 (Anal. eccl. XVI [1908] 391). ”» Decr. auth. n. 4011 ad 3. ”· L. c. n. 158. ”* Noldin (De praeceptis n. 760) dicit: ..Sacerdotes et religiosi, qui in choro uti debent proprio, non Romano breviario, privatum Officium recitare possunt iuxta breviarium Romanum." — Quantum scio, neque aliquod decretum Curiae Romanae neque doctrina canonistarum hoc ita universaliter permittit; ideoque peccaret talis religiosus, qui sine gravi causa recitaret Officium iuxta ritum Ro­ manum, relicto proprio ritu. *·· Decr. auth. n. 2682 ad 46 et n. 4194 ad 8. Si episcopus regit duas dioeceses vel si parochus regit duas paroecias, recitet officium illius loci, ubi habitualiter commoratur. (Cf. S. R. C. d. 28 Maii 1898. Decr. auth. n. 3993 ad I.) ··· S. C. R. d. 7 Dec. 1844 (Decr. auth. n. 2873). 312 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. alumni seminarii censentur adscript! ecclesiae seminarii 234; tenentur igitur recitare Officia propria ecclesiae seminarii. Officia propria alicuius ecclesiae sunt: Officium titularis ecclesiae, dedicationis ec­ clesiae, insignis reliquiae etc. 2. Clerici non beneficiarii neque alicui ecclesiae specialiter adscript! tenentur sequi calendarium suae dioecesis. Quodsi morantur extra dioecesim per breve tempus, possunt sed non tenentur sequi calendarium illius dioecesis, ubi hic et nunc sunt. Sin autem in locoextra-dioecesano quasi-domicilium acquisiverunt, tenentur sequi calendarium huius loci2SB. Ita sententia probabilior. Ratio est, quia clerici quasi-domicilium ha­ bentes alicubi subduntur episcopo huius loci. Unde e. gr. clericus maiorista, qui studii causa in aliqua Universitate degit per maiorem partem anni, Officium melius recitat iuxta calen­ darium dioecesis, in qua sita est Universitas: et quidem statim a die, quo pervenit ad Universitatem, quoniam etiam statim hoc die acquirit quasidomicilium, cum habeat animum permanendi in hoc loco per maiorem partem anni. Si talis clericus est sacerdos, adhuc alia ratio urget. Etenim in Missa dicenda tenetur se conformare calendario ecclesiae, ubi celebrat (paucis casibus exceptis). lamvero mens Ecclesiae est, ut Missa respon­ deat Officio divino recitato. 3. Regulares tenentur uti calendario proprio, i. e. conve.itus seu monasterii, in quo habitant. Regulares autem itinérantes adhuc debent sequi calendarium proprii conventus, nisi a) pervenerint ad alium con­ ventum eiusdem ordinis, cuius calendarium observare debent; b) reman­ serint per longius tempus, e. gr. per mensem extra omnem conventum sui ordinis, e. gr. praedicationis vel sanitatis causa. Tunc enim „debent se conformare ad provinciae calendarium sine ulla diversitate pro omnibus quolibet anno extensum"23e. Nota. Cum calendarium soleat redigi a viris in Rubricis et Liturgia doctis, Officium semper potest et debet recitari, prout in calendario determinatur, nisi tamen error calendarii sit manifestus2*S. ’7. 370 Quoad commutationes unius Officii cum alio imprimis distinguen­ dum est, utrum tales commutationes sint voluntariae an involuntariae. i. Si quis voluntarie sine gravi ratione commutat recitandum Of­ ficium in aliud notabiliter diversum ratione qualitatis et quantitatis, peccat graviter. — Ita sententia communis, quae confirmatur ex pro­ positione 34 damnata ab Alexandro VII, in qua asserebatur die Pal­ marum licitum esse recitare Officium paschale. — Leviter vel nullo modo peccat ille, qui ex rationabili causa mutat Officium cum alio fere eiusdem qualitatis et quantitatis, e. gr. quia Officium recitandum ”* S. C.R. d. 7 Sept. 1850 et 23 Nov. 1906 (1. c. 11. 2980 et 4194 ad 8); cf. etiam Noldin 1. c. n. 762. ”» S. C. R. d. 14 Maii 1672 et 12 Nov. 1831 (1. c. n. 1445 et 2682 ad 46). ”· S. C. R. d. 31 Aug. 1839. S. C. R. d. 27 lunii 1896 statuit, ut religiosi per aliquot dies absentes a suo conventu debeant in privata recitatione Officii sequi calendarium coenobii, a quo discesserunt. S. C. R. d. 13 lunii 1899 (Decr. autb. n. 4031). Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. II. S 5- 313 non continetur in breviario possesso. Sufficiens autem causa mutandi Officium non est intentio recitandi Horas cum socio2’8, ut iam supra dictum est. 2. Si quis involuntarie erravit in Officio, tres sequentes regulae attendendae sunt: a) Valet Officium pro Officio. b) Error corrigitur, ubi deprehenditur. c) Error non corrigitur per errorem. Ob primam regulam nemo tenetur recitare Officium hoc die statutum, si, falso Officio persoluto, detegit suum errorem. At si Officium erroneo modo recitatum sit longe brevius quam Officium reapse praescriptum, tunc aliqua compensatio facienda est. Sic e. gr. si quis Officium de sancto re­ citaverat pro Officio Dominicali, quod constabat iuxta vetus breviarium Romanum duodecim psalmis primi Nocturni, debuit novem supplere psal­ mos. Ita communis sententia”9. Ob secundam regulam ille, qui parte Officii iam persoluta advertit, se falsum Officium dixisse, reliqua de vero Officio persolvat. Sunt tamen auctores, ut Lessius, Salmanticenses ”°, Noldin”1 etc., docentes, in hoc casu licere inceptum Officium absolvere, ne partes difformes in unum Of­ ficium coniungantur. Prima sententia est melior et communior; unde S. Alphonsus”2 dicit: „Puto cum Croix et Tamburino, melius esse recitare de proprio, ne errorem prosequaris." — Quando autem quis ex errore e. gr. bis recitaverit Horam sextam, inde non potest omittere Horam nonam aut aliam partem similem Officii. Nam valet quidem Officium pro Officio, non autem Hora pro Hora. Omissa enim una Hora iam forma Officii est notabiliter mutata, et integrum Officium talis diei non est revera re­ citatum. Hoc autem est peccatum ”’. Ob tertiam regulam ille, qui ex errore recitavit Officium nondum oc­ currens, debet hoc Officium iterum recitare eo die, quo revera praescribitur. Sunt tamen auctores, e. gr. S. Alphonsus ”*, Noldin ”5, Lehmkuhl ”· etc., qui docent, in hoc casu esse recitandum Officium omissum. Ratio, quia, sicut rite transfertur Officium de sancto ob impedimentum diei ad alium diem non impeditum, ita videtur rationabiliter posse Officium transferri ob impedimentum morale, quale censetur error vel ignorantia, ne sanctus in illo anno suo honore privetur. Nihilominus prima sententia est verior et communior; nam privatio honoris, quam sanctus patitur ex eo, quod unus clericus non recitat illius Officium, est ita parva, ut debeat cedere otdini statuto in calendario”7. Modus recitandi Officium. Ad plene satisfaciendum praecepto ecclesiastico Officium divinum recitari debet: 1. debito ordine, loco, situ, tempore; 2. integre; 3. con­ tinue; 4. vocaliter; 5. cum attentione et intentione. S. C. R. d. 27 lan. 1899. Unde sententia opposita S. Alphonsi (Theol. mor. 1. 4, n. 161, q. 3, n. 4) aliorumque auctorum relinquenda esse videtur propter de­ cisionem S. C. R. contrariam. >a> Cf. S. Alph. 1. c. q. 3. ”° Apud S’. Alph. 1. c. q. 5. De praeceptis n. 764. ”· L. c. ”· Cf. etiam Noldin 1. c. 1«· L. c. q. 5. ”· Theol. mor. II, n. 790. ”· L. c. ··» Cf. Cavalieri, Commentaria Π, c. 41, n. 21—28; cf. etiam Decr. auth. n. 1474. 3M Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. i. Debitus ordo servandus est non tantum inter diversa Officia, prout calendarium id determinat, sed etiam in eodem Officio, sicut Rubricae praescribunt. Magis tamen prohibetur inversio primi ordinis quam secundi. Ordo Horarum secundum Rubricas est sequens: Prius recitandum est Matutinum cum Laudibus, et deinde Prima, Tertia, Sexta, Nona, Vesperae, Completorium. Inversio huius ordinis numquam evadit peccatum mortale, cum non laedat substantiam Officii; immo nec est peccatum veniale, ex­ sistente causa vel leviter inductiva. Sic e. gr. licet prius dicere parvas Horas et deinde Matutinum et Laudes, si quis ad manum non habet breviarium, sed solum diurnale; si quis non potest bene legere lectiones, potest autem facilius dicere psalmos et antiphonas, licet nunc omittere lectiones illasque postea separatim dicere; si quis advenit in choro Hora iam incepta, laudaoiliter pergit cum aliis in choro psallendo, postea autem complebit privatim ea, quae nondum dicta sunt. — Nonnulli dicunt, commemorationes non recitare ordine a Rubricis designato omnino licere, cum hae Rubricae non sint praeceptivae, sed directivae Invertere ordinem Horarum in recitatione chorali est peccatum saltem veniale, cum Rubricae pro hac recitatione multo gravius soleant obligare quam pro recitatione privata’*·. 372 Locus et situs valde accurate quidem praescripti sunt pro recitatione chorali Officii divini, sed in recitatione privata conceditur magna libertas. Unde in quolibet loco et situ Officium privatim recitari potest, dummodo tamen attentio necessaria sit possibilis. S. Poenitent. Ap. indulgentiam plenariam concessit omnibus recitantibus totum officium coram SS. Sacra­ mento *··*. — De iure communi Rubricae omnes, quae certas genuflexiones, inclinationes, signa crucis etc. praescribunt, referuntur ad recitationem choralem, ac non obligant in recitatione privata. In quibusdam ordinibus religiosis etiam pro privata recitatione praescribuntur quaedam genuflexio­ nes, inclinationes. — Oratio ..Sacrosanctae" post Officium recitanda dici debet flexis genibus, si quis gratias illi adnexas lucrari vult. Soli aegroti ad hanc genuflexionem non tenentur18·. * 373 Tempus olim assignatum ad Horas recitandas hoc erat : Matutinum circa mediam noctem; Laudes ad auroram; Prima post solis ortum; Tertia ad horam nonam; Sexta ad meridiem; Nona ad horam tertiam postmeri­ dianam; Vesperae ad solis occasum; Completorium ad noctis crepusculum. Attamen non in omnibus ecclesiis eaedem consuetudines in hac re vige­ bant. — Iuxta praesentem disciplinam servanda sunt in recitatione chorali statuta particularia legitima, ita tamen ut Matutinum et Laudes semper dicantur ante Missam conventualem respondentem Officio. Quantum vero ad recitationem privatam, unica exsistit obligatio gravis, nempe: per­ ficiendi totum Officium intra diem naturalem seu spatium 24 horarum’81. Istud autem tempus 24 horarum a lege determinatum est, uti dicunt, ad finiendam, non autem ad urgendam obligationem. Itaque, qui hac media **· Cf. Noldin 1. c. n. 171. 371 **· Nonnulli auctores, ut Salmanticenses, Suarez, Dom. Soto, Concina etc., putant notabilem inversionem sine legitima causa factam esse grave peccatum; sed opposita sententia est probabilior. Cf. i. Alph. 1. c. n. 171. **·* D. 23 Oct. 1030 (Act. Ap. Sed. XXII 493), d. 5 Dec. 1930 (Act. Ap. Sed. XXIII 23) et d. 7 Nov. 1932 (Act. Ap. Sed. XXIV 411). *** S. C. Indulg. d. 12 lunii 1855 et d. 7 lan. 1856. Cf. tamen infra de anticipatione Matutini et Laudum. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. II. S 5· SIS nocte nondum perfecit Officium divinum hodiernum, iam non tenetur illud complere hora prima sequente, etsi potest. Ratio est, quia Officium con­ sideratur ut onus diei. S. Congr. Concilii d. 23 Iulii 1893 permisit, ut quan­ tum ad recitationem Horarum et ieiunium eucharisticum unicuique liberum sit observare vel tempus naturale solis vel tempus sic dictum legale’5’. Cum igitur hoc tempus legale in nonnullis regionibus sit per dimidiam horam tardius quam tempus solare, licet ibi e. gr. iam hora una et dimidia postmeridiana anticipare Matutinum et Laudes. — Sub veniali — nisi tamen adsit legitima causa excusans — praecipitur, ut Matutinum, Laudes, Prima, Tertia recitentur ante meridiem; Vesperae autem et Completorium post meridiem. Liberum est recitare Sextam et Nonam aut ante aut post meridiem. Tempore Quadragesimae (exceptis tribus primis diebus et Do­ minicis) Vesperae dicantur ante meridiem vel hora undecima vel qualibet alia hora matutina. Verumtamen facile adest causa sufficiens privatim dicendi totum Officium qualibet hora diei, e. gr. studium faciendum, prae­ dicatio praeparanda, confessiones audiendae, maior devotio etc. Rubrica Missalis’5· praescribit, ut Matutinum et Laudes a sacerdote re­ citentur ante Missam celebrandam. Licet quidam’5· putaverint, hanc Ru­ bricam obligare sub gravi, tamen communior et probabilior sententia non admittit nisi obligationem levem ’55. Ratio est, quia non tam arcta conexio est inter Missam et Officium, cum hodie Missa haud raro non respondeat Officio dicto (e. gr. quando Missa dicitur in aliena ecclesia aut Missa de Requiem). Insuper recitatio Matutini non videtur esse necessaria prae­ paratio ad celebrandum, cum sacerdos aliter orando se possit sufficienter disponere ad Missam celebrandam. Nihilominus adest vera obligatio mo­ ralis recitandi Matutinum et Laudes ante Missam celebrandam, tum quia omnes Rubricae Missalis sint probabilius praeceptivae, tum quia haec re­ citatio non peracta inter defectus Missae enumeratur. Ad licite autem post­ ponendam recitationem Matutini post Missam celebratam requiritur ratio­ nabilis causa, e. gr. tempus deficiens, incommoda secus orientia etc. — Gravis autem esset deordinatio, si Missa conventualis respondens Officio divino sine urgenti causa celebraretur, antequam Matutinum et Laudes sint recitatae in choro. Ita sententia verior et communior’5*. De anticipatione Matutini et Laudum. Matutinum et Laudes anticipari, i. e. die praecedenti recitari possunt inde ab illa hora, qua sol medium tenet cursum inter meridiem et occasum, iuxta tabellam in initio breviarii insertam. Ex speciali privilegio haec anticipatio aliquando conceditur inde ab hora una postmeridiana; immo sacerdotibus ex ordine S. loannis de Deo d. 12 lunii 1899 et omnibus habentibus Bullam Cruciatae concessum est privilegium anticipandi immediate post meridiem. Iuxta vigentem disciplinam etiam praeciso speciali privilegio anticipatio semper potest fieri in recitatione pri­ vata inde ab hora secunda postmeridiana, ut manifeste declaravit S. Con»·’ Eadem statuit S. C. R. d. 12 Maii 1905 ad 3 (Decr. auth. n. 4158). Rit. serv. in Miss. I, n. 1; De defect. X, n. 1. ,5· S. Antoninus (S. theol. P. 3, tit. 13, c. 4, § 4 et c. 6, § 6), Ledesma, Antoine etc. ; cf. S. /tlph., Theol. mor. 1. 6, n. 347. ’·· Cf. S. /tlph. i. c. et Concino, In Decal. 1. 2, dise. 2, c. 9, § 8, n. xi. ··· Illam tenent Benedictus XIV, S. Alphonsus, Soto, multi alii citati a S. Al­ phonso I. c. n. 348. Si plurcs Missae conventuales aliquo dic sunt dicendae, sufficit, ut Matutinum et Laudes sint recitatae ante Missam principaliorem. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. gregatio Rituum d. 12 Maii 1905’”. Aliae Horae (et etiam Pretiosa) ne­ queunt pridie anticipari. 374 2. Integre Officium esse cotidie recitandum, est certum. Unde letalis peccati reus est ille, qui notabilem eius partem culpabiliter omittit; sive ista notabilis pars sit continua, sive ex multis separatis particulis compo­ sita. Pars notabilis censetur una parva Hora vel alia pars aequivalens, ut iam supra n. 362 dictum est. Si quis singula verba Officii cum notabili truncatione profert vel quam plurimas syllabas verborum quasi absorbet, peccat quidem contra integritatem Officii; merito autem Billuart257 258 cum aliis auctoribus animadvertit, in his casibus raro adesse peccatum mortale, nisi truncatio sit vere enormis. Ratio est, quia sic debemus loqui in mora­ libus, ut non detur ingressus scrupulis infinitis; quod autem accideret, si propter leves quasdam mutilationes, quae tam facile irrepunt, constitueretur tandem in fine Officii materia gravis peccati. Integritas Officii minime laeditur, si quis in choro alternatim psallit; immo si quis necessariis officiis chori occupatus, e. gr. pulsando organa, aliquos versus aut etiam totum psalmum non recitat alternatim. Tunc enim, uti dicunt, chorus supplet’5·. Qui organum pulsat, dum in choro Officium cantatur, non satisfacit suae obligationi, nisi alternos versus cum una parte chori intelligibiliter pronuntiat et cum choro respondet ad ea, quae ab uno solent dici”0. Etiam in recitatione privata licet cum socio Officium recitare alternatim, sicut in choro celebratur. Socius ascitus potest esse laicus, immo et mulier”1. Requiritur autem, ut ille, qui est obligatus ad Officium, sic alternatim psallens suum socium psallentem audiat unde surdus nequit hoc modo officium dicere. Nihil autem obstat, quominus socius ascitus sit surdus nihilque audiat de recitatione Officii, dummodo tamen ipse alternos versus intelligibiliter pronuntiet atque au­ diatur ab illo, qui est obligatus ad Officium. Alterna recitatio privata solet non parum conducere ad devotionem, ac proinde consulenda est, si com­ mode fieri potest. 257 Sequentes responsiones S. C. R. hac de re prodierunt: 1. ,.Utrum in privata recitatione Matutinum pro insequenti die incipi possit hora secunda postmeridiana, aut standum sit tabellae directorii dioecesani omni tempore? — Affirmative ad primam partem, negative ad secundam." 2. „Utrum etiam in publica seu chorali recitatione Officium incipi possit hora secunda pomeridiana? — Negative." 3. „Utrum hora recitandi Matutinum annumerari queat indiscriminatim ex meridiano circulo locali, aut ex meridiano circulo officiali, dicto Greenwich, qui quidem anticipat horam circuli localis (Placentiae) per tertiam horae partem plus minusve? — Ad libitum" (Decr. auth. n. 4158). — In nonnullis periodicis et auctoribus legitur pro responsione ad primum: ..Consulantur probati auctores", sed standum est textui, prout habetur in Decretis authenticis. 258 De orat. diss. 2, a. 8, § 7. 25· S. C. C. determinavit d. 12 Apr. 1919, 16 Apr. et 19 Iui. 1921, ut episcopus Missam pontificalem celebraturus satisfaciat obligationi horae canonicae (Tertiae et Nonae) recitando preces a Caeremoniali episcoporum praescriptas (Act. Ap. Sed. XIII 480). ”° Ita sententia communis; cf. Concina, In Decal. 1. 2, diss. 2, c. S, q. 13. 201 Cf. Billuart, De orat. diss. 2, a. 8, § 7. 202 Satis communiter conveniunt auctores, clericum surdum non posse cum socio privato alternatim recitare Officium. Quidam autem sunt benigniores, si surdus assistat choro. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. II. S 5. 317 3. Continue, i. e. sine interruptione singulae Horae sunt dicendae. At-375 tamen, consentientibus omnibus theologis, quaelibet interruptio etiam sine rationabili causa facta, numquam constituit peccatum mortale. Unica enim obligatio gravis est recitatio totius Officii intra spatium unius diei. Inter­ ruptio tamen notabilis, quae sine causa inter partes eiusdem Horae fit, videtur esse peccatum veniale, cum inde irreverentia in oratione oriatur. Sic e. gr. si quis mane diceret unum psalmum Primae et sero duos alios psalmos huius Horae recitaret, idque ageret sine causa rationabili, peccaret venialiter. Si interruptio Horae est solummodo brevis, facile adest suffi­ ciens causa excusans ab omni culpa. Sic e. gr. confessarius sedens in confessionali et exspectans poenitentes potest recitare Officium, etsi praevidet plures interruptiones ex adventu nonnullorum confitentium. Licet etiam breviter interrumpere recitationem Breviarii ad salutandum amicum oc­ currentem, vel ad dandam brevem responsionem. — Quamvis Matutinum et Laudes unam Horam constituant, tamen licet, etiam sine ratione, Matu­ tinum a Laudibus separare in privata recitatione (non autem in choro). Tunc vero ex praescripto generali Rubricae post Matutinum dicatur: Do­ minus vobiscum, Oratio diei, Benedicamus, Fidelium. Necesse autem est, ut postea ante Laudes sic a Matutino separatas dicatur Pater noster et Ave’®’. — In Matutinis quilibet Nocturnus separari potest ab aliis per spatium trium horarum; quia etiam antiquitus singuli Nocturni per tale spatium ab invicem separabantur. — Causa iusta interrumpendi Officium, iuxta S. Alphonsum est „quaelibet utilitas propria vel aliena, quae in­ commode differretur. Item urbanitas aut devotio, ut exsequi mandata superioris; si velis aliquid agere aut notare, ut tollas distractionem sive sollicitudinem, ne obliviscaris, modo hoc non fiat frequenter." Licite etiam potest intermitti aliqua brevis oratio iaculatoria ad devotionem augendam. Valet enim adagium: Una oratio non interrumpitur per aliam. 4. Ore vel vocaliter Officium recitari debet, cum sit ex natura sua oratio 376 publica, quae debet semper esse vocalis. Quapropter verba singula debent formari ore, labiis, lingua etiam in recitatione privata. Insuper debent ita pronuntiari, ut orans conscius sit se revera proferre verba, etsi ea de facto non audiat1®5. Non autem requiritur, ut verba prolata possint audiri a circumstantibus. Immo est consuetudo haud laudabilis ita proferendi aut potius sibilandi verba Officii in recitatione privata, ut circumstantes inde molestiam patiantur. Clericus ment alit er tantum Officium legens aut solis oculis percurrens non satisfacit suae obligationi; saltem si non habet spe­ ciale privilegium. Leo X dicitur concessisse Fratribus Minoribus (et per communicationem privilegiorum omnibus regularibus) privilegium, ut tam in Horis canonicis quam in Missa non teneantur proferre vocaliter verba, sed satisfaciant obligationi mentaliter dicendo ea, quae in Ordinario iubentur dici secreto. S. Alphonsus’®® citans complures auctores scribit de hac re: ,,Recte arguunt Salmanticenses: recitatio privata, ubi nihil dicitur, ut ab aliis intelligatur, potest ex hoc privilegio tota mentaliter fieri." Ean­ dem doctrinam ut tutam in praxi defendunt nostris temporibus Victorius ab Appeltern O. Cap.”7 et „11 Monitore Ecclesiastico"— Propter auc’·’ S. C. R. d. 18 Maii 1883 et d. 1 Fcbr. 1886 (Decr. auth. n. 3574, dub. II et 3653)· *·* Theol. mor. 1. 4. n 168. *·· Cf. S'. /Ilph. I. c. n. 163. ’·· Ib. n. 63. ’·’ Corp. iur. regul. q. 337. ’·’ Vol. 14, p. 8osqq. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. toritatem S. Alphonsi, cuius sententias quilibet confessarius in praxi sequi potest, nisi Curia Romana expresse aliud statuerit, non auderem quidem peccati mortalis reum declarare clericum regularem, qui totum Officium mentaliter tantum dixerit, sed haud pauci auctores docent, privilegium istud a Leone X concessum hodie iam non exsistere "·. In recitatione chorali unusquisque chorista debet alta voce alternatim recitare vel canere Officium. Non autem requiritur ut ipse audiatur a choro adverso; sufficit ut audiri possit a circumstantibus. Essentia enim choralis recitationis vi­ detur in eo consistere, ut unusquisque chorista voce sua convenienter adiuvet, ut una pars chori alteram partem digne intelligat *n. 877 5. Cum intentione et attentione debita Officium recitari oportet. Intentio requisita est intentio orandi seu Deum honorandi atque colendi. Non re­ quiritur, ut haec intentio sit explicita et expressa, sed sufficit, ut clericus dicat Officium obligationis suae satisfaciendae causa. Optime exprimitur haec bona intentio verbis pulchrae oratiunculae Horis praemittendae: „Domine, in unione illius divinae intentionis, qua ipse in terris laudes Deo persolvisti, has tibi Horas persolvo." De attentione requisita iam supra n. 354 satis dictum est. Iuxta omnes theologos certo requiritur attentio externa; num praeterea ad satisfacien­ dum obligationi requiratur aliqua saltem attentio interna, controvertitur inter auctores. Vide supra n. 355 sqq. Remedia ad repellendas distractiones plura consuluntur: 1. sub initio Officii formare strenuam et explicitam intentionem laudandi Deum; 2. re­ novare hanc intentionem ad „Gloria Patri" vel in principio cuiusque psalmi; 3. mysterium aliquod passionis sibi repraesentare durante recita­ tione Officii; 4. sensus sedulo custodire; 5. externis gestibus corporis se composite habere et reverentiose; hinc praestat dicere Officium genibus flexis, vel coram SS. Eucharistia, non autem sedendo aut cubando, nisi adsit rationabilis causa; 7. studere rectae intelligentiae psalmorum aliorum­ que, quae in Officio occurrunt. Haud enim raro distractiones inde pro­ veniunt, quia clericus non percipit nec umquam intellexit verum sensum sententiarum, quas recitat. 878 De causis a recitatione Officii excusantibus. Tres solent enumerari causae a recitatione Horarum excusantes: 1. impotentia physica; 2. im­ potentia moralis; 3. dispensatio legitima. Duae priores causae excusant, quia ad impossibile nemo tenetur et quia lex positiva non obligat cum magno incommodo; tertia causa excusat, quia Officium recitandum non ex lege naturali aut divina, sed ex sola lege ecclesiastica praescribitur. Obligatio autem legis ecclesiasticae cessat per legitimam dispen­ sationem. — De singulis causis excusantibus pauca explicanda sunt. i. Impotentia physica est obstaculum physicum impediens recitationem Officii. Huiusmodi obstacula sunt: carentia breviarii (si quis nescit memo­ riter recitare Officium), caecitas, gravis aegritudo etc. Tum pro physica tum pro morali impotentia valet regula generalis: Qui non potest recitare totum Officium, potest autem partem notabilem, qualis censetur parva E. gr. Noldin, De praeceptis n. 765; Ferraris, Prompta Bibi., a. v. „Divinum Officium", n. 100. Cf. Concino, In Decalog. 1. a, dia», a, c. 5, q. 18. Caput Π. De actibus virtutis religionis. Art. Π. S S· 3’9 Hora, tenetur sub gravi hanc partem recitare. Haec regula confirmatur, cum contrarium sit damnatum ab Innocentio XI (prop. 54) *71. Qui autem nec parvam Horam recitare valet, iam ad nihil tenetur, quoniam pars ita parva non conducit notabiliter ad finem intentum a lege praecipiente re­ citationem Officii m. — Qui non potest solus recitare Officium, tenetur adhibere socium gratuitum, si id est possibile sine magno incommodo. Ratio est, quia quodcumque praeceptum impleri debet, quod mediis ordinariis impleri potest. lamvero adhibere socium gratuitum ad recitandum Offi­ cium, censetur a S. Alphonso * 7* et compluribus aliis auctoribus medium ordinarium. Non concordant auctores, utrum beneficiarius non valens solus recitare Officium teneatur ex fructibus beneficii conducere socium pro recitatione Officii. Quidam respondent affirmative, quidam autem ne­ gative. S. Alphonsus * 7* utramque sententiam vocat probabilem. In praxi tunc melius petitur dispensatio vel interpretatio a competenti auctoritate. Qui a recitatione Officii legitime est excusatus ob impotentiam physicam (aut moralem), non tenetur loco Officii alias preces dicere; quia talis commutatio nullibi praescribitur. Nihilominus laudabiliter recitat alias preces clericus impeditus quominus Officium dicat; ita enim ostendit bo­ nam suam voluntatem satisfaciendi praecepto orandi ab Ecclesia ipsi spe­ cialiter imposito. 2. Impotentia moralis est grave incommodum, quod ex recitatione Of- 379 ficii oriretur. Tale incommodum praecipue oriri potest a) ex aegritudine, b) ex gravibus laboribus necessariis. „Ratione infirmitatis excusantur ab Officio non solum qui gravi laborant morbo, sed etiam qui non possunt recitare nisi cum gravi incommodo aut probabili talis incommodi periculo. Unde satis excusantur, qui prudenter credunt vel timent, ob Officii recita­ tionem eis fore proventuram notabilem gravedinem capitis, vel cruditatem stomachi, aut virium lassitudinem; vel si credant febrim tardius esse re­ mittendam.'' Ita S. * Alphonsus 75, cum compluribus aliis auctoribus. Merito autem idem S. Doctor asserit id etiam valere, etiamsi infirmus aliquem legeret librum ad animum solandum. Etenim huiusmodi lectio — quod adhuc magis valet de lectione ephemeridum et periodicorum imaginibus refertorum — non defatigat, sed potius sublevat; cum econtra recitatio Officii soleat sat magnam defatigationem causare. Qui dubitat, num infir­ mitas aliqua sufficienter excuset a recitatione Officii, stare potest iudicio superioris, vel confessarii, vel medici, vel alterius prudentis viri. Occupationem gravem ex officio aut caritate susceptam aliquando con­ stituere impotentiam moralem recitandi Officium, certum est et ab omnibus admittitur. Tamquam regula generalis haberi potest: Tunc occupatio excusat a recitatione Officii, quando praecipitur a maiore praecepto, quam illud est, quod iniungit recitationem Officii; neque in aliud tempus differri potest. Haec regula fundatur in principio ab omnibus admisso: In conflictu duarum legum praevalet lex potior. Hinc sequuntur nonnullae applicationes practicae: Resolves, a) Qui Officium recitaturus subito vocatur ad sacramenta moribundo administranda, debet prius sacramenta administrare, etiamsi hoc modo non potest Officium recitare. Etenim in hoc casu praeceptum caritatis praevalet praecepto ecclesiastico recitandi Officium. ·’* Cf. supra n. 360. ·” Ib. «· Ib. *7* S’. /Ilph., Theol. mor. 1. 4, n. 158. "· Ib. n. 154. 320 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. b) Qui occupatur in audiendis confessionibus, quae in alium diem non possunt differri sine notabili incommodo (e. gr. tempore Missionis), ita ut nequeat Officium recitare, nisi intempesta nocte aut cum enormi defati­ gatione, legitime excusatur ab Officio. Ratio est, quia in hoc casu tria praecepta, scii, praeceptum caritatis erga proximum (salus animarum), praeceptum muneris confessarii implendi, praeceptum sanitatis non pessumdandae praevalent praecepto ecclesiastico recitandi Horas canonicas.— Inutiliter autem Casuistae disputant de accurata duratione temporis, quo confessiones sint audiendae, ut confessarius sit excusatus a recitatione Officii; alii excusantes confessarium audientem confessiones in die per septem horas, alii exigentes spatium decem horarum. Solutio practica de­ pendet a condicione corporali confessarii. Qui si post septem horas in confessionali peractas est ita fatigatus, ut iam non valeat sine magna de­ fatigatione recitare Horas canonicas, legitime est excusatus; sin autem aliquis confessarius est tam robustus, ut etiam post decem horas per­ actas in confessionali adhuc facile valeat recitare Officium divinum, non est excusatus. In praxi melius est, ut in istis similibusve casibus a legitimo superiore aut concedatur dispensatio, aut statuatur quid factu opus sit. c) Qui toto tempore indiget ad parandam concionem, quam sine magno incommodo omittere aut differre nequit; qui per totum diem debet per­ agere iter necessarium, in quo nequit recitare breviarium, excusantur legitime. Ratio est, quia etiam in istis casibus lex Officii recitandi debet cedere legi potiori. 380 3. Dispensatio legitima potest obligationem Officii recitandi suspendere aut etiam omnino tollere. Tota enim haec obligatio oritur ex sola lege ecclesiastica dispensabili. Cum autem haec lex ecclesiastica sit universalis et ita graviter obligans, r.emo nisi Summus Pontifex potest in illa dispen­ sare ex propria auctoritate. Casu tamen urgente episcopi et praelati Re­ gulares valent subditos suos ex iusta causa dispensare ad tempus. Hodiernis temporibus episcopi vi facultatum specialium non raro possunt suis clericis subditis concedere, ut loco Officii divini valeant recitare Rosarium vel alias preces. Clemens VII ”· concessit superioribus Regularibus, ut a recitatione divini Officii valeant dispensare suos subditos occupatos praedicatione verbi Dei, audientia confessionum, lectione S. Theologiae aut SS. Cano­ num aut studio insistentes aut saluti animarum. Loco Officii superiores isti debent tunc praecipere septem aut sex psalmos, septies Pater noster et bis Symbolum apostolicum. Talis facultas dispensandi adhuc nostris diebus videtur exsistere nT. 381 Scholion. De nonnullis aliis orationibus. Praeter Horas canonicas Ec­ clesia adhibet complures alias orationes in exercitiis cultus; quae quidem orationes inveniuntur in diversis libris liturgicis. Praesertim frequentis usus sunt Litaniae. Iuxta praesentem disciplinam non permittuntur in officiis proprie liturgicis nisi sequentes quinque Litaniae: 1. Litaniae omnium sanctorum, quae iam a saeculis in multis caeremoniis ecclesiasticis usuveniunt, e. gr. triduo Rogationum, die S. Marci, in collatione ordinum maiorum etc. 2. Litaniae Lauretanae, quae iam inde a saeculo XII recitabantur, sed sunt approbatae a Sixto V d. 11 Iulii 1587 et postea nonnullis additamentis *’· Const. „Dudum" § a. Cf. nostrum Man. iur. can. q. 337. Caput Π. De actibus virtutis religionis. Art. III. 321 auctae *”; 3. Litaniae SS. Nominis lesu approbatae a Pio IX d. 21 Oct. 1862; 4. Litaniae SS. Cordis approbatae d. 2 Apr. 1899; 5. Litaniae in honorem 5. Joseph approbatae d. 18 Mart. 1909. — Praeter istas Litanias exsistunt quamplurimae aliae, quae tamen non sunt approbatae a Sede apostolica, ac non possunt licite adhiberi in officiis proprie liturgicis, qualia sunt Missa, Vesperae, omnesque devotiones coram Sanctissimo sollemniter exposito. Nihil autem obstat, quominus istae Litaniae non approbatae adhibeantur in devotionibus privatis, sin aliter nihil reprehensione dignum continent. Episcopus nequit novas Litanias approbare publice recitandas*”. ARTICULUS III. De adoratione. Notio etymologica. Nomen adorationis sicut et Graecum verbum προο- 382 κύνησις desumptum esse videtur ab „ad os“, i. e. ad os ducere, seu osculari. Adoratio enim fieri solebat hoc modo, ut adorans deoscularetur pedes aut fimbriam vestimentorum personae adorandae280. Alii derivant nomen adora­ tionis ab ador (Spelt, épeautre), quod est species frumenti in sacrificiis ad­ hiberi soliti. Alii demum autumant hoc verbum esse desumptum a prae­ positione „ad“ et verbo „oro“281, quia oratio ut plurimum vel comitatur vel praecedit vel sequitur adorationem 282. Notio realis. In sensu generali adoratio est honos exhibitus alteri^ propter superiorem eius excellentiam in protestationem nostrae erga eum submissionis. Ergo adoratio minus late extenditur quam honor; honorari enim potest aequalis aut etiam inferior, sed non adoratur nisi superior. — Cum autem triplex distingui possit excellentia, scii, divina, creata supernaturalis, creata naturalis, hinc etiam distinguitur triplex adoratio: prima, quae est excellentiae divinae et quae vocatur latria; secunda, quae est excellentiae creatae supernaturalis exsistentis in angelis et sanctis, et quae vocatur dulia; tertia, quae est excellentiae creatae naturalis, et quae vocatur cultus civilis288. In Sacra Scriptura haud raro nomen adorationis sumitur in secundo et tertio sensu; e. gr. Abra­ ham adoravit angelos et filios Heth 284; Bethsabee adoravit regem Da­ vid288; „cum introisset Petrus, obvius venit ei Cornelius et procidens ad pedes eius adoravit"299 — De adoratione, quae est latria, potissimum hic loquimur. Adoratio haec duplicem actum comprehendit: alterum internum, scii, intellectus (agnoscentis divinam excellentiam nostramque subicctionem) et voluntatis (intendentis hanc agnitionem et subiectionem) ; alterum externum, quo haec agnitio excellentiae divinae nostraeque subiectionis revera manifestatur. Actus principalis, quo externe Deus adoratur, est sacrificium. Qui quidem actus reservatur soli adorationi divinae; alii autem actus externi, qui solent adhiberi in Cf. Sauren, Die Lauretanische Litanei nach Ursprung, Geschichte und Inhalt, Kempten 1895, vel De Santi, Le Litanie Lauretàne, Romae 1897. ”· Cod. iur. can. c. 1259, § 3. ·*· Cf. Wirthmiiller, Die moral. Tugcnd der Religion § 49. *"· In lingua Germanica: AnbetunR. ’·* Cf. Billuart, De relig. diss. 3, a. 1. *·· Cf. ib. ·’· Gen. 33, 7. *·· 3 Rcg. 1, 16. ’"· Act. to. 25. Γ μ W μ MRU. Man Th aol mor It. 21 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. 322 adoratione, e. gr. genuflexio, capitis etc., possunt non inclinatio, prostratio, osculum, solum adhiberi in adoratione detectio divina, sed etiam in dulia et cultu civili. 884 Divisiones. Cum adoratio sit species cultus, iuvat afferre quasdam saepe occurrentes distinctiones cultus. Distinguitur ergo: i. Cultus absolutus et relativus. Primus est ille, quo aliqua persona colitur ob perfectionem atque excellentiam sibi intrinsecam et propriam. Hoc modo colitur Deus cultu latriae, et sancti cultu duliae. Alter cultus est ille, quo aliqua res colitur propter excellentiam personae, quam re­ praesentat, aut ad quam refertur. Cultus absolutus non potest offerri nisi personis; cultus autem relativus exhibetur rebus inanimatis, e. gr. cruci, imaginibus, reliquiis etc. — Per se quidem nihil obstaret, quominus cultus relativus etiam personis exhiberetur, cum etiam perscmae possint habere arctam relationem ad Deum, e. gr. mater Dei; tamen ad ambiguitates et occasiones errandi vitandas, cultus religiosus relativus non est exhibendus personis. Posset enim quis falso putare, talem cultum sistere in ipsa per­ sona”7. Sic e. gr. crux potest venerari cultu relativo latriae, propter eius intimam conjunctionem cum Christo crucifixo Deo. Beatissima Virgo autem, licet tamquam mater Christi multo arctiorem relationem ad Deum habeat quam crux, non est veneranda cultu latriae relativo; neque dicendum est, B. Virginem posse relative adorari, sicuti crux de facto relative adoratur in caeremoniis diei Parasceves. — Cum periculum errandi desit, nil obstat quominus cultus civilis relativus exhibeatur non solum rebus, sed etiam per­ sonis. Sic e. gr. aliquando Legatus regis eodem modo honoratur ac ipse rex. a. Cultus publicus et privatus. Primus defertur nomine Ecclesiae a per­ sonis legitime ad hoc deputatis per actus ex Ecclesiae institutione exhiben­ dos e. gr. omnes devotiones stricte liturgicae. Alter est, qui aut non est ab Ecclesia institutus, aut non peragitur nomine Ecclesiae, e. gr. cultus privatus alicui servo Dei nondum beatificato tributus. 3. Cultus latriae, hyperduliae, duliae, cultus civilis. Iam supra haec distinctio’ insinuata est Cultus latriae est adoratio in stricto sensu, quae soli Deo ob eius infinitum dominium exhibetur. — Hyperdillia est cultus, qui soli Beatissimae Virgini debetur ob eius singularem excellentiam, qua omnes angelos et sanctos longe superat. Quae quidem prorsus singularis excellentia B. Virginis consistit principaliter in eo, quod est mater Deint, secundario autem, tum quod claret splendidissimis virtutibus, tum quod nobis est specialissimo modo mediatrix ac erogatrix beneficiorum. Hyperduliae cultus B. Virgini exhibitus non quidem est latria neque absoluta neque rela­ tiva (sicuti nobis calumniose Protestantes obiciunt), sed est valde utilis. Quare merito damnata est ab Alexandro VIII propositio (26): „Laus, quae defertur Mariae ut Mariae, vana est.“ ”♦ — Cultus duliae exhibetur sanctis et angelis propter eorum excellentiam supernaturaliter per gratiam Dei ac­ ceptam. — Cultus civilis exhibetur hominibus propter eorum excellentiam naturalem, e. gr. regi, principibus, superioribus etc. 886 Obligatio adorationis. Principium x. Deo debetur cultus internus et externus latriae a nobis exhibendus. "7 Cf. S. theol. 3, q. 25, a. 3 ad 3. ’·· Cf. S. theol. 3, q. 25, a. 5. ”· Cod. iur. can. c. 1256. Dent. n. 1316. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. III. 323 a) Ius naturale stricte exigit, ut agnoscamus infinitam Dei excellentiam atque plenissime Deo subiciamur. Hoc autem est actus latriae seu adorationis stricte dictae, ut ex supra explicatis abunde patet. b) Etiam ius positivum divinum hanc adorationem seu latriam praecipit: „Dominum Deum tuum adorabis et illi soli servies." *·· Adoratio Deo praestanda secundum se non exigit actum corporalem; ideoque angeli sola mente Deum adorant. Nos homines autem compositi ex anima et corpore debemus Deum adorare actibus tum mentis tum corporis. Adoratio interna mentis est principalior, et sine illa externa adoratio est pura hypo­ crisis, ideoque Christus dixit: „Veri adoratores adorabunt Patrem in spiritu et veritate." *·* Nihilominus etiam adoratio externis signis facta est valde utilis et necessaria: namque per haec signa externa excitatur noster affectus ad se Deo subiciendum. Insuper interna adoratio vivide exercita necessario manifestatur externis signis, sicuti omnes interni affectus vividi producunt aliquos motus corporales; demum quoniam adoratio est principalis actus divini cultus, et Deum debemus colere etiam cultu externo et publico, sequitur, ut homo teneatur signis externis manifestare suam internam adorationem*··. Praeceptum adorandi Deum obligat eodem modo ac praeceptum colendi et orandi Deum, unde recole ea, quae supra n. 327 et 340 dicta sunt. Ab Ecclesia statutum est, ut Deus diebus dominicis et festivis adoretur per auditionem sacrificii Missae, quod est excellentissimus actus adorationis. Principium ». Cultus latriae absolutus soli Deo uni trinoque atque 386 Christo Deo et homini debetur; cultus autem latriae relativus debetur cruci ceterisque instrumentis passionis vel redemptionis atque etiam imaginibus Dei et Christi. Prima pars huius thesis nullam difficultatem patitur, cum sit gra­ vissimum peccatum idololatriae, si quis adoret latria absoluta quamcumque creaturam. Christus ut homo (etiam secundum corpus) potest absolute adorari, quia in Christo non est nisi una persona, scii, divina ***. Hinc e. gr. adorare possum sacratissimum Christi cor. Item hostia consecrata adoratur latria absoluta, quia substantia panis conversa est in corpus Christi Dei. Altera pars huius thesis controvertitur. Utrum enim crux Christi, in­ strumenta passionis vel redemptionis et imagines Dei sint adorandae propria et vera latria, licet relativa, an tantum sint venerandae aliquo cultu minore, disputatum est a temporibus B. Bellarmini, qui primus asseruit: „Non est dicendum, imagines ullas adorari debere latria, sed contrario non debere sic adorari." *“· S. Thomas autem omnesque antiqui theologi poSt Concilium Nicaenum II recte docent cum Concilio Tridentino*··: „Honos, qui eis [imaginibus] exhibetur, refertur ad prototypa, quae illae reprae­ sentant, ita ut per imagines, quas osculamur et coram quibus caput ape­ rimus et procumbimus, Christum adoremus." Unde nihil obstat, quominus crucem et imagines Christi veneremur cultu vere latreutico relativo*·’’. Matth. 4, jo. *»* Io. 4, 23. *** Cf. S. theoi. 3, 2, q. 84, a. a. ,M Cf. ib. 3, q. 25, a. 3. De imag. sanet. II, c 34. Seas. 35 de invoc. sanet. (Dem. n. 986). ··’ Cf. S theol. 3, q 25, a. 4, et Prümmet in „Commeracbcs Jahrbuch" XXII aHa ad 305. 21 324 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. Quare etiam in liturgia diei Parasceves habetur „ Adoratio crucis", et S.Thomas pinxit Crucem in pariete conventus Anagniensis et subscripsit: Crux mihi certa salus, Crux est quam semper adoro. Crux Domini mecum, Crux mihi refugium. Quantum ad cultum exhibendum verae Cruci Dominicae, sequentia ex iure positivo statuta sunt: 1. Particulae S. Crucis debent separatim conservari atque venerationi exponi,non autem in illis reliquiariis,ubi simul aliae reliquiae asservantur”8. 2. Particulae S. Crucis venerationi fidelium possunt exponi sicut SS. Eu­ charistia. In tali expositione genuflectendum est uno genu, quoties quis transit ante illam particulam expositam. Incensatio tamen (triplici ductu) fieri debet stando et non genuflectendo ”·. Benedictio eodem modo datur ac benedictio cum SS. Eucharistia·00. 3. Particulae S. Crucis numquam debent exponi super tabernaculum, in quo inclusa asservatur SS. Eucharistia ·°*. 4. Particulae S. Crucis decenter et non patenter asservandae sunt in theca separata et in loco separato; transeuntes autem ante istum locum debent caput inclinare, sed non genuflectere 301 *3303 00. 387 Principium 3. Cultus duliae debetur sanctis, angelis eorumque ima­ ginibus. Qui quidem cultus, si ipsis sanctis aut angelis exhibetur, est absolutus; sin autem praestatur eorum imaginibus aut reliquiis, est relativus. Ita doctrina catholica vehementer impugnata a Protestantibus. Iam supra n. 344 sufficienter dictum est de invocatione sanctorum. Ex tali autem in­ vocatione eo ipso iam oritur sanctorum veneratio; agnoscitur enim sanctorum excellentia eorumque potentia intercessoria apud Deum. — Dulia quidem in stricto sensu et absolute sumpta est servitus debite exhibita creaturae domi­ nanti, et in hoc sensu dulia non pertinet ad virtutem religionis, quia non directe includit cultum Dei·0’. Sin autem in praerogativis sanctorum vene­ ratio exhibetur donis a Deo acceptis, indirecte honoratur Deus; ideoque veneratio sanctorum solet considerari ut actus virtutis religionis. Nihilo­ minus talis cultus sanctorum est absolutus, quia sancti et angeli habent dignitatem personae, cui propria veneratio debetur et cuius cultus non est totaliter referendus ad aliquod prototypon. (Cf. quae de cultu sanctorum definivit Concilium Tridentinum30· tamquam doctrinam catholicam.) Cultus exhibendus imaginibus et reliquiis sanctorum est relativus; refertur enim totus ad prototypon. Tamquam regula generalis de cultu absoluto et relativo haberi potest: Si prototypon adoratur latria absoluta, imago eius adoranda est latria respectiva; sin autem prototypon colitur hyperdulia vel dulia absoluta, imago aut reliquiae eiusdem coluntur hyperdulia vel dulia respectiva. S. C. R. d. 27 Maii 1826 et d. 18 Febr. 1843 (Decr. auth. n. 2844, ubi omnia decreta de veneratione S. Crucis lata ad id tempus collecta inveniuntur). Idem statuit Cod. iur. can. c. 1287, § 2. ”· S. C. R. d. is Sept. 1736 et d. 16 Dec. 1909 (Decr. auth. n. 2324 et 4*43)· 300 S. C. R. d. 23 Maii 1835 (1. c. n. 2722). 301 S. C. R. d. 12 Martii 1836 et d. 25 Maii 1906 ad I (1. c. n. 2740 et 4186). •°’ S. C. R. d. 7 Maii 1746 ad 7 (1. c. n. 2390 ad 7). 303 Cf. S. theol. 2, 2, q. 103, a. 3. ·°· Sess. 22, c. 3 et sees. 25. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. III. De veneratione imaginum et reliquiarum sapientissimas leges condidit Ecclesia, nempe: 1. Nulla reliquia debet publico cultui exponi, nisi eam esse genuinam prius constet ex authentico documento alicuius S. R. E. Cardinalis, vel Ordinarii loci, vel alius viri ecclesiastici, cui facultas authenticandi Induito Apostolico sit concessa 80°. 2. Reliquiae beatorum non possunt circumferri in publicis processio­ nibus, nisi adsit speciale indultum, vel nisi in locis, ubi eorum Officium et Missa celebratur ex Sedis Apostolicae concessione* 808*. Attamen inde nondum videtur esse prohibitum, ne in aliqua processione circumferatur aliquod reliquiarium, in quo praeter reliquias beatorum etiam reliquiae sanctorum continentur. 3. Reliquiae non insignes ubique possunt reverenter asservari; reliquiae vero insignes (quales sunt corpus, caput, brachium, antibrachium, cor, lingua, manus, crus, aut illa pars corporis, in qua passus est martyr, dum­ modo sit integra et non parva) nequeunt in aedibus vel oratoriis privatis asservari sine expressa Ordinarii loci licentia807; immo sine S. Sedis per­ missu nequeunt in aliam ecclesiam perpetuo transferri 808. 4. Imagines sanctorum et beatorum non debent imprimi et divulgari sine approbatione Ordinarii loci 800. 5. Imagines beatorum possunt quidem ubique terrarum exponi, sed tamen nequeunt publicae venerationi exhiberi aut super altari poni nisi in illis ecclesiis, ubi etiam Missae in eorum honorem permissa est810. 6. Numquam licet quascumque reliquias aut imagines (etiam imaginem Crucifixi) ponere ita, ut Tabernaculum, in quo asservatur SS. Eucharistia, sit pro directa basi811. 7. Homines, qui sanctitatis fama celebres e vita migraverunt, possunt quidem modo privato coli et invocari, non autem publico cultu honorari in ecclesiis aut oratoriis, antequam sint redacti in album beatorum aut sanctorum. Pariter non licet eorum imagines aureolis ornare, vel ad eorum sepulcra lampades accendere; „possunt tamen eorum imagines vel gesta et facta in parietibus ecclesiae seu in vitris coloratis exhiberi, dummodo imagines illae neque aliquod cultus vel sanctitatis indicium prae se ferant, neque quidquam profani aut ab Ecclesiae consuetudine alieni" 8”. 8. In aliquibus locis exsistunt imagines miraculosae, ad quas fideles cum magna fiducia supplices accedunt. Non quidem specialis vis illis inhaeret, sed Deus providentia sua ineffabili ordinavit, ut ipse, mediantibus hisce imaginibus, producat maiora et frequentiora miracula aut beneficia. Spe­ cialis devotio fidelium erga has imagines miraculosas prorsus licita est et rationi conformis. Ideoque Pius VI reiecit doctrinam contrariam Synodi Pistoriensis: „Item, doctrina et praescriptio generatim reprobans omnem specialem cultum, quem alicui speciatim imagini solent fideles impendere, ct ad ipsam potius quam ad aliam confugere: temeraria, perniciosa, pio »»» 808 •°’ 808 8,0 8,1 8,8 Cod.iur.can.c. 1283,·§ 1. Cf.Pont.Com. d.17 Iul.1933 ( Act.Ap.Sed. XXV 345). S. C. R. d. 27 Sept. 1659 (Decr. auth. n. 1130). Cod. iur. can. c. 1287, § 3. Cod. iur. can. c. 1282. 808 Ib. c. 1281, § 1. Const. ..Officiorum et munerum" d. 26 lan. 1897. Cod. iur. can. c. 1385, § 2. S. C. R. d. 27 Sept. 1659. Cod. iur. can. c. 1277, § 2. S. C. R. d. 12 Martii 1836 (Decr. auth. n. 2740 ad 1). S. C. R. d. >4 Aug. 1894 (1· c· n· 3835)· 326 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. per Ecclesiam frequentato mori, tum et illi providentiae ordini iniuriosa, quo ita Deus nec in omnibus memoriis sanctorum ista fieri voluit, qui dividit propria unicuique prout vult.“ ·“ ARTICULUS IV. De voto. Dividimus hunc articulum in octo paragraphes: i. de natura et divisione voti; 2. de subiecto voti; 3. de obiecto voti; 4. de obliga­ tione voti; 5. de cessatione voti ab intrinseco; 6. de cessatione voti eiusve obligationis per irritationem; 7. de cessatione voti eiusve ob­ ligationis per dispensationem; 8. de cessatione voti eiusve obligationis per commutationem. § iDe natura et divisione voti. 888 Definitio. Votum (graece βύχή) est promissio Deo facta de bono Ita communissime definitur votum S1‘. Ad essen­ tiam igitur voti tria requiruntur, nempe 1. quod sit vera promissio; 2. quod sit promissio Deo facta; 3. quod sit promissio de bono possi­ bili et meliore. De hac ultima condicione tractabimus in paragrapho 3, ubi sermo erit de obiecto voti. i. Votum debet esse vera promissio; ideoque non sufficit merum propositum. Etenim votum solet per promissionem explicari in Sacra Scriptura: „Si quid vovisti Deo, ne moreris reddere, displicet enim ei infidelis et stulta promissio."m „Melius est non vovere, quam post votum promissa non reddere."“· In praxi saepe haud facile est distinguere, utrum adfuerit vera pro­ missio an solum propositum. Et tamen omnino oportet distinguere inter propositum et promissionem. Promissio definitur : actus, quo quis intendit aliquid facere sub obligatione alteri manifestata; propositum autem est mera voluntas aliquid faciendi aut omittendi, quin homo inde velit sibi imponere strictam obligationem. Unde si confessarius dubitet, utrum adfuerit merum propositum an vera promissio ac proinde verum votum, quaerat a poenitente: Voluistine tibi imponere veram obligationem eamque sub peccato, quando proposuisti istud opus, an talem obligationem tibi noluisti statuere? Si poenitens respondet ad primam partem quae­ stionis negative, non adest votum neque gravis obligatio exsequendi pro­ positum, quoniam propositum ex se nullam parit obligationem moralem. Per accidens tamen, scii, propter negligentiam aut desidiam adiunctam, etiam propositi violatio potest esse peccaminosa. Si, investigatione facta, dubium remanet, utrum adfuerit promissio obligatoria, an propositum, praesumptio stat pro libertate ideoque non adest obligatio voti. possibili et meliore. ·“ Prop. 70 (Dene. n. 1570). °1· Cf. S. theol. 2, 2, q. 88. ». 2. Cod. iur. can. c. 1307, § 1. Eccle. 5, 3. ·>· Ib. v. 4. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art IV. § I. 327 2. Votum debet esse promissio ipsi Deo facta, quia votum est latriae actus, quo quis se obligat Deo ad aliquid faciendum aut omittendum in eius cultum et obsequium. Licet autem vota saepe soleant emitti in honorem B. Virginis et sanctorum (e. gr. aliquis vovet, se cotidie dic­ turum esse Rosarium in honorem B. Virginis), tamen talia vota non fiunt proprie sanctis et B. Virgini, sed soli Deo. Significatio autem huiusmodi votorum potest esse triplex: a) homo vovet Deo, se imple­ turum esse illud, quod sanctis promisit, vel aliis verbis: illud, quod sanctis promittitur, non est ipsum votum, sed voti materia *1T ; b) votum fit Deo, sed coram sanctis, qui sint quasi testes nostrae promissionis; c) votum fit principaliter Deo, secundario autem in honorem et me­ moriam sanctorum, eo ferine modo, quo ecclesiae principaliter in cultum Dei, secundario autem in honorem sanctorum eriguntur, et quo Missa dicitur in honorem sanctorum. Si quis autem votum faceret B. Virgini aut alicui sancto sine ulla relatione ad Deum et absque intentione se Deo obligandi, sed soli B. Virgini aut sancto, non esset votum proprie dictum, sed quaedam promissio sacra et actus hyperduliae aut duliae. Hinc e. gr. si quae puella dicat: Sanctissima Virgo, promitto tibi per­ petuam castitatem, quia amo te; sin autem nihil cogitet de obligatione ineunda erga Deum, talis promissio est votum aut nullum aut dubium, ac proinde non requiritur dispensatio Summi Pontificis ad eam liberan­ dam a tali promissione, sicut necessarium est ad auferendum votum perfectae castitatis. Valor moralis et utilitas votorum. Cum votum sit actus virtutis reli-389 gionis et quidem latriae, ut ex dictis apparet, sequitur, illud esse actum bonum et utilem. Protestantes autem, praeeuntibus Wicleff, Luthero, Calvino, docent, vota (praesertim vota religiosorum) esse nociva, peccaminosa atque immoralia, cum laedant humanam libertatem ·1β. Moderni tamen Protestantes non sunt concordes de honestate votorum·1·. Satis communiter autem reiciunt vota ordinum religiosorum. Iam S. Thomae temporibus Guilelmus de S. Amore indirecte impugnavit vota religiosa, condemnando statum religiosum Ordinum Mendicantium. B. Albertus Magnus, S. Thomas Aquinas, S. Bonaventura victoriose dimicaverunt contra „impugnantes Dei cultum et religionem1' — Quietistae quoque errores de votis sparserunt. Unde Innocentius XI damnavit propositiones sequentes321: „Vota de aliquo faciendo sunt perfectionis impeditiva"; ..Praepositis oboediendum est in exteriore, et latitudo voti oboedientiae religiosorum tantummodo ad exterius pertingit; in interiore vero aliter se res habet, quo solus Deus et director intrant." Contra hos omnes sit: Thesis. Vota prudenter emissa ex motivo Deum colendi sunt honesta et valde utilia. ·” Cf. S. theol. 2, 2, q. 88, a. 5 ad 3. ·*· Cf. Luther! opusculum de votis monasticis. ·*· Cf. Realcnzyklopfldie fflr prot. Theol. s. v. „Geliibde". ••° Cf. S'. Thom., Opusc. I contra impugnantes Dei cultum et religionem, et opusc. III contra pestiferam doctrinam retrahentium homines a religionis ingressu. ··· Dem. n. 1223 1285. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. Prob. I. Ex S. Scriptura. In Vetere Testamento Patriarchae et sanctis­ simi viri vota emiserunt ac propterea a Deo benedicuntur”’. In lege Mosaica votorum impletio praescribitur: „Cum votum voveris Domino Deo tuo, non tardabis reddere, quia requiret illud Dominus Deus tuus, et, si moratus fueris, reputabitur tibi in peccatum" ”’ — In Novo Testamento Christus et Apostoli saepe invitaverunt ad consilia evangelica amplectenda, quae sine votis non solent in praxim deduci”*. De S. Pauli discipulo Aquila dicitur: „Habe.bat. enim votum." ”° Prob. 2. Ex tota traditione Christiana. Iam inde a primis saeculis Chri­ stianis homines pii utriusque sexus vota emiserunt ”· atque vel in desertum profecti sunt sequentes exempla Pachomii et Antonii, vel in propriis suis domibus sancte vixerunt. Praesertim votum castitatis saepe emissum est. Audiatur unus S. Augustinus alloquens quosdam coniuges, qui post emissum votum castitatis illud frangere intendebant: „Nunc vero, quia tenetur apud Deum sponsio tua, non te ad magnam iustitiam invito (si exhortor, ne re­ cedas a voto), sed a magna iniquitate deterreo. Non enim talis eris, qualis mansisses, si nihil tale vovisses. Minor enim tunc esses, non peior. Modo autem tanto, quod absit, miserior, si idem Deo fregeris, quanto beatior, si persolveris. Nec ideo te vovisse poeniteat, immo gaude, iam tibi non licere, quod cum tuo detrimento licuisset.... Felix est necessitas, quae in meliora compellit." ”’ Prob. 3. Ex definitionibus Ecclesiae. Concilium Tridentinum ”· definivit: „S. q. d. ita revocandos esse homines ad baptismi suscepti memoriam, ut vota omnia, quae post baptismum fiunt, vi promissionis in baptismo ipso iam factae, irrita esse intelligant, quasi per ea et fidei, quam professi sunt, detrahatur et ipsi baptismo, A. S.“ — Idem apparet ex propositionibus Quietistarum ab Innocentio XI damnatis et iam supra memoratis. Prob. 4. Ex rationibus. Sufficiat adducere verba Angelici Doctoris”®: «Triplici ratione facere idem opus cum voto est melius et magis meritorium quam facere sine voto: primo quidem, quia vovere ... est actus latriae, quae est praecipua inter virtutes morales. Nobilioris autem virtutis est opus melius et magis meritorium. Unde actus inferioris virtutis est melior et magis me­ ritorius ex hoc, quod imperatur a superiore virtute, cuius actus fit per im­ perium; sicut actus fidei vel spei melior est, si imperetur a caritate. Et ideo opera aliarum virtutum moralium (puta ieiunare, quod est actus abstinentiae, et continere, quod est actus castitatis) sunt meliora et magis meritoria, si fiant ex voto; quia sic iam pertinent ad divinum cultum, quasi quaedam Dei sacrificia. Unde Augustinus”0 dicit, quod ,neque ipsa virginitas, quia virginitas est, sed quia Deo dicata est, honoratur, quam fovet et conservat continentia pietatis1. — Secundo, quia ille, qui vovet aliquid et facit, plus ”’ Cf. Gen. 28, 20 et Wetser et Welle, Kirchenlex. s. v. „Gelubde bei den Israeliten". ”’ Deut. 23, 21. ”· Cf. Matth. c. 16 et 19; 1 Cor. 7, 25. ”· Act. 18, 18; cf. 21, 23sqq. ”· Cf. S. Ignat., Ep. ad Polyc. c. s (Migne, Patr. graec. 5, 724); Tertuli., De virg. velandis c. 11 (Migne, Patr. lat. 2, 954); S.Cypr., De habitu virg. c. 4 (Migne, Patr. lat. 4, 456). ”’ Ep. 127 (Migne, Patr. lat. 33, 487). Sess. 7, can. 9 de bapt. (Den*. n. 865). S. theol. 2, 2, q. 88, a. 6. "° De virg. c. 8. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. IV. § i. 329 se Deo subicit quam ille, qui solum facit; subicit enim se Deo non solum quantum ad actum, sed etiam quantum ad potestatem; quia de cetero non potest aliud facere; sicut plus daret homini, qui daret ei arborem cum fructibus, quam qui daret ei fructus tantum.... Tertio, quia per votum im­ mobiliter firmatur voluntas in bonum. Facere autem aliquid ex voluntate firmata in bonum, pertinet ad perfectionem virtutis.... Sicut etiam peccare mente obstinata aggravat peccatum, et dicitur peccatum in Spiritum Sanctum." Obiciunt quidem Protestantes, votis perimi libertatem; sed haec obiectio valde debilis est. Etenim etiam matrimonio libertas resiliendi a contractu tollitur; immo in quolibet contractu humano obligatur homo ad aliquid fa­ ciendum vel omittendum. Ergo etiam matrimonium et omnes contractus onerosi essent repudiandi. Praeterea etiam sancti in coelo iam amplius non habent libertatem peccandi aut se separandi a Deo, et tamen sunt summe liberi. Felix ergo necessitas, quae in meliora compellit, ut dicit S. Augustinus in textu supra citato**1. Numquam homo magis liber est, quam quando liberatus a iugo passionum perfecte adimplet officia vitae Christianae. Divisiones. Vota multipliciter dividuntur. Sequentes divisiones 390 videntur esse principaliores: 1. Ratione obiecti votum dividitur in personale et reale. Votum personale principaliter obligat ad aliquam actionem personalem aut ponendam aut omittendam, e. gr. votum ieiunandi, non ludendi etc. — Votum reale principalius obligat ad aliquam rem, e. gr. ad eleemosynam dandam. Praeter votum personale et reale nonnulli theologi distinguunt votum mixtum, in quo aeque principaliter intenditur et promittitur actio et res, e. gr. votum faciendi peregrinationem ad aliquam imaginem miraculosam ibique cereum offerendi. Huiusmodi autem votum mixtum nihil aliud est nisi duo vota simul iuncta: alterum personale, alterum reale. 2. Ratione durationis votum distinguitur in temporale, quod ob­ ligat ad determinatum tempus, e. gr. ad annum; et in perpetuum, quod servandum promittitur ad totam vitam. 3. Ratione modi votum dividitur in absolutum, quod fit sine ulla adiecta condicione, e. gr. voveo perpetuam castitatem; et in condicionatum, quod non obligat nisi aliqua condicione verificata, e. gr. voveo peregrinationem, si sanitatem recuperaverim; voveo ingressum in re­ ligionem, si parentes consensum dederint. — Si quis sub condicione determinatae culpae futurae poenam sibi infligendam vovet, vocatur tale votum poenale; e. gr. si iterum inebriatus fuero, voveo me daturum esse eleemosynam 100 francorum. 4. Ratione formae distinguitur votum expressum, quod conceptis verbis emittitur; et tacitum, quod consistit in libera aliqua actione, cui votum adnexum est. Sic e. gr. si quis in Ecclesia Latina libere subdiaconatum suscipit, tacite vovet castitatem’**. Antiquis temporibus ··* Cf. S. theol. 3, 3, q. 88, a. 4. ··’ Sunt tamen nonnulli auctores docentes, subdiaconum obligari ad castitatem ■ervandam non vi voti, sed vi legis ecclesiasticae; de qua controversia sermo re­ dibit infra 111 819. 330 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. exsistebat etiam tacita professio religiosa trium votorum oboedientiae, castitatis, paupertatis’”. Maxima pars votorum hodie emissorum sunt vota expressa. — Huic distinctioni affinii est divisio voti expliciti et impliciti. Explicitum enim votum est idem, quod expressum, impli­ citum vero est id, quod in alio continetur. Sic e. gr. religiosus, qui explicite vovet oboedientiam secundum regulam, implicite vovet pau­ pertatem et castitatem. 5. Ratione acceptionis Ecclesiae distinguitur votum privatum et publicum. Votum privatum illud est, quod a solo vovente emittitur sine interventu Ecclesiae; e. gr. aliquis vovet dicere cotidie Rosarium. Votum publicum est illud, quod nomine Ecclesiae a legitimo superiore ecclesiastico acceptatur’”. Vota publica sunt omnia vota essentialia ordinum et congregationum religiosarum, dummodo hae sint ab Ec­ clesia rite approbatae. 891 Vota publica distinguuntur in simplicia et sollemnia. Vota simplicia publica sunt illa, quae emittuntur in omnibus congregationibus reli­ giosis approbatis et in antiquis ordinibus post novitiatum primo trien­ nio. (Societas lesu tamen speciales leges habet de hac re.) Vota sollem­ nia sunt illa, quae ex auctoritate Ecclesiae emittuntur a) in religiosis ordinibus post triennium votorum simplicium’”; b) in Societate lesu a nonnullis membris iuxta speciales leges huius Societatis; c) votum castitatis in susceptione subdiaconatus emissum’”. Multum disputatur usque ad nostros dies, in quo praecise sita sit essen­ tialis differentia inter vota sollemnia et vota simplicia publica. Quae quidem controversia, cum potius ad ius canonicum videatur pertinere quam ad Theo­ logiam moralem, non potest nisi per transennam hic tangi. Imprimis duplex distinguenda est sollemnitas: altera essentialis, altera accidentalis. Acciden­ talis sollemnitas voti sunt Rubricae, circumstantiae et condiciones ex statuto Ecclesiae necessario observandae, e. gr. statutum Ecclesiae, quod vota sol­ lemnia non possunt valide emitti ante annum 21 aetatis completum; vel quod non possunt emitti, nisi praecesserit novitiatus et saltem triennium votorum simplicium. Ista sollemnitas accidentalis procul dubio unice dependet ab institutione Ecclesiae, quae libere eam mutare potest et de facto pluries mutavit. Ecclesiae enim est sapienter determinare, sub quibusnam condicio­ nibus aliquis sit habilis ad professionem sollemnem faciendam; sicuti etiam Ecclesiae est statuere aliqua, quae ad matrimonium Christianum valide in­ eundum essentialiter requiruntur. Et sicut Ecclesia, labente tempore, quaedam impedimenta dirimentia matrimonii instituit, ita similiter quasdam con­ diciones apposuit, sine quibus professio sollemnis non habetur valida. De hac sollemnitate accidentali professionis videntur loqui Summi Pontifices Bonifatius VIII8’1’ et Gregorius XIII”9, si asserunt: „Nos attendentes, 988 Cf. de hac re canonistas. 888 Cod. iur. can. c. 1308, § 1. Votum igitur publicum non opponitur voto occulto. 888 Ex decreto Commissionis Pontificiae d. 15 Iui. 1919 speciales leges statutae sunt de professione religiosorum, qui debent servitium militare peragere. Cf. no­ strum Man. iur. can. q. 212. 888 Istud votum accuratius vocatur: sollemnitatum. c. unie. 3, 15 in VI’. *888 Const. ..Ascendente Domino" d. 22 Mali 1584. Caput Π. De actibus virtutis religionis. Art. IV. $ 2. SSI quod voti sollemnitas ex sola constitutione Ecclesiae est inventa....“ — Sollemnitas essentialis votorum est id, quo illa vota intrinsece distinguuntur ab omnibus aliis votis. Complures auctores, e. gr. Suarez**** , Schmalzgrueber*4·, Wernz*41, putant vota sollemnia essentialiter differre a votis simplicibus propter effectus iuridicos illis ab Ecclesia annexos. Alii, scii. S. Thomas*4*, Thomistae’4· et plures alii, e. gr. Lehmkuhl*44, docent essen­ tiam votorum sollemnium consistere in quadam traditione et consecratione spirituali interna voventis, quam Ecclesia nomine Dei acceptat; vota vero simplicia non continere nisi spiritualem traditionem. Quae quidem sententia nobis videtur melior, praesertim propter Concilium Tridentinum definiens: „S. q. d. matrimonium ratum, non consummatum, per sollemnem religionis professionem alterius coniugum non dirimi, A. S.“ **’ Matrimonium enim ratum est verum matrimonium ac de ipso iure divino indissolubile. Si nihi­ lominus professio sollemnis dirimit tale matrimonium, hoc non potest venire ex sola lege ecclesiastica, sed ex iure divino; secus etiam aliquis Summus Pontifex posset abolere canonem Tridentinum modo citatum; quod quidem videtur impossibile. — Licet autem vota sollemnia essentialiter consistant in spirituali consecratione voventis, nihilominus Summus Pontifex valet ex gravi causa dispensare in eorum obligationibus; sicuti etiam permittere potest, ut calix consecratus adhibeatur ad profanos usus. § 2De subiecto voti. Cum votum sit actus virtutis religionis, imprimis valent de sub-392 iecto voti ea, quae supra n. 326 dicta sunt de subiecto religionis. Quia tamen votum solet emitti ad voluntatem firmandam in bono proposito, illae personae, quarum voluntas est perfecte firmata in bono, iam non indigent voto. Hinc sancti in coelo, angeli boni, Christus non emiserunt vota. S. Thomas’4* scribit: „Christo secundum se non competebat vovere, tum quia Deus erat, tum etiam quia in quantum homo habebat firmatam voluntatem in bono quasi comprehensor exsistens." — Damnatos non esse subiectum voti, per se patet, quoniam non sunt capaces alicuius actus religionis. Quibus igitur exceptis subiectum voti seu capaces vovendi sunt omnes homines, dummodo 1. sint usu perfecto rationis praediti; 2. ha­ beant intentionem vovendi; 3. habeant sufficientem deliberationem et 4. libertatem; 5. non sint prohibiti a lege positiva, quominus vota emittant. Omnes homines possunt vota emittere. Ratio est, quia omnes homines possunt Deum colere. Ergo non solum catholici, sed etiam Protestantes, immo et infideles possunt valida vota emittere. Quapropter S. Poenitentiaria declaravit d. 29 No.·. 1842, Pro- ··· ·“ ·*· “* De relig. tr. 7, 1. 2, c. 10 sqq. »« Ius can. 1. 3, tit. 34, η. 8. lus Decret. Ill, η. 654. et IV, η. 377· *4’ 4. dist 38, q. 1, a. 2. Cf. Büluart, De relig. dise. 4, a. 5. 144 Theol. mor. I, η. 647 3 Cf. Billuart 1. c. et Er». MUIler, Theol mor. II, fi 5a. Capot Π. De actibus virtutis religionis. Art. IV. ( ». 335 quis in maximo periculo naufragii aut mortis vovet perpetuam casti­ tatem: aut si iudex ecclesiasticus iuste condemnaret clericum ad de­ positionem, nisi intraret in strictum monasterium ibique vota emitteret, tunc talia vota iuxta sententiam probabiliorem et communiorem sunt valida**** . Ratio est, quia huiusmodi voventi nulla fit iniuria, ac eius actus, non obstante metu, remanet liber et deliberatus. — Eadem valent de valore voti, quod emissum fuit sub influxu gravis metus et iniuste quidem incussi, sed non ad extorquendum votum. Talis enim metus in ordine ad votum non distinguitur a metu naturali. Unde e. gr. valet votum, quod quis emisit ad evadendum periculum mortis ortum ex invasione latronum. d) Metus levis a S. Alphonso *** , non irritat vota. Licet enim quidam auctores citati e. gr. Busembaum, Navarrus, et ex modernis Schindler, Noldin, opinentur, etiam metum levem irritare votum, quia talis quo­ que metus sententia levis longe aufert saltem communior et plenam consensus probabilior asserit, libertatem, rem tam tamen gravem sicut votum non irritari ex levi metu*”. 5. De lege ecclesiastica prohibente nonnulla vota. A lege naturali 398 et positivo-divina nemo capax rationis prohibetur, ne vota emittat de materia apta. Sed quaeritur, num ex lege positiva ecclesiastica quidam vovere vetentur. Respondetur : a) Ecclesia complures homines reddit incapaces ad vota publica sive simplicia sive sollemnia emittenda; ideoque nonnullas condiciones appo­ suit, sine quibus vota in institutis religiosis emissa sunt prorsus invalida inde ab initio. De istis condicionibus essentialiter requisitis ad religiosam professionem sive simplicem sive sollemnem agunt canonistae *”. b) Cum iuxta sententiam probabilem Ecclesia valeat praescribere etiam actus internos, nihil obstat, quominus Ecclesia votis quoque privatis emit­ tendis quasdam condiciones apponat, sine quibus hiusmodi vota sunt irrita. Attamen non certo constat, Ecclesiam de facto huiusmodi condiciones alicui voto privato apposuisse. c) Religiosi voto oboedientiae adstricti nullum votum privatum emittere possunt, quod est contra voluntatem superiorum aut contra regulam pro­ fessam. Ratio est, quia tale votum esset de re mala et prohibita. d) Religiosi possunt emittere votum ingrediendi ordinem strictiorem, ut statutum est a compluribus Summis Pontificibus”7. Transitus autem ipse iam amplius nequit fieri sine auctoritate Apostolicae Sedis*”. e) Religiosi professi non possunt emittere alia vota privata, quae sint firma et non Subnoxia irritationi superioris. Quare S. Thomas dicit simpli­ citer: „Nullum votum religiosi est firmum nisi de consensu sui praelati.·*”· f) Generarim non expedit, ut religiosi emittant vota privata, saltem sine expressa licentia superioris. Nam primo non constat, num ista vota sint valida, et deinde religiosus iam obstrictus tribus viotis essentialibus et ob­ ··· *·· *” ··’ ”· Cf. 5. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 197. ·“ Theol. mor. 1. 3, n. 197. Optime de hac re disserit Dont. Soto, De iure et iust. 1. 7, q. 2, a. 1. Cf. nostrum Manuale iur. can. q. 313. Cf. Innoc. III, c. 18, X 3, 31. ··· Cod. iur. can. c. 632. S. theol. a, a, q. 88, a. 8 ad 3. 336 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. servantia regulae, si velit fideliter haec omnia observare, iam sufficienter est ligatus, quin egeat nova obligatione alicuius voti privati. g) Vota privata emissa a religioso professo videntur esse valida, nisi superior illa irritaverit aut huiusmodi vota sint expresse prohibita a regula. Ita sententia communior, quam tenent Caietanus’80, loannes aS.Thoma’®1, Suarez”’, Salmanticenses3®’, multi alii. Ratio est, quia talia vota nullum detrimentum inferunt jurisdictioni superiorum eorumque rectae admini­ stration!. Ubi enim superior illa existimat inopportuna, potest ea irritare. Quare si e. gr. aliquis religiosus se graviter obligavit sub voto ad recitan­ dum cotidie Rosarium, hoc votum est validum et transgressio eius est pec­ catum grave, aut si religiosus se sub voto privato ligavit ad observantiam alicuius regulae secus sub nulla culpa obligantis, peccat transgrediendo hoc votum emissum. § 3- De obiecto voti. 399 Obiectum voti est id, quod in voto promittitur, e. gr. eleemosyna danda, oratio dicenda, castitas servanda etc. Solet quoque vocari materia voti. Ad validitatem autem voti requiritur materia apta habens tres condiciones, scii. i. ut sit voventi possibilis; 2. ut sit honesta; 3. ut sit de bono meliore. i. Voventi possibilis debet esse res promissa. Etenim res impossibilis (sive physice sive etiam moraliter, i. e. praestanda cum extraordinaria difficultate non praevisa) nequit in voto promitti, cum nemo possit se serio obligare ad tales res impossibiles. Hinc votum faciendi miraculum est irritum; pariter votum hominis pauperis elargiendi magnas eleemosynas. Solet hic quaeri: a) num votum evitandi omnia peccata sit validum? Respondetur cum distinctione: a) Si quis vovit, iam nullum peccatum, nec etiam levissimum, in tota vita se esse commissurum, tale votum est irritum; est enim de re moraliter impossibili, quia nemo potest, sine speciali gratia, vitare omnia etiam levissima peccata. (?) Si quis vovit, se velle vitare omnia peccata mortalia, vel etiam omnia peccata venialia plene deliberata, tale votum est quidem in se validum, quia cum ordinario auxilio Dei hoc pos­ sibile est; sed nihilominus pro homine non comprobato per longum exercitium virtutum tale votum est imprudens, quia non expedit sub voto promittere, quod probabilius fideliter non servabitur. b) valetne votum de re partim possibili et partim impossibili? Oportet perspicere, num materia voti sit indivisibilis, et num etiam in parte pos­ sibili adhuc ratio voti saltem partialiter contineatur”*. Si materia est in­ divisibilis, votum fit irritum, si totum non est possibile, etiamsi pars est possibilis. Sic e. gr. si quis voto promisit peregrinationem ad Lourdes, et totum iter sibi factu est impossibile (ob penuriam virium aut pecuniae), non tenetur ad partem itineris sibi possibilis. Quodsi autem materia voti est divisibilis, et in parte possibili huius materiae adhuc servatur (saltem ”® Comm. in 2, 2, q. 88, a. 8. ”* In 2, 2, q. 88, disp. 29, a. 16. De relig. 1. 3, c. 5, n. 3. Curs. theol. mor. tr. 17, c. 1, punct. 8, n. 183. ”· Cf. 5 ,/tlph., Theol. mor. 1. 3, n. 202. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. IV. S 3· 337 aliqualiter) ratio et finis voti, haec pars possibilis praestanda est; e. gr. si quis promisit peragere peregrinationem ieiunus, et nequit ieiunium servare, valet autem peregrinationem aliter peragere, non est totaliter liberatus ab obligatione voti, sed tenetur peregrinationem facere, licet non ieiunus. Ceterum in his et similibus casibus imprimis inquirendum est de intentione accurata voventis et exinde oportet iudicare de obligatione voti persistente aut cessante. 2. Honesta et Deo grata debet esse materia voti. 400 Votum enim est actus colendi Deum. Porro Deus non colitur actibus inhonestis aut prorsus indifferentibus et vanis*·5. a) Vovere rem inhonestam aut facere votum ad obtinendam rem illicitam est peccatum grave, nisi excuset conscientia erronea. Quare S. Alphonsus*·® scribit: ..Probabilius etiam mihi est, vovere malum, etiam y^eniale, de se esse culpam gravem; cum de se blasphemia sit velle, ut m-.am cedat in honorem Dei. Sed communiter ob ignorantiam hoc non est nisi veniale." — Quando finis voventis est malus, licet materia voto promissa sit in se bona, tunc votum est invalidum et graviter peccaminosum, si fuit finis principalis ; sin autem est tantum finis secundarius, votum est validum. Unde e. gr. votum dandae eleemosynae ad obtinendum bonum successum in furto, in damni­ ficatione, in adulterio etc. est invalidum et constituit grave peccatum; votum autem dandae eleemosynae in honorem quidem Dei, sed etiam ad habendam aliqualem vanam gloriam propriam, est validum, quamvis quaerere vanam gloriam sit in se malum ·”. b) Vovere rem vanam et indifferentem tum in se tum in suis circum­ stantiis est peccatum veniale; votum autem ipsum est nullum. Ratio est, quia displicet Deo huiusmodi stulta promissio. Hinc invalidum et leviter peccaminosum esset votum non amplius transeundi per talem plateam. Semper autem fere res in se indifferentes evadunt bonae aut malae propter circumstantias adnexas aut propter finem agentis. Quare validum et licitum esset votum alicuius puellae non transeundi amplius per talem plateam, quia ibi delectationes periculosas percipit videns quendam adolescentem. 3. De bono meliore debet esse votum, i. e. non debet impedire maius 401 bonum in subiecto vovente. a) Ita communius et rectius haec qualitas obiecti voti explicatur. Duplici enim modo potest aliquid nuncupari maius aut melius bonum: primo com­ parate ad aliud bonum, e. gr. melius est praestare oboedientiam, quam facere mortificationes corporales, sed utrumque est bonum. Secundo modo com­ parate ad contrariam omissionem eiusdem boni, e. gr. melius est dare eleemo­ synam quam non dare, melius est servare castitatem quam non servare. Ad idoneam materiam voti sufficit, ut hoc secundo modo sit bonum melius. Nam si necesse esset, ut bonum voto ptomissum sit melius comparate ad aliud bonum, sequeretur, ut nullum votum esset validum, nisi foret de opere omnium perfectissimo, quoniam solum opus perfectissimum non habet aliud opus magis perfectum ··". b) Ex quibus eruitur, non tantum opera sic dicta supererogatoria (seu sub consilio cadentia), sed etiam opera iam aliunde praecepta posse esse ··· i. Thom., S. theol. 3, 2, q. 88, a. 3. ,M Theol. mor. 1. 3, n. 205. ··’ Cf. S. /Ilph., Theol. mor. I. 3, n. 206. ··· Cf. Concina, In Decal. 1. 4, dis*. I, c. 5. n. J. PaOMMn, Man. Thiol, mor, 11, 22 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. materiam voti. Sane opera consilii seu supererogatoria propriissime cadunt sub voto, ut dicit Angelicus Doctor···, sed opera praecepta sunt adhuc suf­ ficiens materia votorum, seu de iis quoque fieri possunt vota. Ratio autem est, quia opus sub praecepto (sive naturali sive divino sive ecclesiastico) impositum remanet nihilominus liberum, et non inducit nisi obligationem moralem. Nihil ergo obstat, quominus aliquis novo religionis vinculo se adstringat ad praestandum opus istud iam aliunde praescriptum. Unde e. gr. optimum potest esse votum iam amplius se non inebriandi ab eo factum, qui pravum habitum intemperantiae habet. — Quae quidem doctrina potest confirmari ex iuramento promissorio, quod similem obligationem re­ ligionis inducit, sicut votum. Porro saepissime iuramentum promissorium adhibetur non solum a catholicis, sed etiam ab acatholicis, ad confirmanda foedera, pacta, contractus etc., ad quorum observantiam iam obligant ius naturale et divinum. Quidni .eodem modo adhiberi possunt vota? c) Insuper notandum est, ad sufficientem materiam voti non requiri, ut opus promissum sit absolute et obiective melius quam eius omissio, sed sufficit, ut istud opus sit subiective seu relate ad personam voventem melius quam eiua omissio. Quapropter aliquando licitum esse potest votum con­ trarium consiliis evangelicis, e. gr. ineundi matrimonium, relicta virginitate. Nam licet status virginitatis obiective spectatus sit perfectior statu matri­ monii, tamen pro quibusdam hominibus matrimonium est melius virginitate. Dicit enim S. Paulus: „Melius est nubere quam uri."11* Praeter periculum incontinentiae vitatum etiam alia bona specialia ex determinato matrimonio oriri possunt, e. gr. cessatio scandali, cessatio concubinatus, legitimatio prolis etc. Unde certe et longe probabiliorem vocat S. Alphonsus sententiam, quae docet, in istis casibus votum nubendi esse validum et licitum*·1. Contra­ dicunt tamen complures graves auctores, ut Dominicus Soto·7·, loannes a S. Thoma·7·, loannes a Cruce·7·, Concina·7· etc., quia matrimonium non est unicum remedium concupiscentiae et praesto sunt etiam alia media eaque efficaciora. In praxi votum nubendi non videtur esse consulendum, tum quia forte est invalidum, tum quia eius utilitas valde parva esse solet. Unde si quis stimulis carnis exagitatus nolit aliis remediis uti ad castitatem servandam, matrimonium contrahat, sed non emittat votum nubendi. d) S. Alphonsus·7· hic subnectit quaestionem: „An, si quis nimis pronus ad vovendum voveat non amplius vovere nisi cum licentia confessorii; sin autem postea voveat nihilominus, valeat istud votumf" Respondetur: I. Votum non vovendi absolute emissum est quidem invalidum, quia melius est vovere quam non vovere; sed votum non vovendi nisi cum licentia confessarii est certe validum pro illo, qui nimis pronus et inconsideratus est in vovendo, cum impediat vota imprudentia. 2. Emittendo secundum votum, inconsulto confessario, vovens peccavit. 3. N ihilominus hoc secundum votum est validum, dummodo aliae omnes condiciones essentiales voti adfuerint. e) Hic subnectitur alia quoque quaestio, quae quidem hodie antiquata est, sed quae temporibus elapsis haud raro occurrebat: Possuntne parentes filios suos devovere alicui monasterio aut statui ecclesiastico, ita ut filii vi istius voti teneantur ingredi monasterium aut suscipere statum clericalem f Respondetur: negative; tale enim votum esset aeque iniustum ac impos··· S. theol. 3, 3, q. 88, a 3. ·’· 1 Cor. 7, 9. 171 Theol. mor. 1. 3, n. 209. ··» De iure et lust. 1. 7, q. 1, a. 3. »’· In 3, a, q. 88, disp. 39, a. 7, conci. 4. ·’· De voto dub. a, conci. 4. ·’· L. c. n. 7. ·’· L. c. n. 210. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. IV. § 4. 33g sibile. Etenim filii sunt prorsus liberi in electione status, ac proinde parentes laedunt iustitiam, si cogunt filios suos ad determinatum statum amplecten* dum. Deinde, si filii renuunt amplecti statum a parentibus illis designatum, exsecutio voti evadit saltem moraliter impossibilis. Quodsi antiquis tem­ poribus nihilominus nonnulli parentes infantes suos devovebant alicui monasterio aut statui clericali, Ecclesia talia vota aut non approbavit, aut filiis sic devotis, postquam ad annos discretionis pervenerunt, concessit, ut libere possint exire e monasterio et alium statum eligere. f) Demum quaeritur: num votum in baptismo emissum renuntiandi sata­ nae, mundo et pompis eius sit verum votum? Non est votum in stricto, sed in lato sensu, ita ut baptizatus peccans contra promissiones datas gravius quidem peccatum committat quam homo non baptizatus, sed tamen verum sacrilegium non committit ob laesionem voti in baptismate. Ita sen­ tentia communis*”. Ratio est, quia ille, qui in baptismo tales promissiones dat, non intendit se obligare sub peccato speciali contra religionem, sed solummodo promittit fidelem observantiam omnium mandatorum Dei. §4De obligatione voti. Nota. Cum votum sit ad instar legis, quam vovens sibi libere im­ posuit, principia de obligatione legis etiam de obligatione voti generatim applicanda sunt, cum hac tamen differentia, quod obligatio voti oritur ex virtute religionis, obligatio autem legis ex virtute oboedientiae. Qualitas obligationis. Principium. Omne votum validum obligat 402 ex virtute religionis solum vovent em"*. Votum validum obligare est de fide, unde S. Thomas·7· vocat haereticum illum, qui obligationem voti validi pertinaciter negat. Iam pagani agno­ verunt, transgressionem voti esse peccatum, ideoque ille, qui violavit votum, appellabatur reus voti. Strictissime inculcatur exsecutio voti in S. Scriptura: „Si quid vovisti Deo, ne moreris reddere; displicet enim ei infidelis et stulta promissio; sed quodcumque voveris, redde; multoque melius est non vovere, quam post votum promissa non reddere." *** „Cum votum voveris Domino Deo tuo, non tardabis reddere, quia requiret illud Dominus Deus tuus, et si moratus fueris, reputabitur tibi in peccatum."**1 S. Paulus severe dicit de viduis, quae per earum voluntatem nubendi violaverunt votum castitatis emissum: „habentes damnationem, quia primam fidem irritam fecerunt" ***. — Ratio autem intrinseca est, quia votum est pro­ missio Deo facta. Porro omnis vera promissio, dummodo sit licita eiusque exsecutio possibilis, obligat in conscientia. Ergo multo magis obligat pro­ missio, quam quis fecit Deo votum emittendo. Si enim est offensa hominis ipsi fidem datam frangere, multo maior est offensa Dei ipsi fidem in voto datam frangere*··. Dico autem: votum ex virtute religionis obligat solum voventem. Ergo numquam votum, ut est votum, obligat alios. Hinc filii non tenentur votis ·” Cf. S*. Raymundus, Summa I. I, de transgress, voti; S. Thom., 4, dist 38, ■q. 1, a. a; 5. Antoninus, S. theol. P. a, tit. 2, c. a. ·’· Cod. iur. can. c 1310, { 1. »’» Cf. Quodl. 3, a. ia. ··· Eccle. 5, 3»q. ··' Deut. 33, ai “» ! Tim. s, 13. ··· Cf. S. theol. 3, a, q. 88, a. 3. 22« 340 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. personalibus parentum; e. gr. quando pater fecit votum peregrinandi aut ieiunandi, filius non tenetur ista vota exsequi, si pater est impeditus aut iam defunctus. Immo vota personalia nullo modo possunt impleri per alium; ideoque e. gr. si quis vovit orationem, non potest hoc votum impleri per alterum etiam libere volentem dicere hanc orationem. Si communitas ali­ qua, e. gr. urbs, paroecia etc., aliquam actionem personalem voverit, puta ieiunium stato die peragendum (ob partam victoriam aut calamitatem supe­ ratam), tunc incolae descendentes non laedunt quidem votum, si non ieiunent, debent tamen ieiunare ex lege particulari — Vota vero realia (et idem valet de votis mixtis, qua realia sunt), licet nequeant heredibus voventis imponere obligationem religionis, debent tamen aliquando (si non laedunt partem legitimam heredum aut si non excedunt vires heredi­ tatis) ex iustitia impleri, cum sint quasi onera hereditati incumbentia. lamvero ille, qui accipit hereditatem, in se sumat oportet etiam onus cum ea coniunctum “·. Hinc heredes non solventes legata ex voto testatoris stipu­ lata laedunt iustitiam et ad restitutionem tenentur. Vota realia possunt, etiam durante vita voventis, adimpleri ab alio. Sic e. gr. qui vovit eleemo­ synam dandam, potest ab alio petere, ut loco ipsius velit eleemosynam pro­ missam largiri. Notat S. Alphonsus 084 sequens opinionem Salmanticensium ”7 et Caietani votorum violationes esse omnes eiusdem speciei mo, alis, scii, laesio­ nes fidelitatis Deo debitae. Unde (absolute loquendo) potest aliquis poenitens materiam peccati seorsim a circumstantia voti laesi declarare, dicendo e. gr. toties fregi ieiunium, toties fornicatus sum, non exprimendo votum de his materiis, et postea dicere: toties fregi votum in re gravi, non ex­ primendo materiam. Ratio est, quia, si circumstantia est separabilis a sub­ stantia peccati, possunt seorsim peccatum et circumstantia declarari, velut, qui furatus est in ecclesia, satisfacit dicendo: furatus sum; et postea: sacri­ legium commisi. — Licet haec sint vera theoretice loquendo, tamen non sunt in praxim deducenda, quia inde rectum iudicium confessarii de con­ scientia poenitentis et de mediis correctionis consulendis valde difficile redditur. 403 Scholion. Num laesio cuiuslibet voti sit sacrilegium. Disputatur inter auctores, utrum culpabilis violatio cuiuslibet voti habeat speciem veri sacrilegii, an tantum infidelitatis aut perfidiae. Caietanus88· affirmat laesionem cuiuslibet veri voti esse verum sacrilegium, quia res voto promissa fit sacra. Porro laesio rei sacrae est sacrilegium. Communis autem sententia negat peccatum sacrilegii in quolibet voto laeso. Etenim si quis »»* In nonnullis regionibus et urbibus exsistunt huiusmodi vota facta a com­ munitate et translata ad posteros. Sic e. gr. Romae ex voto observatur ieiunium ante festum Purificationis B. Μ. V. Omnes quidem concedunt, tales obligationes revera quidem ad posteros descendere, sed non concordant, utrum vi voti. Melior esse videtur explicatio asserens talem obligationem nunc adhuc exsistere non vi voti sed vi legis particularis aut consuetudinis legitimae vim legis habentis. Com­ munitas enim votum emittendo potuit legem particularem condere, quae etiam obligat posteros; nisi tamen haec lex sit rite revocata (cf. Decr. auth. S. C. R. n. 834 932 2113). De dispensatione talis obligationis valent eadem, quae dicta sunt de dispensatione legis. ·” Cf. Cod. iur. can. c. :31ο, § 2; S. Alph., Theol. mor. I. 3, n. 214. ·’· L. c. n. 224. ··’ Cura, theol. mor. tr. 17, c. t, n. 101. ··· Comm, in 2, a, q. 88, a. 5. ·"· Ib. q. 99 in fine quaestionis. Caput Π. De actibus virtutis religionis. Art. IV. S 4. 341 e. gr. laedit votum ieiunii per amplam coenam, non videtur rem vere sacram violasse. — Alii auctores docent, non aliam nisi laesionem voti (etiam privati) castitatis esse sacrilegium. — Alii demum autumant laesionem voti publici (sive simplicis, sive sollemnis) castitatis esse verum sacrilegium. Haec controversia est lis de nomine. Sive enim laesio voti cuiuslibet dicatur sacrilegium sive non, semper adest laesio virtutis religionis, eaque gravis aut levis secundum gravitatem materiae et intentionem voventis”0. Quantitas obligationis. Principium. Votum obligat sub gravi vel 404 sub levi pro quantitate materiae et secundum intentionem voventis. Ut igitur aliquod votum obliget sub gravi, requiruntur duo: gravitas materiae et intentio voventis graviter se obligandi. Ratio est, quia votum est quasi lex privata. Iam vero lex obligat pro quantitate materiae praescriptae et secundum intentionem legislatoris, ita tamen, ut materia levis non possit praescribi sub gravi, cum econtra materia in se gravis valeat imponi sub levi. Ita similiter in voto privato ali­ quis potest vovere materiam in se gravem sub levi; non autem valet vovere materiam in se levem sub gravi obligatione, quoniam materia levis non est capax gravis obligationis’°1. Excipiuntur omnia vota publica in institutis religiosis et in suscep­ tione subdiaconatus, quorum materia in se gravis nequit sub levi obligatione suscipi. Grave enim damnum inferretur disciplinae ec­ clesiasticae, si religiosi et subdiaconi sub levi tantum obligarentur ad ea, quae votis promiserunt. Statim nunc oritur quaestio: Quaenam materia est gravis in voto? 405 Regula generalis: Materia gravis in voto est id, quod, si praeceptum esset a lege ecclesiastica, sub gravi obligaret Quid autem sit materia gravis in lege ecclesiastica, multum pendet a fine et circumstantiis legis. Sic lex praescribens, ut paucae guttulae infundantur in vinum consecrandum, censetur gravis, licet materia in se considerata sit levis­ sima. Haec enim infusio habet gravem significationem unionis inter humanitatem et divinitatem Christi, vel coniunctionis fidelis populi cum Christo capite. Resolves. 1. Materia gravis in voto censetur e. gr. communio facienda, ieiunium etiam per unum diem, Rosarium quinque decadum dicendum, Cf. infra n. 544. •°1 Sunt complures auctores, ut Dom. Soto (De iure et iust. 1. 7, q. 2, a. 1), IVigandt (Tribunal confessar. tr. 10, exam. 3, n. 32), Concina (In Decal. 1. 4, diss. 2, c. i, n. i8sqq.), qui asserunt non solum publica, sed etiam omnia privata vota in materia gravi non pati obligationem solummodo levem; quia vovens nequit mutare naturam materiae voti. Sicut enim vovens nequit se obligare sub gravi ad materiam levem, ita pariter nequit se obligare ad materiam gravem sub levi. Sub­ tiliter defendit hanc sententiam Concina (1. c.). Nihilominus opposita sententia hodie est communis. Ratio est, quia iuxta 5. Thomam (S. theol. 2, 2, q. 88, a. 3 ad 3) „obligatio voti ex propria voluntate et intentione causatur". Quod autem vovens nequeat se sub gravi obligare ad materiam levem, inde provenit, quia tale votum esset stultum; econtra potest esse valde prudens, ut vovens in se sumat sub levi obligatione materiam aliunde gravem. ··’ Cf. Salmanticrnsts, Curs. theol. mor. tr. 17, c. 1, n. 105. 342 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. eleemosyna 50 francorum danda etc., dummodo tamen ne constet, vo­ ventem in his omnibus materiis voto promissis non intendisse nisi obliga­ tionem levem. 2. In votis realibus materia gravis secundum nonnullos auctores censetur ea, quae, si ratio iustitiae intercederet, gravis esset. Attamen haec regula non est nimis urgenda. Etenim si eadem quantitas dicenda esset gravis in violato voto, quae est gravis in violata iustitia commutativa, tunc in viola­ tione voti esset etiam statuenda materia absolute et relative gravis, seu levius esset peccatum, si homo dives non daret summam 50 francorum voto promissam, quam si homo pauper eandem summam voto promissam non daret. Quod profecto discordat a communi sensu tum fidelium tum theolo­ gorum. Potius contrarium dicendum est, divitem omittentem votum reale 50 francorum gravius peccare quam pauperem, quia maior est divitis faci­ litas adimplendi votum. Praeterea, si omissio culpabilis Rosarii voto pro­ missi assignatur communissime tamquam materia gravis, quare eleemosyna 50—100 francorum voto promissa et sine ratione sufficienti non data non esset etiam materia gravis? Numquid Rosarium dicendum censetur gravius quam eleemosyna 50—100 francorum danda? Hinc puto, hominem etiam ditissimum posse se sub gravi per votum obligare ad dandam summam 20 francorum, licet haec materia relate ad ipsum in iustitia nondum sit gravis. — Lehmkuhl”· putat ex notabili summa per votum promissa de­ trahere circiter 1 % adeo notabile non videri, ut grave peccatum constituat. Unde e. gr. si quis vovit dare alicui ecclesiae 10 000 franc, et retineat 100 franc., nondum graviter peccat. Quae quidem opinio mihi non probatur, si vovens voluerit se sub gravi obligare ad dandam totam summam 10 000 francorum. Nam in materia iustitiae summa 100 francorum est abs­ que omni dubio materia gravis. Obligatio autem virtutis religionis erga Deum orta ex voto nedum minor, sed potius maior esse videtur quam obli­ gatio iustitiae erga proximum; sicuti etiam alia peccata contra Deum generatim graviora sunt quam peccata contra proximum. 3. Materiae leves voto promissae possunt coalescere in materiam gravem, ita ut, qui pluries laesit votum in materia levi, tandem sit reus gravis pec­ cati. Generaliter autem dici potest: Materiae non coalescunt in votis per­ sonalibus, sed solent coalescere in votis realibus. Dantur tamen exceptiones. Hinc si quis vovit quolibet die recitare decadem Rosarii hocque votum neglexerit per unum mensem, adsunt quidem plura peccata venialia, sed nullum peccatum mortale, cum istud votum sit personale; nec adest co­ alescentia, cum decas cotidiana Rosarii tamquam res singularis sit voto pro­ missa. Qui vero vovit dare qualibet hebdomada eleemosynam duorum francorum hocque votum neglexit per plures hebdomadas, peccavit graviter, cum istae materiae coaluerint. Si quis autem vovit dare eleemosynam quo­ libet Sabbato in honorem B. Μ. V. hocque votum per longum tempus laesit, non constat, num eleemosynae sic omissae coaluerint in materiam gravem. Praesumptio quidem stat pro coalitione, quia vovens voluit quidem honorare B. Μ. V., sed videtur nihilominus intendisse principalius cultum Dei per sublevamen pauperum. Sin autem cultus B. Μ. V. Sabbato praestandus fuit omnino primarius, sublevamen autem pauperum secundarius finis vo­ ventis, eleemosynae omissae non coalescunt. In praxi ergo imprimis inTheol. mor. 1, n. 595. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. IV. S 4. 343 vestiganda est intentio voventis; quodsi haec intentio non clare constet, pro non coalescentia materiarum standum est. Impletio obligationis. Principium. Vota implenda sunt eo modo 406 atque eo tempore, quibus vovens habuit intentionem in actu vovendi. Dubio autem suboriente de modo obligationis et impletionis, adhibendae sunt eaedem regulae interpretationis, quae pro legum interpretatione valent. Istud principium facile intelligitur, si prae oculis habetur, votum esse ad instar legis, in qua vovens ipse est legislator, qui libere potest sibi praefigere et limitare omnes circumstantias obligationis. De tempore impletionis voti sequentia notentur : 1. Votum negativum (e. gr. non frequentandi cauponas, non lu­ dendi etc.) obligat statim, semper et pro semper, quemadmodum gene­ raliter omnes leges negativae obligant. Ergo statim quando tale votum factum est, iam amplius non licet ponere actionem, de cuius omissione est votum. Patet per se. 2. Si tempus impletionis voti determinatum fuit a vovente, tunc votum implendum est tempore isto praefixo, quin sit necessarium id praevenire, etiamsi praevidetur impedimentum impletionis secus fu­ turum. Unde e. gr. iuvenis, qui vovit se facturum esse peregrinationem mense Octobris, non tenetur peregrinationem facere mense Septembris, etiamsi nunc scit, se mense Octobris fore impeditum propter servitium militare. Ratio est, quia nemo tenetur legem implere, antequam obligat. 3. Qui tempore praefixo non implevit votum, iam non tenetur, neque etiam potest illud implere tempore sequenti, si tempus praefixum fuit ut terminus obligationis seu, ut dici solet, ad finiendam obliga­ tionem. Hinc e. gr. qui vovet ieiunium quolibet Sabbato in honorem B. Μ. V., neque debet neque potest tale ieiunium omissum perficere sequenti feria II. Quapropter si omissio ieiunii fuit inculpabilis Sab­ bato, nullum peccatum commisit, neque ad aliquid amplius tenetur. Sin autem omissio fuit culpabilis, peccatum commisit et iam amplius non potest voto satisfacere. Censetur autem tempus esse praefixum ad finiendam obligationem, quando per se et non per accidens intenditur, e. gr. propter specialem devotionem illo tempore praestandam, ut puta facere meditationem de passione Christi qualibet feria VI in Quadra­ gesima. — Si vero vovens designavit tempus non ut terminum obliga­ tionis, sed potius ad urgendam exsecutionem, ne scii, exsecutio diutius differatur, tunc, tali tempore elapso, obligatio voti non cessat, sed remanet quantocius implenda. Ille vero, qui non observavit tempus pro exsecutione voti determinatum, peccat, si omissio fuit culpabilis; idque graviter vel leviter pro gravitate materiae. Quaenam materia dilationis sit gravis, difficile est in praxi assignare, cum hoc pendeat a multis circumstantiis, e. gr. a natura voti, a voventis aetate, a periculo obligationis non implendae etc. Praesertim in votis, quae ex dilatione aliquam diminutionem patiuntur, facilius aderit gravis materia. 344 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. S. Alphonsus *“· putat, grave peccatum esse, si quis sine sufficienti ratione differat ultra sex menses ingressum in religionem voto promissum; vocat autem laxam opinionem illorum, qui docent dilationem istius voti per duos aut tres annos sine iusta causa factam non esse peccatum mortale. Sane si quis sine ulla sufficienti causa differret ingressum in religionem voto promissum, non solum se privaret magno bono spirituali vitae religiosae, sed etiam se exponeret imminenti periculo perdendi vocationem religiosam. Sin autem aliqua rationabilis causa dilationis adest (e. gr. valetudo corpo­ ralis nondum satis firma, resistentia parentum, aliquod negotium adhuc perficiendum etc.), atque si deest proximum periculum perdendi vocationem religiosam, non videtur peccaminosa dilatio etiam per plures annos. — In aliis autem votis, quae ex dilatione nullum fere patiuntur detrimentum, secundum complures auctores quantalibet dilatio etiam sine causa facta non excedit culpam venialem; quia, ita inquiunt, cum quis det totum, quod promisit, et nullum damnum promissario ex dilatione obvenit, non videtur damnandus gravis culpae, sed levis negligentiae·”. 4. Quando nullum determinatum tempus est praefixum impletioni voti, vovens serio studeat exsequi id, quod promisit, quantocius id fieri potest. Dicitur enim in S. Scriptura: „Cum votum voveris Domino Deo tuo, non tardabis reddere: quia requiret illud Dominus Deus tuus: et si moratus fueris, reputabitur tibi in peccatum." ·ββ 407 De obligatione voti condicionati, disiunctivi, poenalis, dubii. 1. Si votum emissum fuit non absoluto, sed condicionato modo, non ob­ ligat nisi verificata condicione. Unde obligatio voti tamdiu suspensa manet, quamdiu condicio non est impleta. Non autem licet mediis fraudulentis iniustisque eventum condicionis impedire. Unde e. gr. contra votum suum peccat, qui Deo vovit, se ingressurum in monasterium post matrimonium sororis, sed nunc fraudulentis et iniustis mediis sororem a matrimonio ineundo avocat. Dico autem: mediis iniustis; nam nemo prohibetur adhibere media iusta. Hinc ille, qui precibus opportunis aut suasione impedit exsecutionem con­ dicionis, non est reus voti laesi. Pariter non stricte obligat votum condicionatum, si condicio non proprie sed aequivalenter tantum impleta est. E. gr. si aliquis ingressum monasterii vovit, quando mater, quam sustentare debet, invenerit convenientes nuptias, non tenetur (stricte loquendo) ad in­ grediendum monasterium, si mater inopinate mortua fuerit, quamvis obsta­ culum ingressus in monasterium, scii, sustentatio matris, nunc sublatum sit. Ratio est, quia votum est vinculum. Atqui vinculum non debet ligare ultra terminos clare positos. Per se patet, in isto et similibus casibus satius esse aut votum perficere aut dispensationem commutationemve petere. 2. De obligatione voti disiunctivi pauca notato ex S. Alphonso’·’ et Salmanticensibus ·”. a) Si quis vovit disiunctive rem bonam vel malam aut vanam aut im­ possibilem, votum tale est nullum. Ratio est, quia vovens potest eligere rem malam, vanam aut impossibilem, et tunc votum esset nullum ob ineptitudinem materiae. Cum autem liber sit alterutram materiam eligere, totum votum est nullum inde ab initio. E. gr. si quis voverit angustiis pecuniariis valde ·’* Theol. mor. 1. 3, n. 221. ··· Billuart, De relig. diss. 4, a. 3, § 2. ”· Deut. 23, 21. ”7 L. c. n. 224. *’· Cure, theol. mor. tr. 17, c. 1, n. 141. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. IV. $ 4. 345 oppressus: aut intrabo apud Carthusianos aut furtum faciam apud hominem ditissimum, totum votum est nullum inde ab initio. b) Si quis vovit disjunctive plures res bonas ac proinde aptas materias voti, debet eligere unam ex istis. Quodsi post electionem factam aliae res sub disiunctione promissae evadunt impossibiles, nihilominus tenetur rem semel electam praestare. — E converso, si alterutra res voto promissa ante electionem pereat aut impossibilis reddatur sine culpa voventis, votum cessat. Ratio est, quia vovens iam privatus est libertate electionis, idque sine culpa eius. E. gr. si quis voto promisit se daturum esse unum ex duobus calicibus possessis, et unus calix ipsi periit furto aut incendio, iam non tenetur alterum calicem tradere. — Sin autem ex culpa voventis, puta, quia culpabiliter distulit implere votum, alterutra res impossibilis evasit, tenetur vovens alteram partem praestare, cum nemo ex sua culpa debeat commodum reportare. — Ceterum in his votis disiunctivis imprimis at­ tendenda est intentio voventis, quae si clara est, iuxta illam et non iuxta materialem sensum verborum votum est implendum: Deus enim, cui fit promissio in voto, et qui perscrutatur corda, non est deludendus subtilitati­ bus casuistarum. 3. De obligatione voti poenalis dubium potest oriri, utrum poena im­ posita pro transgressione promissionis sit solvenda semel, an toties quoties promissio laeditur. E. gr. quando quis vovit, se daturum esse 10 marcas, si iterum inebriatus fuerit, teneturne dare hanc summam promissam semel post primam ebrietatem admissam, an toties quoties postea ebrius fuerit? Respondit S. Alphonsus*’· post Salmanticenses “·, poenam non esse sol­ vendam nisi pro prima vice, si votum emissum fuit simplex; sin autem votum fuit duplex, scii, de non se inebriando et de poena solvenda, tunc poenam esse solvendam toties quoties votum violatur, nisi tamen haec poena sit gravissima, ut peregrinatio aut largitio magnae eleemosynae. In praxi attendenda est intentio voventis; quae si dubia est, pro minore obligatione standum est. 4. De obligatione voti dubii iudicandum est iuxta regulas supra I, n. 328 sqq. datas de conscientia dubia et probabili. Deinde attendendae sunt regulae rectae interpretationis, statim afferendae. De interpretatione votorum. imprimis votum privatum interpretandum est secundum intentionem expressam aut praesumptam voventis. Ratio est, quia votum est quasi lex privata, cuius legislator est ipse vovens. Porro optima est interpretatio legis, quae est conformis menti expressae vel praesumptae legislatoris. Ergo etiam votum privatum inter­ pretandum est imprimis iuxta mentem voventis. Vota publica, ut sunt essentialia vota in institutis religiosis, interpre­ tanda sunt secundum sanam doctrinam auctorum. Regula x. Regula 2. Quando intentio voventis neque clare apparet neque prudenter praesumi potest, tunc votum interpretandum est secundum usum communem hominum aut generalem Ecclesiae consuetudinem. Hinc ille, qui vovit Rosarium, potest illud alternatim recitare cum socio: sic enim fert Ecclesiae consuetudo. Qui vovit ieiunium per mensem, non ·“· L. c. n. 223. •o’ L. c. n. 177. 408 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. tenetur ieiunare diebus Dominicis, cum sit contra consuetudinem Ecclesiae ieiunium die Dominica; potest etiam uti lacticiniis et generatim adhibere illas dispensationes, quae in sua regione conceduntur omnibus fidelibus durante Quadragesima. Qui vovit intrare in statum religiosum, potest intrare in quodcumque institutum religiosum approbatum; sin autem post ingressum a superioribus dimittitur, non tenetur iterum conatum facere in alio instituto religioso, praesertim cum iuxta vigentem disciplinam‘°’ nemo post professionem dimissus ex aliquo instituto religioso possit in alio instituto religioso recipi sine speciali dispensatione Apostolica. Petitio autem talis dispensationis (quae non ita facile conceditur) videtur esse me­ dium extraordinarium, ad quod nemo tenetur pro exsecutione sui voti. — Qui vovit audire cotidie Missam, non tenetur diebus Dominicis et festivis audire duas Missas etc. Regula 3. In dubio de exsistentia aut extensione alicuius voti licet amplecti benigniorem partem. Nam vinculum voti non est supponendum sed probandum; et „in ob­ scuris minimum est sequendum" Quando autem dubium oriatur, utrum votum sit impletum annon, adhibendae sunt regulae eaedem, quae supra I, n. 230 et 333 indicatae sunt circa legem dubie impletam. § S· De cessatione voti ab intrinseco. 409 Praenotamen. Votum cessare potest duplici modo: 1. ab intrinseco, scii, a) ex mutatione materiae aut b) ex cessatione finis; 2. ab extrinseca, scii, interveniente legitima auctoritate; quod quidem potest accidere a) per irritationem, b) per dispensationem, c) per commutationem. De cessatione voti aut saltem eius obligationis per auctoritatem extrinsecam tractabitur in sequentibus paragraph!?; nunc breviter agendum est de cessatione voti ab intrinseco. Regula generalis. Votum (privatum) cessat ab intrinseco, quando tanta accessit mutatio ex parte sive voventis sive materiae promissae, quae, si ab initio adfuisset, certo votum impedisset, seu, ut S. Tho­ mas*0’ breviter dicit: „Illud, quod votum fiendum impediret, si praesens esset, etiam voto facto obligationem aufert." Ratio est, quia votum privatum non obligat ultra intentionem vo­ ventis. lamvero merito praesumitur vovens noluisse se obligare in casu, quo notabilis mutatio sive ex parte sui sive ex parte materiae contingeret. Omne enim votum, cum sit de bono meliore, essentialiter requirit materiam aptam, de qua supra n. 399 sermo fuit votum est nullum, si materia fuit inde ab Sicuti igitur initio inepta, cessat quando materia prius apta postea evadit inepta. ita votum Ad rem scribit S. Thomas40*: „Ille, qui vovet, quodammodo sibi statuit legem obligans se ad aliquid, quod est secundum se et ut in pluribus bonum. Potest *·* Cf. S. C. de Relig. d. 7 Sept. 1909 et 4 lan. 1910; Cod. iur. can. c. 543. ·“ Reg. iuria 30 in VP. ··’ 4, dist. 38, q. 1, sol. t ad 1. Cf. S. theol. 3, 3, q. 88, a. 10. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. IV. S 5· 347 autem contingere, quod in aliquo casu sit vel simpliciter malum, vel inutile, vel maioris boni impeditivum; quod est contra rationem eius, quod cadit sub voto. Et ideo necesse est, quod determinetur in tali casu votum non esse servandum." 1. Ex parte voventis notabilis mutatio faciens cessare obligationem 410 voti adest e. gr. in sequentibus casibus: a) si quis dives vovit eleemosynam, postea autem ipse fit pauper, iam liberatur a voto; b) si quis vovit ingressum in monasterium, postea autem incidit in infirmitatem gravem et incurabilem, iam non amplius suo voto ligatur; c) si quis vovit stato die suscipere communionem, hoc die autem ieiunium naturale fregit, iam neque potest neque tenetur non ieiunus communionem suscipere; d) si quis vovit peregrinationem die fixo faciendam, sed isto die debet omnino inservire patri aegrotanti, iam non tenetur ad votum. Non autem a voto castitatis facto liberatur ille, qui antea carebat tentationibus, nunc autem agitatur vehementissimis tentationibus contra castitatem. Nam hanc mutationem potuit et debuit praevidere. 2. Ex parte materiae promissae notabilis mutatio adest e. gr. in sequentibus casibus: a) si materia fiat illicita, e. gr. si quis promisit voto dare eleemo­ synam determinato pauperi, quem scit nunc abusurum esse eleemosyna accepta ad se inebriandum; b) si materia fiat impossibilis (physice vel morali ter), e. gr. si quis voverit aedificationem sacelli in aliquo loco, et gubernium civile stricte prohibet hanc aedificationem40’; c) si materia fiat inutilis relate ad finem principalem a vovente intentum; e. gr. si quis vovit peregrinationem ad sanitatem patris re­ cuperandam, iam non tenetur ad votum, si pater interim mortuus est; vel qui vovit non intrare in aliquam domum propter puellam seduc­ tricem ibi habitantem, iam liberatur a voto, si ista puella mortua est aut alibi habitat. — Sin autem materia facta est inutilis relate ad finem secundarium a vovente intentum, votum non cessat. Unde e. gr. si quis vovit dare qualibet hebdomada certam eleemosynam, et ille, qui hucusque eleemosynam istam recepit, mortuus est, votum inde non cessat, cum determinata persona pauperis non fuerit finis principalis, sed secundarius voti. Nota. Nullum votum publicum cessat ob causas intrinsecas. Hinc vota essentialia emissa in institutis religiosis approbatis et votum casti­ tatis in susceptione subdiaconatus non cessant propter notabilem muta­ tionem ex parte voventis aut ex parte materiae. Ratio est, quia secus orirentur multa incommoda cum pro ipso vovente tum pro institutis religiosis. Ceterum si adest urgens ratio habendi relaxationem huius•°’ Cf. quae supra n. 399 (b) dicta sunt de materia partim possibili et partim impossibili. 348 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. modi votorum, potest obtineri legitima dispensatio. — Per se patet vota temporaria sive privata sive publica cessare elapso tempore votorum. §6. De cessatione voti per irritationem. 411 Notio. Irritatio voti est eiusdem annullatio vel suspensio facta ab eo, qui potestatem dominativam *** habet in voluntatem voventis aut saltem in materiam voti. — Irritatio igitur est actus potestatis dominativae et non iurisdictionis. Prout autem haec potestas dominativa exercetur vel in voluntatem voventis vel in materiam voti, distinguitur duplex irritatio: altera directa seu proprie dicta, quae est annullatio voti facta ab eo, qui habet potestatem dominativam in voluntatem voventis, e. gr. a patre relate ad omnia vota filiorum impuberum; altera indirecta seu impropria, quae non est directa annullatio voti, sed eius suspensio facta ab eo, qui habet potestatem dominativam in materiam voti. Sic herus indirecte irritare potest vota famulorum impedientia servitium debitum. 412 Principium i. Directa irritatio ptorsus exstinguit votum; indirecta autem irritatio obligationem voti tantum suspendit. Ita ex iure positivo40’, quod tamen fundatur super iure naturali. Etenim directa irritatio actum ipsum voti solvit redditque illum quasi infectum; indirecta autem irritatio non attingit ipsum actum voti (qui pro­ inde integer remanet), sed tantum materiam voti. Porro facile potest ac­ cidere, ut haec materia voti postea sit subtracta potestati irritantis. Tunc autem votum sic indirecte irritatum iterum reviviscit. Hinc e. gr. si pater directe irritavit filii sui impuberis votum intrandi in monasterium, hoc votum est penitus exstinctum; sin autem herus indirecte irritavit votum ancillae, quae promisit cotidie assistere Missae, hoc votum reviviscit, post­ quam ancilla servitium heri dimisit. 413 Principium a. Ad validam irritationem (sive directam sive indirec­ tam) votorum nulla requiritur sufficiens causa; ad licitam autem irri­ tationem requiritur sufficiens causa. De prima parte huius principii omnes auctores consentiunt; subditorum enim vota hanc condicionem tacitam semper involvunt: nisi superior meus contradixerit*00. Superior autem potestatem sibi competentem semper valide exercere potest.— Altera pars principii controvertebatur. Nec etiam ad licitam irritationem requiri causam docent S. Antoninus *00, Sylvester Prierias*10, Caietanus *“, Suarez °1’, Salmanticenses 410 etc. Ratio est, quia vota subditorum semper fiunt cum tacita condicione consensus superioris. Iam vero superior nullo iure cogitur hunc praebere consensum, sed pro arbitrio suo illum negare potest; quemadmodum si quis ex bonis alterius 000 «° e‘° 011 0,0 i. e. dominium (VerfUgungsrecht). **’ Cod. iur. can. c. 1312. Cf. S. theol. 2, 2, q. 88, a. 8 ad 1 et 2. 000 S. theol. P. 2, tit. 11, c. 2. Summa Summ., s. v. „ votum" c. 4; sed non ita clare loquitur. Summula, s. v. „votum". **° In 3, disp. 4, sect. 2. Cure, theol. mor. tr. 17, c. 3, n. 31. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. IV. S 6. 349 eleemosynam promiserit sub condicione, quod dominus consensum dederit, dominus libere absque ulla causa consensum hunc negare potest. — Econtra ad licitam irritationem requiri causam docent Dom. Soto414* , San­ chez418, Lessius414, Laymann417 aliique, quia secus superior impediret sine sufficienti ratione cultum Deo praestitum per votum atque utilitatem sub­ diti ex exsecutione voti provenientem. Haec secunda sententia nunc te­ nenda est, cum Codex iur. can. 1312, § 1 statuat: „Qui potestatem domina­ tivam in voluntatem voventis legitime exercet, potest eius vota valide et ex iusta causa etiam licite irrita reddere." Docent autem omnes auctores, irritationem irrationabilem voti ex se non excedere mensuram culpae ve­ nialis, per accidens tamen, e. gr. si causet grave damnum vel si fiat ex con­ temptu religionis, esse peccatum grave. Pariter non peccat nisi venialiter, qui sine ratione sufficienti petit irrita­ tionem voti a superiore competenti418. Principium 3. Qui habet potestatem dtrecte irritandi aliquod votum, 414 etiamsi dedit subdito licentiam vovendi, aut promisit se non esse votum eius irritaturum, aut demum votum factum expresse approbavit, nihi­ lominus valet postea hoc votum irritare. — Qui vero solam potestatem indirecte irritandi habet, semel concessa licentia aut approbatione voti, iam non potest illud irritare. Ratio primae partis est, quia non obstante licentia data aut promissione et approbatione facta superior non desinit regere subditum in omnibus actibus suis ac retinet plenum dominium in voluntatem subditi. Ergo potest quoque uti sua potestate irritandi votum emissum, praesertim si adest sufficiens ratio. Confirmatur haec doctrina ex eo, quod successor huius superioris valet certo irritare istud votum. Et tamen hic successor non habet ampliorem potestatem quam eius antecessor418. — De altera parte veteres auctores in longum et latum disputant4*°. Sententia proposita mihi videtur probabilior. Etenim ille, qui solam potestatem indirecte irri­ tandi vota habet, non potest disponere de voluntate voventis, sed de sola materia voti. Porro hanc materiam permisit Deo tradi per votum subditi. Ergo iam nullam dispositionem de hac materia facere potest, revocando votum a subdito factum4*1. Irritatio voti castitatis coniugalis. Ex dictis sequitur solutio casus a 415 S.Alphonso4” propositi: Duo coniuges emiserunt cum mutuo consensu post matrimonium initum continentiae votum. Vir percipiens in uxore esse grave periculum incontinentiae irritat directe votum illius vi potestatis dominativae, quam habere dicitur in voluntatem suae uxoris. Postquam uxor sic liberata est a voto suo, habet ius petendi debitum a marito. Cum autem ille sit voto castitatis adhuc ligatus, uxor eius votum indirecte irritat, 414 De iure ct iust. 1. 7, q. 3, a. 1. 418 In Decal. 1. 4, c. 24, n. 13. 414 De iust. et iure 1. 2, c. 40, dub. 10. 417 Theol. mor. 1. 4, tr. 4, c. 7, n. 18. 414 Cf. Billuart, De relig. diss. 4, a. 8, § 3. 418 Suarez (De voto c. 6, n. 15 sq.), Concina (In Decal. I. 4, diss. 3, c. 5, n. 6) aliique admittunt quidem hanc doctrinam, si agitur de potestate superioris reli­ giosi; non autem, si agitur de potestate paterna. 4,0 Cf. Caietanum, Comm, in 2, 2, q. 88, a. 8. 4,1 Cf. Billuart, De relig. diss. 4, a. 8, § 3. 488 Theol. mor. 1. 3, n. 239. 35° Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. atque sic ambo coniuges non sunt amplius ligati continentiae voto mutuo consensu emisso. — S. Alphonsus favet opinioni illorum, qui dicunt hunc agendi modum esse licitum, concludit tamen in haec verba: „Cum haec opinio sit contra communem, ... ego sapientibus decernendum remitto.“ — Gury-Ballerini*” vocat hanc opinionem tutam. Item Lehmkuhl*2* huic opinioni favet, addit tamen: ..Nihilominus suaderem, ut saltem pro maiore cautela etiam postea petatur dispensatio." — Nisi sit grave periculum in mora, haec opinio non videtur tuto in praxim deduci, cum iste modus agendi sit periculosa elusio voti et delusio Dei. Nam hoc modo coniuges possent facillime ab omni voto se invicem liberare. Praeterea iam S. Au­ gustinus*” de eodem casu scribit adEcdiciam, quae cum marito suo votum castitatis emiserat: „Quod enim Deo pari consensu ambo voveratis, perse­ veranter usque in finem reddere ambo debuistis." Accedit quod com­ muniter docent auctores, in hoc casu esse dispensationem voti petendam a legitima auctoritate. lamvero non est tutum agere contra sententiam communem. 416 Quis potest directe irritare vota? Solus ille, qui potestatem dominativam habet in ipsam voluntatem voventis, ut supra dictum est. Talem autem potestatem dominativam habent : i. Papa, episcopi, superior religiosus (superiorissa), in religiosos professos. Religiosi enim in sua professione libere voverunt oboedientiam legitimis superioribus, iliisque sic se subiecerunt, ut nullum actum facere possint sine eorum consensu expresso aut saltem tacito. Papa est summus superior omnium religiosorum professorum; proindeque habet perfectissimam potestatem in illos. Quae tamen potestas se extendit ad illos solos, qui votum oboedientiae emiserunt. Ergo non ad novitios non­ dum professos et a fortiori non ad simplices fideles, quorum vota Papa potest quidem dispensare vi suae perfectissimae jurisdictionis, sed non irritare, cum careat potestate dominativa in istorum voluntates. Episcopi cum iuxta praesentem disciplinam aliquando sint superiores proprie dicti feminarum religiosarum, eadem potestas dominativa videtur illis competere, ita ut valeant irritare vota privata huiusmodi feminarum subditarum in institutis dioecesanis. Superiores religiosi, qui valent vota privata suorum subditorum profes­ sorum irritare, sunt generalis, provincialis et localis superior. Adiciendae autem sunt quaedam restrictiones: a) Praelatus inferior nequit subditorum suorum irritare ea vota, quae iam rata habita sunt a superiore praelato, b) Superior religiosus nequit irritare subditi votum transeundi ad religionem arctiorem. Ratio est non solum statutum positivum Ecclesiae*”, sed etiam libertas eligendi statum vitae, praesertim perfectiorem. Sicut enim nemo prohiberi potest, ne eligat statum religiosum, sic nec etiam impedire licet, quominus aliquis idoneus eligat statum religiosum arctiorem et perfectiorem. Unde merito docent Salmanticenses et Noldin *”, ne Summum Pontificem *” Comp. theol. mor. I, n. 331 in fine. Theol. moc. I, n. 612. *” Ep. 26a (199); Migne, Patr. lat. 33, «078. ·” Cf. c. 18, X 3, ai. ·” De praeceptis n. 220. Salmanticenses, Cura, theol. mor. tr. 17, c. 3, n. 38; cf. etiam supra n. 398. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. IV. S 6. 351 quidem valere irritare votum transeundi ad statum religiosum perfectiorem c) Superior religiosus nequit irritare vota publica subditorum suorum, qualia sunt tria essentialia vota paupertatis, castitatis, oboedientiae. Ratio est, quia per talia vota initur contractus onerosus inter religiosum et institutum. Qui quidem contractus nequit a superiore solvi, saltem per suam potestatem dominativam. d) Quidam auctores, ut CaietanusSylvester Prierias·2’, docent, vota privata religiosorum, quae regimen superioris nullo modo per­ turbant, e. gr. nullum dicendi verbum otiosum, faciendi quasdam preces iaculatorias, exercendi quosdam actus interiores pios etc., nullo modo posse irritari, sed tantum commutari a superioribus; quia voluntas religiosi non est totaliter subiecta superiori, sed tantum secundum professionem Regulae. Quidquid est de theoretica veritate istius sententiae, in praxi superior reli­ giosus valet, exsistente causa rationabili, omnia omnino vota suorum sub­ ditorum saltem indirecte irritare, quia quodlibet votum privatum religiosi professi potest aliquando impedire ea, quae superior ad regimen necessaria ducit. Ideoque S. Thomas**® etiam sine ulla limitatione dicit: „Etiamsi aliquis [religiosus] ad horam aliquid facere possit, quando ad alia non occupatur a praelato, quia tamen nullum tempus est exceptum, in quo prae­ latus non possit eum circa aliquid occupare, nullum votum religiosi est firmum, nisi sit de consensu praelati." Etiam superiorissae possunt vota subditarum professarum irritare, quia habent veram potestatem dominavitam, licet careant jurisdictione ecclesiastica proprie dicta·’1. 2. Pater potest directe irritare omnia vota filiorum ante pubertatem 417 emissa Pubertas censetur accidere pro masculis anno 14 aetatis, pro feminis autem anno 12 aetatis·”. Deficiente aut consentiente patre, idem ius competit matri, tutori et generatim omnibus, qui in iura patris succedunt·’·. Haec paterna potestas irritandi vota filiorum desumitur ex pluribus textibus veteris iuris canonici··5, et insuper derivatur ex ipso iure naturali. Impuberes enim in illa tenera aetate solent esse infirmioris iudicii et rationis; ideoque aequum censetur cum in iure ecclesiastico tum in iuribus civilibus, ut omnes eorum actus sint rescindibiles a patre vel eius vices gerente. Circa hanc potestatem paternam notentur duo: a) Vota ab impubère emissa possunt a patre irritari non solum durante impubertate filii, sed etiam postea; dummodo vovens pubes factus ea non ratificaverit, et quidem novo voto independente a primo voto. Ita sententia communior·”. Ut autem vovens censeatur suum votum hoc modo ratificare, necesse est, ut sit sibi ·’> Comm, in 2, 2, q. 88, a. 8 et q. 104, a. 5. ·’» Summa Summ., s. v. „votum" c. 3, q. 3. •’° S. theol. 2, 2, q. 88, a. 8 ad 3, ·’» Nonnulli theologi, ut Card. Gennari (Quest, can. η. 469), Ojetti (Synopsis rer. mor. n. 2533 circa finem), immerito putant vota privata professorum simpli­ cium non posse directe irritari a superioribus. Etenim superiores habent potesta­ tem dominativam in voluntatem etiam professorum simplicium (c. 501). Nihil autem amplius requiritur a Codice iur. can. c. 1312, § 1 pro irritatione directa. ·” S. theol. I. c. a. 9. ·” Cod. iur. can. c. 88, § 2. ··· Cf. 5. Alph., Theol mor. 1. 3, n. 230. ··· Cf. c. 15, C. 22, q. SI c· ’4. C. 32, q. 2; c. 2, X 3, 33. ··· Cf. Billuart, De rclig. dias. 4, a. 3, § a. 352 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. conscius primum votum esse obnoxium irritationi atque velit de novo se obligare, perinde ac si numquam obligatus fuisset. Ideoque non sufficit, ut vel prius votum coeperit exsequi, vel illud saepe renovaverit. Hoc enim est prius vinculum infirmum approbare, non autem novum idque firmum suscipere, b) Prorsus nullum votum ab impubère emissum excipitur a potestate irritante paterna. Unde pater valet irritare etiam vota reservata, e. gr. votum ingrediendi ordinem approbatum. Nonnulli auctores, ut Vermeersch*”*, Génicot-Salsmann *”b, Arregui*”' opinantur non solum impuberum, sed etiam minorennium non emancipatorum vota posse a patre vel eius vices gerentibus directe irritari. Argumentum pro hac opinione desumptum ex Cod. iur. can. c. 89 videtur esse debile. 418 3. Num maritus valeat directe irritare omnia vota uxoris durante matrimonio facta, valde controvertitur. Multi affirmant*17, quia vir est caput mulieris ideoque potestatem dominativam habet in eius voluntatem. Negativa tamen sententia videtur esse verior et communior, quia subiectio uxoris ex matrimonio orta se extendit ad sola officia matrimonialia, non autem ad omnes omnino actus eius. Ceterum ius mariti sufficienter et integre conservatur, si illi competit potestas irritandi indirecte vota uxoris. Argumenta autem, quae afferuntur pro viri potestate directe irritandi omnia vota uxoris, non convincunt. Nam textus Num. 30, 7—16 allatus non est tam clarus, et deinde non videtur continere nisi prae­ ceptum iudiciale Veteris Legis, quod iam amplius non obligat. Insuper omni­ moda illa subiectio et dependentia uxoris a marito nullo iure fundatur: non iure naturae, quia mulieres maiore iudicii firmitate sunt praeditae quam im­ puberes, immo aliquando superant ingenio suo ipsos earum maritos; non iure positivo, nullum enim exstat tale ius; non denique ex contractu et vin­ culo matrimonii, quippe quae se extendant ad corporis usum et familiae administrationem tantum*”. Vota igitur uxoris solum indirecte, i. e. ratione materiae, irritari possunt a marito; quatenus nempe ipsi obstant in coniugii usu, familiae administratione, rei familiaris gubernatione, e. gr. uxoris votum continentiae, multarum orationum, peregrinationum, mortificationum, elee­ mosynarum etc. Vota vero illa (sive personalia sive realia) quae iuribus maritalibus nullo modo derogant, ut e. gr. vota aliquarum precum, elee­ mosynarum ex bonis liberis paraphernalibus, non possunt a marito irritari. A fortiori maritus nequit irritare uxoris vota de rebus aliunde praeceptis, e. gr. de audiendo sacro diebus festivis, de non mentiendo etc. 419 Quis potest indirecte vota irritare? Omnis superior, qui habet potestatem in materiam voti, potest in­ directe irritare subditorum vota, quae laedunt ius ipsius. Ratio est, ♦”· Theol. mor. II, n. 224. ‘”b Theol. mor. I, n. 325. ·”· Summarium n. 213. 417 S. Alphonsus (1. c. n. 234) vocat hanc sententiam probabiliorem et citat pro ea S. Thomam, Dom. Soto, Sanchez, Petrum Ledesma, Salmanticenses pluresque alios. Sane prima fronte considerata verba S.Thomae hanc sententiam docent: „Nullum votum religiosi est firmum, nisi sit de consensu praelati. Sicut nec votum puellae exsistentis in domo, nisi sit de consensu patris; nec uxoris, nisi sit de consensu viri" (S. theol. 2, 2, q. 88, a. 8 ad 3). Sed nihilominus commentatores Angelicum Doctorem communius explicant hic loquentem de sola indirecta irri­ tatione votorum uxoris (cf. Billuart 1. c.). «·· Cf. Billuart I. c. 8 2. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. IV. S 7. 353 quia votum nequit laedere ius alterius, et nemo potest aliquid firmiter promittere, cuius non habet plenum dominium. Hinc: 1. Summus Pontifex potest -indirecte irritare quaecumque fidelium vota, quae ipsius iuribus praeiudicant, et notanter vota facta circa bona ecclesia­ stica, cum ipse sit supremus administrator bonorum ecclesiasticorum. 2. Parentes possunt indirecte irritare vota filiorum puberum nondum exemptorum, quae impediunt liberam licitamque administrationem familiae, e. gr. votum longinquae peregrinationis ·.** 3. Superior religiosus potest indirecte irritare novitiorum vota, quae im­ pediunt disciplinam novitiatus. Vota autem privata, quae forte emisit reli­ giosus professus ante suam professionem, suspenduntur ideoque indirecte irritantur ab ipso iure, donec vovens in religione permanserit “·. 4. Maritus potest indirecte irritare omnia vota uxoris etiam ante matri­ monium emissa, quae ipsius iuribus matrimonialibus adversantur, ut iam supra dictum est. Idem valet uxor respectu votorum mariti; e. gr. uxor potest indirecte irritare votum mariti, qui secus impotens esset ad reddendum debitum conjugale. 5. Herus aut dominus potest indirecte irritare vota famulorum et sub­ ditorum, quae obstant debito famulatui aut debitae oboedientiae, e. gr. visi­ tandi cotidie ecclesiam. § 7De cessatione voti (eiusve obligationis) per dispensationem. Notio. Dispensatio definiri potest: relaxatio obligationis voti, no-420 mine Dei facta ab habente iurisdictionem competentem. Ex hac defini­ tione apparet magnum discrimen inter dispensationem et irritationem. Etenim: 1. Dispensatio fit nomine Dei, irritatio autem nomine proprio irritantis. 2. Dispensatio supponit iurisdictionem nomine Dei exercitam; irritatio autem nullam iurisdictionem exigit, sed requirit potestatem dominativam aut in voluntatem voventis aut in rem voto promissam. Hinc mulier habens potestatem dominativam potest quidem subditorum vota irritare, nunquam autem dispensare utpote expers iurisdictionis ecclesiasticae. 3. Ad validam dispensationem requiritur iusta causa, quia dispensatio nomine Dei exercetur. Porro Deus iustus non potest approbare dispensa­ tionem concessam sine sufficienti causa; ad validam autem irritationem nulla requiritur causa, ut iam supra dictum est, cum quilibet valeat pote­ state sua dominativa uti, etiam sine causa. 4. Irritatio voti fieri potest invito vovente ipso; dispensatio vero supponit consensum illius, qui votum emisit, cum ipse sibi voti obligationem im­ posuerit. Ita saltem si agitur de dispensatione voti privati. Haec omnia quidem constant inter omnes, sed non ita constat, in quo praecise sit essentia dispensationis, et utrum dispensatio legitima totaliter destruat votum emissum, an solummodo suspendat eius obligationem·*1. Id quidem videtur esse certum, dispensationem non esse meram declarationem interpretationemve non-obligationis voti. Etenim talis declaratio aut esset ·’· Cf. S. theol. 1. c. ad 2. *·· Cod. iur. can. c. 1315. ·“ Cestaltung einer /lusnahme; cf. Stiegler, Dispensation etc. im Kirchenrccht I, Mainz 1901, 24 et 40. ΓιΗμ···, Man, Tliool mor. Π. 23 354 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. doctrinalis, et tunc fieri posset a quolibet homine prudenti, quin sit neces­ saria potestas iurisdictionis, quod est falsum; aut esset authentica, sed in stilo Curiae Romanae nullum invenitur indicium talis declarationis authen­ ticae. — Iuxta modernam praxim non tantum obligatio voti, sed etiam ipsum votum solet per dispensationem tolli. 421 Requisita ad dispensandum. Ad valide dispensandum requiruntur duo: iusta causa et facultas dispensandi. i. Iusta causa cum ad licitam tum ad validam dispensationem voti requiritur, ut iam dictum est. Etenim dispensans non agit nomine proprio (sicut irritans) sed nomine Dei. lamvero manifesta inferretur iniuria Deo, si id, quod ipsi promissum erat in voto, sine sufficienti ratione non praestaretur aut per frivolam dispensationem auferretur. Hinc tam dispensans quam dispensatus peccat adhibendo dispensationem sine sufficienti causa. Notat tamen Angelicus , ** Doctor· dispensatum posse et debere acquiescere superioris dispensantis iudicio de sufficientia causae dispensationis (non autem iudicio proprio), quia ipse non gerit vicem Dei, sed superior. Si tamen causa dispensationis esset evidenter insufficiens, subditus dispensatus non posset licite adhibere dispen­ sationem sic concessam ·. ** Quaenam sunt causae sufficientes ad dispensandum! Innocentius III *·· monet, tria esse attendenda in dispensatione votorum: i.quid liceat secundum aequitatem; 2. quid deceat secundum honestatem; 3. quid expediat secundum utilitatem. — Antiquis temporibus dispensatio (saltem in votis maioribus) non solebat concedi, nisi propter causas publicas et bonum commune ; nostris autem diebus omnia vota dispensantur etiam ob causam et bonum privatum. Omnes causae dispensandi possunt reduci ad duas classes, scii, ad utilitatem Ecclesiae seu communitatis et ad utilitatem necessitatemve voventis. Sic e. gr. conceditur dispensatio voti publici castitatis aliorumque votorum reli­ giosorum, si membrum alicuius instituti religiosi propter vitam dissolutam scandalum causât toti communitati. Conceditur dispensatio, si vovens ver­ satur in gravi periculo transgrediendi votum; si patitur magnam et impraevisam difficultatem observandi votum; si vexatur magnis scrupulis propter votum emissum; si votum fuit factum sine perfecta deliberatione aut libertate, nempe praecipitanter aut sub influxu metus etiam levis ·. ** Generatim loquendo, stiperior non debet nimis torqueri scrupulis de suf­ ficientia causae dispensandi. Si enim subditus multum insistit ad habendam dispensationem, neque averti potest a petitione dispensationis, iam solet versari in periculo gravi transgrediendi votum, ideoque sufficiens causa dispensandi adest. Quare iuxta praesentem disciplinam etiam S. Congre­ gatio de Religiosis concedit religiosis dispensationem votorum, si ipsi serio declarant, se esse incapaces vivendi amplius in tali instituto. 422 2. Facultas dispensandi in votis certo competit Ecclesiae; quod qui­ dem constat tam ex S. Scriptura quam ex perpetuo usu Ecclesiae. Christus loquens Petro dixit: „Tibi dabo claves regni coelorum, et quodcumque solveris super terram, erit solutum et «h coelis." *** — Quae verba cum sint generalia, debent intelligi de omni vinculo, quod homo erga Deum “* S. theol. a, 2, q. 88, a. ia ad 2. ·“ S. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 351. ··· c. 5, X 3, 34. ·*· S. Alph. 1. c .n. 252—353. ··· Matth. 16, 19. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. IV. S 7. 355 contrahere potest. Et revera sicut nomine Dei Ecclesia potest remittere peccata peccatorumque poenas, etsi Deus habet strictum ius exigendi pro peccatis satisfactionem et poenam, ita a fortiori Ecclesiae competit facultas remittendi ex iustis causis obligationem ortam ex voto. — Quae quidem dispensandi facultas etiam semper in usu Ecclesiae fuit inde ab antiquissimis temporibus. Primis quidem saeculis non ita multae dispensationes votoruni occurrunt, sed SS. Patres cognoverunt illas, quae aliquando vocabantur ab­ solutio seu οικονομία·47. Temerarium autem immo et haereticum esset asserere, Ecclesiam tot saeculis sibi usurpasse potestatem, quae ipsi non competit. In Ecclesia exercent hanc dispensandi facultatem: 1. Summus Pontifex circa omnes christifideles; 2. loci Ordinarius et superior religionis clericalis exemptae447 448 circa proprios subditos, cum dependentia tamen a Summo Pon­ tifice et cum certis limitationibus; 3. omnes, qui habent legitimam delega­ tionem. — Cum dispensandi facultas non supponat potestatem ordinis sed 'iurisdictionis ecclesiasticae, quicumque est capax jurisdictionis ecclesiasticae, potest etiam (saltem ex delegatione) exercere facultatem dispensandi. Summus Pontifex habens amplissimam jurisdictionem habet quoque 423 amplissimam facultatem dispensandi in votis. Unde S. Thomas 448 dicit: ,,Quia Summus Pontifex gerit plenarie vicem Christi in tota Ecclesia, ipse habet plenitudinem potestatis dispensandi in omnibus dispensabilibus votis." Videtur igitur Angelicus Doctor supponere non omnia vota esse dispensabilia. Et revera difficultas est, quomodo Papa possit dispensare 1. in votis sollemnibus; 2. in votis factis in utilitatem tertiae personae. Vota sollemnia religiosa consistunt in aliqua consecratione et sunt pro­ babiliter iuris divini, ut supra n. 391 dictum est. Quamobrem saeculo XIII doctores (putantes rem semel consecratam iam non posse exsecrari, si in­ tegra manet) Summo Pontifici negabant facultatem dispensandi in votis sol­ lemnibus. Immo ipse Innocentius IU488 scripsit loquens de dispensatione huiusmodi votorum: „Nec aestimet abbas, quod super habenda proprietate possit cum aliquo monacho dispensare ; quia abdicatio proprietatis et custodia castitatis adeo est annexa regulae monachali, ut contra eam nec Summus Pontifex possit licentiam indulgere." Hanc sententiam tuentur S. Thomas 46‘, S. Raymundus **8, S. Bonaventura4“, B. Albertus Magnus484, multi alii. Nihilominus certum est, Summos Pontifices saepe concessisse licentiam, ut religiosi utriusque sexus post emissam professionem sollemnem licite et valide inirent matrimonium. Immo Leo XIII 488 dedit generalem facultatem dispensandi cum moribundis, qui non obstantibus votis sollemnibus matri­ monium attentaverunt; quam facultatem Codex iur. can. c. 1043—1045 ad­ huc ampliavit. Temerarium autem est asserere, tot Summos Pontifices sibi arrogasse aliquam dispensandi potentiam, quae illis minime competit. Iam ante tempora S. Thomae et S. Bonaventurae quidam Summi Pontifices feruntur matrimoninum concessisse religiosis sollemniter professis, e. gr. Coelestinus III concessit, ut monialis Constantia, filia Rogeri de Sicilia, 447 448 481 484 Cf. Sliegler 1. c. 3 sqq. S. theol. a, 3, q. 88, a. ia ad S. theol. I. c. a. 11. 488 4. dial. 38, q. 3. 884 In 448 Cod. iur. can. c. 1313. 3. 448 c. 6, X 3, 35. Summa I. 1, tit. 8, § 9. 4, dist. 38, a. 18. 488 Die ao Febr. 1888. 28· Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio 1. nuberet imperatori Henrico VI; Benedictus IX dicitur similem concessionem fecisse Casimiro regi Poloniae et Ramiro regi Aragoniae‘5e. Vota facta in favorem alicuius tertiae personae (sive physicae sive mo­ ralis), e. gr. votum faciendi eleemosynam determinatae personae, per se quidem ne Summus quidem Pontifex dispensare valet, si illa persona pro­ missionem voto confirmatam acceptavit, neque subiecta est potestati dominativae Papae. Ratio est, quia per talem dispensationem laederetur strictum ius tertii acquisitum, ac proinde ipsum ius naturale. In sequentibus autem casibus Papa eiusque delegatus dispensare valet etiam in votis factis in utilitatem tertii: 1. si ille tertius libere renuntiavit iuri suo. Per se patet, cum tunc iam nulla laesio iuris adsit. 2. si ille tertius est persona religiosa aut institutum ecclesiasticum. Sum­ mus enim Pontifex habet plenam administrationem bonorum ecclesiasti­ corum, ac proinde potest ob sufficientes rationes disponere de iuribus omnium religiosorum (professorum) ac institutorum ecclesiasticorum. 3. si promissio fuit gratuita et nondum acceptata ab illa tertia persona. Tunc enim intercedit sola obligatio voti et non iustitiae. Ab obligatione autem voti Papa valet dispensare. Hinc e. gr. si quis vovit dare stipendium pro centum Missis dicendis in sublevamen defunctorum, Papa eiusve de­ legatus potest dispensare ab huiusmodi voto, cum a defunctis nequeat fieri acceptatio voti. Idem valet, si quis vovit dare 100 marcas pauperibus non determinatis 4. si promissio fuit gratuita ac principaliter in honorem Dei et non nisi secundarie in utilitatem tertiae personae. Ita saltem iuxta sententiam cum intrinsecus tum extrinsecus probabilem. Ratio autem est, quia tunc utilitas proximi est quid secundarium et accidentale, quod sequi debet condicionem principalis, scii, voti, quod est dispensabile*69. Ex hucusque dictis luculenter apparet, in praxi vix ullum votum exsi­ stere, de quo Papa non possit ex iusta causa dispensationem concedere. 424 De votis Summo Pontifici reservatis. Summus Pontifex sibi reser­ vavit facultatem dispensandi in pluribus votis, qualia sunt: i. omnia fere vota publica. Talia vota publica sunt: a) omnia vota sollemnia facta in ordinibus reli­ giosis et in susceptione subdiaconatus. Licet aliquando Summus Pontifex dispensaverit, ut sacerdotes, qui matrimonium attentaverunt invalidum, pos­ sint matrimonium convalidare, e. gr. tempore schismatis anglicani et primae revolutionis Gallicanae, tamen non exstat exemplum (publice notum), ubi Summus Pontifex concessit sacerdoti ritus Latini, ut valeat de novo matri­ monium inire. — b) omnia vota simplicia emissa in institutjs religiosis a S. Sede approbatis. Nihil refert, utrum ista vota sint perpetua an temporaria. Unde e. gr. membrum talis instituti religiosi habens vota ad triennium aut quinquennium durantia a nemine nisi a Summo Pontifice eiusve speciali dele­ gato potest in istis votis dispensari anal> Cf. quae supra n. 171 de restrictione mentali dicta sunt. ··· S. /tlph., Theol. mor. 1. 3, n. 15t. 24 372 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. In iureiurando assertorio iustitia exigit, ne quis alterius famam in­ debite laedat, e. gr. sine sufficienti causa manifestet crimen occultum alterius; neve quis laedat proximum in fortuna; neve se iactet de pro­ prio crimine commisso. Laesio iustitiae in iureiurando assertorio est peccatum, cuius gravitas dependet a) a gravitate iniustitiae commissae, b) ab intentione iurantis. Unde videtur esse peccatum mortale, si quis e. gr. utitur iureiurando tamquam instrumento ad comprobandam gra­ vem detractionem6’’; quia qui sic invocat Deum in testem, eum traducit quasi in coadiutorem sui criminis. Idem fere dicendum esse videtur (contradicentibus tamen quibusdam, e. gr. Gôpfert), si quis narrationem suorum peccatorum gravium confirmat iactantiae causa per iusiurandum. Attamen in praxi videndum est prius, num in hisce locutionibus verum iusiurandum adfuerit; nam saepe neque locutio ipsa continet invoca­ tionem nominis Dei, neque loquens habet intentionem invocandi Deum in testem sui peccati. In iureiurando promissorio exigit iustitia, ut iurans nihil mali pro­ mittat. Unde certo committit duplex grave peccatum, qui iurat se esse patraturum grave aliquod delictum (e. gr. adulterium, homicidium etc.) : alterum peccatum offendit virtutem, quam quis laedere intendit; alterum autem peccatum est gravis laesio virtutis religionis, quoniam iurans quasi irrisorie Deum invocat testem, quod velit eum graviter offendere. Ita docent omnes. Sin autem iusiurandum est de re leviter mala facienda, e. gr. de mendacio aut deceptione levi, nonnulli graves auctores, ut Dom. Soto6”, Caietanus6”, Sylvius 640, Busenbaum641, Noldin64’ etc., existimant, id esse tantum peccatum veniale, quia non est nisi levis irreverentia Dei. Alii autem, ut S. Alphonsus64’, Billuart 644* , Tanquerey 646*648 , Gôpfert 646 etc., putant, in hoc quoque casu committi grave peccatum, quia videtur esse gravis iniuria Deo illata, ipsum invocare in testem et velut patronum iniquitatis etiam venialis. Videtur enim esse contemptus et irrisio Dei (qui abhorret ab omnibus peccatis etiam levi­ bus), si homo volens committere leve peccatum confirmat suam pravam intentionem invocando testimonium divinum. Resolves: Ex dictis sequitur solutio sequentium casuum: 1. Aliquis Francomurator iurat, se persecuturum esse Ecclesiam. Est certe duplex peccatum mortale, scii, persecutionis Ecclesiae et sacrilegi iurisiurandi. 2. Aliquis iurat, se dicturum esse mendacium iocosum. Est duplex pec­ catum, nempe peccatum leve mendacii iocosi et peccatum forsitan grave sacrilegi iuramenti. Raro tamen formulae confirmatoriae futuri peccati venialis faciendi habent rationem veri iurisiurandi, ob defectum intentionis cum in illo qui loquitur, tum in illis qui audiunt loquentem. Unde prima sententia, licet sit theoretice considerata minus vera, tamen practice teneri potest. 837 Cf. S-. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 146. 538 De iure et iust. 1. 8, q. 2, a. 3, conci. 5. 636 Comm. in 2, 2, q. 89, a. 7. 8,0 Comm. in eundern locum. 6,1 Apud S'. Alph. I. c. n. 146. De praeceptis n. 255. 8,3 L. c. 844 De relig. dies. 5, a. 4. 648 De virt. rclig. n. 951. 644 Moralthcol. 1 355, Caput II. De actibus virtutis ruligionis. Art. V. S 2. 373 Communiter docent Theologi, non esse nisi peccatum leve, si quis iurat omissionem alicuius actus boni consulti quidem sed non praecepti, e. gr. non intrandi in religionem, non dandi eleemosynam extra casum necessi­ tatis. De quo casu dicit Angelicus Doctor6*7: „Si quis autem iurat, se non facturum aliquod melius bonum, quod tamen facere non tenetur, peccat quidem iurando, in quantum ponit obicem Spiritui Sancto, qui est boni propositi inspirator; non tamen peccat iuramentum servando, sed multo melius facit, si non servet." 3. Iudicium (Besonnenheit) tamquam tertius comes iurisiurandi 44θ exigit debitam discretionem, ut adsit a) iusta causa iurandi; b) debita reverentia in ipso actu iurandi. — Defectus istius comitis ordinarie non est nisi veniale peccatum, suppositis tamen duobus aliis comitibus iurisiurandi. Ratio est, quia tota malitia defectus iudicii consistit in hoc, quod vane et superflue, seu non satis reverenter invocatur divinum testimonium; quod quidem ex se non videtur excedere culpam venialem 6“. Peccant igitur per se tantum venialiter illi, qui frequenter iurant sine necessitate, qui iurant iocose, qui iurant cum insufficienti reverentia; per accidens autem defectus iudicii in iureiurando potest esse grave peccatum, si nempe inde oriatur grave scandalum aut proximum periculum peccandi contra veritatem aut iustitiam iurisiurandi 6*“. Cum defectus iudicii tam saepe adsit in iuribusiurandis ac tot pericula peccati inducat, inde Christus, S. lacobus, S. Chrysostomus, S. Hieronymus commendaverunt, non iurare omnino666 Scholion. Quinam iurare possint. Ex iure naturali omnis creatura ratio- 447 nalis ratione utens, sive angelus sive homo sive pubes sive impubes, et etiam ipse Christus qua homo, iurare potest. Ratio est, quia omnes creaturae possunt dicta sua confirmare per testimonii divini invocationem. Si quando Deus ipse in S. Scriptura inducitur iurare, hoc non est iusiurandum proprie dictum, quia nemo potest se ipsum invocare in testem veritatis; et praesertim hoc non fit, quasi verba divina egerent confirmatione, sed talia iuraiuranda ostendunt Dei immobilitatem *661. Ex iure ecclesiastico non admittuntur ad iusiurandum sollemne complures, e. gr. impuberes, infames, illi, qui iam convicti fuerunt de periurio66’. Clerici non debent iurare in tribunali laicali, nisi obtenta praevia licentia episcopi aut legitimi praelati66*. Sacerdotes ratione dignitatis suae non debent nisi ex gravi causa iurare etiam in iudicio ecclesiastico, quia dubitare de eorum veracitate est derogare statui ipsorum6**. Ex iuribus civilibus non solent admitti ad iusiurandum iudiciale illi, qui nondum 16 annos nati sunt6*·. Pariter complures alii excluduntur. Alii econtra possunt recusare iusiurandum. De his omnibus, utpote unice ad ius ecclesiasticum aut civile pertinentibus, non vacat hic longius agere. 6,7 **» *·· 661 *·* 664 666 S. theol. 2, 2, q. 89, a. 7 ad 2. 646 Cf. Billuart, De relig. diss. 5, a. 4. Fahrlâssiger Meineid. Cf. textus supra n. 440 allatos, et Gôpfert, Der Eid 61 sqq. S. theol. 2, 2, q. 89, a. 10 ad 4. *** Cod. iur. can. c. 1757. S. Offic. d. 23 lan. 1886 et Cod. iur. can. c. 120. S. theol. I. c. a. 10. Cf. Deutsche ZivilprozcBordnung 5 435 et StrafprozeBordnung J 56. 374 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. § 3· De obligatione iurisiurandi. 448 Praenotamen. Agendo de obligatione iurisiurandi praesertim sermo est de iureiurando promissorio. Licet enim iusiurandum assertorium in ipso actu iurandi stricte exigat et obliget, ut dicatur veritas, cum secus com­ mittatur gravissimum peccatum periurii, tamen, iureiurando assertorio semel rite praestito, iam nulla alia obligatio exsistit. Sane potest oriri gravis obligatio reparandi damnum causatum ex iureiurando assertorio falso aut iniusto, sed talis obligatio oritur solummodo per accidens, scii, ex abusu iurisiurandi; atque non est propria iuriiurando, sed communis omni actioni iniustae. Restat igitur, ut de sola obligatione iurisiurandi promissorii agatur. Haec autem obligatio est duplex: i. iurans debet in actu iurandi habere sinceram voluntatem adimplendi ea, quae promittuntur; 2. iurans debet tempore stabilito aut opportuno (si nullum tempus fuit stabilitum) reapse adimplere ea, quae iureiurando promisit. — Ex ordine tractamus i. de ipsa obligatione iurisiurandi promissorii, 2. de interpreta­ tione huius obligationis, 3. de cessatione huius obligationis. i. Exsistentia obligationis. 449 Principium, a) Iusiurandum promissorium debitis condicionibus vestitum obligat ex virtute religionis solum iurantem ad ea, quae iurata fuere, b) Quae quidem obligatio est gravis vel levis pro gravi­ tate materiae promissae. Explicatur, a) Iusiurandum promissorium debitis condicionibus vestitum obligare in conscientia, facile probatur cum ex S. Scriptura tum ex ratione. „Reddes Domino iuramenta tua!" 668 „Si quis virorum votum Domino voverit, aut se constrinxerit iuramento, non faciet irritum verbum suum, sed omne, quod promisit, implebit." 667 — Accedit ratio : lurando homo Deum invocat quasi fideiussorem exsecutionis rei promissae. Porro est magna irreverentia Deo illata, si quis culpabiliter tale promissum non servat, cum hoc sit con­ temptus et vilipensio Dei tamquam testis. — Iusiurandum utpote actus per­ sonalis causans obligationem personalem obligat ex virtute religionis solum iurantem 668; ideoque per procuratorem praestari valide nequit saltem in iure ecclesiastico668. Quare etiam eadem valent, quae supra n. 402 dicta sunt de obligatione voti. Qui laedit iusiurandum promissorium simplex, committit unum peccatum, scii, irreverentiae erga Deum; qui laedit votum iuratum, duo peccata com­ mittit, nempe peccatum irreverentiae, ob laesum iusiurandum, et peccatum infidelitatis erga Deum, ob laesum votum. Nam licet sit contra eandem virtutem religionis cum laesio iurisiurandi tum laesio voti, tamen in utraque est specifica diversa malitia, cum in tali iureiurando laedatur invocatio divini testimonii, in voto autem transgresso laedatur fidelitas Deo promissa. — Qui laedit pactum iuratum, pariter committit duo peccata: alterum contra religionem, alterum contra iustitiam. Demum qui laedit votum cum pacto iurato, committit tria peccata propter triplicem laesionem, scii, voti, pacti, iurisiurandi. 868 Matth. 5, 33. 667 Num. 30, 3. 868 Cf. Cod. iur. can. c. 1316, S 2. 668 S. theol. 2, 2, q. 98, a. a ad 4. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. V. § 3. 375 Quaeres: Utra obligatio est gravior (ceteris paribus), voti an iuris­ iurandi? Ceteris paribus videtur gravior esse obligatio voti, quippe quod obliget ex fidelitate erga Deum; iusiurandum autem promissorium obligat potius ex reverentia Dei tamquam fideiussoris invocati. Porro fidelitas videtur esse strictior obligatio quam simplex reverentia, cum omnis in­ fidelitas irreverentiam contineat, non autem vice versa5,0 b) Secunda pars principii enuntiati valde controvertitur; omnes quidem 450 docent, esse grave peccatum periurii, si quis culpabiliter non praestat gravem materiam iureiurando promissam, sed complures clari auctores, ut Caietanus* 881*, Lessius 888, Valentia 888 et praesertim Concina888 autumant, non dari parvitatem materiae in laesione validi iurisiurandi promissorii, quia omnis laesio iurisiurandi est periurium et omne periurium est peccatum mortale. Monent autem isti auctores, se solummodo loqui de iuribusiurandis validis cum seria deliberatione factis, non autem de illis, quae sine seria delibera­ tione aut intentione iurandi fiunt. Hinc etiam ipsi concedunt, non peccare mortaliter matres, qui pueris sub iureiurando spondent pomum, quod tamen postea revera non dant; econtra dicunt, peccare mortaliter eum, qui serio et deliberate iuravit se daturum esse unum obolum et postea hunc obolum culpabiliter recusat. Longe communior et probabilior sententia admittit parvitatem materiae in laesione iurisiurandi promissorii. Sane si quis iurans inde ab initio noluit iusiurandum exsequi etiam in materia levi, est peccatum mortale periurii, non quidem ob ipsam materiam praestandam, sed propter mendacium iure­ iurando confirmatum. Sed tunc iam non tantum laeditur iusiurandum pro­ missorium, sed etiam assertorium; asserit enim iste homo sub iureiurando se velle dare hanc levem materiam, et revera non vult hoc. Ergo talis iurans invocat Deum tamquam testem mendacii; quod est gravis irreverentia ac proinde grave peccatum. — Dari autem parvitatem materiae in laesione iurisiurandi promissorii, iam eruitur ex eo, quod obligatio iurisiurandi pro­ missorii est minor obligatione voti, ut supra ex Angelico Doctore dictum est. lamvero in violatione voti datur parvitas materiae, ut omnes concedunt. Ergo a fortiori datur parvitas materiae in laesiore iurisiurandi promissorii. — Praeterea, ut dicit S. Thomas888, „qui aliquid promittit, si habeat animum faciendi quod promittit, non mentitur; quia non loquitur contra id, quod gerit in mente; si vero non faciat quod promittit, tunc videtur infideliter agere per hoc quod animum mutat". Porro infidelitas certo admittit parvi­ tatem materiae, ita ut in re parva non sit peccatum grave. Sententiam pro­ positam de parvitate materiae in iureiurando promissorio ut probabilem aut etiam ut probabiliorem propugnant S. Antoninus 888, S. Alphonsus 887, Dom. Soto888, loannes a S. Thoma888, Silvester Prierias8’0, omnes fere moderni871. 888 S. theol. 2, 2, q. 89, a. 8. 881 Caietanus (in sua Summa, s. v. Juramentum promissorium") simpliciter docet, omnem laesionem iurisiurandi promissorii esse peccatum mortale; quam quidem doctrinam aliqualiter mitigat in Comm, in 2, 2, q. 89, a. 7. 888 De iust. 1. 2, c. 42, dub. 5. 888 In 2, 2, disp. 6, q. 7, punct. 3, conci. 3. 888 In Decal. 1. 5, dise. 2, c. 1. 888 S. theol. 2, 2, q. no, a. 3 ad 5. 888 S. theol. P. 2, tit. 10, c. 4, § 1. 887 Theol. mor. 1. 3, n. 173. 888 In 2, 2, q. 88, disp. 29. a. 8. 888 De iure et iust. 1. 8, q. I, a. 7, dub. I. 878 Summa Sutnm., s. v. .Juramentum' ' 4. q· 1. 871 CI. GUp/ert, Moraltheol. I 357. Tract. XI. De virtute iustitiae.et vitiis oppositis. Quaestio 1. Hinc si quis iuravit observare statuta alicuius collegii, capituli aut Uni­ versitatis, et postea parvum aliquod statutum violavit, non peccat nisi venialiter; si quis iuravit, se non amplius bibiturum esse vinum, et postea parum aliquid sumpserit, non peccat graviter. — Quaenam autem est parvitas in laesione iurisiurandi promissorii? Eadem dicenda sunt, quae supra n. 405 statuta fuere pro laesione voti; immo cum iusiurandum ceteris paribus non tam stricte liget quam votum, materia transgressionis in eo potest aliqualiter augeri, antequam perveniatur ad grave peccatum. 451 Condiciones requisitae ad obligationem inducendam. Debitae condiciones iurisiurandi promissorii ad eius obligationem in­ ducendam sunt similes condicionibus supra n. 392 sqq. indicatis pro valore voti; ideoque requiruntur tam ex parte materiae quam ex parte iurantis. Ex parte materiae requiritur, ut res iureiurando promissa sit: a) possibilis; b) bona ac honesta. Hinc invalidum est iusiurandum a) de re impossibili, quia nemo potest se obligare ad rem impossibilem; b) de re inhonesta, quia secus oriretur manifestus conflictus officiorum: etenim ex iure naturali homo tenetur vitare omnem actum inhonestum et illicitum; ex iureiurando autem de­ beret eundem actum praestare. Unde dicit Regula iuris 58 in VI°: „Non est obligatorium contra bonos mores praestitum iuramentum."* 7* c) De re prorsus vana et inutili, quia omne verum iusiurandum debet intendere cultum Dei. Porro rebus prorsus vanis et inutilibus Deus coli nequit’7*. Propter materiam ineptam invalida sunt e. gr. iuraiuranda Francomuratorum, iusiurandum de mendacio dicendo, de vindicta sumenda. luraiuranda quoque parentum aut dominorum, quibus minantur, se filios aut servos tali determinato modo punituros, verberaturos, eiecturos, semper fere sunt invalida, cum quia deest vera intentio iurandi, tum quia valde dubium est, num tale iusiurandum sit de materia apta et utili. 452 Scholion. De obligatione iurisiurandi fidelitatis. Specialis difficultas oriri potest circa sic dictum iusiurandum fidelitatis*7*, i. e. iusiurandum oboedientiae et fidelitatis, quod principibus aut auctoritati publicae praestare debent officiales, milites, immo et in nonnullis regionibus episcopi. Quod quidem iusiurandum fidelitatis (supposito legitimo gubernio) per se licitum est. Si quando sacerdotes aut episcopi cogantur ad praestandum huiusmodi iusiurandum, imprimis attendenda sunt Concordata vigentia inter S. Sedem et potestatem civilem. Deinde iurans neque potest neque debet ex virtute religionis se obligare ad observandas omnes et singulas leges etiam iniquas istius regionis, sed debet semper subaudire clausulam: salvis legibus Dei et Ecclesiae. Ceterum sensus iurisiurandi praestiti non alius solet esse, ac ut sacerdos aut episcopus nihil velit moliri contra legitimam auctoritatem civilem, et quod intendat fideliter munus sibi concreditum exercere. Officiales et milites non obligantur vi iurisiurandi fidelitatis ad res illicitas, cum nemo possit se obligare coram Deo ad rem illicitam. Miles, qui iureiurando fideli­ tatis emisso deserit exercitum, certo peccat, nisi tamen a) iniuste ad ser­ ”* Cf. etiam c. I, II 11 in VJ°. ”· Cf. quae supra n. 400 de materia voti dicta sunt. ·’· Diensteid, clmtseid, Fahnrnrid, Caput Π. De actibus virtutis religionis. Art. V. § 3. 377 vitium militare coactus fuerit; b) versetur propter militiam in urgentissimo periculo salutis aeternae. Uterque casus nostris temporibus vix umquam accidere potest, si agitur de laicis ad servitium militare destinatis. Pericula enim salutis aeternae in exercitu exsistentia possunt praecaveri mediis aliis ac desertione, e. gr. vitando malos socios aut eos denuntiando legitimae auc­ toritati. Miles, qui modo illicito exercitum iam deseruit, non debet a con­ fessario cogi ad redeundum in exercitum, cum a) quia acerbissimae poenae illi infligentur ideoque adimpletio iurisiurandi facta est moraliter impossibilis, tum b) quia reipublicae non tam grave damnum causatur ex desertione unius alteriusve militis, tum c) quia monitio confessarii probabiliter foret inefficax ·’·. Ex parte iurantis requiritur a) intentio iurandi; b) sufficiens deli-453 beratio; c) libertas; d) absentia erroris substantialis. a) De intentione ad valorem iurisiurandi necessaria iam supra n. 441 dictum est. b) Ea deliberatio censetur sufficiens, quae requiritur ad actum per­ fecte humanum aut etiam ad contractum onerosum ineundum. Propter defectum sufficientis deliberationis invalida sunt iuraiuranda ebriorum, amentium, furiosorum, aliorumque carentium perfecto usu rationis. c) Libertas requiritur ad valorem iurisiurandi, ita ut iusiurandum irresistibili vi seu violentia physica extortum sit prorsus invalidum. Valde controvertebatur, num iusiurandum sub influxu gravis metus emis­ sum sit validum. Omnes quidem conveniebant, iuraiuranda facta sub influxu gravis metus iniuste incussi posse a legitima auctoritate rescindi; pariter omnes concedebant, illum, qui ex gravi metu iniuste incusso iusiurandum emisit, posse in iudicio repetere ea, quae propter tale iusiurandum solvit. Demum, iure positivo sic statuente, quaedam iuraiuranda ex gravi metu facta sunt eo ipso invalida, e. gr. de sponsalibus et matrimoniis ineundis*’·, de professione religiosa facienda ·”. Verum praecisis istis casibus, sententia communior et probabilior docebat, iuraiuranda ex gravi metu facta esse valida. Ita S. Thomas·’·, S. Aphonsus·’·, Dom. Soto·", Billuart··1 Suarez···, Lugo·", Gôpfert·" aliique. Quae quidem sententia nunc definita est in Codice iur. can. c. 1317, § 2 statuente: ..Iusiurandum per vim aut metum gravem extortum valet, sed a superiore ecclesiastico relaxari potest." De hac re Angelicus Doctor iam totam doctrinam breviter tradidit·85: „In iuramento, quod quis coactus facit, duplex est obligatio: una quidem, qua obligatur homini, cui aliquid promittit; et talis obligatio tollitur per co­ actionem, quia ille, qui vim intulit, hoc meretur, ut ei promissum non ser­ vetur. Alia autem est obligatio, qua quis Deo obligatur, ut impleat, quod per nomen eius promisit; et talis obligatio non tollitur in foro conscientiae, quia magis debet damnum temporale sustinere quam iuramentum violare. ·’· ·’· »’’ ·’· ·’· ··* ··· ··· Cf. supra I, n. 301. Cf. infra in tractatu de matrimonio III, n. 719. c. 1, X i, 4e; Cone. Trid. sess. 25, c. 19 de regular. S. theol. 2, b, q. 89, a· 7 ad 3, et q. 98, a. 3 ad 1. Cf. supra n. 266. Theol. mor. 1. 3, n. 174. “° De iure et iust. 1. 8, q. 1, a. 7. De relig. dise. 5, a. 6, § 3. ··’ De relig. tr. 5, I. 2, c. 10, n. 4. De iust. disp. 22, n. 194. ··· Der Eid 288. S. theol. 2, 2, q. 89, a. 3 ad 3, 378 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. Potest tamen repetere in iudicio, quod solvit; vel praelato denuntiare, non obstante, quod contrarium iuravit; quia tale iuramentum vergeret in de­ teriorem exitum; esset enim contra iustitiam publicam.*' d) Error substantialis iusiurandum irritat eodem modo, quo in­ validât votum cum tali errore emissum; error autem accidentalis non invalidât neque iusiurandum neque votum. Cf. quae supra n. 396 dicta sunt de votis cum errore factis. 454 2. Interpretatio iurisiurandi facienda est iuxta tres regulas sequentes : Prima regula. Iusiurandum promissorium est strictae interpreta­ tionis Sunt equidem verba iurisiurandi in obvio sensu intelligenda; sed, dubio prudenti suboriente, iuranti est imponenda obligatio, quanto minor potest. Ratio est, quia iurans non censetur voluisse se obligare ultra strictum sensum verborum. Nec obstat, quod iusiurandum est in fa­ vorem religionis interpretandum; quia quo benignius iusiurandum inter­ pretatur, eo rarius laeditur, eo tutius observatur, eo sanctius religio conservatur. Secunda regula. In omni iureiurando promissorio quantumvis ab­ solute prolato subintelliguntur sive ex natura rei sive ex iuris pvsitivi dispositione sive ex consuetudine sequentes condiciones et limitationes: a) „Si potero physice et moraliter, observabo iusiurandum.” Nemo enim sanae mentis vult se obligare ad impossibile. b) „Salvo iure superioris.” Subditus enim nequit ius superioris diminuere; is autem ex iusta causa potest relaxare aut dispensare ius­ iurandum. c) „Nisi alter obligationem meam remiserit cedens iuri suo.”™ Principalis enim obligatio iurisiurandi oritur ex promissione facta. lamvero si alter remittit obligationem promissionis, eo ipso etiam remittit obligationem iurisiurandi. Hinc sponsalia iurata possunt mutuo con­ sensu libero dissolvi. d) „Si res non fuerint notabiliter mutatae.” ·’· Notabilis enim mu­ tatio superveniens producit quasi novum obiectum, ad quod intentio iurantis non praesumitur se extendisse; e. gr. si iuvenis sub iureiurando promisit puellae matrimonium, nihilominus non amplius tenetur promissionqn iuratam exsequi, si puella fornicata fuerit aut in gravem et incurabilem infirmitatem inciderit. Ceterum hic valent ea, quae supra n. 410 de cessatione voti ob mutationem notabilem materiae diximus. e) „Si alter suis promissis steterit.” Frangenti enim fidem, fides frangatur eidem; seu ut dicit Regula iuris 75 in VI°: „Frustra sibi fidem quis postulat ab eo servari, cui fidem a se praestitam servare recusat.” Tertia regula. Iusiurandum promissorium generatim sequitur na­ turam et condiciones actus, cui additum est ; ideoque talis actus, si directe vergit in damnum aliorum aut in praeiudicium boni publici aut salutis ··· Cod. iur. can. c. 1321. ,,T Ib. c. 1319, η. 1. ··· Ib. n. a. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. V. S 3. 379 aeternae, nullam exinde consequitur firmitatem**9. Ratio est, quia ius­ iurandum assumitur ad firmandum actum addendo obligationem reli­ gionis, ac proinde est aliquid accessorium actus principalis. lamvero ..accessorium naturam sequi congruit principalis", ut dicit Regula iuris 42 in VI°. Ex hac regula deducitur, illum, qui iuravit, se servaturum decreta et statuta alicuius congregationis, capituli, Universitatis, non teneri observare omnia haec aliter, ac ea observantur ab aliis bonis membris eiusdem societatis. Hinc ea, quae communiter negliguntur, etiam ab ipso negligi possunt; quae obligant ex se sub levi, non aliter observari debent propter iusiurandum factum; quae obligant ex sola quadam decentia, etiam non magis obligant ex iureiurando M0. 3. Cessatio obligationis iurisiurandi promissorii potest produci 455 aut a causis extrinsecis aut a causis intrinsecis. Ex causis intrin­ secis cessat obligatio iurisiurandi eodem fere modo ac votum, scii, per substantialem mutationem materiae (ut si facta fuit illicita aut impos­ sibilis) ; per cessationem finis essentialis (ut si quis iureiurando pro­ miserit eleemosynam pauperi Petro, qui nunc subito factus est dives aut mortuus est), per defectum condicionis, sub qua iuramentum emissum est*1. Causae extrinsecae, quae producunt cessationem iurisiurandi, sunt: a) condonatio alterius, in cuius favorem facta fuit promissio iure­ iurando confirmata, ut patet ex regula secunda litt. c) supra allata. b) irritatio, dispensatio, commutatio. Ante editum Codicem iur. can. nonnullae controversiae hac de re exsistebant. Nunc autem in c. 1320 simpliciter statuitur: „Qui irritare, dispensare, commutare pos­ sunt votum, eandem potestatem eademque ratione habent circa ius­ iurandum promissorium; sed si iurisiurandi dispensatio vergat in praeiudicium aliorum, qui obligationem remittere recusent, una Apostolica Sedes potest iusiurandum dispensare propter necessitatem aut utilitatem Ecclesiae." Ideo e. gr. sponsalia iureiurando promissorio firmata a sola S. Sede dispensari possunt, nisi tamen uterque sponsus in dissolutionem sponsalium consentiat. Praeter hoc iusiurandum in favorem tertiae per­ sonae nullum aliud videtur esse reservatum S. Sedi®’3. c) Relaxatio8”, quae differt a dispensatione in eo quod dispensatio solet concedi in favorem iurantis, relaxatio autem iurisiurandi com­ muniter imponitur propter graves rationes ex parte illius, in cuius favorem prolatum fuit iusiurandum. Relaxatio haec similis est irrita­ tioni iurisiurandi, sed, cum vergat in praeiudicium aliorum, non exer“· Cod. iur. can. c. 1318. »“· Cf. 5. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 181. Etiam iusiurandum de servando se­ creto intelligitur secundum gravitatem materiae, ita ut laesio huius secreti in materia gravi sit grave peccatum; in materia autem levi, leve peccatum; in ma­ teria nullius momenti sit nullum peccatum. Cf. Billuart 1. c. Cf. quae supra n. 410 de cessatione voti dicta sunt, et Cod. iur. can. c. 1319, n. a et 3. ·” Cf. 5. Alph., Theol. mor. I. 3, n. 259. ··· Èidesldsung, d/lier d'un serment. 380 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. cetur nisi a Summo Pontifice**4, et quidem: a) propter boni communis damnum praecavendum. Bonum enim privatum debet cedere bono com­ muni. Ideo Papa relaxat ex gravi causa sponsalia etiam iurata, si e. gr. secus sponsus infidelis matrimonium mere civile contraheret aut in con­ cubinatu viveret. Sane sponsa sic derelicta magnum damnum ex tali relaxatione pati potest, sed Ecclesia nequit cogere sponsum infidelem ad nuptias promissas, et ex alia parte debet propter bonum commune evitare pro viribus matrimonia mere civilia et concubinatus, β) In poenam criminis commissi. Quare antiquis temporibus Summi Pontifices non semel relaxarunt iusiurandum fidelitatis civium propter crimina principis excommunicati. /) Ad iniuriam resarciendam, quae iuranti inflicta fuit, si scii, metu aut dolo ad iusiurandum inductus fuit*’*. §4- De laesione iurisiurandi seu de periurio. 456 457 Notio. Periurium in lato sensu acceptum est quodlibet iusiurandum illicitum, cui sci. deest unus ex tribus comitibus supra indicatis. Per­ iurium in stricto sensu (Meineid) est morale mendacium iureiurando confirmatum. Non autem adest periurium, si quis sub iureiurando asserit errorem, quem invincibiliter putat esse veritatem. Si quis rem sub iureiurando promissorio serio promissam postea culpabiliter non implet, potius fractionem iurisiurandi (Eidbruch) quam periurium com­ mittit; potest tamen vere vocari periurus. Principium 1. Iusiurandum cum defectu veritatis prolatum seu periurium stricte dictum est peccatum mortale ex toto genere suo. Ita sententia communissima et certa. Quare damnavit Innocentius XI propositionem (24): „Vocare Deum in testem mendacii levis non est tanta irreverentia, propter quam velit aut possit damnare hominem." ·’· Et inter interrogationes proponendas Wicleffitis et Hussitis habetur etiam: „Utrum credat, quod periurium scienter commissum, ex quacumque causa vel oc­ casione, pro conservatione vitae corporalis propriae vel alterius, etiam in favorem fidei, sit mortale peccatum?"·*7 Ratio autem intrinseca est, quia quodlibet periurium est essentialiter insignis iniuria atque contemptus Dei, qui nec fallere nec falli potest. Quare Angelicus Doctor·09 dicit: „Ea, quae ex se sunt peccata venialia, vel etiam bona ex genere, si in contemptum Dei fiant, sunt peccata mortalia. Unde multo magis, quidquid est quod de sui ratione pertinet ad contemptum Dei, est peccatum mortale. Periurium autem de sui ratione importat contemptum Dei. ... Unde manifestum est, quod periurium ex ratione sui est peccatum mortale. ... Ille, qui iocose periurat, non evitat divinam irreverentiam, sed quantum ad aliquid magis auget, et ideo non excusatur a peccato mortali." — Ergo si vel mendacium iocosum iureiurando confirmatum est peccatum mortale, non est parvitas ··· Cf. S. theol. 2, 2, q. 89, a. 9 ad 3; Cod. iur. can. c. 1320. ··· S. theol. 1. c. a. 7 ad 3. ··· Dene. n. 1174. ··’ Dene. n. 664. •°’ S. theol. 2, 2, q. 98, a. 3c, et ad 2; cf. 3, dist. 39, q. 1, a. 5, sol. 1, ubi S.Tho­ mas dicit: „Si [aliquis] falsum iurat, credo, quod semper peccet mortaliter, sive sit iuramentum sollemne sive non sollemne." Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. V. S 4- 381 materiae in periurio; quod proinde est peccatum mortale ex toto genere suo, i. e. semper inducit reatum culpae mortalis, nisi adsit imperfectio actus propter insufficientem cognitionem aut voluntatem. Quae cum ita sint, facile intelligitur, quare ex iure cum divino tum ecclesiastico tum civili severissimae poenae latae sint in periuros. Deus ipse minatur maledictionem periuris et exclusionem a regno coelorum5”; Ecclesia excludit periuros a testimonio ferendo atque prudenti Ordinarii arbitrio punit·00; iura autem civilia solent periuros punire poena gravis carceris·01. Nota. Verum periurium committit ille quoque, qui iurat cum restrictione pure mentali, ut patet ex propositione 26 damnata ab Innocentio XI·0’. Pariter iusiurandum fictum videtur referri ad periurium, ut iam supra n. 441 dictum est. Principium 2. Iusiurandum cum defectu iudicii prolatum est ex 458 genere suo peccatum veniale. Ita sententia communis. Ratio est, quia irreverentia hoc modo illata Deo non videtur esse tanta, ut constituat peccatum mortale, quoniam nullum attributum divinum di­ recte laeditur et notanter non Dei veracitas et iustitia. Insuper per de­ fectum comitis iudicii non amittitur principalis finis iurisiurandi, scii, con­ firmatio veritatis dictae. „Unde“, sic dicit S. Thomas·0’, ,,ηοη oportet, quod iurare sine causa semper sit mortale peccatum, sicut iurare falsum." — Per accidens autem iusiurandum sine iudicio factum potest esse peccatum mortale, e. gr. propter grave scandalum causatum, ut si sacerdos ita iuraret, vel propter proximum periculum peierandi. Principium 3. Iusiurandum cum defectu iustitiae prolatum ex genere 459 suo est peccatum grave. Iam supra n. 445 sufficienter de hac re dictum est; unde breviter re­ colendum est: a) Iusiurandum assertorium contra iustitiam factum est grave peccatum, si ipsa assertio fuit graviter peccaminosa; secus est leve peccatum, quando scii, assertio ipsa fuit leviter peccaminosa·0*. Hinc qui gravem detractionem iniustam confirmat iureiurando, committit duplex peccatum mortale, scilicet detractionis et abusus iurisiurandi. Qui autem detractionem leviter malam confirmat iureiurando, committit duplex peccatum leve: alterum detractionis levis, alterum levis abusus iurisiurandi. b) Iusiurandum promissorium sine iustitia factum, i. e. continens promissionem illicitam, certe est grave peccatum, si ipsa res promissa est graviter illicita, e. gr. adulterium, matrimonium irreligiosum etc. Sin autem res promissa est in se leviter mala, e. gr. mendacium, leve damnum etc., nihilominus iuxta sententiam probabi­ liorem talis abusus iurisiurandi videtur esse tam irreverentiosus erga Deum, ut constituat peccatum mortale. Hinc qui iurat, se commissurum esse adulterium, committit duplex peccatum mortale, scii, contra castitatem et ··· Cf. Zach. 5, 3sq. ·” Cod. iur. can. c. 1757, § 2, n. 1; c. 1795, c. 2; c. 2323. •°* Cf. Strafgesetze fiir das Deutsche Reich § 153 sqq. ”■* „Si quis ... quocumque alio fine iuret, se non fecisse aliquid, quod revera fecit, intelligendo intra se aliquid aliud, quod non fecit, vel aliam viam ab ea, in qua fecit, ve) quodvis aliud additum verum, revera non mentitur nec est periurus" (Dens. n. 1176). 3, diet. 39, q. 1, a. 5, sol. 1 ad 3. •°· Sunt qui doceant (e. gr. Noldin, De praec. n. 255), iuramentum assertorium, quod caret iustitia, ease semper veniale peccatum ex genere suo Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. 382 contra religionem; qui autem iurat, se leviter damnificaturum esse proximum, committit unum peccatum leve, scii, damnificationem levem intentam, et aliud peccatum probabiliter grave, scii, gravem abusum iurisiurandi·**. Ita ob­ iective loquendo. In praxi autem saepe aliter iudicandum est cum propter defectum verae intentionis iurandi tum propter conscientiam erroneam iurantis. ARTICULUS VI. De adiuratione. 460 Notio. Adiuratio est interpositio divini nominis aut rei sacrae, cuius reverentia, timore, amore ille, qui adiuratur, ad aliquid facien­ dum aut omittendum inducitur eoe. Differt igitur adiuratio ab aliis invocationibus nominis Dei; et primo quidem a iureiurando, in quo Deus invocatur tamquam testis aut fideiussor ad confirmandam aliquam veritatem; in adiuratione autem invocatur divinum nomen ad aliquid ab alio impetrandum. Differt quoque adiuratio ab oratione, in qua Deus invocatur ad aliquid directe ab ipso obtinendum; in adiuratione autem adiurans conatur aliquid obtinere ab alio propter Deum. — Adiuratio est actus religionis, cum per illam profiteamur, tam venerabile esse divinum nomen, ut audito ipso alii inducantur ad aliquid faciendum aut omittendum. Adiuratio est actus latriae, quando fit per directam interpositionem nominis Dei aut saltem alicuius rei, in qua maiestas divina specialiter relucet, e. gr. per passionem, mortem, sanguinem Christi. Adiuratio est actus hyperduliae aut duliae, in quantum fit per B. Virginem aut sanctos in se consideratos. Sin autem fit per mortem, vitam, amorem patris aut matris etc., non est proprie adiuratio religiosa. Adiurari possunt omnes, qui habent aliqualem cognitionem Dei, scii, ipse Deus, Christus, B. Virgo, sancti, homines viatores, et demum daemones; ad hos tamen sola adiuratio compulsiva dirigi potest, ut infra dicetur. 461 Divisiones. Adiuratio dividitur: i. in sollemnem et simplicem (seu privatam). Adiuratio sollemnis est ea, quae fit nomine Ecclesiae a ministris Ec­ clesiae iuxta caeremonias praescriptas, e. gr. exorcismus adhibitus in bap­ tismo. Simplex seu privata adiuratio caret huiusmodi sollemnitatibus et a quocumque fieri potest. 2. In deprecativam et imperativam (seu compulsivam). Adiuratio deprecativa adest, cum precibus aliquid obtinere studemus, inter­ posito nomine Dei. Sic S. Paulus adiuravit fideles Romanos dicens: "Ob­ secro itaque vos, fratres, per misericordiam Dei, ut exhibeatis corpora vestra hostiam viventem, sanctam, Deo placentem."*’" Huiusmodi adiurationes saepe usuveniunt quoque in Litaniis, e. gr. „per mysterium Incarnationis tuae, per passionem tuam, libera nos, Domine". Vocantur autem tunc potius obsecrationes ·“. Adiuratio deprecativa ad quamlibet personam sive superio­ rem sive inferiorem sive aequalem dirigi potest, daemone solo excepto. •°’ natur •°* •°’ Cf. Ballerini in notis ad Gury (Comp, theol. mor. I, n. 309), qui bene co­ conciliare diversos auctores hac in re apparenter discordes. Cf. S. theol. 2, 2, q. 90, a. 1. Adiuratio, germanice: Beschwôrung. Rom. 12, I. *” Cf. supra η. 337· Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. VI. 383 Adiuratio imperativa adest, cum, interposito nomine Dei, solis subditis ali­ quid imperatur. Sic S. Paulus adiuravit Thessalonicenses dicens: „Adiuro vos per Dominum, ut legatur epistula haec omnibus sanctis.” eo* Sic adiuravit princeps sacerdotum considerans tamquam subditum suum ipsum Christum: „Adiuro te per Deum vivum, ut dicas nobis, si tu es Christus."*1* Sic praesertim adiurantur daemones in exorcismo. Principium. Adiuratio debitis condicionibus vestita est actus virtutis 462 religionis ideoque licita et honesta. Adiurationem rectam esse actum virtutis religionis, facile intelligitur; quia per eam veneramur Deum, interponendo illius auctoritatem tamquam maxime efficacem ad postulata obtinenda. Sin autem adiuratio est actus religionis, etiam patet, illam esse in se licitam et honestam. Idem patet ex perpetuo usu et doctrina Ecclesiae. Condiciones requisitae ad liceitatem adiurationis sunt eaedem ac ad licitum iusiurandum, scii, veritas, iustitia, iudicium. a) Veritas in adiuratione exigit, ut adiurans habeat sinceram volun­ tatem obtinendi rem postulatam atque ut suae postulationis veram et non fictam causam afferat, seu breviter: ut adiurans non decipiat adiuratum. Carentia istius condicionis raro excedit culpam venialem. Hinc homo, qui se fingit esse pauperem et adiurat divitem per misericordiam divinam ad obtinendam eleemosynam, ordinarie non peccat nisi venialiter. Licet enim abutatur divina auctoritate ad iniquas suas petitiones reddendas efficaces, tamen iste abusus nondum per se videtur esse grave peccatum, quoniam auctoritas divina non adhibetur ad con­ firmandum mendacium, sed ad movendum alium ad bonum opus prae­ standum. Si tamen ipsa fictio sit in materia gravi ac proinde grave peccatum, tunc iuxta nonnullos auctores etiam adiuratio adhibita ad talem fictionem exsecutioni mandandam est grave peccatum. b) Iustitia postulat, ut adiurans obtinere intendat rem licitam. Defectus iustitiae in adiuratione probabilius est peccatum grave vel leve, prout actio postulata est graviter aut leviter mala. Hinc duplex peccatum mortale committit, qui puellam simplicem et ignaram adiurat per amorem Dei ad faciendam fornicationem; qui autem adiurat alium per amorem Dei ad dicendum mendacium iocosum, committit duplex peccatum veniale. S. Alphonsus e11 putat, etiam in hoc ultimo casu ad­ esse peccatum grave ob abusum adiurationis, quia satis gravis videtur irreverentia inducere alterum ad rem malam ope divinae auctoritatis. c) Iudicium exigit, ut adiuratio fiat ex iusta causa ac cum debita reverentia, non autem quasi ex habitu inordinato. Defectus huius con­ dicionis per se non est nisi peccatum veniale, quia inde non tanta irreverentia Deo irrogatur, et quia talis adiuratio nihil aliud videtur esse nisi vana assumptio nominis Dei. Defectu huius condicionis saepe peccant venialiter mendicantes, qui suis petitionibus semper adiungunt adiurationes. •°· 1 Thess. 5, 27. ·*· Matth. 26, 63. ·*’ Theol. mor. 1. 3, n. 193. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. 463 Scholion i. De exorcismis. Exorcismus proprie dictus est eiectio dia­ boli ex homine obsesso; late dictus est annullatio influxus diabolici in aliqua alia creatura. Diabolum posse, permittente Deo, revera obsidere hominem et in illo habitare, est de fide, cum ipse Christus saepe eiecerit diabolum ex talibus hominibus obsessis. Hinc quoque in Ecclesia exsistit specialis ordo exorcistatus ad eiciendos daemones. Quando exorcismus sollemnis publice adhibetur, observanda sunt ea omnia, quae Rituale .Romanum ·“ hac de re praescribit. Ante omnia autem requiritur expressa et specialis licentia Ordinarii·1*, cuius est iudicare, num revera obsessio diabolica adsit, et num expediat publicum exorcismum peragere. Potest enim magnum scandalum suboriri ex imprudenter adhibito exorcismo publico. Privato autem et secreto modo non solum clerici, qui vi ordinis exorcistatus speciali potestate in daemones pollent, sed etiam laici exorcismum proferre possunt. Nullibi enim hoc prohibetur laicis, nec ullum incommodum inde oritur. Hinc legimus in historia, nonnullos sanctos laicos, ut S. Catharinam Senensem, S. Antonium Eremitam, daemones eiecisse. — Exorcismus rite prolatus etiam a sacerdote aut ab episcopo, non habet infallibilem effectum, saltem completum, i. e. omni­ modam eiectionem diaboli ex homine obsesso. Quare verba S. Scripturae: „Signa eos, qui crediderint, haec sequentur: in nomine meo daemonia eicient, linguis loquentur novis"*1*, non significant, omnes credentes valere semper et statim eicere daemones, sed quando Evangelii profectus id postulaverit; sicuti nec etiam omnes credentes semper possunt loqui linguis novis. Nihi­ lominus cum S. Alphonse·1· et compluribus aliis auctoribus oportet admittere, exorcismum a clerico insignito ordine exorcistatus prolatum producere ex opere operato saltem attenuationem virium daemonis obsidentis. — Exorcis­ mus late dictus adhibetur in baptismo; immo aliquando creaturae irrationales sic exorcizantur, v. gr. sal, aqua, nubes, ut diabolicus influxus ab illis aver­ tatur. Merito enim supponit Ecclesia, diabolum aliquando, permittente Deo, valde nocere homini cum immediate per se ipsum tum mediantibus creaturis irrationalibus, ideoque recte dicit Noldin·1·: „Valde suadendum est Ecclesiae ministris, ut exorcismum simplicem saepius peragant,memores verbi Domini: „In nomine meo daemonia eicient"; praesertim vero super eos, qui vehementi tentatione vexantur, et super poenitentes, quos advertunt difficultates experiri in eliciendo dolore et proposito de peccatis vel in peccatis suis sincere mani­ festandis. Uti posunt hac vel simili formula: „In nomine lesu praecipio tibi, spiritus immunde, ut recedas ab hac creatura Dei." Experientia constat, in confessionali aliquando cum bono fructu adhiberi exorcismum, dummodo id fiat prorsus secreto modo, ita ut nec poenitens id advertat. 464 Scholion a. De invocatione divini nominis per laudem. Angelicus Doctor·1’ de hac re agit immediate post adiurationem. Breviter sint sequentia dicta: Deus laudandus est non solum corde, sed etiam ore, quia a) hoc per­ tinet ad cultum externum religionis, et b) inde nos ipsi et alii audientes ad maiorem Dei reverentiam inducimur. Valde convenienter ista laudatio exprimitur pulchro et decenti cantu. Contraria doctrina Waldensium et Wicleffitarum, qui comparabant clericos cantantes cum prophetis Baal, ·“ Tit. n, c. i. ·*» Cf. Decret. Leonis ΧΠΙ d. 18 Mail 1890 (Collect, de Prop. Fide n. 2303); Cod. iur. can. c. 1151, § 1. ·*· Marc. 16, 17. ·*· Theol. mor. I. 3, n. 193. ·*· De sacr. n. 53, nota 3. ··’ S. theol. a, a, q. 91. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. VII. § I. 385 reiecta est ex praxi ecclesiastica omnium saeculorum. Et revera cantus digne et devote in ecclesia peractus multum inservit ad devotionem augendam. Unde S. Augustinus8,8 de se ipso dicit: „Flevi in hymnis et canticis suave sonantis Ecclesiae tuae vocibus commotus acriter." Recte autem monet Caietanus818, a duobus in cantu ecclesiastico cavendum esse; scii, ne ideo can­ tetur, quasi ipse cantus secundum se sit Deo gratior; et ne cantetur causa delectationis nostrae vel alienae in ecclesiasticis Officiis. — Usus organorum aliorumque instrumentorum musicorum nondum erat introductus antiquis temporibus in ecclesiasticis Officiis8*®. Quandonam organa primitus intro­ ducta fuerint, non ita constat. Quidam dicunt, hoc factum esse tempore Caroli Magni, sed ut satis clare apparet ex S. theol. 2, 2, q. 91, a. 2 ad 4 temporibus S. Thomae usus organorum nondum erat universalis in omnibus ecclesiis. Optima statuta de cantu ecclesiastico edidit Pius X Motu proprio d. 22 Nov. 1903. ARTICULUS VII. De observantia diei dominicae et festorum. Praenotamen. Cum iste articulus sit satis longus, dividitur in quattuor paragraphes: 1. de natura et origine huius cultus; 2. de utilitate huius cultus; 3. de auditione Missae, quae est prima pars huius cultus; 4. de ces­ satione ab operibus servilibus, quae est altera pars huius cultus. Iste articulus tractat de illis omnibus, quae tum in tertio Decalogi prae­ cepto: ,,Memento, ut diem sabbati sanctifices" ·’*, tum in primo praecepto Ecclesiae de observantia dierum festorum praescripta sunt. § I. De natura et origine cultus praestandi diebus dominicis et festivis. Observantia diei dominicae et festorum inter principaliores actus 466 exteriores virtutis religionis merito enumeratur. Praeceptum autem sanctificandi dies dominicas et festivas est iuris partim naturalis, partim positivo-divini, partim ecclesiastici. a) Est quidem iuris naturalis praeceptum, quatenus praecipit ali­ quod tempus cultui divino tribuendum, et non solum cultui privato, sed etiam publico sociali. Inest enim homini naturalis inclinatio ad deputandum cuilibet rei necessariae aliquod tempus, sicut e. gr. cor­ porali refectioni et somno deputatur determinatum tempus8”. Cultus divinus internus et externus, privatus et publicus homini prorsus neces­ sarius est, ut supra n. 327 dictum est. Ergo ipsum ius naturale postulat, ut determinatum tempus deputetur cultui divino. Hinc nulla umquam tam in­ culta, tam barbara gens fuit, quae diis suis festos dies non consecraverit8’8 b) Praeceptum observandi diem dominicam est iuris positivo- divini, quatenus uno cuiusque hebdomadae die in laudem Creatoris ab omni opere servili cessandum esse praecipit8’8. 8,8 Confess. 9, 6 (Migne, Patr. lat. 32, 769). ·»· Comm, in 2, 2, q. 91. 888 Cf. Wetter et Welte, Kirchenlexikon, s. v. „Orgel". 8,1 Ex. 20, 8. 8,8 S. theol. 3, 3, q. 122, a. 4 ad 1. 8,8 Cf. Catech. Rom. P. 3, c. 4, q. 6. 888 Ita recte Fr. Schmid in „Linzer Theol.-prakt. Quartalschrift" 1900, 12—26; Noldin, De praeceptis n. 260; Tanquerey, De virt. relig. n. ton; Gbpfert, MoralI'nONN··, Man Thaol mor 11. 26 386 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. c) Hoc praeceptum est denique iuris ecclesiastici, quatenus a sola Ecclesia determinatum est, quibus fixis diebus et modis Deus colendus sit. Unde S. Thomas'” dicit: ..Observantia diei dominicae in nova lege succedit observantiae sabbati, non ex vi praecepti legis, sed ex con­ stitutione Ecclesiae et consuetudine populi Christiani." Diem dominicam esse ex iure divino institutam, nequit probari (id fere solus Sporer-Bierbaum·” docet). Primis temporibus apostoli videntur in templum convenisse ad laudandum Deum non die dominica, sed sabbato·”; quod quidem est signum manifestissimum, ab ipso Christo sanctificationem diei dominicae non fuisse institutam; secus enim apostoli certo oboedissent mandato Domini sui. Quandonam autem primo sanctificata fuerit dies do­ minica, loco sabbati, non ita certo constat. Complures auctores docent, iam apostolos hanc praxim introduxisse. Sic S. Joannes dicit: „Fui in spiritu in dominica die.“w — S. Lucas narrat·”: ,,Una autem sabbati, cum con­ venissemus ad frangendum panem", i. e. iuxta sensum huius phrasis: prima die post sabbatum, seu nostra die dominica. Hinc iam S. Augustinus de hoc textu dicit·": „Una sabbati appellatur dies, qui nunc dominicus vo­ catur." — Saeculo secundo sanctificatio diei dominicae videtur fuisse iam universalis··1. — Rationes autem, quare loco sabbati sanctificata fuerit dies dominica, hoc modo indicantur a S. Leone I : „In hac die mundus sumpsit exordium. In hac per resurrectionem Christi et mors interitum et vita accepit initium. In hac apostoli a Domino praedicandi omnibus gentibus evangelii tubam sumunt et inferendum universo mundo sacramentum regenerationis accipiunt.... In hac denique promissus a Domino Spiritus Sanctus advenit." 466 Corollarium. Ex dictis sequitur, quo sensu sanctificatio diei dominicae et festorum pertineat ad tertium praeceptum Decalogi, et quo sensu pertineat ad primum praeceptum Ecclesiae. Etenim praeceptum colendi Deum statis diebus ner cessationem ab opere servili praescribitur a iure divino-naturali, ac proinde a Decalogo. Probabiliter in praecepto Decalogi etiam continetur, ut qualibet hebdomada aliqua dies requiei ob­ servetur in honorem Dei. Selectio autem diei dominicae loco sabbati, necnon specialis modus sanctificandi diem dominicam per auditionem Missae, sanctificatio aliorum dierum festorum, determinatus modus ces­ sandi ab opere servili: haec omnia pertinent ad primum praeceptum Ec­ clesiae. Brevitatis et etiam claritatis causa observantia diei dominicae et theol. I 338. Etenim ipse Deus selegit septimum diem quemlibet tamquam cultui divino deputandum: „Sex diebus operaberis, et facies omnia opera tua. Septimo autem die sabbatum Domini Dei tui est: non facies omne opus in eo, tu et filius tuus et filia tua, servus tuus et ancilla tua, iumentum tuum et advena, qui est intra portas tuas" (Ex. 20, qsq.). — Si non esset a iure divino statutum, ut septimo quoque die fieret cessatio ab opere servili in honorem Dei, tunc, absolute loquendo, Ecclesia posset definire, ut ubique terrarum requies dominicalis haberetur decimo aut vigesimo quoque die; quod tamen communiter non admittitur. ·’· L. c. ad 4. ·’· Theol. mor. tract 3, n. 484· ·” Cf. Act 3, 1; 5, 12. ·” Ape. 1, 10. ·” Act. 20, 7. ·” Ep. 55 (al. 119), apud Migne, Patr. lat. 33, 212. "· Monet S. /gnatius: „Non amplius sabbatizemus iudaico more. ... At post sabbatum omnis Christi amator dominicum celebret diem" (Ep. ad Magnes., apud Migne, Patr. graec. 5, 768 sq.). Cf. etiam Didache c. 14· ··* Ep. ad Diosc. (Migne, Patr. lat. 54, 626). Caput II. De actibus virtuti· religionis. Art. VII 387 $ I. festorum tam secundum ius naturale-divinum quam secundum ius ecclesia­ sticum insimul hic tractatur, ut iam supra diximus. Ambitus praecepti sanctificandi dies dominicas et festivas digno- 467 scitur considerando 1. personas dies 2. obligatas, sanctificandos, 3. opera praestanda. 1. Quaenam personae obligantur ad hoc praeceptum? Hoc praeceptum obligat sub gravi omnes baptizatos rationis com­ potes post primum aetatis septennium. Unde ab Innocentio XI dam­ nata est propositio (52) : ..Praeceptum servandi festa non obligat sub mortali, seposito scandalo si absit contemptus.“ — Quia autem hoc praeceptum obligat omnes Christianos baptizatos usu rationis compotes post primum septennium aetatis, ligat etiam Protestantes haereticos, cum sint subditi praeceptis Ecclesiae. aliosque Nihilominus merito supponere licet, piam matrem Ecclesiam nolle pro illis hanc obligationem ac proinde quando haeretici redeunt in gremium adamussim urgere, Ecclesiae, non sunt arguendi de tot peccatis mortalibus, quoties diebus dominicis et festivis laboribus servilibus incubuerunt, dummodo tamen satisfecerint iuris naturalis praecepto aliquando Deum exterius colendi. 2. Quinam dies sunt sanctificandi? Praeter diem dominicam Ecclesia 468 praecepit complures alios dies, currente anno, celebrari, quorum elenchus exhibitus ab Urbano VIII adhuc uno festo auctus est a Clemente XI·**. Iuxta vigentem autem disciplinam dies festi sub praecepto in universa Ecclesia sunt tantum: Omnes et singuli dies dominici, et insuper decem festa, scii. Nativitatis, Circumcisionis, Epiphaniae, Ascensionis et Sanctis­ simi Corporis Christi, Immaculatae Conceptionis et Assumptionis Almae Genitricis Dei Mariae, Sancti losephi eius Sponsi, BB. Petri et Pauli Aposto­ lorum, Omnium denique Sanctorum. „Sicubi aliquod festum ex enumeratis legitime sit abolitum vel translatum, nihil inconsulta S. Sede Apostolica innovetur.""* „Si qua vero in natione vel regione aliquod ex abrogatis festis episcopi conservandum censuerint, S. Sedi rem deferant.""· — Ergo remanent in usu, quae circa festa peragenda statuta fuerunt pro aliquibus regionibus, e. gr. pro Gallia, ubi festa (extra dominicas dies) ad quattuor sunt reducta, scii. Nativitas et Ascensio Domini, Assumptio B. Μ. V. et festum Omnium Sanctorum. Singularia statuta habentur quoque pro Anglia, Hibernia, America Septentrionali. Pius X expresse declaravit, festorum suppressionem solummodo respicere fideles quoad obligationem audiendi Missam et abstinendi ab operibus servilibus; econtra remanere obligationem applicandi Missam pro populo et celebrandi sollemniter Officia in ecclesia iuxta veterem disciplinam" 7. 3. Quaenam praestanda sunt diibus festis? Omnibus diebus tenentur ad duo: dominicis a) et diebus festis ad audiendam Missam, non suppressis fideles 469 quia sacrificium Missae “· Dene. n. 1202. “· Const „Universa" d. 13 Sept. 1642. ·“ Cod. iur. can. c. 1247, § 1 et 3. "· Motu pr. Pii X „Supremi“ d. d. 2 Iui. 1911 (cf. Acta Ap. Sedi· III 305 sqq.). Cf. S. C. Cone. d. 3 Mail 1912 (Acta Ap. Sedi· IV 340). 26· Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. est omnium excellentissimus actus colendi Deum; b) ad abstinendum ab operibus servilibus et forensibus, quia opera ista solent hominem impedire, ne mentem perfecte applicet ad cultum divinum. Praeceptum audiendi Missam videtur viguisse inde ab initio Ecclesiae, ut haud obscure innuitur ex celeberrimo textu in Didache c. 14: „Die autem dominica congregati frangite panem et gratias agite, postquam confessi eritis peccata vestra, ut mundum sit sacrificium vestrum." Exsistentiam huius praecepti supponunt sic dicti Canones Apostolorum et Concilium Agathense. In canone 10 habetur: „Omnes fideles, qui conveniunt in sollemnitatibus sacris ad ecclesiam, et Scripturas apostolorum et Evangelium audiant. Qui autem non perseverant in oratione, usquedum Missa peragatur, nec sanctam communionem percipiunt, velut inquietudines ecclesiae commoventes con­ venit communione privari." ·” — Clarius adhuc loquitur Concilium Aga­ thense (a. 506)*’*: ,,Missas die dominico saecularibus totas audire speciali ordine praecipimus, ita ut ante benedictionem sacerdotis egredi populus non praesumat." — Praeceptum abstinendi ab operibus servilibus die dominica videtur item semper in Ecclesia viguisse. Imperator Constantinus requiem dominicalem poenis quoque civilibus sanxitMo. 470 4. Praeter auditionem Missae et abstinentiam ab operibus servilibus et forensibus fideles ad nihil aliud tenentur ex stricto iure ecclesiastico. Ergo non est obligatio iuris ecclesiastici audiendi contionem aut catechesim, as­ sistendi Vesperis aliisque devotionibus, et multo minus assistendi contioni aliisque officiis in ecclesia paroeciali. Nihilominus facile adesse potest obli­ gatio iuris naturalis assistendi contioni, catechesi aliisque exercitiis religiosis, e. gr. propter interiorem spiritum devotionis fovendum, propter sufficientem cognitionem rerum fidei et morum acquirendam ac conservandam, propter scandalum vitandum. Quamobrem fideles sunt instanter hortandi, ne contenti sint auditione Missae privatae, verum etiam diebus dominicis et festivis as­ sistant contioni aut catechesi aliisque exercitiis religiosis. — Aliqui auctores voluerunt probare exsistentiam praecepti ecclesiastici audiendi contionem in ecclesia paroeciali ex eo, quod Concilium Tridentinum8,1 iussit, ut parochi diebus dominicis et festivis munus praedicationis exerceant. Si enim pa­ rochi tenentur praedicare, paroeciani debent audire eorum praedicationem Communissime vero docent alii, praeceptum Tridentinum nihil aliud con­ tinere, nisi ut parochi teneantur paroecianis occasionem praebere audiendi verbum Dei in ecclesia paroeciali. Paroeciani autem stricte non obligantur ad assistendum huic praedicationi. §2· De utilitate sanctificationis diei dominicae et festorum. 471 Tristis eheu experientia satis superque demonstrat, in illis regionibus et familiis, in quibus sanctificatio diei dominicae et festorum parvi­ penditur, mox fidem evanescere, mores corrumpi, vitam familialem de­ perire, immo et progressum industrialem impediri. Econtra sanctificatio ·«· Ita c. 61, D. i de consecr. ··· Ita c. 64, D. 1 de consecr. •*° Cf. de historica expositione Tanquerey, De virt. relig. n. 1006 sqq., et Theod. Zahn, Geschichte des Sonntags vornchinlich in der alten Kirche (1894) 196—240. ··* Sees. 24, e. 4 de reform. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. VII. $ 2. 389 debita diei dominicae et festorum maximas utilitates profert. Etenim per illam producitur: 1. Conservatio virium naturalium hominis. 472 Vires physicae hominis, utpote limitatae, cito consumuntur, nisi saltem hebdomadaria quiete reparentur. Quae quidem quies multo certior et efficacior obtinetur, si determinati dies per intervalla fixa deputantur, in quibus non solum labores ordinarii interrumpuntur, sed etiam refectio spiritualis praebetur per cultum religiosum. Sane homo posset etiam pro­ pria sponte eligere diem requiei et colere Deum modo privato, sed multo efficacius obtinetur iste finis, si a lege ecclesiastica et civili determinatus dies pro omnibus hominibus statutus est. Vi enim ineluctabilis concurren­ dae ubique exsistentis multi homines (praesertim operarii et opifices) co­ gerentur plus iusto ad laborandum, ita ut tempus requiei iam non sup­ peteret, si lex ipsa non praeciperet requiem dominicalem et festivam. 2. Adiumentum pretiosum pro tota vita spiritualiMa. 473 Homo enim assiduis laboribus oppressus ad se suosque sustentandos, variis curis ac sollicitudinibus saepe distractus multisque voluptatibus al­ lectus, paulatim totaliter immergitur in rebus materialibus; sicuti demon­ strat tristis experientia omnium saeculorum et populorum, in quibus ex­ ercitium fidele religionis negligebatur. Testes sunt antiqui pagani, quorum vitia detestabilia ac vitam prorsus irrationalem tam graphice describit S. Paulus M3. „Panem et Circenses" clamabant isti pagani, ita manifestantes, se nihil aliud desiderare nisi victum et voluptatem. Sin autem diebus dominicis et festivis omnes tenentur vi legis cessare ab operibus servilibus et incumbere exercitiis religiosis, corda eriguntur supra materiam ad spiri­ tualia et coelestia. Post requiem autem dominicalem debite peractam homines alacriter redeunt, novis viribus mentis et corporis instructi, ad operas cotidianas, quas cum maiore strenuitate peragunt. Hinc factum est, ut ii populi, qui fideliter observant requiem dominicalem, etiam in com­ mercio et rebus industrialibus soleant antecellere alias gentes, quae con­ suescunt parvipendere observantiam diei dominicae. Ergo requies dominicalis nullo modo impedit progressum etiam industrialem populorum. — Accedit, quod per exercitia religiosa diebus dominicis et festis peracta efficaciter promovetur vita moralis et religiosa hominis. Per contiones de rebus religionis et morum auditas, per gratias in exercitiis religiosis perceptas homo valde adiuvatur ad vitia detestanda et ad vitam morigeram ducendam. 3. Integritas vitae familialis fovetur. 474 Etenim varia membra familiae saepe coguntur diversis vacare laboribus per totam hebdomadam. Coniuges ab invicem separantur, parentes a filiis; quando vero horis vespertinis post labores exanclatos coadunantur, ple­ rumque viribus lassi non possunt sufficienter frui solatiis vitae domesticae. Sin autem requies dominicalis bene observatur, tunc omnia membra fami­ liae saltem semel in hebdomada possunt simul iucunde conversari ac amo­ rem mutuum fovere. Praesertim est fere impossibilis bona educatio filioCf. Tanquerey I. c. n. 1014 et Gilfillan, The Sabbath viewed in the light of reason, revelation, and history. Edinburgh 1867. ·" Rom. I,ai aqq. 390 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. rum sine requie dominicali. Nam nisi filii exemplo parentum incitantur ad cultum religiosum, vix ac ne vix quidem cavent irreligiositatem ac malos mores. 476 4. Propagatio cultus socialis, immo et ipsius verae Ecclesiae, ob­ tinetur. Christus fundavit Ecclesiam visibilem, ac proinde exigit quoque cultum visibilem a sua Ecclesia peractum. Talis cultus est socialis, i. e. debet peragi a societate ecclesiastica. Porro impossibile est, ut cultus socialis debito modo perficiatur, nisi determinatis temporibus omnes fideles tene­ antur convenire in ecclesiis. Valde autem conveniens et efficax est, ut tales conventus fiant diebus dominicis et festivis, ut demonstrat perennis ex­ perientia. Pariter constat, quam bonum influxum etiam in acatholicos forte assistentes exerceant officia religiosa in ecclesiis nostris peracta diebus dominicis et festis. Ideo quam plurimae conversiones initium sumpserunt ex assistentia praestita officiis religiosis. Propagatur igitur vera Ecclesia ex cultu sociali diei dominicae et festorum. Ex quibus apparet, omnibus viribus esse conandum, ut observantia diei dominicae et festorum magis ac magis in populo Christiano radices agat. Hinc fovendae sunt illae consociationes fundatae pro tuitione requiei dominicalis; hinc leges civiles iam in pluribus regnis vigentes de observantia diei dominicalis sunt commendandae; hinc violatores requiei dominicalis sunt prudenter monendi, immo, si scandalum publicum causant, sunt de­ nuntiandi competenti superiori; hinc demum unusquisque religiosissime observando praeceptum dominicale aliis bonum exemplum praebeat ac sibi ipsi profectum spiritualem procuret. § 3De praecepto audiendi Missam. Tractabitur de requisitis ad satisfaciendum huic praecepto gravi et de causis excusantibus. Quattuor autem requiruntur ad satisfaciendum prae­ cepto audiendi Missam, scii. 1. praesentia corporalis; 2. integra Missa; 3. assistentia religiosa; 4. debitus locus. 476 Gravitas et ambitus huius praecepti. Cum praeceptum audiendi Missam sit essentialis pars praecepti observandi diem dominicam et festa, absque omni dubio obligat sub gravi, ita ut laesio eius sit peccatum mortale ex genere suo. Id etiam patet ex propositione 52 damnata ab Innocentio XI, et supra n. 467 iam citata. Omnes autem fideles utriusque sexus, cum post primum aetatis septennium rationis usu potiuntur, ad audiendam Missam diebus dominicis et festivis ob­ ligantur. Ergo exempti sunt infantes et amentes usu rationis destituti. Hinc puer, qui post septennium nondum pervenit ad usum rationis, non tenetur audire Missam dominicalem; sin autem iam ante septen­ nium certo acquisivit usum rationis, per se quidem non tenetur assistere Missae, cum generaliter sit statutum, ut legibus mere ecclesiasticis non teneantur qui, licet rationis usum assecuti, septimum aetatis annum nondum expleverunt, nisi aliud iure expresse caveatur ·**. In praxi vero ··· Cod. iur. can. c. 12. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art VII. $ 3. 391 monendi sunt parentes, ut adducant filios quantocius ad Missam. — Praeceptum audiendi Missam obligat quoque clericos, ut per se patet; sed sacerdos celebrans Missam (etiam in oratorio privato) eo ipso satis­ facit huic praecepto. Idem videtur valere de servitore Missae. 1. Praesentia corporalis est primum requisitum praecepti domini-477 calis. Haec praesentia censetur sufficienter adesse, quando audiens Missam est moraliter ccniunctus cum celebrante, ita ut vere dici possit, assistentem moraliter audivisse Missam et cum celebrante obtulisse sacrificium. Satisfaciunt igitur praecepto quantum ad praesentiam cor­ poralem : a) omnes, qui sunt intra ecclesiam, etsi stant in capella laterali, vel post columnam, ubi sacerdotem celebrantem nec videre nec audire possunt, dummodo tamen ex sonitu campanulae vel ex signis aliorum, qui Missae propius astant, aliqualiter percipiant, quid a celebrante agatur M*. b) etiam illi, qui extra ecclesiam stant prope ianuam (etsi clausam) immo et in domo vicina, dummodo caeremonias adhuc aliqualiter per­ cipere possint. Quod quidem Lugo·48 et post illum complures alii limitant dicentes: dummodo ista domus non ultra triginta passus distet ab ecclesia; sed reapse id mathematice determinari nequit. Etenim si quis revera potest religiose attendere caeremoniis Missae, et adest vera moralis unio cum celebrante, sufficiens praesentia moralis adesse vide­ tur. Ceteroquin hic assistendi modus e domo vicina et generatim e loco extra ecclesiam sine rationabili causa, e. gr. infirmitatis, permitti nequit. Certo non videtur adesse sufficiens praesentia corporalis, si quis audit Missam ope novae inventionis, quae vocatur „Radio“. 2. Praesentia debet esse durante integra Missa, i. e. ab initio 478 Missae usque ad benedictionem sacerdotis inclusive. Evangelium ultimum non videtur pertinere ad integritatem Missae. Unde dicitur in textu supra citato Concilii Agathensis 447: „Missas die dominico sae­ cularibus totas audire speciali ordine praecipimus: ita ut ante bene­ dictionem sacerdotis egredi populus non praesumat. Quod si fecerint, ab episcopo publice confundantur." Ratio est, quia in antiquis liturgiis Orientis et Occidentis post benedictionem sacerdotis nullum Evangelium legebatur Me. Cum autem iuxta vigentem liturgiam universalem Evan­ gelium S. loannis (aut aliud Evangelium) semper in fine Missae legatur, est irreverentiosum, si fideles sine sufficienti ratione exeunt statim post benedictionem sacerdotis. — In Natali Domini aliisque diebus e4“, quibus sacerdotes possunt celebrare tres Missas ex iure communi aut parti­ culari, fideles non stricte tenentur nisi unam Missam audire. — Qui integrae Missae assistere nequit, tenetur saltem parti essentiali inter··· ·♦’ ··· ··· Cf. S. /Ilph. 1. c. n. 312. ··· De euchar. disp. 23, n. 21. c. 64, D. 1, de consecratione. Cf. de hac re Thalhofer, Handbuch der kathol. Liturgie II (1912) § 40. Die Commemorationis omnium fidelium. Cod. iur. can. c. 806. 392 Tract. XI. De virtute iustitiae ct vitiis oppositis. Quaestio I. esse, e. gr. consecrationi, communioni, si hoc est possibile. Qui autem soli parti accidentali, e. gr. usque ad Evangelium, assistere valet, ad nihil tenetur. Qui igitur ante consecrationem advenit, et alteri Missae assistere nequit, tenetur saltem remanere usque ad finem Missae. Qui autem post consecrationem advenit, iuxta plures casuistas iam non tenetur assistere reliquae parti. S. Alphonsus *®° autem asserit: „Dicimus illum bene obligari ad reliquam Missae partem audiendam; qui enim implere nequit praeceptum impositum certe, tenetur saltem, si potest, probabiliter." — Ceterum ea omnia, quae post consecrationem usque ad finem sequuntur, sunt certe notabilis et essentialis pars Missae, ac proinde, qui illam partem audire potest, ad hoc etiam tenetur. Omnes docent, illum, qui notabilem partem Missae culpabiliter non audit, peccare graviter. Sed quaenam pars revera sit notabilis, valde discordant casuistae, concordant autem in duobus: i. Notabilitas partis non solum ex duratione, sed praesertim ex eius dignitate diiudicanda est. Hinc si quis culpabiliter consecrationem et communionem omittit, etsi omnia alia audit, certe peccat graviter, quia notabilem partem Missae secundum dignitatem non audivit. 2. Generatim censetur tertia pars Missae notabilis et gravis materia*·1. — Inter multas diversas opiniones recensitas a S. Alphonse851 hodie sat communiter sequentia admittuntur: Omissio levis censetur: Omnia ab initio Missae usque ad offer­ torium exclusive; pariter omnia post communionem; pariter omnia ab initio usque ad epistulam simul iuncta cum omnibus, quae sequuntur communionem “·. Omissio gravis censetur: Omnia ab initio usque ad offertorium in­ clusive; pariter omnia ab initio usque ad Evangelium simul iuncta cum illis, quae sequuntur communionem ··· ; pariter a praefatione usque post consecrationem; pariter a consecratione usque ad Agnus Dei etc. 479 Solent hic quaerere casuistae, num praecepto satisfaciat ille, qui ex duabus Missis audit eas partes, quae simul iunctae totam Missam consti­ tuunt. E. gr. Petrus advenit in ecclesiam, quando Missa iam perducta est usque ad canonem; assistit huic Missae usque in finem; deinde audit ex altera Missa omnia usque ad canonem. Communiter auctores docent: Si consecratio et communio habeantur in eadem Missa, ita satisfieri praecepto; secus autem, si consecratio et communio non pertineant ad eandem Missam Ratio est, quia consecratio et communio constituunt essentiam Missae"·. Si ergo aliquis has partes in eadem Missa audivit, essentiam sacrificii “° Homo apost. tr. 6, 33; cf. etiam Theol. mor. 1. 3, n. 310. ··* Ita S. Antoninus, S. theol. P. 2, tit. 9, c. 10, § 1. L. c. “· Cf. Lehmkuhl, Theol. mor. I, n. 718; Tanquerey, De virt. relig. n. 1023; Noldin, De praeceptis n. 265; Côpfert, Moraltheol. I 344. ··· Hanc omissionem esse levem putat AI. Piscetta, Theol. mor. II, n. 237. ··· Ita etiam S. Alphonsus (1. c. n. 311), qui affert et refutat plures alias sen­ tentias de hac re. Sunt plures auctores, qui reiciunt sententiam propositam, ut praesertim Concina (De praec. Eccl. 1. 1, dise. 3, c a, n. 6), citans pro sua sen­ tentia Suaresium, Azorium. Caput Π. De actibus virtutis religionis. Art. VII. S 3. 393 habuit; sin autem ex diversis Missis consecrationem et communionem audivit, ex neutra Missa essentiam habuit. — Certo autem non satisfacit praecepto audiendi Missam is, qui duas vel plures partes Missarum a di­ versis sacerdotibus simul celebratarum audit. Ita constat ex propositione 53 damnata ab Innocentio XI: „Satisfacit praecepto Ecclesiae de audiendo Sacro, qui duas eius partes immo quattuor simul a diversis celebrantibus audit." ·*· Ex dictis sequuntur quaedam resolutiones practicae: Resolves, a) Petrus advenit, dicto iam Evangelio. Tenetur sub levi partem Missae iam dictae ex alia Missa postea supplere. Ab hac supple­ tione excusat etiam leve incommodum. b) Petrus advenit in ecclesiam, offertorio iam peracto. Tenetur aut re­ manere usque ad finem huius Missae, et deinde ex alia Missa audire omnia usque ad offertorium inclusive, aut relicta prima Missa, aliam totam audire. Haec obligatio est gravis, a qua non excusat nisi grave incommodum. c) Petrus advenit post consecrationem. Tenetur aliam Missam integram audire; si hoc non potest, tenetur saltem remanere in hac Missa usque ad finem, ut supra ex S. Alphonso dictum est. Notanda pro praxi. Ad rectum iudicium ferendum de gravitate peccati eorum, qui incoepta iam Missa ad ecclesiam accedunt, vel qui nondum finita Missa discedunt, non solum attendendum est ad materialem partem omissam, sed praecipue ad negligentiam et pravam voluntatem eorum, scii, num hoc factum sit sine ulla ratione sufficienti, num cum magna aut parva negligentia, num aliam Missam integram audire potuerint. Quando adfuit gravis negligentia et notabilis pars omissa fuit, adest etiam grave peccatum. Si alterutrum deest, etiam peccatum grave deest 3. Assistentia religiosa praecipitur. Non sufficit praesentia mere 480 physica, durante Missa; secus enim ille, qui profunde dormiret in tota Missa, etiam satisfaceret; quod profecto nemo dicet. Prae­ scribitur enim actus vere religiosus, qui sine aliqua saltem intentione et attentione religiosa haberi nequit. a) Requiritur imprimis debita intentio, scii, colendi Deum seu audiendi Missam*07. Quare non satisfacit praecepto, qui e. gr. ad ecclesiam accedit unice ob musicam audiendam, vel ad comitandum alium. Dico autem: unice ob istum vel alium finem profanum; etenim si praeter finem licet principalem adhuc intenditur verus cultus Dei, satisfit praecepto. Hinc iuvenis, qui prin­ cipaliter ex metu parentum aut ex motivo videndi puellam accedit ad Missam, simul tamen vult satisfacere praecepto, revera satisfacit, licet propter pravum motivum principale peccet. Ita sententia communis·*8. ··· Dene. n. 1203. Hanc propositionem saltem ut probabilem habuerunt Diana, Bonacina, Busembaum etc.; cf. S. Alph. 1. c. 3, n. 311. Cf. I, n. 223. ··· Contrarium docet Concina (De praec. Eccl. 1. 1, c. 4, n. 2), qui videtur non recte allegare pro sua sententia S. Antoninum, quippe qui loquatur de illis, qui unice ob pravum finem assistunt Missae ,,alias non audituri". Cf. quae supra I, n. 122 dicta sunt de influxu finis in moralitatem actus. 394 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitii» oppositi». Quaestio I. b) Deinde requiritur debita attentio. Recolenda sunt ea, quae supra n. 354 dicta sunt de diversis modis attentionis. Ad satisfaciendum praecepto audiendi Missam certo requiritur attentio externa, i. e. omissio operis externi incompatibilis cum attentione interna. Ita omnes. Quare non satisfacit praecepto, qui durante notabili parte Missae legit attente libros profanos studii aut recreationis causa, qui scribit, qui confabulatur per totam fere Missam, qui dormit durante notabili parte Missae etc. Qui autem tantum dormitat somno­ lentus satisfacit, quia saltem imperfectam attentionem habet. — Iuxta com­ plures sequaces Lugonis"· ex praecepto Ecclesiae nulla requiritur attentio interna, sed sufficit externa, ita ut etiam ille, qui voluntarie distractus est durante tota Missa et cogitat de rebus valde peccaminosis, nihilominus satis­ faciat praecepto *·. Ratio eorum est, quia ab Ecclesia nihil aliud praecipitur nisi cultus Dei. Porro cultus Dei potest subsistere etiam cum voluntaria distractione. Ergo aliquis potest satisfacere praecepto ecclesiastico, etiamsi est voluntarie distractus. Insuper — inquiunt — vel ipsa oratio non neces­ sario exigit aliquid aliud ac attentionem externam. Ergo a fortiori attentio externa sufficit ad audiendam Missam. Iuxta S. Alphonsum" 1 autem et multos alios auctores probabilius requiritur praeter attentionem externam saltem aliqua imperfecta attentio interna ad partes essentiales Missae. Et revera utrumque argumentum sententiae oppositae videtur esse futile. Nam supra n. 355 iam probavimus veram orationem moralem esse impossibilem cum voluntaria distractione. Etenim velle elevare mentem ad Deum per orationem, et simul directe velle dirigere mentem ad aliquid prorsus dis­ paratum, videtur esse impossibile et contradictionem importare. Deinde verus cultus Dei non videtur posse consistere cum plane voluntaria distractione, durante Missa. Quilibet enim Christianus recte instructus scit, distractiones plane voluntarias, durante Missa, esse peccaminosas, praesertim si cogita­ tiones versantur circa obiecta illicita. Quomodo igitur unus idemque homo potest velle colere Deum et simul explicite velle esse distractus ac proinde offendere Deum? Ergo puto distractionem voluntariam destruere ipsam in­ tentionem colendi Deum. Nihilominus in praxi non ita magnum discrimen exsistit inter, utramque sententiam; nam vix possibile est, ut quis velit audire Missam et nihilominus velit etiam esse distractus per totam Missam. Ergo vi initialis intentionis iam aliqua attentio interna adesse videtur. lamvero secunda sententia docet quamcumque vel minimam attentionem internam sufficere ad satisfaciendum praecepto. Cum ad satisfaciendum praecepto audiendi Missam non requiratur oratio proprie dicta, sed sufficiat cultus Dei et assistentia religiosa, hinc suffi­ cienter satisfaciunt illi, qui intra Missam legunt pium librum, qui peragunt examen conscientiae, qui cantant, qui organum pulsant, qui colligunt stipem etc., dummodo Missae ritum ex intentione aliqualiter attendant. <81 Specialiter quaeritur, num satisfaciat praecepto üle, qui toto tempore Missae aut durante notabili parte eius confitetur peccata suat Complures auctores, ut Ballerini"’, Génicot·", Noldin·", Gôpfert·", Tanquerey·", putant, confessionem probabiliter non impedire attentionem externam, ac "» De euchar. disp. 22, n. 27—31. "· Cf. Noldin, De praeceptis n. 263. Theol. mor. 1. 3, n. 313. ·" In notis ad Gury, Comp. theol. mor. I, n. 346. ·“ Ca». consc. I 341. ··· L. c. ·" Moraltheol. I, n. 345. "· De virt. relig. n. 1027. Caput Π. De actibus virtutis religionis. Art. VII. S 3. 395 proinde confitentem satisfacere praecepto. — Difficulter admitti potest haec sententia in theoria MT. Etenim si confabulatio, consentientibus ipsis auctoribus citatis, impedit attentionem externam ac proinde satisfactionem praecepti, idem dicendum est de confessione, quae est locutio exigens valde seriam et intensivam attentionem ex parte confitentis. In praxi autem confessiones durante Missa permitti possunt propter sequentes ratio­ nes: a) quia semper fere huiusmodi confitentes alio tempore non possunt sacramentum poenitentiae commode recipere sive ob multitudinem propriorum laborum, sive ob penuriam confessariorum, ac propterea S. Mater Ecclesia praesumitur in istis casibus benigne interpretari praeceptum audiendi Mis­ sam; b) quia tales confessiones saepe non durant nisi per modicam partem Missae, et tunc sane non impediunt satisfactionem praecepti dominicalis. Sin autem durant per longius tempus, confessarius, durante saltem con­ secratione et communione, iubeat poenitentem aliquantisper silere et atten­ dere ad Missam, ut sic possit satisfacere praecepto saltem secundum sub­ stantiam. Ita fert etiam praxis confessariorum*··. 4. Locus debitus requiritur ad satisfaciendum praecepto. 482* Antiqua lex, qua fideles diebus dominicis et festivis tenebantur audire Missam in ecclesia paroeciali, iam diu abrogata est tum per privilegia Ordinibus Mendicantibus a Summis Pontificibus “· concessa, tum per con­ trariam consuetudinem. Unde iam nullus episcopus aut parochus stricte praecipere potest, ut fideles debeant audire Missam in ecclesia paroeciali. Potest autem populus moneri, ut frequenter ad suas paroecias, saltem diebus dominicis et maioribus festis, accedat·7·. Iuxta vigentem discipli­ nam praecepto audiendi Missam omnes fideles satisfacere possunt a) in qualibet ecclesia, b) in oratorio publico vel semipublico, c) sub dio et d) in privatis coemeteriorum aediculis·71. In oratoriis autem privatis huic prae­ cepto non possunt satisfacere nisi illi, qui gaudent peculiari induito. Quando ex speciali licentia Missa dicitur in alio loco profano, illi satisfaciunt prae­ cepto, pro quibus licentia data est. Talem autem licentiam dicendi et audiendi Missam potest Ordinarius loci dare, sed non nisi per modum actus·7·, i. e. in casu extraordinario, et non nisi exsistente iusta et ratio­ nabili causa·7·. Oratorium publicum est aliquis locus, qui auctoritate episcopi ad publi- 483 cum cultum perpetuo dedicatus, benedictus vel etiam sollemniter conse··’ De illa dicit S. Alphonsus (Lc. n. 314): „Non videtur omnino probabilitate destituta; et olim probabilem ipsemet censui. Sed quia postmodum observavi, eam a pluribus gravibus doctoribus reici, modo non audeo probabilem dicere." ··· Cf. Gôpfert 1. c. ··’ Cf. Leo X, Const. ..Intelleximus" a. 1517; Paulus ill, Const. „Christifideles" a. 1549; S. Pius V, Const. „Etsi Mendicantium" d. 16 Maii 1567. ·’· Cone. Trid. sess. 22 de observ. et evit. in celebr. Missae. — Optime tractat hanc quaestionem Benedictus XIV, De syn. dioec. I. 11, c. 14, n. 10, ubi docet: ..Non posse hodie episcopum praecipere suis subditis, ut se sistant Missae paro­ chial!, quia non potest delere consuetudinem, quae, cum vigeat in toto orbe, iam induit naturam turis communis." — Ex gravi tamen ratione episcopus potest prae­ cipere, ne in aliquo oratorio fideles recipiantur ad audiendam Missam diebus do­ minicis et festivis. •7« Cod. iur. can. c. 1249. ·’· Ib. c. 822, § 4. ·’· S. C. de Sacr. d. 22 Mart. 1915 (Acta Ap. Sed. VII 147). Cod. iur. can. c. 1194· Tract XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. cratus est. Praeterea requiritur, ut tempore saltem divinorum officiorum fidelibus universim ius sit legitime comprobatum adeundi illud ·’·. 484 Oratoria semipublica censentur : a) „ea, quae, etsi in loco quodammodo pri­ vato vel non absolute publico auctoritate Ordinarii erecta sunt; commodo tamen non fidelium omnium nec privatae tantum personae aut familiae, sed alicuius communitatis vel personarum coetus inserviunt. In his sicut auctoritate Ordinarii sacrosanctum Missae sacrificium offerri potest, ita omnes, qui eidem intersunt, praecepto audiendi Sacrum satisfacere valent. Huius generis oratoria sunt: quae pertinent ad seminaria et collegia eccle­ siastica; ad pia instituta et societates votorum simplicium aliasque com­ munitates sub regula sive statutis saltem ab Ordinario approbatis; ad convictus et hospitia iuventuti litteris, scientiis aut artibus instituendae destinata; ad nosocomia, orphanotrophia nec non ad arces et carceres; atque similia oratoria, in quibus ex instituto aliquis christifidelium coetus convenire solet ad audiendam Missam. Quibus adiungi debent capellae in coemeterio rite erectae, dummodo in Missae celebratione non iis tan­ tum, ad quos pertinent, sed aliis etiam fidelibus aditus pateat"·75; b) ea, quae in domibus Cardinalium, episcoporum (etiam titularium ·7·) et ordi­ num congregationumque religiosarum ex privilegio erigi possunt. Nam in citato decreto S. Congr. Rituum subditur: „Voluit autem Sanctitas Sua sarta et tecta iura ac privilegia oratoriorum, quibus fruuntur Eiîii S. R. E. Cardinales, Rihi Sacrorum Antistites atque ordines congregationesque re­ gulares." Ergo Ordinarii religiosorum exemptorum videntur adhuc posse erigere oratoria (etiam complura) in domibus suis, idque sine speciali licentia episcopi dioecesani ·77. Fideles autem in huiusmodi oratoriis satisfacere pos­ sunt praecepto audiendi Missam. Episcopus potest in quocumque loco decenti (et non solum in propria domo) sibi erigere oratorium, ita ut ibi quilibet sacerdos celebrare queat et christifideles praecepto de audiendo Sacro diebus festis satisfaciant·75. Ordinarius loci potest quidem propria auctoritate concedere omnibus in­ stitutis et communitatibus supra enumeratis unum oratorium publicum vel semipublicum; immo, si necessitas aut magna utilitas id exigat, plura ora­ toria semipublica; sed nequit propria auctoritate concedere asservationem ss. eucharistiae in aliquo oratorio publico aut semipublico·75, nisi illud est oratorium principale alicuius domus piae aut religiosae, aut alicuius collegii ecclesiastici, quod a clericis saecularibus vel a religiosis regitur··5. Eo autem ipso, quo ecclesia paroecialis vel quasi-paroecialis legitime erigitur, ·’· S. C. R. d. 23 lan. 1899 (Decr. auth. n. 4007). Cod. iur. can. c. 1188, § 2. Etiam capellae navium, quae habent locum fixum in navi, uti oratoria publica pro navigantibus censentur, ac proinde in illis Missa dominicalis audiri potest (S.C. R. d. 4 Martii 1901 ad V, Decr. auth. n. 4069). 575 Ita S. C. R. d. 23 lan. 1899 (Decr. auth. n. 4007). Aediculae in coemeterio a familiis seu personis privatis ad suam sepulturam erectae sunt quidem per se oratoria privata sicut etiam oratoria Cardinalium et episcoporum. (Cod. iur. can. c. 1189 sq.), sed nihilominus inibi praecepto audiendi Missam satisfieri potest. 575 S. C. R. d. 19 Maii 1896 (Decr. auth. n. 3906). Cod. iur. can. c. 1189. 877 Cf. Cod. iur. can. c. 1192, § 4. ·” S. C. C. d. 16 Dec. 1893 (Collect, d. Prop. Fide η. 1855) et S. C. R. d. 19 Maii 1896; Cod. iur. can. c. I189. 575 S. C. R. d. 8 Martii 1879 (Decr. auth. n. 3484). 555 Cod. iur. can. c. 1265, § 1, n. 2. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. VII. $ 3. 397 censetur concessa licentia asservandi SS. Sacramentum. Idem valet de eccle­ siis adnexis domui religiosorum exemptorum sive virorum sive mulierum··1. Oratoria privata dicuntur ea, quae in privatis aedibus in commodum ali- 485 cuius determinatae personae vel familiae ex induito S. Sedis sunt erecta. In ipsis potest quidem distribui communio omnibus christifidelious, qui sacri­ ficio Missae assistunt (salvis iuribus paroecialibus) ··’, sed illi soli, qui in induito pontificio enumerantur, possunt satisfacere praecepto audiendi Mis­ sam ··*. Solent complures clausulae et restrictiones huiusmodi induitis apponi, e. gr. conceditur indultum pro una sola Missa lecta quolibet die; nonnulla festa principaliora excipiuntur, in quibus Missa prohibetur·”; Missa non potest celebrari nisi praesente indultario etc. Sedulo igitur attendendae sunt omnes istae clausulae et restrictiones; quae si nimis restrictivae videntur, a S. Sede sat facile obtineri potest largius indultum, dummodo subsistat rationabilis causa. Solet ordinarie extendi indultum ad cognatos et affines indultarii usque ad quartum gradum; pariter ad eius famulos actu neces­ sarios; demum ad nobiles hospites. Sub nomine hospitum veniunt etiam illi, qui ad solum prandium sunt invitati; famuli autem censentur actu necessarii omnes ii, qui necessarii sunt pro convenienti decore indultarii. Quaeritur: St indultarius oratorii privati nequii adire ecclesiam aut ora­ torium publicum ad satisfaciendum praecepto auuiendi Missam, teneturne uti privilegio suo. Missam procurando in suo oratorio privato f Respondetur cum distinctione. Si indultarius nequit procurare Missam sine magno in­ commodo, non tenetur uti privilegio suo. Ita omnes. Sin autem Missa pro­ curari potest sine incommodo, adhuc nonnulli auctores ·“ docent, indultarium non teneri uti suo privilegio, quia omne privilegium est favor, quo nemo tenetur uti. Rectius autem alii cum S. Alphonso··· affirmant obligationem utendi privilegio; quia quilibet tenetur sub gravi audire Missam diebus prae­ ceptis, nisi excusetur ob notabile incommodum. lamvero in hoc casu non adest notabile incommodum. Ergo indultarius tenetur procurare Missam dicendam in oratorio suo privato. — A fortiori sacerdos habens privilegium altaris portatilis et valens celebrare sine incommodo, videtur esse obligatus ad celebrandum, si secus ipse (et alii) non audiat Missam diebus de prae­ cepto, e. gr. aliquis sacerdos claudus habens privilegium altaris portatilis et omnia parata ad Missam, non tamen valens ire ad ecclesiam paroecialem longinquam, videtur peccare, si non dicit Missam diebus de praecepto··’. Causae excusantes ab obligatione audiendi Missam possunt reduci 486 omnes ad impotentiam physicam aut moralem vel, ut alii dicunt: Ab obligatione audiendi Missam excusant necessitas, caritas, officium.— ··* Cod. iur. can. c. 1265, § 1, n. 1. ·»» S. C. R. d. 8 Maii 1907 (Decr. auth. n. 4201). ·” De oratoriis privatis in aediculis coemeterii supra n. 484, nota 675 atque de sacerdote celebrante et de ministro serviente n. 476 dictum est. ··· Episcopus valet permittere, ut in casu particulari etiam istis diebus exceptis Missa dicatur in oratorio privato (S. C. de Sacr. d. 22 Martii 1915); Cod. iur. can. c. 1194. ··· Ita Noldin, De praeceptis n. 267; Ballerini in notis ad Gury, Comp. theol. mor. I, n. 348. ··· Theol. mor. 1. 3, n. 319 et 324. ··’ Cf. supra I, n. 367. Pro ampliore doctrina de oratoriis vide canonistae, e. gr. Many, Praclect. de locis sacris n. 65 sqq. Tract XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. Cum praeceptum Missam audiendi computetur non inter maiora praecepta iuris divini et potius pertineat ad ius ecclesiasticum, ,,ex- cusat quaevis causa mediocriter gravis, aliquod proprii incommodum vel aut proximi" “·. damnum De in scii, quae involvit notabile bonis dispensatione in animae hac lege vel corporis sermo erit infra n. 498. a) Ratione necessitatis excusantur: 1. aegroti et convalescentes, qui ob corporis debilitatem aliquod detri­ mentum sanitatis prudenter timent ex assistentia Missae. In dubio sufficit indicium medici, confessarii aut alterius hominis prudentis et religiosi. In­ firmis in hoc puncto aequiparandi sunt hysterici, praegnantes aliaeque personae, quae aerem ecclesiae respirare difficulter possunt. 2. qui longe distant ab ecclesia, ita ut sine notabili labore aut expensa nequeant ecclesiam adire. Quaenam autem sit distantia longa excusans, nequit mathematice determinari, quia hoc multum dependet a particulari­ bus circumstantiis personae, loci, temporis, inclementiae aeris etc. Sic iter unius horae non est grave incommodum pro plerisque, quando tempus est serenum et via plana ac facilis; est vero causa excusans, si in nive, sub pluvia et frigore, vel per viam asperam progrediendum est. Pariter ex­ cusantur facilius senes aliique homines debiles quam iuvenes robusti, ut per se patet. Hic breviter notare praestat, illos catholicos, qui degunt in locis infide­ lium aut acatholicorum longe a qualibet ecclesia catholica, non quidem peccare omittendo auditionem Missae, cum versentur in morali impotentia adeundi ecclesiam; debere tamen pro viribus conari, ut quantocius de­ serant tales regiones, quia, tristi experientia testante, secus periclitantur in fide orthodoxa atque paulatim omnia exercitia religiosa negligunt. Via­ tores per se non excusantur ab auditione Missae, nisi iter ex iusta et proportionata causa susceptum sit. Cum hodiernis temporibus quam plurimi viatores solius recreationis causa itinera peragant, hortandi sunt, ne propter huiusmodi excursiones omittant audire Missam diebus de prae­ cepto. Cf. tamen, quae supra I, n. 237 dicta sunt de causis excusantibus a lege humana. 3. qui iacturam honoris merito timent, v. g. illi, qui carent vestibus con­ gruis; puellae ex delicto praegnantes, nisi tamen earum delictum iam pu­ blice notum est. Sicubi censeatur indecoram, puellam assistere Missae, in qua eius sponsalia proclamantur, talis consuetudo quidem vituperanda est, sed, ea vigente, puellae excusari videntur a praecepto audiendi Missam. 4. uxores et filii ob gravem indignationem mariti vel parentum. Si tamen talis indignatio unice oritur ex odio religionis, oportet omnibus viribus resistere, neque est per se sufficiens causa excusans. — Idem dicendum est de militibus, qui excusantur ab audienda Missa, si inde graves vexationes ducum et commilitonum pati debent. 487 b) Ratione cantatu et officii excusantur: i. qui infirmis assistere debent tempore Missae; qui sperant, se posse sua praesentia impedire gravia peccata aliorum; e. gr. servus suspicatur, suum conservum facturum esse peccatum luxuriae cum aliqua ancilla tem*· Ita 5. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 324. Caput Π. De actibus virtutis religionis. Art. VII. $ 4. 399 pore Missae, a quo peccato illum impeditum iri sperat, si ipse domi maneat et non vadat ad ecclesiam. In hoc casu licet omittere Missam ad prae­ cavendum grave peccatum alterius; 2. matres et nutrices, quae parvulos nec solos relinquere nec secum ferre possunt ad ecclesiam; 3. milites, custodes urbium, gregum, complures officiales in via ferrea, nonnulli laboratores in fabricis, qui debent machinas curare et supervigilare ; 4. generatim omnes, qui ex auditione Missae notabile damnum materiale subirent, e. gr. aurigae, nautae, tonsores, pistores etc. Licet autem isti quandoque excusentur ab audienda Missa, tamen non semper; unde aut relinquant officium suum, si id fieri potest, aut saltem aliquoties assistant Missae diebus ferialibus. Cum enim eucharistia sit maximum donum mundo concessum, haud immerito putant aliqui auctores, auditionem Missae non solum ex iure ecclesiastico, sed etiam aliquando ex iure divino praecipi, sicuti etiam unusquisque sacerdos aliquando tenetur ex iure divino cele­ brare Missam. Quapropter qui diebus dominicis et festivis numquam potest assistere Missae, saltem diebus ferialibus aliquando tenetur assistere···. Monitum practicum. Fideles instanter hortandi sunt, ut diebus de praecepto diligenter assistant Missae. Etiamsi enim omissio Missae aliquando non est peccatum propter causas excusantes, tamen ex­ perientia testante, omissio repetita solet pessimos effectus producere: paulatim enim fides et religio tepescunt; homo immergitur rebus ter­ restribus; debilis evadit in tentationibus; facile ruit in multa peccata. §4De cessatione ab operibus servilibus. Praeceptum sanctificandi dies dominicos et festivos est affirmativum 488 simul et negativum. Prout est affirmativum, praecipit debitum cultum Deo exhibendum per auditionem Missae, sicut hucusque explicatum est. Quatenus vero negativum est, iubet vacare a quibusdam operibus impedientibus cultum Dei. Distinctiones. In praesenti materia quadruplex genus operum distin­ guitur: opera servilia, liberalia, communia, forensia. i. Opera servilia sunt illa, quae a) potissimum labore corporali perficiuntur, b) immediate ordinantur ad utilitatem corporis, c) anti­ quitus a servis fieri solebant·*0. Talia opera sunt e. gr.: opera ruralia, ut fodere, arare, serere, metere etc.; opera mechanica, ut nere, suere, muros exstruere, calceos perficere etc. —Valde notandum est pro praxi, opera servilia diiudicanda esse ex fine operis, minime autem ex fine operantis, neque ex mora temporis neque ex fatigatione coniuncta cum opere. Ergo opus, quod potissimum labore corporali perficitur et im­ mediate inservit commodo corporali, non desinit esse servile, si fiat recreationis causa, vel sine remuneratione, vel ex sancto fine, vel per ··· Cf. Lehmkuhl, Theol. mor. I, n. 724, qui putat, saltem ter quaterve in anno hominem teneri ex iure divino audire Missam. ··· Cf. S. Alph., Theol. mor. I. 3, n. 372. 400 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. breve tempus. Hinc e. gr. mulier, quae net aut suit ad conficiendas vestes pro pauperibus, revera facit opus servile et peccat, nisi adsit causa excusans, de qua infra n. 496 sermo erit. 2. Opera liberalia dicuntur ea, quae a) a viribus animae praecipue procedunt, b) animum excolendum immediate spectant, c) a liberis hominibus fieri solebant, ut legere, docere, canere, organa pulsare, scribere, delineare etc. Talia opera remanent liberalia, etsi cum magna defatigatione perficiuntur et pro mercede obtinenda suscipiuntur. Hinc e. gr. licet diebus dominicis et festivis docere, canere etc., etiamsi hoc fit remunerationis causa. 3. Opera communia (vocantur etiam media et naturalia) sunt ea, quae a liberis et servis promiscue exercentur et praesertim ad cotidianum corporis cultum inserviunt, ut manducare, ludere, venari, iter facere. 4. Opera forensia sunt ea, quae includunt duplex genus actionum: a) actiones fori iudicialis, ut iudicare in tribunali, accusare, defendere reum etc.; b) actiones fori mercatus, ut emere, vendere, locare etc. 489 Nota. Complura sunt opera, quorum indoles est dubia et quae non certo inter opera liberalia aut servilia recenseri possunt. Ad solvendum huiusmodi dubium attendere oportet non solum ad naturam operis, sed etiam ad aestimationem hominum. Ideo fieri potest, ut opus ex se servile propter aestimationem hominum habeatur licitum diebus dominicis et festivis. E. gr. remigare, equos ducere tamquam auriga ex se sunt opera servilia; sin autem fiunt recreationis causa diebus festivis, ex communi aestimatione hominum habentur ut licita. Rosaria facere, scapularia suere sunt ex se opera servilia, sed ex aestimatione satis communi habentur ut licita diebus de praecepto, dummodo fiant devo­ tionis et non lucri causa. 490 Specialia dubia sunt de sequentibus operibus: I. An liceat scribere et transcribere die festo? Respondetur: Scribere licet, etiam ope machinae; cum hoc sit opus liberale, in quo praecipue mens agit. Ita omnes. Transcribere (aliquando saltem) certo videtur esse opus liberale, e. gr. si fit causa iuvandae memoriae vel docendi, addiscendi, concionandi etc., quia tunc servit ad excolendam mentem. Sin autem quis tamquam merus amanuensis transcribit, et praesertim ope machinae, ad lucrum faciendum, difficulter tale opus inter liberalia recenseri potest··1, cum multi transcribant ea, quae prorsus non intelligant. In praxi atten­ denda est communis aestimatio in aliqua regione exsistens. Cum autem huiusmodi amanuenses saepe paupertate premantur, benigne sunt indi­ candi, si per paucas horas diebus festivis lucri causa transcripserunt. — Transcriptioni simile est componere characteres, quia hodie ope machinae solet fieri aeque transcriptio ac compositio characterum; ideoque S. Al­ phonsus·” licitum putat componere characteres diebus festivis; sed iuxta communem aestimationem in nostris regionibus ars typographica habetur ut mechanica, et componere characteres consideratur ut opus servile, unde ··* Cf. Billuart, De relig. diss. 6, a. 3; Caietonus, Comm, in 2, 2, q. 122, a. 4, n. ta. ·” Theol. mor. 1. 3, n. 279. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. VII. $ 4. 401 id non licet diebus dominicis et festivis sine necessitate aut alia causa excusante. 2. An delineare, penicillo pingere, sculpere sint opera servilia? Respon­ detur: Delineare (zeichnen, draw, dessiner) est opus liberale, dummodo fiat artificioso modo; quia potius mente quam corpore perficitur. Sin autem fiat modo mechanico (mit der Schablone, patron), tunc valere videtur idem, quod de transcriptione dictum est. Talis enim delineatio haud dissimilis est transcriptioni. — Penicillo pingere (malen, paint, peindre) videtur esse opus liberale, dummodo fiat artificioso modo, neque cum magno apparatu. Si enim scribere est opus liberale, a fortiori pingere artificiose penicillo est opus liberale, quippe quod inserviat ad exprimendos conceptus mentis. Pingere modo potius mechanico quam artificiali est opus servile. Hinc illi, qui dealbant parietes aut pingunt modo decorativo super muros, non possunt hoc licite facere diebus de praecepto; et in nostris regionibus verum scan­ dalum oriretur, si quis pictor lucri causa arte sua decorativa ornaret e. gr. muros alicuius ecclesiae diebus de praecepto. — Sculpere communiter inter artes mechanicas habetur ··*, sed sculpere modo valde artificioso opus iam fere perfectum, merito censetur opus liberale, quia talis perfectio operis nullum fere laborem corporalem, sed magnam attentionem spiritualem exigit. 3. An diversa opera manualia, quae a mulieribus solent modo plus minusve artificiali perfici, sint opera servilia? Respondetur: Hoc pendere videtur ab arte aut saltem ab attentione requisita ad ista opera. Si enim in aliquo opere perficiendo nulla fere ars aut specialis attentio mentis necessaria est, tale opus est mechanicum et servile, ut e. gr. acu texere (stricken, hdkeln, tricoter, broder); sin autem requiritur specialis attentio et ars, tale opus cen­ setur esse liberale, ut e. gr. acu pingere artificiose (Kunststickerei). Generatim dici potest: Illa opera manualia mulierum, quae ope quoque machinae (licet non ita perfecto modo) perfici possunt, habentur tamquam opera mechanica et servilia, ut nere, suere, texere etc.; illa autem opera, quae necessario sunt manufacta, possunt considerari ut liberalia. Ceterum dicetur infra n. 496, quomodo opera manualia muliebria possint in praxi aliquando permitti diebus de praecepto. 4. An photographias, phototypiae aliaeque reproductiones ope luminis per­ fectae sint opera servilia? Respondetur: Si huiusmodi opera exigunt magnam attentionem mentis et parvum laborem corporalem, possunt considerari ut opera liberalia; secus ut opera mechanica et servilia. In praxi sat facile adest sufficiens causa ad permittendam photographiam aliasque similes artes diebus de praecepto. Subdivisio operum servilium. Opera, quae diebus dominicis et festi- 491 vis praecipue prohibentur, vocantur servilia iuxta illud praeceptum Veteris Testamenti: „Omne opus servile non facietis in eo."te* Sub lege iudaica opera servilia prohibita in particulari enumerabantur; in Nova autem Lege longe mitior praxis exsistit. Optime animadvertit S. Tho­ mas „Opus servile dicitur a servitute. Est autem triplex servitus: una quidem, qua homo servit peccato, secundum illud: Qui facit pec­ catum, servus est peccati ·’·. Et secundum hoc omne opus peccati dicitur ··· S'. Alphonsus, Theol. mor. 1. 3, n. 821. ·’· Lev. 23, 7. ··· S. theol. 2, 2, q. 122, a. 4 ad 3. ··· Io. 8, 34. PbOnhbb· Man. Th aol. mor. II. 26 402 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. servile. Alia vero servitus est, qua homo servit homini ; est autem homo alterius servus non secundum mentem, sed secundum corpus, et ideo opera servilia secundum hoc dicuntur opera corporalia, in quibus unus homo alteri servit. Tertia autem est servitus Dei, et secundum hoc opus servile posset dici opus latriae, quod pertinet ad Dei servitium." 492 Principium i. Diebus dominicis et festivis prohibetur opus servile in primo et secundo sensu acceptum; opus autem servile in tertio sensu (licet sit coniunctum cum labore corporali) nullo modo prohibetur, sed potius commendatur. a) Opera servilia in primo sensu accepta, i. e. ptccata (praecipue externa et publica) maxime repugnant sanctificationi diei dominicae et festivae atque cultui divino. Quare Angelicus Doctor ··’ docet : „Quia magis homo impeditur a rebus divinis per opus peccati quam per opus licitum, quamvis sit cor­ porale, ideo magis contra hoc praeceptum agit, qui peccat in die festo, quam oui aliud corporale opus licitum facit. Unde Augustinus·*· dicit: „Melius faceret iudaeus in agro suo aliquid utile, quam si in theatro seditiosus exsisteret; et melius feminae eorum die sabbati lanam facerent, quam quod tota die in neomeniis suis impudice saltarent." — Propterea omnes theologi docent, peccatum externum diebus de praecepto commissum esse gravius, quam si idem peccatum sit factum alio die. Ita saltem obiective; nam sub­ jective complures fideles non animadvertunt differentiam dierum. — Licet autem huiusmodi peccatum externum sit gravius, tamen circumstantia tem­ poris sacri non constituit gravem et novam speciem moralem, ita ut hoc debeat explicari in confessione; saltem si deest specialis ratio gravis scandali. Ita probabilius docent Caietanus···, Silvester Prierias* 7*·, Sylvius7·1, Bil­ luart’·*, S. Alphonsus7·· et communiter omnes auctores moderni contra Concinam7·· et complures antiquos ab illo citatos. Etenim licet omne pec­ catum sit magis contra cultum Dei quam quodcumque aliud opus corporale, tamen non potest vocari opus servile nisi in sensu metaphorice seu mystico7··; in tertio autem praecepto Decalogi prohibentur opera servilia in sensu litterali tantum. Deinde praeceptum vitandi peccata est praeceptum generale, dum praeceptum sanctificandi diem dominicam et dies festos est praeceptum parti­ culare. Demum idem constat ex universali praxi cum confessariorum tum poenitentium timoratorum, quorum neque hi solent se accusare, neque illi interrogare de circumstr.ntia temporis sacri, nisi adfuerit specialis ratio gravis scandali, ut e. gr. in publica et scandalosa ebrietate. Quodsi S. Thomas, S. Bonaventura, S. Antoninus aliique graves auctores dicunt, peccata essecontra observantiam sabbati, hoc verissimum est, in quantum virtus religionis maxime imperat, ne peccata committantur tempore sacro, cum non solum impediant cultum Dei, sed etiam sint contra finem et spiritum praecepti tertii Decalogi. Sed exinde minime sequitur, ut per peccata istis diebus commissa virtus religionis laedatur modo specifice diverso. Unde bene quidem agunt confessarii et praedicatores proclamantes sanctificationi diei festivae ·” ·’· ’·· m 7·* "· Cf. S. theol. 2, 2, q. 122, a. 4 ad 3. Sermo 9 (al. 96) de tempore, c. 3. ··· Comm, in 2, 2, q. 122, a. 4. Summa Summ., s. v. ..Confessio" I, n. 11. 7,1 In Suppi. 9, a 3. De relig. diss. 6, a. 2. *** Theol. mor. L 3, n. 273. De praec. Eccl. L 1, diss. 2, c. 2. Ita etiam S. Thomas 3, dist. 37, a. 5, sol. 2 ad 3. Caput Π. De actibus virtutis religionis. Art. VII. S 4· 403 et dominicae valde obstare peccata luxuriae, ebrietatis, rixarum etc.; sed minime doceant, inde committi duplex peccatum grave specifice diversum, quod necessario declarari debeat in confessionali. b) Opus servile in secundo sensu acceptum, i. e. quod potissimum viribus corporeis perficitur et necessitatibus corporis immediate inservit, directe prohibetur diebus dominicis et festivis. Ita expresse statuit Codex iur. can. c. 1248. Ratio autem est, quia tale opus servile a) absorbet applicationem operantis eumque impedit, quominus mentem ad divina erigat; β) solet magnam defatigationem corporalem causare, atque y) percipi ab aliis, qui inde scandalum facile patiuntur. Quapropter ex operibus servilibus sine necessitate tempore sacro peractis inducuntur omnia incommoda moralia et socialia, quae oriuntur ex violatione tertii praecepti, de quibus supra n. 471 dictum est. Sane per opera quoque liberalia tempore sacro peracta homo potest impediri a cultu Dei (ut si quis e. gr. per totum diem domi­ nicum attente legeret librum profanum); tamen id non ita frequenter ac­ cidit neque tam malum influxum exercet super alios, quippe qui id non tam facile percipiant. Unde potius per accidens quam per se impediunt cultum Dei opera liberalia, quae proinde non prohibentur in tertio prae­ cepto Decalogi. Nihilominus certo peccaret ille, qui etiam propter opera liberalia negligeret cultum divinum tempore sacro. c) Opus servile in tertio sensu acceptum est licitum, quia per illud mens nedum abstrahitur a cultu divino, sed potius ad honorandum Deum inducitur. Requiritur autem, saltem communiter, ut ista opera proxime deserviant cultui divino atque fiant gratuito et sine mercede materiali; quia secus eorum finis principalis non esset cultus Dei, sed merces materialis obtinenda. Huius­ modi opera servilia sunt: diebus dominicis et festivis gestare cruces, ima­ gines, vexilla, pulsare campanas, ornare altaria sertis et candelabris, lavare purificatoria, conficere paramenta etc. Quodsi sacristanus aut alii propter ista opera mercedem recipiunt, iam accedunt illa ad opera servilia stricte dicta et non sunt licita, nisi propter necessitatem vel cultus vel operantis. Opera servilia, quae non proxime sed remote serviunt ad cultum Dei, ut ecclesiam verrere, serta pro altaribus componere, lapides aut ligna ad ec­ clesiam construendam caedere aut vehere, calices fabricare, mappas altaris lavare etc., graviter prohibita sunt, nisi excuset necessitas aut legitima dis­ pensatio, quae satis facile concedi potest, si ecclesia est ita pauper, ut ne­ queat congruam mercedem impendere, ut huiusmodi opera diebus ferialibus peragantur. Principium a. Praeter opera servilia supra enumerata prohibentur 493 diebus dominicis et festivis etiam opera forensia et publici mercatus. Ita ex iure Decretalium’··, quod aliqualiter modificatum est a Codice iur. can. statuente"’: «Festis de praecepto ... abstinendum est ... ab actibus forensibus, itemque (nisi aliud ferant legitimae consuetudines aut peculiaria indulta) publico mercatu, nundinis aliisque publicis emptionibus et venditionibus." Sequentia videntur statuenda pro praxi: 1. Abstinentia ab operibus forensibus (et servilibus) obligat a media nocte ad mediam noctem, e. gr. a media nocte sabbati ad mediam noctem diei dominicae Opera fo­ rensia prohibentur etiam tribus ultimis diebus hebdomadae sanctae (saltem "· c. 1, X a, 9. c. >248. "»· c. 1246. 26· 404 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. pro tribunalibus ecclesiasticis). Actus autem forenses, qui prohibentur, sunt: citationes intimare, audientias habere, partes et testes excutere, proba­ tiones assumere, decreta et sententias ferre, denuntiare et exsequi, nisi tamen, iudice ita arbitrante, necessitas, Christiana caritas aut bonum pu­ blicum aliud postulent™. Non prohibentur actus, qui sine strepitu iudiciali fiunt, e. gr. consulere advocatum, interponere appellationem etc. 2. Sub nomine mercatus publici intelliguntur non solum nundinae (sive annuae sive hebdomadariae700), sed etiam omnes clamorosi actus mercandi, e. gr. contractus publicae emptionis, venditionis, locationis etc. Hinc illiciti videntur esse sequentes actus: a) publicae venditiones sub hasta rerum maiorum. Tales enim subhastationes solent fieri cum magno clamore, qui parum congruit requiei dominicali. Exsistente autem rationabili causa per­ mitti potest, ut parvae res sub hasta vendantur diebus de praecepto, b) con­ tractus sollemnes venditionis, emptionis, locationis etc., qui scii, perficiuntur coram auctoritate publica et cum instrumentis a notariis confectis. Videntur liciti sequentes actus: a) nundinae, in quibus parvae res veneunt, ut flores, parvae imagines, nonnulla comestibilia, ut poma, pira, cerasa, uvae etc.; attamen istae res non die festo, sed pridie debent ad locum nun­ dinarum afferri, saltem si sunt maioris quantitatis, b) privati contractus emptionis, venditionis etc. in emporiis. Hinc consuetudo universalis habet, ut res ad cotidianum usum necessariae emantur et vendantur etiam diebus de praecepto, e. gr. butyrum, panis, carnes etc. Item rustici, qui prae con­ tinuo labore non solent urbem adire nisi diebus festivis, licite sibi emunt in emporiis calceos, vestes, aliasque res minoris momenti *71°. Item licet operarios conducere, locare domos, immo, iuxta nonnullos auctores711, emere iumenta, vendere equos. Hoc ultimum tamen non potest licite fieri, nisi ubi talis consuetudo universalis exsistit. — Feliciter statutum est per leges quoque civiles multarum regionum, ut officinae et emporia mercantilia claudi de­ beant diebus de praeceptis, vel saltem ne aperiantur nisi paucis horis. 494 Principium 3. Praeceptum abstinendi ab illicitis operibus servilibus et forensibus est ex genere suo grave, admittit autem parvitatem materiae. Ita docent omnes. Quaenam autem sit materia gravis in transgressione huius praecepti, non concordant auctores. Salmanticenses 711 septem diversas opiniones in hac controversia afferunt, quas longum est hic enarrare. Duae extremae sententiae sunt hae: 1, Non est gravis transgressio, nisi quis tertiam partem totius diei in laboribus servilibus insumat; seu non peccat mortaliter nisi ille, qui sine nulla causa excusante laborat per octo horas. 2. Est peccatum grave, si quis per unam integram horam opera servilia perficit. Utraque sententia est evidenter falsa. Hodie communiter docent theologi, gravem esse materiam ac proinde grave peccatum, si quis sine ulla causa excusante ultra duas horas (sive continue, sive positis intervallis, et partibus laboris coalescentibus ad duas horas) opera vere servilia fecerit. Sin vero labor non est ita servilis, sed potius levis aut aliqualiter liberalis, spatium trium horarum videtur constituere gravem materiam71*. In operi”· Cod. iur. can. c. 1639. 700 Jahr- und Wochenmarkte. 71* Cf. Billuart, De relig. di». 6, a. 2. 711 Ita S. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 285. 71* Curs. theol. mor. tr. 23, c. 1, n. 319. 71* Cf. S. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 305 Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. VII. $ 4. 405 bus autem forensibus gravitas materiae non tam ex mora temporis quam a) ex qualitate operis desumitur’1* et b) ex scandalo inde orto. — Ecclesia hodieque nihil determinavit de hac controversia. In praxi ad diiudicandam gravitatem transgressionis oportet quoque attendere, num scandalum ortum sit, num nec minima causa excusans adfuerit, num operans versetur in con­ scientia erronea. Sic e. gr. dominus, qui iubet decem operarios perficere opera servilia per unam horam, non quidem peccat mortaliter transgrediendo praeceptum positivum requiei dominicalis, quia opera opificum ad materiam gravem efformandam non uniuntur, et unaquaeque materia singulariter sumpta est materia levis71’, facile autem potest committere grave peccatum propter scandalum vel contemptum. Sin vero idem dominus iubet, unum operarium per decem horas laborare, absque dubio peccat graviter, cum mandaverit opus graviter malum. In primo igitur casu dominus mandavit decem peccata venialia; in altero vero casu iüssit unum peccatum mortale. Causae excusantes ab hae lege possunt reduci ad tres categorias, quae 495 sunt: i. necessitas propria aut aliena; 2. consuetudo legitima; 3. dis­ pensatio legitima. Nonnulli auctores inter causas excusantes enumerant quoque pietatem erga Deum. Permittuntur enim opera servilia, quae proxime ad cultum divinum ordinantur, ut pulsare campanas, vexilla portare etc. Supra n. 492 in primo principio probavimus ex S. Thoma, huiusmodi opera nedum avertere mentem a cultu Dei, sed potius ad­ ducere, ac proinde esse licita. Si tamen talia opera servilia remote tan­ tum ad cultum divinum conducunt, ut e. gr. parietes ecclesiae dealbare, ecclesiam aedificare, lapides et ligna vehere etc., tunc non sunt per se licita; permittuntur autem aliquando a legitima auctoritate, si fiant gratuito pro ecclesiis pauperibus. i. Ratione necessitatis propriae aut alienae, sive haec sit corporis sive496 sit spiritus, excusantur: a) agricolae, qui ob praeteritam vel imminentem pluviam statim colligere debent segetes aut fructus. In praxi melius est, ut parochus loci in his circumstantiis publice declaret, labores agrorum permitti tali die. Sic enim vitatur tum scandalum tum periculum deceptionis; b) sartores, sutores aliique opifices, qui debent conficere aut reparare vestimenta prorsus necessaria, e. gr. pro nuptiis vel funeribus imminen­ tibus. lidem excusantur, si secus magnum damnum pati deberent; c) pauperes, qui sine labore facto diebus de praecepto se suosque susten­ tare revera nequeunt; d) famuli, uxores, filii, qui ab hero, marito, parentibus laborare coguntur, dummodo tamen talis coactio ne procedat ex odio religionis; e) operarii, qui vigilare debent in magnis fabricis super machinas; restauratores pontium, viae ferreae etc., si periculum est in mora. Deinde omnes, qui praeparant proxime cibos necessarios ad manducandum diebus dominicis et festivis. Si enim homo non tenetur ieiunare istis diebus, habet quoque ius, ut sibi praeparentur cibi necessarii. Hinc liciti sunt labores coqui eiusque coadiutorum. Non autem liciti sunt labores, qui necessarii ”· Cf. 5. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 307. ’** Cf. Billuart, De relig. dius. 6, a. a, et S. Alph. I. c. n. 306. Contrarium docet vehementer Concino, De praec. Eccl. 1. 1, dis·, a, c. 8. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. sunt ad remotam praeparationem ciborum, e. gr. occidere bovem ad ha­ bendas carnes; f) aliqualis necessitas etiam exsistit, si adest periculum peccandi ex otio. Hinc confessarius facile potest permittere, ut feminae diebus de praecepto levia quaedam opera manualia cum acu aliisque instrumentis perficiant; pariter, ut iuvenes faciant photographias. Aliquae tamen clausulae sunt ponendae; scii, ut tales labores non durent per nimis longum tempus; ut inde nullum scandalum oriatur; ut tales laborantes pie assistant Missae aliisque exercitiis religiosis; ut laborantes inde nullam mercedem mate­ rialem percipiant. Quibus condicionibus adimpletis, multo melius est, ut quis levem laborem diebus de praecepto peragat, quam ut tempus terat otio periculoso, aut lectione librorum romanensium, aut ludis conversa­ tionibusque periculosis, aut frequentatione cauponae. Neque quis dicat, istos homines posse incumbere aliis operibus liberalibus licitis aut piis lectionibus, et sic otium excutere; nam hoc aliquando moraliter est im­ possibile propter diversas circumstantias. Ceterum omnis difficultas eva­ nescit, si feminae istae conficiant ornamenta pro ecclesiis pauperibus aut vestes pro pauperibus’1·, quia tunc semper adest causa excusans pietatis. 2. Ratione consuetudinis excusantur: 497 a) barbitonsores, sive propriam sive alienam barbam radunt. Pariter in officinis barbitonsorum licitum est, ut capilli praecidantur, laventur etc.; b) aurigae sive curruum publicorum T1’ sive etiam curruum privatorum ad vehendas personas, non autem (saltem in nostris regionibus) ad du­ cendos currus onustos mercibus, nisi necessitate cogente. Tempore S. Alphonsi’1· videtur mitior praxis exstitisse in Italia; c) venatores et piscatores, dummodo tamen sine magno labore corporali agant. Hinc e. gr. videtur esse licitum diebus festivis piscari cum hamo ’*·, non autem cum magnis retibus; d) venditores rerum minoris momenti in publicis viis, e. gr. qui per­ currunt vias ad vendendas ephemerides, flores, fructus, cartas postales etc. 498 3· Dispensare in lege de observantia dominicae et festorum possunt: Summus Pontifex pro tota Ecclesia; — in casu particulari Ordinarii locorum, pro ipsorum districtu; — in religionibus clericalibus exemptis su­ periores pro singulis suis subditis, ad modum parochi. Semper autem re­ quiritur, tam ad validitatem quam ad liceitatem dispensationis, rationabilis causa, quoniam ista lex non est mere ecclesiastica, sed etiam partim divina. Parochus quoque potest in casibus singularibus propria auctoritate dispen­ sare subiectos sibi singulos fideles singulasve familias, etiam extra territo­ rium, atque in suo territorio etiam peregrinos”0. Confessarius, etsi dis­ pensare nequit, potest tamen, iusta de causa, declarare, legem in casu particulari non obligare poenitentem. 499 Scholion. De oblationibus, primitiis, decimis. S. Thomas ”* inter actus religionis et cultus enumerat quoque oblationes, primitias, decimas datas pro cultu divino peragendo vel pro ministris Ecclesiae sustentandis. Latius de hac re agunt canonistae. Sequentia brevissime notentur tamquam ad Theologiam moralem pertinentia. ”· Cf. 5. Alph. 1. c ’*» Cf. 1. c. n. 376. ’*· Cod. iur. can. c. n. 302. Vulgo Kuticher, cocher. ’“· Cf. 1. c. n. 283. 1245, § 1. ”* S. theol. a, a, q. 86 et 87. Caput II. De actibus virtutis religionis. Art. VII. § 4. 407 Oblatio generatim est alicuius rei non petitae largitio; oblatio autem, de qua hic agitur, est spontanea largitio ad cultum divinum et sustentationem sacrorum ministrorum. Oblationes, quae hodie sunt in usu, praesertim sunt sic dictae ..collectae" pro piis causis factae et stipendia manualia Missarum. Primitiae sunt primi fructus terrae et animalium, qui in signum reveren­ tiae et gratitudinis erga Deum offeruntur pro cultu divino. Hodie nullibi fere huiusmodi primitiae usuveniunt. Decimae (ecclesiasticae) vi nominis sunt decima pars fructuum tribuenda ministris Ecclesiae pro eorum congrua sustentatione. Cum autem non semper decima, sed aliquando duodecima aut vigesima pars redituum pro hoc fine sit expendenda, decimae melius dicuntur quaedam vectigalia imposita fideli­ bus pro sustentatione congrua cleri pastoralis™. Ista vectigalia seu sub­ sidia secundum substantiam praescribuntur ab ipso iure naturali et divino; secundum vero determinatam quantitatem sunt iuris positivi humani. Wicleff docuit, decimas non esse stricte debitas, sed meras eleemosynas, quas fideles ad libitum possent denegare; sed haec doctrina damnata est a Concilio Constantiensi ™. Quoniam ius naturale praecipit cultum externum Dei, ut supra n. 327 pro­ batum est, et cum iste cultus nequeat convenienti modo haberi sine ecclesiis, ornamentis, ministris etc., fideles oblationibus tenentur procurare, ut neces­ saria pro cultu externo habeantur. Quare S. Thomas’” scribit: „Quod enim eis, qui divino cultui ministrabant ad salutem populi totius, populus necessaria victus ministraret, ratio naturalis dictat; sicut et his, qui communi utilitati invigilant, scii, principibus et militibus et aliis huiusmodi, stipendia victus debentur a populo. Unde et Apostolus hoc probat per humanas con­ suetudines dicens: ,Quis militat suis stipendiis umquam? aut quis plantat vineam, et de fructibus eius non edit?‘“ Ius divinum et veteris et novi Testamenti expresse praescribit, ut ministris altaris debita sustentatio tribuatur a fidelibus. In vetere Testamento Deus accurate et abundanter providit sustentationi sacerdotum et levitarum in novo Testamento S. Paulus scribit: „Nescitis, quoniam qui in sacrario operantur, quae de sacrario sunt edunt; et qui altari deserviunt, cum altari participant? Ita et Dominus ordinavit iis, qui Evangelium annuntiant, de Evangelio vivere." ™ Hinc etiam Waldenses redeuntes in gremium Ecclesiae debuerunt profiteri: „Decimas, primitias et oblationes ex praecepto Domini credimus clericis persolvendas." ™ Ius ecclesiasticum c. 1502 de hac re praescribit: „Ad decimarum et primi­ tiarum solutionem quod attinet, peculiaria statuta ac laudabiles consuetudines in unaquaque regione serventur." Ex quibus sequitur, ut ii, qui vectigalia ad cultum divinum necessaria defraudant, duplex peccatum, scii, irreligiositatis et iniustitiae, committant, ac proinde, stricte loquendo, ad restitutionem teneantur, nisi Ecclesia sponte ™ Vulgo Kultussteuer, denier du culte, support of the pastors. ”· Damnata fuit propositio 18: ,,Decimae sunt purae eleemosynae, et possunt parochiani propter peccata suorum praelatorum ad libitum suum eas auferre" (Dens. n. 598). ”· S. theol. 2, 2, q. 87, a. 1. ’”· Cf. totum cap. 18 Num. η· i Cor. 9, J3sq.; cf. Matth. 10, tosqq. ’·· Dens. n. 427. Cf. quoque c. 1504. 408 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. renuntiet huic restitutioni exigendae. Licet autem in nonnullis regionibus speciale praeceptum ecclesiasticum latum sit de decimis aut aliis oblationibus pro cultu necessariis solvendis”’, tamen Ecclesia non videtur ius suum urgere, aut saltem renuntiat restitutioni exigendae ob defraudata vectigalia ecclesiastica; immo non facile arguendi sunt de gravi peccato commisso fideles negantes minuentesve hoc subsidium aut vectigal, nisi tamen inde sacerdotes cogantur ad egestatem et ceteri fideles ad nimias largitiones. Unde Kenrick”· merito dicit: ..Quamdiu nulla certa lege onus iniungitur et de­ finitur, non audemus peccati mortalis damnare eum, qui omittit aequam portio­ nem conferre, quoties non est periculum, ne sacerdotes ea de causa indigeant, vel alii fideles nimis graventur." A fortiori tales fideles non sunt cogendi sub minatione absolutionis denegandae, ut solvant omnia vectigalia ecclesia­ stica. Notatu dignissima sunt verba S. Thomae”0 de hac materia: ..Ministri Ecclesiae maiorem curam debent habere spiritualium bonorum in populo promovendorum quam temporalium colligendorum; et ideo Apostolus noluit uti potestate sibi a Domino tradita, ut scii, acciperet stipendia victus ab his, quibus Evangelium praedicabat, ne daretur aliquod impedimentum Evangelio Christi." Ceterum experientia satis superque constat iis clericis, qui strenue laborant pro honore Dei et salute animarum, nunquam deesse convenientem victum. CAPUT III. De vitiis oppositis virtuti religionis. 500 Praenotamen. Religioni seu religiositati opponitur irreligiositas, quae sumitur vel in lato vel in stricto sensu. Irreligiositas in lato sensu includit omnia peccata contra religionem, sive per omissionem sive per commis­ sionem. De peccatis contra religionem per omissionem, i. e. de omissione actuum a religione praescriptorum, e. gr. de omissione devotionis, ora­ tionis, adorationis, sanctificationis diei dominicae etc., supra cap. praec. sufficienter dictum est. Restat dicendum de peccatis commissionis contra religionem, quae quidem perpetrantur aut per excessum, i. e. per diversas superstitiones, aut per defectum, i. e. per irreligiositatem stricte dictam. Si tamen superstitio dicitur religioni opposita per excessum, hoc non ita intelligendum est, quasi Deus infinitae maiestatis nimis coli possit a creatura — id enim impossibile est — sed excessus consistit aut in circumstantiis cultus, si scii. Deus modo incongruo colitur, aut in obiecto cultus, si nempe falsi dii coluntur. Irreligiositas in stricto sensu continet omnia ea peccata, quae pertinent ad contemptum vel ad irreverentiam Dei et rerum sacra­ rum, e. gr. blasphemiam, sacrilegium etc. Dividitur praesens caput in decem articulos, quorum sex priores ad superstitionem, quattuor autem ulteriores ad irreligiositatem stricte dictam pertinent. Tractabitur: i. de superstitione in genere; 2. de idololatria; 3. de divinatione; 4. de vana observantia; 5. de magia et maleficio; 6. de magnetismo, hypnotismo, spiritismo; 7. de tentatione Dei; 8. de blasphemia; 9. de sacrilegio; 10. de simonia. ”· Concilium Baltimorense III (cf. tit. IX, c. 2) iussit catechismo inseri tam­ quam quintum Ecclesiae praeceptum: Subsidium aliquod conferre ad congruam pastorum sustentationem. — In Germania quoque exsistunt vectigalia ecclesiastica ( Kirchensteuer). ”· Theol. mor. tr. 4, n. 64. ”· S. theol. 2, 2, q. 87, a. 1 ad 5. Caput 111. De vitiis oppositis virtuti religionis. Art. I. 409 ARTICULUS I. De superstitione in genere. Notio. Superstitio1 est „vitium exhibens cultum divinum vel cui 501 non debet, vel eo modo, quo non debet**. Ita S. Thomas’. Quae quidem definitio magis clarescit, si attenditur ad diversas species superstitionis. Species superstitionis sunt duae, quae tamen iterum complures sub­ divisiones admittunt. i. Prima species superstitionis est cultus indebitus veri Numinis seu Dei. In hac igitur superstitione colitur quidem verus Deus, sed cultu et modo incongruo contra Ecclesiae consuetudinem et legem. Quae quidem species superstitionis duplici modo peragitur, scii, a) per cultum falsum seu perniciosum; b) per cultum superfluum. a) Cultus falsus veri Dei diversis modis fieri potest, e. gr. si quis velit colere Deum caeremoniis iudaicis, quae significant Christum adhuc ven­ turum, ut esu agni paschalis, circumcisione etc.; si quis non sacerdos cele­ brare Missam aut absolvere a peccatis praesumat; si quis falsa miracula aut falsas revelationes proponat ad confirmandam fidem; si quis falsas reli­ quias venerationi fidelium exhibeat. — Haec superstitio falsi cultus est ex genere suo peccatum grave, quia gravem iniuriam et irreverentiam irrogat Deo primae veritati; admittit autem parvitatem materiae. Sic e. gr. con­ tionator, qui in historia miraculosa quasdam exaggerationes scienter narret, aut etiam qui integram historiam fingat ad magis commovendum populum ad bonum opus, non peccat nisi venialiter, tum quia hoc verae religioni non multum praeiudicat, saltem si falsitas non detegitur, tum quia ipsa falsitas non immediate adhibetur ad colendum Deum**. Attamen tales narrationes (quae aliquando vocantur: mendacia pia) sunt omnino vitandae, quoniam est prorsus dedecens, quod praedicator veritatis etiam in parva materia mentiatur. b) Cultus superfluus veri Dei est ille, qui fini religionis non est conveniens. Porro finis religionis est, ut homo det gloriam Deo, cui se subicit mente et corpore. Unde „si aliquid sit, quod, quantum est de se, non pertinet ad Dei gloriam, neque ad hoc quod mens hominis feratur in Deum, aut quod carnis concupiscentiae moderate refrenentur; aut etiam si sit praeter Dei et Ecclesiae institutionem, vel contra consuetudinem communem, ... totum hoc reputandum est superfluum et superstitiosum, quia, in exterioribus solum consistens, ad interiorem Dei cultum non pertinet." · — Eiusmodi cultus superfluus est, e. gr. velle orare cum certo numero, situ, colore candelarum, velle audire Missam alicuius sacerdotis, qui vocatur Petrus, et alii sexcenti modi vani cultus·. — Superstitio cultus superflui est ex genere suo peccatum 1 Aberglaube, bcuntaiuovia. De etymologia verbi superstitionis non concordant auctores. Alii derivant hoc nomen a ..superstare", quia superstitio stat super seu extra verum cultum; alii putant hoc nomen esse desumptum a verbo ..superstes", quia superstitio est pars paganismi superstitis. Cf. WirthmUller, Die moral. Tu­ gend der Religion § 87. ’ S. theol. 2, 2, q 92, a. 1. • Ita Noldin, De praeceptis n. 149. ♦ S. theol. 2, 2, q. 93, a. 2. • Cf. Cone. Trid. sees. 22 de observ. et evit. in celebr. Missae; cf. etiam Const ..Officiorum ac munerum" Leonis XIII, n. 13. 410 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. veniale, quia materia est levis et actio in se non est mala. Bona fides et simplicitas agentis aliquando ab omni prorsus peccato excusant; econtra propter scandalum aut Ecclesiae contemptum aut malam intentionem agentis haec superstitio potest evadere peccatum mortale. Ab omni autem labe superstitionis immunes sunt modi colendi Deum ab Ecclesia approbati, ut e. gr. devotiones novendiales, triduanae, Missae Gregorianae etc. 2. Secunda species superstitionis est cultus falsi numinis, seu cultus divinus exhibitus alicui creaturae et praesertim diabolo. Subdividitur in tres species, scii, in idololatriam, divinationem, vanam observantiam, ad quam reducuntur magia et maleficium; de quibus omnibus nunc singillatim agendum est. ARTICULUS II. De idololatria. 502 Notio. Idololatria est latria seu adoratio idoli. Idolum autem, prout hic sumitur, est effigies falsi numinis. Sic e. gr. loquimur de idolo lovis, Mercurii, Solis, Lunae, de diversis modis Fetischismi etc. Ut per se patet, cultus divinus non attribuitur ipsi effigiei, sed personae aut rei repraesentatae per effigiem. Unde idololatria nihil aliud est nisi adoratio alicuius creaturae sive animatae sive inanimatae ·. Idololatria aliquando sumitur in sensu metaphorico pro omni peccato mortali, quia in quolibet peccato mortali homo quasi cultum divinum ex­ hibet creaturae, quoniam illam praefert Deo optimo maximo. In quo sensu S. Paulus dicit: „Multi enim ambulant, quos saepe dicebam vobis (nunc autem et flens dico) inimicos crucis Christi; ... quorum Deus venter est." 7 De hac idololatria metaphorica hic non est sermo. 503 Divisiones, i. Idololatria alia est materialis (simulata, externa), alia formalis (interna). Prior fit solummodo exterius ex metu, iussu aliisque motivis,quin homo interius velit creaturam adorare; e. gr. quando Christianus horrore torturae et mortis tus adolet ante idolum paganum, interius autem despicit idolum. — Altera fit cum vera intentione interna adorandi creaturam, e. gr. si quis cum plena deliberatione adorat diabolum. 2. Idololatria perfecta et imperfecta. Ita subdividitur idololatria formalis. Prior est creaturae adoratio prae­ stita ab eo, qui reapse putat, hanc creaturam esse Deum. Talis idololatria semper coniuncta est cum infidelitate, et hodie adhuc exsistit apud multos paganos. — Perfectam et formalem idololatriam committunt quoque ii, qui ex odio Dei aut ex obstinata infidelitate colunt daemonem per sic dictas „missas nigras aut diabolicas" aut per alios modos prorsus nefarios. Pariter omnes, qui negant exsistentiam Dei personalis, et tamen diversos actus colendi fictitiam divinitatem peragunt. Posterior idololatria, scii, imperfecta, committitur ab eo, qui clare sciens idolo nullam inesse divini­ tatem, tamen nihilominus ex pravo affectu (e. gr. ex odio Dei, ex cupiditate aliquid a daemone impetrandi) illi cultum divinum defert. Quae quidem • Cf. S. theol. a, a, q. 94, a. 1. ’ Phil. 3, 18 iq. Caput III. De vitii* oppositis virtuti religioni*. Art. II. 41 1 imperfecta idololatria in aliquo sensu est gravius peccatum quam perfecta idololatria, quippe quae coniuncta sit cum ignorantia plus minusve in­ vincibili, cum econtra imperfecta idololatria procedat ex mera malitia voluntatis. Malitia moralis. Omnis idololatria, sive materialis sive formalis, sive 504 perfecta sive imperfecta, est gravissimum peccatum. Nam a) strictissime prohibita est in primo praecepto Decalogi: „Non habebis deos alienos coram me, ...non adorabis ea [idola], neque coles." Ideoque semper gravissime punita est tam a Deo in populo iudaico·, quam ab Ecclesia, quae lapsis in idololatriam durissimam poenitentiam imponere solebat·, b) Idololatria est aperta rebellio contra Deum. — De gravitate huius peccati scribit S. Thomas*10: ..Gravitas alicuius peccati potest attendi dupliciter: uno modo ex parte ipsius peccati; et sic peccatum idololatriae gravissimum est. Sicut enim in terrena republica gravissimum esse videtur, quod aliquis honorem regium alteri impendat quam vero regi, quia, quantum in se est, totum reipublicae perturbat ordinem; ita in peccatis, quae contra Deum committuntur, quae tamen sunt maxima, gravissimum esse videtur, quod aliquis honorem divinum creaturae impendat: quia, quantum est in se, facit alium Deum in mundo, minuens principatum divinum. — Alio modo potest attendi gravitas peccati ex parte ipsius peccantis: sicut dicitur gravius esse peccatum eius, qui peccat scienter, quam eius, qui peccat ignoranter. Et secundum hoc nihil prohibet gravius peccare haereticos, qui scienter cor­ rumpunt fidem quam acceperunt, quam idololatras ignoranter peccantes. Et similiter etiam aliqua alia peccata possunt esse maiora propter maiorem con­ temptum peccantis." Idololatria quoque materialis et simulata semper habita est grave pec­ catum; etenim a) laedit virtutem religionis exhibendo exterius creaturae honorem, qui ab aliis hominibus aestimari debet divinus; b) est plenissimum mendacium in cultu religionis et saepe coniuncta cum gravi scandalo populi; c) est contra grave praeceptum profitendi fidem. Unde numquam licet ex­ terius et simulate adorare idolum, etiam ad mortem vitandam11. Ad materialem idololatriam reducitur quoque ac proinde graviter illi­ citum est scienter exponere venerationi aut pro communione tradere ho­ stiam non consecratam. Hinc ille parochus, qui oblitus est consecrare hostiam maiorem, et ad populi admirationem vitandam exposuit in ostensorio hostiam maiorem non consecratam, cui tamen occulte coniunxit hostiam parvam consecratam, male egit “. Pariter male egit alius parochus, qui distribuendo s. communionem dodit hostiam non consecratam sponso non ieiuno, ne sponsa aliique circumstantes sinistrum quid ex parte sponsi suspicarentur. Scholion. De poenis contra idololatras. Ex hodierno iure ecclesiastico 506 non habetur poena latae sententiae contra idololatriam. Cum autem illa • Cf. Ex. 32, 8—35. * Sic e. gr. Concilium Nicaenum I, can. 12, lapsis in idololatriam imposuit sep­ tem annos durissimae poenitentiae (Mansi, Amplies, coll. Cone. II 703). 10 S. theol. 1. c. a. 3. 11 Hinc etiam sic dicti ..Libellatici" graviter puniti eunt in antiqua Ecclesia. ·· Cf. Ca*. consc. Prosperi Lambertini, postea Benedicti XIV, I 280 (ed. Leodii 1853). 412 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. semper fere coniuncta sit cum haeresi saltem in iis, qui valide baptizati sunt, applicandae sunt poenae contra haereticos latae. Insuper saepe cum vitio idololatriae coniunguntur peccata et poenae Francomuratorum aliarumque societatum similium. ARTICULUS III. De divinatione. 606 Notio. Divinatio proprie dicta1* est praenuntiatio seu praenotio futu­ rorum modo indebito, i. e. per media a Deo non instituta. Divinatio saepe sumitur latius pro cognitione aut enuntiatione quarumcumque rerum non solum futurarum sed etiam occultarum, quae naturali modo cognosci non possunt, neque a Deo sunt revelatae. Cum cognitio huius­ modi rerum non habeatur neque per naturales vires hominis neque per Deum neque per bonos angelos aut sanctos (quia Deus non permittit, ut angeli et sancti modo indebito manifestent res occultas), reliquum est, ut omnis divinatio fiat ope directa vel indirecta daemonis. Qua­ propter divinatio in hoc lato sensu simpliciter definiri potest: super­ stitio, qua invocatur explicite aut saltem implicite daemon ad res oc­ cultas ope eius cognoscendas. 607 De cognitione rerum futurarum et occultarum iuxta doctrinam Angelici Doctoris 11 sequentia sunt animadvertenda: Res futurae dupliciter cognosci possunt, scii, in suis causis et in se ipsis. Causae autem futurorum tripliciter se habent: Quaedam causae producunt suos effectus semper et necessario, e. gr. motus terrae circa solem necessario producit diversa tempora anni. Quaedam autem causae producunt suos effectus non quidem necessario neque semper, sed tamen ut in pluribus, e. gr. ex semine nascitur arbor. Quaedam demum causae non sunt determinatae ad unum effectum pro­ ducendum, sed possunt diversos effectus producere, sicut e. gr. voluntas humana potest producere actus bonos et malos. Si quis igitur ex cognitis causis primi et secundi generis praedicit effectus, non committit divina­ tionem, quia non praedicit indebito modo, sed sequitur ductum rectae rationis. Qui autem ex cognitis causis liberis et contingentibus conatur praenuntiare futuros effectus (nisi Deo revelante), divinat; quia indebito modo agit, usurpans sibi, quod est solius Dei cognoscentis omnia futura contingentia. Daemones non possunt cognoscere futura contingentia, nec etiam res prorsus occultas, et praesertim secreta cordium1’; sed nihilominus longe plura quam homines cognoscunt de futuris aliisque rebus occultis ob varias rationes: i. quia vis intellectiva naturalis angelorum est multo perfectior quam intellectus hominis. Porro ista vis intellectiva naturalis non est di­ minuta in daemonibus per peccatum; 2. quia per experientiam tot saecu­ lorum satis perfecte cognoscunt, quid soleat in certis circumstantiis evenire etiam ex causis contingentibus; 3. quia, utpote spiritus fortissimi et va­ ferrimi, valent, Deo permittente, instigare causas quoque liberas ad certos effectus producendos (non tamen cum omnimoda certitudine). 13 Wahrsagerei, soothsaying. “ Cf. S. theol. 1, q. 57, a. 3 et 4. “ S. theol 2, 2, q. 95, a. 1. Caput III. De vitiis oppositis virtuti religionis. Art. III. 413 Omnis vera divinatio fit ope daemonis, et quidem a) per expressam eius invocationem seu, ut dicitur, cum pacto explicito daemonis; quando scii, daemon conceptis verbis invocatur, ut velit aliquam notitiam communicare, e. gr. quaenam sors in loteria habitura sit maximum praemium; b) per in­ vocationem implicitam, quando quis ad obtinendam aliquam notitiam utitur mediis ineptis, quae scii, novit neque ex natura sua neque ex voluntate Dei aut Ecclesiae habere vim producendi effectum intentum. Daemon autem libenter se immiscet huiusmodi mediis ineptis, quia tunc homo, relicto vero cultu Dei, paulatim in errores perniciosos labetur. Divisiones. Divinatio distinguitur dupliciter, scii, a) divinatio 508 cum expressa invocatione diaboli, et b) divinatio cum implicita in­ vocatione diaboli. Utraque species in multas partes subdividitur, quae hic brevissime enumerantur: a) Novem sunt modi divinationis cum expressa invocatione diaboli1*: 1. Praestigium (Teufelserscheinung) habetur, quando ipse daemon sen­ sibili signo apparet, ut legitur in Evangelio de tentatione ipsius Christi, et in vitis multorum sanctorum. 2. Oniromantia (Traumdeuterei) sive divinatio somniorum habetur, quando diabolus invocatus revelat in somno res petitas. S. Thomas17 recte docet, quattuor esse somniorum causas, scii, duas internas et duas externas. Prima causa interna est animalis, scii, cogitatio vel vivida affectio habita in vigilia. Nam experientia constat, hominem saepe de eis somniare, de quibus ante somnium instanter cogitavit. — Secunda causa interna est corporalis, scii, in­ terna dispositio corporis. Sic e. gr. affectio cordis producit somnia timoris, affectio partium genitalium producit somnia libidinosa. — Prima causa ex­ terna, eaque corporalis, est impressio materialis ab extrinseco causata, durante somno. Sic e. gr. qui dormit in loco graveolente, patitur somnia taediosa aut molesta. Luna plena splendens quosdam homines excitat ad somnia particularia (ad somnambulismum). — Altera causa externa est Deus vel diabolus. Deum revera quandoque somnia immittere, manifeste patet ex multis exemplis S. Scripturae “. Diabolum autem etiam valere causare somnia, patet ex eo, quod potest excitare phantasmata in homine. Phantasia enim est vis corporalis, in quam diabolus suam efficientiam exercere valet. Si Deus somnia immittit (quod raro nostris temporibus videtur accidere), simul solet praebere signa haud dubia, ipsum esse auctorem istorum somniorum. Talia signa sunt: a) si res in somno percepta est bona, Deo digna et ad virtutem impellens; b) si anima remanet tranquilla et ad pietatem inclinata, non autem perturbata et pertinax in suis propositis. — In dubio, utrum somnium sit a Deo necne, consulendus est legitimus superior ecclesiasticus. Quodsi certum est, somnium esse a Deo immissum, diligenter oboediendum est directionibus in somnio acceptis. In omnibus autem aliis casibus, sive somnia processerunt ex causis naturalibus sive a diabolo, non licet fidere somniis; quoniam hoc esset velle cognoscere res occultas modo indebito, immo et expresse a Deo prohibito. Iam in Vetere Testamento prohibitum erat observare somnia “. Unde graviter peccat, qui desiderat in somno doceri a daemone, aut — quod multo peius est — certa signa externa aut certum *· Cf. S. theol. 2, 3, q. 95, a. 3. 17 Cf. ib. a. 6. ·· Gen. 28, 12; lud. 7, 13; 1 Reg. 3, io; Dan. 2, 19; Matth. 1, 20 et 3, 12. *· Deut. 18, 10; 1er. 29, 8. 4M Tract XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. situm corporis adhibet, ut subeat efficientiam diaboli in somno. In praxi omnes deterrendi sunt ab observatione somniorum, etiamsi quis expresse excludit quemlibet interventum diabolicum. Credentes somniis habitis saepe non gra­ viter peccant tam propter eorum bonam fidem, quam quia agitur de rebus minimi momenti. Sic e. gr. ille, qui non vult equum ascendere, quia prae­ cedenti nocte somniavit se casurum esse ex equo, moneri potest de inani suo timore, sed non est arguendus de peccato gravi * ’. 3. Necromantia est divinatio, in qua diabohis rogatur, ut velit suscitare aliquem mortuum, qui ad interrogationes respondeat. Haud dissimilis est modernus Spiritismus (de quo infra n. 524). 4. Pythonismus, quando daemon per homines vivos a se obsessos occulta manifestat, sicuti legitur de muliere pythonissa in Endor, quam adivit Saul .** 5. Geomontia est divinatio, in qua daemon docet per figuras aut signa apparentia in aliquo corpore ** , terrestri puta in ligno vel ferro vel lapide polito. Ad geomantiam reducuntur a) oraculum, quando scii, daemon con­ sultus respondet per idola; b) tabulae rotantes, quando daemon dat responsa mediantibus tabulis rotantibr.s. De tabulis rotantibus infra n. 521 specialiter sermo erit 6. Hydromantia, si daemon docet per signa in aqua. Hodie non raro usuvenit sic dicta cristallomantia, in qua quis aspicit in cristallo aut in aqua insolitas figuras. 7. A erornantia, si daemon docet per signa in aere. 8. Pyromantia, si daemon docet per signa in igne. 9. Haruspicium, si daemon docet per signa apparentia in visceribus ani­ malium immolatorum in aris daemonum; qualiter accidebat apud veteres Romanos. b) Septem modi divinationis cum implicita invocatione diaboli solent afferri: i. Astrologia iudiciaria ** , quando quis conatur cognoscere futura ex con­ sideratione situs et motus siderum. Huc pertinent genethliaci vel horocopium . ponentes ** Astrologia haec iudiciaria nihil commune habet cum astrologia aut astronomia scientifica. 2. Augurium, quando quis ex vocibus avium divinat. 3. Auspicium, quando quis ex volatu avium futura praedicit. 4. Omen, quando quis ex casu fortuito asserit res certas esse futuras, e. gr. ex occursu funeris, ex assistentia 13 personarum in tabula. 5. Chirornant ia, si quis ex lineamentis manus divinat; qualiter nostris diebus saepe fieri solet a zingaris. 6. Physiognomia, si divinatio fit ex lineamentis vultus vel alterius membri corporis. 7. Sortüegium, si quis praesumit cognoscere futura ex signis arbitrarie electis, e. gr. ex chartis, ex iactu taxillorum, ex figuris in plumbo lique­ facto etc. 510 De moralitate sortium. Tres sunt species sortium 1) Sortes divisoriae, quae adhibentur communi consensu ad discernendum, quid alicui sit ex- 509 *· Cf. Noldin, De praeceptis n. 156. ·* 1 Reg. 28, 7 sqq. ** Sane aqua, aer, ignis etc. sunt etiam corpora terrestria, sed divinatio in istis rebus facta habet specialia nomina. “ Stemdeuterei. *· Horoshop- oder Nativitdtssteller. Cf. S. theol. 2, a, q. 95, a. 8, at Billuart, De relig. diss. 7, a. 3, | 5. Caput III. De vitiis oppositis virtuti religionis. Art. III. 415 bibendum, sive illud sit res possessa dividenda, sive sit honor, sive sit dignitas etc. Utilitate aut necessitate exigente istae sortes sunt plane licitae et valde usitatae. Hinc licet sorte dividere hereditatem, quando alius modus dividendi non est tam facilis; licet tempore pestis sorte determinare, quinam ex medicis debeat remanere ad curandos aegrotos. Etiam in nonnullis Co­ dicibus civilibus expresse permittitur usus sortium ad dirimendas contro­ versias *** . Interdicitur autem usus sortium in electionibus ecclesiasticis ”. — 2) Sortes consultoriae, quae adhibentur ad investigandum, quid agere quidve omittere oporteat in rebus dubiis, e. gr. utrum talis contractus dubie utilis sit faciendus; utrum in bivio sit progrediendum ad dexteram aut ad sini­ stram etc. Sortes consultoriae per se sunt illicita tentatio Dei, nisi ad­ hibeantur a) ex inspiratione Dei, ut factum est in electione apostoli Matthiae; b) ex sufficienter gravi causa necessitatis aut utilitatis, quando alia media ordinaria deficiunt “. Tunc autem praemittendae sunt preces ad Deum, ut velit dirigere sortes, iuxta illud: ..Sortes mittuntur in sinum, sed a Domino temperantur."” — 3) Sortes divinatoriae, quae adhibentur ad obtinendam cognitionem rei occultae, sunt gravis superstitio, si citra speciale mandatum Dei serio fiunt. Sortes enim tales neque ex natura sua neque ex institutione Dei possunt manifestare veritatem occultam. Ergo veritatis manifestatio exspectatur ope daemonis, qui proinde implicite saltem invocatur. Si sortes adhibentur ex speciali inspiratione Dei, ut factum est ad detegendum de­ lictum Achan··, plane licitae sunt, ut per se patet; sin autem adhibentur ex mero ioco aut aliqua curiositate, quin firma fides praestetur casui sortium, non sunt quidem graviter peccaminosae, sed nihilominus vitandae, quia sunt iocus non ita decens. — In iure canonico graviter prohibitum est sortilegium, quod est superstitio·1. Scholion. De ordaliis et de usu virgae divinatoriae. Ad sortilegia redu- 511 cuntur etiam sic dicta ordalia seu purgatio vulgaris et usus virgae divina­ toriae. Ordalia saepe adhibita sunt temporibus Medii Aevi. Iam S. Thomas illa illicita esse docuit, et complures Summi Pontifices illa reprobaverunt, e. gr. Nicolaus I”, Innocentius III “, Honorius III··. Quidam tamen ho­ mines iis usi sunt ex conscientia erronea, aut forte ex speciali instinctu Spiritus Sancti. Ordalia fieri solebant multis modis, praesertim autem per iudicium ferri candentis vel aquae ferventis; de quo S. Thomas·· dicit: ..Huiusmodi iudicium illicitum redditur, tum quia ordinatur ad iudicanda occulta, quae divino iudicio reservantur, tum quia huiusmodi iudicium non est auctoritate divina sancitum." Et revera talia iudicia aeque continent illicitam tentationem Dei, a quo miraculum exspectatur, ac peccaminosam superstitionem. Virga divinatoria” est virga, quae ex ligno coryli aut salicis solet caedi, et quae adhibetur ad res occultas inveniendas. Communiter docent auctores, ’· Cf. Cod. civ. Germ. J 659 752; Cod. civ. Austr. § 835 841 ; Cod. civ. Helv. a. 6ll. ” c. 3, X 5, 21 ; cf. S .Thomae opusc. (XXV) de sortibus c. 5. ’· Cf. S. theol. 2, 2, q. 95, a. 8. *· Prov. 16, 33. “ los. 7, 12. »» Cf. c. 7, C. 26, q. 5; pariter ib. c. 8 9 10; cf. etiam constitutionem Sirti V „Coeli et terrae" a. 1586, in qua non solum sortilegium, sed etiam alii modi super­ stitionis graviter prohibentur. Cf. Cod. iur. can. c. 2325. »’ c. 22, C. 2, q. 5. ·· c. 9, X 3, 50· ·· c. 3, X 5, 33. ·» L. c. ad 3. ·· Wdeuchelrute, Zauberrute, die auj HaselnuB oder IVeide geschnitten wird: baguette de coudrier. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. usum huiusmodi virgae divinatoriae esse licitum ad quaerendum aquam vel metalla, dummodo fiat protestatio contra omnem efficientiam diabolicam. Ratio est, quia satis probabiliter explicari potest inclinari virgam ad aquam aut ad metalla ex viribus magneticis et electricis; unde etiam viri probi ali­ quando utuntur virga divinatoria ad hunc effectum. Sin autem virga illa adhibetur ad inveniendas res amissas cuiuslibet generis, tunc hoc illicitum est, quia nulla causa naturalis tales effectus producere valet”. 612 Malitia moralis, i. Divinatio, quae fit cum expressa daemonis in­ vocatione, est peccatum mortale ex toto genere suo. Ratio est, quia a) per illam exhibetur cultus divinus diabolo; b) hoc modo habetur manifestissimum commercium cum infenso hoste Dei; c) facile oritur periculum apostasiae aliorumque gravium peccatorum, immo et aeternae damnationis; nam sicut consuetudo cum angelis est quaedam incohatio vitae aeternae, ita commercium cum diabolo est ini­ tium quoddam aeternae damnationis. 2. Divinatio per implicitam daemonis invocationem est quidem pec­ catum mortale ex genere suo, quia est aliquale commercium cum dia­ bolo, fit tamen peccatum veniale: a) ex ignorantia et simplicitate agentis; b) ex ioco et levitate, qua peragitur; c) ex eo, quod istis vanis signis non adhibetur firma fides. Quapropter fideles instanter quidem monendi sunt, ne adeant divinatores exercentes chiromantiam, sortilegium etc., sed non ita facile damnandi sunt de peccato gravi commisso. 513 Malitia specifica divinationis. Communiter quidem theologi docent, omnes diversas divinationes, sive fiant explicito sive implicito pacto cum diabolo, non distingui specifice in genere moris, quia omnes ad cultum falsi numinis reducuntur; sed nihilominus ob duas rationes in confessione declarari debet, utrum divinatio sit facta per explicitum pactum cum diabolo, necne: i. quia sic confessarius facilius iudicare potest, utrum peccatum commissum sit grave necne; divinatio enim cum pacto explicito diaboli est semper peccatum mortale, ut dictum est; 2. quia cum divinatione per invocationem expressam diaboli solent coniuncta esse quam plurima alia peccata, e. gr. blasphemiae, sacrilegii, abusus rerum sacrarum etc. ARTICULUS IV. De vana observantia. 514 Notio. Vana observantia*** est species superstitionis, qua ad obti­ nendum certum effectum adhibentur media, quae nec ex natura sua nec ex Dei aut Ecclesiae ordinatione ad eum finem sunt idonea. ” Etiam divinatio per cartaa (Kartenschlagen) ad «ortilegium divinatorium reduci potest. ·· Wahnbrauch, sorcellerie. Caput III. De vitiis oppositis virtuti religionis. Art IV. 417 Vana observantia differt a divinatione eo, quod huius finis est cognitio rerum futurarum aut occultarum; vana autem observantia ordinatur ad obtinendos alios effectus externos. Differentia igitur exsistit in solis effectibus, media autem adhibita, scii, interventus diaboli, sunt eadem. Divisio. Vana observantia triplex solet a veteribus auctoribus 515 distingui: 1. Ars notoria, quae est quaedam ratio adipiscendi scientiam repente et sine labore per media prorsus inepta. E. gr. inspiciendo quasdam figuras, proferendo quaedam ignota verba et alia huiusmodi. Ex quibus apparet differentia inter divinationem et artem notoriam; etenim per divinationem quaeritur notitia rerum futurarum aut occultarum ; per artem autem notoriam quaeritur infusio alicuius scientiae ** . S. Thomas*® merito inculcat omnimodam inefficaciam huius artis notoriae. Etenim solus Deus potest scientiam infundere modo supernatural!: „ad dae­ mones autem non pertinet illuminare intellectum ... acquisitio autem scien­ tiae et sapientiae fit per illuminationem intellectus; et ideo nullus umquam per daemones scientiam acquisivit." 2. Observantia sanitatum est ratio curandi morbos, adhibitis mediis prorsus ineptis. E. gr. per sic dictum sympathiam, per amuleta, per ensalmos seu incanta­ tiones·1 etc. Haec medicina magica omnibus temporibus et apud omnes populos etiam excultos viguit atque adhuc viget. In modernis ephemeridibus tales medici magici suum adiutorium haud raro offerunt. In praxi saepe difficillimum est distinguere, utrum aliquis modus medendi sit naturalis an magicus; quoniam effectus vere mirandi obtineri possunt in corpore humano per sic dictam suggestionem. In dubio adhibenda sunt ea criteria, quae infra n. 517 indicantur ad discernendam omnem vanam observantiam. 3. Observantia eventuum est ratio ex observatione fortuiti eventus coniectandi aliquid fausti vel infausti, et inde suas actiones moderandi. E. gr. si quis putat, sibi aliquid infausti obventurum esse, quia mulier vetula ipsi mane occurrit; vel quia cum 13 convivis assedit mensae etc. Observantia ista eventuum valde affinis est divinationi quae vocatur omen; differt nihilominus ab ea, quia in divinatione quaeritur notitia futurorum, in observantia autem eventuum petitur directio operationum. Malitia moralis et specifica vanae observantiae eadem est ac divi-516 nationis. Ratio est, quia in utraque laeditur eodem formali modo virtus religionis, cum per invocationem explicitam aut implicitam diaboli quaeratur effectus. Nulla autem moralis differentia inducitur, utrum cognitio rei occultae an aliquis alius effectus externus petatur. Unde ea, quae supra dicta sunt de malitia morali divinationis, etiam de vana observantia valent. In praxi opus est magna patientia et prudentia ad fideles deterrendos a vanis obser·· Ars notoria nostris temporibus exercetur a quibusdam sectis falso mysti­ cisme deditis. In conventibus eorum aliquando etiam homines rudes subito surgunt, et quasi pleni Spiritu Sancto sermones faciunt de rebus moralibus et religiosis. •° Cf. S. theol. a, a, q. 96, a. 1. “ Notissimus hac in re est liber editus a Mary Eddy (t 1906), Science and Health with key to the Scripture. Ι*·(>ΜΜΒ·, Man. Thaol mor. It. 97 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. vantiis, cum multi iique pii fideles nihil mali in huiusmodi actionibus perci­ piant. De vanitate igitur talium actionum prudenter instruendi sunt, quin tamen statim dicatur, eas esse in se graviter peccaminosas. 617 Criteria ad dignoscendam vanam observantiam sunt potissimum tria: i. Insufficientia causae adhibitae ad effectum producendum. Hinc mani­ festa superstitio est, si quis recitando brevem formulam putat se inde sanitatem esse recuperaturum. 2. Adiectio vanae vel falsae circumstantiae tamquam necessario requisitae ad effectum obtinendum, e. gr. abscidere septem crines ex collo ad valetudinem obtinendam. 3. Infallibilis exspec­ tatio effectus ex istis vanis mediis. — In dubio, utrum effectus aliquis provenerit ex causa naturali annon, ordinarie tribuendus est viribus na­ turalibus, quia nihil praeternaturale adstruendum est, nisi de eo constat. Insuper efficacia causarum naturalium nobis saepissime ignota est. Sin autem constat, effectum non esse productum a causa naturali, et dubium oritur, utrum sit a Deo an a diabolo, miraculum non est praesumendum, sed potius diabolicus interventus. ARTICULUS V. De magia et maleficio. 618 Notiones. Magia in sensu generali sumpta est ars operandi mira per causas occultas. Distinguitur magia alba seu naturalis41, quae est ars operandi mira per media naturalia; et magia nigra** seu superstitiosa, quae est ars operandi mira ope daemonis. — Magia, quae adhibetur ad nocendum aliis, vocatur maleficium. Antiqui distinguebant duplex maleficium, scii, maleficium amatorium seu philtrum, quod est excitatio vehementissimi amoris vel odii erga aliquam determinatam personam; et maleficium veneficum, quod alicui personae damnum infert in cor­ pore aut in bonis ope daemonis. In vetere iure canonico maleficium aliquando sortilegium vocatur, eo quod mala sors contingit illis, qui maleficio sunt affecti. Pariter magi et sagae vocantur sortiarii et sortiariae **. 619 Malitia moralis. 1. Magia alba per se licita est. Etenim exercetur viribus naturalibus, sagacitate et dexteritate hominum. Per accidens autem etiam magia alba potest illicita evadere, quia nimis excitantur videntes et audientes, atque facile credunt, ad miros effectus producendos intercedere vires praeternaturales. 2. Magia nigra est grave superstitionis peccatum, quod non differt nisi accidentaliter a divinatione et vana observantia. Ratio est, quoniam in unaquaque habetur invocatio saltem implicita diaboli. Proinde oportet applicare eadem, quae supra dicta sunt de malitia divinationis et vanae observantiae. 3. Maleficium duplicem malitiam continet: alteram contra religionem, cum sit cultus daemonis; alteram contra caritatem et iustitiam, quia proximo damnum iniustum infert. *’ Taschenspielerkünste, prestidigitation. “ Cf. totam q. 5, C. 26. " Schwarekunst, magie noire. Caput III. De vitiis oppositis virtuti religionis. Art. V et VI. 419 Daemonem posse revera homini nocere in maleficio tum amatorio tum venefico, per se patet, quia tales effectus producuntur per actiones cor­ porales, quae non excedunt potestatem daemonis; nihilominus daemon nequit tollere libertatem humanam, ac proinde actus ab homine commissi sub influxu diaboli remanent imputabiles, nisi tamen ratio fuerit totaliter perturbata. In praxi non facile credendum est, in aliquo casu adesse magiam nigram aut maleficium diabolicum. Tristis enim historia sagarum demonstrat, quantae atrocitates iniustissimae fuerint commissae ex eo, quod homines nimis creduli fuerunt in istis rebus15. Tamquam regula certa et a nemine negata haberi debet: Quotiescumque dubium rationabile re­ manet, utrum effectus aliquis proveniat a causa naturali an a daemone, viribus naturalibus tribuendus est. Ratio est, quia a) vires naturales quam plurimae sunt adhuc nobis ignbtae. Si quis e. gr. phaenomena plura mo­ derna, telephonii, phonographi, electricitatis etc. antiquis temporibus subito protulisset, forte tamquam sortiarius diabolicus habitus fuisset. In dies fere novae vires naturales deteguntur, quae producunt effectus stupendos, b) Nonnulli homines sunt maxima dexteritate et sagacitate praediti atque solis viribus naturalibus producunt effectus, qui sunt prorsus inexplicabiles pro hominibus aspicientibus, c) Influxus diaboli videtur esse nunc valde coarctatus per omnipotentiam divinam, atque in nullo casu est praesumen­ dus, sed semper clare probandus. Quae quidem valde attendenda sunt praesertim a sacerdotibus, ne citius aliquem insolitum et inexplicabilem effectum diabolo tribuant, atque postea ab omnibus merito derideantur. ARTICULUS VI. De magnetismo, hypnotism©, spiritism©. Magnetismus est vel mineralis vel animalis. Prior est aliqua vis 520 physica valde similis et affinis electricitati inhaerens nonnullis mine­ ralibus et metallis. Quamvis intima natura huius magnetismi adhuc nos lateat, tamen de die in diem magis ac magis adhibetur in utilitatem generis humani. De hoc magnetismo tractare pertinet ad scientias naturales, non autem ad theologiam moralem. Magnetismus animalis, qui et mesmerismus vocatur, a medico Francisco Mesmer (f 1815), est vis quaedam forte in nervis hominis subsistens, apta ad curandos rnorbos aliosque effectus materiales producendos sola attrectatione ex­ terna. Magnetismus animalis nostris diebus saepe exercetur a sic dictis magnetopathis, et per se consideratus nihil illiciti in se continet Est enim nihil aliud nisi unus e diversis modis curandi morbos; et sicut clcctrotherapia, homoeopathia, hydrotherapia etc. obiective licitae sunt, ita etiam mesmerismus, qui revera, testantibus in arte peritis, bonos effectus aliquando producit. Per accidens tamen mesmerismus haud raro illicitus est, quia exercetur ab hominibus, qui carent debita scientia, bonis moribus, recto fine agendi. Circa usum magnetismi S. Officium1’ statuit tamquam regulam generalem: „Remoto omni errore, sortilegio, explicita aut implicita daemonis invocatione, usus magnetismi, nempe merus actus adhibendi media physica aliunde licita, non est moraliter 11 Htjrenwahn. *· Die 28 Iulii 1847. 27· 420 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I vetitus, dummodo non tendat ad finem illicitum aut quomodolibet pravum. Applicatio autem principiorum et mediorum pure physicorum ad res et effectus vere supernaturales, ut physice explicentur, non est nisi deceptio omnino illicita et haereticalis." — Magnetismus non est confundendus cum hypnotismo, de quo infra agetur. In magnetismo enim numquam amittitur usus rationis et libertatis; quod tamen in hypnotismo aliquando accidit. 621 De tabulis rotantibus. Ope magnetismi animalis forte etiam explicari possunt „tabulae rotantes". En modus agendi earum: Complures homines, sive viri sive feminae (satis raro accidit, ut unus solus possit producere eosdem effectus), tangunt summis digitis (determinato modo ordinatis) aliquam tabulam. Post aliquod tempus tabula incipit moveri et praesertim pedibus agitari. Si tunc statuitur inter praesentes e. gr. ut unus ictus significet: affirmative, et duo ictus significent: negative, tabula respondet ictibus pedis ad responsa posita. Quae quidem responsa vera sunt, dum­ modo unus ex tangentibus tabulam cognoscat quid sit respondendum; secus autem semper falsum dicunt. Quidam auctores asserunt, tabulam subito cessare rotationem facere, quando res benedicta ei superponatur, vel tabulam dare responsa in rebus quoque prorsus occultis; quod tamen merito ab aliis negatur, cum viri omni suspicione maiores ex propria ex­ perientia firmiter contendant, tabulam numquam dare verum responsum, quando nemo tangentium rem interrogatam cognoscat, et a fortiori tabulam numquam revelare aliquid prorsus ignotum*7. Phaenomena, quae enar­ rantur e. gr. a Gury-Ballerini ··, certo non occurrunt in sexcentis experi­ mentis factis, et si casu raro occurrant, saepe nihil aliud sunt nisi producta per dexteritatem maximam magnetizatoris. Cum igitur nondum certo constet, quid accurate per tabulas rotantes producatur, cum magna cau­ tione iudicandum est de illis. Sequentia videntur esse dicenda: 1. Simplex rotatio tabulae aliqualiter explicari potest ex viribus natura­ libus nervorum et musculorum aut alicuius fluidi, cuius natura tamen nos adhuc latet. 2. Responsio tabulae ad quaesita nota uni aut pluribus tangentium non est necessario tribuenda viribus praeternaturalibus ; etenim sicut nervi tangentium possunt producere probabiliter ipsam rotationem, sic nihil obstare videtur, quominus iidem nervi causent iuxta voluntatem tangen­ tium etiam determinatum numerum ictuum·’. 3. Si revera tabula dat responsa de rebus vere occultis, tunc hoc at­ tribuendum est diabolo. Nam absque omni dubio tabula materialis nullum responsum dare potest per se ipsam; praeterea assistentes non valent responsum dare, cum agatur de re prorsus occulta, ut supponitur; demum neque Deus neque bonus angelus huiusmodi responsa dant ad interroga­ tiones saepe frivolas. Ergo reliquum est, ut diabolus se immisceat. 4. Etiam exclusis responsis tabulae de rebus prorsus occultis, fideles deterrendi sunt ab experimentis tabularum rotantium, quia, etiamsi nullus interventus diabolicus probabilius adest, tamen huiusmodi experimenta nedum ullam utilitatem producunt, sed potius complura damna solent «7 Ct C. Gutberlet, Der Kampf um die Seele (1903) 58a. ·· Comp. Theol. mor. I, η. 273 »qq. *· IU etiam Tanquerey, De virt. relig. n. 913. Caput III. De vitiis oppositis virtuti religionis. Art. VI. 421 causare: etenim excitant curiositatem malesanam, fovent superstitionem, haud raro laedunt honestatem et caritatem. Hypnotismus. Etsi quidam auctores (e. gr. Mare) hypnotismum 522 nihil aliud esse volunt nisi gradum superiorem magnetismi animalis, rectius distinguitur realiter ab illo. Etenim magnetismus animalis solis attrectationibus corporalibus fieri potest; hypnotismus vero multis aliis modis producitur, e. gr. aspectu fixo corporis lucidi, suggestione aliisque mediis mechanicis; immo sunt homines, qui quadam autosuggestione se ipsos in somnum hypnoticum transferre valent reducitur sic dicta suggestio in statu vigilantiae Ad hypnotismum (Wachsuggestion), per quam non quidem producitur sommus hypnoticus, sed nihilominus homo necessario perficit mandata hypnotizatoris seu suggestoris. Effectus, qui ope hypnotismi producuntur, sunt multi et diversi. Dr.Joire*·, professor Instituti psychologici Parisiensis, enumerat quinque categorias effectuum, scii, activam suggestionem, passivam suggestionem, somnam­ bulismum, katalepsim, lethargiam; sed ipse fatetur, omnes istas categorias non esse plane diversas, sed saepe inter se permixtas. Effectus plane stu­ pendus hypnotismi est somnambulismus, in quo persona hypnotizata in omnibus subicitur voluntati et imperio hypnotizantis, et, quamvis videatur esse orbata sensibus externis, nihilominus videt et audit hypnotizantem, cui oboedit ad nutum. Nostris diebus hypnotismus adhibetur pro diversis finibus obtinendis, scii.: 1. a medicis ad varios morbos, praesertim nervorum, curandos; 2. ab artificibus, e. gr. a pictore ad comparandum sibi exemplar", quod diu eundem situm immobiliter retinet, aut diu eundem vividum affectum internum exprimit compositione oris vultusque; 3. a iudicibus, ut ab accusatis aut testibus eliciant confessiones utiles aut necessarias; 4. a parentibus et magistris ad iuvandam educationem et ad habitus pravos exstirpandos; quae enim hypnotizato suggesta sunt, etiam, cessante hypnosi, vi cuiusdam propensionis inditae saltem per aliquod tempus solet ille exsecutioni mandare (status posthypnotici) ; 5. ab hominibus curiosis ad recreationem propriam et alienam. Quamvis nonnulla phaenomena hypnotismi sint difficillima explicatu, tamen omnino non est necessarium recurrere ad interventum diabolicum. Quae ab aliquibus auctoribus narrantur de locutione linguarum ignotarum, de scientiis et notionibus prorsus extraordinariis a personis hypnotizatis habitis, sunt merae fabulae aut saltem non certo constant. Aliquis medicus tam scientia quam bonis moribus praeclarissimus, qui ipse cum bono ef­ fectu saepissime adhibuit hypnotismum, quique illum vidit adhibitum saepe ab aliis, narravit mihi, neque se neque aliquem alium umquam potuisse ope hypnotismi obtinere aliquem effectum excedentem vires naturales personae hypnotizatae; quodsi tales effectus excedentes narrentur, eos attribuendos esse soli credulitati et simplicitati audientium atque praegrandi dexteritati hypnotizantis". Idem possum asserere ex propria experientia. •° Handbuch des Hypnotismus, deutsche Übers. (jço8) 31 sqq. ·* Modell. " Merito dicit Tanquerey (1. c. n. 916): ..Phaenomena hypnotica, quae certo constant, vires ordinis naturali· praetergredi non videntur.*’ 422 528 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. Liceitas hypnotismi. Principium. Hypnotismus per se non est illicitus, saepe tamen propter abusum evadit illicitus. Ita sententia hodie communior. Prob. pars I: Media adhibita in hypnotismo (eiusque finis) licita sunt. Ergo hypnotismus per se non est illicitus. Media adhibita sunt suggestiones, corpora rutilantia etc., quae sane nihil illiciti continent. Pariter fines hypnotismi supra enumerati (exceptis forte finibus supra n. 3 et 5 indicatis) non necessario sunt mali et repugnantes rectae rationi. Neque dicat quis, non licere se modo violento privare usu rationis, neque a fortiori subicere voluntatem suam arbitrio alieno. Nam, quamquam haec vera sunt, si non adest sufficiens causa, tamen, exsistente rationabili causa, nihil obstat, quominus quis ad tempus renuntiet usui rationis et voluntatis. Sic e. gr. quando homo se dat somno naturali vel si aegrotus in narcosi ponitur, etiam re­ nuntiat usui rationis et voluntatis. — Est tamen aliqua difficultas de sic dictis statibus posthypnoticis. Nam etiam post hypnotismum peractum voluntas personae hypnotizatae remanet aliqualiter sub potestate hypnotizatoris, cuius imperia (etiam ex distantia) sine resistentia solet adim­ plere. Nihilominus nequit dici, personam hypnotizatam omnino per­ didisse libertatem, cum non solum valeat resistere, sed etiam de facto aliquando resistat imperio hypnotizatoris. Imprimitur ergo per hypno­ tismum aliqua inclinatio plus minusve vehemens, sed libertas non solet totaliter auferri in statu posthypnotico. Declaratur pars II: Hypnotismus est terra adhuc satis incognita atque periculorum plena. Etenim aliquando ex illo valetudo corporalis nedum curatur, sed potius pessumdatur; deinde illa subiectione volun­ tatis, quae aliqualiter remanet etiam post hypnosim, hypnotizator facile potest abuti ad crimina perpetranda. Quae cum ita sint, non licet uti hypnotismo nisi ex causa proportionate gravi, et adhibitis omnibus cautelis, ne abusus sit possibilis. Sunt complures auctores, qui usum hypnotismi absolute interdicunt, ut Ballerini-Palmieri ”, Bucceroni”, Aertnys”; complures autem alii, ut Berardi”, Génicot’7, Lehmkuhl”, D’Annibale”, Noldin”, Coconnier”, sub aliquibus con­ dicionibus illum licitum habent. Notandum est responsum S. Officii die 26 Iulii 1899 de hypnotismo: „Quoad experimenta iam facta, permitti posse, modo absit periculum superstitionis et scandali, et in­ super orator paratus sit stare mandatis S. Sedis. — Quoad nova ex­ perimenta, si agatur de factis, quae certo naturae vires praetergredian­ tur, non licere; sin vero de hoc dubitetur, praemissa protestatione, “ Opus theol. II, tr. 6, η. 101 (ed. 1890). ” Theol. mor. I, n. 485. »· Theol. mor. 1. 3, n. 32. Aertnys permittit tamen, ut hypnotismus adhibeatur a medico fido ad solos efiectus naturales producendos. ·· Praxi· confess. I, n. 484. Tamen non ita constat de auctoris mente. ·’ Theol. mor. I, n. 273. M Theol. mor. I, n. 502. ·· Summula theol. mor. II, n. 43. “ De praeceptis n. 749. L’hypnotisme franc 260 sqq. — Prae ceteris iste auctor est consulendus in hac materia. Caput III. De vitiis oppositis virtuti religionis. Art VI. 423 nullam partem habere velle in factis praeternaturalibus, tolerandum, modo absit periculum scandali.“ — Ex quo responso manifeste apparet, S. Sedem non condemnare hypnotismum ut simpliciter illicitum, sed determinare solummodo condiciones, sub quibus eiusmodi experimenta licite fieri possint. Nota. A recentioribus medicis magis ac magis in dubium vocantur salutares effectus hypnotismi, saltem, si perducitur usque ad somnambu­ lismum. Etenim nunc satis constat, effectus salutares obtentos per hypnotismum esse saepe brevis durationis, postea autem morbum appa­ renter curatum redire, et quidem in gradu vehementiore. Spiritismus (qui et aliquando spiritualismus vocatur) sumitur aut 524 in sensu lato, et tunc phaenomena quoque tabularum rotantium et re­ spondentium ad spiritismum pertinent; aut in sensu stricto, et tunc est illicita conversatio cum spiritibus alterius mundi. Quando haec con­ versatio fit mediante hypnotismo, tunc habentur simul phaenomena hypnotismi et spiritismi. Iam supra satis dictum est de hypnotismo. In spiritisme stricte dicto evocantur spiritus alterius mundi, praesertim defuncti homines noti. Spiritus autem evocati aliquando producunt sic dictam „materialisationem“, i. e. apparent in forma sensibili et visibili, ita ut illorum photographia sumi possit. Hodiernis temporibus valde grassatur spiritismus. In Universitate Philadelphiae specialis cathedra spiritismi erecta esse dicitur, et complura scripta periodica in dies divul­ gant spiritismum. Sic dicta media spiritistica, i. e. personae habentes specialem aptitudinem conversandi cum spiritibus, adhiberi solent, quae cadendo in quendam somnum artificialem (qui vocatur Trance) materialisationem spirituum producunt. Pluries probatum est, media celeberrima spiritistica82 fuisse viles impostores, qui magna dexteritate produxerunt effectus stupendos, sed viribus solis naturalibus. Sunt qui omnia phaenomena spiritistica appellent commenta et deceptiones; et revera fortis suspicio deceptionis debet oriri ex eo, quod omnes sessiones spiritisticae solent fieri sub luce incerta et non clara. Quare autem spiritus ita timent plenam lucem? Moralitas. Spiritismus stricte dictus, i. e. artificiosa et vana con- 525 versatio cum spiritibus alterius mundi, prorsus illicitus est. Nam phaenomena spiritismi aut sunt vera aut fictitia. In utroque autem casu spiritismus est illicitus. Nam in primo casu spiritismus nihil aliud est nisi vana observantia coniuncta cum divinatione, nempe cum pythonismo aut cum necromantia. Morali enim certitudine constat, istas apparitiones ct responsiones non esse tribuendas causae naturali, sed enti praeternaturali. Porro istud ens certissime non est Deus neque angelus bonus neque sanctus; quippe qui non coeperentur spiritisticis vanitatibus et impie­ tatibus, praesertim cum haud raro res religioni et bonis moribus contrariae proferantur. Ergo apparitiones spiritisticae, si sint verae, reapse diabolicae sunt, ac proinde commercium illicitum cum daemone causant. — Sin autem phaenomena sunt falsa — ut in pluribus accidit — adhuc spiritismus vi·* E. gr. Slade, Florence Cook, Rothe, Euaapia Palladino etc. 424 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. detur esse illicitus, quia solet grave scandalum praebere, multos in errorem inducere, verae religioni nocere et prorsus nihil utilitatis afferre, neque ullam veram utilitatem hucusque attulit. Propterea numquam licet ex­ perimenta spiritistica instituere, quamvis excludatur omnis conventio cum daemone et intendatur solum commercium cum bono spiritu. Huc perti­ nent responsiones S. Officii d. die i Apr. 1898 et 27 Apr. 1917··. A fortiori non licet in experimentis spiritisticis inservire tamquam me­ dium. Absente autem scandalo et cooperatione omnique exclusa approba­ tione spiritismi, est quidem illicitum, sed non videtur esse grave peccatum aliquando spectare experimenta spiritistica, etiam ex mera curiositate, immo assistentia videtur licita, si fit ex intentione detegendi fraudes spiritistarumM. Etenim constat, quarnplurima istorum experimentorum esse producta ex dexteritate hominum; econtra non certo constat, vel ullum phaenomenon esse productum a diabolo. Ergo iuxta regulam superius a S. Congregatione datam, in diibio, utrum aliquis effectus sit a causa naturali an a praetematurali, phaenomena spiritismi possunt adscribi causis natural, bus. ARTICULUS VII. De tentatione Dei. 626 Praenotamen. Hucusque dictum est de peccatis contra religionem fer excessum; nunc tractandum est de irreligiositate stricte dicta, quae religioni opponitur fer defectum, in quantum ex ipsa natura sua aliquid cultui divino contrarium, scii, irreverentiam et contumeliam, continet. Sane etiam super­ stitio eiusque species irrogant irreverentiam Deo, sed non ita immediate ac directe sicut irreligiositas stricte dicta, quae versatur directe aut contra Deum ipsum aut res sacras (saltem si excipias idololatriam). Contra Deum est tentatio et blasphemia; contra res sacras est sacrilegium et simonia. De singulis separatim agendum est. 527 Notio. Tentatio Dei est dictum vel factum, quo quis explorat, num Deus aliquam perfectionem habeat vel exerceat, e. gr. scientiam, po- " „Titius, exclusa omni conventione cum spiritu maligno, evocare solet animas defunctorum. Ita procedit: Dum solus reperitur, quin aliquid aliud praemittat, precem dirigit ad ducem militiae coelestis, ut ab ipso obtineat facultatem com­ municandi cum spiritu talis determinatae personae. Aliquantulum exspectat; tunc ipse praeparatam manum dum praebet ad scribendum, persentit illam moveri, ex quo certior fit de praesentia spiritus. Ipse exponit, quae scire cupit, et manus scribit responsa hisce quaesitis. Quae responsiones quadrant omnes cum catholica fide et doctrina Ecclesiae relate ad vitam futuram. Plerumque spectant statum, in quo reperitur anima alicuius defuncti, necessitatem suam de recipiendis suffragiis, quaerimonias eiusdem circa ingratitudinem parentum etc. Estne licita agendi ratio Titii? Resp. : Uti exponitur, non licere. Sanctissimus approbavit" (Collect, de Prop. Fide n. 1994). Ad quaestionem: „An liceat ... locutionibus aut manifestationious spiritisticis quibuscumque adsistere ... sive interrogando animas aut spi­ ritus, .sive audiendo responsa, sive tantum aspiciendo, etiam cum protestatione tacita vel expressa nullam cum malignis spiritibus partem se habere velle?" re­ spondit S. Officium d. 27 Apr. 1917: ..Negative in omnibus" (Act. Ap. Sed. 1917 [IX] 268). — Concilium Baltimorense II, n. 41 prudenter statuit: ..Hortamur eos in Christo, ut nulla, vel indirecta ratione, spiritismo faveant, et ne quidem ex curiositate eius circulis umquam assistant." ·· Ita etiam Noldin, De praeceptis n. 170, et l^ermeersch, Theol. mor. II, n. 248. Caput III. De vitiis oppositis virtuti religionis. Art. VII. 425 tentiam, misericordiam”. Tentare Deum est igitur nihil aliud nisi experimentum sumere sine sufficienti causa de aliquo attributo divino vel exspectare insolitam Dei manifestationem. Divisio. Distinguitur tentatio Dei formalis (expressa, explicita) et virtualis (interpretativa). Prior adest, si quis per ea, quae facit aut dicit, expresse intendit explorare aliquatn Dei perfectionem aut eius voluntatem. Quo sensu legimus de Israelitis: „Tentaverunt Dominum dicentes: Estne Dominus in nobis an non?"*** et in Psalmis dicitur : „Tentaverunt Deum in cordibus suis, ... numquid poterit Deus parare mensam in deserto?" ·’ — Talis quoque tentatio formalis adest, si quis dubitans de Dei potentia ab ipso petat miraculum, vel si quis se in puteum proiciat cum animo experiendi, si Deus velit eum miraculose salvare. — Altera tentatio adest, quando quis non quidem directe intendit experimentum sumere de Deo, sed tamen aliquid facit aut omittit ad nihil aliud utile nisi ad probandam Dei vel potestatem vel bonitatem, ut si quis non quidem dubitat de Dei potestate et bonitate, sed frivole se exponit peri­ culo mortis sperans miraculosum Dei adiutorium. Prior tentatio, scii, for­ malis, solet procedere ex infidelitate aut saltem dubitatione de aliqua Dei perfectione; altera tentatio, scii, virtualis, oritur plerumque ex praesumptione aut nimia confidentia. Ad explicandam naturam huius tentationis scribit Angelicus Doctor··: ..Quasi interpretative Deum tentât, qui, etsi non in­ tendat experimentum de Deo sumere, aliquid tamen petit vel facit, quod ad nihil aliud est utile, nisi ad probandam Dei potestatem vel bonitatem vel cognitionem; sicut cum quis equum currere facit, ut evadat hostes, hoc non est experimentum de equo sumere; sed si equum currere faciat absque aliqua utilitate, hoc nihil aliud esse videtur quam experimentum sumere de equi velocitate. Quando ergo propter aliquam necessitatem seu utilitatem committit se aliquis divino auxilio in suis petitionibus vel factis, hoc non est Deum tentare; dicitur enim: ,Cum ignoremus, quid agere debeamus, hoc solum habemus residui, ut oculos nostros dirigamus ad te.' ** Quando vero hoc agitur absque utilitate et necessitate, hoc est interpretative tentare Deum.“ Malitia moralis. Tentatio formalis Dei est peccatum mortifie ex 528 toto genere suo; tentatio autem interpretativa est peccatum mortale ex genere suo. Declaratur. Tentatio formalis includit duplex grave peccatum, scii, in­ fidelitatis et gravis irreligiositatis; supponit enim saltem dubium de aliqua perfectione Dei, et deinde exspectat, Deum miraculose producturum esse vanum et inutilem effectum; quod profecto est valde irreverentiosum erga eius maiestatem. Unde etiam Christus indignabundus respondit diabolo petenti miraculum: „Non tentabis Dominum Deum tuum.‘“r* — Tentatio inter­ pretativa quoque est directe contra virtutem religionis, ac proinde peccatum mortale ex genere suo. Accedit, quod saepe est coniuncta cum gravi laesione caritatis erga se ipsum, Ut si quis se proicit in puteum cum periculo vitae, sperans miraculosam salvationem. Plerumque autem talis tentatio inter­ pretativa est solum peccatum leve, quia non agitur nisi de levi materia ac ·» Cf. S. theol. a, a, q 97, a. 1 ; 5. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 29. ·· Ex. 17, 7; cf. Hebr. 3, 9. ·’ Pe. 77, 18 sq. ·· S. theol. a, a, q. 97, a. ». ·· 2 Par. ao, ia. ’· Matth. 4, 7. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. levi periculo. Hinc e. gr. leviter peccat, qui in levi morbo recusat medicinam sumere et a Deo sanitatem exspectat. Num clericus graviter peccet, qui ex negligentia prorsus imparatus ad contionem accedat sperans a Deo speciale auxilium, non solum pensandum est ex tentatione Dei commissa, sed prae­ sertim ex scandalo, quod huiusmodi contiones non praeparatae solent causare, si ab audientibus percipitur negligentia oratoris sacri. ARTICULUS VIII. De blasphemia. 529 Notio. Blasphemia71*solet definiri: locutio contumeliosa in Deum. Dicitur: locutio, quia blasphemia proprie et stricte dicta solis verbis fit; sub nomine tamen blasphemiae concluduntur quoque alia quaecumque signa contumeliosa in Deum. Immo sunt auctores, qui distinguunt blasphemiam cordis, oris, operis. Blasphemia cordis sunt cogitationes Deo contumeliam inferentes. Blasphemia oris est locutio Deo contumeliosa. Blasphemia operis est opus externum significans contumeliam in Deum, e. gr. spuere in coelum, crucifixum pedibus conculcare, hostiam consecratam pedibus terere etc. Verum blasphemia in stricto sensu est locutio Deo contumeliosa, ideoque si blasphemia est in aliqua dioecesi peccatum reservatum aut si plectitur aliis poenis, intelligitur sola blasphemia ore vel scripto prolata. S. Thomas tractat de blasphemia inter peccata, quae opponuntur con­ fessioni debitae fidei, quia, sicut per confessionem fidei asseritur aliquid conveniens divinae excellentiae, ita per blasphemiam exteriorem asseritur cum quadam affectus detestatione aliquid repugnans divinae excellentiae”. Verumtamen omnis blasphemia opponitur quoque virtuti religionis, cum religio habeat pro obiecto cultum et honorem Dei, blasphemia autem pror­ sus contrarium facit, nempe Deo contumeliam infert”. Ceterum saepe accidit ut unum peccatum opponatur diversis virtutibus. Moderni theologi et etiam Codex iur. can. c. 2323 tractant de blasphemia tamquam de de­ licto contra religionem. 530 Divisiones. Blasphemia distinguitur: 1. haereticalis et non-haereticalis. Blasphemia haereticalis continet veram haeresim, sive formalem sive materialem; e. gr.: Deus est tyrannus, aut si Calvinista dicit: Deus est causa peccati. Quando homo blasphemans revera credit haeresim prolatam, est haereticus formalis; sin autem solummodo hoc exterius profert sine interiore assensu, est haereticus materialis, ut si quis catholicus ex desperatione diceret: Deus plane oblitus est mei. — Blasphemia non-haereticalis nullam haeresim sed solam imprecationem aut contumeliam Dei continet, et solet subdividi in blasphemiam simplicem (probrosam) et imprecativam. Prior est simplex contumelia seu derisio. Hoc modo blasphemabant iudaei dicentes 71 Nomen blasphemiae videtur desumptum ex verbis graecis βλάπτω et φήμη, quae significant laesionem famae. Fama autem Dei nequit laedi detractione et calumnia, cum Deus sit ubique praesens. Restat sola contumelia, quae profertur in praesentem. Sicut autem contumelia prolata in hominem praesentem illum gra­ viter laedit, ita contumelia illata Deo omnipraesenti per blasphemiam est gravis oSensa Dei. ” Cf. S. theol. a, a, q. tj. ” Ita docet quoque Billuart, De fide tract. 5, a. 5. Caput III. De vitiis oppositis virtuti religionis. ArtVlIl. 427 Christo: „Vah qui destruis templum Dei et in triduo illud reaedificas, salva temetipsum."74 Altera est blasphemia imprecativa, qua Deo malum exopta­ tur; e. gr.: pereat Deus! Quae si fiat vere deliberate, coniuncta est cum odio Dei, quod est simpliciter gravissimum omnium peccatorum. 2. Blasphemia immediata et mediata. Prior est, quae inhonorat directe Deum ipsum ; altera inhonorat sanctos aut res sacras, non quidem secundum se, sed in quantum habent arctam relationem ad Deum. Sic e. gr. si quis diceret de B. Virgine, illam esse Venerem impudicam, committeret blasphemiam mediatam, dummodo in B. Virgine vellet dehonorare Deum. Sin autem idem diceret, unice in­ tendens dehonorationem B. Virginis, ut est homo, esset peccatum contra hyperduliam, non autem proprie peccatum blasphemiae7·. Malitia. Blasphemia est peccatum mortale ex toto genere suo, ideoque 531 non potest fieri veniale ex parvitate materiae, sed solummodo ex imper­ fectione actus. Malitiam enormem blasphemiae iam licet suspicari ex gravissima mortis poena illi in Vetere Testamento inflicta: „Homo, qui maledixerit Deo suo, portabit peccatum suum, et qui blasphemaverit nomen Domini, morte moria­ tur."7* Etiam in iure (tam canonico quam civili) graves poenae infliguntur blasphemantibus*77. Immo S. Pius V statuit, ut blasphemis possit perforari lingua7·. — Ratio autem intrinseca, quare blasphemia sit tam-grave pec­ catum, est eius hostilis oppositio tum ad caritatem Dei, tum ad virtutem religionis, tum saepe ad fidem theologicam. Unde quoties adest blasphemia vere voluntaria et deliberata, semper est peccatum mortale7·. Propter imperfectionem actus verba blasphematoria saepe non sunt pec­ cata gravia. Etenim non raro in blasphemantibus deest sufficiens adver­ tentia et intentio. Ex ira vel subitis affectibus vel ex consuetudine non prorsus voluntaria homines praesertim rudes prorumpunt in verba blas­ phematoria, quin ullo modo intendant contumeliare Deum aut res sacras. Si quis habet malam consuetudinem proferendi verba blasphematoria, debet pro viribus illam deponere; secus actus ex consuetudine producti ipsi imputantur, licet non attendat ad malitiam singulorum. Cf. quae supra I, n. 90 dicta sunt de influxu habitus in moralitatem actuum humanorum. Regulae practicae ad discernendum, num in aliquo casu particulari 533 adsit blasphemia graviter peccaminosa. Ad tria praesertim attendere oportet: 1. ad intentionem loquentis vel agentis; 2. ad sensum naturalem verborum; 3. ad communem aestimationem in loco. Quando constat, loquentem aut agentem revera voluisse blasphemare, res clara est, cum prava intentio omnem actum humanum deturpet. Sin ’· Matth. 27, 40. 7» Cf. S. theol. 2, 2, q. 76, a. 2. ’· Lev. 24, 15 sq. 77 Cod. iur. can. c. 2323. Cf. Deutsches Strafgesetzbuch § 166 et Staatslexikon, e. v. „Religionsverbrcchen". ’· Const. „Cum pridem" a. 1566. ’· Cf. S. theol. 2, 2, q. 13, a.· 2 et 3, ubi Angelicus Doctor dicit: „Cum blasphemus intendat nocumentum inferre honori divino, simpliciter loquendo, gravius peccat quam homicida", et cum S. Augustino dicit: „Peius est blasphemare quam peierare." 428 Tract XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. autem non clare constat, loquentem aut agentem voluisse contumeliam Deo inferre, immo potius apparet, illum aliud intendisse, tunc oportet attendere ad naturalem sensum verborum et imprimis ad communem aesti­ mationem in loco vigentem. Secundum naturalem sensum verborum est blasphemia, si a) Deo aliquid verum denegatur aut aliquid falsum impu­ tatur; e. gr. blasphemiae sunt locutiones sequentes: Deus non est iustus, Deus est crudelis, Deus non curat de me; b) si creaturae attribuitur aliquod attributum divinum; e. gr. si quis dicat: Hoc tam bene facere possum sicut Deus; vel si amasius serio vocat amasiam Deam; communiter tamen huiusmodi locutiones potius sunt exaggerationes et non serio intentae; nihilominus semper sunt sedulo vitandae, ut per se patet; c) si quis profert res contumeliosas contra Ecclesiam a Christo fundatam, contra sacra­ menta, contra cultum Dei etc. — Imprimis autem attendenda est communis aestimatio in loco vigens; etenim verba blasphematoria saepe sunt trun­ cata: in aliquo loco habentur ut blasphematoria, in alio vero non. Sic e. gr. verba Neerlandica: „God dom“ antiquitus habebantur ut blasphema, nunc autem iam desinit ista acceptio. Num idem dicendum sit de simili verbo Anglico: „God danin“, non audeo affirmare; videtur enim esse blasphemia. Expressiones Germanicae: ..Tausend Sakrament'*, „Tausend Herrgott", sicut etiam locutio Gallica: „Mille noms de Dieu", iuxta com­ munem aestimationem non sunt blasphemiae, sed vanae assumptiones rei sacrae. Nam illi, qui tales locutiones adhibent, minime intendunt aut intelligunt, esse mille sacramenta, mille Deos, mille nomina Dei. 533 Remedia contra blasphemias. 1. Si agitur de blasphemiis plene deliberatis, serio monendi sunt blasphematores non solum, quam grave peccatum sit blasphemia, sed etiam, quam insulsum et stultum sit velle contumeliam inferre Deo altissimo. Sicut enim dementiae esset velle nocere soli aut lunae, ita adhuc magis irrationabile est velle aliquid agere contra Deum. Optime enim dicit Psalmista: „Quare fremuerunt gentes et populi meditati sunt inania?... Qui habitat in coelis, irridebit eos."80 2. Si agitur de blasphemiis, quae solent proferri ex subita ira, vel ex aliis affectibus vehementibus, inculcandum est, quam vanae sint istae locutiones et quam facile causent scandalum. Si omnes moni­ tiones fuerint infructuosae, valde salutare remedium contra habituales blasphemias sunt quaedam poenae conventionales, e. gr. toties elee­ mosyna elargienda, quoties blasphemia prolata fuerit, vel etiam post quamlibet blasphemiam pia oratio iaculatoria dicenda in reparationem. A blasphemia clare distingui debet maledictio et vana usurpatio divini nominis aut rerum sacrarum, licet ista duo non raro a simplicibus confundantur cum blasphemia. 534 Maledictio est malum alteri imprecari. Potest autem quis malum imprecari a) Deo aut rebus et personis sanctis, b) creaturis rationalibus, c) creaturis irrationalibus, d) diabolo. a) Maledicere Deo aut rebus personisque sanctis est blasphemia, ut supra explicatum est. •° Pe. a, i 4. Caput ΙΠ. De vitiis oppositis virtuti religionis. Art. VIII. 429 b) Maledicere creaturis rationalibus ordinarie adversatur soli caritati aut iustitiae, ac proinde S. Thomas tractat de maledictione inter pec­ cata opposita iustitiae81. Huiusmodi maledictiones saepe effutiuntur ex subita ira sine seria intentione, et tunc sunt peccata solummodo venialia, e. gr. si quis iracundus exclamat: Diabolus te arripiat! Fulgura te per­ cutiant! Utinam cervices frangas! etc. Tales maledictiones sunt prae­ sertim vitandae a parentibus aliisque superioribus, tam quia inde solet scandalum oriri, quam quia interdum sunt praeter exspectationem effi­ caces. Accidit enim, ut illud malum, quod parentes ex ira filiis im­ precantur, postea revera eveniat. Hinc dicitur: „Benedictio patris firmat domos filiorum: maledictio autem matris eradicat fundamenta."82 — Maledictiones serio prolatae contra proximum procedunt ex odio, et sunt graviter vel leviter peccaminosae iuxta gravitatem odii et mali exoptati. c) Maledicere creaturis irrationalibus, e. gr. ventis, equis, pluviis etc., non est blasphemia, quia tunc minime solet attendi et intendi aliqua relatio ad Deum. Est communiter nihil aliud nisi peccatum leve im­ patientiae. Immo si est finis honestus, tales maledictiones nullum sunt peccatum, quemadmodum fit in exorcismo. Sic etiam David maledixit montibus Gelboe, lob et leremias diei nativitatis. Immo ipse Christus maledixit ficulneae88. d) Maledicere diabolo, ut inimico Dei et generis humani, licitum est88. Nota. Exclamationes, sicut: diabolus, coelum, fulgura (Donnerwetter!) etc., non sunt blasphemiae; nihil aliud solent esse nisi subitae eruptiones vividi affectus; in se non sunt peccaminosae, evadunt autem per accidens illicitae, si inde scandalum oriatur, ut si sacerdotes, parentes, magistri eis saepe utantur. Praesertim monendi sunt fidele», ne saepius nomen diaboli, infensissimi hostis nostrae salutis, eloquan­ tur, at etiam aperte instruendi sunt huiusmodi exclamationes non esse veras blasphemias. Vana assumptio nominis Dei specialiter interdicitur in secundo 536 praecepto Decalogi : „Non assumes nomen Domini Dei tui in vanum" *** , quo quidem praecepto prohibemur vane, i. e. irreverentiose, eloqui non solum nomen Dei, sed etiam nomina sanctorum et rerum sanctarum. Vanae tales assumptiones nominis Dei aut sanctorum sunt e. gr.: Mi Deus! lesus, quam turpe est hoc! Sacramentum! Crux! etc. Praeciso scandalo huiusmodi vanae assumptiones sunt peccatum veniale contra virtutem religionis. Nam irreverentiae hoc modo Deo illatae non sunt tam graves, ut constituant peccatum grave, cum neque ex earum signi­ ficatione neque ex intentione loquentium directe impugnent honorem Dei. Nihilominus omnes, praesertim autem sacerdotes et religiosi, debent sedulo vitare tales exclamationes, utpote ad nihil utiles, ali­ quando scandalum praebentes, et semper venialiter malae. ·· S. theol. a, a, q. 76. ·· Cf. Ib. a. 1 ad 4, ·· Eccli. 3, ti. ·· Ex. ao, 7. ·· Cf. S. theol. I. c. a. a. 430 Tract XI. De virtute iustitiae e* vitiis oppositis. Quaestio I. ARTICULUS IX. De sacrilegio. Cum iste articulus sit sat longus, dividitur maioris claritatis causa in quattuor paragraphes: i. de sacrilegio in genere; 2.de sacrilegio personali; 3. de sacrilegio locali; 4. de sacrilegio reali § I. De sacrilegio in genere. 536 Notio etymologica. Sacrilegium secundum vim nominis significat sacrum legere. Verbum autem legere sumitur pro sibi sumere seu indebite arrogare et rapere, ita ut sacrilegium significet: sacrum sibi indebite arro­ gare. Quare in lingua Germanica sacrilegium recte vocatur Gottesraub. 537 Definitio. A S. Thoma·· sacrilegium definitur: violatio rei sacrae (formaliter ut est sacra). Explicatur. In lato quidem sensu omne peccatum contra virtutem reli­ gionis est sacrilegium, sed in stricto sensu sacrilegium non adest, nisi laeditur seu indigne tractatur res vere sacra. Sub nomine autem rei sacrae compre­ henditur etiam persona sacra et locus sacer; et haec tria vocantur sacra, si ritu publico et Dei Ecclesiaeve auctoritate ad cultum divinum sunt dedi­ cata. Ita sententia communis. Ratio autem est, quia non quilibet potest pro libitu eximere res, quas mavult, e numero profanarum rerum iisque charac­ terem sanctitatis imprimere, sed ad hoc requiritur auctoritas Ecclesiae. Sunt tamen nonnulli auctores, e. gr. Caietanus", qui putant sufficere quodlibet votum aut propositum privatum devovens rem cultui divino ad illam sacram reddendam, ac proinde violationem cuiuslibet voti privati, e. gr. ieiunii, eleemosynae etc., esse sacrilegium. In praxi ista controversia est parvae utilitatis; etenim ille, qui votum privatum violavit, debet hanc violationem in confessione declarare; parum autem refert, utrum haec violatio vocetur sacrilegium an alio nomine. Violatio, quae in sacrilegio committitur, est vel physica vel moralis, eaque gravis. Non enim quaecumque levis tractatio indigna rei sacrae solet vocari sacrilegium; secus enim etiam confabulationes in ecclesia, irreverentia ex­ terna levis contra sacramenta etc. deberent appellari sacrilegia; quod tamen usu non est receptum. Insuper notandum est, non quamcumque etiam gra­ vem violationem rei sacrae esse sacrilegium, sed solam violationem illam, quae laedit rem formaliter, ut est sacra. Quapropter oportet advertere, ad quid res sit sanctificata, ît utrum contra id praecise agatur. Sic e. gr. per­ sona sacerdotis est sanctificata et est res sacra, non autem eius honor, fama, bona materialia. Proinde qui laedit personam sacerdotis percutiendo, tra­ hendo ad tribunal civile, cogendo ad servitium militare, fornicando, com­ mittit sacrilegium; qui vero bona privata sacerdotis furatur, qui eum dif­ famat, non committit sacrilegium, licet forte gravius peccet··. 538 Divisio. Triplex distinguitur sacrilegium: personale, locale, reale; prout triplex est genus rerum sacrarum: personae sacrae, loca sacra, res sacrae. S. theol. 2, 2, q. 199. ·’ Cf. supra n. 403. "· Cf. Billuart, De relig. diss. :o, a. unie. Caput III. De vitiis oppositis virtuti religionis. Art. IX. $ i. 4SI Lessius” aliique adiungunt sacrilegium temporis sacri, e. gr. facere opera servilia diebus Dominicis et festivis, graviter peccare die commu­ nionis, se inebriare die Parasceves. Rectius autem hoc sacrilegium tem­ poris sacri non adoptatur tamquam species distincta; nam, licet circum­ stantia temporis sacri augeat malitiam peccati, non tamen videtur consti­ tuere novam et distinctam speciem sacrilegii, quia huiusmodi actus non solent violare tempus, quatenus et formaliter ut est sacrum. Aliud est, si quis praecise ad violandum tempus sacrum ageret, e. gr. si quis ex odio religionis se inebriat feria VI in Parasceve. Disputant theologi, utrum tres species sacrilegii enumeratae sint species infimae, an econtra in unaquaque specie adhuc sint species inferiores, e. gr. utrum graviter verberare sacerdotem non solum sit aliud peccatum, sed etiam aliud specie distinctum sacrilegium, ac cum illo luxuriose agere. Omnes quidem docent, actus ipsos esse diversa peccata, ac proinde in casu esse distincte declarandam verberationem et luxuriam; sed hos actus non esse specie diversa sacrilegia, videtur docere S. Thomas·· dicens: „Nihil prohibet aliqua duo esse secundum aliquid unius speciei, et secundum aliud diversum.... Possibile est, aliqua duo peccata differre specie secundum materiales actus, convenire autem in specie secundum rationem formalem sacrilegii; puta si quis sanctimonialem violaverit verberando vel concum­ bendo." S. Alphonsus·1 vocat hanc sententiam probabiliorem. Unde in con­ fessione explicandum est quidem, utrum commissum fuerit sacrilegium per­ sonale an locale an reale, sed aliae circumstantiae non sunt necessario de­ clarandae, dummodo actus materiales sint sufficienter explicati. Quare si quis in longa confessione singulos actus peccaminosos secundum alias suas specificas malitias iam declaravit, oblitus autem est declarare circumstantiam sacrilegii, ad nihil aliud tenetur nisi ut subiungat: insuper tot gravia sacri­ legia personalia, aut localia, aut realia commisi”. Malitia moralis et specifica sacrilegii. Sacrilegium est peccatum 53s ex genere suo grave contra virtutem religionis. Ratio est, quia personae, res, loca Deo sacra merentur specialem reve­ rentiam, quam violat sacrilegium. Huiusmodi autem violatio ex se gravem irreverentiam irrogat Deo; nam sicut laeditur honor heri, si eius famulus formaliter ut famulus dehonoratur, aut si eius domus aut res deturpantur, ita a fortiori Deus dehonoratur, si personae, loca, res ipsi dedicata indigne tractantur. Quare in S. Scriptura graviter puniuntur ii, qui res sacras indigne tractaverunt, e. gr. filii Aaron”, filii Heli”, rex Balthasar”, ven­ dentes in templo··. Sacrilegium admittit parvitatem materiae, sed non est in usu vocare sacrilegia laesiones valde parvas rerum sacrarum, ut e. gr. si quis in ec­ clesia irreverentiose confabulatur (cf. supra). Sacrilegia personalia, localia, realia specie inter se differunt, ut iam supra dictum est cum sententia communi. Ceteris paribus, sacrilegium personale est peius; deinde venit sacrilegium locale et ultimo sacrilegium reale. Ad ·· Forte potius verbis quam re Lessius a communi sententia dissentit, quia docet, violationem temporis sacri ad imperfectam rationem sacrilegii reduci (De iust. et iure 1. a, c. 45, n. 18). ·· S. theol. a, a, q. 99, a. 3 ad 2. »« Theol. mor. 1. 3, n. 34. ” Cf. LehmkuM, Theol. mor. I, n. 521. ” Lev. to, I. ·· i Reg. 2, 17; 4, π. ·· Dan. 5, 2sqq. ·· lo. 2, 14. 432 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. rem optime scribit Angelicus Doctor„Secundum diversam rationem sanctitatis rerum sacrarum, quibus irreverentia exhibetur, necesse est quod sacrilegii species distinguantur. Tanto enim sacrilegium est gravius, quanto res sacra, in quam peccatur, maiorem obtinet sanctitatem.... Sanctitas loci ordinatur ad sanctitatem hominis, qui in loco sacro cultum exhibet Deo. Dicitur enim: ,Non propter locum gentem, sed propter gentem locum Deus elegit.'** Et ideo gravius peccatum est sacrilegium, quo peccatur contra personam sacram, quam quo peccatur contra locum sacrum.** §2. De sacrilegio personali. 540 Notio. Sacrilegium personale est violatio personae sacrae. Porro persona fit sacra et a profanis separatur duobus modis, scii, a) per statum clericalem ; b) per statum religiosum. Modi. Sacrilegium personale committi potest quattuor modis: 1. violentas manus iniciendo in clericos vel personas religiosas utrius­ que sexus. Brevius dici potest: Sacrilegium committitur per laesionem privilegii canonis. 2. illicite trahendo easdem personas ad tribunal saeculare. Brevius: Sacrilegium committitur per laesionem privilegii fori. 3. exigendo indebite ab iisdem personis tributa, vectigalia, servitium militare. Brevius: Sacrilegium committitur per laesionem privilegii immunitatis. 4. committendo actus luxuriae cum persona obstricta voto publico castitatis. Non solum igitur ipsa persona sacra committit sacrilegium, sed etiam ipius complex forte laicus. 541 Quantum ad i. De privilegio canonis (sic dicto, quia continetur in Iure canonico c. 29, C. 17, q. 4 et Cod. iur. can. c. 119) latius agunt * canonistae ·· ’. **· Breviter sequentia notentur: a) Sacrilegium committitur per omnes peccaminosas violentias reales (non autem verbales), quae infliguntur per­ sonae, vel etiam rebus ita personae inhaerentibus, ut violentia redundet in ipsam personam clerici aut religiosi. Tales violentiae sunt e. gr. verberare, conspuere, luto aliisque sordibus inquinare, crines evellere, vestem lace­ rare etc. — b) Ad sacrilegium requiritur, ut istae violentiae factae fuerint cum gravi peccato. Etenim si tales violentiae factae sunt licito modo, e. gr. ob legitimam defensionem, ob iustam correctionem, ex ioco, ex ignorantia, non adest neque sacrilegium neque censura ecclesiastica. — c) Privilegio canonis gaudent a) omnes clerici, i. e. qui clericalem tonsuram receperunt, β) omnes personae religiosae utriusque sexus, quae in appro­ batis ordinibus, congregationibus, piis societatibus * . vivunt·· Adverte tamen, clericos et religiosos in nonnullis casibus amittere privilegium ca­ nonis et cetera privilegia clericalia1··. — De poenis contra violatores privilegii canonis latis in c. 2343 vide infra in tractatu de censuris. 542 Quantum ad 3. Privilegium fori est exemptio personarum ecclesiasti­ carum a iurisdictione fori saecularis. A tribunalibus quidem civilibus ho­ ” S. theol. 3, 3, q. 99, a. 3. ·· 3 Mach. 5, 19. ·· Cf. nostrum Man. iur. can. q. 63. ··* Cod. iur. can. c. 614 et 680. **· Cf. nostrum Man. iur. can. q. 64. Caput III. De vitiis oppositis virtuti religionis. Art. IX. $ 2. 433 diernis hoc privilegium iam non solet agnosci, sed nihilominus exsistit. Ideo Codex iur. can. c. 120, §§ 2 et 3 statuit: „Patres Cardinales, Legati Sedis Apostolicae, Episcopi etiam titulares, Abbates vel Praelati nullius, maiores religionum iuris Pontificii Superiores et Officiales maiores Romanae Curiae ob negotia ad ipsorum munus pertinentia, apud iudicem laicum conveniri nequeunt sine venia Sedis Apostolicae; ceteri privilegio fori gaudentes, sine venia Ordinarii loci101, in quo causa peragitur; quam tamen licentiam Ordinarius, praesertim cum actor est laicus, ne deneget sine iusta et gravi causa, tum maxime cum controversiae inter partes componendae frustra operam dederit. Si nihilominus ab eo, qui nullam praehabuerit veniam, conveniantur, possunt, ratione necessitatis, ad vitanda maiora mala com­ patere, certiore tamen facto Superiore, a quo venia obtenta non fuit." — Violantes privilegium fori plectuntur diversis poenis, de quibus sermo erit infra III, n. 510. In aliquibus regionibus privilegium fori est abolitum vi Concordati aut vi consuetudinis legitimae. Ibi igitur hae poenae non in­ curruntur. Quantum ad 3. Privilegium immunitatis est triplex: locale, reale, per-543 sonale. Immunitas localis est ius alicui loco sacro concessum, vi cuius inibi prohibentur quaelibet actiones, quae laedunt reverentiam isti loco debitam. Laesio huius immunitatis pertinet ad sacrilegium locale, de quo infra. Im­ munitas realis est ius, quo bona ecclesiarum et monasteriorum sunt libera a iurisdictione laicali atque a tributis et actionibus civilibus. Laesio istius immunitatis pertinet ad sacrilegium reale, de quo item infra. Immunitas personalis est exemptio a muniis civilibus et praesertim a servitio militari obeundis1M. Complura gubernia nostris diebus hanc immunitatem clericorum non agnoscunt. Romana Curia sapientes ordinationes edidit pro clericis et regularibus, qui coguntur ad obeundum servitium militare*10·. Quantum ad 4. Violatio voti sollemnis castitatis (idem valet de voto 544 sollemnizato in susceptione subdiaconatus) certo est sacrilegium. Ita omnes. Ratio est, quia per tale votum homo consecratur tamquam per­ sona sacra et a profanis prorsus separata. Luxuria sacrilega committitur, si a persona sacra vel cum illa perpetratur quodcumque peccatum grave externum contra sextum aut nonum praeceptum Decalogi10·. Etiam pec­ cata interna commissa a persona sacra, e. gr. delectationes morosae, desi­ deria, esse vera sacrilegia docet sententia verior et communior105. Probabilius etiam laesio voti simplicis sed publici castitatis emissi in congregationibus approbatis aut in ordinibus religiosis stricte dictis (tri­ ennio ante professionem sollemnem) est verum sacrilegium. Ratio est, quia personae isto voto obstrictae deputantur ad cultum divinum ex publica Ecclesiae auctoritate; ac insuper separantur a personis profanis, sicut sol­ lemniter professi. Contrarium docent nonnulli auctores, e. gr. Haine105, qui citat Sporer. Violationem voti simplicis castitatis esse peccatum per­ fidiae et non sacrilegii, asserit Palmieri-Ballerini10T. 101 Cf. Acta Ap. Sedis III 556. 101 Cod. iur. can. c. 121. l0* Cf. S.Offic.d. i Sept. 1904; S.C.de Relig. d. 29 Dec. 1909; Commissio Pont. d. 15 Iulii 1919. •°5 Ergo persona sacra committit sacrilegium, si peccat graviter verbis obsce­ nis, vel si suadet personae iaicae peccatum luxuriae cum alia persona laica. ‘°· Cf. 5. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 454. Cf. etiam quae supra I, n. 397 dicta sunt de delectatione morosa. ,0° Elem. Theol. mor. I, de pecc. q. 30. ··· Opus theol., de praec. Decat. tr. 6, n. 140. PaOMwn·, Man Thao! nor n S8 434 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. Laesio voti privati castitatis non videtur esse sacrilegium in proprio sensu, cum per tale votum homo minime efficiatur persona sacra. Hinc coniuges, qui ex mutuo consensu emiserunt votum castitatis, et nihilominus matrimonio usi sunt, peccant quidem contra religionem, sed sacrilegium proprie dictum non committunt. Ita sententia longe communior108* . Quaeritur, an sacerdos regularis sollemniter professus peccans graviter contra castitatem committat duo sacrilegia, cum habeat duo vota: alterum religionis et alterum ob susceptum subdiaeonatum. S. Alphonsus100 merito vocat sententiam negantem veriorem; quia, quamvis talis sacerdos ex duplici praecepto obligetur ad castitatem, tamen haec duo praecepta non sunt nisi materialiter diversa, quoniam procedunt ex eodem motivo, scii, cultus divini. Ideoque licet talis sacerdos regularis laedendo castitatem peccet gravius, non tamen committit duo sacrilegia distincta, ac proinde in confessione non tenetur dicere, se esse sacerdotem regularem, sed suf­ ficit alterutrum confiteri: aut votum sollemne emissum aut sacrum ordinem susceptum. § 3De sacrilegio locali. 546 Notiones. Sacrilegium locale est violatio loci sacri vel immunitatis localis. Locus sacer in stricto sensu dicitur ille, qui Ecclesiae auc­ toritate ad cultum divinum fideliumve sepulturam deputatur con­ secratione vel benedictione, quam probati libri liturgici ad hoc prae­ scribunt110. Talia loca sacra sunt: ecclesiae, oratoria publica, coemeteria benedicta. Cum oratpria semipublica et privata non sint necessario benedicenda111, inter loca sacra in stricto sensu non sunt numeranda. A locis sacris distingui debent loca religiosa et loca pia. Loca religiosa sunt illa, in quibus opera pietatis et misericordiae habitualiter et ex officio exercentur, et quae cum auctoritate aut expressa licentia epi­ scopi sunt erecta. Talia loca religiosa sunt monasteria, hospitalia auc­ toritate Ecclesiae erecta, seminaria clericorum, palatium episcopi etc. Istis locis religiosis, quae aliquando vocantur sacra in latiore sensu, solet competere ius asyli et privilegium immunitatis. — Loca pia illa sunt, quae sine interventu Ecclesiae deputata sunt ad opera pia exer­ cenda, e. gr. oratoria privata, orphanotrophia civilia, coemeteria ci­ vilia etc. 646 Modi, quibus locale sacrilegium committitur, sunt sequentes: i. Pollutio loci sacri, quam causant quattuor tantum sequentes actus, dummodo sint certi, notorii, in Ecclesia positi112: a) Iniustum homicidium etiam sine sanguinis effusione, e. gr. stran­ gulatione. Quaelibet occisio (etiam suicidium) patrata cum plena deliberatione in ecclesia, nisi fiat ob iustam defensionem cum moderamine inculpatae tutelae, 108 Cf. Laymann, Theol. mor. 1. 4, tr. 10, c. 7, n. 5, et Billuart, De relig. dist. 10, a. unie. 10’ L. c. n. 455. 110 Cod. iur. can. c. 1154. Nonnulli auctores, ut Laymann et Billuart (1. c.), non exigunt, ut loca sacra sint benedicta, sed haec sententia non videtur vera. 111 Cod. iur. can. c. 1196. 1,0 Cod. iur. can. c. >173, $ I. Caput III. De vitiis oppositis virtuti religionis. Art. IX. $ 3. 435 est sacrilegium. Ut autem dicatur occisio patrata in ecclesia, requiritur et sufficit, quod causa proxima mortis, v. g. vulnus, venenum, accipiatur in ecclesia, licet mors extra ecclesiam accidat11·. b) Iniusta et copiosa effusio sanguinis humani. Ergo si quis e. gr. propter levem alapam in ecclesia receptam e naribus effundit sanguinem, neque pollutio neque sacrilegium locale adest, quippe quod non oriatur nisi ex gravi et iniusta vulneratione. c) Actiones complures impiae vel sordidae, quae aut ex natura sua aut ex speciali prohibitione Ecclesiae adversantur sanctitati loci sacri. A Concilio Lugdunensi II (a. 1274) recensentur tales actiones: iudicia saecularia cum civilia tum criminalia, negotiationes, nundinae, profani ludi theatrales, publici conventus societatum profanarum, convivia etc.1,1 Occasione exsequiarum aut festivitatum non debent in ecclesiam admitti vexilla societatum religioni catholicae manifeste contrariarum vel quarum statuta sunt reprobata. Si in pompa funebri afferuntur vexilla, quae prae se ferunt emblemata manifeste impia vel perversa, clerus inde recedat11·. — Scenicae actiones per cinematographa aliaeque proiectiones prohibentur in ecclesiis11·. Valde laedunt sanctitatem loci sacri stabulationes equorum, humanae spurcitiae, choreae. Privatim autem aliquid manducare in locis sacris, non excedit peccatum veniale; immo accedente rationabili causa (e. gr. si opi­ fices laborant in ecclesia nec facile exire possunt) nullum est peccatum. Vendere cereos vel devotionalia in coemeterio aut in atrio ecclesiae tole­ ratur in aliquibus regionibus. Facilius possunt huiusmodi actiones permitti in coemeterio quam in ecclesia. Sin autem coemeteria non sunt benedicta, sed civilia — ut hodie saepe accidit — tunc iam non sunt loca sacra. d) Sepultura infidelis vel excommunicari, sed non nisi post sen­ tentiam declaratoriam vel condemnatoriam. Nota. i. Omnes actiones enumeratae polluunt locum sacrum ac £>47 reconciliationem illius exigunt, dummodo tamen fuerint certae, no­ toriae, in ipsa ecclesia positae. Deficiente notorietate, non causatur quidem pollutio, sed remanet probabilius sacrilegium. 2. Iam non polluitur ecclesia per effusionem graviter peccaminosam seminis humani, sicut statutum erat in antiquo iure; sed tale peccatum videtur nihilominus constituere verum sacrilegium, cum Codex iur. can. in hac re nihil mutaverit. Quare e. gr. si quis etiam secreto modo pollutionem peccaminosam sibi procuravit in ecclesia, debet declarare in confessione circumstantiam loci sacri11’. Num autem alia peccata gravia externa luxuriae in loco sacro commissa (tactus, aspectus, ser­ mones lascivi), praeciso periculo pollutionis, sint vera sacrilegia in stricto sensu, controvertitur. S. Alphonsus11· probabiliorem vocat sen­ tentiam affirmantem; atque multo melius declaratur circumstantia loci ·'· c. 4, X 3, 4, et Many, De locis sacris n. 31. *»· c. 2, in VI° 3, 23. *·» Cf. S. Offic. d. 4 Apr. 1887 et d. 24 Nov. 1897 et S. R. C. d. 26 Mart. 1924. “· S. C. Consist, d. to Dec. 1913 (Act. Ap. Sed. IV (1912) 724). Contrarium docet Vtrmeersch, Theol. mor. II, n. 268, et IV, η. 100. ··· Theol. mor. I. 3, n. 459. 28 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. sacri in istis peccatis, tum quia saepe inde exortum est grave scan­ dalum, tum quia secus confessarius nequit bene iudicare de statu poenitentis. Huiusmodi actus non esse sacrilegia stricte dicta ac proinde non necessario esse declarandam circumstantiam loci sacri, tamquam probabile habetur a nonnullis auctoribus11·. Peccata luxuriae mere in­ terna patrata in loco sacro non sunt sacrilegia in stricto sensu. — Quod auctores veteres dicunt de licita copula coniugali in loco sacro, nostris temporibus vix accidere potest. &48 2. Furtum grave in loco sacro commissum. Sic enim statuitur in Decreto Gratiani1··: ..Sacrilegium committitur, auferendo sacrum de sacro, vel non-sacrum de sacro, sive sacrum de nonsacro." — Sacrum de sacro aufertur, e. gr. si quis calicem consecratum furatur ex ecclesia. N on-sacrum de sacro auferunt isti pessimi homines, qui ad ecclesiam plenam populi accedunt, ut furta committant circa fideles ibi commorantes1*1. Complures autem auctores, e. gr. Lugo1**, Tamburinus1*·, Lessius1*·, Noldin1*·, putant, tunc solum furtum in loco sacro com­ missum esse grave sacrilegium, si res ablata speciali aliquo vinculo sit coniuncta cum loco sacro, atque ideo aut ad locum sacrum pertineat aut saltem eius custodiae sit concredita. Sententia opposita, quam S. Alphonsus **· vocat probabiliorem et quae est conformior textui luris canonici1’7 supra citato, docet, omne grave furtum commissum in loco sacro esse verum sacrilegium. Unde si quis furatus est alterius crumenam (quae continet magnam pecuniae summam) in ecclesia, probabiliter debet in confessione declarare circum­ stantiam loci sacri. Si quis furatur sacrum de non-sacro, puta calicem consecratum in domo laicali, non committit sacrilegium locale, sed reale. M9 3. Laesio immunitatis localis. Immunitas localis est privilegium alicui loco concessum, vi cuius in illo prohibentur complures actiones profanae (cf. supra n. 546) et conceditur ius asyli. Privilegium immunitatis competit non solum locis sacris, sed etiam locis religiosis1*·. Cf. supra. — Ius asyli iam apud antiquos populos, et praesertim apud Hebraeos, fuit moribus et legibus receptum1*·. Tunc tem­ poris hoc ius valde utile fuit, cum iustitia criminalis esset aliquando nimis severa. Medio aevo complura crimina indicata sunt, quae ius asyli non potuerunt sibi arrogare, e. gr. blasphemia, periurium, usura etc. Ius asyli in se est valde conveniens, praesertim quantum ad loca sacra. Etenim hoc modo fit protestatio publica reverentiae istis locis debitae, atque iustitia ter­ rena quasi inclinat se reverenter ante iustitiam divinam, quae omnes reos iudicat in aequitate. Nostris temporibus ius asyli ecclesiastici vix ullibi »« Ita Noldin, De praeceptis n. 178; Tanquerey, De virt. relig. n. 933, et com­ plures veteres auctores allegati a S. Alph. 1. c. 1» c. 21, C. 17, q. 4. 1,1 Taschendieb, pickpocket. ·** De sacr. poenit. disp. 16, n. 470. **· Method, conf. 1. 2, c. 8, n. 5. u· De iust. et iure 1. 2, c. 45, n. 14. ·*» De praeceptis n. 178. u* Theol. mor. 1. 3, n. 39; cf. etiam Billuart, De relig. diss. 10, a. unie. “7 Textus citatus non est quidem a loanne VIII, ut videtur supponere Gra­ tianus, sed ab Ivone Carnot.; cf. Berardi, Gratiani Canones genuini etc. Ill 344 (ed. Taurini 1752). **· Cf. c. ai, C. 17, q. 14. *·· Cf. Ex. 21, 13; Deut. 19, 2sqq. Caput III. De vitiis oppositis virtuti religionis. Art. IX. § 4. 437 agnoscitur a guberniis civilibus. Unica fere exceptio est palatium Vatica­ num , quod adhuc habet privilegium exterritorialitatis. Lex asyli est saltem quoad substantiam servanda etiam nostris diebus, in quantum hoc est possibile “·, ac proinde pro viribus curandum est, ne homo crimi­ nosus tempore officiorum divinorum in ecclesia per violentiam capiatur, aut ne capiatur sine assensu Ordinarii vel saltem rectoris ecclesiae. Quam praxim etiam observant quaedam gubernia civilia. — Mirabile dictu! Cum ius asyli ecclesiastici ubique fere non agnoscatur, ius asyli civilis adhuc sub diversa forma exsistit. Sic e. gr. domus consulatus in exteris urbibus exsistentes habent ius asyli, saltem pro criminibus politicis; si quis fugit in navim armatam1,1 alterius nationis, non potest capi nisi praevio consensu gubernii, ad quod pertinet navis armata1M. Nota. Actiones in duobus prioribus numeris indicatae non causant 560 sacrilegium, nisi patratae sunt stricte in loco sacro, i. e. intra ambitum loci sacri, seu, si agitur de ecclesiis, in spatio, quod circumincluditur a parietibus, pavimento et lacunari ecclesiae. Ergo sacrilegium non adest, si e. gr. effusio sanguinis facta est in sacristia, aut in porticu, aut in crypta subterranea, aut in turri, aut supra lacunar etc. — Ac­ tiones in tertio numero indicatae, seu laesio immunitatis, constituunt sacrilegium, etiamsi factae sunt non stricte intra spatium loci sacri, sed etiam in locis attingentibus. Ceterum sacrilegium propter laesionem immunitatis hodie raro accidit, ut dictum est. §4De sacrilegio reali. Notio. Sacrilegium reale est violatio seu indigna tractatio rei sacrae, κΐ Modi. Sacrilegium reale fit duobus modis: 1. res sacras indigne tractando; 2. bona sacra usurpando. — Quidam addunt: etiam illicite emendo aut vendendo res sacras; sed hoc potius est simonia, de qua infra n. 555 sqq. agetur. Omnes res sacrae possunt reduci ad tres categorias, scii. 1. sacra­ menta et sacramentalia; 2. vasa sacra et ornamenta ecclesiastica; 3. bona ecclesiastica. i. Sacramentorum indigna tractatio est principale sacrilegium reale. 552 Inter omnes indignas tractationes sacramentorum pessimum sacrilegium est susceptio et consecratio eucharistiae in statu peccati mortalis, quia sacramentum eucharistiae omnia alia praecellit dignitate1". Ad malitiam sacrilegii reducuntur aliae quoque irreverentiae contra eucharistiam, e. gr. si species sacrae abiciuntur aut etiam non renovantur tempore debito cum periculo corruptionis earum; si ante altare, in quo asservatur eucharistia, lampas non ardet per longum tempus (integro die); si ad Missae sacri­ ficium adhibentur vasa non decentia, vestes lacerae aut indignae, linte­ amina sordida; si eucharistia administratur a ministro in statu peccati *·· Cf. S. Offic. d. aa Dec. 1880; Cod. iur can. c. 1179. “· Cf. Staatslexikon, s. v. „Asylrecht". “· Cf. S. theol. a, a, q. 99, a. 3; 3, q. 73, a. 1 ad a. 1,1 Krietsschiff. 438 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. mortalis exsistente. De omnibus illis specialiter agetur in tractatu de eucharistia. Aliorum quoque sacramentorum indigna susceptio, confectio et tractatio est sacrilegium. Probabiliter non sunt sacrilegia specifice di­ versa diversorum sacramentorum indigna susceptio, confectio et admini­ stratio. Nonnulli tamen auctores excipiunt indignam tractationem eucha­ ristiae, quam volunt esse sacrilegium specie distinctum a sacrilegiis com­ missis per indignam tractationem aliorum sacramentorum, saltem si in iniuriosa tractatione eucharistiae peccatum blasphemiae accedat ”·. In praxi omnino consulendum est, ut a poenitente distincte declaretur, contra quodnam sacramentum sacrilegium commiserit. — Indigna tractatio sacramentalium item reducitur ad sacrilegium; raro tamen constituit peccatum grave, si deest contemptus formalis. Sane peccatum esset, si quis aquam benedictam in latrinam proiceret. Adhibere aiitem re3 simpliciter bene­ dictas ad usus profanos decentes licet ex causa rationabili. Sic e. gr. de­ ficiente alio lumine, licet adhibere candelam benedictam ad habendum lu­ men pro studio; pariter licet adhibere sal benedictum ad condiendos cibos, aquam benedictam ad temperandum vinum*1”. 553 2. Vasa sacra consecrata, e. gr. calicem consecratum, et ornamenta ecclesiastica benedicta, e. gr. casulam, adhibere ad usus profanos sine maxima necessitate est grave sacrilegium. Licet tamen iuxta praesentem disciplinam huiusmodi vasa aliasque res benedictas ad usum profanum adhibere, st prius earum forma est penitus destructa, e. gr. si calix fusione metalli ad communem materiam fuerit redactus. Nihilominus iste usus profanus est pro viribus vitandus. Sic e. gr. dedecet linteamina sacra etiam lacerata et concisa adhibere ad ca­ misiam faciendam. In praxi multo melius et decentius est, partes, quae ad res sacras pertinebant, iterum adhibere ad conficiendas alias res sacras, aut eas comburere “·. Mala et vituperabilis est quoque praxis quorundam sacerdotum, qui vendunt vetera ornamenta ecclesiastica benedicta aut etiam consecrata iudaeis alnsque veteramentariis. Experientia enim con­ stat, pro rebus sic venditis obtineri saepe pretium prorsus insufficiens, ac insuper illas nonnumquam postea irreverentiose tractari. Ceterum non apparet (si agitur de materia gravi), quomodo huiusmodi alienatores agentes sine praevia licentia auctoritatis competentis effugiant excommuni­ cationem latam contra alienantes bona ecclesiastica117. — Vasa et orna­ menta ecclesiastica, quae non benedicuntur (benedictione constitutiva), ut candelabra, sedilia, scamna, aulaea etc., possunt ex rationabili causa adhiberi pro fine profano, dummodo talis finis nihil inhonesti secum ferat. Pariter ligna et lapides ecclesiae dirutae ad usus profanos videntur posse adhiberi, quia consuetudo universalis mitigavit veteres canones severiores in hac re1”. 554 3. Usurpatio rerum sacrarum et bonorum ecclesiasticorum in iure canonico passim vocatur sacrilegium1”. 131 Cf. Lehmkuhl, Theol. mor. I, n. 522. *” Cf. Noldin, De praeceptis n. 179. 133 Cf. S. theol. 3, q. 83, a. 3 ad 3; c. 39 de consecr. D. r ; S. /11ph., Theol. mor. 1. 3, n. 41. 137 Cf. de hac censura infra in tractatu de censuris. 133 Cf. c. 38 de consecr. D. 1; D'/lnnibale, Summula theol. mor. III, n. 16. 133 Cf. Pii IX allocutionem „Quibus luctuosissimis" d. 5 Sept. 1851. Verbum usurpationis hic sumitur etiam pro furto, detentione vel defraudatione; non autem in illo sensu, sicuti adhibetur in tractatu de censuris III, n. 525. Caput ΙΠ. De vitiis oppositis virtuti religionis. Art. X. § I. 439 Bona ecclesiastica censentur illa (sive mobilia sive immobilia), quae per­ tinent ad instituta ecclesiastica, e. gr. ad ecclesias, seminaria clericalia, mona­ steria etc., et quorum administratio ex iure pertinet ad Ecclesiam; seu, ut dicit S. Alphonsus1,0 post S. Thomam: „quae pertinent ad ornatum ecclesiae et ministrorum; deinde ea, quae sunt deputata ad sustentationem ministro­ rum'*. — Bona vero privata clericorum aliarumque personarum ecclesiasti­ carum non sunt bona ecclesiastica. — Defraudatio decimarum ecclesiasti­ carum ab aliquibus auctoribus habetur verum sacrilegium; ab aliis autem vocatur peccatum irreligiositatis1*1. — De poenis latis contra usurpatores bonorum ecclesiasticorum agetur in tractatu de censuris (cf. III, 512 et 518). Sunt adhuc complures actiones, quae plus minusve malitiam sacrilegii habent, e. gr. abusus verborum S. Scripturae ad facetias1*’, irreverentiosa tractatio reliquiarum, praesertim furtum reliquiarum, irreverentiosa trac­ tatio sacrarum imaginum etc. Gravitas malitiae in his casibus pensanda est ex gravitate irreverentiae voluntarie et scienter illatae. ARTICULUS X. De simonia. Claritatis causa dividimus hunc articulum in quattuor paragraphes: i. de natura, divisione et malitia simoniae; 2. de simonia iuris divini; 3. de simonia iuris ecclesiastici; 4. de poenis simoniacorum. § iDe natura, divisione et malitia simoniae. Notio etymologica. Simonia dicta est a crimine Simonis Magi1M. Quam- 555 vis iam in Vetere Testamento nonnulli hoc vitio polluti fuerint, ut Giezi, qui a Nahaman precibus prophetae Elisaei mundato mercedem petiit; et Balaam, qui sancta vendere regi Balac studuit, tamen in Novo Testamento Simon Magus primus omnium simoniam commisit et debitam poenam suscepit. Definitio. Simonia definitur a S. Thoma144: «studiosa voluntas emendi vel vendendi aliquid spirituale vel spirituali annexum"14s. Explicatur definitio. Dicitur i° : studiosa, i. e. deliberata voluntas, quia ad essentialem malitiam simoniae non requiritur, ut pactum mutuo consensu etiam re ipsa perficiatur, sed sufficit interior deliberata et determinata volun­ tas alterutrius emendi aut vendendi res spirituales. Labes igitur simoniaca adesse potest, si quis solummodo interius intendit vere pacisci. 1,0 L. c. n. 42. 1,1 Cf. S. Alph. 1. c. et auctores ibi adductos. *·’ Scite animadvertit Noldin (1. c.) : «Cavendum, ne sensus iocosus subiciatur verbis S. Scripturae, quae in Missa et Officio divino occurrunt, ne detur ansa distractionibus inter orandum orituris." “· Cf. Act. 8, 18 sqq. *·· S. theol. 2, 2, q. too, a. 1. Immerito impugnat hanc definitionem tamquam insufficientem A. Lein*, Die Simonie, Frib. Brisg. 1902, 40. Econtra haec definitio etiam a Codice iur. can. c. 727 adhibetur pro simonia iuris divini. **’ Simonia reducitur ad sacrilegium reale, quia est indigna tractatio rei sacrae. Solet autem separatim de ea tractari tum propter amplitudinem tum propter gra­ vitatem eius. 440 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. Dicitur 2°: emendi vel vendendi. Quibus verbis indicatur non solum con­ tractus emptionis-venditionis, sed quicumque contractus onerosus, e. gr. loca­ tionis, conductionis, alienationis etc.148 Contractus igitur gratuitus simoniam non inducit, nisi hoc in aliquo casu per legem ecclesiasticam statutum sit. Ad magis explicandam naturam simoniae aliquando additur: pretio tem­ porali. In hoc enim consistit essentia et malitia simoniae (saltem iuris divini), ut pretium temporale habeatur tamquam aequivalens compensatio pro re spirituali. Pretium temporale, quod in pacto simoniaco offertur, iam a S.Gregorio Magno* 147 distinctum fuit triplex: munus a manu, a lingua, ab obsequio. Munus a manu est pecunia omnisque alia res, quae pecunia aesti­ mari potest, ut remissio debiti, locatio etc. — Munus a lingua est favor, laus, commendationes, intercessiones, defensiones, generatim quodvis patro­ cinium, quod apud alium fit ex conventione pro remuneratione alicuius rei spiritualis obtinendae. — Munus ab obsequio est servitium temporale pro re spirituali acquirenda praestitum; quod multis modis fieri potest, e. gr. in­ serviendo, assistendo, instruendo, docendo etc. Tale munus ab obsequio prae­ beret clericus, qui instructionem conferret filio patroni eo pacto, ut ipse praesentaretur ad paroeciam vacantem. Notat Angelicus Doctor148, non esse minus simoniacum dare vel accipere munus a lingua aut ab obsequio tam­ quam pretium pro re spirituali, quam munus a manu. Et Urbanus II14· dicit: „Quisquis res ecclesiasticas non ad quod institutae sunt sed ad propria lucra munere linguae vel indebiti obsequii vel pecuniae largitur vel adipiscitur, simoniacus est." 556 Dicitur 3°: aliquid spirituale vel spirituali annexum ad designandam ma­ teriam simoniae. Res spiritualis intelligitur in hac materia omne id, quod vel ex se vel ex institutione Ecclesiae aut Dei ad salutem supernaturalem animae ordinatur, e. gr. gratia sanctificans, gratia gratis data, sacramenta, sacramentalia, potestas ordinis et iurisdictionis, dispensatio, absolutio etc. — Spirituali rei annexum dicitur aliquid tripliciter: antecedenter, concomitanter, consequenter. Antecedenter rei spirituali est annexum temporale, quando temporale prae­ exsistit, cui deinde res spiritualis accedit, e. gr. calix, vasa sacra, rosarium, fundus, cui inhaeret ius patronatus etc. Omnes istae res praeexsistunt ut temporales, et deinde aliquid spirituale ad eas accedit, nempe consecratio, benedictio, ius patronatus. Concomitanter rei spirituali est annexum temporale, si simul et modo quasi parallelo utrumque est coniunctum. Quodsi haec coniunctio est essen­ tialis et insolubilis, vocatur res temporalis coniuncta spirituali: concomitanter intrinsece; secus concomitanter extrinsece. E. gr. labor in dicenda Missa est res temporalis concomitanter Missae annexa intrinsece. Sin autem Missa cantata aut in loco longinquo dicenda est, tunc talis labor est res temporalis annexa Missae concomitanter quidem, sed extrinsece. Consequenter annexa vocatur res temporalis, si supponit rem spiritualem tamquam causam, a qua dependet, e. gr. reditus paroeciales sunt quid tempo­ rale, sed supponunt aliquid spirituale tamquam causam, scii, officium ipsum paroeciale; nam iuxta commune adagium „Beneficium datur propter officium." 557 Corollarium. Ex hucusque dictis de natura simoniae sequitur, ut essentia simoniae consistat in contractu oneroso, qui causât permutationem rei spiri- 148 S. theol. 3, q. 83, a. 3 ad 5; Cod. iur. can. c. 728. 147 c. 114, C. i, q. 1. 148 S. theol, 1. c. a. 5. 148 c. 1, C. I, q. 3 Caput III. De vitiis oppositi* virtuti religioni*. Art X. J 1. 441 IwoWj (supernaturalis) cum temporali. Proinde simonia non e*t dare spirituale pro spirituali, aut spirituali annexum pro spirituali annexo, e. gr. si­ monia non est, si sacerdos dicit Missam pro alio, qui dixit rosarium, vel si quis applicat indulgentiam pro sacra reliquia obtinenda, vel si quis dat calicem consecratum pro ciborio benedicto. Nihilominus etiam huiusmodi permutationes aliquando graviter prohibentur ex speciali statuto legis posi­ tivae, nt infra dicetur. Divisiones. 1. Simonia iuris divini et iuris ecclesiastici. Prior adest, quando res pro pretio data est ex ipsa natura sua spiritualis 568 vel spirituali rei annexa. Hinc vocatur etiam simonia iuris naturalis. Talis simonia est e. gr. solutio pecuniae pro s. ordine obtinendo. — Simonia iuris ecclesiastici habetur, quando non quidem res spiritualis venditur pro re temporali, sed quando fiunt rerum ecclesiasticarum commutationes, quas Ecclesia graviter prohibuit ob periculum irreverentiae erga res spiri­ tuales tM, e. gr. quando unum beneficium datur pro alio. Quae quidem prohibitiones sunt iustissimae, cum excludant graves abusus, qui secus facile evenirent, atque caveant grave periculum simoniae iuris divini. Non­ nulli auctores putant, simoniam iuris ecclesiastici non esse simoniam nisi in latiore sensu, ac proinde dant eius specialem definitionem, nempe: simonia iuris ecclesiastici est contractus circa spirituale aut spirituali an­ nexum, qui ab Ecclesia est graviter prohibitus, intuitu religionis1·1. 2. Simonia mentalis, conventionalis, realis, confidentialis. Simonia mentalis adest, quando pactum simoniacum est pure mentale, i. e. quando aliquid temporale exhibetur ea intentione, ut alter moraliter obligetur ad dandum spirituale; aut vicissim datur spirituale cum intentione alterum obligandi ad dandum temporale. Intentio autem permutandi non manifestatur exterius. Simoniam mentalem committit e. gr. clericus, qui servit episcopo aut patrono pro nullo aut exiguo salario hac intentione, non quidem manifestata sed ex circumstantiis coniecturali, ut ab eo in recompen­ sationem praestiti servitii sibi conferatur paroecia. Eandem simoniam com­ mittit episcopus, qui confert paroeciam alicui clerico ea intentione, ut clericus sibi suisve consanguineis largiatur pecuniam, — A canonistis subtiliter distinguitur haec simonia mentalis, quae actu dat aut temporale aut spirituale cum intentione simoniaca, a simonia pure interna seu intentional!, quae non­ dum actu dedit, sed solummodo proponit dare temporale aut spirituale. Haec distinctio est nullius momenti pro Theologia morali, quia apud destrictum iudicem divinum, qui est scrutator cordium, utraque simonia est aeque culpa­ bilis1··. Neutra autem simonia mentalis, utpote actus internus, attingitur a jtoenis ecclesiasticis. Simonia conventionalis est conventio seu pactum ultro citroque vere qui­ dem initum, sed nondum exsecutioni mandatum, commutandi temporale cum spirituali vel spirituali essentialiter annexa. Quodsi istud pactum ex neutra contrahentium parte fuit impletum per traditionem rei, vocatur simonia pure conventionalis; sin autem ab alterutra parte iam est exsecutioni mandatum, ··· Cod. iur. can. c. 727, § 2. >·> Reiflenstuel (Iu* can. 1. 5, tit. 3, η. 26 sqq.) defendit, simoniae iuris eccle­ siastici competere eandem definitionem ac simoniae iuris divini. Optime quoque Uilluart (De relig. diss. 11, a. 21) hanc quaestionem tractat. '·’ Cf. Innoc. 111, c. 34, X 5, 3. 559 442 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. appellatur simonia semi-realis seu mixta, quia scii, aliquid de conventionali et aliquid de reali simonia habet. Simonia realis est pactum simoniacum ex utraque parte contrahentium iam exsecutioni mandatum vel totaliter vel saltem secundum partem; e. gr. aliquis solvit pecuniam ad obtinendum canonicatum, et alter contulit hoc beneficium, vel saltem chirographum institutionis transmisit103. Simonia confidentialis solummodo locum habet in beneficiis ecclesia­ sticis 1M, et est procuratio vel collatio vel acceptatio beneficii ecclesiastici cum certa confidential! reservatione. Quae quidem reservatio potest esse quadruplex : a) per accessum, si scii, quis utcumque tradit beneficium ecclesiasticum (proprie dictum; ergo non praelaturas regulares, nisi tamen propter bona temporalia eis annexa sint vera beneficia) ea condicione, ut vel sibi vel alteri adhuc incapaci, e. gr. propter defectum aetatis, post adeptam capa­ citatem resignetur beneficium aut pateat accessus ad illud. E. gr. episcopus tradit canonicatum Petro ea condicione, ut post aliquod tempus pateat liber accessus ad istud beneficium Caio, nepoti episcopi, quando scii. Caius sufficientem scientiam acquisiverit. Nihil refert quantum ad hanc simoniam, utrum beneficium traditum fuerit mediante praesentatione an collatione, electione, institutione collativa etc. b) per ingressum, si scii, quis beneficium sibi collatum ante coeptam eius possessionem alteri cedit eo pacto, ut, post dimissionem beneficii quocum­ que demum modo factam, ipse cedens possessionem eius ingredi possit. E. gr. Petro collatum est beneficium paroeciale, sed ante coeptam pos­ sessionem eius renuntiat illud Paulo, hanc tamen condicionem apponens, ut, si Paulus ad aliam paroeciam promotus fuerit, Petrus statim possit ingredi beneficium paroeciale renuntiatum. c) per regressum, scii, si quis beneficium iam possessum alteri resignat sub condicione, ut postea sibi aut tertiae personae pateat regressus ad illud. d) per reservationem partis seu pensionis, si quis utcumque alteri pro­ curat beneficium, sed sub ea condicione, ut sibi tertiove cedatur pars fruc­ tuum beneficii. E. gr. patronus ecclesiae paroecialis praesentat in parochum Petrum sub ea condicione, ut Petrus post adeptum beneficium ex fructibus beneficii quotannis solvat 100 francos. — Quandonam liceat sibi reservare pensionem ex beneficiis, vide canonistas 10°. 103 Nonnulli auctores, ut Caietanus (Opusc. de simonia q. 2), Dom. Soto (De iure et iust. 1. 9, q. 8, a. 1), Salmanticenses (Curs. theol. mor. tr. 19, c. 1, n. 18), Concina (De extr. unet, et ord. 1. 1, diss. 3, c. 3), putant simoniam realem iam committi traditione rei spiritualis, licet pretium stipulatum nondum solutum sit Verum non est recedendum a sententia communissima supra explicata (cf. Reiffenstuel, Ius can. 1. s, tit. 3, n. 20). “· Simonia confidentialis solummodo ratione materiae differt ab aliis speciebus hucusque enumeratis. Versatur enim unice in materia beneficiaria. Reapse autem potest esse vel conventionalis vel realis; saepe est iuris non divini sed ecclesiastici (cf. Suares, De relig. 1. 4, c. 45, n. 20). Appellata est confidentialis, quia nulla da­ batur actio iudicialis (propter pactum illicitum), sed totam vim obtinebat ex fide illius, qui recipiebat beneficium. 140 Cf. nostrum Man. iur. can. q. 429. De simonia confidential! vide Const. Pii IV „Romanum Pontificem" et Pii V Const. ,.Intolerabilis". Cf. etiam D'/1nnibale, Summula theol. mor. III, n. 112sqq. Caput ΠΙ. De vitiis oppositis virtuti religionis. Art. X. S 2. 443 Malitia moralis et specifica, a) Simonia iuris divini est peccatum ex toto genere suo mortale contra religionem; b) simonia autem solius iuris ecclesiastici est peccatum mortale ex genere suo. a) Prima pars huius propositionis ab omnibus fere admittitur* *5· et etiam560 facile probatur. Etenim simoniam esse contra virtutem religionis, per se patet, cum sit indigna tractatio rerum sacrarum157 et reducatur ad sacri­ legium reale. Simoniam iuris divini esse ex toto genere suo peccatum mor­ tale, ita ut non admittat parvitatem materiae, deducitur ex eo, quod importat maximam iniuriam illatam rebus sacris, ac proinde ipsi Deo. Nonne est enormis vilipensio rerum sacrarum ad salutem aeternam conducentium, si quis eas aequiperat pretio temporali? Haec autem vilipensio habetur, sive agatur de magna sive de parva re spirituali; semper enim est eadem ratio et deordinatio. Unde etiam vehementissime id exprobravit Simoni Mago S. Petrus dicens: „Pecunia tua tecum sit in perditionem, quoniam donum Dei existimasti pecunia possideri."155 — Gravissimam malitiam simoniae licet etiam suspicari ex gravibus poenis, quas Ecclesia fert in simoniacos *··. Praeterea eius malitia apparet ex calamitosis effectibus, quos semper pro­ duxit; quapropter vocatur „pestis omnes alios morbos vincens" · * 0, „vulnus cancrosum" *·, „lepra“ *5S. b) Altera pars propositionis communiter admittitur ab auctoribus, dum­ modo agatur de sola simonia iuris ecclesiastici. Haud raro enim simonia iuris ecclesiastici coniuncta est cum simonia iuris divini, et tunc profecto est peccatum mortale ex toto genere suo, ut probatum est; sed per se solam non est nisi transgressio praecepti ecclesiastici. Iam vero trans­ gressio praecepti ecclesiastici in se graviter obligantis admittit parvitatem materiae. Ergo simonia solius iuris ecclesiastici est quidem peccatum mortale, si agitur de gravi materia; secus est peccatum veniale. Ius autem ecclesiasticum graviter prohibuit huiusmodi simoniam propter urgens peri­ culum simoniae iuris divini coniunctum cum ea. Communiter docent auctores, simoniam iuris divini et iuris ecclesiastici esse peccata eiusdem speciei, cum etiam simonia iuris ecclesiastici sit vera simonia laedens virtutem religionis. Licet enim in simonia ecclesiastica non semper adsit emptio rei spiritualis pro pretio temporali, tamen semper adest proximum periculum simoniae iuris divini. Ille autem, qui culpa­ biliter se committit proximo periculo peccandi, et ille, qui reapse committit idem peccatum, peccatum eiusdem speciei perpetrant. §2De simonia iuris divini. Principium x. Simonia iuris divini ex sua ratione formali essen-5f>l Haliter requirit, ut temporale detur aut accipiatur pro spirituali tam­ quam pretium vel formaliter vel saltem virtualiter *” Pretium formaliter offertur aut accipitur pro re spirituali, quando quis directe et immediate intendit commutationem et aequiperationem inter rem *’· Cf. Cf. •5’ Cf. '·* Ib. S'. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 50. ST. Thom., S. theol. 2, 2, q. too, a. I. *5· Act. 8, 20. infra n. 565. '·· c. 6, X 3, 5. *·* c. 7, C. 1, q. 1. c. 14. *·· Cf. Billuart, De relig. dise. 11, a. 3, 444 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio 1. spiritualem et temporalem. Pretium temporale virtualiter offertur aut ac­ cipitur, quando quis per temporale proxime et immediate intendit obtinere spirituale, neque aliud motivum verum et honestum intercedit. In utroque casu veram simoniam adesse patet ex propositionibus (45 et 46) damnatis ab Innocentio XI1··: „Dare temporale pro spirituali non est simonia, quando temporale non datur tamquam pretium, sed dumtaxat tamquam motivum conferendi vel efficiendi spirituale, vel etiam quando temporale sit solum gratuita compensatio pro spirituali, aut econtra." „Et id quoque locum habet, etiamsi temporale sit principale motivum dandi spirituale; immo etiamsi sit finis ipsius rei spiritualis, sic ut illud pluris aestimetur quam res spiritualis." — Prima haec propositio damnata explicanda esse videtur ex secunda. Nam si temporale pro spirituali datur prorsus gratuito, iam non adest contractus onerosus, qui ad essentiam simoniae pertinet, ut supra ex S. Thoma dictum est. Unde merito dicit Billuart1·’: „Dare temporale tamquam motivum proxime et immediate obtinendi spirituale absque inter­ ventu alterius motivi veri et honesti, propter quod temporale detur aut ex quo exspectetur spirituale, est vera simonia." Nam tunc temporale revera virtualiter saltem est pretium rei spiritualis. Sin autem temporale est solum motivum remotum obtinendi spirituale, atque adsunt alia motiva honesta immediata, tunc non committitur simonia, quia tunc temporale neque for­ maliter neque virtualiter est pretium rei spiritualis. — Ex hoc prin­ cipio rite intellecto sequuntur complures applicationes practicae infra in­ dicandae. 562 Principium a. a) Simonia iuris divini est emere aut vendere res tem­ porales rei spirituali annexas consequenter vel concomitanter intrinsece; b) non autem antecedenter aut concomitanter extrinsece. Ita docet sententia communissima1··. Ratio primae partis est, quia res temporales consequenter aut concomitanter intrinsece annexae rei spirituali censentur quasi spiritualizatae, cum sint inseparabiliter et essentialiter coniunctae cum re spirituali. Quapropter dicitur in Decreto Gratiani1·7: „Quisquis horum alterum vendit sine quo nec alterum provenit, neutrum invendi­ tum derelinquit." — Dico autem: emere aut vendere huiusmodi res tem­ porales esse simoniam; nam pro iis rebus licet aliquid temporale accipere tamquam eleemosynam aut stipendium in sustentationem laborantis, e. gr. licet stipendium Missae dare in sustentationem sacerdotis1”. — Ratio secundae partis principii est, quia huiusmodi res temporales sunt revera pretio temporali aestimabiles et possunt separari a spiritualibus. Hinc licet e. gr. aliquid accipere etiam tamquam verum pretium pro Missa dicenda cum speciali labore, nempe hora tarda vel in loco longinquo. Nec etiam est simonia aceipere pretium pro calice consecrato, Rosario benedicto aliis­ que rebus benedictis, dummodo propter benedictionem vel consecrationem adiunctam pretium rei temporalis ne augeatur; quia res temporalis ante­ cedenter est coniuncta benedictioni1"; sed nihilominus Ecclesia iure posi­ tivo prohibuit, ne res benedictae vendantur, ad praecavendos abusus pos­ sibiles 17°. *·· Dent. n. 1195 sqq. »·· De relig. diss. II, a. 3. Cf. Billuart, 1. c. a. 6, et S. theol. 2, 2, q. 100, a. 4. *·7 c. 7, C. 1, q. 3. Cf. Elbel, Theol. mor. P. 2, n. 598. *" Cod. iur. can. c. 730. 1,0 Cf. Decr. auth. S. C. Indulg. n. 78 et 82. Caput III. De vitiis oppositis virtuti religionis. Art X. $ a. 445 Ex duobus principiis enuntiatis quam plurimae applicationes prae-563 ticae deducuntur: Colliges pro praxi. r. Obire rite officia ecclesiastica ex principali motivo acquirendi pecuniam est quidem peccaminosum, sed non simoniacum. Haec propositio obiter considerata videtur esse eadem ac propositio 46 damnata ab Innocentio XI modo citata, sed tamen revera multum ab ea differt et eius veritas facile intelligitur. Etenim tota deformitas simoniae consistit in hoc, quod res sacra terreno et vili pretio aestimetur, non autem in hoc, quodLres sacra ad lucrum ordinetur m. Unde est quidem peccatum ordinare rem sacram ad lucrum capessendum, tamquam ad finem princi­ palem agentis, sed non est simonia. Hinc canonicus, qui vadit ad chorum propter retributiones cotidianas percipiendas, alias non iturus, male qui­ dem agit, sed non est simoniacus17*; sacerdos dicens Missam propter sti­ pendium, alias eam non dicturus, non committit simoniam. Ratio est, quia ministri Ecclesiae habent ius ad convenientem sustentationem mediantibus sacris officiis obtinendam. Ergo possunt officia sua obire ad sustentationem habendam. Pecunia igitur acquirenda in istis casibus est licitum motivum. Sane est deordinatio, quod pecunia habeatur tamquam principale motivum, sed exinde nondum oritur labes simoniaca. S. Alphonsus171*vocat senten­ tiam propositam probabiliorem et recte sic arguit: „Qui dat stipendium principaliter propter Missam, quae certe res spiritualis est, numquid dicitur simoniacus? Sic vice versa neque simoniam committit, qui dicit Missam principaliter ob stipendium. Illicitum enim non est ordinare rem spiritua­ lem etiam principaliter ad finem temporalem honestum.“ 2. Sacerdos exigens stipendium Missae supra taxam dioecesanam peccat quidem contra iustitiam et legem ecclesiasticam, sed probabiliter non com­ mittit simoniam iuris divini, cum non vendat rem spiritualem, sed exigat medium sustentationis suae. 3. Non est simonia, si quis dat pecuniam pauperibus ex hac principali intentione, ut pro ipso orent. Ratio est eadem; nam non intendit emere orationem, sed allicere animos pauperum ad orandum pro se; vel aliis verbis: finis operis est honestus, et non ita deturpatur per finem ope­ rantis 171. 4. Non est simonia dare aliquid temporale sub condicione (non autem sub pacto stricte dicto), ut alter praestet rem spiritualem, in commodum tamen sui ipsius, e. gr. dare munera adolescenti ut sacramenta frequentet, dare dotem puellae ut monasterium intret. Ratio est eadem; non enim emitur res spiritualis, sed aliud adest motivum idque honestum. Unde Angelicus Doctor dicit: „Licitum est aliquem ,.. provocare ad devotionem 171 Cf. Billuart 1. c., qui contra Concinam aliosque optime et victoriose hanc sententiam defendit in Contra hanc sententiam nequit allegari Angelicus Doctor dicens: „Si [ca­ nonicus] huiusmodi distributiones recipit quasi finem sui operis principaliter in­ tentum, simoniam committit, et ita mortaliter peccat" (QuodL 8, a. Ii). Nam, sicut S. Alphonsus, Billuart, Salmanticenses aliique recte dicunt, talis canonicus utique committit simoniam, ai intendat distributiones ut finem operis, non autem, ai solum ut finem operantis. Etenim ai diatributiones considerantur ut finis operis, tunc intenduntur ut pretium virtuAle, quod est simonia; sin autem ut solus finis operantis, appetuntur ut sustentatio, quod non est simonia. •7* Theol. mor. 1. 3, n. 55. 174 *Cf. * 4, diet, aj, q. 3, a. a, eotut. a ad a. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. monasterii per temporalia beneficia, ut ex hoc inclinetur ad monasterii ingressum ; licet non sit licitum ex pacto aliquid dare ... pro ingressu monasterii." * 178* 5. Non est simonia dare temporale pro spirituali et vice versa spirituale pro temporali ex mera gratitudine, amicitia aut benevolentia, ita ut nullum pactum et sola donatio gratuita intercedat. Ita sententia communior et pro­ babilior 178, quae confirmatur ex multis textibus iuris canonici Sic e. gr. Innocentius III dicit de eo, qui aliquid dono dedit, ut canonicatum ob­ tineret178: „Si pure ac sine pacto vel condicione qualibet offerat, rogans humiliter, ut in canonicum admittatur, ... huiusmodi receptio fieri potest absque scrupulo simoniacae pravitatis." Ratio autem est, quia talia dona non sunt pretium formale aut virtuale rei spiritualis. In praxi vero huius­ modi dona saepe sunt simonia palliat d. Etenim sub pallio ementitae gratitudinis aut benevolentiae non raro vera simonia (saltem mentalis) occultatur, cum res spiritualis praestetur ex morali, licet non stricta, obligatione orta ex acceptione praevia rei temporalis. Ut melius discernatur, utrum aliquod donum revera retineat characterem doni an potius induat rationem pretii, Alexander III hanc statuit regulam178: „In accipiendis vel dandis muneribus tria sunt maxime attendenda: personae scii, dantis et accipientis qualitas, quantitas muneris et donationis tempus. Qualitas personarum, ut a quo et cui, videlicet an a paupere diviti, vel e converso, an a divite locupleti datum fuerit. Aestimatio vero muneris et donationis tempus, si magni vel minoris pretii res data fuerit, et an instanti necessitate seu alio tempore confera­ tur." — Generatim igitur, si munera oblata sunt magni momenti relate ad dantem, neque apparet aliud evidens motivum honestum donationis, prae­ sumptio stat pro simonia; secus, si munera sunt minoris valoris. Tunc enim non adest simonia, nisi etiam hoc sit expresse prohibitum, ut in concursu a Concilio Tridentino praescripto pro obtinendo beneficio paroeciali 18°. 6. Non est simonia, si quis habens certum ius (sive in re sive ad rem) ad aliquid spirituale, puta officium aut beneficium, per pretium temporale se liberet a vexatione stricte iniusta. Ratio est, quia tunc non emitur res spiritualis, sed liberatio ab iniusta vexatione. Requiritur autem, ut adsit ex parte ementis strictum ius ad rem spiritualem, et ex parte alterius mani­ festa iniustitia. Si alterutrum deest, tale pactum est simoniacum. De hac re dicit S. Thomas181: ..Antequam acquiratur alicui ius in episcopatu vel quacumque dignitate vel praebenda, per electionem vel provisionem seu collationem, simoniacum esset adversantium obstacula pecunia redimere; sic enim per pecuniam pararet sibi viam ad rem spiritualem obtinendam. Sed postquam ius alicui iam acquisitum est, licet per pecuniam iniusta impedimenta removere." Hinc est simonia, si quis dat competitori suo aliquam rem temporalem cum pacto, ut desistat a competitione, et sic ipse obtinet officium aut beneficium ecclesiasticum. Emendo enim cessationem competitionis indirecte emit rem spiritualem; quod est simoniacum. In­ super talis emptor non patitur iniustam vexationem per competitionem alterius. 175 178 177 178 181 S. theol. 2, 2, q. 100, a. 3 ad 4; cf. etiam S'. .Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 59. Ita Billuart, De relig. diss. it, a. 3. c. 4, C. I, q. 2; ib. c. 103; c. 18, X s, 3. 178 c. 34, X 5, 3. c. 18, X 5, 3. 188 Cf. infra n. 564, 1. S. theol. 1. c. a. 2 ad 5. Caput ΠΙ. De vitiis oppositis virtuti religionis. Art. X. § 3. 447 7. Simonia est emere vel vendere ius percipiendi fructus bénéficiâtes. Ratio est, quia tale ius est bonum temporale consequenter annexum rei spirituali, nempe officio ecclesiastico1M. § 3- De simonia iuris ecclesiastici. Perpauca delibamus de hac materia, quae potius pertinet ad ius 564 canonicum quam ad Theologiam moralem. Praecipue sequentibus modis committitur simonia iuris ecclesiastici: 1. Aliquid vel minimum dare aut accipere etiam sponte oblatum occasione examinis ad beneficium paroeciale obtinendum in sic dicto concursu paroeciali. Statuit enim Concilium Tridentinum”·: „Caveant [examinatores], ne quidquam prorsus occasione huius examinis, nec ante nec post, accipiant; alioquin simoniae vitium tam ipsi quam alii dantes incurrant, a quo absolvi nequeant nisi dimissis beneficiis, quae quomodocumque antea obtine­ bant." *·· Haec simonia iuris ecclesiastici est forte severissima inter omnes, tam ratione poenae inflictae quam ratione muneris etiam minimi pro­ hibiti. In aliis casibus parvitas muneris oblati (e. gr. modica esculenta et potulenta oblata, fructus pauci etc.) etiam a simonia iuris divini solet ex­ cusare, cum talia parva munera non censeantur pretium pro re spirituali1”; in hoc autem casu vel minimum munus tamquam simoniacum pretium habetur. 2. Aliquid exigere pro litteris testimonialibus adspirantium ad statum religiosum. Ita ex Codice iur. can. c. 545. — Quantum ad s. ordinationem, Concilium Tridentinum *·· vetustissimum abusum sic dicti „pastelli“ seu modici pastus conferendi in susceptione ordinum exstirpavit1·’. Attamen permittitur, ut episcopi recipiant candelam ab ordinatis. Pariter sic dicta Taxa Innocentiana *·· permisit, ut notarii in Curia episcopali recipiant decimam partem unius scutati aurei (53 centimes) pro litteris dimissorialibus aut pro litteris attestantibus susceptum ordinem. Pro labore autem necessario ad exami­ nandum, utrum ordinandus in subdiaconum habeat sufficientem titulum aliaque requisita, conceditur unum scutatum aureum (5,35 franci) *»·. 3. Vendere vel emere officia temporalia canonice instituta ad administrationem bonorum ecclesiasticorum, e. gr. oeconomi, procuratoris. Insuper tamquam simoniacae reprobantur deductiones ex fructibus beneficialibus, compensationes ac solutiones a clerico in actu provisionis beneficii faciendae, quae collatori, patrono aliisve cedant1’®. ‘»’ '·· 1,1 '·’ '·» ··· *·· S. theol. 1. c. a. 4. *»· Sess. 24, c. 18 de reform. Cum haec poena non sit innovata in Codice iur. can., censetur abolita. Cf. PirMng, Ius can. 1. 5, tit. 3, η. 133. “· Sess. 21, c. 1 de reform. Cf. Bened. XIV, De syn. dioec. 1. 5, c. 6, n. 1. Sic nominatur Decretum S. C. C. d. 8 Oct. 1678, iussu Innocent ii XI editum. Cf. Gasparri, De ». ordinatione II, n. irai. Cod. iur. can. e. 1411. 44« Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. Quia secus facile oriri possent magni abusus in detrimentum Ecclesiae1’1. Circa administratores bonorum ecclesiasticorum iuxta vigentem praxim praesertim attendenda sunt statuta diversorum Concordatorum. 4. Vendere sepulturam ecclesiasticam. Si agatur de simplici fossa in loco communi coemeterii, nihil potest accipi tamquam pretium. Unde Innocentius III statuit: „Abolendae consuetudinis perversitas apud Montem Pessulanum, ut dicitur, inolevit, ut decedentibus non prius permittatur effodi sepultura quam pro terra, in qua sepeliendi sunt, certum pretium ecclesiae persolvatur. Mandamus, quatenus cum loci dioecesanus exsistas, inhibeas clericis, ne quidquam omnino praesumant exigere hac de causa."1” — Dixi: tamquam pretium, quia multis in locis exsistit consuetudo legitima aliquid exigendi alio titulo, e. gr. pro conservatione coemeterii, sustentatione ministrorum etc. — Sin autem agatur de loco determinato, in quo quis vult construere sepulcrum pro se suisque, sententia communis confirmata per praxim fere universalem docet non esse simoniam, si talis locus pretio determinato ematur aut vendatur. Etenim tunc non emitur sepultura neque locus sacer, sed tantum ius, ne alius in eodem loco sepeliri queat; quod sane est pretio aestimabile. De hac re statuit Codex iur. can. c. 1209, § 1: „Tum in coemeteriis paroecialibus, ex licentia scripta Ordinarii loci eiusve delegati, tum in coemeterio proprio alicuius personae moralis, ex licentia scripta superioris, fideles sibi suisque exstruere possunt sepulcra particularia; quae, de consensu eiusdem Ordinarii aut superioris, possunt quoque alienare." Coemeteria sic dicta civilia sunt loca profana, ac proinde inibi licet emere locum sepulturae. 5. Pro administratione sacramentorum minister nihil quavis de causa vel occasione sive directe sive indirecte exigat aut petat praeter obla­ tiones iuxta taxas dioecesanas legitime statutas1’·. 6. Nefas est vendere sacras reliquiasx”. 7. Prohibetur quaelibet species negotiationis vel mercaturae circa stipem Missarum1”. 8. Vendere coronas, numismata aliasve res benedictas et indul­ gentiis ditatas, quae ipso venditionis facto omnes indulgentias amit­ tunt1”. Quare huiusmodi res prius emendae aut vendendae, et deinde benedicendae sunt 9. Aliquid accipere aut dare pro ipsa admissione ad novitiatum vel ad professionem religiosam1”. Status enim religiosus est aliquid spirituale; unde nullo modo licet illum emere aut vendere1”. Nihilominus sequentia nunc licita sunt: a) Tempore novitiatus licet aliquid accipere aut etiam exigere pro sustentatione novitiorum, saltem si ita fuit stipulatum, aut ita statuunt constitutiones rite appro­ batae1”. Ratio est, quia novitii nondum proprie pertinent ad ordinem, quem quolibet die possunt relinquere, et a quo etiam quolibet die possunt 1,1 c. 38, X 5. 3· *” c. 13, X 3, 28. 1M Cod. iur. can. c. 736. Ib. c. 1289. 1M Ib. c. 827 ; cf. c. 2324. 1M S. C. Indulg. d. 10 Iulii 1896. Cod. iur. can. c 924, § 3. Cf. de tota bac ma­ teria Beringer, Die Ablàsse (1915) 430 sqq. Cone. Trid. sess. 25, c. 16 de regular. *” S. theol. 2, 3, q. 100, a. 3 ad 4. *·· Cod. iur. can. c. 570. Caput ΠΙ. De vitiis oppositis virtuti religionis. Art. X. S 4· 449 dimitti. Esset autem indebita oneratio institutis religiosis imposita, si nullam compensationem possent exigere pro expensis sustentationis du­ rante tempore probationis factis, b) Omnia monasteria mulierum possunt et debent exigere dotem determinatam ab ingredientibus ’°®. io. Vendere ipsum ius patronatus’°1. Licitum autem est vendere rem, e. gr. castellum, quocum ius patronatus est coniunctum, dummodo tamen pretium rei ne augeatur propter ius patronatus adiunctum. De permutatione iuris patronatus vide canonistas* *0’. § 4De poenis simoniacorum. Omissis statutis antiquatis et abolitis, iuxta vigentem disciplinam 566 sequentia videntur esse notanda: 1. Nulla poena ecclesiastica incurritur ex simonia mentali, quippe quae, utpote actus internus, non iudicetur ab Ecclesia. 2. Prima poena simoniae realis et conventionalis est nullitas pacti *simoniaci 0’. Etenim simonia aut est iuris divini, et tunc pactum simoniacum est nul­ lum et irritum, quia vendita est res spiritualis, quae est invendibilis ex voluntate Dei; aut est simonia iuris ecclesiastici, et tunc res vendita est invendibilis ex voluntate Ecclesiae. Ergo in omni casu simoniae tum res spiritualis tum pretium temporale restituendum est, nisi excuset impossi­ bilitas, condonatio aut licentia Ecclesiae expressa vel praesumpta. De hac re docet Angelicus Doctor’04: „Nullus potest licite retinere id, quod contra voluntatem domini acquisivit. ... Dominus autem, cuius ecclesiarum prae­ lati sunt dispensatores et ministri, ordinavit, ut spiritualia gratis darentur, secundum illud: Gratis accepistis, gratis date/’05 Et ideo qui muneris interventu spiritualia quaecumque assequitur, ea licite retinere non potest." „Ante quamlibet iudicis sententiam res simoniace data et accepta, si re­ stitutionis est capax nec obstet reverentia rei spirituali debita, restitui * debet." 04 Ergo iam relinquenda est sententia multorum auctorum do­ centium, restitutionem rei spiritualis non esse faciendam nisi post senten­ tiam iudicis. Res spirituales non capaces restitutionis sunt e. gr. ordines sacri simoniace suscepti, consecratio ecclesiae, altarium etc. Res spiritualis non posset reddi ob reverentiam ipsi debitam, si quis e. gr. emisset reliquias sanctorum a iudaeo veteramentario. Non solum res spiritualis sed etiam pretium pro ea acceptum restituen­ dum est idque ante sententiam iudicis. Lex enim non distinguit inter rem simoniace datam et acceptam. Cum contractus simoniacus omni vi careat, res spiritualis simoniace accepta reddi debet legitimo domino, si id est possibile iuxta supra dicta; pariter reddendum est legitimo domino pretium simoniacum. Fructus per­ cepti ex ecclesiastico beneficio aut officio simoniace obtento item re400 •°* »«» *04 Cf. „Normae" n. 91 sqq. et S. C. de Rei. d. 30 Iulii 1909; Cod. iur. can. c. 547. Cod. iur. can. c. 1470, § 1, n. 6. Cf. nostrum Man. iur. can. q. 433. Cod. iur. can. c. 739. **‘ S. theol. a, a, q. 100, a. 6. Matth. 10, 8. ’·· Ita Cod. iur. can. c. 739. Ι*·0μμ··, Man. Theol mor II 29 450 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio I. stituendi sunt; potest tamen iudex ecclesiasticus vel Ordinarius tales fructus bona fide perceptos ex toto vel ex parte condonare’·’. 3. Ante quamlibet iudicis sententiam dimitti debent beneficium, of­ ficium, dignitas, si simoniace ideoque invalide obtenta fuerunt20’. Hinc e. gr. si quis conveniret cum aliquo electore: Tu elige me in superiorem istius domus, et tunc dabo tibi postea tales et tales favores temporales, et per hanc conventionem revera in superiorem electus esset, electio esset simoniaca et nulla, et electus deberet dimittere officium. Similiter si quis praestando munus (a manu vel lingua vel obsequio) a patrono obtineret praesentationem, haec praesentatio esset irrita et etiam insti­ tutio forte subsecuta’°*. 666 4. Qui perpetrant delictum simoniae in quibuslibet officiis, beneficiis aut dignitatibus, a) incurrunt excommunicationem latae sententiae Sedi Apostolicae simpliciter reservatam; b) ipso facto privati in per­ petuum manent iure eligendi, praesentandi, nominandi, si quod habeant; c) si clerici sunt, praeterea suspendantur110. 5. Omnes, etiam episcopali dignitate aucti, qui per simoniam ad ordines scienter promoverint vel promoti fuerint aut alia sacramenta ministraverint vel, receperint, sunt suspecti de haeresi ; clerici prae­ terea suspensionem incurrunt Sedi Apostolicae reservatam’11. 6. Quaestum facientes ex indulgentiis plectuntur ipso facto excom­ municatione S. Sedi simpliciter reservata21’. Delinquentes contra statuta de stipendiis Missarum vel de taxis ecclesiasticis incurrunt poenas ferendae sententiae21’. 667 Monitum practicum. Nihil fere solet causare fidelibus tantum scandalum, quantum sacra auri fames clericorum. Quapropter clerici omnes, quippe qui vel in ipso limine status clericalis professi sint: „Dominus pars hereditatis meae et calicis mei", evitent vel apparentiam avaritiae et cupiditatis. Praesertim longe absit a sacramento poeni­ tentiae quaelibet receptio pecuniae. Optimum est hac in re statutum a Concilio Baltimorensi III, art 289: ..Poenitentias pecuniarias sibi ipsis confessarii non applicent, neque a poenitentibus quidquam tamquam ministerii sui praemium petant vel accipiant Etiam ultro quocumque nomine oblata recusent; nec vel ipsam Missae eleemosynam in hoc tribunali offerri sinant." — Quodsi alicubi vigeat consuetudo offerendi et exigendi aliquid pro administratione sacramentorum baptismi et matrimonii, nihilominus sacerdos ne recuset administrationem horum sacramentorum, si forte quis renuat facere huiusmodi oblationes. In­ super parochi moneant fideles, oblationes factas in sepulturis, taxas impositas in quibusdam dispensationibus matrimonialibus servire ad convenientem et minime superfluam sustentationem ministrorum Ec’·’ Cod. iur. can. c. 729. »·· Ib. »’· Ib. c. 2393. «’ Ib. c. 2371. »*· Ib. c. 2324 et 2408. ’·· Ib. c. 1465. S x *u Ib. c. 3327. Quaestio Π. Caput I. De pietate, observantia, oboedientia in genere. Art. I. 451 clesiae; praeterea taxas dispensationum matrimonialium esse introductas quasi salutares poenitentias ad deterrendos fideles a petendis huiusmodi dispensationibus, quae considerantur ut vulnera legis ecclesiasticae. QUAESTIO II. De virtutibus pietatis, observantiae, oboedientiae, seu de quarto praecepto Decalogi. Ordo dicendorum. Postquam dictum est de nobilissima parte potential! 568 virtutis iustitiae, scii, de virtute religionis et vitiis oppositis, restat (seqüendo vestigia Angelici Doctoris) tractare de reliquis partibus potentialibus iustitiae, nempe de pietate, observantia,.oboedientia, gratitudine, vindi­ catione, veritate, affabilitate, liberalitate, epikeia. De veritate seu veracitate iam satis dictum est supra n. 165 sqq., quando sermo fuit de mendacio. Remanent igitur explicandae ceterae virtutes, de quibus agetur in duabus partibus, scii. 1. de pietate, observantia, oboedientia; 2. de gratitudine, vindicatione, affabilitate, liberalitate, epikeia. Ratio huius subdivisionis est, quia tres priores virtutes includunt fere ea, quae statuuntur in quarto prae­ cepto Decalogi, et sic post explicationem trium priorum praeceptorum Decalogi, in praecedenti tractatu factam, convenienter sequitur explicatio quarti praecepti. Separatim tractare expedit de istis (pietatis, observantiae, oboedientiae) virtutibus in genere et de eisdem prout observari debent a filiis, paren­ tibus, subditis, superioribus etc. Sic enim etiam praebetur occasio dis­ serendi de officiis nonnullorum statuum, cum non habeatur specialis trac­ tatus de statibus hominum in hoc Manuali. CAPUT I. De pietate, observantia, oboedientia in genere. ARTICULUS I. De pietate. 569 Distinctiones et definitio. Pietas sumitur in triplici sensu: a) pro religione seu cultu divino, in quantum exhibetur cultus Deo ut patri. Quodsi hoc fit per instinctum Spiritus Sancti, habetur donum pie­ tatis, quod inter septem dona Spiritus Sancti enumeratur. Scite animad­ vertit Angelicus Doctor1 : „Exhibere cultum Deo ut creatori, quod facit religio, est excellentius quam exhibere cultum patri carnali, quod facit pietas, quae est virtus; sed exhibere cultum Deo ut patri, est adhuc excellentius quam exhibere Deo ut creatori et domino. Unde religio est potior pietatis virtute, sed pietas, secundum quod est donum, est potior religione." — In hoc sensu sumi potest illud S. Pauli: „Pietas ad omnia utilis est, promissionem habens vitae, quae nunc est, et futurae." ’ * S. theol. a, a, q. 121, a. 1 ad 2. • i Tim. 4, 8. 29· 4J2 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio Π. b) pro benignitate seu misericordia, quo sensu ipse Deus et sancti vocantur pii, e. gr.: „Quoniam pius et misericors est *Deus." Et in Antiphona invocatur S. Dominicus: „Pie pater Dominice, ... sta coram summo iudice pro tuo coetu pauperum." — S. * Augustinus dicit: „More vulgi nomen pietatis etiam in operibus misericordiae frequen­ tatur, ... ex qua consuetudine factum est, ut et Deus ipse pius di­ catur." c) pro morali virtute speciali, qua parentes et patriam colimus tam­ quam principium exsistentiae nostrae. In hoc ultimo sensu pietas est pars potentialis iustitiae et definiri potest: „virtus moralis, per quam sanguine iunctis patriaeque benevolis officium et diligens tribuitur cul­ tus"0. Vel etiam: „Pietas est quaedam protestatio caritatis, quam quis habet ad parentes et ad patriam."0 — De hac sola pietate hic sermo *erit . Ad cuius maiorem explicationem sequentia notentur: 670 Obiectum pietatis. a) Obiectum materiale pietatis constituunt duo actus, qui in defini­ tione data vocantur officium et cultus, seu, ut S. Thomas’ dicit: ob­ sequium et reverentia. β) Obiectum formale seu motivum attingit obiectum materiale sub ratione debiti, quia scii, parentes et patria sunt secundarium principium ortus nostri. Deo enim, utpote supremo et primo principio nostro, debe­ tur cultus religionis; parentibus autem et patriae utpote secundario principio nostro, debetur cultus pietatis. Quod quidem debitum, prae­ cipue relate ad parentes, non potest reddi ad aequalitatem; saltem ordinarie, quia filii nequeunt ordinarie rependere omnia beneficia, quae a parentibus receperunt. In casibus autem extraordinariis filii possunt reddere hoc debitum etiam secundum aequalitatem, immo et supra aequalitatem, e. gr. si filius eripiat patrem a dirissima morte, vel si convertat illum ex haeresi ad veram fidem etc. Quia pietas ordinarie nequit reddere strictam aequalitatem sicut iustitia, licet reddat debitum, hinc est pars potentialis iustitiae, ut supra dictum est n. 73. — Valde expedit, ut filiis vivide proponantur omnia beneficia a parentibus ac­ cepta, atque ut eis inculcetur, ipsos non posse ad aequalitatem rependere omnia beneficia recepta. γ) Obiectum cui sunt parentes, patria omnesque sanguine iuncti. Notandum tamen, actus pietatis, nempe obsequium et reverentiam, principalius dirigi ad parentes utpote proximum principium ortus nostri, et secundario tantum ad alios. Unde dicit S. Thomas’: „In cultu parentum includitur cultus omnium consanguineorum, quia etiam con­ sanguinei ex hoc dicuntur, quod ex eisdem parentibus processerunt." • Eccli. 3, 13. * De civ. Dei 1. 10, c. 1; cf. S. theol. a, a, q. 101, a. 1 ad a 8 Ita Cicero, De invent. Rhet. 1. 2, c. 53. · S. theol. L c. a. 3 ad 1. 7 Elternliebe, Kindesliebe, P'erwandtenliebe, yaterlandsliebe, aeu uno verbo: Pietatspflichten. ■ S. theol. 1. c. a. a. * Ib. a. 1. Caput 1. De pietate, observantia, oboedientia in genere. Art. I. Fundamentum igitur pietatis est arctissima unio exsistens inter illos, qui sunt sanguine aut patria iuncti. Parentes quoque exercentes pie­ tatem erga filios suos debent eosdem actus obsequii et reverentiae perficere: obsequii quidem, in quantum illis bonam educationem, pro­ curationem status, convenientem sustentationem et sufficientem heredi­ tatem praebent; reverentiam autem, in quantum illos non ut servos, sed ut legitimos filios tractant cum eis cohabitando et amicabiliter vivendo10. Corollaria sequentia ex dictis deducuntur: 571 1. Pietas est specialis virtus distincta a qualibet alia virtute et notanter a caritate proximi et iustitia legali; habet enim speciale obiectum, quod ex speciali motivo attingit. Differt autem pietas erga parentes et consanguineos ab amore proximi, quia pietas fundatur super arcta unione communis stirpis proximi; amor vero proximi super unione generis humani. Differt pietas erga patriam (seu verus patriotismus) a iustitia legali, quia „pietas se extendit ad patriam, secundum quod est nobis quoddam essendi principium; sed iustitia legalis respicit bonum patriae, secundum quod est bonum com­ mune"11. Cum autem patria, quae nos genuit, semper remaneat principium quoddam ortus nostri, hinc homo, etiam ille, qui exsul a patria vivit, debet servare pietatem erga patriam suam, dum econtra iustitiam legalem non tenetur servare ille, qui iam amplius non est subditus patriae. 2. Si pietas est specialis virtus, etiam peccata contra eam sunt peccata specialia distincte ab aliis declaranda in confessione. Hinc iniuste verberare patrem est aliud specie diversum peccatum ac verberare hominem extra­ neum. Notandum autem est, iuxta probabiliorem sententiam, tunc solum­ modo adesse gravem laesionem pietatis, quando parentes aut filii graviter laeduntur in persona vel in bono personali, e. gr. in vita, in incolumitate corporis, in honore, in fama etc. Econtra si laesio est in solis bonis realibus, et notanter per furtum, non est laesio pietatis; immo tale peccatum, ceteris paribus, est levius quam si commissum est in extraneos. Ratio est, quia iuxta Angelicum Doctorem11 non est iustitia stricte dicta inter parentes et filios, utpote constituentes aliquam communitatem bonorum; ad iustitiam autem requiritur, ut sit ad alterum. Hinc quoque furta filiorum familias non ita facile sunt peccata mortalia, neque tam cito exsurgit obligatio restitu­ tionis, ut supra n. 83 dictum est. — Laesio pietatis inter consanguineos remotioris gradus, e. gr. per odium, verberationem etc., est quidem circum­ stantia aggravans substantiam peccuti, sed non inducit novam speciem mo­ ralem. Hinc non necessario debet poenitens odio habens consobrinum de­ clarare in confessione circumstantiam consanguinitatis 11. 3. Pietas erga patriam laeditur per excessum ab iis, qui nationalismum excessivum verbis et operibus exercent cum iniuria aliarum nationum; per defectum autem ab iis hominibus, qui se esse cosmopolitas iactant, et quorum adagium est illud vetus dictum paganorum: „Ubi bene, ibi patria." 11 Cf. Caietanus, Comm, in 3, 2, q. 101, a. 1. ” S. theol. 3, 3, q. 101, a. 3 ad 3. 11 Ib. q. 57, a. 4, et q. 58, a. 7. S. Thomae aequent vestigia Aristotelis hanc Ju­ stitiam vocat oeconomicam. 11 Cf. l.ugo, De poenitentia dias. 16, n. 308. 454 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio II. ARTICULUS Π. De observantia. 672 Definitio. Observantia14 est ,.virtus, per quam exhibetur personis in aliqua dignitate constitutis'*. cultus et honor Ita S. Thomas18 post S. Augustinum18 et Ciceronem ” dicentes : ..Observantia est virtus, per quam homines aliqua dignitate antecellentes quodam cultu et honore dignantur." Nomen observantiae huic virtuti impositum esse videtur, quia observare est aliquid attente speculari seu notare; unde veneratio, qua colimus eos, qui sunt in aliqua dignitate, dicitur observantia, quia tales attente observa­ mus, cum nostro obsequio indigeant18. — Id quod observantia in persona aliqua dignitate antecellenti potissimum respicit, est gubernatio. Sicut enim pietas defert cultum parentibus, quia sunt auctores vitae nostrae, ita obser­ vantia honorat superiores, quia nos gubernant. Nihilominus, ut scite animad­ vertit S. Thomas18, hac virtute non solum colimus nostros superiores, sed etiam omnes illos, qui scientia, virtute aliisque excellentiis praediti sunt, ita ut, quamvis nos reapse non gubernent, tamen casu occurrente idonei essent ad nos gubernandos. Hinc etiam illa subscriptio in litteris usitata: „observantissimus tuus", est valde significativa et honorativa erga receptorem litterarum. 673 Distinctiones. Solet distingui triplex observantia, prout triplex est dignitas, propter quam observantia exhibetur: a) observantia civilis, si dignitas est civilis, ut in regibus, praeceptoribus, heris etc.; b) observantia religiosa, si dignitas est ecclesiastica, ut in Papa, episcopo, sacerdote etc.; c) observantia supernaturalis, si dignitas fundatur super virtutes heroicas sanctorum. In hoc ultimo sensu observantia solet vocari dulia in stricta acceptione. Aliquando autem dulia sumitur, in latiore acceptione pro honore etiam hominibus adhuc viventibus praestito. 674 Obligationes praecipuae, quas observantia causât, sunt honor cum re­ verentia et oboedientia; quae quidem obligationes saepe inculcantur in S. Scriptura18. Per se patet, parentibus non solum deberi pietatem, sed etiam observantiam; sunt etenim simul auctores vitae nostrae et gubernatores nostri. Subtiliter animadvertit Caietanus11, patriae deberi pietatem, cum sit quasi principium ortus nostri; econtra principi regenti patriam deberi ob­ servantiam solam, cum non sit principium ortus nostri, sed tantum guber­ nator civium. Observantia eat specialis virtus, quia habet speciale obiectum distinctum ab obiecto tum pietatis tum aliarum virtutum. Pietas enim defert debitum cultum alicui ut principio ortus nostri; observantia autem praebet debitum cultum alicui ut principio gubernationis nostrae. Observantia simili modo laeditur sicut pietas; verumtamen peccata contra observantiam sunt (ceteris paribus) leviora quam peccata contra pietatem, quippe quae arctiorem ob­ ligationem inducat. Pietas enim reddit debitum cultum personis nobis magis coniunctis, quibus proinde magis obligamur, et quarum laesio est gravius peccatum ”. 18 Hochachtung, Ehrerbietung. 18 S. theol. a, a, q. toa, a. r. 18 Liber octoginta trium quaest. q. 31. *17 *De invent. Rhet. 1. a, c. 53. 11 Cf. Billuart, De virt. iustitiae annexis diss. 1, a. 3. 18 L. c. ad a. 18 Cf. Eccli. 7, 31; Rom. 13, I—7; 1 Petri 1, 17 sq. 81 Comm, in a, a, q. toa, a. 1. 11 S. theol. a, a, q. toa, a. 3. Caput I. De pietate, observantia, oboedientia in genere. Art. III. 455 ARTICULUS III. De oboedientia. Definitio. Oboedientia est virtus moralis, quae reddit promptam hominis voluntatem ad cipientis. implendam voluntatem alterius, scii, prae­ Ita S. Thomas 2‘. Oboedientia idem videtur esse quod obaudire seu dicto audientem esse ae proinde vi vocis denotat proclivitatem aliquam voluntatis ad verba alterius, praesertim superioris. Distinctio. Duplex distingui debet oboedientia: altera materialis, altera formalis. Materialis oboedientia nihil aliud est nisi exsecutio cuiuslibet actus virtuosi praecepti, e. gr. si quis elicit actum fidei, quin intendat aliquod praeceptum exinde adimplere. Haec oboedientia ma­ terialis est circumstantia cuiuslibet actus virtuosi praecepti, ac proinde non est specialis virtus, sicuti etiam inoboedientia materialis non est speciale peccatum, sed invenitur in quolibet actu peccaminoso22 *24, quippe qui sit transgressio legis aeternae. — Oboedientia formalis est exse­ cutio operis, in quantum est a superiore praeceptum. Proprium igitur motivum huius oboedientiae est praeceptum superioris. Disputant theologi, utrum oboedientia formalis exigat verum (licet tacitum et interpretativum) praeceptum superioris, an vero sufficiat manifestatio voluntatis citra praeceptum. E. gr. Petrus cognoscit voluntatem patris sui desiderantis, quod aliquod opus ab ipso praestetur. Exercetne Petrus actum verae oboedientiae, si hoc opus adimplet, quin pater illud praeceperit? Caietanus25, Lehmkuhl2® aliique stant pro affirmativa sententia; Lessius27, Billuart28 pro negativa. Quae quidem controversia est parvi momenti. Et­ enim ille actus, sive dicatur elicitus a virtute oboedientiae stricte dictae sive non, est certe virtuosus pertinens ad spiritum, ut ita dicam, virtutis oboedien­ tiae. Sane si Petrus non implet voluntatem patris cognitam quidem sed manifesto praecepto non coniunctam, non committit peccatum inoboedientiae; ast Angelicus Doctor28 merito dicit: ..Voluntas superioris, quocumque modo innotescat, est quoddam tacitum praeceptum, et tanto videtur oboedientia promptior, quanto praeceptum expressum oboediendo praevenit, voluntate superioris intellecta." Hinc etiam auctores ascetici solent tres gradus ob­ oedientiae distinguere: I. opus praeceptum tempore et modo determinato implere; 2. non tantum opus externum implere, sed etiam interius volun­ tatem propriam prorsus submittere, sicque idem velle idemque nolle cum superiore praecipiente; 3. non solum operis exsecutione et voluntatis sub­ missione, verum etiam iudicii demissione in simplicitate cordis obtemperare voluntati superioris utcumque cognitae. Haec est ea oboedientia caeca, quae a nonnullis immerito vituperatur. Etenim omnis recta oboedientia debet esse oculatissima ideoque acriter perspicere, num res praecepta sit Deo grata atque in se licita, cum Deo semper sit magis oboediendum quam homini. 22 S. theol. 2, 2, q. 104, a. 2 ad 3. „De sacrae oboedientiae virtute et voto" valde erudite disseruit B. Raus C. SS. R., Lugduni 1923. ·* S. theol. 2, 3, q. 104, a. 2 ad t. 28 Comm. in 3, 2, q. 104, a. 2. ·· Theol. mor. I, n. 924. 27 De iust. I. 2, c. 46, n. 22. 22 De relig. diss. 3, u. 1. 28 S. theol. 9, 9, q. 104, a. 3. 575 4j6 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio Π. Oboedientia autem perfectissima est caeca in hoc sensu, quod non iudicat de naturali ratione, motivo, valore rei praeceptae, sed haec omnia relinquit prudenti discretioni superioris. In hoc sensu dicit S. Gregorius M.’°: „Vera namque oboedientia nec praepositorum intentionem discutit nec praecepta discernit.... Nescit enim iudicare, quisquis perfecte didicerit oboedire.' * ··— Hanc perfectam submissionem iudicii debemus praestare Deo et Ecclesiae, praesertim quando illa infallibili suo magisterio utitur; ideoque non sufficit sic dictum silentium obsequiosum’1. Obiectum oboedientiae est praeceptum superioris vel explicitum vel tacitum vel interpretativum ”. Cum autem istud obiectum habeat specialem rationem boni, oboedientia est etiam specialis virtus, cuius exercitium quidem imperari potest a diversis aliis virtutibus. Ob­ oedientia enim procedit ex reverentia, quae exhibet cultum et honorem superiori; si igitur procedit ex reverentia Deo debita, pertinet ad reli­ gionem et specialiter ad devotionem; si procedit ex reverentia praela­ torum, continetur quodammodo sub observantia”. 677 Excellentia oboedientiae. Oboedientiam esse virtutem valde ex­ cellentem, patet tum ex S. Scriptura tum ex laudibus SS. Patrurn tum ex ratione.—In S. Scriptura dicitur: „Melior est oboedientia quam victimae." ” Quae quidem verba exponens S. Gregorius M. ” dicit : ..Oboedientia victimis iure praeponitur, quia per victimas aliena caro, per oboedientiam vero voluntas propria mactatur.“ S. Thomas” dicit: ..Nihil maius potest homo dare Deo quam quod propriam voluntatem propter ipsum voluntati alterius subiciat." — Propter hanc suam ex­ cellentiam oboedientia solet etiam imperare aliis virtutibus, causans e. gr. nunc ieiunium, nunc actum religionis, nunc actum dilectionis etc. Si oboedientia obiective comparatur cum aliis virtutibus, tunc sane est inferior non tantum virtutibus theologicis, sed etiam virtuti religionis, quarum obiectum multo propius accedit ad Deum. Sin autem ob­ oedientia consideratur ex parte eius, quod contemnit, ut inhaereat Deo, tunc praecellit alias virtutes morales. Cum enim aliae virtutes con­ temnant propter amorem Dei bona materialia aut corporalia, e. gr. divi­ tias, voluptates carnales, oboedientia ligat ac sacrificat in obsequium Dei propriam voluntatem, quae profecto antecellit bona materialia et corporalia 678 Extensio oboedientiae. Cum oboedientia limitetur ex auctoritate superioris, tanta est extensio eius, quanta est superioris auctoritas. Iam vero auctoritas Dei est illimitata et infinita, atque eius voluntas est sanctissima. Unde oboediendum est Deo in omnibus, et impossi­ bilis est casus, in quo liceat resistere imperio Dei certo cognito”. — Auctoritas vero superioris humani est limitata per legem non solum 676 * »* “ “ ·· In i Reg. 1. 2, c. 4. n. n (Migne, Patr. lat. 79, 131). Cf. Clemens XI, Bulla „Vineam Domini" a. 1713. ” S. theol. 1. c. Ib. a. 3 ad 1. ·* 1 Reg. 15, 22. Moral, lib. ultim. c. 14 (Migne, Patr. lat. 76, 765). S. theol. 2, 2, q. 186, a. 5 ad 5. ” Ib. q. 104, a. 3. “ Ib. a. 4. Caput 1. De pietate, observantia, oboedientia in genere. Art. III. divinam, sed etiam humanam. Unde subditus nequit oboedire superiori praecipienti aliquid, quod est contra legem naturalem aut positivodivinam. Talis enim oboedientia esset indiscreta, cum Deo magis ob­ oediendum sit quam hominibus”. Si superior humanus praetergreditur quidem suam competentiam, sed nihil illiciti iubet, subditus potest, sed non tenetur oboedire. Sin autem dubium oritur de liceitate actus a superiore praecepti, tunc dubium hoc pro viribus est excutiendum. Quodsi dubium persistat, subditus tenetur oboedire, quia praesumptio stat pro superiore, qui non censetur aliquid illiciti praecepisse, nisi id certo constet. — Num superior humanus possit praecipere actus mere internos, auctores non concordant. De hac controversia dictum est supra I, n. 183 in tractatu de legibus. Num parentes possint praecipere filiis electionem alicuius status, in capite sequenti dicetur. Vitia opposita. Oboedientiae opponitur 1. per excessum servilitas 579 seu oboedientia indiscreta, quae scii, etiam in illicitis obtemperat; 2. per defectum inoboedientia, quae est vel materialis, et tunc non est spe­ ciale peccatum, quia invenitur in laesione cuiuslibet virtutis; vel est formalis, quae oritur ex formali contemptu aut praecepti aut prae­ cipientis. Tunc autem aliquis ex formali contemptu transgreditur prae­ ceptum, quando voluntas eius renuit subici ordinationi, et praecise ex hoc motivo transgreditur illam. Si enim quis transgreditur praeceptum propter iram, concupiscentiam aliamve inordinatam passionem, non peccat neque ex contemptu neque ex inoboedientia formali. Con­ temptus formalis praecepti (particularis) vocatur imperfectus, contemp­ tus vero praecipientis vocatur contemptus formalis perfectus, et est peccatum multo gravius quam formalis contemptus praecepti40 Immo est peccatum ex toto genere suo mortale, quia est gravis iniuria con­ temnere superiorem et praecise ex hoc contemptu transgredi eius praeceptum, licet sit de materia in se levi41. Idem valet, si quis non particulare praeceptum contemnit, sed iam renuit in toto, i. e. in omni­ bus praeceptis subici superiori. Contemptus formalis praecepti parti­ cularis constituit quidem inoboedientiam formalem, ideoque est pec­ catum mortale ex genere suo, admittit autem parvitatem materiae. Etenim omnis inoboedientia formalis adversatur caritati tum Dei tum proximi, quoniam caritas Dei exigit, ut eius mandatis obtemperemus. Unde Christus dixit: „Qui habet mandata mea, et servat ea: ille est, qui diligit me."11 In praeceptis autem divinis continetur, quod etiam superioribus humanis oboedire oportet. Et „ideo etiam inoboedientia, qua quis inoboediens est praeceptis superiorum, est peccatum mortale, quasi divinae dilectioni contrarium, secundum illud: ,Qui resistit po­ testati, Dei ordinationi resistit.'*** Contrariatur insuper dilectioni proximi, in quantum superiori proximo subtrahit oboedientiam, quam »· S. theol. a, a, q. 104, a. 5. *· Ib. q. tos, a. a. ·· Cf. Billuart, De relig. elise, a de oboed., a. 4. ·’ Io. 14. 2J. “ Roni. 13, a. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio II. debet." — Inoboedientia admittit parvitatem materiae, ac proinde potest esse peccatum veniale. Generatim dici potest: Peccatum in­ oboedientiae est eo gravius, quo altior est praecipiens et quo gravius est praeceptum laesum. ei CAPUT II. De eisdem virtutibus prout observari debent a filiis, parentibus etc. In hoc capite tractabitur de obligationibus filiorum, parentum, con­ iugum, dominorum, famulorum, magistrorum, discipulorum, principum, subditorum. ARTRCULUS I. De obligationibus filiorum erga parentes. 580 Filii tenentur exhibere parentibus suis amorem, reverentiam, ob­ oedientiam. Quae quidem obligatio oritur ex triplici praerogativa paren­ tum: etenim parentes dederunt exsistentiam filiis, quibus exinde prae­ scribitur pietas seu amor; parentes sunt in dignitate constituti, ac ideo illis debetur observantia seu reverentia; et demum parentes sunt guber­ natores educationis, ideoque filii debent illis oboedire. — Haec triplex obligatio ex genere suo est gravis, ita ut filius laedens aut amorem aut reverentiam aut oboedientiam parentibus debitam peccet mortaliter; saepissime autem propter parvitatem materiae aut imperfectionem actus non peccat nisi venialiter. a) Quoad amorem. Amor parentibus debitus sit affectivus et effec­ tivus oportet. Amor affectivus exigit, ut filii parentibus sincere desiderent omnia bona vere utilia, ac proinde pro illis orent Deum maximum optimum. Contra amorem affectivum peccant filii, si parentes odio habent (odio sive abomina­ tionis sive detestationis); si gaudent de eorum adversis ac tristantur de eorum prosperis; si illis mortem exoptant; si pro illis per longum tempus non orant; si ex pravo egoismo appetunt hereditatem paternam. Hinc dam­ nata est propositio (14) ab Innocentio XI: ,,Licitum est absoluto desiderio cupere mortem patris, non quidem ut malum patris, sed ut bonum cupientis, quia nimirum ei obventura est pinguis hereditas."1 Amor effectivus postulat, ut filii parentibus ostendant externa signa amo­ ris, eos caritative alloquendo, eis pacifice cohabitando vel, si absentes sunt, frequenter visitando; ut eis subveniant in necessitatibus exhibendo e. gr. victum, vestitum, habitationem — et haec quidem obligatio in solidum edstringit filios —; ut eis senio, infirmitate aliove adverso casu laborantibus solatium et adiutorium exhibeant, in quantum hoc est moraliter possibile. Praesertim debent filii subvenire parentibus in necessitatibus spiritualibus; ideoque procurare, ut parentes morti proximi sacramenta recipiant et ut defuncti habeant suffragia. — Peccant igitur filii, si parentes exterius in­ debite affligunt; si eos afficiunt iniuriis, verbis contumeliosis, maledictionibus, ·* S. theol. 2, 2, q. 105, a. 1. 1 Den*. n. 1164. Caput II. De eisdem virtutibus prout observari debent a filiis, parentibus etc. Art. i. 459 verberibus. Percussio parentum iniuriosa semper fere est peccatum mortale, quia includit enormem irreverentiam. Immo in nonnullis dioecesibus in­ iuriosa percussio parentum est peccatum reservatum. Etiam maledictio serio prolata in parentes est peccatum mortale. Unde Deus ipse statuit: „Qui maledixerit patri vel matri, morte moriatur." ’ Item graviter peccant filii, si parentibus in gravi necessitate versantibus non subveniunt. Hinc filii nequeunt in religionem intrare, si parentes eorum subventione graviter in­ digent; immo si filius iam professionem religiosam emisisset et non posset aliter subvenire parentibus in extrema aut quasi-extrema necessitate ver­ santibus, teneretur, egredi e religione. Latius de hac re agitur alibi* *. Quaeres: Num filius teneatur solvere de suis bonis debita patris 581 solvendo incapacis? Imprimis distinguenda est obligatio iustitiae ab obligatione pietatis. Ex iustitia filius tenetur solvere debita patris, si accepit bona paterna, quae adhuc supersunt. Etenim a bonis paternis (sive donatione inter vivos sive testamento acceptis) semper subtrahenda sunt debita patri incumbentia. Filius autem non tenetur reddere expensas, quas pater fecit pro ipsius educatione; cum habeat ius, ut expensis patris debitam educationem ac­ cipiat. Ex pietate aliquando filius tenetur solvere debita patris, etiamsi hoc non potest ex bonis a patre perceptis; si scii, secus honor patris valde lae­ deretur. Nihilominus haec obligatio non solet esse gravis ideoque ex sola pietate filius non tenetur cum suo gravi incommodo solvere debita patris. Iam supra n. 402 dictum est, quomodo filius teneatur adimplere vota realia patris. b) Quoad reverentiam. Quartum praeceptum Decalogi enuntiatur sub 582 his verbis: ,,Ηοηοτα patrem tuum et matrem *tuam." Honorare autem, ut dicit CatechismusRomanus *, „est de aliquo honorifice sentire et quae illius sunt, maximi putare omnia“. Hinc filii debent interius dignitatem parentum agnoscere illamque exterius verbis, signis, factis profiteri. Peccant igitur filii I. verbis, si parentes verbis asperis, iniuriosis, con­ tumeliosis, maledicis appellant, aut de illis hoc modo loquuntur; e. gr. si filius vocat patrem stupidum asinum, aut decrepitum senem; 2. signis, si gesticulationibus eos derident aut despiciunt; 3. factis, si illos percutiunt, eos e domo eiciunt, aut etiam manum contra illos attollunt; 4. omissione, si iuxta morem patriae consueta reverentiae signa non exhibent; e. gr. si illos non salutant, coram illis non assurgunt, eos coram aliis nolunt agnoscere, nisi tamen ex agnitione sequatur filio magnum damnum sive in bonis fortunae sive in honore. Tunc enim parentes non essent rationabiliter inviti, si in istis circumstantiis exigerent agnitionem filiorum ·. Ceterum rarissimus est casus, in quo verum damnum oritur filio ex eo, quod parentes suos etiam coram aliis agnoscit et honorifice tractat. c) Quoad oboedientiam filii obligantur, ut parentum iussa in omni-583 bus licitis ad ipsorum curam pertinentibus exsequantur. Unde S. Pau­ lus’ monet: „Pilii, oboedite parentibus vestris in Domino; hoc enim • Ex. 31, 17. Matth. 15, 4. • In nostro Man. iur. can. q. 305; cf. etiam S. theol. a, 3, q. lor, a. 4 ad 4, et Cod. iur. can. c. 542. * Ex. ao, ia. · P. 3, c. 5, q. 3. • Cf. S. Alph., Theol. mor. 1.3, n. 334. 1 Eph. 6, 1. Coi. 3, 20. 460 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio II. iustum est." „Filii, oboedite parentibus per omnia; hoc enim placitum est in Domino." — Quae quidem obligatio oboedientiae per se gravis est, si scii, parentes graviter et serio praecipiunt in materia gravi. Hinc S. Paulus vocat parentibus non oboedientes dignos morte*. Ut autem ex tali inoboedientia oriatur peccatum mortale, requiritur a) ut paren­ tes serio praecipiant, non autem solum moneant aut exhortentur; b) ut adsit materia gravis. Quaenam autem materia sit revera gravis, diffi­ culter potest regula generali determinari. Generatim tamen dici potest, illam materiam esse gravem, cuius omissio causât grave nocumentum aut filio aut familiae. Hinc e. gr. graviter peccat filius, si non oboedit patri severe prohibenti ebrietates continuas, scortationes, conversationes valde malas in popinis etc. Nota. Oboedientia parentibus debita etiam in rebus licitis habet duas limitationes: 584 i. Quoad durationem. Filii tamdiu debent parentibus oboedientiam praestare, quamdiu degunt sub paterna potestate. Ubi primum autem evaserunt maiorennes aut emancipati, iam sunt sui iuris, neque amplius tenentur oboedire. Maior seu maiorennis filius consideratur ordinarie expleto anno 21 aetatis; emancipari autem potest ante hoc tempus secundum diversas leges civiles modernas, ut supra n. 26 sqq. dictum est in tractatu de iustitia. Si filius maiorennis aut emancipatus libere remanet in domo paterna, non eximitur ab obligatione oboediendi. Filius minorennis non potest, invitis parentibus, licite extra domum paternam victum quaerere aut vitam degere, nisi tamen id ei concessum sit a legitima auctoritate. Econtra filius maiorennis aut emancipatus licite potest vivere extra domum paternam, et tunc iam non tenetur oboedire parentibus. Nihilominus bonus filius semper conatur pro viribus obtemperare voluntati parentum. Licet autem obligatio oboedientiae aliquando cesset, obligatio vero amoris et reverentiae erga parentes num­ quam cessat et aeque incumbit filiis maiorennibus ac minorennibus. 585 2. Quoad electionem status vitae filii ex ipso iure naturali liberi sunt, neque tenentur oboedire parentibus. Ratio est, quia in eis, quae spectant ad individui et speciei conservationem, omnes homines sunt aequales*, atque magna iniustitia est, proximum cogere ad aliquem vitae statum, a quo eius salus terrestris et coelestis haud raro dependet. Solent distingui duplicis generis status vitae: status principales, quales sunt treS, nempe status religiosus, clericalis, matrimonialis; status secundarii, qui potius sunt officia quam immutabiles status vitae, e. gr. status sutoris, advocati, medici etc. Omnes theologi docent, filium esse liberum in electione status principalis vitae, atque parentes peccare, si cogunt filium ad talem statum amplectendum. Quare S. Alphonsus1· merito dicit: ..Graviter peccant parentes, qui filios cogunt, etiam indirecte, invitos ad vitae statum eligendum, sive clericalem sive coniugalem; vel contra, si eos iniuste re­ trahunt, etiam sine vi vel fraude, a statu religioso, clericali vel coniugali, sine iusta causa." — Propter gravem necessitatem parentum filii aliquando prohibentur intrare statum religiosum, ut supra dictum est. Sin autem nc• Cf. Rom. 1, 32. • S. theol. 2, 2, q. 104, a. 5. ‘* L. c. n. 335. Cap. II. Deeisdem virtutibus prout observari debent a filiis, parentibu» etc. Art II. 461 cessitas est tantum levis, aut si filius est prorsus impos sublevandi neces­ sitatem parentum, potest libere ingredi religionem. Saepe ne expedit quidem, ut filius, volens amplecti statum clericalem aut religiosum, petat consilium parentum, si ipsis sufficiens notitia harum rerum atque praesertim integra non perturbata iudicandi potestas deesse videtur. Antequam autem filius (post seriam deliberationem factam) reapse amplectatur statum religiosum aut clericalem, debet parentum petere consensum, qui, si indebite negetur, praetermitti potest. Tunc enim magis oboediendum est Deo vocanti quam parentibus renitentibus, cum Christus dicat: „Qui amat patrem aut matrem plus quam me, non est me dignus." u — Sin autem agitur de matrimonio cum certa persona contrahendo, tunc filii tenentur consilium et ordinarie etiam assensum petere parentum, quia ita exigit (saltem communiter) cum prudentia tum etiam pietas et reverentia. Saepe enim filii vesano amore obcaecati volunt contrahere matrimonium, quod certo verget in ipsorum perniciem et in familiae dedecus. Quodsi parentes irrationabiliter recusent assentiri matrimonio contrahendo, filius iam non tenetur oboedire; ipsi parentes autem matrimonium filii indebite impediendo aut etiam differendo facile peccant graviter, cum saepe sint causa multorum peccatorum in­ continentiae et odii aut etiam desperationis. Quantum ad electionem status secundarii vitae, seu professionis, uti dicunt, e. gr. artis medicinae, artis sutoriae etc., filii debent aliqualiter oboedire parentibus. Hinc peccant filii, qui contra voluntatem parentum volunt amplecti professionem periculorum plenam aut condicioni suae in­ convenientem; sed tamen ex alia parte etiam peccant parentes, qui ex motivis insufficientibus cogunt filium ad aliquam artem exercendam, quae illi taedium affert aut eius facultatibus minus idonea est. Scholion. De obligatione filii illegitimi. Filius extra legitimum torum 586 natus (nisi postea sit legitimatus) nec eadem iura nec easdem obligationes habet quas filius legitimus. Moderna iura civilia solent accurate determi­ nare iura et obligationes cum filii illegitimi tum parentum ipsius. Amorem, reverentiam, oboedientiam debet praestare alterutri parenti, ei scii, qui eius educationem procurat. Alteri vero parenti, qui nihil curat de eius educatione, nihil debet, quoniam iste praeter iniuriatn indebitae genera­ tionis etiam iniuriam denegatae aut neglectae educationis illi infert. Ex iure enim naturali ambo parentes illegitimi tenentur providere educationi prolis genitae. Quae moderna iura de modo et de expensis educationis prolis illegitimae statuunt, satis iusta sunt ac videntur obligare in conscien­ tia, saltem post sententiam iudicis. Si tamen pater vi aut fraude gravi induxit mulierem ad copulam carnalem, tunc ipse est iniustus damnificator ac proinde tenetur omnia damna resarcire, quae ex eius actione iniusta orta sunt. Non solum igitur debet expensas educationis prolis illegitimae portare, sed etiam matrem indemnem reddere. Cf. quae supra n. 147 sqq. dicta sunt de reparatione iniuriae ex stupro vel adulterio ortae. ARTICULUS II. De obligationibus parentum erga filios. tenentur exhibere filiis suis 1. amorem; 2. educationem 587 corporalem et spiritualem. Quantum ad amorem et educationem corParentes »* Matth. 10, 37. 462 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio II. poralem, id ipsa natura dictat, cum vel bruta animalia suos foetus diligant et nutriant. Quoniam autem homo habet animam rationalem, ac praesertim cum sit elevatus ad ordinem supernaturalem, hinc paren­ tes humani insuper debent filios suos educare spiritualiter**. Obligatio amoris numquam cessat, obligatio vero educationis cessat, cessante fine; quando scii, filius ita adolevit, ut sibi ipsi valeat providere in corporalibus et spiritualibus. i. Amor eiusque obligatio et laesio. Parentes debent filios suos amare vero ac sincero amore affectivo et effectivo, ita ut non solum omne odium omnemque malevolentiam seponant, sed etiam filiis bene velint, bene faciant atque subveniant in necessitatibus. Filius est pro patre quasi alter ego, cum sit de eius substantia genitus; ac proinde pater debet etiam diligere filium suum sicut se ipsum1*. Peccant igitur parentes: a) qui filios suos odio, malevolentia aut alio pravo affectu prosequuntur; b) qui eos nominibus contumeliosis appellant aut imprecationes in eos eructant. Sane huiusmodi verba contumeliosa et imprecationes saepe non serio, sed ex impetu irae proferuntur, et tunc non sunt ita gravia peccata, nisi grave scandalum inde oriatur; at nihilominus talia verba sedulo sunt vitanda, cum non maneant sine malo effectu. Hinc dicitur in S. Scriptura: „Maledictio matris eradicat fundamenta [domorum filiorum].“ “ c) qui occulta delicta filiorum manifestant sine iusta causa. Aliquando autem parentes sibi invicem possunt manifestare delicta filiorum, dummodo tamen hoc serviat ad bonum familiae aut filiorum; d) qui filios indebite verberant aut aliter puniunt, e. gr. e domo eiciendo; e) qui, dum uni filio totum affectum impendunt, erga alios se habent frigidos aut indifferentes. Ex tali enim modo agendi pessimi effectus sequi solent, e. gr. iurgia, rixae, divisiones, odia filiorum etc.; f) qui affectu inordinato eos diligunt, ita ut omnia illis concedant aut permittant neque eos a vitiis pravisque habitudinibus refrenent. Talis in­ ordinatus amor11 est revera crudelis ignavia, causans cum parentibus tum ipsis filiis gravissima nocumenta, sicut cotidiana experientia constat. 688 2. Educatio corporalis eiusque obligatio et laesio. Educatio cor­ poralis duas obligationes creat: a) conservationem vitae; b) procura­ tionem convenientis status vitae. a) Ratione vitae conservandae parentes graviter tenentur gerere sedulam curam prolis inde ab ipsa conceptione, ita ut eius sanitas con­ servetur. Hinc peccant: d) matres praegnantes, quae nocent foetui saltationibus, inordinatis lasciviis, vehementibus passionibus irae, maeroris etc.; β) patres, qui uxores praegnantes aspere tractant, percutiunt, gravibus passionibus excitant, nimiis laboribus onerant; 11 Codex iur. can. c. 1113 de hac re dicit: ..Parentes gravissima obligatione tenentur prolis educationem tum religiosam et moralem, tum physicam et civilem pro viribus curandi et etiam temporali eorum bono providendi.'1 Cf. S. theol. I, 3, q. 100, a. 5 ad 4. »· Ecdi. 3, 11. *· /Iffenliebe, amour aveugle. Cap. II. De eisdem virtutibus prout observari debent a filiis, parentibus etc. Art. Il. 463 y) matres, quae sine gravi causa non lactant prolem *·. Etenim tunc proli solet oriri notabile damnum corporale, immo et aliquando spirituale. Damnum corporale solet oriri quia proli nullus alius cibus tam conveniens est quam lac propriae matris. Damnum quoque spirituale potest accidere, si infanti datur nutrix aliena; quia iuxta complures medicos* 17 qualitates morales nutricis in ipsum infantem aliqualiter influunt. Cum autem istae nutrices saepe sint matres, quae ex fornicatione pepererunt, earum quali­ tates morales nonnumquam sunt malae. Etiam damnum morale oritur aliquando pro matre ipsa, quae deest officio suo. Nam matres (praesertim divites) solent se subtrahere huic officio lactandi eo fine, ut facilius valeant frequentare conventus mundanos, choreas, theatra aliaque oblectamenta. Quae quidem omnia parum utilia sunt pro anima ipsarum. Sunt tamen casus, in quibus mater non tenetur lactare propriam prolem, dummodo adsit causa proportionate gravis et finis honestus, e. gr. si ipsa est nimis debilis, si lac sufficiens deest, si secus deberet omittere laborem, quo sibi victum comparare debet, d) parentes, qui sine urgenti necessitate filios exponunt in brephotro­ phio18 vel loco publico. Ratio est, tum quia sic deserere filios est contra naturam, tum quia proles sic exposita haud parvum opprobrium et dam­ num per totam vitam habebit ex eo quod est enutrita in brephotrophio, et quod eius parentes sunt ignoti. Supra n. 148 in tractatu de iustitia sermo fuit, num parentes divites teneantur damna resarcire, quae brephotrophio ex educatione prolis expositae orta fuerunt; «) parentes, qui filiis non praebent sufficiens nutrimentum, vestitum, habitationem, curationem tempore morbi. Tenentur autem parentes filiis subministrare haec omnia usque ad illud tempus, quo ipsi sibi necessaria providere possunt; immo etiam toto tempore vitae, si filii versantur in gravi necessitate “. Sin autem filii ex propria perversitate victum acquirere non valent, parentes tenentur quidem subministrare ea, quae prorsus sunt necessaria ad vitam, sed non alia. Hinc e. gr. si filius dissipavit totam hereditatem iam acceptam, nihilominus pater tenetur eum alere et debita forsan pro alimentis emendis contracta solvere; minime autem tenetur alia debita solvere aut filio prodigo aliquid aliud praestare ac stricte ne­ cessaria ad vitam. b) Ratione convenientis status vitae procurandi parentes tenentur curare, ut filii vel artem aliquam vel litteras addiscant; in quantum hoc possibile est, attentis facultatibus parentum et viribus filiorum. Insuper parentes debent saltem mediocrem diligentiam adhibere, ut filiis con­ venientem hereditatem relinquant. Dicit enim S. Paulus: „Nec enim debent filii parentibus thesaurizare, sed parentes filiis."** 18 Cf. W. Grosam, Die Stillpflicht der Mutter, in moral- und pastoraltheologischer Beleuchtung. Düsseldorf 1924. 17 Cf. Capellmann-Bergmann, Pastoralmedizin (1902) p. 94: Das Ammenwesen ; /. Antonelli, Medicina pastoralis I (1906), n. 498: De nutricibus venalibus. 18 Findelhaus, enfants trouvés, foundling hospital. 18 Cf. S. theol. 2, 2, q. 101, a. 2 ad 2: „Pater habet rationem principii.... Ideo per se patri convenit, ut subveniat filio; et propter hoc non solum ad horam debet ei subvenire, sed ad totam suam vitam." *· 2 Cor. 12, 14. 464 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio II. Hinc peccant parentes, qui pigritia, negligentia, potationibus, lusibus etc. rem familiarem dissipant, ita ut hereditas filiorum notabiliter minuatur. Pariter peccant parentes, qui absque causa legitima denegant dotem con­ venientem filiae pro matrimonio ineundo aut pro religione ingredienda; sin autem iuste dissentiunt matrimonio ineundo, tunc non tenentur dotem praestare, sed tantum victum necessarium, si filia nupta est in gravi ne­ cessitate. 689 3. Educationis spiritualis obligatio eiusque laesio. Gravissima est obligatio incumbens parentibus procurandi diligentem educationem spiritualem prolis. Etenim proles generata, utpote habens animam rationalem destinatam ad beatitudinem aeternam, debet imprimis edu­ cari quoad animam, ita ut imbuatur scientiis et virtutibus necessariis ad obtinendum finem supernaturalem. Quamobrem S. Paulus admonet parentes, ut educare studeant filios „in disciplina et correptione Do­ mini"11. Tenentur igitur parentes prolem natam mox lavacro baptismi regenerare et liberare a peccato originali. Hinc notabilis dilatio bap­ tismi est peccatum grave, ut infra dicetur in tractatu de baptismo. Quam primum deinde parentes debent curare, ut infantes vix usum rationis adepti instruantur in rebus morum et religionis, ut cotidie pias orationes fundant, ut exerceant virtutes ipsorum aetati convenientes. Parentes debent filiis praebere in omnibus bonum exemplum. Validiora enim sunt exempla quam verba. Unde S. Hieronymus scribit ad Laetam de educatione filiae suae2*: „Te habeat magistram, te rudis miretur infantia, nihil in te et in patre suo videat, quod si fecerit, peccet. Mementote, vos parentes... magis exemplis docere posse quam voce." Et Concilium Tridentinum generatim dicit: „Integritas prae­ sidentium salus est subditorum."2· Idcirco graviter peccant parentes, qui coram filiis blasphemant, turpia loquuntur, impudica agunt, aut — quod peius est — filios ad peccandum inducunt. Insuper oportet, ut parentes adhibeant sufficientem vigilantiam, aut etiam, necessitate exigente, debitam correptionem, ne filii vitia contrahant neve in pec­ catis sordescant. Quare ad illos dirigitur gravis monitio: „Noli sub­ trahere a puero disciplinam; si enim percusseris eum virga, non morie­ tur; in virga percuties eum, et animam eius de inferno liberabis." ** Quae quidem correptio fiat oportet semper cum amore et discretione, non autem cum asperitate aut passione inordinata. Hinc Apostolus monet: „Patres, nolite ad indignationem provocare filios vestros, ut non pusillo animo fiant."26 Ideo peccant parentes, qui filiorum excessus castigatione congrua non compescunt. Tristissimum exemplum castigationis neglectae est Heli, qui exinde graviter punitus fuit. Pariter peccant parentes, qui socorditer re­ linquunt filios suos in proxima occasione peccandi, e. gr. concedendo, ut ’* Eph. 6, 4. ·* Apud Migne, Patr. lat. 22, 867 sqq. Dignissima est haec epistula quae legatur, optime tractans de educatione in familiis antiquorum Christianorum. ’· Sees. 6, c. 1 de reform. ’· Prov. 23, 13 sq. ’· Coi. 3, 31. Cap. II. De eisdem virtutibus prout observari debent a filiis, parentibus etc. Art III. 465 pueri et puellae in eodem lecto cubent, ut filii et filiae protrahant pericu­ losas procationes etc. Ex alia parte peccant quoque parentes, qui in puni­ tione filiorum notabiles excessus committunt. — Nostris temporibus edu­ catio spiritualis filiis debita maxime exigit, ut parentes filios suos mittant ad bonas scholas, in quibus traditur sana doctrina et vigent boni mores inter discipulos et magistros. Iam supra I, n. 528 sufficienter dictum est de periculis, quae oriuntur ex pravis scholis. Praestat hic addere Instruc­ tionem S. Officii d. 21 Martii 1866 ad episcopos Helvetiae de scholis mix­ tis”: „An liceat parentibus liberos suos huiusmodi scholis instituendos committere? — Generatim loquendo non licere, sed in casibus particula­ ribus iudicio et conscientiae Ordinarii id esse relinquendum; cuius tamen erit officii, diligenter curare, ut non modo a se et a parochis, verum etiam a singulis genitoribus opportuna remedia adhibeantur, quibus periculum perversionis ab alumnis removeatur; simulque eniti apud magistratus et praesides, ne vis inferatur conscientiae catholicorum adhibendo libros, qui religioni catholicae sunt infensi; ac denique assidue et instanter monere et hortari omnes, atque eos praesertim, quibus facultas est, ut liberos suos in alias regiones mittant, ubi catholice educentur." — Acri satyra invehit S. Chrysostomus*7 in eos, qui pravis magistris committunt filios instruen­ dos: ..Maiorem asinorum et equorum quam filiorum curam habemus. Nam si burdonibus atque asinis agaso nobis praeficiendus est, non parum vigi­ lamus, ne dementem aut temulentum aut furem aut rei eius imperitum praeficiamus. Si vero ad colendum filiorum ingenium paedagogus sit nobis inveniendus, qui casu oblatus fuerit, recipimus, nec consideramus ullam artem hoc artificio sublimiorem non inveniri." — In nonnullis dioecesibus, e. gr. Angliae, parentes mittentes sine urgentissima ratione filios in scholas acatholicas non possunt absolutionem sacramentalem recipere sine praevia licentia episcopi. In praxi valde consulendum est, ut parochi et confessarii cuiusque regionis, praehabita instructione episcopi, modo uniformi in hac re procedant negando absolutionem eis parentibus, qui non sincere pro­ mittunt se velle pro viribus praecavere pericula, quae filiis ex frequenta­ tione scholarum proveniunt. Scholion. De pietatis obligationibus inter alios cognatos. Ex virtute 590 pietatis oriuntur similes quidem, sed non aequales obligationes etiam inter alios cognatos in propioribus tamen gradibus, scii, erga avum, aviam, ne­ potem, neptem, fratrem, sororem. Obligationes autem erga remotiores cognatos sunt eaedem, quae ex communi caritate erga proximum dictantur. ARTICULUS III. De obligationibus coniugum. Breviter de obligationibus coniugum agimus, quia in aliis locis, scii, in tractatu de iustitia, ubi de bonis uxorum sermo fuit (n. 15 sqq.), et in tractatu de matrimonio, ubi de debito coniugali agetur (III, n. 704 sqq.), iura mutua et obligationes coniugum explicantur. Possunt autem distingui obligationes mutuae, quae inter ambos coniuges sunt aequales, et obliga­ tiones, quae alterutri coniugi sunt peculiares. ·· Collect, de Prop. Fide I, n. 1286. Similia habentur in Cod. iur. can. c. 1374. n Horn. 20 in Matth. Simile quid dicit adagium: „Daa ist fürwahr ein groBer Sünder, der lür seine K&lber rnehr sorgt ala für aelne Kinder." fit)··!·. Mtn Thaol aor. II. 30 466 691 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio Π. i. Obligationes mutuae. Coniuges sibi invicem aequaliter debent a) mutuum amorem affectivum et effectivum; b) debitum coniugale; c) convictum. a) Tenentur coniuges sibi invicem praestare sincerum amorem mutuum. Cum enim sint quasi una caro, debent etiam esse quasi cor unum. Idcirco S. Paulus praecipit viris, ut diligant uxores, sicut Christus dilexit Eccle­ siam*·; uxoribus autem, ut ament viros suos”. Qui quidem amor non solum affectivus, sed etiam effectivus sit oportet. Amor effectivus postulat, ut coniuges se invicem pro viribus adiuvent, praesertim in necessitatibus; ut alter alterius onera portet; ut evitent inordinatum egoismum, contumeliosa verba, duritiem et praesertim zelotypiam, quae solet esse sepulcrum amoris coniugalis. b) Tenentur coniuges sibi mutuo reddere debitum coniugale. Ideo S. Paulus dicit: „Uxori vir debitum reddat; similiter autem et uxor viro."la Prae­ sertim autem debent coniuges servare fidem coniugalem, ita ut nec adulterium mentale perpetrent. De debito coniugali sermo erit in tractatu de matri­ monio III, n. 704 sqq. c) Tenentur coniuges convivere, ita ut habeant communem habitationem, mensam, torum. Quare Christus iterum inculcavit praeceptum Veteris Testa­ menti: „Propter hoc dimittet homo patrem et matrem, et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una." ·* — Quandonam liceat divortium sive perfectum sive imperfectum facere, dicetur infra in tractatu de matrimonio III, n. 688 sqq. 692 2. Obligationes et iura mariti. Cum maritus sit caput familiae, competit illi potestas gubernandi a) uxorem, b) filios, c) rem familiarem. Hinc debet curare, ut uxor omnia munia sua fideliter adimpleat ; tenetur autem etiam illi praebere sufficientem victum, vestitum et habitationem, etiamsi uxor nulla bona dotalia attulit. In casu divortii quoad torum et habitationem maritus tenetur praestare congruam sustentationem uxori, nisi tamen divortium factum sit ob gravem culpam uxoris. Ideo peccat maritus, si dure et aspere tractat uxorem; si cogit illam ad labores, qui eius con­ dicionem ac dignitatem dedecent. Uxor est enim socia, et non ancilla mariti. Maritus potest, immo et debet corripere uxorem delinquentem; quae quidem correptio ordinarie debet consistere in verbis sine ira et odio prolatis. Correptiones graviores consistentes in factis aut in verberibus communiter sunt malae aut saltem dissuadendae, utpote potius nocivae quam proficuae. Maritus graviter peccare potest, si uxorem conviciis pro­ sequitur, e. gr. vocando eam adulteram, meretricem, sagam etc.; pariter peccat graviter, si uxorem valde affligit crapulis suis aliisque inordinatis passionibus. Marito incumbit vi potestatis patriae in liberos directio educationis iuxta superius dicta de educatione filiorum. Maritus debet sedulo administrare bona familiae sibi concredita. Quan­ tum ad administrationem bonorum uxoris attendendae sunt leges civiles aut legitimae conventiones, sicut supra n. 16 sqq. dictum est in tractatu de iustitia. ” Eph. 5, 25. ·· i Cor. 7, 3. ” Tit. 2, 4; cf. etiam Coi. 3, 18 et 1 Tim. 3, 15. ·» Matth. 19, 5· Cap. 11. De eisdem virtutibusprout observari debent a filiis, parentibus etc. Art. III. 3. Obligationes et iura uxoris. 467 Uxor debet revereri maritum eique 598 debitam oboedientiam praestare. Ideo Apostolus monet: ,,Mulieres, subditae estote viris, sicut oportet in Domino." *’ Ratio huius subiectionis desumitur ex ipsa condicione familiae, cuius caput et rector est maritus. Uxor debet insuper sedulam curam habere in educatione parvulorum et in re domestica, prout eius condicio postulat. Hinc peccat uxor, si negligit rem domesticam nimis indulgens desidiae et oblectamentis; pariter peccat, si nimis indulget luxui et sic exasperat maritum. — lura uxoris desumuntur ex obligationibus mariti modo expositis, praesertim vero exigere potest uxor, ut a marito in omnibus tractetur tam­ quam eius socia. Scholion. De emancipatione feminarum. Quamvis haec materia non 594 pertineat ad virtutem pietatis, tamen, cum supra sermo fuerit de relationi­ bus inter virum et mulierem, praestat hic pauca delibare scitu necessaria pro theologo moralista de emancipatione feminarum, quae hodie ita agitat mentes et rem publicam. Sub nomine emancipationis feminarum intelligitur omnimoda aequalitas iurium inter viros et mulieres, ita ut mulieribus pateat aditus etiam ad omnia munia politica, et praesertim ad suffragia politica. Nonnulli tamen non ita radicalem emancipationem mulierum an­ helant, sed mulieribus volunt solummodo vindicare maiora iura in ordine domestico et oeconomico. Ecclesia catholica hucusque moderatam emanci­ pationem feminarum non reprobavit. Sequentes normae videntur esse observandae : 1. Vir et mulier pares sunt quantum ad substantiam naturae humanae, quantum ad animam, quantum ad gratiam et gloriam obtinendam; idcirco S. Paulus dicit: „[In Christo enim] non est masculus, neque femina." u Quamobrem Ecclesia catholica numquam desiit docere, mulierem non esse ancillam, sed sociam viri. 2. Quamvis ordinarie mulier sit debilior viro quantum ad vires corporis et intellectus, tamen haud paucae exsistunt mulieres valentes eadem opera (saltem faciliora) perficere, quae viri praestant. Per se igitur nihil obstat, quominus mulieribus capacibus haec opera et munia committantur. Hinc e. gr. nihil obstat, ne mulieribus aptis committatur munus medici, advocati, magistri etc. Iam in Vetere Testamento Debora fuit iudex. 3. Principalis scopus naturalis, propter quem Deus creavit mulierem, est, ut illa sit in adiutorium viri ’·. Ideo Deus prius creavit Adam et deinde Evam, quam fecit ex costa Adae; non auteqi prius fecit Evam, neque desumpsit Adam ex substantia Evae. Quae quidem videntur esse signa manifesta, mulierem debere subdi viro. Accedit, quod Deus tam in Vetere quam in Novo Testamento exclusit mulieres ab officio sacerdotali; quod iterum satis clare demonstrat, Deum nolle concedere mulieri omnimodam aequalitatem cum viro in omnibus muneribus. Ergo emancipatio radicalis mulierum et omnimoda aequiperatio inter virum et mulierem videtur esse contra intentionem Creatoris. 4. Officium principale mulieris est procurare bonum familiae domesticae. Familia autem est fundamentum totius societatis humanae. lamvero co­ tidiana experientia constat sine efficaci adiutorio mulieris bonum familiae vix esse possibile. Ergo talis emancipatio mulierum, qualis illas e sinu ·’ Coi. 3, 18. ·· Gal. 3, 28. ·· Gen. 2, 18. Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio II. familiae nimis evellit, aut viris et filiis vitam familialem valde difficilem reddit, est moraliter mala et etiam pro bono sociali nociva. 5. Ex parte doctrinae Christianae nihil obstat (saltem per se), quominus mulieribus capacibus concedatur ius suffragii etiam in rebus politicis — nullibi enim hoc prohibitum est — sed est alia quaestio, utrum rei publicae et Ecclesiae aliquid utilitatis enascatur ex iure votandi mulieribus concesso. Quae quidem quaestio non videtur posse solvi a priori, sed variam respon­ sionem habebit iuxta diversa regimina diversarum regionum ··. ARTICULUS IV. De obligationibus dominorum et famulorum. In plerisque regionibus iura et officia dominorum et famulorum deter­ minantur a legibus civilibus; quae quidem leges generatim considerari possunt ut iustae, ac proinde non sunt inquietandi domini aut famuli, qui iuxta illas suum agendi modum dirigunt. Inter heros et famulos contuber­ nales arctior relatio intercedit quam inter dominos et operarios separatim habitantes. Famuli enim solent revera pertinere ad familiam heri, quare etiam vocantur domestici. Operarii autem seu opifices solummodo, operas suas domino locant pro determinato pretio, quin vivant in eadem domo cum domino. Nihilominus brevitatis causa insimul hic explicantur ex una parte obligationes dominorum et herorum, et ex altera parte obligationes famulorum et operariorum. 695 Obligationes dominorum et herorum. Domini tenentur: 1. famulos et operarios suos benigne tractare; 2. eos instruere et corripere; 3. iustam mercedem eis solvere. 1. Benigne tractare, i. e. decenter et humane eos alloquendo, bona et sufficientia alimenta praestando, nimiis operibus eos non gravando, infirmos convenienter curando··. Quae quidem constant cum ex iure naturali tum ex S. Scriptura: „Si est tibi servus fidelis, sit tibi quasi anima tua: quasi fratrem sic eum * tracta." 7 „Et vos domini, eadem facite illis [scii, servis], remittentes minas; scientes quia et illorum et vester Dominus est in coelis, et personarum acceptio non est apud ** eum." — Hinc peccant domini, qui servos verbis asperis et contumeliosis alloquuntur; qui eos nimio labore onerant; qui eorum sanitatem periculis obiciunt. De curandis servis infirmis observanda sunt ea, quae hac de re statuunt iura civilia··. 2. Instruere et corripere, seu aliis verbis: dominus tenetur debitam curam spiritualem habere de famulis suis. Dominus enim est caput et superior servi sui, quem proinde tenetur dirigere in eis, quae spectant vitam reli­ giosam et moralem. Quod quidem officium est gravissimum. Hinc severe dicit S. Paulus: ,,Si quis autem suorum et maxime domesticorum curam non habet, fidem negavit, et est infideli deterior." ** ·· Bene de hac re tractant A.Rôsler, Die Frauenfrage (Freiburg 1907); GnauckKühne in Staatslexikon, s. v. ..Frauenfrage"; H. Lange u. G. Baumer, Handbuch der Frauenbewegung (1901). *· Cf. 5. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 342; Homo apost. tr. 7, 7; Gury, Cas. consc. I, n. 382. »’ Eccli. 33, 31. ·· Eph. 6, 9. ·· Cf. assecurationes operariorum in diversis regionibus exsistentes et a gu­ berniis praescriptas (Herders Konversationslexikon, s. v. ..Arbeiterversicherung"). " i Tim. 5, 8. Cap. 11. Deeisdem virtutibus prout observari debent a filiis, parentibus etc. Art. IV. 469 Quamobrem peccant domini: a) si tempus non concedunt famulis et operariis ad obligationes religiosas adimplendas, e. gr. ad Missam dominicalem audiendam, ad sacramenta suscipienda, ad contionem aut catechesim audiendam. b) si famulos irreligiosos, blasphemos, turpia loquentes, aliis scandalum praebentes etc. prudenter et caritative non corripiunt et conantur ad me­ liorem frugem reducere. Quodsi omnes monitiones fuerint vanae, tales servi impii debent e domo eici. c) si famulis permittunt occasionem proximam peccandi, e. gr. non pro­ hibendo familiaritates periculosas. d) si ipsi dant pravum exemplum, aut si famulos directe ad peccata sollicitant. Omnino memores sint domini veritatis confirmatae ex longa experientia: famulus impius et irreligiosus, qui negligit officia erga Deum Dominum, etiam negligit officia erga dominum temporalem. 3. Justam mercedem solvere. Quid sit iusta merces, supra n. 310 in trac­ tatu de iustitia dictum est. Defraudatio mercedis debitae inter peccata in coelum clamantia enumeratur·1. Non obstantibus legibus civilibus hodie in omnibus regionibus civilizatis exsistentibus nonnumquam durae et iniustae oppressiones famulorum et operariorum ab heris et dominis inhumanis com­ mittuntur, exigendo labores in stipulatione non contentos, salarii solutionem indebite differendo, operarios dimittendo ex causis frivolis etc. Quae quidem omnia plus minusve laedunt iustitiam vel saltem caritatem. Obligationes famulorum et operariorum. Tenentur famuli et operarii 596 praestare heris et dominis: 1. reverentiam; 2. oboedientiam et fidele obsequium. 1. Reverentiam. Id enim sequitur ex virtute observantiae, quam subditi exercere debent. Idcirco dicit S. Paulus: ,.Servi dominos suos omni honore dignos arbitrentur." ·’ Exinde peccant famuli et operarii, qui irrident aut aspernantur dominos; qui verbis contumeliosis illos alloquuntur; qui male de eis loquuntur; qui proterve et insolenter se gerunt contra illos etc. 2. Oboedientiam et fidele obsequium debent famuli et operarii praestare in omnibus eis, quae ad famulatum aut ad debitas operas spectant. Id enim sequitur ex auctoritate, quam a Deo habent domini post contractum laboris initum. Hinc monet S. Paulus: „Servi, oboedite dominis carnalibus cum timore et tremore in simplicitate cordis vestri, sicut Christo." ·· Et S. Petrus iubet: „Servi, subditi estote in omni timore dominis, non tantum bonis et modestis, sed etiam dyscolis." ·· — Quapropter famuli et operarii peccant plus minusve iuxta gravitatem materiae, si contra iusta praecepta obmurmu­ rant, insolenter respondent, strenue non laborant et tempus otio terunt; si ex eorum negligentia detrimentum causatur rebus domesticis, si revelant familiae secreta etc. Controvertitur inter auctores, utrum famuli teneantur ad restitutionem, si eorum culpa res domini furto auferuntur aut graviter ab aliis damnificantur. Cum distinctione videtur esse respondendum. Quando huiusmodi res specialiter demandatae sunt custodiae famulorum, tunc, si ex gravi eorum culpa perierunt aut furto ablatae sunt, tenentur ad restitutionem. Sunt enim tunc ipsi iniusti cooperatores ac laeserunt contractum initum. ·* ,,Ecce merces operariorum, ... quae fraudata est a vobis, clamat: et clamor eorum in aures Domini Sabaoth introivit" (lac. 5, 4; cf. Deut. 24, 14 sq.). « ! Tim. 6, i. ·· Eph. 6, 5. ·· 1 Petri a, 18. 470 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio Π. Sin autem specialis cura rerum non incumbit alicui famulo, ille tenetur quidem ex caritate et aequitate avertere damna a rebus domini, sed non ex stricta iustitia, ac proinde non tenetur ad restitutionem damni illati ab aliis et non impediti ab ipso* . Ratio est, quia tales famuli vi contractus initi ** (ideoque ex iustitia) ad nihil aliud tenentur nisi ad labores stipulatos prae­ standos. Circa hanc tamen rem auctores minime consentiunt. Pauci auctores, ut Billuart*·, putant famulum teneri semper ad restitutionem damni, non impediti aut saltem non manifestati, a quocumque demum sit hero illatum. Alii putant cum S. Alphonso*’, famulum non impedientem pro viribus suis damnum heri teneri quidem ad restitutionem, si istud damnum causatum est ab extraneis; non autem, si damnum factum est a domesticis. Ratio istorum auctorum est, quia famuli ex sola caritate tenentur res domini tueri contra domesticos, cum econtra ratione famulatus se tacite obligaverint ad invigilandum indemnitati domini contra extraneos. Plane non video, cur famuli ratione solius famulatus minus teneantur respectu conservorum et domesticorum quam respectu extraneorum; immo quo damnum facilius, frequentius et diutius inferri potest, eo maior incumbit illud avertendi obli­ gatio. Porro saepius domestici causant hero damnum quam extranei. Ergo videtur logice sequi, ut famuli non impedientes aut non denuntiantes furta conservorum aliorumque domesticorum magis teneantur ad restitutionem, quam si eadem furta ab extraneis facta celent. Quod tamen communissime reicitur. Proinde nec tenetur ad restitutionem famulus, qui e. gr. non impedit pro viribus furtum alicuius rei ad herum pertinentis, quae eius curae non est specialiter commissa; nisi tamen talis restitutio eis ex lege civili im­ ponatur. Quomodo operarii teneantur abstinere ab iniusta cessatione operis seu operistitio, supra n. 307 dictum est in tractatu de iustitia. ARTICULUS V. De obligationibus magistrorum et discipulorum. 697 i. Magistri vices parentum quantum ad educationem spiritualem obtinent, ac proinde habent similes obligationes sicut parentes in educa­ tione spirituali; nempe debent sedulo instruere discipulos in scientiis et bonis moribus atque — si est necessarium — etiam corripere. Quae quidem obligationes non solum oriuntur ex virtute pietatis, sed etiam ex iustitia tum ratione officii suscepti tum ratione stipendii accepti. Hinc graviter desunt officio suo magistri, qui pravas doctrinas dis­ seminant aut pravum exemplum praebent; qui discipulos inducunt ad peccatum; qui sunt valde desides in instructione danda aut in cor­ reptionibus necessariis infligendis. 698 2. Discipuli tenentur magistris praestare reverentiam, amorem et oboedientiam in iis omnibus, quae studia et bonos mores spectant. Quapropter discipuli peccant, si magistris suis detrahunt, eos derident, subsannant, calumniis et inutilibus molestiis afficiunt, si alios ad ir­ reverentiam et insolentiam provocant. Pariter peccant discipuli, si ·· Cf. supra n. ito. Ita etiam Noldin, De praeceptis n. 302. ·· De iust. diss. 8, a. 13, § 7. ·’ Theol. mor. I. 3, n. 34a. Cap. II. De eisdem virtutibus prout observari debent a filiis, parentibus etc. Art.VI. 471 contra voluntatem magistri tempus in otio aut lusu terunt, si tempore lectionis non attendunt, si non oboediunt praeceptis ad scholae disci­ plinam pertinentibus. In praxi autem satis raro peccata discipulorum contra magistros commissa sunt mortalia, tum quia non adest gravitas materiae, tum quia deest sufficiens deliberatio. ARTICULUS VI. De obligationibus principum et subditorum. Praenotamen. Hic tantum loquimur de principibus et superioribus et subditis civilibus; nam in iure canonico solet tractari de obligationibus superiorum ecclesiasticorum. Obligationes vero fidelium erga superiores ecclesiasticos sunt amor, reverentia et oboedientia in rebus spiritualibus. Insuper debent fideles praestare subsidium ad convenientem sustentationem ministrorum Ecclesiae, ut supra n.499 dictum est de decimis et oblationibus. Principes civiles hic appellantur non tantum imperatores, reges, duces etc., sed omnes illi, quibus incumbit regimen rei publicae. Ergo in hoc sensu etiam Camera Deputatorum est princeps civilis. a) Obligationes gubernatorum civilium. Omnes, qui alicui com-599 munitati civili praefecti sunt, tenentur sub gravi procurare bonum commune temporale, ita tamen ut bonum spirituale inde non periclitetur. Patet per se. Hinc tenentur pro viribus avertere omnia mala tempo­ ralia, qualia sunt bella, seditiones, fames, morbi contagiosi tum hominum tum animalium etc. Insuper debent religionem veram fovere, atque non solum non impedire veram Ecclesiam in suis actionibus, sed potius illam protegere contra omnes invasiones inimicorum. Praeterea debent strenue exercere iustitiam tum distributivam tum vindicativam; distributivam scilicet, in quantum distribuant munera et onera in aequitate; vindicativam vero respectu malefactorum, in quantum iustas poenas mfligant pro delictis commissis, sine ulla acceptione personarum. Optime de obligationibus principum egit Leo XIII in Encyclica «Im­ mortale Dei" d. i Nov. 1885 dicens: „In quolibet genere rei publicae omnino principes debent summum mundi gubernatorem intueri, eumque sibimetipsis in administranda civitate tamquam exemplum legemque pro­ ponere. ... Debet igitur imperium iustum esse, neque herile, sed quasi paternum, quia Dei iustissima in homines potestas est et cum paterna bonitate coniuncta: gerendum vero est ad utilitatem civium, quia, qui praesunt ceteris, hac una de causa praesunt, ut civitatis utilitatem tue­ antur. ... Quodsi qui praesunt, delabantur in dominatum iniustum, si importunitate superbiave peccaverint, si male populo consuluerint, sciant sibi rationem aliquando Deo esse reddendam, idque tanto severius, quanto vel sanctiore in munere versati fuerint, vel gradum dignitatis altiorem obtinuerint. Potentes potenter tormenta patientur." Quae dicta sunt de obligationibus principum, valent etiam de obliga­ tionibus deputatorum, cum iuxta constitutionem omnium fere regnorum potestas legislativa deputatis sit demandata. Hinc per se patet, quam graviter peccent deputati, qui pro viribus non obstant legibus iniquis, 472 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio II. qui ex negligentia non assistunt comitiis et sic damnum inferunt rei publicae. Illis applicari possunt verba S. Scripturae: „[Altissimus] interrogabit opera vestra et cogitationes scrutabitur. Quonium cum essetis ministri regni illius, non recte iudicastis.... Horrende et cito apparebit vobis, quoniam iudicium durissimum his qui praesunt fiet.... Non enim subtrahet personam cuiusquam Deus, nec verebitur magni­ tudinem cuiusquam, quoniam pusillum et magnum ipse fecit, et aequa­ liter cura est illi de omnibus. Fortioribus autem fortior instat cru­ ciatio." " Supra n. 105 in tractatu de iustitia dictum est, quomodo deputati sint ad restitutionem obligati aut excommunicatione ligati ob iniustas leges contra bona ecclesiastica latas. In praxi res est saepe valde intricata et vix solubilis. Etenim difficulter probari potest, quantum influxerit votum unius deputati in legem iniquam condendam. Unde ad maiorem securi­ tatem expedit, ut confessarius pro tali deputato poenitenti recurrat ad S. Poenitentiariam aut ad episcopum, qui solet habere speciales facultates circa absolutionem huiusmodi casuum. Cf. diversas Instructiones datas pro episcopis Galliae et Italiae··. 600 b) Obligationes subditorum. Subditi tenentur principibus civilibus exhibere I. reverentiam, oboedientiam et fidelitatem; 2. eligere bonos deputatos; 3. solvere iusta tributa; 4. aliquando praestare servitium militare. De tributis solvendis et servitio militari praestando iam supra in tractatu de legibus civilibus sufficienter dictum est I, n. 291 sqq. Quantum ad 1. Reverentia principibus exhibenda est, quia eorum po­ testas gubernandi non est a populo, sed a Deo collata. Ideo iam in Vetere Testamento dicitur: ,JPer me reges regnant, ...et per me principes imperant, et potentes decernunt iustitiam." ** Et S. Paulus dicit: „0mnis anima pote­ statibus sublimioribus subdita sit; non est enim potestas nisi a Deo."* *1 — Contra reverentiam principibus debitam peccant subditi, qui personae aut imagini principis contumeliam inferunt”; qui scriptis, verbis aut picturis" subsannant principem; qui debita et ab omnibus exhibita signa reverentiae ipsi denegant etc. 601 Oboedientia principibus civilibus praestanda est in omnibus rebus licitis legitime praeceptis. Hinc S. Petrus dicit: „Subiecti estote omni humanae creaturae propter Deum, sive regi quasi praecellenti, sive ducibus tamquam ab eo missis ad vindictam malefactorum, laudem vero bonorum, quia sic est voluntas Dei."** — Ad veram obligationem directam statuendam in con­ scientia requiritur, ut princeps vere et iuste praecipiat. Aliquando enim leges civiles sunt mere poenales aut irritantes, quae nullam directam obli­ gationem in conscientia pariunt; aliquando etiam leges civiles sunt manifeste iniustae ac contrariae legi divinae naturalique. Tunc profecto magis oboedien­ dum est Deo quam hominibus. „Neque tamen est cur abiecisse oboedientiam, qui ita se gerant, arguantur; etenim si principum voluntas cum Dei pugnat voluntate et legibus, ipsi potestatis suae modum excedunt iustitiamque per- " * ·« " Sap. 6, 4—9; cf. etiam Leonis XIII Encycl. ..Diuturnum" d. 39 Ionii 1881. Cf. S. Poenit. d. 5 Aug. 1907. " Prov. 8, 15. Rom. 13, 1. ·’ Vulgo MajestStsbeleidiiung. Vulgo Karikaturen. " 1 Petri a, 13 sqq. Cap. II. De eisdem virtutibus prout observari debent a filiis, parentibus etc. Art.VI. 473 vertunt: neque eorum tunc valere potest auctoritas, quae, ubi iustitia non est, nulla est.“ “ — Nihilominus, etsi non est oboediendum iniqui» legibus, tamen numquam licet rebellare contra legitimum principem. Unde Pius IX damnavit in Syllabo propositionem (63): „Legitimis principibus oboedientiam detractare, immo et rebellare licet." “ Ratio est, quia talis rebellio aperta et offensiva redundaret in Deum ipsum, per quem reges regnant. Hinc videmus primis saeculis, durantibus diris persecutionibus Ecclesiae, legionem The­ baicam, quamvis facile potuisset vi resistere impio imperatori, tamen pro religione emori maluisse quam per seditionem et turbas auctoritati publicae repugnasse. Ergo principi tyrannico sicut etiam iniquis legibus sic dicta passiva resistentia opponenda est, quae consistit in hoc, quod oboedientia constanter denegatur et nullo modo praecepta divina laeduntur. Quodsi tunc tyrannus observationem legum laedentium ius Dei et religionis urgeat sub gravibus poenis, potius oportet martyrium tolerare quam legem Dei violare. Sin autem agitur de legibus, quae quidem sunt iniustae, sed quae sine pec­ cato observari possunt, tunc obtemperare licet, immo et aliquando oportet ad maiora mala vitanda. Per se patet, subditos posse se defendere licitis mediis contra iniquas leges, e. gr. in publicis foliis iniquitatem legum osten­ dendo, bonos deputatos eligendo, publicos conventus instituendo etc. Fidelitas debita principibus exigit, ne quid iniustum subditi agant ad 60S se subtrahendum a jurisdictione superiorum, neve quid moliantur ad principem de throno suo legitimo detrudendum. Hodie solent reges et principes initio sui regiminis iuramentum praestare super constitutione, i. e. se velle fideliter observare ea, quae in constitutione regni sancita sunt. Quodsi princeps graviter hanc constitutionem iuratam violaverit ac fidem datam fregerit, nec subditi amplius tenentur fidelitatem observare, iuxta Regulam (75) Iuris: ..Frustra sibi fidem quis postulat ab eo servari, cui fidem a se praestitam servare recusat." — Nihilominus etiam in isto casu neque rebellio neque sic dictum tyrannicidium licet ”. Ceterum iste casus in regionibus civilizatis rarissimus erit. Quantum ad 2. Hodie in omnibus fere regionibus civilizatis eliguntur 603 a populo deputati, qui ad res publicas gerendas sive in regno sive in pro­ vincia sive in municipio suis suffragiis decisivis (et non tantum consultivis) concurrunt. Quare bonum totius rei publicae secundum magnam partem dependet a suffragiis deputatorum. Unde luce clarius est, quanti momenti sit, ut eligantur boni deputati, qui animi fortitudine, spiritu Christiano, dexteritate in rebus gerendis, scientia in rebus politicis ac sufficienti elo-*5 •° Encyclica citata ..Diuturnum"; cf. etiam eiusdem Leonis XIII Encycl. „Immortale Dei" d. 1 Nov. 1885. 5· Dene. n. 1763. •7 Cf. Leo XIII, Encycl. „Quod apostolici" d. 28 Dec. 1879. De celebri quae­ stione, utrum liceat tyrannum occidere privata auctoritate, sequentia breviter no­ tentur. Distingui solet duplex tyrannus: alter est regiminis, qui legitime obtento regimine abutitur populum opprimendo; alter est usurpationis, qui illegitime re­ gimen usurpavit. Tyrannus regiminis non potest licite occidi privata auctoritate; contraria doctrina damnata est in Concilio Constantiensi (Dene. n. 690). Ty­ rannus vero usurpationis potest licite occidi privata auctoritate ex iure tum de­ fensionis, tum vindictae, dummodo adsint sequentes condiciones: 1. quod sanior pars reipublicae consentiat; 2. quod ex recursu ad maiorem superiorem ipsa ty­ rannis nequeat tolli. Cf. Billuart, De iust. dias. 10, a. 2; Cathrein, Moralphil.® II 692 sqq. 474 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio II. quentia praediti sunt. Quapropter etiam clare patet, quam graviter desint officio suo et iustitiae legali, qui iure eligendi deputatos non recte utuntur et sic permittunt, ut pravi deputati eligantur. Ab hac obligatione eligendi bonos deputatos minime excusant leves causae, e. gr. aliqua iactura tem­ poris, derisiones aliorum; nec etiam excusat probabilis inutilitas suffragii Etenim quamquam bonus candidatus non erit electus propter pluritatem votorum contrariorum, tamen multum expedit saltem facto electionis ostendere, quaenam sit voluntas bonorum civium. Utinam omnes boni cives semper implevissent officium eligendi bonos deputatos! Certo nunc non adessent tot leges iniquae, quot revera hodie sunt. Hinc nisi oriatur pro electore damnum vere grave, e. gr. in bonis fortunae, propter imminens periculum perdendi officium suum etc., non exsistit sufficiens causa ex­ cusans a ferendo voto. In praxi difficulter potest determinari, utrum aliquis ex neglecta obligatione eligendi bonos deputatos graviter peccaverit, cum gravitas peccati sic commissi dependeat ex gravitate damni certe commissi aut certe non evitati. Quae quidem gravitas damni saepe non certe constat. Quo efficacius et diligentius probi cives ad electiones deputatorum bono­ rum concurrant, sacerdotes prudenter simul et instanter exhortentur ; fiant permanentes consociationes pro hoc fine; laici eruditi et eloquentia zeloque praediti (non autem sacerdotes, cum inde gravia incommoda oriri possint) habeant ad populum conciones, in quibus electores de modo et officio eligendi instruant et qualitates canditatorum discutiant. Tempore autem electionis omnes boni cives invitentur ad electionem, segniores vero etiam moraliter compellantur. 604 De electione indigni deputati. Quamvis sit multo consultius eligere semper deputatum digniorem, quia sic magis providetur bono communi, tamen per se sufficit eligere dignum et idoneum, relicto digniore. Ratio est, quia nul­ libi praescribitur, ut eligatur dignior, sed solum exigitur, ut eligatur dignus. Per se est grave peccatum eligere deputatum certe indignum, cum talis electio sit illicita cooperatio ad grave malum societatis. Electores enim mediate participant in omnibus malis, quae a malis deputatis causantur. Nihilominus, cum talis participatio non sit formalis, sed materialis, aliquando licet indignum deputatum eligere. Hanc participationem esse per se mate­ rialem et non formalem, patet ex eo, quod electio deputati est per se actio indifferens, et quod ipse deputatus electus propria culpa abutitur iure sibi per electionem commisso. Ut autem in praxi liceat eligere indignum de­ putatum, non solum requiritur finis honestus, sed etiam gravissima causa. Et primo quidem finis honestus; ideoque graviter peccat ille, qui dat suf­ fragium pravo deputato eo fine, ut ille postea valeat concurrere ad malas leges contra religionem. Deinde requiritur gravis, immo et gravissima causa; quales causae sunt gravia incommoda avertenda sive ab ipso eligente sive ab aliis sive a re publica. Sic e. gr. operarius posset eligere malum depu­ tatum, si secus suum officium amitteret et aliud officium invenire non va­ leret6*; licet eligere malum ad impediendam electionem peioris. Quod quidem haud raro accidere potest in sic dictis secundis electionibus··. Tunc enim non datur optio nisi inter duos candidatos. Plerumque autem in hoc casu “ Ita etiam Noldin, De praeceptis n. 325. Omnes fere moderni theologi conce­ dunt electionem mali deputati non esse quid intrinsecus malum, ac proinde ali­ quando per accidens licere ad avertenda maiora mala. »· Vulgo StichwaM, ballotage, second ballot. Quaestio III. Art. I. De gratitudine. 475 oportet publice declarare ad evitandum scandalum, hanc electionem non fieri nisi ad magis indignum candidatum excludendum. Aliquando etiam licet eligere paucos malos deputatos, qui positi sunt in elencho continente multos bonos deputatos, si secus totus elenchus non erit electus cum magno detrimento religionis aut rei publicae··. QUAESTIO III. De ceteris virtutibus iustitiae annexis, nempe de gratitudine, vindicatione, affabilitate, liberalitate, epikeia. Praenotamen. Hucusque dictum est de pietate, observantia, oboedientia, quae virtutes, licet non tam strictum debitum inducant quam iustitia, tamen adhuc verum debitum respiciunt, quod solet vocari legale; a legibus enim positivis exercitium istarum virtutum exigitur. Sic e. gr. exigunt leges positivae (etiam civiles), ut parentibus pietas, observantia, oboedientia ex­ hibeantur. — Nunc agendum est de illis virtutibus, quae non important nisi debitum convenientiae seu debitum morale, i. e. debitum, quod quidem stricte exigi nequit, sed quod ex quadam honestate et aequitate oritur. Istae virtutes, scii, gratitudo, vindicatio, affabilitas, liberalitas, epikeia, raro quidem laeduntur eo usque, ut oriatur peccatum mortale, sed nihilominus sunt magni momenti non tantum pro vita spirituali, sed etiam pro pacifica iucundaque conversatione humana. Ideo cum magno fructu confessarius leget ea, quae Angelicus Doctor de eis disserit in S. theol. 2, 2, q. 106 sqq. Brevitati studentes tradimus perpauca de illis. ARTICULUS I. De gratitudine. Notio. Gratitudo est virtus, quae inclinat hominem ad beneficia 605 accepta agnoscenda (mente et ore), atque ad ea saltem aliqualiter rependenda; vel ut dicit S. Augustinus”1: „Gratia est virtus, in qua amicitiarum et beneficiorum alterius memoria, et alterius remunerandi voluntas continetur." Explicatur: Gratitudo non oritur nisi ex beneficio accepto. Beneficium est indebita et utilis praestatio, gratis alicui facta, ex affectu benevolentiae. Dicitur: beneficium est indebita et utilis praestatio; etenim ea, quae de­ bentur aut quae inutilia sunt, nequeunt vocari beneficium. Itaque „ille, qui alicui auxiliatur ad peccandum, non confert beneficium, sed magis nocu­ mentum: et ideo non debetur ei gratiarum actio" ·*. Deinde ad beneficium proprie dictum requiritur, ut sit gratis et ex benevolentia factum; nam ,.gratia est, quod gratis datur"·’; et quod non ex benevolentia sed ex alio motivo bono malove praestatur, non potest sibi vindicare nomen proprii beneficii. Praesertim non est beneficium, quod fit ex puro egoismo. Inter­ dum tamen beneficium sumitur in latiore sensu pro omni bono opere prae·· Latius de hac rc tractant Vermcersch, Quaest. de iust. q. 3, c. 1, de iure suf­ fragii. Cf. etiam Staatslcxikon, s. v. „Wahlrecht". ·· De diversis quaest. 83, q . 31 (Migne, Patr. lat. 40, 21). ** S. theol. 3, a, q. to;, a. 1 ad 1. ·· Ib. q. to6, a. a (ed. Leon.). Tract XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. stito, licet sit debitum ex iustitia commutativa. Hinc e. gr. herus refert gratias operariis pro bonis servitiis praestitis, licet operarii ad ista servitia obligati fuerint ex contractu inito. Oportet cum Angelico Doctore" notare, gratitudinem tunc solum esse specialem virtutem, quando oritur ex beneficiis collatis ab alio homine, qui non est superior. Etenim gratitudo Deo debita pro collatis innumeris bene­ ficiis reducitur ad virtutem religionis; gratitudo debita parentibus, qui sunt nostrae generationis et disciplinae principium, spectat ad pietatem ; gratitudo vero debita superioribus, qui sunt principia gubernationis et bonorum com­ munium, reducitur ad virtutem observantiae. Gratitudo magis in affectu, nempe in animo grato, quam in effectu, i. e. in real! remuneratione beneficii accepti consistit. Ex quo patet virtutem gratitudinis omnibus esse possibilem, etiam pauperibus ; quia omnes possunt affectum gratitudinis colere pro beneficiis receptis, licet non omnes valeant beneficia accepta rependere. 606 Officia gratitudinis. Gratitudinis proprie dictae (quae respicit beneficia collata ab alio homine privato) praecipue sunt tria officia seu tres gradus : i. meminisse et agnoscere accepta beneficia; a. verbis exprimere beneficium acceptum, e. gr. benefactorem laudando, ei grates exprimere etc.; 3. factis retribuere beneficium acceptum, in quantum facultas permittit". 607 Necessitas et pulchritudo gratitudinis. Gratitudo est necessaria aeque ac pulcherrima virtus. Etenim fovet caritatem, in quantum unit corda hominum; alit vitam socialem, in quantum alter alterius onera alleviat atque se invicem homines adiuvant; nutrit humilitatem, in quantum ille, qui gratitudinem exhibet, se ostendit benefactori subditum. Quibus de causis in educatione infantium multum insistendum est, ut ipsi semper agnoscant beneficia accepta atque debitas gratias persolvere non omittant. Valde etiam expedit, ut omnis homo saepe et ferventer gratias referat Deo pro beneficiis collatis. Hinc verissime dicitur in Praefatione: „Vere dignum et iustum est, aequum et salutare, nos tibi semper et ubique gratias agere, Domine sancte, Pater omni­ potens, aeterne Deus, per Christum Dominum nostrum.'* Qualitates gratitudinis sunt sequentes: 608 Gratitudo debet esse 1. prompta, i. e. cito manifestari post beneficium acceptum " ; a. interna et non solum externa, i. e. procedere ex sincero affectu interno et non tantum verbis frigidis enuntiari; 3. humilis, i. e. cum vera agnitione beneficii accepti tamquam rei nobis utilis; si enim quis parvi pendit beneficium acceptum, non potest esse vera gratitudine imbutus; 4. carens cupiditate, i. e. gratitudo non debet exprimi eo potissimum fine, ut quis ampliora beneficia a benefactore recipiat, sicuti accidit in mendican­ tibus arrogantibus. " S. theol. 2, a, q. 106, a. 1. “ Ib. q. 107, a. 2. " Concinne animadvertit Angelicus Doctor (1. c. q. 106, a. 4), recompensa­ tionem beneficii debere fieri statim quoad affectum, in quantum homo statim agnoscit beneficium acceptum et paratus est pro viribus beneficium rependere; sed hanc recompensationem non debere statim reapse dari, quia ille, qui nimis cito cupit solvere, inde ostendit se velle munus munere expungere atque se nolle alteri astringi. Art II. De vindicatione. 477 Vitium oppositum. Gratitudini opponitur ingratitudo, quae solet multa 609 mala producere in vita morali et sociali. Etenim ingratitudine refrigescit caritas erga Deum et homines, vita socialis debilitatur, egoismus fovetur etc. — Ingratitudo est aut materialis aut formalis. Ingratitudo formalis est contemptus aut benefactoris aut beneficii; potest esse peccatum mortale, si scii, iste contemptus graviter offendit benefactorem et ita notabiliter laedit caritatem. Tamquam gradus huius ingratitudinis enumerantur: a) malum pro bono reddere; de qua ingratitudine conqueritur Christus per prophetam leremiam: ,,Numquid redditur pro bono malum, quia foderunt foveam animae meae?"*7 b) beneficium vituperare; hoc modo ingrati fuerunt Israelitae murmurantes in deserto de ipsorum eductione ex Aegypto; c) beneficium veluti maleficium reputare, sicuti faciunt damnati ··. Ingratitudo materialis est omissio debitae gratitudinis, sed absque con­ temptu; ordinarie non est nisi peccatum veniale, quia provenit ex quadam negligentia, et non ita graviter solet offendere benefactorem. Tamquam gradus huius ingratitudinis enumerantur: a) nihil rependere pro beneficio recepto; b) dissimulare beneficium et non gratias agere; sicuti faciunt quidam pueri male educati, qui recepto beneficio statim abeunt sine ullo signo grati­ tudinis; c) nolle agnoscere beneficium acceptum. De gratitudine bene scripserunt praeter S. Thomam S. Bonaventura ®®, B. Albertus Magnus’®, ex modernis Seb. von Oer’1. ARTICULUS IL De vindicatione. Notio. Vindicatio stricte sumpta est ultio iniuriae per aliquod 610 malum poenae inflictum peccanti; seu brevius: redditio mali poenalis pro malo culpabili. S. Augustinus” post Ciceronem definit virtutem vindicationis: „virtus, per quam vis aut iniuria, et omnino omne quod obfuturum est, defendendo aut ulciscendo propulsatur". Sicut grati­ tudo reddit proximo bonum opus acceptum, ita vindicta compensat malum a proximo illatum. Vindicta habet duos actus: alterum prin­ cipalem, nempe ulcisci iniurias factas; alterum secundarium: impedire iniurias intentas. Vindicatio est virtus specialis. Etenim ubi est in homine aliqua inclinatio naturalis, quae facile a recta via deflecti potest, necessaria est specialis virtus, lamvero homo habet naturalem inclinationem ulciscendi iniurias perpessas et se defendendi contra iniurias futuras. Quae quidem inclinatio facile de­ viare potest sive per excessum sive per defectum. Ergo necessaria est virtus, quae hanc inclinationem in medio coercet; et haec virtus est vindicatio. Notare autem oportet motivum, propter quod vindicta sumatur. Si quis enim vindictam sumit eo fine, ut peccanti malum inferatur, id non est virtus, sed actus peccaminosus odii; si quis vindictam sumit, ut malefactor emendetur, ·’ 1er. 18, 20. “ Cf. S. theol. 2, 2, q. 107, a. 2 (ed. Leon.). ·· Pharetra 1. 3, c. 21 de ingratitudine, et 1. 4, c. 31 de gratitudine. ’· Paradisus anim. c. 25. ’* Unsere Tugenden (Freiburg 1912) 261 sqq. ’■ De diversis quaest. 83, q. 31 (Migne, Patr. lat. 40, 21). In lingua Germanica vindicatio forte dici potest : Ahndung eur gerechten Selbstbehauptung. Tract XI. D· virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. id est actus caritatis, nempe correptionis fraternae; si, ut servetur tran­ quillitas publica, est actus iustitiae legalis; si ad honorem Dei, est actus religionis; si iudex seu superior debitam vindictam sumit, est actus iustitiae vindicativae1*; demum si homo privatus quaerit vindictam, ut habeatur ali­ qua reparatio iniuriae commissae et satisfactio partis laesae, est actus virtutis vindicationis. Vindicationis actus ordinarie quidem non potest exerceri per hominem privatum, sed per legitimam auc:oritatem publicam; nemo enim alium punire potest, nisi sit eius superior; attamen si agitur de punitionibus minoribus, licentia legitimi superioris merito praesumi potest, ut etiam homo privatus valeat vindictam licitam sumere. Sic e. gr. non videtur illicitum dare levem alapam puero, qui aliquod nocumentum intulit. In praxi raro expedit, ut homo privatus vindictam sumat aut petat; quia sub specie aequitatis quaesitae saepe latet nimius amor proprius, vel — quod peius est — odium proximi. Unde vindicatio solet vocari parva virtus, et consulitur potius delicta p.oximi remittere quam punire; nisi tamen caritas Dei aut proximi vel bonum publicum reparationem iniuriae exigant. 611 Vitia opposita. Virtuti vindicationis opponuntur duo vitia: alterum per excessum, scii, vitium crudelitatis seu saevitiae; alterum per defectum, scii. nimia remissio in puniendo. Qui plura cupit de virtute vindicationis, adeat S. Thomam*77 78 aut Billuart78. ARTICULUS III. De affabilitate. 612 Notio. Affabilitas’8 (quae quandoque vocatur etiam amicitia, comi­ tas, urbanitas) est virtus, qua quis ex debito vitae socialis in communi convictu grate et decenter se habet ad alios, tam in factis quam in dictis ", Explicatur: Homo affabilis neque nimis blande neque nimis aspere se gerit in conversatione humana. Affabilitas versatur praecipue circa con­ versationem seriam; nam ad eutrapeliam pertinet debitum modum servare in ludis et ludicris, ita ut nec adsit excessus per modum scurrae, nec de­ fectus quo inficiuntur quidam agrestes aut rupicones. Affabilitas pertinet ad virtutem iustitiae, quia verum debitum ad alterum inducit. Etenim homo est ex ipsa condicione naturae suae animal sociale, ac proinde debet convenienter se habere ad alios homines secum con­ viventes. Exinde patet virtutem affabilitatis, quae hanc conversationem recte ordinat, includere verum debitum, saltem morale. Quae quidem virtus affabilitatis est utilissima cuilibet homini, praecipue autem sacerdotibus, qui omnibus omnia fieri debent, ut omnes Christo lucrifaciant. De hac virtute iam agitur in vetere Corpore Iuris sub titulo: de vita et honestate clericorum. Omnes quoque auctores moderni, quotquot scripserunt de moribus clericorum, illam valde commendant78. 78 78 78 77 78 Cf. S. theol. 2, 2, q. 8o, a. unie, ad i. Ib. q. io8. 78 De virt. iust. annexis diss. 3, a. 3. Freundlichkeit, Leutseligkeit, Hôflichkeit, politesse, civilité, affabilité. Cf. S. theol. 2, 2, q. 114, a. 1. Cf. Walter, Der katholische Priester I (Brixen 1904), c. 2. Art. III. De affabilitate. 479 Actus affabilitatis praecipui sunt: i. omnes benigne audire eosque li­ benter et hilari vultu alloqui; 2. signa urbanitatis omnibus exhibere, atta­ men iuxta condicionem uniuscuiusque et consuetudinem patriae; 3. interius et exterius habere veram caritatem erga proximum, atque nimium amorem erga semetipsum impugnare. Complures homines opinantur ad officium urbanitatis sufficere externis verbis ac gestis se exhibere, sicut homines bene educati facere solent; sed hoc prorsus insufficiens est. Nam talis urbanitas nihil aliud est nisi frau­ dulenta fictio apta ad fallendos homines simplices. Haec demum est vera urbanitas, quae procedit ex intima convictione, unumquemque debere pro viribus concurrere ad pacificum iucundumaue convictum societatis hu­ manae et praesertim domesticae. Vitia opposita. Virtuti affabilitatis opponuntur duo vitia: alterum per excessum, nempe adulatio; alterum per defectum, scii, morositas seu litigium. Adulatio est vitium, quo quis modo inordinato et excessivo in com-613 muni conversatione verbis vel factis alium delectare studet alicuius commodi consequendi causa™. Adulator ille est, qui omnia facta dictaque alterius laudat et approbat propriae utilitatis causa. De hac adulatione S. Hieronymus*80 merito ait: „Nihil est, quod tam facile corrumpat mentes hominum, quam adulatio." Et S. Augustinus81*dicit: „Plus persequitur lingua adulatoris quam inter­ fectoris manus." Adulatio per se quidem non est peccatum mortale, quia est tantum excessus in studio placendi et delectandi, quod non videtur gra­ viter repugnare caritati; attamen saepe fit peccatum mortale propter malum finem agentis et notanter triplici ratione”: I. ratione materiae, puta cum quis laudat alicuius peccatum; hoc enim contrariatur et dilectioni Dei, contra cuius iustitiam adulator loquitur, et dilectioni proximi, quem in peccato fovet. Unde est peccatum mortale secundum illud: „Vae, qui dicitis malum bo­ num." ” De adulatione, quam facit palpo, supra n. 106 sermo fuit. 2. ratione intentionis, puta cum quis alicui adulatur ad hoc, quod fraudulenter ei noceat (vel corporaliter vel spiritualiter). Hinc dicitur: ,,Meliora sunt vulnera di­ ligentis quam fraudulenta oscula odientis." 88 Homines nefarii saepe utuntur adulationibus ad corrumpendas puellas. 3. ratione effectus, ut cum quis adulando praebet alteri occasionem graviter peccandi, etiamsi id non in­ tendit. In hoc casu applicanda sunt ea, quae dicta sunt de scandalo. Litigium seu morositas** est vitium, quo quis se praebet difficilem 614 in consortio, raro acquiescens et saepe contradicens verbis alterius ex intentione alterum contristandi aut saltem illi non placendi. Si haec contradictio fit ex defectu amoris animos unientis, pertinet ad discordiam; sin vero fit ex ira, opponitur mansuetudini88. — Morositas est ” S. theol. 2, 2, q. 115, a. 1.— Niedrige Schmeichelei, Liebedienerei, flagornerie. 80 Ep. ad Gelantiam matronam n. 17 (Migne, Patr. lat. 22, 1212). 81 In Ps. 69 (Migne 1. c. 36, 869). Idem S. Augustinus (Sermo 353: Migne i- c. 39, 1561) breviter sed recte dicit: ..Adulatio est fallaci laude seductio." ·’ S. theol. 2, 2, q. 115, a. 2. 88 Is. 5, 20. 88 Prov. 27, 6. 88 Streitsucht, Rechthaberei; rauhes. murrisches, rechthaberisches IVesen, grognerie, er gâterie, grumbling. 88 S. theol. 2, 2, q. 116, a. 1. 480 Tract. XI. De virtute iustitiae et vitiis oppositis. Quaestio III. per se peccatum veniale, sed per accidens potest evadere peccatum mortale, quando scii, graviter laedit caritatem proximi et reddit consortium hu­ manum fere intolerabile ARTICULUS IV. De liberalitate. 616 Notio. Liberalitas seu largitas est virtus moderans amorem pe­ cuniae et reddens hominem promptum ad pecuniam erogandam iuxta rectae rationis dictamen. Explicatur: Obiectum materiale huius virtutis est pecunia aliaque bona externa, obiectum vero proximum et immediatum est cupiditas pecuniae recte moderanda, ne scii, sit nimis magna neve nimis parva. Mediate autem et consequenter versatur liberalitas circa rectum usum et rationabilem elargitionem pecuniarum, quas homo liberalis libenter, hilariter, copiose dat, prout recta ratio postulat8’. Ex quibus patet, etiam pauperes posse habere vir­ tutem liberalitatis quantum ad obiectum proximum et immediatum, quando scii, habent rectum affectum ad pecuniam, ita ut parati essent ad elargien­ dam illam, si possiderent. Ipsum autem exercitium liberalitatis pauperibus saepe impossibile est propter ipsorum inopiam. Liberalitas est virtus annexa iustitiae, quia, licet non adaequet iustitiam in stricta et debita aequalitate reddenda, tamen aliqualiter debitum reddit proximo. Differt autem liberalitas a) a misericordia, quae procedit ex motivo compassionis; b) a beneficentia, quae procedit ex motivo caritatis; c) a magnificentia in eo, quod liberalitas versatur circa mediocres et ordinarias elargitiones, magnificentia vero utitur magnis expensis ad splendida opera perficienda88, ut infra dicetur n. 631. 616 Vitia opposita. Liberalitati opponuntur duo vitia: alterum per excessum, nempe prodigalitas; alterum per defectum, scii, avaritia. De avaritia iam supra I, n. 416 sqq inter peccata capitalia dictum est. Prodigalitas est ero­ gatio superflua et irrationalis rerum suarum; ac proinde est peccatum, quia homo non est dominus absolutus suorum bonorum, sed tantum quasi villicus Dei obligatus ad administranda bona accepta iuxta intentionem Dei et non ex proprio libitu. Ex se autem prodigalitas non est nisi peccatum veniale, cum non ita magna inordinatio in ipsa inveniatur; per accidens vero saepe evadit peccatum mortale, scii. 1. ratione finis, ut si opes profunduntur propter finem mortaliter malum, e. gr. propter meretricem exornandam; 2. ratione damni inde sequentis, e. gr. si pater familias sua prodigalitate uxorem et filios in egestatem detrudit. ARTICULUS V. De epikeia seu aequitate. 617 Notio. Epikeia seu aequitas** est congrua quaedam moderatio stricti iuris. Explicatur: Epikeia potest sumi in duplici sensu, sc. prout adiungitur iustitiae legali aut prout pertinet ad quandam iustitiam naturalem. In primo hoc sensu est quaedam benigna interpretatio legis non secundum ipsius verba, ·’ S. theol. 2, 2, q. 117, a. 2. 88 Ib. a. 3 ad 1. 88 Billigkeit. Art. V. De epikeia seu aequitate. 481 sed secundum mentem legislatoris·0; et definitur ab Aristotele·*1: „directio legis, ubi deficit propter universale". In vetere iure Romano aequitas seu ius aequum distinguitur a iure stricto·’. De hac epikeia seu aequitate dicit Angelicus Doctor·*: ..Epikeia corresponde! proprie iustitiae legali; et quodam­ modo continetur sub ea, et quodammodo excedit eam. Si enim iustitia legalis dicatur, quae obtemperat legi sive quantum ad verba legis sive quantum ad intentionem legislatoris, quae potior est, sic epikeia est pars potior legalis iustitiae. Si vero iustitia legalis dicatur solum quae obtemperat legi secundum verba legis, sic epikeia non est pars legalis iustitiae, sed est pars iustitiae communiter dictae, contra iustitiam legalem divisa sicut excedens ipsam." Epikeia seu aequitas, prout pertinet ad quandam iustitiam naturalem, 618 definiri potest cum S. Cypriano: iustitia dulcore misericordiae temperata. S. Thomas hanc virtutem reducit ad affabilitatem seu amicitiam ··. Et revera magnam affinitatem habet cum affabilitate seu amicitia, quae attendit con­ venientem conversationem inter homines. Etenim aequitas aliquid remittit de stricto iure ad hoc, ut conversatio humana sit conveniens ac iucunda. De hac aequitate dicit Aristoteles··: „Qui non nimis urget ius [suum] sum­ mum, neque in deteriorem partem, sed de iure suo concedit potius, etiamsi legis auxilio niti possit, is est aequus et bonus: atque hic habitus aequitas appellatur." Quam quidem aequitatem exercet e. gr. herus, qui operariis aliquid ultra mercedem stipulatam largitur, si ipse ex laboribus operariorum lucrum extraordinarium percepit; pariter aequitatem exercet creditor, qui concedit aliquam solvendi dilationem debitori, qui tempore fixo solvere nequit sine magnis angustiis. Haec virtus aequitatis quasi media consistit inter iustitiam et caritatem. Caritatis quidem est, in favorem proximi summum suum ius in aliquo casu non urgere; ad aliquale autem debitum iustitiae pertinet non nimis onerare proximum per strictam exactionem debiti. Potius autem ad iustitiam quam ad caritatem pertinet haec aequitas; unde Aristo­ teles·· dicit: ..Aequitas iustitia quaedam est, non alius quidam habitus." Cum autem aequitas parum habeat de ratione debiti, eius laesio per se non est nisi peccatum veniale, et adagium valde notum: „Summum ius summa iniuria", diminute tantum intelligi valet de laesione huius aequitatis. Fieri enim nequit, ut praetermissio debiti imperfecti summa evadat iniuria w. Hoc autem adagium verissimum est, si intelligitur de summo iure positivo quod adversatur iustitiae naturali, vel etiam de spuria legis positivae inter­ pretatione, quae reicit omnem epikeiam. Virtus aequitatis (in utroque sensu acceptae) subiectatur in voluntate 619 neque quidquam fere aliud est nisi exsecutio virtutis gnome··, quae est pars prudentiae, et quae residet in ratione. Gnome igitur praebet directionem aequitati in materia iustitiae. Gnome autem ipsa se extendit quoque ad alias materias··. Ex hac intima coniunctione cum gnome apparet etiam prae­ stantia aequitatis, quae non a communi, sed ab altiore prudentia dirigitur. •° Cf. quae supra I, n. 231 sqq. in tractatu de interpretatione legum dicta sunt de hac epikeia. ·’ Ethic. 1. 5, c. 10, n. 6. ·’ Cf. Voigt, Die Lehre vom ius naturale, aequum und ius gentium der Romer I, § 4. ·· S. theol. a, 2, q. 120, a. 2 ad 1. »· Ib. q. 80, a. unie. ·» L. c. ·· L. c. ·’ Cf. Vermeersch, Quaest. de iust. 21, n. 478 sqq., ubi bene et late de virtute aequitatis disseritur. ·· Cf. supra I, n. 633; Caietani, Comm, in 2, 3, q. 120, a. a; S. theol. 2, 2, q. 80, a. unie, ad 4. ·· S. theol. 1. c. FsOmmbs, ManThtoI aor. 11. .11 482 Tract. XII. De virtute fortitudinis et vitiis oppositis. TRACTATUS XII. De virtute fortitudinis et vitiis oppositis. S. Thomas agit in Summa theologica post tractatum de iustitia et vir­ tutibus annexis de tertia virtute cardinali, scii, de fortitudine *. Qui quidem tractatus est utilissimus pro vita spirituali. Sequentes vestigia Angelici Doctoris et simul brevitati studentes dividimus hunc tractatum in quattuor capita, scii. i. de notione fortitudinis, 2. de actibus eius, 3. de partibus eius, 4. de vitiis oppositis. CAPUT I. De notione fortitudinis. Praenotamen. „Nomen fortitudinis dupliciter accipi potest: uno modo, secundum quod absolute importat quandam animi firmitatem, et secundum hoc est generalis virtus, vel potius condicio cuiuslibet virtutis, quia ad vir­ tutem requiritur firmiter et immobiliter operari. Alio modo potest accipi fortitudo, secundum quod importat firmitatem tantum in sustinendis et repellendis his, in quibus maxime difficile est firmitatem habere, scilicet in aliquibus periculis gravibus; unde Tullius dicit, quod fortitudo est conside­ rata periculorum susceptio et laborum perpessio." ’ Omissa prima generali acceptione fortitudinis loquimur tantum de fortitudine in altero sensu. Potest autem fortitudo sic accepta definiri sequenti modo: 620 Definitio. Fortitudo8 est virtus cardinalis, qua appetitus irascibilis (et voluntas) ita roboratur, ut a bono arduo prosequendo non desistat etiam propter maxima pericula vitae corporalis. Explicatur. Quamvis etiam aliae virtutes impellere possint hominem, ut bonum prosequatur etiam inter summa pericula, nihilominus aliud est propter haec motiva exercere opus virtutis, et aliud est hoc idem facere propter honestatem fortitudinis; quia scilicet decet hominem nullis malis corporalibus frangi. Quod pulchre iam exprimit Horatius poeta*: „Si fractus illabatur orbis, impavidum ferient ruinae." Fortitudo (sicut et prudentia et ceterae virtutes morales) est tum natu­ ralis tum supernaturalis, prout acquiritur propriis viribus vel infunditur a Deo simul cum gratia sanctificante. Virtus naturalis fortitudinis prose­ quitur bonum arduum naturale; virtus vero supernaturalis fortitudinis solet attingere obiectum supernaturale. Subiectum utriusque fortitudinis est appetitus irascibilis, prout tamen voluntati subiacet. Fortitudo enim reddit appetitum irascibilem firmum et potentem ad prompte et facile moderandas passiones timoris et audaciae instantibus periculis maximis. Qua firmitate stabilita voluntas iam potest expedite et facile eligere medium iustum, ne scii, sit nimius timor neve nimia audacia. Licet igitur proprie loquendo fortitudo resideat in appetitu irascibili, tamen redundantem suum influxum directe exercet in voluntatem ·. > 2, 2, q. 123—>40. ’ S. theol. 2, 2, q. 123, a. 2. • Starkmut, Seelentapferkeit, bravoure de l'âme. · Carni. 3, 3. • Tanquerey (Synopsis theol. mor. n. 1061) non recte dicit fortitudinem pri­ mario residere in voluntate et secundario in parte irascibili. Cf. S. theol. 1, 2, q. 61, a. a. Caput II. De actibus fortitudinis. 483 Obiectum materiale fortitudinis sunt extrema pericula praesertim mor­ tis· (obiectum remotum) vel potius timores orti propter ista pericula, e. gr. in bello iusto aut in defensione alicuius virtutis (obiectum proxi­ mum). Latrones autem, duellantes, iniuste bellantes, etsi non timent peri­ cula mortis, non habent virtutem fortitudinis, sed potius vitium iiitimiditatis et audaciae, quia non agunt iuxta rectam rationem. Obiectum formale quod fortitudinis sunt timores isti recte expellendi et audacia nimia refrenanda. Postquam autem malum magnum iam ad­ venit, fortitudo etiam tristitiam insurgentem moderatur, quamvis princi­ paliter pertineat ad patientiam versari circa tristitias moderandasT. Hinc S. Laurentius heroicam fortitudinem exercuit 1. animose tyrannum aggre­ diendo et nervose repellendo eius iniqua mandata; 2. laetanter sustinendo atrocissimos dolores in martyrio. Donum fortitudinis a Spiritu Sancto infusum ' cum virtute supernatural! 621 fortitudinis semper coniunctum est. Quod quidem donum fortitudinis est qualitas infusa, qua quis ex speciali motione Spiritus Sancti et praeter connaturalem modum agendi pervenit ad finem cuiuslibet boni operis incohati cum fiducia evadendi omnia pericula. Virtus fortitudinis perficit quidem animum ad sustinenda quaecumque pericula, sed non sufficienter dat fiduciam eva­ dendi quaecumque pericula; quod quidem praestat donum fortitudinis. Ad rem scribit Angelicus Doctor: ..Quandoque enim non subest potestati hominis ut consequatur finem sui operis vel evadat mala seu pericula, cum quando­ que opprimatur ab eis in mortem; sed hoc operatur Spiritus Sanctus in homine, dum perducit eum ad vitam aeternam, quae est finis omnium bono­ rum operum et evasio omnium periculorum; et huius rei infundit quandam fiduciam menti Spiritus Sanctus contrarium timorem excludens; et secundum hoc fortitudo donum Spiritus Sancti ponitur." · Beatitude quarta, scii.: Beati, qui sitiunt et esuriunt iustitiam__ dono fortitudinis corresponde!; fortitudo enim in arduis consistit; est autem valde arduum, quod aliquis non solum opera virtuosa faciat, sed quod faciat ea cum insatiabili quodam desiderio; quod potest significari per famem et sitim iustitiae. Fructus Spiritus Sancti ponuntur duo, qui sufficienter correspondent dono fortitudinis, scii, patientia, quae respicit sustinentiam malorum; et longanimitas, quae respicere potest diuturnam exspectationem et opera­ tionem bonorum10. CAPUT II. De actibus fortitudinis. Ex dictis de obiecto materiali et formali facile potest deduci, quinam 622 sint actus fortitudinis. Officium fortitudinis est recte cohibere timores et moderari audacias. ..Fortitudo autem est magis circa timores repri­ mendos quam circa audacias moderandas. Difficilius est enim timorem reprimere quam audaciam moderari, eo quod ipsum periculum, quod est obiectum audaciae et timoris, de se confert aliquid ad repressionem audaciae, sed [econtra] operatur ad augmentum timoris. Aggredi autem • S. theol. a, a, q. 123, a. 4. ’ Ib. q. 136, a. 4 ad a. • Cf. aupra I, n. 45a. · Cf. S. theol. a, a, q. 139, a. 1. 10 Ib. a. a. 81 · 4»4 Tract. XII. De virtute fortitudinis et vitiis oppositis. pertinet ad fortitudinem, secundum quod moderatur audaciam; sed sustinere sequitur repressionem timoris. Et ideo principalior actus fortitudinis est sustinere, i. e. immobiliter sistere in periculis, quam aggredi." Ita post Aristotelem S. Thomas1, qui et addit: ..Sustinere est difficilius quam aggredi, triplici ratione: primo quidem, quia sustinere videtur aliquis ab aliquo fortiore invadente; qui autem aggreditur, invadit per modum fortioris. Difficilius autem est pugnare cum for­ tiore quam cum debiliore. Secundo, quia ille, qui sustinet, iam sentit pericula imminentia; ille autem, qui aggreditur, habet ea ut futura. Difficilius autem est non moveri a praesentibus quam a futuris. Tertio, quia sustinere importat diuturnitatem temporis; sed aggredi potest ali­ quis ex subito motu. Difficilius autem est, diu manere immobilem quam subito motu moveri ad aliquod arduum. Unde Philosophus dicit: quod quidam sunt praevalentes ante pericula, in ipsis autem discedunt; fortes autem e contrario se habent."1 — Cum igitur sustinere sit principalis actus fortitudinis, facile intelligitur, actum martyrii esse excellentissi­ mum actum fortitudinis, quia martyres christiani fortissime sustinuerunt dolorissimam mortem propter amorem Dei. 623 Martyrium est verbum graecum, et latine significat testimonium. Usu vero ab Ecclesia accepto sumitur pro testimonio veritatis Christianae per tolerantiam mortis corporalis. Ad perfectam rationem martyrii requiritur igitur: 1. ut quis revera mortem corporalem patiatur. Martyr enim di­ citur testis perfectissimus fidei Christianae, iuxta quam debemus omnia mala potius pati quam detrimentum animae sumere. Porro ille, qui adhuc manet in vita corporali, nondum absolute ostendit, se despicere omnia prorsus terrena propter Christum. Ergo ante mortem reapse propter Christum toleratam nemo potest dici martyr in perfecto sensu. Hinc illi, qui tormenta passi sunt propter Christum, sed non usque ad mortem, non sunt perfecte et complete martyres, etsi receperunt vulnus mortiferum, ex quo naturaliter mors sequi debuisset, a quo tamen miraculose sanati fuere**. Ita saltem iuxta sententiam probabiliorem. Unde S. loannes, qui, in dolium ferventis olei missus, exinde divinitus illaesus evasit, in stricto sensu non dicendus est * . martyr Nihilominus aliquando tales sancti ab Ecclesia ut martyres coluntur, e. gr. ipse S. loannes Evangelista, S. Thecla. 2. ut quis mortem subeat ab hoste inflictam in odium Christianae veritatis. De hac re scribit S. Thomas *: ..Martyres dicuntur quasi testes, quia sci­ licet corporalibus suis passionibus usque ad mortem testimonium perhibent 1 Cf. S. theol. 2, 2, q. 123, a. 6. ’ Ib. ad 1. • Dicit tamen S. Alphonsus (Theol. mor. 1. 6, n. 99) : ..Probabile est .. con­ ferri gratiam, quando martyr accipit letale vulnus aut cruciatum, licet postea miraculose non moriatur. Et ita vere Martyr fuit B. loannes in dolium ferventia olei immissus, et Regina Martyrum B. Μ. V. stans iuxta crucem lesu." • Cf. S. Thotn., Suppi, q. 96, a. 6 ad 7, et S. theol. 2, 2, q. 124, a. 4. • S. theol. 2, 2, q. 124, a. 5. Caput II. De actibus fortitudinis. 485 veritati, non cuicumque, sed veritati, quae secundum pietatem est, quae per Christum nobis innotuit: unde et martyres Christi dicuntur quasi testes ipsius. Huiusmodi autem est veritas fidei. Et ideo cuiuslibet martyrii causa est fidei veritas. Sed ad fidei veritatem non solum pertinet ipsa credulitas cordis, sed etiam exterior protestatio; quae quidem fit non solum per verba, quibus aliquis confitetur fidem, sed etiam per facta, quibus aliquis fidem se habere ostendit, secundum illud: ,Ego ostendam tibi ex operibus fidem * meam' ··. Unde etiam de quibusdam dicitur: ,Confitentur se nosse Deum, factis autem negant.'1 Et ideo omnium virtutum opera, secundum quod referuntur in Deum, sunt quaedam protestationes fidei, per quam nobis in­ notescit, quod Deus huiusmodi opera a nobis requirit, et nos pro eis re­ munerat, et secundum hoc possunt esse martyrii causa. Unde et B. loannis Baptistae martyrium in Ecclesia celebratur, qui non pro neganda fide, sed pro reprehensione adulterii mortem sustinuit." Requiritur autem, ut mors inferatur ab hoste fidei divinae aut vir­ tutis Christianae; unde martyres non sunt in stricto sensu a) illi, qui mortem tolerant propter morbum contractum ex leprosorum aut peste infectorum cura8, quam susceperunt propter Dei amorem; econtra forte videntur esse martyres ii milites, qui pura intentione, i. e. propter Deum, ex amore iustitiae et legis divinae pugnaverunt et occisi sunt in bello iusto8; b) qui mortem subierunt propter veritates naturales; nec a fortiori c) illi, qui mortem passi sunt propter haeresim; unde Huss minime est martyr vocandus10. Propter eandem rationem non sunt martyres, d) qui se ipsi occiderunt propter aliquam virtutem Christianam servandam, quia tale suicidium est illicitum, nisi excusatur ex bona fide agentis aut speciali instinctu Spiritus Sancti. Sin autem Ecclesia quosdam sanctos, qui propter virtutem servandam vitam sibi ademerunt, veneratur tamquam martyres, ut S. Apolloniam, S. Pelagiam, supponitur specialis instinctus Spiritus Sancti11. 3. ut mors acceptetur voluntarie. Quapropter si adultus in somno occiditur fidei causa, absque eo quod antea de martyrio cogitavit, probabiliter non est martyr. Sunt tamen auctores (inter quos Caietanus18) docentes, hominem, qui omnia sua in Deum rettulit, esse verum martyrem, si in somno propter odium fidei Christianae ab inimicis occiditur. Infantes autem, qui in odium fidei aut Christi occiduntur, dicuntur veri martyres, quia voluntas suppletur gratia speciali. Ad rem scribit S. Thomas: „Quidam dixerunt, quod in Innocentibus acceleratus est miraculose liberi arbitrii usus, ita ut etiam voluntarie mar­ • lac. 2, 18. 1 Tit. i, 16. ’ Contrarium docet S. Alphonsus (Theol. mor. 1. 6, n. 100) dicens : „Tales veros martyres esse tenent duodecim academiae, tredecim cardinales, et plus quam tre­ centi auctores." • Cf. S. theol. 2, 2, q. 124, a. 5 ad 3; Billuart, De fortitud. diss. 1, a. 2. 10 Cf. Benedictus XIV, De serv. Dei bcatif. 1. 3, c. 19—20; Waffelaert, De virt. card. n. 15 sqq. 11 Cf. S. theol. I. c. a. 1 ad 2, et Benedictus XIV 1. c. c. Ii, n. 12. ·· Comm. in a, 2, q. 124, a. a. 486 Tract-XI k De virtute fortitudinis et vitiis oppositis. tyrium passi sint. Sed quia hoc per auctoritatem Scripturae non com­ probatur, ideo melius dicendum est, quod martyrii gloriam, quam in aliis propria voluntas meretur, illi parvuli occisi per Dei gratiam sunt assecuti. Nam effusio sanguinis propter Christum vicem gerit baptismatis. Unde sicut in pueris baptizatis per gratiam baptismalem meritum Christi operatur ad gloriam obtinendam, ita et in occisis propter Christum meritum martyrii Christi operatur ad palmam martyrii consequendam.***1* 624 De efficacia et effectibus martyrii, i. Martyrium iustificat pecca­ torem, sive baptizatum sive non baptizatum, sive adultum sive par­ vulum. In adultis tamen requiritur, ut martyrium sit coniunctum saltem cum attritione de peccatis commissis; si enim vel sacramentum baptismi non remittit peccata, nisi adultus habeat saltem attritionem, a fortiori martyrium exigit attritionem. Quae quidem attritio videtur sufficienter adesse, si martyr voluntarie accipit mortem propter amorem Dei14. Haec efficacia martyrii pro parvulis est quasi ex opere operato; est enim martyrium quasi baptismus, unde et vocatur baptismus san­ guinis. Propterea ex doctrina fere communi theologorum non tantum Innocentes occisi ab Herode, sed quicumque parvuli necati pro Chri­ stiana fide (etiam qui in utero matris occiduntur) sunt martyres et vitam aeternam obtinebunt 2. Martyrium, cum sit perfectissimus actus caritatis, a) delet in iustis omnem culpam venialem et omnem poenam temporalem adhuc luendam pro peccatis praeteritis. Unde omnis martyr statim in coelum avolat, quin per purgatorium debeat transire, ideoque Innocentius III dicit: „Iniuriam facit martyri, qui orat pro martyre**1*; b) meretur magnum augmentum gratiae et gloriae. 3. Martyrium meretur specialem coronam in coelo, quae vocatur aureola. De hac aureola scribit Benedictus XIV1· sequens doctrinam S. Thomae: „Coniunctio hominis cum Deo per eius perfectam visionem et fruitionem dicitur corona aurea, sive absolute aurea per modum substantivi, sicuti co­ rona triumphalis lauro conserta per modum nominis substantivi dicitur laurea. Porro, cum beatitudini essentiali, gaudio videlicet de coniunctione cum Deo, aliud praemium accidentale addatur, i. e. gaudium quoddam de operibus factis, quae habent rationem victoriae excellentis, iuxta doctrinam D. Thomae1’ gaudium hoc aureola dicitur, quasi parva corona: Aureola est quoddam privilegiatum praemium privüegiatae victoriae respondens." Communiter admittunt theologi triplicem aureolam, scii, aureolam vir­ ginum, aureolam doctorum, aureolam martyrum. „Aureola dicitur aliquid aureae superadditum, i. e. quoddam gaudium de operibus a se factis, quae habent rationem victoriae excellentis; quod est aliud gaudium ab eo, quo de coniunctione ad Deum quis gaudet, quod gaudium aurea dicitur.**1· Vir­ ginibus debetur aurebla propter excellentem victoriam de carnali voluptate; “ S. theol. 2, 2, q. 124, a. 1 ad 1. “ Cf. diversas sententias de hac re apud Waffelaert l. c. n. 24, et apud S. Alph. 1. c. n. 98. 15 c. 6, X 3, 41. *· L. c. c. 15, n. 5. “ S. Thom., Suppi, q. 96, a. 1. *’ In 4 sent- 49> q· 5> a. S· Caput III. De partibus fortitudinis. 487 martyribus propter victoriam difficillimam de mundo et hostibus fidei; doctoribus autem et strenuis praedicatoribus veritatis christianae propter victoriam de diabolo, principe tenebrarum et patre mendacii. — Cum in infantibus, qui martyrium subeunt, non proprie sit pugna ob defectum rationis, non est etiam in illis aureola proprie dicta neque virginitatis neque martyrii, sed nihilominus participant aliqualiter aureolam, in quantum specia­ liter gaudent, se in obsequium Christi occisos esse. Ita S. Thomas1· contra complures theologos, qui admittunt etiam in infantibus martyribus aureolam proprie dictam. Idem S. Thomas docet, aureolam martyrum esse potiorem duabus aliis aureolis. CAPUT III. De partibus fortitudinis. Partes subiectivae non sunt. Virtutis cardinalis possunt esse tri-625 plices partes, scii, subiectivae, intégrales, potentiates. Fortitudini autem, secundum quod est specialis virtus, non solent assignari partes subiec­ tivae, eo quod non dividitur in virtutes specie differentes, cum sit circa materiam valde specialem, scii, pericula mortis1. Unde fortitudo vocatur species specialissima, quia non habet alias virtutum species sub se. Remanent igitur assignandae eius partes integrates et potentiates. Partes integrates et potentiates. Sunt eaedem virtutes, quae for­ titudini assignantur tum ut partes integrates tum ut partes poten­ tiates, licet sub diverso respectu consideratae. Enumerantur a S. Au­ gustino ex Cicerone quattuor partes: fiducia (fidentia) seu magna­ nimitas, magnificentia, patientia, perseverantia. Quatenus istae quattuor partes seu virtutes versantur circa eandem materiam ac fortitudo, scii. circa pericula mortis aggredienda et sustinenda, sunt partes integrantes fortitudinis, adiuvantes ad perfectum actum eius; quatenus vero ver­ santur circa materiam minus difficilem, sunt partes potentiates et quasi virtutes secundarie annexae fortitudini. Ad rem scribit Angelicus Doctor»: „Est duplex actus fortitudinis, scii, aggredi et sustinere. Ad actum autem aggrediendi duo requiruntur. Quorum primum pertinet ad animi praeparationem, ut scii, aliquis promptum animum habeat ad aggrediendum, et quantum ad hoc ponit Tullius fiduciam, unde dicit, quod .fiducia est, per quam magnis et honestis in rebus multum ipse animus in se fiduciae certa cum spe collocavit.' Secundum autem pertinet ad operis exsecutionem, ne scii, aliquis deficiat in exsecutione eorum, quae fiducialiter incohavit: et quantum ad hoc ponit Tullius magnificentiam·, unde dicit, quod .magnificentia est rerum magnarum et excelsarum cum animi ampla quadam et splendida propositione cogitatio atque administratio*, i. e. exsecutio, ut scii, amplo proposito administratio non desit. Haec ergo duo, si coarctentur ad propriam materiam fortitudinis, scii, ad pericula mortis, erunt quasi partes integrates ipsius, sine quibus fortitudo esse non potest; si autem referantur ad aliquas alias materias, in quibus est minus difficultatis, erunt virtutes distinctae a fortitudine secundum speciem suam; tamen adiungentur illi sicut secundarium principali: sicut magnificentia a *· S. theol. a, a, q. 134, ·. 6 ad ia. 1 Cf. ib. q. ia8, a. unie. » Ib. 488 Tract. XII. De virtute fortitudinis et vitiis oppositis. Philosopho ponitur circa magnos sumptus; magnanimitas autem, quae videtur idem esse fiduciae, circa magnos honores. — Ad alium autem actum forti­ tudinis, qui est sustinere, duo requiruntur: quorum primum est, ne difficultate imminentium malorum animus frangatur per tristitiam et decidat a sua magnitudine; et quantum ad hoc ponit patientiam; unde dicit, quod ,patientia est honestatis aut utilitatis causa rerum arduarum aut difficilium voluntaria ac diuturna perpessio.' Aliud autem est, ut ex diuturna difficilium passione homo non fatigetur usque ad quod desistat, secundum illud: ,Ut ne fatigemini animis vestris deficientes' * *, et quantum ad hoc ponit perseverantiam; unde dicit, quod .perseverantia est in ratione bene considerata stabilis et perpetua permansio". Haec etiam duo, si coarctentur ad propriam materiam forti­ tudinis, erunt partes quasi intégrales ipsius; si autem ad quascumque materias difficiles referantur, erunt virtutes a fortitudine distinctae; et tamen ei ad­ junguntur sicut secundariae principali." De singulis istis virtutibus, prout sunt partes potentiales fortitudinis, nunc singillatim agendum est § iDe magnanimitate. 626 Notio. Magnanimitas est virtus inclinans ad magna in omni vir­ tutum genere opera exsequenda, quae sunt magno honore revera digna. Non ergo vere magnanimus est, qui magna quaerit extra virtutem, quia haec revera non sunt magna neque merentur verum honorem. Obiectum materiale magnanimitatis sunt honores magni et veri, unde vera magnanimitas despicit divitias, voluptates et honores huius mundi, utpote quae reapse parvi sint momenti; sed aspirat ad magnos honores coram Deo. Isti autem veri honores magni haberi non possunt nisi per exercitium vir­ tutum Christianarum, et quidem arduarum. Obiectum formale magnanimitatis non sunt honores qualescumque recte obtinendi, sed honores magni et ardui; circa parvos autem honores obtinendos versatur alia virtus innominata8. Magnanimitas vero tendit in honores magnos non praecise quia sunt honores, cum hoc non sit tam difficile, sed propter eorum excellentiam. Officium igitur magnanimitatis est recte ducere passionem spei, ut in magnos honores ordinate tendat per opera excellentia virtutum·. Honor magnam vim attractivam exercet in hominem, ideoque videmus multos homines inordinate honores appetere; et quo maiores sunt honores, eo vehementius solent hominem allicere. Hinc propter sitim in­ ordinatam magnorum honorum committuntur in mundo multa peccata, de quibus infra n. 639 sermo erit. Ex dictis licet etiam deducere, quomodo magnanimitas se habeat ad alias virtutes, praesertim si sunt in statu heroico. Etenim quaelibet virtus tendit in suum obiectum etiam arduum, at illud non attingit praecise quia arduum est, sed quia pertinet ad suam provinciam; hinc e. gr. virginitas attingit obiectum valde arduum, scii, perfectam immunitatem ab omni contaminatione voluptatis venereae, at non attingit illud obiectum, quia est arduum, sed potius non obstante eius arduitate. Econtra magnanimitas attingit in materia • Hebr. ia, 3. · Hochhereigkeit, SeelengrdOe. • Cf. S. theol. a, a, q. 129, a. a. · Ib. a. 1 ad a. Caput III. De partibus fortitudinis. 5 I. 489 omnium aliarum virtutum praecise illud, quod est magnum et arduum, et quia est arduum. Magnanimitas est vera virtus. Magnanimitatem in hoc sensu acceptam 627 esse veram et specialem virtutem, non difficulter probatur; nam habet nobilissimum et specialissimunj obiectum, scii, instigat ad recte obtinen­ dum magnos honores per magna opera virtutum. Propter peculiares con­ diciones istius obiecti et finis virtus magnanimitatis habetur quidem in omnibus iustis et in habentibus alias virtutes in statu perfecto — cum gratia sanctificante enim omnes virtutes infunduntur et virtutes sunt con­ nexae —, sed actus magnanimitatis non competit omnibus virtuosis, sed tantum magnis hominibus T. Relatio ad humilitatem. Magnanimitas non opponitqr humilitati etiam 628 perfectissimae. Nam „in homine invenitur aliquid magnqm, quod ex dono Dei possidet; et aliquis defectus, qui competit ei ex infirmitate naturae. Magnanimitas ergo facit, quod homo se magnis dignificet secundum con­ siderationem donorum, quae possidet ex Deo; sicut si habet magnam vir­ tutem animi, magnanimitas facit, quod ad perfecta opera virtutis tendat; et similiter est dicendum de usu cuiuslibet alterius boni, puta scientiae vel al­ terius fortunae. Humilitas autem facit, quod homo se ipsum parvi pendat, secundum considerationem proprii defectus. Similiter etiam magnanimitas contemnit alios, secundum quod deficiunt a donis Dei; non enim tantum alios appretiatur, quod pro eis aliquid indecens faciat. Sed humilitas alios honorat et superiores aestimat, in quantum in eis aliquid inspicit de donis Dei.... Et sic patet, quod magnanimitas et humilitas non sunt contraria, quamvis in contraria tendere videantur, quia procedunt seCundum diversas con­ siderationes." · Proprietates. S. Thomas· ex Aristotele com dures proprietates magna-629 nimitatis enumerat, inter quas sequentes sunt principaliores: i. magnani­ mus modice delectatur honoribus etiam magnis oblatis; 2. in prosperis et in adversis moderatum se praebet; 3. libenter aliis auxilium exhibet, sed ipse neminem vel vix quemquam rogat de auxilio pro se ipso; 4. cum magnatibus se praebet revera magnum, i. e. non eis adulatur nec sinit suam libertatem ab eorum auctoritate opprimi; cum mediocribus vero se praebet mediocrem; 5. non est ambitiosus, et proinde non se ingerit locis aut functionibus honoratioribus; 6. aperte suam sententiam dicit, si est necessarium, non enim timet homines neque ulli adulari cupit; 7. non meminit iniuriarum acceptarum, hoc enim vilis est animae; 8. in suis ex­ terioribus gestibus corporis est tardus; non enim praecipitanter agit, quia se ingerit tantum magnis negotiis, quae non ita saepe occurrunt, et quando occurrunt, cum seria deliberatione agi debent; 9. iuxta Aristotelem utitur saepe ironia. Ironia tamen hic non sumitur in sensu obvio derisionis, sed prout est fictio minoris19. Antiqui distinxerunt duplicem fictionem: fic­ tionem, quae est in plus, quando scii, quis fingit maiora de se quam sunt (est iactantia), et fictionem in minus, quando scii, quis fingit de se minora seu vilia, et haec fictio vocabatur ironia. Magnanimus ergo non solet demonstrare totam suam magnitudinem (praesertim autem non multitu­ dini), quia hoc posset videri iactantia. T Cf. S. theol. 2, 2, q. 129, a. 3 ad 2. · Ib. ad 4. • Ib. ad 3 et 5; a. 4 ad 2. ** Cf. aupra n. 167. 4ÇO Tract. ΧΠ. De virtute fortitudinis et vitiis oppositis. §2. magnificentia. 630 Notio. Secunda pars potentialis fortitudinis est virtus magni­ ficentiae ”, quae est virtus moderans amorem pecuniae, ne magni sump­ tus impediantur, quibus magna opera externa fieri debent™. Differt ergo magnificentia a magnanimitate sicut species a genere; etenim magna­ nimitas intendit magnum in omni materia et in omnibus virtutibus, magnificentia vero illud intendit et exsequitur tantum in opere externo fadibili™, e. gr. in exstruendis templis, ecclesiis, monasteriis, in con­ stituendis piis fundationibus, in epulo publico exhibendo, quando recta ratio hoc postulat. S. Thomas14 animadvertit: „Nullus autem finis humanorum operum est adeo magnus sicut honor Dei, et ideo magni­ ficentia praecipue magnum opus facit in ordine ad honorem Dei (ex­ struendo et ornando ecclesias et procurando alia necessaria ad cultum). Et ideo magnificentia coniungitur sanctitati, quia praecipuus eius effec­ tus ad religionem sive ad sanctitatem ordinatur." Proxima materia magnificentiae sunt magni sumptus faciendi pro magnis operibus externis, vel amor copiosae pecuniae moderandus. De Magnificentia specialis est virtus annexa fortitudini. Nam habet speciale obiectum, quod est aliqualiter simile obiecto fortitudinis; quia obiectum eius, utpote sumptus magni pro construendis magnis operibus, est quid speciale et arduum ; non tamen est tam arduum sicut obiectum fortitudinis, quod sunt pericula mortis sustinenda. Magnificus imprimis intendit opera magna pro bono communi. „Quod autem pertinet ad personam uniuscuius­ que, est aliquid parvum in comparatione ad id, quod convenit rebus di­ vinis vel rebus communibus. Et ideo magnificus non principaliter intendit sumptus facere in his, quae pertinent ad personam propriam, non quia bonum suum non quaerat, sed quia non est magnum. Si quid tamen in his, quae ad ipsum pertinent, magnitudinem habeat, hoc etiam magnifice magnificus prosequitur, sicut ea, quae semel fiunt, ut nuptiae, vel etiam quae permanentia sunt, sicut ad magnificum pertinet praeparare conveni­ entem habitationem."1’ Ex dictis sequitur, ut magnificentia sit virtus, cuius exercitium pertinet ad reges vel ad divites, quia isti soli valent dispo­ nere de magnis sumptibus; sed secundum affectum et praeparationem animi, ac proinde etiam secundum meritum, ista virtus potest etiam esse in pauperibus, qui habent sinceram voluntatem faciendi magnos sumptus pro magnis operibus, si possiderent sufficientem pecuniam. 632 Relatio ad liberalitatem. Magnificentia habet aliquam similitudinem cum liberalitate, sed tamen realiter ab illa differt. Prima differentia est, quod liberalitas se extendit ad omnes operationes, quae sunt circa pecunias, scii, ad expensas, acceptiones et dationes; sed magnificentia est solum circa sumptus, i. e. expensas. Secunda differentia est, quod etiam in sump­ tibus sive in expensis magnificentia excedit liberalitatem magnitudine ex­ pensarum; magnificentia enim est solum circa magnas expensas (sicut ipsum nomen demonstrat), sed liberalitas potest esse etiam circa moderatas. 681 11 Prachtentfaltung, Prachtliebe. 11 Cf. ib. a. 2 ad 2. *· Ib. ad 3. » Cf. S. theol. 2, a, q. 134, a. 3. *· Ib. a. 1 ad 3. Caput III. De partibus fortitudinis. $ 3. 491 §3. De patientia. Notio. Tertia virtus tamquam pars potentialis fortitudini adiuncta633 est patientia, quae definiri potest: virtus, qua quis mala praesentia (praesertim ab aliis inflicta) ita perfert, ut ex eis non inordinate tristetur1*; seu ut Cicero1T dicit: ..Patientia est honestatis aut utilitatis causa rerum arduarum ac difficilium voluntaria ac diuturna perpessio." Si patientia versatur circa moderandam tristitiam ex imminentia mor­ tis, est pars integralis fortitudinis; sin autem tristitia oritur ex minori­ bus malis, tunc est tantum pars potentialis istius virtutis “. Proxima materia patientiae sunt praesentes tristitiae recte tole­ randae; subiectum autem est pars concupiscibilis1’. Patientia est specialis et valde necessaria virtus, quia eius principalis 634 actus est recte moderari passionem tristitiae inordinatae, quod est munus valde bonum et necessarium. Nam inordinata tristitia est magnum malum et impeditivum multorum bonorum. Unde dicitur in S. Scriptura: „Multos occidit tristitia, et non est utilitas in illa."19 „Sicut tinea vestimento et vermis ligno, ita tristitia viri nocet cordi."** „Felix, qui non habuit animi sui tristitiam." ** Est quidem tristitia aliquando salutaris, si moderate et ad breve tempus assumitur propter absentiam bonorum spiritualium aut propter praesentiam malorum spiritualium (praesertim peccatorum); debet tamen tunc bene temperari per patientiam. — S. Scriptura saepissime et instantis­ sime commendat patientiam: „Patientia enim vobis necessaria est."** „Tribulatio patientiam operatur, patientia autem probationem, probatio vero spem, spes autem non confundit." ** „ln patientia vestra possidebitis animas vestras."** S. Thomas’· explicat hunc textum dicens: „Ideo per patientiam dicitur homo animam suam possidere, in quantum radicitus evellit passiones adversitatum, quibus anima inquietatur." SS. Patres” nonnulli integros libros scripserunt de virtute patientiae, e. gr. S. Cyprianus, qui in libro „De bono patientiae"*· scribit: „Patientia autem, fratres dilectissimi, non tantum bona custodit, sed et repellit adversa; Spiritui Sancto favens et coelestibus ac divinis cohaerens contra facta carnis et corporis, quibus anima expugnatur et capitur, virtutum suarum propugna­ culo reluctatur." Optime de patientia scripserunt quoque S. Zeno episcopus Veronensis”, S. Augustinus”, S. Gregorius Magnus’*. — Huius virtutis gradus primus est tolerare afflictiones sine murmuratione, secundus sine 17 De invent, rhetor. 1. 2, c. 54. Cf. S. theol. 2, 2, q. 136, a. 4 ad 2. *· Ib. ad 2. S. theol. 2, 2, q. 136, a. 4 ad 3. >0 Eccli. 30, 25. ” Eccli, 14, 2. ” Hebr. 10,36. ’* Prov. 25, 20. 1« Rom. 5, 3 sq. ’· S. theol. 2, 2, q. 136, a. 2 ad 2. ” Luc. 21, 19. n Enumerantur a Migne, Patr. lat. (Indices) 220, 666. »· n. 14 (Migne, Patr. lat. 4, 655). 1· Cum magna eloquentia tractat iste auctor de virtute patientiae et in fine ex­ clamat: „O quam vellem te, si possim, rerum omnium regina patientia, magis moribus celebraret ... Tu cotidiana martyrum et mater es et corona; tu murus fidei, fructus spei, amica caritatisI ... Felix, aeternumque felix est, qui semper te habuerit in se" (1. I, tr. 6, n. 8: Migne, Patr. lat. 11, 317). ·· Liber de patientia (Migne, Patr. lat. 40, 611). ·* In evang. 1. 2, hom. 35 (Migne, Patr. lat. 76, 1261). 1« u 492 Tract. XII. De virtute fortitudinis et vitiis oppositis. lamentatione et quaerimoniis apud alios, tertius cum gaudio, sicut apostoli, qui ibant gaudentes a conspeçtu Concilii, quia digni habiti fuere pro nomine lesu contumeliam pati. 635 Relatio inter patientiam et longanimitatem. Ad patientiam pertinet longanimitas ”, quae partim differt partim convenit cum illa. Differt, quia obiectum patientiae est malum, cum econtra obiectum longanimitatis sit bonum; est enim longanimitas virtus, qua quis tolerat molestias orientes ex eo, quod tendit in aliquod bonum post longum tempus habendum. Cum autem haec longa dilatio tristitiam causare soleat et longanimitas hanc tristitiam fortiter toleret, in hoc convenit cum patientia, quae est item torerantia tristitiae “. 636 Media ad obtinendam patientiam. Ad obtinendam patientiam tam ne­ cessariam pro vita Christiana iuvat considerare: i. patientiam et longa­ nimitatem Dei tolerantis peccatores; 2. patientiam Christi in vita et in morte sua; 3. patientiam sanctorum; 4. fructus patientiae in utraque vita, scii, satisfactionem pro peccatis commissis, gloriam aeternam in futura; 5 mala, quae oriuntur ex impatientia, qua scii, amittitur meritum patien­ tiae, non minuitur malum, sed potius augetur, cum ipsa impatientia saepe sit malum magis crucians quam illud malum, ex quo impatientia ortum duxit; demum 6. ex impatientia multa peccata saepe procedere, praesertim contra caritatem. §4De perseverantia. 637 Notio. Quarta et ultima virtus, quae ut pars potentialis adiungitur fortitudini, est perseverantia’*, quae tamen hic non sumitur pro illo magno dono, quo homo perseverat in statu gratiae sanctificantis usque ad mortem; hoc enim donum perseverantiae non est virtus, sed speciale auxilium gratiae divinae, quod ne a justificatis quidem mereri potest. Perseverentia autem, pr&ut est virtus specialis, definiri potest: habitus inclinans ad persistendum in exercitio virtutum secundum quod recta ratio dictat, non obstante molestia ex diuturnitate operis pro­ veniente**. Sane unaquaeque virtus persistit in suo opere usque ad finem, sed ex motivo proprio; cum econtra perseverantia hanc con­ stantiam causet praecise propter honestatem, quae reperitur in continua­ tione operis usque ad finem, repugnante taedio ex illa diuturnitate pro­ veniente. — Perseverantia hoc modo accepta est virtus annexa forti­ tudini, quia fortitudo servat firmitatem in materia valde difficili, scii, in periculis mortis; perseverantia autem firmitatem servat in materia minus difficili, quae scii, provenit ex diuturnitate operis. Relatio ad constantiam. Iuxta S. Thomam est aliqua sed parva diffe­ rentia inter perseverantiam et constantiam ”, etenim ..perseverantia et con­ stantia conveniunt quidem in fine, quia ad utramque pertinet firmiter per­ sistere in aliquo bono; differunt autem secundum ea, quae difficultatem afferunt ad persistendum in bono; nam virtus perseverantiae proprie facit firmiter persistere hominem in bono contra difficultatem, quae provenit ex diuturnitate actus; constantia autc n facit firmiter persistere in bono contra ” Langmut. ” Cf. S. theol. 2, 3, q. 136, a. 5. “ Ausdauer. •° Cf. Billuart, De fortitud. diss. 2, a. 6. ” Feititkeit, Stetigkrit. Caput IV. De vitiis oppositis tum fortitudini tum virtutibus annexis. 453 difficultatem, quae provenit ex quibuscumque aliis exterioribus impedi­ mentis,"” — Pulchre dicit S. Bernardus «Perseverantia soror est pa­ tientiae, constantiae filia ... propugnaculum sanctitatis." CAPUT IV. De vitiis oppositis tum fortitudini tum virtutibus annexis. 1. Fortitudini opponuntur tria vitia, scii, timiditas seu ignavia, in-638 timiditas, audacia seu temeritas. a) Timiditas, de qua hic agitur, non est passio timoris, nam pas­ siones in sensu Aristotelico sunt quid indifferens; sed est timor in­ ordinatus malorum temporalium et praecipue periculorum mortis. Sane in quolibet peccato includitur inordinatus timor; sicut avarus timet amissionem pecuniae, intemperatus amissionem voluptatis, et sic de aliis. Sed timor praecipuus est periculorum mortis. Et ideo talis timoris inordinatio opponitur fortitudini, quae est circa pericula mortis. Ita S. Thomas* 1. Timor inordinatus est igitur excessus in timendo et de­ fectus in audendo. Ex primo capite vocatur timiditas; ex secundo autem ignavia; sed propter affinitatem utrumque communi vocabulo vocatur timiditas. Haec timiditas est ex se tantum peccatum veniale; si quis tamen ex timore inordinato praeceptum grave transgreditur, hoc est peccatum mortale vel potius causa peccati mortalis. Quomodo timor seu metus tollat aut minuat voluntarium et proinde rationem peccati, supra I, n. 69 dictum est. Maxima ignavia est, si quis propter miserias huius vitae, quas putat intolerabiles, suicidium committit. b) Intimiditas est vitium, quod non timet pericula, et praesertim pericula mortis, quando timenda sunt. Quod vitium oritur aut ex con­ temptu vitae, quam homo parvi pendit, aut ex superbia qua sibi nimis virium tribuit, aut ex animi stoliditate. Intimiditas eatenus est pec­ catum, quatenus causât alia peccata, aut quatenus homo ex ea peccat contra caritatem erga se ipsum. c) Audacia seu temeritas, prout hic sumitur, est excessus in ag­ grediendis periculis’. Audacia oritur ex iisdem causis ac intimiditas, quacum intime connexa est, praecipue autem ex vana iactantia. De peccaminositate huius vitii idem valet, quod dictum est de intimiditate. In duello, in quibusdam certationibus, in exercitiis acrobaticis etc. vitia temeritatis et intimid itatis solent accidere. 2. Magnanimitati opponuntur quattuor vitia, scii, tria per excessum: 63$ praesumptio,ambitio, inanis gloria; unum per defectum,scii.pusillanimitas. a) Praesumptio 8, quae opponitur magnanimitati, non est confundenda cum praesumptione, quae est contra spem*. Prima est vitium inducens ad aggre­ dienda opera, quae superant vires agentis; altera est, quae sperat beatitudinem aeternam per media a Deo non ordinata. Si dicitur, praesumptionem ” S. theol. 3, 3, q. 137, a. 3. ·· Ep. 129, n. 2 (Migne, Patr. lat. 182, 284). * S. theol. 3, 3, q. 125, a. 3. ’ IPaghalsigkeit, Tollkühnheit. 1 Selbstüberschâteung, ^ermessenheit; cf. «upra I, n. 413, * Cf. I, n. 549. 494 Tract. XII. De virtute fortitudinis et vitiis oppositis. oppositam magnanimitati aggredi illa, quae prorsus vires agentis excedunt, intelligendae sunt vires non tantum propriae sed etiam alienae, quae tamen agenti praesto sunt; quod enim possumus cum auxilio amicorum et maxime Dei, non censetur prorsus superare vires nostras; unde non sumus praesumptuosi, quando aggredimur opera virtutum etiam difficilium sub con­ fidentia adiutorii gratiae divinae auxiliantis. — Exemplum praesumptionis peccaminosae est Petrus, qui nimia fiducia ductus dicebat: „D omine, tecum paratus sum et in carcerem et in mortem ire"1, et nihilominus postea ad vocem ancillae Christum negavit. Tali peccato praesumptionis peccant quo­ que illi, qui absque sufficienti capacitate suscipiunt officia iudicis, pastoris, confessarii etc. De origine et culpabilitate huius praesumptionis iam supra I, n. 412 dictum est. Valde nervose describit Seneca praesumptionem: „Magnanimitas, si se extra modum suum extollat, faciet virum minacem, inflatum, turbidum, inquietum, et in quascumque excellentias dictorum fac­ torumque, neglecta honestate, festinum." · b) Ambitio1, quae opponitur magnanimitati per excessum, est vitium, quo quis inordinate honorem desiderat, vel quem non meretur, vel quem non in Deum sed ad sui tantum utilitatem refert; vel brevius definiri potest: in­ ordinatus appetitus * honoris ·* . Cum honor sit res in se bona aut indifferens, inordinatus appetitus eius per se non est nisi peccatum veniale; potest tamen fieri mortale propter circumstantias, e. gr. si quis in tali honore humano ponit finem suum ultimum, aut si honorem quaerit ex aliquo peccato mortali (iactantia de peccatis commissis), aut si quis quaerit honorem proprium cum gravi damno aliorum. Inordinatus appetitus honoris seu ambitio habet saepe effectus valde contrarios, cum loco veri honoris derisiones et contemptus homini ambitioso obveniant. c) Inanis * , gloria prout opponitur magnanimitati per excessum, sumitur pro inordinato appetitu inanis gloriae. Appetitus propriae gloriae non est de se aliquid vitiosum, unde monemur : „Luceat lux vestra coram hominibus"*·, sed appetitus inanis gloriae est peccaminosus; nam appetere aliquid vanum est vitiosum, secundum illud: „Ut quid diligitis vanitatem et quaeritis men­ dacium ?"11 Potest autem dici gloria vana tripliciter: uno modo ex parte rei, de qua quis gloriam quaerit; puta cum quis gloriam quaerit de eo, quod non est gloria dignum, sicut de aliqua re fragili et caduca (e. gr. de pulchri­ tudine corporali); alio modo ex parte eius, a quo quis gloriam quaerit, puta hominis, cuius iudicium non est certum (e. gr. si quis ab idiota vult laudari ut doctus); tertio modo ex parte ipsius, qui gloriam appetit, qui videlicet appetitum gloriae suae non refert in debitum finem, puta ad honorem Dei vel proximi salutem. Ita S. Thomas1’. — Inanis gloria secundum se non est nisi peccatum veniale, quia non simpliciter repugnat caritati, et quia est tantum inordinatio circa rem in se indifferentem ; potest tamen fieri facile non tantum peccatum mortale, sed etiam peccatum capitale, ex quo multa alia peccata pullulant, ut supra I, n. 414 dictum est11. • Luc. 22, 33. · Apud S. Thornam, S. theol. 2, 2, q. 130, a. 2 ad 3. 1 Cf. supra I, n. 413. · S. theol. 2, 2, q. 131, a. I. • Cf. supra I, n. 414. ’· Matth. 5, 16. 11 Ps. 4, 3. ·* S. theol. 2, 2, q. 132, a. 1. u Pascal valde lepide et vere dicit de vana gloria: „La vanité est si ancrée dans le coeur de l’homme, qu’un goujat, un marmiton, un crocheteur se vante et veut avoir ses admireurs; et les philosophes même en veulent. Ceux qui écrivent Caput IV. De vitiis oppositis tum fortitudini tum virtutibus annexis. 495 d) Pusillanimitas *14*opponitur magnanimitati per defectum, et est animi dispositio, qua quis refugit aggredi vel facere aliquid quasi nimis magnum et superans vires suas, cum revera non superet. Unde sicut magnanimus tendit recte ad magna, ita pusillanimus ex culpabili ignorantia propriae condicionis refugit a magnis, quae sibi conveniunt. Exemplum talis pusil­ lanimitatis est in Evangelio servus piger, qui abscondit talentum suum in sudario, et propterea graviter increpatus est. — Pusillanimitas ex se non dicit grave peccatum; potest tamen fieri grave peccatum, si quis ex pusil­ lanimitate grave officium omittit; e. gr. si parentes omittunt corrigere filios immorigeros, quia putant se non posse efficacem correctionem facere; si quis iam non pugnat contra tentationes, autumans se non posse illas vincere. Pusillanimitas, quae versatur circa res ad salutem prorsus neces­ sarias, potest evadere peccatum desperationis. — Vincitur pusillanimitas ponendo spem in auxilio divino, quod numquam deerit hominibus bonae voluntatis. — Pusillanimitas saepe oritur ex morbida qualitate corporis, vel ex ideis fixis. 3. Magnificentiae opponuntur duo vitia, scii.unum per excessum: inordi-640 nata sumptuositasls, alterum per defectum : parvificentia”, Utrumque hoc vitium est inordinatio circa magnos sumptus faciendos, et ex hac ratione parvificentia distinguitur ab avaritia et illiberalitate. Unde S. Thomas docet: „Sicut magnificus convenit cum liberali in hoc, quod prompte et delecta­ biliter pecunias emittit, ita etiam parvificus convenit cum illiberali sive avaro in hoc, quod cum tristitia et tarditate expensas facit. Differt autem in hoc, quod illiberalitas attenditur circa communes sumptus, parvificentia autem circa magnos sumptus, quos difficilius est facere, et ideo minus vitium est parvificentia quam illiberalitas."17 Peccaminositas horum vitiorum men­ suranda est ex peccatis aliis, quae propter illa committuntur. 4. Patientiae opponuntur duo vitia, unum per defectum et alterum per 641 excessum. Per defectum opponitur insensibilitas seu durities, cum scii, quis nullis malis sive propriis sive alienis ullo modo tangitur. Quod quidem est defectus tristitiae, licet sit excessus sustinentiae. Hanc insensibilitatem esse peccaminosam per se patet, cum neque naturae humanae neque vitae sociali sit consentanea, sed sapiat stolidam brutalitatem et duritiem innaturalem. Per excessum (tristitiae, sed per defectum sustinentiae) oppo­ nitur patientiae impatientia, qua quis nimis tristatur aut ex tristitia vel dolore a bono recedit. Impatiens ut plurimum suam impatientiam exterius manifestat murmurationibus, lamentationibus vel iracundia. — Utrumque peccatum, scii, insensibilitatis et impatientiae, ex se est tantum peccatum veniale; fit tamen mortale, si propter illud alia virtus, e.gr. caritas fraterna, graviter laeditur1·. contre la gloire, veulent avoir la gloire d’avoir bien écrit; et ceux qui le lisent, veulent avoir la gloire de l’avoir lu; et moi qui écris ceci, j’ai peut-être cette envie, et peut-être que ceux qui le liront, l’auront aussi" (Pensées [1907] 400). 14 Kleinmütigkeit. 14 Vocabatur a Graecis βαναυσία, qua voce significatur et niedrige, handwerksmâûige Gesinnung et inde sequens übertriebener Luxus, Protxentum; a modernis sumitur verbum maxime in sensu priore. *· Knauserei, Enghersigkeit. 17 S. theol. 2, a, q. 135, a. I ad 3. »· Mirum est, quod S. Thomas de vitiis oppositis patientiae non loquitur in Summa theol, 496 642 Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. 5. Perseverantiae opponuntur pariter duo vitia, scii, unum per defectum, quod est mollities seu inconstantia, quando quis ob difficultates, quae in continuatione operis boni occurrunt, facile ab eo recedit contra rectum dictamen rationis. Haec inconstantia vocatur a S. Thoma mollities *·, quae tamen non est confundenda cum mollitie, quae est peccatum contra casti­ tatem. — Inconstantia ex se non est peccatum grave; est tamen causa multorum malorum et impedit quam plurima bona; etenim reddit animum hominis debilem et fere impotentem peragendi aliquod magnum opus, cum in quolibet magno opere difficultates oriantur. — Per modum excessus opponitur perseverantiae pertinacia ”, quae est inclinatio ad persistendum in proposito contra dictamen rectae rationis, ut si quis vult persistere in falsa religione, quam ut falsam clare cognoscit. Haec pertinacia est pec­ catum mortale vel leve pro qualitate obligationis et virtutis, quae per illam laeditur. TRACTATUS XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. Dividimus istum tractatum in quattuor capita: 1. de notione temperan­ tiae; 2. de partibus temperantiae in genere; 3. de subiectivis partibus eius in specie atque de vitiis oppositis; 4. de potentialibus partibus eius in specie atque de vitiis oppositis. CAPUT I. De notione temperantiae. 648 Quemadmodum virtus fortitudinis moderatur appetitum irascibilem, ita virtus temperantiae ordinat appetitum concupiscibilem tamquam subiectum proximum. Temperantia, ut ipsum nomen indicat, est quaedam temperies seu moderatio. Sumitur autem 1. in sensu latissimo pro moderatione a ratione facta in omni passione seu actione; et sic tem­ perantia nihil aliud est nisi refrenatio necessaria in omni virtute; de hac temperantia hic non agimus; 2. in sensu stricto, quo temperantia definiri potest: virtus moderans appetitum circa delectationes tactus, i. e. circa delectationes ciborum et Venereorum. Explicatur. Officium et finis temperantiae est moderari iuxta rectam rationem (sive naturalem sive fide supernaturali elevatam) delectationes car­ nales. Sunt autem multiplices delectationes iuxta diversa ipsarum obtecta specifica. Generatim delectatio definiri potest: quies appetitus in bono pos­ sesso. Porro bona seu obiecta, de quibus delectatio esse potest, sunt diversa. Primo sunt bona pure spiritualia, ut scientia, beatitudo aeterna etc. Delectatio de istis bonis vocatur delectatio pure spiritualis seu potius gaudium spiri­ tuale. Unde delectatio pure spiritualis non ea est dicenda, quae a mente producitur, ut quidam auctores docent (secus enim etiam delectatio de cogi­ tationibus obscenis esset delectatio pure spiritualis; quod sane incongrue diceretur), sed est delectatio circa bona pure spiritualia. Omnes autem de“ S. theol. 2, 3, q. 138, a. 1. ·· Hartndckigkeit. Caput I. De notione temperantiae. 497 lectationes, quae versantur circa obiectum materiale, sunt delectationes mate­ riales, et parum refert, utrum sequantur ex apprehensione sensitiva an intel­ lectiva. Hinc delectationes avari de pecunia possessa, occisoris de homicidio patrato, adulteri de luxuria commissa etc. sunt revera delectationes mate­ riales, licet sint in appetitu rationali. Istae autem delectationes materiales possunt subdividi in delectationes corporales et non-corporales. Delectationes non-corporales sunt illae materiales, quae versantur quidem circa obiectum materiale, sed non sentiuntur in corpore. Cf. exempla supra allata de avaro, occisore et adultero1. Delectationes autem corporales sentiuntur in corpore, et vocantur sensitivae seu organicae, quando oriuntur ex perceptione obiecti sensibus convenientis. Ita delectatur auris audiendo dulcem melodiam, oculus videndo pulchros colores, sensus tactus tangendo res molles, odoratus ol­ faciendo odores bonos. Vocantur autem istae delectationes sensuales vel carnales, si oriuntur ex coniunctione physica et magis intensiva rei cum peculiaribus nervis alicuius organi, quod inde vehementer movetur. Invenitur ista delectatio in usu cibi, potus et rerum Venerearum; est saepe intensissima et magnis deordinationibus subiecta. Quando versatur circa res venereas, proprie vocatur delectatio venerea (geschlechtliche Lust, délectation sexuelle), de qua infra η. 68ι. Ex dictis eruitur, quod sunt delectationes quadruplicis generis: 1. delectationes pure spirituales, nempe ex actione intellectuali et de ob­ iecto spirituali; 2. delectationes non-corporales (spirituales in lato sensu), nempe ex actione intellectuali sed de obiecto corporali; 3. delectationes sensitivae, scii, ex perceptione sensitiva alicuius obiecti convenientis; 4. delectationes sensuales (carnales), quae nempe oriuntur ex coniunctione intima et physica obiecti cum peculiaribus, nervis tactus seu gustus atque locum habent in cibis et rebus venereis. Delectationes autem venereae non solum ex contactu physico, sed saepe etiam ex phantasmate obsceno oriuntur; e. gr. pollutio produci potest ex lectione obscena. Obiectum temperantiae. Temperantia in sensu lato sumpta mo-644 deratur omnes delectationes, sive spirituales sive materiales; tem­ perantia autem in sensu stricto versatur solummodo circa delectationes sensuales moderandas. Obiectum formale quo seu motivum est recta ratio servanda in istis delectationibus. Tunc autem recta ratio servatur, quando istae delec­ tationes ordinantur ad finem a Creatore praefixum; qui quidem finis est conservatio vitae individualis (per cibos) et speciei humanae (per actum generationis). Quando autem delectatio sensualis non in­ tenditur ut medium ad istos actus facilitandos, sed ut finis principaliter volitus, tunc adest semper peccaminosa inordinatio; quia numquam licet agere ex sola delectatione seu voluptate’. Ad rem scribit S. Thomas·: „Ita est temperantia circa concupiscentias 1 Nihilominus vitia versantia circa huiusmodi delectationes non corporales ali­ quando vocantur vitia spiritualia, quia nempe non sunt vitia proprie et stricte carnalia. Hinc Angelicus Doctor vocat avaritiam vitium spirituale (S. theol. 2, 2, q. 118, a. 6). * Cf. supra de fine actuum humanorum I, n. 125. • S. theol. 2, 2, q. 141, a. 4. |··0»···. Man Thool mor. II. 83 498 Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. et delectationes, sicut fortitudo est circa timores et audacias. Fortitudo autem est circa timores et audacias respectu maximorum malorum, quibus ipsa natura exstinguitur, quae sunt pericula mortis. Unde similiter tempe­ rantia oportet quod sit circa concupiscentias maximarum delectationum. Et quia delectatio sequitur operationem naturalem, tanto aliquae delec­ tationes sunt vehementiores, quanto consequuntur operationes magis na­ turales. Maxime autem naturales sunt animalibus operationes, quibus conservatur natura individui per cibum et potum, et natura speciei per coniunctionem maris et feminae; et ideo circa delectationes ciborum et potuum et circa delectationes venereorum est proprie temperantia. Huius­ modi autem delectationes consequuntur sensum tactus. Unde relinquitur, quod temperantia sit circa delectationes tactus." Sane aliquando etiam aliae delectationes sensitivae influunt in de­ lectationes carnales, ut e. gr. mulier pulchra visa potest causare motus carnales in viro libidinoso, odor bonus allicit ad manducandos cibos etc., et tunc temperantia stricte dicta debet secundario moderari etiam istas delectationes4. Ex hucusque dictis eruitur, quod temperantia sumi possit in triplici sensu: 1. in sensu latissimo pro moderamine afferendo in qualibet actione et passione; 2. in sensu lato pro moderamine delectationum spiritualium et sensi­ tivarum ; 3. in sensu stricto pro moderamine delectationum sensualium, i. e. in cibis et venereis. Non loquimur nisi de temperantia in stricto sensu. 645 Differentia inter temperantiam naturalem et supernaturalem. Tempe­ rantia tamquam virtus naturalis et acquisita, de qua hucusque sermo fuit, specie differt a temperantia, quae est virtus supernaturaliter infusa. Nam temperantia supernaturaliter infusa habet altiorem finem et altius motivum seu obiectum formale. Est enim finis eius beatitudo aeterna; motivum et obiectum formale est fides, quae dictat, omnia parvi facienda esse ad lucrandam vitam aeternam. Ad rem scribit S. Thomas·: „Temperantiae obiectum est bonum delectabilium in concupiscentiis tactus; cuius quidem obiecti formalis ratio est a ratione, quae instituit modum in his concupi­ scentiis; materiale autem est id, quod est ex parte concupiscentiarum Manifestum est autem, quod alterius rationis est modus, qui imponitur in huiusmodi concupiscentiis secundum regulam rationis humanae, et secun­ dum regulam divinam: puta, in sumptione ciborum ratione humana modus statuitur, ut non noceat valetudini corporis nec impediat rationis actum; se­ cundum autem regulam legis divinae requiritur, quod ,homo castiget corpus suum et in servitutem redigat' per abstinentiam cibi et potus et aliorum huiusmodi. Unde manifestum est, quod temperantia infusa et acquisita differunt specie; et eadem ratio est de aliis virtutibus. Alio modo habitus distinguuntur specie secundum ea, ad quae ordinantur, ... et per hunc etiam modum differunt specie virtutes morales infusae, per quas homines bene se habent in ordine ad hoc, quod sunt cives sanctorum et domestici Dei; et aliae virtutes, acquisitae, secundum quas homo bene se habet in ordine ad res humanas." * Cf. S. theol. a, a, q. 141, a. 5. * S. theol. 1, a, q. 63, a. 4. Caput II. De partibus temperantiae in genere. 499 Regula ergo virtutis naturalis temperantiae in delectationibus ciborum est valetudo hominis. Itaque e. gr. contra naturalem virtutem temperantiae peccat, qui ita delectationibus gustus indulget, ut sanitas corporalis inde laedatur. Regula temperantiae naturalis in delectationibus actus generationis est bonum prolis, ita ut tunc quis peccet in hoc puncto, quando aliquid agit, quod est contra rectam rationem in generatione prolis. Recta autem ratio dictat, actum generationis non posse licite exerceri nisi in legitimo matri­ monio, quia secus educatio prolis periclitaretur·. Regula virtutis supernaturalis temperantiae est salus animae; unde ista virtus supernaturalis potest aliquando praecipere pro salute animae ieiunium, abstinentiam, virginitatem, licet haec non sint sanitati favorabilia. CAPUT II. De partibus temperantiae in genere. In temperantia habentur partes intégrales, subiectivae, potentiates. 646 i. Partes intégrales temperantiae sunt duae, scii, verecundia et honestas; integrum enim officium temperantiae consistit in duobus: in fuga turpitudinis, ad quam iuvat verecundia; et in amore decoris, ad quem iuvat honestas. Breviter sequentia notentur de istis partibus integralibus. a) Verecundia1 est timor opprobrii. Non est virtus proprie dicta, sed passio laudabilis, quae ideo quandoque dicitur virtus in lato sensu. Vere­ cundia enim est aliqua imperfectio consistens in timore vituperationis propter ea, quae ab hominibus ut turpia habentur. Sic multi verecundantur de pauper­ tate, de defectibus corporalibus: quae quidem verecundia est signum debilis mentis; alii verecundantur de ipsis actibus honestis, quia propterea deri­ dentur ab impiis: haec verecundia est mala. Sin autem homo movetur ad verecundiam secundum rectam rationem, quia scii, commisit aliquid turpe, vel quia timet, ne quid turpe accidat, haec verecundia est bona, et disponit ad virtutem, quia inicit horrorem turpitudinis. Cum autem peccata contra temperantiam sint valde turpia, quippe quae hominem reddant similem brutis, verecundia, quae retrahit ab his turpibus, recte dici potest pars integralis temperantiae. Quare S. Thomas** dicit: ..Verecundia non est pars temperan­ tiae, quasi intrans essentiam eius, sed quasi dispositive se habens ad ipsam, unde Ambrosius dicit, quod verecundia iacit prima temperantiae fundamenta, in quantum scii, incutit horrorem turpitudinis." — Cum virtus temperantiae et praesertim castitatis sit maxime necessaria virginibus, inde illis Creator indidit magnam verecundiam, ut possint melius servare virginitatem. b) Sicut verecundia est fuga turpitudinis, ita * honestas est amor et pro­ secutio decoris. Honestas in hoc sensu accepta est item pars integralis temperantiae. Unde S. * Thomas docet: ..Honestas est quaedam spiritualis pulchritudo. Pulchro autem opponitur turpe. Opposita autem maxime se invicem manifestant. Et ideo ad temperantiam specialiter honestas pertinere videtur, quae id, quod est homini turpissimum, repellit, scii, brutales volup­ • Cf. Infra, ubi de malitia fornicationis sermo erit. • Scham, Scheu, pudeur, honte. * S. theol. a, a, q. 144, a. 4 ad 4. • Anitandjgefühl. * L. C. q. 145, a. 4. 82 Soo Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. tates. Unde et in ipso nomine temperantiae maxime intelligitur bonum rationis, cuius est moderari et temperari concupiscentias pravas. Sic ergo honestas, prout speciali quadam ratione temperantiae attribuitur, ponitur pars integralis eius, non quidem subiectiva, vel sicut virtus adiuncta, sed pars integralis ipsius, sicut quaedam eius condicio." Nota. Quam maxime istae duae virtutes verecundiae et honestatis colen­ dae sunt in educatione puerorum et puellarum; sunt enim quasi custodes castitatis et temperantiae. Quodsi isti custodes mortui sunt, homo solet praeceps ruere in omnem spurcitiam luxuriae et intemperantiae. 647 2. Partes subiectivae temperantiae enumerantur a S. Thoma quat­ tuor, scii, abstinentia, sobrietas, castitas, pudicitia. ..Partes autem subiectivae alicuius virtutis dicuntur species eius; oportet autem diversificare species virtutum secundum diversitatem materiae vel obiecti. Est autem temperantia circa delectationes tactus, quae dividuntur in duo genera. Nam quaedam ordinantur ad nutrimentum; et in his quantum ad cibum est abstinentia, quantum ad potum proprie sobrietas. Quaedam vero ordinantur ad vim generativam; et in his quantum ad delectationem principalem ipsius coitus est castitas; quantum autem ad delectationes circumstantes, puta quae sunt in osculis, tactibus et amplexibus, atten­ ditur pudicitia." * De singulis illis partibus in capite sequente amplius tractabitur. 648 3. Partes potentiates temperantiae sunt quinque, humilitas, mansuetudo, modestia, moderatio. scii, continentia, Ut ex supra dictis patet, partes potentiales alicuius virtutis principalis dicuntur virtutes illae secundariae, quae habent idem obiectum formale quo ac virtus principalis; sed tamen versantur circa materias minus principales et minus difficiles. Pertinet autem ad temperantiam moderari delectationes tactus, quas difficillimum est moderari; unde quaecumque virtus moderatio­ nem quandam importat in aliqua materia minus difficili et refrenat appetitum in aliquid delectabile inordinate tendentem, potest poni pars potentialis tem­ perantiae vel virtus illi adiuncta. Appetitus autem inordinatus invenitur in tribus obiectis, scii. 1. in interioribus motibus animi; 2. in exterioribus moti­ bus et actibus corporis ; 3. in exterioribus rebus. Quantum ad primum, praeter motum concupiscentiae tactus, quem moderatur et refrenat temperantia, tres motus inveniuntur in anima in aliquid tendentes. Primus est motus volun­ tatis commotae ex impetu passionis; et hunc motum refrenat continentia * ex qua fit, ut, licet pars inferior hominis patiatur immoderatos motus con­ cupiscentiae, voluntas non vincatur. Secundus motus interior est motus spei tendentis inordinate in excellentiam propriam; et hunc motum moderatur sive refrenat humilitas. Tertius motus interior est motus irae tendens in vindictam; et hunc motum moderatur sive refrenat mansuetudo seu clementia. Quantum ad motus exteriores corporales affert debitam moderationem modestia. Quantum tandem ad res exteriores ponitur moderatio, quae et superflua respuit et nimis exquisita non requirit. A quibusdam modestia et moderatio iterum subdividuntur T. • S. theol. 2, 2, q. 143, ·· unic· » Cf. S. theol. L c. • Selbstbeherrschung, maîtrise de soi-mime. Caput III. De subiectivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art. I. 50I CAPUT III. De subiectivis partibus temperantiae in specie atque de vitiis oppositis. Praenotamen. De partibus integrantibus temperantiae, scii, de vere­ cundia et honestate, supra sufficienter dictum est; remanent igitur magis explicandae illius partes subiectivae et potentiales, cum vitiis oppositis. In hoc capite agemus: 1. de virtute abstinentiae et de ieiunio; 2. de vitio opposito seu de gula; 3. de sobrietate et vitio opposito, i. e. de ebrietate; 4. de castitate et virginitate; 5.de vitio opposito castitati, nempe de luxuria. ARTICULUS I. De virtute abstinentiae et de ieiunio. Notio. Abstinentia generatim sumpta significat subtractionem cibi. 649 In hoc sensu generali non est virtus, sed quid indifferens, quod ex circumstantiis potest fieri bonum vel malum. Sic qui abstinet a cibis ex vanitate, committit actum malum; qui autem abstinet a cibis propter rectum dictamen rationis et virtutis, perficit actum bonum*. Moderatus usus ciborum praescribitur non tantum a virtute abstinentiae, sed etiam ab arte medicinae; sed aliter et aliter. Medicina enim istum modera­ tum usum exigit principaliter in ordine ad valetudinem corporalem, cum virtus abstinentiae eandem moderationem praecipiat in ordine ad bonum morale hominis. Animadvertendum est, quamvis abstinentia dicatur versari circa mo­ deratum usum ciborum, ipsam moderari quoque usum potus, in quan­ tum potus servit ad nutritionem; non autem usum potus inebriantis, cuius moderatio pertinet ad virtutem sobrietatis. Hinc si quis immo­ derate potat lac, non peccat contra sobrietatem, sed contra abstinentiam ; sin autem immoderate bibit vinum, peccat contra sobrietatem, non autem contra abstinentiam. Definitio. Abstinentia est virtus moralis inclinans ad moderatum usum ciborum, prout recta ratio (sive fides) determinaverit ad bonum morale. Si recta ratio naturalis adhibetur tamquam unica regula abstinentiae, habetur virtus naturalis acquisita abstinentiae; sin autem ratio illustrata virtute fidei est regula dirigens, habetur virtus supernaturalis abs­ tinentiae. — Abstinentiam intellectam hoc modo esse veram et specialem virtutem, patet, cum recte ordinet speciale obiectum, sc. delectationes ciborum, quae haud raro hominem a bono rationi» abstrahunt *. Actus virtutis abstinentiae est ieiunium et abstinentia stricte dicta, nempe a quibusdam determinatis cibis. — Claritatis causa distribuimus omnia, quae de virtute abstinentiae dicenda sunt, in quattuor para­ graphes : i. de ieiunio in genere; 2. de extensione legis ecclesiasticae * Cf. S. theol. 3, 2, q. 146, a. 1. ' Ib. a. 2. 502 Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. ieiunii; 3. de lege ecclesiastica abstinentiae; 4. de causis excusantibus a lege ieiunii et abstinentiae a carnibus. § i- De ieiunio in genere. Notiones. Verbum ieiunii sumitur 1. pro totali abstinentia ab omni cibo et potu, seu ab omni eo, quod in stomachum transmittitur per modum cibi. Dico: per modum cibi; unde tale ieiunium non fran­ gitur, si fortuito aliquid in stomachum intrat per modum salivae, e. gr. si quis déglutit aliquid sanguinis provenientis ex dentibus aut naribus, vel si fortuito musca in os et stomachum intrat etc. Vocatur tunc ieiu­ nium naturale seu etiam ieiunium ieiuni. Tale ieiunium a media nocte requiritur pro sumptione eucharistiae, nisi adsit specialis licentia, de qua agitur in tractatu de eucharistia. 2. Sumitur pro abstinentia cibi et potus secundum communes regulas temperantiae in ordine ad proprium finem, qui est bona corporis et mentis dispositio ad suas functiones perfecte peragendas. Hoc ieiunium vocatur ieiunium morale seu philo­ sophicum, et aliquando adhibetur ab hominibus sine ullo respectu ad religionem, unice propter bonum aliquod honestum. 3. Sumitur pro abstinentia cibi et potus in determinato gradu et quidem maiore, quam exigit abstinentia moralis. Tale ieiunium solet vel generali vel particu­ lari lege positiva ecclesiastica determinari, et usuvenit diebus ieiunii pro tota Ecclesia catholica determinatis, vel etiam aliis temporibus pro aliquibus ordinibus religiosis. Vocatur hoc ieiunium ecclesiasticum vel arbitrarium. 4. Sumitur denique ieiunium in sensu metaphorico pro abstinentia a vitiis et peccatis ’. Quibus explicatis sequentes proposi­ tiones notandae sunt: 1. Ieiunium naturale ex se non est actus virtutis, cum consistat in sola negatione; fit tamen meritorium, si suscipitur propter honestum motivum4. 2. Ieiunium morale est actus virtutis abstinentiae naturalis seu ac­ quisitae. Nam virtus abstinentiae moderatur delectationes ciborum et potus iuxta rectam rationem. Atqui ieiunium morale nihil aliud est nisi abstinentia a cibis iuxta rectam rationem facta. 3. Ieiunium ecclesiasticum est actus bonus elicitus a virtute abs­ tinentiae, et praeterea est actus bonus, qui imperatur a diversis aliis virtutibus, e. gr. a religione, a poenitentia etc. Nam in ieiunio ecclesia­ stico habetur rationabilis abstinentia a cibis, quae quidem a diversis virtutibus imperatur, in quantum propter diversos bonos fines assumitur. 651 Praestantia ieiunii. Ieiunium recto modo et iuxta rectam rationem peractum tot exemplis et monitis in S. Scriptura et a SS. Patribus commendatur, ut mirum sit, quomodo complures, praesertim Pro660 * „Nonne hoc est magis ieiunium, quod elegi? Dissolve colligationes impie­ tatis ..." (Is. 58, 6). Cf. S. theol. a, a, q. 147, a. 2 ad 1. * S. theol. a, 2, q. 146, a. a. Caput III. De subiectivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art. I. § i. 503 testantes, ausi sint tam efficax virtutis Christianae exercitium vitu­ perare. Christus ipse exemplo suo sanctificavit ieiunium servans illud per quadraginta dies, et praedixit futurum esse, ut discipuli ieiunent. Apostoli et primi Christiani ieiunabant’. Unde S. Paulus monet: „Ex- hibeamus nosmetipsos sicut Dei ministros in multa patientia, ... in ieiuniis, in castitate" *, et iam in Vetere Testamento ieiunium prae­ scriptum erat: ..Convertimini ad me in toto corde vestro, in ieiunio et in fletu et in planctu."1 SS. Patres autem integros libros scripserunt de ieiunii laude, e. gr. S. Augustinus septem sermonibus ieiunium quadragesimale commendavit’. S. Hieronymus scripsit libellum contra lovinianum vituperantem ieiunium’ Quae cum ita sint, Ecclesia catholica merito ieiunium praescribere potest certis temporibus, et quidem sub gravi peccato. De praestantia ieiunii scribit S. Thomas10: „Assumitur enim ieiunium principaliter ad tria: Primo quidem ad concupiscentias carnis reprimendas; unde Apostolus dicit: in ieiunio et castitate, quia per ieiunia castitas con­ servatur. Ut enim Hieronymus dicit: sine Cerere et Baccho friget Venus; i e. per abstinentiam cibi et potus tepescit luxuria. Secundo assumitur ad hoc, ut mens liberius elevetur ad sublimia contemplanda; unde dicitur, quod Daniel post ieiunium trium hebdomadarum revelationem accepit a Deo. Tertio ad satisfaciendum pro peccatis; unde dicitur: ,Convertimini ad me in toto corde vestro, in ieiunio, in fletu et in planctu.' Et hoc est quod Augustinus dicit in quodam sermone de oratione et ieiunio: ,Ieiunium purgat animam, mentem sublevat, propriam carnem spiritui subicit, cor facit contritum et humiliatum, concupiscentiae nebulas dispergit, libi­ dinum ardores exstinguit, castitatis lumen accendit.'“ Scbolion. De evolutione legis ecclesiasticae ieiunii. Antequam de ex-652 tensione istius praecepti et causis excusantibus in particulari tractamus, iuvat notare cum Caietano11: „Cum tota materia de ieiunio ecclesiastico sit fere unice iuris positivi, consuetudo et dispensatio lapsu temporis potest multum mutare disciplinam ieiunii. Hinc factum est, ut id, quod prius fuit ius, non sit amplius de iuris necessitate, et quod prius fuit nefas, licitum sit postmodum." S. Alphonsus 11 autem scite animadvertit: „Auctoritas doc­ torum recentiorum, licet pauciorum, qui soli de posteriori moderna con­ suetudine testari possunt, pluris facienda est et sine dubio praeferenda auctoritati, etsi communiori, auctorum antiquiorum, qui nihil de consue­ tudine in posterum introducenda scire poterant." * 18 Pro praxi confessionalis non potest satis notari, in materia ieiunii plurimum valere consuetu0 Cf. Act. 13, 3; 14. 22. ’ 2 Cor. 6, 4 1 loel 2, 12. 8 Migne, Patr. lat. 38, 1039 sqq. 8 Ib. 23, 312. 10 Cf. S. theol. l.c. a. 1. 11 Comm, in 2, 2, q. I47> a· 7· 11 Theol. mor. 1. 3, n. 1025. 18 Circa historicam evolutionem legis ieiunii videsis: Thontassin, Traité dee jeûnes de l’Êglise, Paris 1680; Funk, Kirchengesch. Abhandl. I 247—250. — Leo XIII et Pius X speciales leges de ieiunio tulerunt pro America Latina Const. „Trans Oceanum" d. 18 Apr. 1897 et d. 10 lan. 1910. — Pro Italia legem ieiunii et abstinentiae multum temperavit Pius X per Decretum d. 5 Sept. 1907, pariter pro Dalmatia aliisque locis. Pro Hispania et Lusitania Benedictus XV rigorem ieiunii valde mitigavit d. 31 Dec. 1914 et 12 Aug. 1915 (Act. Ap. Sed. VII 554 sqq.). Pariter pro Helvetia concessa sunt ampla indulta. 504 Tract. ΧΙΠ. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. dines locorum atque diversas circumstantias temporum. Hinc omnia fere desumenda sunt ex sic dictis mandatis episcopalibus, quae solent initio cuiusque Quadragesimae in singulis dioecesibus publicari. Nonnulli auc­ tores moralistae non satis attendunt, iam non posse nostris temporibus easdem determinationes circa legem ieiunii ecclesiastici dari, quas dabant theologi magni nominis Medio Aevo. Sic e. gr. usque ad saeculum XII unica tantum refectio, eaque post occasum solis sumpta, fuit in usu tempore ieiunii Quadragesimalis; saeculo vero XIII vivente S. Thoma haec unica refectio sumebatur hora tertia postmeridiana; saeculo autem XIV eadem refectio sumebatur circa meridiem; quae quidem consuetudo adhuc in usu est saltem in plerisque regionibus. Saeculo XVIII S. Al­ phonsus docuit cum multis aliis auctoribus, inversionem aut anteversionem temporis unicae refectionis esse graviter illicitam ; hodie recte docent com­ plures theologi1*, unicam refectionem posse sumi quacumque hora diei ex rationabili causa. Quae quidem sententia hodie moraliter certa est, cum Codex iur. can. c. 1251, § 2, simpliciter statuat: non est vetitum serotinam refectionem cum prandio permutare. Omissis ergo iis, quae antiquis tem­ poribus praescripta erant circa ieiunium, omissis pariter illis praeceptis, quae ex iure particulari in aliquibus regionibus vel institutis observantur, sola disciplina hodie vigens ieiunii ecclesiastici explicatur. § 2. De extensione ecclesiasticae legis ieiunii. 668 Principium. Essentia ieiunii ecclesiastici consistit in unica perfecta refectione *·. Veteres auctores satis communiter ponebant essentiam ieiunii in tribus, scii, in unica refectione, in determinata hora istius refectionis, in abstinen­ tia a certis cibis, scii, a carnibus, ovis, lacticiniis *·. Sane etiam nostris temporibus ista tria pertinent ad perfectionem ieiunii, ita ut illud non sit undequaque perfectum, nisi ista tria observentur, sed minime pertinent ad ipsam eius essentiam. Ratio autem est, quia adhuc essentia ieiunii eccle­ siastici adesse potest, etiamsi secunda tertiave condicio deest. Hinc e. gr. adhuc essentia ieiunii ecclesiastici adest, licet manducentur in prandio carnes et in coena ova aut lacticinia. Sin vero quis sumpserit duas re­ fectiones completas in uno die, essentia ieiunii ecclesiastici destructa est. — Deest quidem authentica declaratio Ecclesiae determinans, essentiam ieiunii ecclesiastici sitam esse in unica refectione completa, sed cum Ec­ clesia permittat, ut fideles comedant lacticinia et ut hora refectionis com­ pletae invertatur, cumque ex alia parte Ecclesia argui nequeat, quasi per­ miserit essentiam ieiunii ecclesiastici labente tempore mutari, sequitur, ut essentia ieiunii consistat unice in unica refectione completa, sicuti semper inde ab initio Ecclesiae fuit praescriptum. Idem iam haud obscure innuit S.Thomas1’ scribens: „Ieiunium ab Ecclesia instituitur ad concupiscen­ tiam refrenandam, ita tamen quod natura salvetur. Ad hoc autem sufficere videtur unica comestio, per quam homo potest naturae satisfacere, et “ Cf. Lehmkuhl, Moraltheol. I, n. 1468; Tanquerey, Synopsi* Theol. mor. II, n. 1114; Noldin, De praeceptis n. 674. *· Cf. Cod. iur. can. c. 1251. *· Cf. Billuart, De ielunio ·. 3. ” S. theol. a, a, q. 147, a. 6. Caput III. De subiectivis partibus temp, in specie atque de vitiisopp. Art. I. S 2. 505 tamen concupiscentiae aliquid detrahit, diminuendo comestionum vices. Et ideo Ecclesiae moderatione statutum est, ut semel in die a ieiunantibus comedatur." Ex- hoc principio praeclaro: ieiunium ecclesiasticum debere ita refrenare concupiscentiam, ut natura salvetur, sequitur, quod Ecclesia potest mitiorem praxim rationabiliter permittere propter mutatas circumstantias et praesertim propter auctam debilitatem generis humani atque propter labores enervantes, quin tamen essentia ieiunii laedatur et eius finis pereat. Hinc nostris temporibus Ecclesia permittit, ut sumantur j. prandium, 2. coenula vespertina, 3. frustulum matutinum. De istis tribus comestionibus sequentia notentur relate ad quantitatem, qualitatem, horam manducandi. i. De prandio diebus ieiunii. 654 a) Hora prandii iuxta modernam disciplinam est relicta liberae dis­ positioni ieiunantis, ut iam supra dictum est. Hinc prandium sumi potest hora quinta aut sexta postmeridiana, sicut fieri solet in America aliisque regionibus. Potest etiam prandium sumi hora undecima matu­ tina, si adest rationabilis causa18. b) Prandium debet esse moraliter continuum nec immoderate pro­ tractum. Si enim prandium notabiliter interrumpatur, iam non est unica refectio, sed sunt duae refectiones. Quaenam autem interruptio sit notabilis, pendet ex prudentis viri aestimatione atque ex ratione, quare interruptio fiat Generatim tamen censetur esse levis interruptio unius dimidiae horae. Hinc ille, qui prandio iam finito infra dimidiam horam iterum manducat (etiam carnes, si esus carnium sit permissus), adhuc unicam comestionem fecit. Quantum vero ad protractionem prandii, auctores post S. Alphonsum18 communiter permittunt spatium duarum horarum. Ex quo tamen non potest inferri, aliquem posse licite iterum manducare post horam et dimidiam, si antea pransus sit per spatium unius dimidiae horae. Esset enim notabilis interruptio. c) Quantitas ciborum in prandio non est determinata a lege eccle­ siastica, ita ut quis comedere possit usque ad satietatem. Si tamen quis nimis manducat diebus ieiunii in prandio, laedit virtutem tem­ perantiae, licet non violet praeceptum ieiunii ecclesiastici. d) Qualitas ciborum antiquitus quidem fuit determinata, sed hodie ieiunii diebus, qui non sunt simul dies abstinentiae, permittuntur a lege ecclesiastica quicumque cibi, immo ne vetitum quidem est carnes et pisces in eadem refectione permiscere10. Quoties carnes permittuntur diebus ieiunii, ii, qui ratione laboris, aetatis aut infirmitatis ieiunare non valent, licite etiam pluries per diem carnes manducant. Ita expresse statuit S. Poenitentiaria ”. Potest tamen episcopus pro sua dioecesi statuere, ut etiam ii, qui a ieiunio sunt dispensati, non manducent carnes nisi semel in die. Praeciso autem Cod. iur. can. c. 1251, § 2. Cf. LehmkuM, Theol. mor. I, n. 1468, et Noldin, De praeceptia n. 685. Theol. mor. 1. 3, n. 1020. *** Cod. iur. c. 1251, 5 3. ·* S. Poenit. d. 27 Mail 1863 et d. 16 Martii 1882. 5o6 Tract XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. huiusmodi expresso statuto, valet regula generalis: Diebus solius ieiunii ii omnes qui non tenentur ieiunare, possunt pluries manducare carnes. 655 2. De coenula vespertina diebus ieiunii. a) Hora istius coenulae est libera, cum ex supra dictis pateat, illam sumi posse hora undecima matutina, et libere permutari possit cum prandio. b) Quantitas ciborum in coenula permissa diversimode a diversis auctoribus assignatur. Alii permittunt quintam, alii quartam partem refectionis perfectae. Melior vel saltem simplicior et facilior est sen­ tentia S. Alphonsi, quam sequuntur communissime moderni auctores. Haec sunt verba S. Alphonsi11: „Melius est sequi sententiam aliorum communiter hodie receptam, uti testantur Castropalaus, Roncaglia, Salmanticenses, Viva, Bonacina, Holzmann, Tamburinus, Elbel, Diana, Sporer, Milante, Croix, Mazotta etc., quae omnibus indiscriminatim (etiam illis, qui parvo cibo indigent, ut etiam communiter dicunt) per­ mittit quantitatem octo unciarum, et aliquid aliud, nempe duas alias uncias, quod est parva materia, ei qui maiori nutrimento opus ha­ beret." — Octo unciae aequivalent 240—250 grammata seu dimidiam libram. Addunt autem iidem theologi, etiam illum, qui ista quantitate ciborum satiaretur, posse nihilominus tuta conscientia talem quantitatem manducare, quia hoc esset signum, illum habere debilem stomachum proindeque non teneri ad ita strictum ieiunium. 656 Lehmkuhl11 docet: „Quando vero ex cibis cum aqua, oleo etc. mixtis puls coquitur, vix ullus est, qui concedat, ut, praeciso liquore, octo unciae solidi cibi sumantur. Et re quidem vera non ad solam vim nutritivam ci­ borum attendi debet, sed etiam ad saturitatem, quae actu inducitur. ... Quare recte eiusmodi pultis non plus permittitur, nisi quod ex 4—5 unciis farinae, fabarum, aridi panis, orizae etc. coquatur, non computato parvo illo condimento olei et aceti." Haec sententia, quae tenetur quoque a non­ nullis aliis auctoribus, non est nimis urgenda in praxi. Sane si ad decoc­ tionem huiusmodi ciborum adhibeatur notabilis quantitas olei, lactis aliusque liquoris nutritivi, tunc non liceret sumere adhuc 8 uncias cibi solidi, sed si adhibetur tantum aqua, vinum aliusve liquor non nutritivus, vel tantum modica quantitas alicuius liquoris nutritivi, non apparet ratio, cur tunc aliquid detrahi debeat de cibi solidi quantitate. Nam videtur esse lex sat arbitraria, quae permitteret, ut quis possit sumere e. gr. 8 uncias panis et deinde bibere semi-litrum vinij quae autem sub peccato mortali vetaret, ne quis intingat vel coquat eandem quantitatem panis in vino etiam mi­ noris quantitatis adhibito. Neque validae esse videntur rationes allatae ab illis auctoribus. Nam conceptus ieiunii ex communi iudicio minime exigit talem limitationem. Econtra simplicibus hominibus videretur sat curiosurr, si permitterentur 8 unciae panis et semi-litrum vini, dummodo in coenula separatim sumantur, cum econtra graviter prohiberentur insimul sumpta. Neque etiam valet ratio, quod homo ex huiusmodi pulte haberet maiorem satietatis sensationem; nam nullibi Ecclesia prohibuit sensa­ tionem satietatis. Experientia insuper constat, sensationem satietatis esse ” Homo apost. tr. ia, n. 16. ■· L. e. n. 146a. Caput III. De subiectivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art. I. $ a. yyj valde fallacem, et quandoque haberi etiam post parvum cibum sumptum. Quae cum ita sint, praeferenda esse videtur sententia multorum cum antiquorum ” tum modernorum auctorum, qui in omni casu permittunt quantitatem 8 unciarum solidi (sed levis) cibi in coenula vespertina. Haec sententia iam a clarissimo Elbel vocata est probabilissima”. Pro vigilia Nativitatis Domini nostri lesu Christi S. Alphonsus permittit in coenula quantitatem duplo maiorem; tunc enim dicit esse „ieiunium gaudiosum"”. In vigilia autem Paschatis ieiunium cessat post meridiem”. c) Qualitas ciborum permissa in coenula dependet a consuetudine et statutis particularibus. Sane per se non excluduntur ova et lacticinia et pisces grandiores; omnes tamen auctores moderni docent, non licere totam coenulam sumere ex huiusmodi cibis ita nutritivis. Hinc nullus moralista, ut puto, permitteret, ut quis in coenula mandu­ caret 4 ova gallinacea, quae habent pondus circiter 8 unciarum; vel ut quis sumeret duo ova et insuper 4 uncias panis. Menti S. Ecclesiae videtur esse conformius, si pro coenula vespertina sumuntur in diebus ieiunii cibi leviores et non ita fortiter sagimine conditi. 3. De frustulo matutino diebus ieiunii. 667 Hodie etiam in communitatibus religiosis et apud timoratos fideles consuetudo exsistit diebus ieiunii sumendi mane frustulum panis, vel alium leviorem cibum. Ecclesia istam consuetudinem cognoscit et tolerat”. Moralistae communissime docent, hoc frustulum posse licite continere quantitatem 2 unciarum seu circiter 60 grammata cibi solidi. Liquidum, e. gr. café vel thé cum parva quantitate sacchari vel lactis, non computari debet. Tempus ieiunii. Dies ieiunii ecclesiastici de iure communi sunt: 658* a) Tempus Quadragesimae, i. e. a feria IV cinerum usque post meridiem sabbati sancti. Excipiuntur dies dominici, non autem festa etiam de praecepto. b) Dies quattuor temporum, nempe feria IV, VI et sabbatum infra hebdomadam tertiam Adventus, primam Quadragesimae, infra octavam Pentecostes, tertiam hebdomadam Septembris. c) Quattuor vigiliae, scii. Nativitatis Domini, Pentecostes, Assump­ tionis B. Μ. V., Omnium Sanctorum. Quodsi istae vigiliae cadunt in ” Quos videsis apud S. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 1029, et Homo apost. tr. 12, n. 18. ” Cf. etiam Gôpfert, Moraltheol. II 203; Vermeersch, Theol. mor. III 873. Iure merito Capellmann (Pastoralmed. 120) vocat sententiam oppositam „eine eigentûmliche Ansicht der Moralisten", et Génicot (Theol. mor. I 437) scribit: „Neque aequum videtur permittere ditiori, ut octo uncias panis in vino intingat, dum eas comedit (quod S. Alphonsus licitum putat), pauperem autem prohibere ne eandem quantitatem aqua coquat. Immo si recurritur ad communem existimationem et legis finem, quibus rationibus Lehmkuhl n. 1211 [1462] opinionem S. Alphonsi fulcire nititur, pauper iste, saltem in regionibus nostris, melius quam dives vino utens censebitur ieiunarc et mortificationem exercere.” ’· Theol. mor. 1. 3, n. 1025. ” Cod. iur. can. c. 1252, § 4. ” Ib. c. laji, § i. $o8 Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. diem dominicam vel in festum de praecepto, ieiunium et abstinentia neque obligant neque anticipanda sunt29. d) Pridie ante consecrationem alicuius ecclesiae tam episcopus con­ secrans quam populus, qui petit sibi consecrari ecclesiam, ieiunare de­ bent. Hinc si ecclesia paroecialis consecratur, ieiunare debent praeter episcopum consecrantem omnes fideles ad paroeciam pertinentes, dum­ modo suis impensis ecclesiam aedificaverint; secus paroeciani ieiunare non tenentur. Sin autem ecclesia religiosa, consecratur, ad ieiunium obligari videntur episcopus consecrans et religiosi illi ecclesiae addicti ’°. 659 Pro America Latina, insulis Antillis, ceteris insulis maris Caraibici lex ieiunii et abstinentiae fere abolita est. Nam: 1. ieiunium et abstinentia a carnibus non praescribuntur nisi sequentibus diebus Quadragesimae: feria IV Cinerum, feria V maioris hebdomadae, omnibus feriis VI istius temporis. Ergo Sabbato Sancto licet manducare carnes ; 2. ieiunium sine abstinentia servandum est feriis VI Adventus et feriis IV Quadragesimae; 3. abstinentia a carnibus sine ieiunio servetur in quattuor pervigiliis festo­ rum Nativitatis D. N. I. Chr., Pentecostes, Assumptionis in coelum B. Μ. V., SS. Apostolorum Petri et Pauli. Etiam religiosi utriusque sexus (speciali voto non obstricti) de consensu suorum superiorum uti possunt istis induitis quoad abstinentias et ieiunia in propria regula sive statutis praescripta, saltem si religiosi sint extra claustra. Hortandi autem sunt superiores regulares, ut pro viribus abstinere curent ab usu huiusmodi indulti intra claustra* . — Pro Helvetia quoque ** lex ieiunii et abstinentiae valde mitigata est. 660 Personae ad ieiunium obligatae. Praecepto ieiunii ecclesiastici tenen­ tur omnes baptizati, ab expleto vigesimo primo aetatis anno ad incep­ tum sexagesimum·’, nisi ex iusta aliqua causa excusentur. De istis causis excusantibus infra sermo redibit. Ratio, quare adolescentes eximantur a ieiunio, optime assignatur a S.Thoma”: „In pueris maxime est evidens causa non ieiunandi: tum propter debilitatem naturae, ex qua provenit, ut indigeant frequenti cibo, et non multo simul assumpto; tum etiam quia indigent multo nutrimento propter necessitatem augmenti, quod fit de residuo alimenti. Et ideo quamdiu sunt in statu augmenti, quod est, ut in pluribus, usque in finem tertii septennii, non tenentur ad ecclesiastica ieiunia servanda. Conveniens tamen est, ut etiam in hoc tempore se ad ieiunandum exerceant, plus vel minus secundum modum suae aetatis." Protestantes et generatim omnes acatholici, cum sint subiecti legibus ecclesiasticis, per se tenentur ad observantiam ieiunii ecclesiastici; attamen ” Cod. iur. can. c. 1252, § 2 et 4. 30 Ib. c. 1166, §2; cf. Pontificale Rom. tit. de ecclesiae dedicatione, S. C. C. d. 3 Iui. 1909 (Acta Ap. Sedis I 624 sq.) et Pont. Commissio d. 20 Iui. 1929 (Act. Ap. Sed. XXI 573).— In ordinatione clericorum, quae fit extra tempora, pro nemine exsistit obligatio ieiunandi (cf. Gasparri, De s. ordinat. II, n. 771). ·* Cf. Act. Apost. Sedis II 215—217: cf. etiam S. C. de Neg. extraord. d. 13 Dec. 1911 et 10 Dec. 1912 (Act. Apost. Sedis III 669 et IV 730). ” Cod. iur. can. c. 1251, § 2. ” S. theol. 2, 2, q. 147, a. 4 ad a. Caput III. De subiectivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art. I. $ 3. jqç cum saepe versentur in bona fide cumque semper fere habeant causas ex­ cusantes, non sunt damnandi peccati mortalis, quando non ieiunant. Qualitas obligationis, i. Praeceptum ieiunii ecclesiastici obligat ex 661 genere suo sub gravi peccato; transgressio tamen huius praecepti ad­ mittit parvitatem materiae. Ita docent omnes catholici moralistae. Ieiunium ecclesiasticum praecipi sub peccato mortali, patet ex propositione (23) ab Alexandro VII dam­ nata: «Frangens ieiunium Ecclesiae, ad quod tenetur, non peccat mortaliter nisi ex contemptu vel inoboedientia hoc faciat, puta quia non vult se subicere praecepto." “ Hoc praeceptum admittere parvitatem materiae patet ex unanimi doctrina theologorum. Quaenam autem sit parva materia in transgressione huius praecepti, non concordant theologi. Levis est materia, si praeter 8 uncias coenulae vespertinae et 2 uncias frustuli ma­ tutini manducantur adhuc 2 unciaeM. Non esset igitur peccatum mortale, si quis ad ieiunium obligatus praeter refectionem unicam completam su­ meret in uno die adhuc 12 uncias ciborum. Utrum autem esset peccatum grave, si quis sumeret 14 uncias, non est certum. — Parvae comestiones eadem die sumptae coalescunt et gravem materiam constituere possunt, ut patet ex propositione (29) ab Alexandro VII damnata: „In die ieiunii, qui saepius modicum quid comedit, etiamsi notabilem quantitatem in fine comederit, non frangit ieiunium."’· 2. Praeceptum abstinentiae a carnibus est negativum, praeceptum autem ieiunii est affirmativum. Ita sententia communis. Proinde qui pluries manducat carnes diebus vetitis, tot peccata committit, quoties illicite manducat carnes·7. Qui autem sive culpabiliter sive inculpabiliter ieiunium laeserit, e. gr. per sumptionem secundae refectionis completae, probabiliter novum peccatum non committit, si tertio vel quarto manducat. Ita S. Alphonsus ·· et cum eo omnes fere moderni auctores, contradicentibus tamen quam plurimis antiquis, e. gr. Navarro, Billuart, Wigandt etc. Fatendum est rationes, quas Billuart” affert pro sua sententia, non esse spernendas, sed tamen, cum non sint multiplicanda peccata mortalia sine evidenti necessitate, cumque Ecclesia hodieque nihil determinaverit de hac controversia, sen­ tentia S. Alphonsi videtur esse praeferenda in confessionali Sine suffi­ cienti autem ratione docetur a nonnullis theologis, eum, qui culpabiliter in diebus ieiunii duas completas refectiones sumpserit, non quidem com­ mittere peccatum mortale, sed veniale sumendo tertiam refectionem, quia talis homo agit contra finem legis, scii, negligendo mortificationem. Etenim finis legis non cadit sub lege, ut habet adagium communiter admissum, neque dici potest, huiusmodi hominem peccare contra mortificationem praescriptam ; nam non exsistit in diebus ieiunii speciale praeceptum posi­ tivum mortificationis, praeter praeceptum ieiunii. Non autem violatur naturale praeceptum mortificationis triplici refectione, secus etiam aliis diebus triplex refectio esset veniale peccatum, utpote contra naturale praeceptum mortificationis. ·· Dent. n. 1123. ·· Cf. S'. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 1025. ·· Dene. n. 1139. ·’ S. Alph. I. c. n. 1030; Homo apost. 1. c. ** L. e. ·· De ieiun. diu. 2 a 5. Sio 662 Tract XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. Scholion. De liquido diebus ieiunii. Liquidum non frangit ieiunium, dicit commune adagium. Unde licet pluries sumere liquidum diebus ieiunii ecclesiastici. Ita saltem iuxta modernam praxim; antiquitus siquidem tempore ieiunii ecclesiastici etiam potus liquidi et praesertim vini videtur fuisse prohibitus “. Rationem liquidi et potus habent, quae com­ muniter pro vehiculo cibi sumuntur; non autem ea omnia, quae, licet sint liquida, tamen notabilem vim nutritivam habent. Quare exclududtur lac, chocolatum liquefactum, iusculum, saltem in notabili quantitate, nam parum pro nihilo computatur; permittuntur autem vinum, cerevisia levis, café, thé, aqua (etiam parva quantitate sacchari permixta), limonade etc. Electuaria 40 41*quoque permittuntur, saltem si in parva quantitate sumuntur. Ad rem scribit S. Thomas4’: „Electuaria, etiamsi aliquo modo nutriant, non tamen principaliter sumuntur ad nutrimentum, sed ad digestionem ciborum. Unde non solvunt ieiunium, sicut nec aliarum medicinarum assumptio; nisi forte aliquis in fraudem electuaria in magna quantitate assumat per modum cibi." §3· De lege abstinentiae. 663 i· »Abstinentiae lex vetat came iureque ex came vesci, non autem ovis, lacticiniis, quibuslibet condimentis etiam ex adipe animalium/* Ita Codex iur. can. c. 1250. a) Nomine carnium intelliguntur: a) carnes animalium in terra viven­ tium et respirantium atque calidum sanguinem habentium; ff) sanguis, laridum, iusculum carnis", sic dictum „extractum carnis"", peptonum", medulla ossium, partes cerebrales; non autem fructus horum animalium, ut ova, lac, butyrum. In dubio, num aliquid sit considerandum tamquam caro vel piscis, licet illud comedere. In dubiis enim libertas. b) Nomine piscium intelliguntur non solum pisces stricte tales, sed etiam omnia animalia, quorum sanguis est frigidus, ut sunt reptilia et amphibia,e.gr.ranae,testudines", ostreae", cancri",cammari", caviale50 etc. Sunt auctores, ut Elbel, Holzmann, Gôpfert qui piscibus assimilant lutras ", castores ", fulicas ", sed rectius cum Lehmkuhl “, Aertnys 44* aliisque dicitur, non licere comestionem omnium eorum animalium, quae habent calidum sanguinem. Si tamen alicubi contraria consuetudo com­ munis exsistat, haec utique servari potest. 40 Cf. Tertull., De ieiun. c. 12, S, 9, et Const, apost. 5, 18. 41 Vulgo Kompott, Latwerge, confiture, electuary. 44 S. theol. 2, 2, q. 147, a. 6 ad 3. " Fleischsuppe. 44 Fleischextrakt. 44 Putat Vermeersch (Theol. mor. III, n. 873) peptonum, cum usu vulgari non veniat nomine carnis neque carnis saporem habeat, non prohiberi ecclesiastica lege abstinentiae. Videtur tamen peptonum revera pertinere ad iusculum carnis. “ Schildkrôten, tortues. 47 Austern, Muscheln, huîtres, moules. “ Krebse, écrevisses. 44 Hummer, hommard. 44 Kaviar. 41 Fischotter, contre. 44 Biber, castor. 44 Wasser hühner, poules d’eau. — Sic e. gr. Gôpfert dicit : „Als nicht verboten gelten auBer den Fischen: Schnecken, Schildkrôten, Austern, Schaltiere, Frôsche, Krebse, Hummer; ebenso auch Fischotter, Biber und einige Vôgel, so gewohnheitsgemâB Rohrhühner, schwarze Wasserhûhner oder BlâBentcn, Duckentchen" (Moraltheol. II 240). 44 Theol. mor. I, n. 1458. 44 Theol. mor. I. 4, c. 2, a. 1. Caput III. De subiectivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art. I. S 3. 511 c) Nomine condimenti·· venit quidquid (sive liquidum sive non liqui­ dum) modica quantitate adhibetur, ut cibus principalis evadat sapidus, e. gr. parvae et paucae partes laridi assati ad condienda legumina. 2. Lex solius abstinentiae servanda est singulis sextis feriis; ex­ cipiuntur autem feriae sextae (extra Quadragesimam) in quibus cele­ bratur sollemniter cum populi concursu festum de praecepto”. Sin autem in aliqua regione, e. gr. in Gallia, Helvetia, festa nonnulla quoad externam sollemnitatem suppressa sunt, abstinentia feriae sextae obser­ vanda est, quamvis ista festa in choro celebrentur”. 3. Lex abstinentiae simul et ieiunii servanda est feria IV Cinerum, feriis sextis et sabbatis Quadragesimae, feriis Quattuor Temporum, per­ vigiliis quattuor, nempe Nativitatis Domini, Pentecostes, Deiparae in coelum assumptae, Omnium Sanctorum. Ieiunium autem et abstinentia non obligant omnibus istis diebus extra Quadragesimam, si in illis cadat dies dominica vel festum de praecepto”. Quare e. gr. in festo S. loseph d. 19 Martii, quod semper cadit in Quadragesimam, ob­ servanda est lex tam abstinentiae quam ieiunii ”. Sabbato Sancto post meridiem cessat lex et ieiunii et abstinentiae. 4. Lex abstinentiae obstringit omnes fideles usu rationis pollentes post septimum aetatis suae annum ”. Infantes ergo et perpetuo amentes non ligantur lege abstinentiae, sed nihilominus parentes hortandi sunt, ut filios bona valetudine gaudentes quantocius assuescant ad legem abstinentiae etiam ante primum septennium, quo facilius postea legem observent. 5. Lex abstinentiae (etiam extra ieiunium) obligat per se sub gravi; datur tamen parvitas materiae in transgressione huius legis, sicut iam supra dictum est. Quaenam materia sit gravis, non concordant theo­ logi; videtur tamen sententia propugnata a Stolz”, Noldin", Tanquerey”, Vermeersch”, asserens non adesse peccatum mortale, nisi scienter et sine ulla ratione manducentur duae unciae carnis, nimis benigna. Cum in praxi pondus carnis non possit tam facile a simplici­ bus fidelibus taxari, melius est, illis dicere, tunc adesse peccatum mor­ tale, si quis sine ulla ratione scienter manducat carnes ad quantitatem nucis iuglandis vel parvi ovi gallinacei. Lex abstinentiae est lex negativa, et proinde toties quis peccat, quoties in die prohibito carnes manducat, ut iam dictum est; sed de facto multi violatores putant, se semel peccasse, etiamsi pluries in die carnes manducaverint Itaque confessarius saepe non tenetur interrogare poenitentem, qui se accusat de transgressione legis abstinentiae, quoties quolibet die carnes mandu­ caverit, sed sufficit scire, quot diebus abstinentiam non servaverit. ·* »· ” ·· ·* ” Germanice: Zuspeise, Würte. ·» Cod. iur can. c. 1252, § 1 et 4. Pontificia Commissio d. 17 Febr. 1918 (Acta Ap. Sedis X 173). Cod. iur. can. c. 1252, $ 2 et 4. Pontificia Commissio d. 24 Nov. 1920 (1. c. XII 576). Ib. c. 1254, 5 i. " Trib. poenit. I, n. 528. ·· De praeceptis n. 674. Synopsis Theol. mor. n. 1130. ·· Theol. mor. Ill, n. 879. 512 Tract XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. 6. Causae excusantes a lege abstinentiae sunt eaedem, quae infra afferentur tamquam excusantes a lege ieiunii. Amplae dispensationes circa legem abstinentiae solent esse concessae militibus et nautis, qui, paucis diebus exceptis, possunt semper manducare carnes. Similiter famuli servientes in domibus acatholicorum nec valentes facile invenire aeque bonum servitium in domibus catholicorum possunt manducare carnes diebus prohibitis. In nonnullis regionibus licite manducantur carnes ab hospitibus, qui coenam sumunt in cauponis nec facile alios cibos habere possunt Personis, quae sunt in potestate patrisfamilias, cui facta est legitima facultas edendi carnes, permittuntur cibi, qui indulgentur ipsi patrifamilias. Ratio autem huius permissionis non est indultum patrifamilias concessum, sed moralis impotentia, in qua ver­ santur ffliifamilias, observandi praeceptum ··. §4De causis excusantibus a lege ieiunii et abstinentiae. Omnes causae excusantes revocari possunt ad duas generales, scii, a) ad dispensationem et b) ad impotentiam (sive physicam sive mo­ ralem). 664 a) Dispensatio. In lege abstinentiae et ieiunii ecclesiastici dispensare possunt: 1. Papa pro tota Ecclesia. Immo Papa potest ieiunium ecclesiasticum per aliquod tempus abolere ex rationabili causa, sicuti iam aliquando fecit pro quibusdam regionibus, cum aliqua epidemia ibi grassabatur. 2. Episcopi aliique locorum Ordinarii ex causa peculiari magni con­ cursus populi aut publicae valetudinis possunt totam dioecesim vel ali­ quem locum, etiam unam tantum paroeciam, a ieiunio et abstinentia dispensare per aliquod tempus. Ita ex iure communi·7. Ex delegatione speciali eis solent maiores adhuc facultates concedi. 3. Parochi (et a fortiori locorum Ordinarii) in casibus singularibus iustaque de causa possunt singulos sibi subditos singulasve familias a lege abstinentiae et ieiunii (vel etiam utriusque) dispensare. Haec dispensandi facultas episcoporum et parochorum se extendit etiam ad peregrinos in eorum territorio degentes'8. 4. Superiores in religione clericali exempta (non autem alii superiores) eodem modo, quo parochi pro paroecianis, possunt dispensare non solum singulos suos professos et novitios, sed etiam singulos sic dictos familiares et continuo commensales ··. Nota. Confessarius non potest quidem auctoritate propria dis­ pensare in lege ieiunii; potest tamen declarare, casu occurrente, adesse rationes sufficientes non ieiunandi. Idem ius declarandi habent superiorissae monialium respectu subditarum suarum. Quando autem epiM Cf. S. Poenlt. d. 19 lan. 1834 et d. 27 Mail 1863. n Cod. iur. can. c. 1345, 9 a. Cf. Pont. Comminaio d. 12 Mart. 1939 (Act. Ap. Sed. XXI 170). ·· Cod. iur. can. c. 1345, § 1 et 2. ·· Ib. § 3. Caput III. De subiectivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art. I. § 4. 513 scopus dedit facultatem dispensandi omnibus confessariis, tunc con­ fessarius potest etiam se ipsum dispensare; quod tamen in praxi non expedit, cum nemo debeat esse iudex in propria causa. Nisi expresse sit dictum in facultate dispensandi, confessarium gaudere tali facultate in sacramentali confessione vel in tribunali poenitentiae, confessarius potest licite dispensare in lege ieiunii etiam extra confessionale. — Si causa excusans est evidens et certa, quilibet potest se ipsum eximere a ieiunio, praesertim si secus aliquod notabile incommodum occurreret. b) Impotentia. Cum lex abstinentiae et ieiunii ecclesiastici sit lex 665 positiva, non obligat cum magno incommodo, sed quaelibet seria impotentia (etiam moralis) excusat. Hinc excusantur: 1. Omnes infirmi et convalescentes, omnes qui ex ieiunio notabilem do­ lorem capitis aut stomachi haberent. Senes quoque sexagenarii eximuntur a ieiunio; senectus enim et ipsa est morbus. Sunt quidam auctores, qui omnes mulieres quinquagenarias eximunt a ieiunio, sed plures alii merito contradicunt; nam non est cur mulieres mitius in hoc puncto tractentur, saltem si non laborant speciali infirmitate. Experientia enim constat, mulieres facilius posse sustinere ieiunium quam viros. Sufficit autem cum pro viris tum pro mulieribus sexagesimus annus incohatus, ut supra n. 660 dictum est. Pariter excusantur mulieres praegnantes aut lactantes, cum ieiunando nocerent proli. 2. Pauperes, qui non habent sufficientes cibos, vel quorum cibi non sunt sufficienter nutritivi. Unde non tantum excusantur illi, qui mendicare coguntur, sed etiam quam plurimi alii homines minoris condicionis, qui parvo cibo nutriuntur et nihilominus sat graves labores peragere cogun­ tur. Nostris diebus et in nostris regionibus ob istam rationem magna pars catholicorum excusatur a stricta observantia ieiunii ecclesiastici. 3. Omnes, qui graves labores corporales peragere debent. Ad hoc autem, ut aliquis labor dicendus sit gravis, non requiritur gravitas absoluta (idem enim labor potest esse pro uno gravis et pro altero levis), sed ut con­ junctus sit cum magna defatigatione laborantis. Eiusmodi labores defati­ gantes exercent e. gr. fabri ferrarii, lignarii, murarii, fossores, sutores calceorum, complures agricolae, pistores, quam plurimi alii, qui operantur in officinis, ubi machinae vapore aut electricitate motae nervos valde excitant et defatigant. Prudentis viri aut confessarii est determinare, quinam labores sint graves visis omnibus personarum et rerum adiunctis. Item saepe excusantur a ieiunio iter facientes; et non tantum illi, qui pedibus iter 4—5 leucarum peragere debent (ut volunt veteres moralistae), sed etiam, qui per totam diem in via ferrea aut in navi iter perficiunt; nam experientia constat, etiam huiusmodi itinera multum defatigare, et praeterea saepe tunc non haberi sufficientem refectionem perfectam ob de­ fectum sive sufficientis temporis sive sufficientis famis propter excitatio­ nem nervorum. 4. Omnes, qui valde defatigantes labores spirituales peragunt, e. gr. stu­ dentes, qui multum student; professores, qui post laboriosam praepara­ tionem lectiones tradunt, vel qui cotidie per complures horas instructiones dare debent, ut ludimagistri; confessarii, qui per plures horas, e. gr. per 6—8 horas, confessiones uno die audiunt; concionatores, qui cum magna PsOnasa, Msn.Tbsot nior. II 33 Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. SM corporis agitatione et praeparatione mentis qualibet hebdomada saepius (per horam circiter) conciones habent. 666 Nota. i. Confessarius legitima facultate praeditus ne praebeat se nimis difficilem in concedenda dispensatione ieiunii, cum nostris diebus non sint ita multi fideles laici, qui ieiunium ecclesiasticum perfecte observare pos­ sunt; aut enim laboribus valde defatigantibus sunt onusti, aut utuntur valetudine debili, aut vivunt in talibus circumstantiis, ut adsit causa suf­ ficiens dispensandi in ieiunio ecclesiastico. Attamen confessarius pro viribus conetur, ut tempore ieiunii fideles dispensati alia opera mortificationis aut religiositatis peragant secundum eorum capacitatem et bonam voluntatem. Plurimum enim interest, ut fideles sint intime convicti de necessitate mor­ tificationis faciendae ac de obligatione oboediendi mandatis Ecclesiae. Hinc confessarius consulat vel etiam inïungat, ut fideles ieiunare non valentes saltem abstineant a cibis delicatioribus non necessariis ad sanitatem; vel ut se privent voluntarie quibusdam voluptatibus ceteroquin licitis; vel ut internas concupiscentias efficacius refrenent; ut frequentius Missae et officiis liturgicis intersint; uno verbo, ut tempore ieiuniorum vitam Chri­ stianam ferventem ducant. — Cum abstinentia a carnibus facilius soleat observari quam ieiunium, confessarius difficilius dispenset in hac abstinentia quam in ieiunio. 2. Quando per episcopalia mandata conceditur dispensatio diebus ieiunii vel abstinentiae, solent imponi loco ieiunii et abstinentiae quaedam orationes dicendae aut eleemosynae elargiendae. Sane qui utitur huiusmodi dispen­ satione, tenetur aut dicere orationem praescriptam aut dare eleemosynam; sed nihilominus haec obligatio non est gravis, cum dispensatio sit concessa absolute et non tantum condicionate. Praeterea gravis obligatio numquam est praesumenda, sed certo de illa constare debet; porro episcopi concedentes huiusmodi dispensationem non loquuntur de gravi obligatione istarum ora­ tionum et eleemosynarum. Si eleemosyna praescribatur pro determinato fine, tunc etiam in hoc puncto oboediendum est episcopo, sed item sub levi et non sub gravi. ARTICULUS II. De vitio opposito virtuti abstinentiae, scii, de gula70. 667 Abstinentiae, quae est virtus moralis inclinans ad moderatum usum ciborum, prout recta ratio aut fides determinaverit, opponitur vitium gulae, de qua iam supra I, n. 425 inter vitia capitalia quaedam prae- libavimus, et quae definiri potest: bendi inordinatus appetitus edendi et bi­ Iuxta S. Gregorium 71 et S. Thomam ’· inordinatio in usu cibi et potus accidere potest quinque modis, qui continentur hoc versiculo: Praepropere, laute, nimis, ardenter, studiose. Praepropere, si quis debitum tempus comedendi praeveniat, praesertim si quis saepius, quam par est, comedat aut bibat. Hoc modo peccant illi pueri et puellae, quae per totum fere diem cupedia manducant. Laute, si quis sumat cibos aut potum nimis pretiosum. Hoc modo peccant illi, qui supra statum suum pecuniam expendunt in epulis opiparis pa” EBgier, Schlemmerei, gloutonnerie, gourmandise. ’* Cf. S. theol. 2, 2, q. 148, a. 1. ’* Moral. 1. 30, c. 13. M L. c. a. 4. Caput III. De subiectivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art. H. 515 randis, e. gr. si homo infimae condicionis sine iusta causa emat et bibat vinum ..Champagne". Nimis, si quis ultra suum appetitum comedat, praesertim usque ad vo­ mitum. Hoc modo non tantum peccaverunt veteres Romani, qui post amplam sumptionem ciborum ope alicuius instrumenti se ad vomitum excitabant, ut iterum possent incipere manducationem, verum etiam illi ganeones moderni, qui tam lautos et copiosos cibos comedunt, ut postea indigeant pharmacis diversis ad digestionem ciborum peragendam et ad humores pravos con­ gestos eluendos. Ardenter, si quis nimis avide cibos sumat. Hoc modo peccant illi, qui instar porcorum se super cibos effundunt, illos avide devorantes. Studiose, si quis quaerat cibos nimis delicate conditos et praeparatos. Hoc modo peccant illi, qui nimis amant cibos multo pipere aliisque condi­ mentis fortibus praeparatos. Ex huiusmodi enim cibis non tantum laeditur valetudo corporalis, sed etiam appetitus sensualis instigari solet. Effectus seu filiae gulae enumerantur a S. Thoma7* quinque, scii.: Inepta laetitia, qua homo gaudet de illis, quae visis omnibus circum­ stantiis nullam delectationem ex se nata sunt causare secundum indicium rectae rationis. Hinc videmus gulosos multum tempus insumentes ad pro­ priam recreationem, officia autem status sui negligenter peragentes. Multiloquium et scurrilitas. Homo gulosus, cuius deus est venter, quaerit inordinate delectationes carnales, fugit autem ea, quae ardua sunt; hinc, omittendo laborem strenuum, quaerit distractiones apud homines, et inde tempus suum insumit in vanis locutionibus, immo et in iocis scurrilibus. Hebetudo mentis. Iam vetus adagium dicit: „Plenus venter non studet libenter." Ex stomacho enim pleno ascendunt fumositates in cerebrum, ita ut intellectus tunc nequeat exercere strenuam activitatem. Immunditia, „quae potest attendi sive secundum inordinatam emissionem quarumcumque superfluitatum, vel specialiter quantum ad emissionem se­ minis"7·. Gulosus enim, hebetatus in mente, debilitatus in voluntate, totus deditus ventri suo, quomodo poterit superare tentationes libidinis excitatae per immoderatos cibos? Malitia gulae ex se, i. e. abstractione facta ab effectibus eius malis modo enumeratis et a scandalo non raro oriente (praesertim si clericus est ad­ dictus illi), est peccatum veniale7*. Ratio est, quia excessus in re secus licita, qualis est sumptio cibi et potus, ex se non est nisi peccatum veniale. Per accidens gula potest fieri peccatum mortale*77, e. gr. si graviter nocet sanitati, si reddit hominem ineptum ad officia sui status adimplenda, si causât scandalum etc. In praxi confessarius non tam sit sollicitus ad iudicandum de gravi culpabilitate gulae quam ad efficacia remedia strenue consulenda. Non quidem peccati gulae statim arguendus est ille, qui cibum delecta­ bilem delectabiliter sumit, cum ipse Creator annexuit alimentis sumendis delectationem; sed nihilominus oportet animadvertere ad propositionem (8) ab Innocentio XI damnatam: „Comedere et bibere usque ad satietatem 7* L. c. a. 6. »· Ib. ’· Cf. S'. Thom. I. c. a. a et 3; S. Alph., Theol. mor. 1. 5, n. 73. 77 Cf. supra I, n. 436. 8B· 5i6 Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. ob solam voluptatem non est peccatum, modo non obsit valetudini; quia licite potest appetitus naturalis suis actibus frui." 79 Remedia contra gulam iam supra I, n. 428 indicata sunt, ubi sermo fuit de peccatis capitalibus. ARTICULUS III. De sobrietate et vitio opposito, i. e. de ebrietate. 668 i. De sobrietate. Sobrietas sumitur in triplici sensu: 1. generaliter, et tunc significat moderationem in quacumque materia; hoc sensu S. Paulus hortatur: „sapere ad sobrietatem”''9. 2. Strictius sumitur pro virtute abstinen­ tiae; hi enim dicuntur sobrii, non solum qui parce bibunt, sed etiam qui parce manducant. 3. In proprio sensu sumpta sobrietas definiri potest: virtus moderans affectum et usum potus inebriantis. Sobrietas hoc ultimo modo sumpta est virtus specialis, quia potus inebrians speciale est impedimentum rationis, in quantum scii, sua fumositate perturbat cerebrum. Cum enim delectatio immoderata al­ terius potus solum ordinem rationis perturbet, haec delectatio im­ moderata potus inebriativi ipsum organum rationis, scii, cerebrum, perturbat eiusque actionem impedit80. — Insuper ubi solent esse speciales tentationes allicientes ad agendum contra rationem, ibi spe­ cialis virtus moralis ponenda est ad superandas tales tentationes. Atqui potus inebrians multum allicit hominem ad agendum contra rectam rationem, ut patet, eheu! cotidiana experientia. Ergo ponenda est specialis virtus moralis ad recte moderandum affectum et usum potus inebriantis, quae quidem virtus est sobrietas. Quamvis sobrietas omnibus hominibus sit necessaria, tamen, docente S. Thoma81, imprimis necessaria est iuvenibus, mulieribus, personis in ali­ qua dignitate constitutis. Iuvenibus quidem valde necessaria est sobrietas, quia propter fervorem sanguinis est in eis maior pronitas ad concupiscentias, quas oportet refrenare per sobrietatem. Mulieribus autem sobrietas maxime necessaria est, quia experientia lugubri testante mulier ebrietati dedita ruit in omne dedecus et vitium. Personis in aliqua dignitate constitutis (prae­ sertim ecclesiasticis personis) sobrietas perquam necessaria est, quia in eis ratio vigere debet ad aliorum eruditionem. Porro ratio perturbatur ebrietate, et personae in dignitate constitutae solent sperni ab inferioribus, si saepe peccant contra virtutem sobrietatis. 669 2. De ebrietate. Notio. Ebrietas dupliciter accipi potest: uno modo passive, prout significat ipsum defectum rationis, qui accidit e. gr. ex multo vino po­ tato, ex quo fit, ut homo non sit compos rationis, et secundum hoc ebrietas seu crapula est aliquis morbidus status et potius poena ac de­ fectus sequens ex culpa praecedenti; alio modo active, prout ebrietas nominat actum, quo quis in hunc defectum incidit; qui quidem actus 79 Dent. n. iij8. ” Rom. ia, 3. ·· Cf. Caietanus, Comm, in a, a, q. 149, ·■ 4· S. theol. a, a, q. 149. a. 4. Caput III. De subiectivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art. III. 517 potest causare ebrietatem dupliciter: uno modo ex nimia vini fortitu­ dine praeter opinionem bibentis; et sic etiam ebrietas potest accidere sine peccato (hoc modo creditur Noe inebriatus fuisse) ; alio modo ex inordinata concupiscentia et usu vini vel alterius materiae inebriantis; et sic ebrietas ponitur esse peccatum, et continetur sub gula generatim sumpta, sicut species sub genere; dividitur enim gula generatim sumpta in comessationem et ebrietatem ·*. Ebrietas (prout est peccatum) potest ergo definiri: Voluntarius excessus in potu (materia) inebriante usque ad vio­ lentam privationem cupiscentia liquoris usus rationis commissus ex inordinata con­ inebriantis, i. e. sine relatione ad valetudinem tuendam. Dicitur i0: voluntarius excessus; etenim nullus actus est peccatum, si desit voluntas. Unde peccatum ebrietatis non adest, nisi a bibente potuit et debuit praevideri excessus atque privatio usus rationis. Insuper requiritur, ut adsit revera excessus, i. e. ut potus sit prorsus contra rectam rationem; unde si esset potus etiam adducens privationem usus rationis, qui tamen pro salute corporis secundum rectam rationem sumptus esset, peccatum ebrietatis non constitueretur. Haec videtur esse mens quoque S. Thomae scribentis: „Cibus et potus est moderandus secundum quod competit corporis valetudini. Et ideo sicut quandoque contingit, ut cibus vel potus, qui est moderatus sano, sit superfluus infirmo, ita etiam potest e converso contingere, ut ille, qui est superfluus sano, sit moderatus infirmo. Et hoc modo, cum aliquis multum comedit vel bibit secundum consilium medicinae ad vomitum provocandum, non est reputandus superfluus cibus vel potus."·* Dicitur 20 : in potu seu materia inebriante; nam si est potus non inebrians, tunc excessus non constituit ebrietatis, sed gulae peccatum. Non est tamen nimis insistendum in verbo potus; etenim illi, qui etiam ope aliarum materia­ rum contra rectam rationem se privant usu rationis, committunt idem pec­ catum, quod est ebrietas “. Huiusmodi peccata sunt abusus opii, contra quem S. Congregatio de Prop. Fidé complura statuta tulit; pariter abusus morphii, qui est ita nefastus et qui saepe in sic dictam morphiomaniam excrescit, et generatim abusus omnium mediorum, quae a medicis vocantur anaesthetica vel narcotica. Dicitur 30: usque ad violentam privationem usus rationis; nam usus rationis modo naturali intercipitur per somnum. Si per potum accidit per­ fecta privatio violenta usus rationis, est perfecta quoque ebrietas; sin autem usus rationis non complete perditur, tunc est ebrietas imperfecta. Ebrietate perfecta laborare censetur e. gr. ille, qui post sumptionem potus inebriantis plane insolita et irrationalia agit, qui iam nescit discernere inter bonum et malum, qui sequenti die non recordatur etiam rerum notabilium, quas sub influxu potus inebriantis dixit aut fecit. Ebrietas autem censetur imperfecta, si phantasia est quidem parumper perturbata, lingua non ita expedita, sensus aliquatenus obnubilati, pedes vacillantes, sed homo remanet tamen adhuc compos sui nihilque agit irrationale. ” S. theol. 2, 2, q. >50, a. 1. ·· Ib. a. 2 ad 3. "· Tale peccatum non ease proprie ebrietatem, opinatur Billuart (De temperant. diM. 3, a. 2). 518 Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. Dicitur 4°: ex inordinata concupiscentia liquoris inebriantis, i. e. sine relatione ad valetudinem tuendam. Sunt quidem complures theologi (Billuart, Concina, Collet), qui non admittant hanc clausulam, docentes ebrietatem adesse, etiamsi potus inebrians non est sumptus ex inordinata concupiscentia, sed ex alia ratione. Attamen id videtur esse alienum tam a veritate quam a mente Angelici Doctoris, qui in loco supra citato ad peccatum ebrietatis requirit, ut excessus in potu inebriante fiat ex inordinata concupiscentia et usu vini ". — Quare non videtur esse illicitum, ut quis ad evitandam febrim typhoicam iamiam imminentem sumat (ut aliquando a medicis consulitur) magnam quantitatem Cognac, quamvis in ebrietatem cadat. Talis enim quan­ titas istius liquoris inebriantis est mera medicina, nec ulla adest inordinatio si quis ad breve tempus se privat usu rationis ob morbum expellendum8·, secus etiam illicitum esset uti chloroformio aliisque pharmacis narcoticis ante operationem chirurgicam; quod sane nemo dicet. Nihilominus non licet inde inferre, tunc solum adesse peccatum ebrietatis, quando quis liquorem inebriantem cum delectatione sensibili sumpsit; etenim saepe accidit, ut homo excedat in potu inebriante ob vanum timorem humanum, ob tristitiam pellendam etc. sine ulla voluptate; et tamen etiam in istis circumstantiis adest peccatum ebrietatis. Sufficit igitur ad peccatum ebrietatis, ut quis sumat cum excessu Ijquorem inebriantem usque ad privationem usus rationis, quin valetudo corporalis hoc postulet. Potus enim a Creatore ordinatus est ad valetudinem corporis; proinde homo peccat, si aliter illo utitur, praesertim usque ad privationem usus rationis. Ergo numquam licet se inebriare nisi propter sanitatem corporalem servandam, quia secus semper adest inordinatio contra voluntatem Creatoris. Unde non recte videntur docere illi doctores (Lessius, Busembaum, Lacroix, Noldin etc.), qui asserunt ebrietatem malam non esse, si ex quocumque motivo honesto inducitur, ,,modo damnum temporariae privationis usus rationis a bono, propter quod illud permittitur, sufficienter compensetur nec turbatio rationis intendatur" * 87. S. Augustinus 88 contrarium dicit: ..Soient ebriosi ita se excusare, ut dicant: persona potens me coegit, ut amplius bibam, et in convivio regis non potui aliud facere. Ad excusandas excusationes in peccatis ista praetendimus.... Etiamsi usque ad hoc veniretur, ut tibi diceretur: Aut bibes, aut morieris, melius erat, ut caro tua sobria occideretur, quam per ebrietatem anima moreretur." Acri satira Concina8’ invehitur in istos auctores: „P. Busembaum posuit in defi­ nitione ebrietatis, illicitam eam esse sine iusta et gravi causa. Contra, si iusta et gravis causa adsit, tum licita et honesta evadit. Prodenda est civitas? Inebrietur proditor. Abducendus es in servitutem? Inebrietur praedator. Iniuste detineris in carcere? Inebria custodem. Dormire nequis? Te inebria. Recusat ille manifestare secretum, quod manifestare tenetur? Inebria illum. Somnia videntur haec." 88 670 Malitia ebrietatis. Oportet distinguere malitiam ebrietatis perfectae et imperfectae. 88 Cf. etiam S. theol. 1, 2, q. 88, a. 5 ad 1. 88 Ita quoque S1. Alph., Theol. mor. 1. 5, n. 76. 87 Noldin, De principiis n. 345 (2). 88 Sermo 232, seu verius S. Caesarius, Sermo 245 in appendice operum S. Au­ gustini (Migne, Patr. lat. 39, 2307). 88 De pecc. et virt. 1. 4, n. 12. 88 Consentit S. ‘Alph., Theol. mor. 1. 5, n. 76. Caput III. De subiectivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art. III. i. Ebrietas perfecta (sicut modo explicata est) peccatum mortale Ita sententia hodie communissima et certa·1. est ex genere suo. 519 Pro­ batur: ex S. Scriptura, a) reprobat ebrietatem eamque quae vehementer excludunt: „Neque fures, neque avari, neque ebriosi ... regnum Dei possidebunt." “ b) ex S. Thoma, qui haec habet: „De ebrietate vero dicendum recenset inter peccata, regno Dei a quae est, quod secundum suam rationem habet, quod sit peccatum mortale. Quod enim homo absque necessitate reddat se impotentem ad utendum ratione, per quam homo in Deum ordinatur et multa peccata occurrentia ex vitat, autem Doctor virtuti."’· expresse contrariatur sola voluptate vini, Angelicus ita expresse doceat, ebrietatem Cum secundum suam rationem esse peccatum mortale, alii loci operum ipsius, in quibus non ita expresse loquitur, quae theologicae, est interpretandi sunt iuxta textum Summae eius principale et perfectissimum opus. Loci autem sic interpretandi sunt: II, dist 24, q. 3, art. 6; De malo q. 7, art 4 ad 1 ; De malo q. 2, art. 8 ad 3 ; cf. etiam Commentarium Caie- tani in 2, 2, q. 150, art. 2. Nonnulli theologi asserunt, S. Thomam seniorem mutasse suam sententiam prius propositam. c) ex ratione. repugnat Graviter rectae rationi, a) quod homo sciens et volens se privat violenter usu rationis ex voluptate vini, quin necessitas sanitatis id exigat; β) quod se exponit periculo peccandi; y) quod compluribus aliis malis, e. gr. sanitatis, familiae, fortunae, so­ cietatis etc., ansam proximam praebet, sicuti solet fieri per ebrietatem; insuper <5) unice ad ebrietas est gravis abusus potus concessi nobis a Creatore sanitatem corporis conservandum. Homo enim est villicus Dei, ac proinde nequit uti rebus ad libitum suum, sed secundum vo­ luntatem Dei. suo. Ergo ebrietas voluntaria est peccatum mortale ex genere Immo ebrietas perfecta, plene voluntaria et sine respectu ad utili­ tatem sanitatis corporalis procurata videtur esse semper peccatum mor­ tale, ideoque non admittimus sententiam propugnatam a Lacroix·4, Noldin84 aliisque dicentibus etiam perfectam ebrietatem non esse pec­ catum mortale, nisi protrahatur ultra horam. Etenim quotiescumque perfecta ebrietas adest, etiam committitur tota eius malitia, quae minime unice consistit in inordinata violentaque privatione usus rationis, sicuti probatum est. iuxta Parvitas igitur materiae in ebrietate non est pensanda durationem eius, sed iuxta maiorem minoremve abusum potus inebriativi. « Tempore scholasticorum multi auctores inducti ex aliquo texto apocrypho S. Augustini putabant ebrietatem ex se non esse peccatum mortale, nisi sit assidua, aut ex pravo fine; cf. Jos. Membre*, La sobriété. Idem docuit Luther: „Darnach wolt ich euch einen guten Rausch erlauben, denn der Rausch ist zu ertragen, aber die Trunlcsucht Iceineswegs" (apud Grisar, Luther Π 256). ·* i Cor. 6, 10; cf. Is. 5, 11; Gal. 5, at. ·· S. theol. I, a, q. 88, a. 5 ad 1 ; cf. a, a, q. 150, a. a. M Apud S, Alph. I. c. ·· De principiis n. 346. 520 Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. 2. Ebrietas imperfecta est ex se solum peccatum veniale. Ratio est, quia talis ebrietas est ex se deordinatio levis non destruens usum rationis. Exsistente sufficienti causa etiam extrinseca, e. gr. ad melancholiam pellendam, in nuptiis aliisque festivitatibus mundanis, ebrietas imperfecta ex se nullum est peccatum, nisi tamen inde scan­ dalum aliudve grave incommodum oriatur. Hinc bibere usque ad hilari­ tatem per se quidem non est illicitum”, sed clericus, paterfamilias aliaeque personae in dignitate constitutae evitare debent huiusmodi hilaritatem, quoniam facile exinde oriri possunt grave scandalum, alia­ que gravia incommoda. Quaerunt hic auctores, num sit grave peccatum ebrietatis, si quis tantam quantitatem liquoris inebriativi sumit, ex qua naturaliter sequeretur ebrietas, nisi illa prohiberetur artificiose, e. gr. per aliquod pharmacum vel per vo­ mitum studiose procuratum. Illi, qui ponunt essentiam ebrietatis in vio­ lenta privatione usus rationis per potum inebriativum, debent respondere negative cum privatio usus rationis reapse non adsit; sed in hoc casu certo habetur enormis excessus in potu inebriativo, licet per accidens non sequatur privatio usus rationis. Insuper ex tali modo agendi solet sanitas graviter laedi atque scandalum dari. Unde in praxi tales helluones vix excusantur a peccato mortali. 671 Corollaria, i. Ex dictis sequitur, ut ebrietas numquam licita sit neque liceat alium directe inducere ad ebrietatem. Sicut enim non licet aliquem inducere ad fornicationem, utpote contra legem naturalem exsistentem, ita etiam non licet aliquem inducere ad ebrietatem. Complures quidem theo­ logi·7 docent, esse licitum aliquem inducere etiam ad ebrietatem formalem, ut ille impediatur a graviore malo, puta sacrilegio vel homicidio committendo. Sed iure merito id ab aliis negatur, quia hoc nihil aliud est nisi peccatum positive suadere. Sane licet ex gravi causa cooperari materaliter ad ebrie­ tatem, ut supra I, n. 619 dictum est de cooperatione; proinde licet ex gravi causa proponere liquores inebriantes illis, qui praevidentur se esse inebria­ turos. In praxi tunc applicandae sunt regulae datae de voluntario indirecto, quandonam scii, liceat ponere causam, ex qua sequitur duplex effectus, alter bonus, alter malus”. 2. Peccata in ebrietate commissa eo modo imputanda sunt, quo sunt praevisa. Ita saltem, si agitur de ebrietate perfecta, qua usus rationis penitus perditur; nam peccata perpetrata in ebrietate imperfecta impu­ tantur saltem partialiter, licet non fuerint praevisa, quia tunc ratio non est totaliter obnubilata. Generatim loquendo peccata, quae in prima perfecta ebrietate commissa fuerunt, non sunt peccata mortalia, cum nec in confuso potuerint praevideri. Peccata autem, quae committuntur durante ebrietate ab illis bibulis, qui habent pravum habitum se inebriandi, communiter debent imputari, quia potuerunt et debuerunt praevideri. 672 De usu morphii, opii, cocaini, chloroformii, aetheris aliorumque nar­ coticorum remediorum. »· •7 1. S, ·· Noldin 1. c. n. 345. Busembaum, Lessius, Sanchez, Diana, Gobât, S. Alphonsus (Theol. mor. n. 77), Gôpfert (Moraltneol. II, n. 208) etc. Cf. supra I, n. 57. Caput III. De subiectivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art. III. 521 Antiqui auctores non loquuntur de istis rebus, quippe quae tunc temporis ignotae fuerint; nostris autem temporibus haec remedia sunt in cotidiano usu. Omnia ista remedia in magna quantitate sumpta sunt mortifera, immo aliquando etiam moderate et iuxta postulationem artis adhibita subitaneam mortem causant. Iuxta modernam recensionem statisticam, quibusque 3000 vicibus, in quibus a medicis adhibitum est chloroformium, mors semel ac­ cidit··. Ergo semper aliquod, licet non ita proximum periculum vitae coniunctum est cum usu huiusmodi medicamentorum. Accedit, quod talis usus etiam moderatus, si per longius tempus durat, sanitati corporis graviter nocet et vehementissimam morphii etc. cupidinem provocat, quae vocatur a medicis morphiomania aliisque nominibus et quae multo difficilius vinci potest quam habitus etiam inveteratus ebrietatis. Ex quibus omnibus patet, usum huiusmodi remediorum esse periculosum et vitandum, nisi necessitas aliter postulet. Et hoc quidem eo vel magis, quia omnia ista narcotica remedia usum rationis ad tempus intercipiunt. Unde grave peccatum est, uti istis remediis sine gravi causa. Licitus autem videtur eorum usus in sequentibus casibus, dummodo tamen illa semper adhibeantur iuxta regulas artis medicinae: 1. in operationibus chirurgicis maioribus, ut scii, infirmus sine resistentia se permittat manibus chirurgi neque sentiat acerbos dolores. 2. ad leniendos dolores etiam non ita atroces, saltem si agitur de narcosi valde brevi, qualis est illa, quae causatur ope debiliorum narcoticorum, e. gr. Lachgas, laughing gas, gas hilarant; vel si agitur de narcosi imper­ fecta, in qua non penitus tollitur usus rationis. Tales imperfectae narcoses licitae videntur in extractione dentis, in partu etiam ordinario’··. Num in articulo mortis liceat administrare moribundo remedia narcotica, ut dolores non ita vehementer sentiat, seu ad procurandam sic dictam euthanasiam (eO, θάνατος), non concordant moralistae. Melius sane est, si hoc non fiat, cum moribundus patienter tolerando istos dolores poenas peccatorum et purgatorii alleviet; sed si dolores sint nimis atroces, et praesertim si adsit fundatus timor, ne moribundus post suscepta sacramenta peccet peccatis im­ patientiae et murmurationis contra Deum, non est cur medicus non possit administrare remedia soporativa, dummodo vitam ne abbrevient’®1. Scholion. De remediis contra alcoholismum. Nostris diebus alcoholis- 673 mus, i. e. vitium nimis indulgendi liquoribus inebriantibus, late serpit in omnibus fere regionibus, et inde gravissima mala oriuntur. Vix possibile est enumerare omnia mala, quae oriri solent ex alcoholismo. Optimi viri scripserunt integros libros de relatione arcta inter alcoholismum et criminalitatem ’·*. Remedia contra nefastum malum alcoholismi quilibet sacerdos pro viribus commendare et divulgare tenetur. Primum autem et optimum remedium est bona instructio de istis malis, et quidem non solum saepe ex pulpito danda in ecclesia, verum praesertim etiam iuvenibus in scholis et collegiis. Alterum idque efficax remedium est bonum exemplum cum parentum tum praesertim sacerdotum. Prorsus frustra loqueretur parochus contra alcoholismum, si et ipse esset potator aut nimis indulgens vino. Tertium remedium sunt illae catholicae consociationes temperantiae vel ·· Cf. *·* Cf. *·’ Cf. Influence Capellmann-Bergmann, Pastoralmedizin ’· 84. ’·· Cf. ib. 47. Lehmkuhl, Theol. mor. I, 893; Marc, Inst. mor. I 761. Hugo Hoppe, Alkohol und Kriminalitfit, Wiesbaden 1906; C. Wright, of Intemperate upon crime, Boston 1889. Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. $22 abstinentiae, quae nostris temporibus feliciter in omnibus regionibus sunt in­ stitutae. Quas consociationes non tantum ne parvi faciant sacerdotes, verum etiam prudenter foveant. Iam innumeri viri et feminae ebrietati addicti ope istarum societatum a vitiis suis curati sunt. Demum efficax remedium praebet exercitium diligens religionis Christianae, quae inculcat temperantiam et mortificationem. Sin autem omnia haec remedia aut spernuntur ab ebriosis aut nullum effectum produxerunt, tunc curandum est, ut tales homines reci­ piantur in aliquo hospitio curandis alcoholicis destinato. Quod quidem ulti­ mum remedium semper fere necessarium est illis, qui sunt morphinismo addicti. Experientia enim constat, huiusmodi morphiomaniacos perdidisse omnem resistentiam voluntatis. ARTICULUS IV. De castitate et virginitate. Dividitur iste articulus in duas paragraphos: i. de castitate, 2. de virginitate. § i. De castitate. 674 Notio. Castitas est virtus moderativa delectationum in venereis iuxta dictamen rectae rationis. Castitatem hoc modo acceptam esse virtutem specialem, non est cur pro­ bemus; habet enim 1. specialem materiam, scii, delectationes venereas mo­ derandas; et 2. specialem gravemque difficultatem superandam, scii, graves tentationes contra castitatem. Porro, ubi specialis est materia specialisque difficultas superanda, ibi semper requiritur specialis virtus. Aliquando autem sumitur castitas in sensu improprio et metaphorico, et tunc est moderatio delectationis, quae oritur ex coniunctione mentis ad obiectum amatum. Ad rem dicit S. Thomas: „Sicut enim in corporis commixtione consistit delec­ tatio Venereorum (circa quam proprie est castitas, et oppositum vitium, scii, luxuria); ita etiam in quadam spirituali coniunctione mentis ad res aliquas consistit quaedam delectatio, circa quam est quaedam spiritualis castitas metaphorice dicta, vel etiam spiritualis fornicatio similiter metaphorice dicta. Si enim mens hominis delectatur in spirituali coniunctione ad id, cui debet coniungi, scii, ad Deum, et abstinet se, ne delectabiliter aliis coniungatur contra debitum divini ordinis, dicetur castitas spiritualis, secundum illud: Despondi enim vos uni viro virginem castam exhibere Christo10*. Si autem delectabiliter contra debitum divini ordinis coniungatur mens quibus­ cumque aliis rebus, dicetur fornicatio spiritualis secundum illud: Tu autem fornicata es cum amatoribus multis1**. Hoc ultimo sensu accepta castitas est generalis virtus, quia per quamlibet virtutem retrahitur mens humana, ne rebus illicitis delectabiliter coniungatur. Principaliter tamen ratio huius castitatis consistit in caritate et in aliis virtutibus theologicis, quibus mens hominis coniungitur cum Deo“m, sicut specialiter dicitur fornicatio spiritualis apostasia a fide. — Hic non loquimur nisi de castitate, prout in proprio sensu accipitur et prout est specialis virtus distincta ab abstinentia. *·· i Cor. it, a. *·♦ 1er. 3, I. ,β· S. theol. a, a, q. 151, a. a. Cap. III. De subiectivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art IV. J a. 523 Distinctio. Castitas ab antiquis theologis distinguebatur triplex, scii, con- 675 iugalis, vidualis, virginalis. Coniugalis castitas abstinet a voluptatibus car­ nalibus illicitis in matrimonio atque moderate utitur voluptatibus licitis. Vidualis castitas post licitum usum delectationis venereae in matrimonio praeterito abstinet ab ea in posterum. Quae quidem vidualis castitas solet secum ferre magnas difficultates, quia vehementissimae tentationes insurgunt propter memoriam voluptatum antea habitarum. Virginalis castitas numquam est experta voluptates venereas, a quibus etiam in posterum prorsus abstinere vult10·. Nota. Quamvis castitas et pudicitia saepe non distinguantur, stricte tamen loquendo pudicitia non est ipsa castitas, sed specialis eius stantia. circum­ Pudicitia10’ enim magis respicit exteriora signa castitatis et versatur circa impudicos aspectus, tactus, oscula, locutiones etc. Pudi­ citia igitur est quasi custos ac praeco castitatis. ..Pudicitia ad castitatem ordinatur, non quasi virtus ab ea distincta, sed sicut exprimens castitatis circumstantiam quandam. Interdum tamen unum pro alio ponitur."108 De praestantia atque utilitate castitatis non est cur multis verbis 676 Res est enim manifesta. „0 quam pulchra est casta generatio cum claritate: immortalis est enim memoria illius; quoniam et apud Deum nota est et apud homines."100 Utilitas castitatis ilico loquamur. percipitur, si considerantur innumera mala, quae oriri solent ex laesione eius, i. e. ex luxuria. Tota enim historia tam sacra quam profana plena est exemplis demonstrantibus ruinosos effectus luxuriae, e. gr. Sodoma et Gomorrha, adulterium Davidis, luxuria Herodis et complurium im­ peratorum Romanorum. Nonne etiam nostris temporibus ex luxuria solent procedere suicidia, homicidia, ruina fortunae, morbus syphiliticus et sexcenta alia mala? — Dum igitur luxuria omnigenam runiam parat, econtra virtus castitatis corpus et animam nobilitat, bonum familiae et societatis promovet et quam plurima bona opera exercet. Hinc virtus castitatis valde colenda est ab omnibus; praesertim autem adolescentes prudenter instruendi sunt de permultis periculis castitatis deque modo efficaciter evitandi haec pericula. Illis quoque, pubertate adepta (non antea), summarie et caste explicanda est generatio humana, ne eandem cum damno morali addiscant a condiscipulis depravatis “**. § 2. De virginitate. Notio. i. Virginitas sumitur in triplici sensu: Pro integritate carnis, pollutionem et in quae amittitur in viris per peccaminosam677 feminis per. voluptuosam disruptionem hymenis vel per sic dictam pollutionem femineam. Ergo ista virginitas non violatur peccatis internis luxuriae, immo nec peccatis externis non consummatis; non enim est quid morale neque meritorium, sed quid mere physicum. 100 S. theol. a, a, q. 152, a. 3 ad 5. Schamhaftigkeit. ,β· S. theol. a, a, q. i5i, a. 4. ,0· Sap. 4,1. ”·· Cf.S.C.S.Off.d.ai Mart. 1931 (Act. Ap. Sed. XXIII 118). 524 Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. 2. Pro statu coelibatus. Sic omnes, qui numquam matrimonio fuerunt iuncti, sunt in statu virginitatis. Si iste status assumitur propter amorem Dei vel aliud motivum supernaturale, tunc est perfectior quam status matrimonii, ut definivit Concilium Tridentinum: „Si quis dixerit, statum coniugalem anteponendum esse statui virginitatis vel coelibatus, et non esse melius et beatius manere in virginitate aut coelibatu quam iungi matrimonio: A. S.“ue Si quis autem statum coelibatus eligit ob aliud motivum pure naturale, e. gr. quia non vult subire onera matrimonii, non est melior quam status matrimonii, sed econtra im­ perfectior est, cum matrimonium sit sacramentum, cui connexae sunt multae gratiae. 3. Pro virtute morali, quae est firma voluntas perpetuo abstinendi ab omnibus delectationibus venereis in subiecto numquam corrupto. Quare virtus virginitatis a vii tute castitatis praecipue in eo differt, quod virginitas non potest esse nisi in homine numquam per voluntariam libidinem corrupto; castitas vero potest esse in quocumque homine, etiam antea corrupto. Ad virginitatem hoc modo consideratam in­ tegritas carnis se habet per accidens; ideoque virtus virginitatis non amittitur per violentam oppressionem aut per operationem chirurgicam, qua carnis integritas violatur. Unde tali physica violatione non magis perditur virginitas quam abscisione manus vel pedis. Haec autem virtus virginitatis amittitur irreparabiliter per actum luxuriae consum­ matae seu pollutionis graviter peccaminosae. Ratio est, quia tunc voluntarie et illicite integritas carnis laeditur. Etiam seclusa pollutione virginitas amittitur (sed reparabiliter} per quodcumque peccatum grave contra castitatem, quia tunc homo deficit a proposito perpetuo abs­ tinendi ab omni delectatione venerea; sed auctores communiter docent, virginitatem amissam per huiusmodi peccata luxuriae non consum­ matae, i. e. absque pollutione, posse per poenitentiam reparari. Con­ trarium docet Billuart111. Ad virtutem virginitatis, prout est specialis virtus, non sufficit volun­ taria incorruptio carnis; secus omnes iuvenes, qui caste vivunt, sed tempore opportuno matrimonium volunt inire, haberent specialem vir­ tutem virginitatis distinctam a virtute castitatis ; quod non videtur esse verum. Ideo theologi docent, ad virtutem virginitatis requiri firmum propositum perpetuo servandae castitatis, et quidem in obsequium Dei ; nam virginitas Vestalium vel aliarum feminarum, quae ob motiva pro­ fana servant virginitatem, non est virtus specialis. S. Thomas videtur ulterius adhuc requirere votum virginitatis, scribens: „Virginitas, secundum quod est virtus, importat propositum voto firmatum integritatis perpetuo servandae. Dicit enim Augustinus in libro de virgini­ tate c. 8, quod per virginitatem integritas carnis ipsi Creatori animae et carnis vovetur, consecratur, servatur. Unde virginitas, secundum quod est **· Sess. 24, can. 10 (Dene. n. 981). n* De virg. a. 5. Admittit tamen iste auctor virginitatem amissam per solam delectationem morosam, posse reparari. Cap. III. Desubiectivis partibus temp, in specie atque de vitiisopp. Art. IV. S 2. 525 virtus, numquam amittitur nisi per peccatum.'*,u Haec sententia S. Tho­ mae, quamvis a multis antiquis et ab omnibus fere modernis auctoribus impugnetur, est melior, quia ratio adducta videtur ineluctabilis, videlicet: nulla virtus (secundum suum formale) amittitur sine peccato. Atqui pro­ positum simplex virginitatis potest violari seu mutari sine peccato, quando scii, quis ob mutatas circumstantias post propositam virginitatem nunc vult matrimonio iungi. Econtra quando quis se voto obstrinxit ad virginitatem, numquam potest ex propria auctoritate hoc propositum mutare sine pec­ cato. — Ceterum ista quaestio non est tanti momenti pro praxi. Ex dictis sequitur, ad essentiam virginitatis, prout est virtus spe­ cialis, duo requiri: I. subiectum numquam corruptum per voluntariam pollutionem sive hymenis violationem; 2. firmum et perpetuum propo­ situm (voto firmatum) propter Deum numquam voluntarie admittendi delectationem veneream. Si deest alterutrum, virginitas iam non est specialis virtus, sed reducitur ad virtutem castitatis. Moralitas et excellentia virginitatis. Virginitas, prout est status 678 propter obsequium Dei electus, non tantum est licita, sed etiam valde meritoria apud Deum. Patet hoc ex S. Scriptura, quae saepe commen­ dat hanc virginitatem. S. Paulus dicit: „De virginibus autem prae­ ceptum Domini non habeo, consilium autem do.... Solutus es ab uxore, noli quaerere uxorem."11* In Apocalypsi speciale praemium coeleste promittitur virginibus114, ideoque theologi admittunt specialem aureolam virginum in coelo. — SS. Patres magnis laudibus virtutem et statum virginitatis extulerunt. Sic e. gr. Ioan. Chrysostomus“·, S. Ambrosius11·, S. Augustinus, S. Hieronymus, S. Anselmus, S. Ber­ nardus, multi alii commendaverunt virginitatem111. — Etiam ratione naturali potest clare probari liceitas et excellentia virginitatis. Etenim ad hoc pia virginitas ab omni delectatione venerea abstinet, ut liberius divinae contemplationi vacet; dicit enim S. Paulus: „Mulier innupta et virgo cogitat quae Domini sunt, ut sit sancta corpore et spiritu. Quae autem nupta est, cogitat quae sunt mundi, quomodo placeat viro."11* — Porro istud motivum sane est optimum, atque medium adhibitum est licitum. Obiectiones contra virginitatem. 1. Protestantes obiciunt monitum Crea- 679 toris: ..Crescite et multiplicamini, et replete terram."11* Iam S. Thomas re­ spondit: ..Praeceptum datum de generatione respicit totam multitudinem hominum, cui necessarium est non solum quod multiplicetur corporaliter, sed etiam quod spiritualiter proficiat. Et ideo sufficienter providetur humanae S. theol. 3, 2, q. 152, a. 3 ad 4. Optime explicat et defendit hanc doctrinam Caietanus in suis Comm. super h. 1. I Cor. 7, 35 37. 114 Apoc. 14, 4. Lib. de virginitate. 1,4 Libri tres de virginibus ad Marcellinam (sororem suam), in quo opere, ut S. Hieronymus (Ep. 22 ad Eustoch. n. 22) dicit, „tanto se effudit eloquio, ut, quidquid ad laudes virginum pertinet, exquisierit, expresserit, ordinarit*'. Idem S. Ambrosius in compluribus aliis operibus de virginitate agit, e. gr. : Liber de virginitate, Liber de institutione virginis, Exhortatio virginitatis etc. 1.4 Cf. Migne, indices Patr. lat. aer. 17. »·» 1 Cor. 7, 34. 4.4 Gen. a, 38. Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitii* oppositis. $26 multitudini, si quidam carnali generationi operam dent; quidam vero ab hac abstinentes contemplationi divinorum vacent ad totius humani generis pul­ chritudinem et salutem: sicut etiam in exercitu quidam castra custodiunt, quidam signa deferunt, quidam gladiis decertant: quae tamen omnia debita sunt multitudini, sed per unum impleri non possunt." “· — Et revera nemo dicere potest umquam in aliquo regno numerum populi diminutum esse propter virginitatem libere electam in obsequium Dei. 2. Obicitur insuper, virginitatem esse quid contrarium naturae et sanitati corporali ideoque ex coelibatu coacto tot mala physica et moralia oriri. — Respondetur : Virginitas minime est quid innaturale, quia secus tot homines (etiam Protestantes et Rationalistae), qui propter alia motiva coelibes manent, essent in statu innaturali. Praeterea coelibatus reddit hominem magis aptum ad labores spirituales et scientificos perficiendos ; ideoque non pauci homines propter amorem scientiae et artis a matrimonio soluti re­ manserunt, e. gr. Kant, Beethoven, Michel-Angelo etc. Virginitatem non nocere sanitati corporali hodie a medicis conceditur et manifeste probatur ex longaevitate communi illorum, qui vitam coelibem ducunt. Ex coelibatu coacto possunt quidem gravia mala moralia oriri, sed Ecclesia catholica neminem cogit ad coelibatum et non admittit ad votum virginitatis nisi eos, qui post seriam probationem voluntarie illud susceperunt. Nota. Quando poenitentes a confessario quaerunt, num aliquo actu, e. gr. pollutione, virginitatem amiserint, ut plurimum satius est dare responsionem evasivam dicendo omne peccatum per veram poeni­ tentiam deleri, quam dicere affirmative; quia secus poenitentes facile animum despondent et postea habenas laxant luxuriae. In aliquibus crandi virgines. monasteriis monialium exsistebat consuetudo conse­ Quaerebant tunc auctores, num monialis consecranda deberet fateri delictum, si occulte fuerit corrupta. Sententia negativa est satis probabilis, quia nemo tenetur se diffamare. Ceterum omnes conveniunt, episcopum valere dispensare cum moniali, quae occulte vir­ ginitatem amisit, ut possit consecrari et velari sicut ceterae virgines, praesertim si id sine infamia omitti nequit1" ARTICULUS V. De vitio opposito castitati, nempe de luxuria. 680 Praenotamen. Duo sunt flagitiorum genera, quae multos homines in gehennam trahunt: concupiscentia carnis et cupiditas divitiarum. Unum­ quodque horum criminum duplici praecepto vetitum est; carnis concupi­ scentia: sexto et nono; rerum autem cupiditas: septimo et decimo prae­ cepto ; cuiusque autem alterius generis vitium unico tantum praecepto pro­ hibetur. Exinde tamen non licet deducere, peccata luxuriae et avaritiae esse ceteris omnibus graviora; certum est enim, peccata nonnulla, e. gr. blasphemiae, periurii, odii etc., esse graviora illis. Nihilominus, quia ho­ mines vehementius in haec duo vitia passione abripiuntur, ideo Deus voluit duplici expresso praecepto homines deterrere ab hac ruina. — Materia 1M S. theol. a, a, q. 15a, a. a ad 1. u> Cf. Salmoni., Curt, theol. tnor. tr. 36, c. I, n. 73. Cap. III. De subiectivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art. V. § I. 5 27 sexti et noni praecepti ampla est, lutulenta, pestifera, quae in corporum non secus ac animarum perniciem saevit; est explicatu difficilior, non quod difficile sit illius cum ratione divinaque lege repugnantiam ostendere, sed quia adeo glutinosa, adeo nefanda est, ut vix haberi possit sermo de ea, quin lingua, mens auresque inquinentur. Quare sapienter Catechismus Concilii Tridentini”* admonet: „In hac ipsa re explicanda cautus ad­ modum sit parochus et prudens, et tectis verbis rem commemoret, quae moderationem potius desiderat, quam orationis copiam. Verendum est enim, ne, dum is late atque copiose nimis explicare studet, quibus modis homines ab huius legis praescripto discedant, in illarum rerum sermonem forte incidat, unde excitandae libidinis potius materia, quam restringendae illius ratio emanare solet." Utinam saluberrimam hanc admonitionem magis cordi habuissent complures casuistae, qui plus iusto hanc picem suo volutarunt calamo. Verecundia a natura insita damnat, exsecratur, per­ horrescit magnam illarum quaestionum partem, quae cum legentium nausea lato calamo discutiuntur in quibusdam auctoribus. Cognitio omnium istarum rerum minutiosa pro confessario non est necessaria, quia complures foedae circumstantiae actibus lubricis adiectae non mutant notabiliter moralitatem actus. Aliqua principia clara et quaedam regulae practicae plane sufficiunt ad omnes casus solvendos. Unde breviter et clare exponere conamur ea, quae scitu necessaria sunt de hac lutulenta materia, invitantes lectorem ut nobiscum oret: Ure igne S. Spiritus renes nostros et cor nostrum, Domine, ut tibi casto corpore serviamus et mundo corde placeamus, per Christum et B. Virginem. Amen. — Dividimus autem totum tractatum de luxuria in quinque paragraphes : 1. de luxuria in genere; 2. de peccatis internis; 3. de peccatis externis non consummatis; 4. de peccatis externis consummatis iuxta naturam; 5. de peccatis externis consummatis contra naturam. § i- De luxuria in genere. i. Notiones. In sensu lato vel etiam ficat omnem excessum vel ubertatem. metaphor ico luxuria signi-681 Sic e. gr. loquimur de luxuria seu luxu in cibis, vestimentis, aedibus, hortis; sic agni et haedi lasci­ vientes, arbores copiosiores ramos emittentes, agri nimis feraces dicun­ tur luxuriari. In sensu autem stricto et proprio luxuria definiri solet: appetitus delectationis venereae. supra dictum est. Est enim illa Quid sit inordinatus delectatio venerea1”, delectatio carnalis, iam quae oritur ex iucunda commotione et alteratione membrorum generationi inservien­ tium, atque summum gradum attingit in copula carnali aut in pollutione. Vocatur autem delectatio venerea, quia veteres gentiles Venerem esse deam huius delectationis fingebant. veneream omnino distingui a Recolendum est, hanc delectationem delectatione sensitiva seu organica, et a fortiori a delectatione spirituali”4. — Delectatio venerea licita esse >” Para III, c. 7, q. 1. ”· Germanice: geschlechtliche Lust; Gallice: delectation sexuelle. *·· Cf. aupra n. 643. 528 Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. potest, si servatur rectus ordo rationis. A Creatore autem statutum est, ut haec delectatio numquam licite et iuxta rectam rationem habeatur nisi in usu legitimi matrimonii. 2. Distinctiones, a) Distinguitur luxuria consummata et non-consummata. Prima producit delectationem veneream completam, quae scii, naturam satiat, cum ad ultimum terminum voluptatem perducat, seu aliis verbis: est eadem quae etiam in actu generationis solet occurrere. Altera causai delectationem veneream incompletam, quae scii, ex cogi­ tationibus, locutionibus, aspectibus, tactibus etc. orta cum aliqua com­ motione partium genitalium coniuncta est, sed non usque ad resolu­ tionem seminis humani in viro aut alterius liquoris generationi inservientis in femina procedit. Quando autem prorsus nulla commotio partium genitalium adest, nec etiam solet adesse delectatio venerea. b) Luxuria consummata subdistinguitur: iuxta naturam et contra naturam. Luxuria consummata, quae est iuxta naturam, comprehendit sex peccata, de quibus sermo erit infra § 4. Est autem ea, ex qua per se possibilis est generatio. — Luxuria consummata contra naturam reddit impossibilem generationem atque includit tria peccata, de quibus tractabitur infra § 5. c) Luxuria non consummata subdistinguitur in peccata interna, e. gr. gaudium vel desiderium luxuriosum, de quibus agetur infra § 2; et peccata externa, e. gr. tactus luxuriosi, de quibus sermo erit infra § 3. Nota. Quamvis pueri puellaeque impuberes, eunuchi, vasectomiam passi etc. nequeant verum semen emittere, sunt tamen capaces delecta­ tionis venereae completae. 3. Malitia moralis. Ad recte iudicandum de malitia luxuriae oportet distinguere inter luxuriam directe et indirecte volitam. 682 Principium 1. Delectatio venerea directe volita extra legitimum matrimonium est peccatum mortale ex toto genere suo, ita ut non ad­ mittat parvitatem materiae. Ita sententia communissima contra Caramuel1” et paucos alios veteres, qui admittunt parvitatem materiae etiam in luxuria directe volita. Delectatio venerea directe volita adest non solum quando directe intenditur, verum etiam quando quis percipit se esse turpiter com­ motum et in hoc sibi complacet. Probatur principium positum sequentibus rationibus: i. Delectatio venerea ordinata est ad actum generationis, quem Creator ex iustissimis causis graviter prohibuit extra legitimum matrimonium “· Ergo convenienter Creator non tantum delectationem veneream summam, quae invenitur in actu generationis, sed etiam quamlibet aliam directe 1,5 Theol. fund. n. 1708. Auctor tamen potius theoretice loquitur; etenim et ipse asserit: „in luxuria ob annexum periculum non dari practice parvitatem materiae". Satis insulse et calumniose de hac re scripsit Amadaeus Guimenius (Matthaeus de Moya), De peccatis, prop. XI. >’· Cf. infra, ubi de malitia fornicationis agetur. Caput III. De subiectivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art.V. $ i. 529 volitam graviter prohibuit. Etenim experientia testante homo est maxime proclivis ad delectationem veneream, quae semel exorta solet esse tam vehemens passio, ut ratio cito obnubiletur atque voluntas violenter abri­ piatur. Unde sicut homo in ora praecipitii positus nec paucos passus deor­ sum facere debet sine evidenti periculo mortis, ita nec parvam delecta­ tionem veneream procurare potest sine proximo periculo procedendi ulterius usque ad actum completum luxuriae. Ergo sicut homo sub gravi tenetur vitare non tantum ipsum peccatum grave, sed etiam proximum periculum illius, ita debet sub gravi vitare non solum actum perfectum luxuriae inordinatae, sed etiam quemcumque levem actum directe volitum. De hac delectatione venerea directe volita videntur esse intelligenda verba S. Pauli1*7: ..Manifesta sunt autem opera carnis, quae sunt fornicatio, im­ munditia, impudicitia, luxuria ... quoniam, qui talia agunt, regnum Dei non consequentur." 2. Ex propositione ab Alexandro VII damnata (40): „Est probabilis opinio, quae dicit esse tantum veniale osculum habitum ob delectationem carnalem et sensibilem, quae ex osculo oritur, secluso periculo consensus ulterioris et pollutionis." *** Disputant quidem theologi, in quo sensu ista propositio sit damnata; hoc tamen videtur certum, falsitatem illius con­ sistere in hoc, quod supponit, osculum habitum ob delectationem carnalem, i. e. veneream, non eo ipso inducere periculum consensus in actus graviores. Non potest obici contra principium positum, dari parvitatem materiae in luxuria seu delectatione venerea inordinata coniugum directe volita, ut com­ muniter theologi docent; ergo etiam in quacumque alia luxuria. Etenim disparitas est, quod inter coniuges non adest periculum consensus in actum perfectum graviter peccaminosum. Cum enim summa delectatio in ipso actu generationis sit licita coniugibus, etiam aliae delectationes venereae illis non sunt ita graviter prohibitae, dummodo tamen ne sint directe oppositae fini matrimonii. Nota. Veteres theologi in delectatione venerea optime distinxerunt inter placentiam et complacentiam. Placentia est ipsa delectatio venerea physica, quae ex multis causis physiologicis et psychicis oriri potest et per se nullam moralitatem habet; complacentia vero est in huiusmodi delectationem illicitus consensus; qui, si est perfectus, graviter peccaminosus est; quando vero est semideliberatus, est solum peccatum veniale. Hinc illud recte dictum: „Non nocet sensus, ubi non est consensus." **· Principium 2. Delectatio venerea indirecte tantum volita non est 688 mortale peccatum ex toto genere, sed admittit parvitatem materiae. Ita communissime docent theologi saltem quoad sensum, licet quoad verba quaedam diversitas inter illos exsistat1M. Delectatio venerea in­ directe volita illa est, quae minime in se appetitur, sed quae est con­ iuncta cum actione, quam quis ponit; e. gr. iuvenis legit librum prae­ videns ex ista lectione carnalem delectationem secuturam esse. Probatur. Ut ex primo principio patet, delectatio venerea directe volita ideo non admittit parvitatem materiae, quia semper adest proximum peri­ culum consensus in actum perfectum. Atqui tale periculum saepe non 1,7 Gal. 5, 19 sqq. '*· Dent. n. 1140. *’· Inter opera S. Bernardi, De conscientia aedificanda c. 8 (.Migne, Patr. lat. 184, 515). '·· Cf. Billuart, De luxuria dias. 5, a. 3. Ρ·η·Β··. Man Tbool nor. II. 84 530 Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. exsistit, quando ponitur actio ex se honesta aut indifferens, ex qua praevi­ detur quidem, sed non intenditur delectatio venerea; ideoque aliquando nullum, aliquando vero leve tantum peccatum adest, prout nempe causa sufficiens vel non ita sufficiens exsistit ponendi actionem, ex qua prae­ videtur delectatio venerea secutura. Quando autem non solum praevidetur delectatio venerea, verum etiam consensus in istam delectationem, tunc non licet ponere actionem; secus peccatum mortale committitur. Regulae practicae. Ad iudicandum in praxi de peccaminositate delecta­ tionis venereae indirecte volitae applicandae sunt regulae datae de voluntario indirecto. Requiritur igitur a) quod actio posita sit in se honesta aut saltem indifferens. Actiones, quae extra genus luxuriae sunt et solum per accidens motus carnales producunt, ut copiose comedere, equitare, balneo calido uti, certo situ sedere aut cubare, sunt actiones in se honestae aut indifferentes. Actiones vero, quae ex se quidem pudicitiam laedunt, ut aspectus, amplexus, oscula, tactus etc., nec ipsae sunt intrinsecus malae, etiamsi extra legitimum matrimonium exerceantur; secus enim numquam possent licite fieri e. gr. a medico, a parentibus etc., quod sane nemo dicet. Ad rem scribit Angelicus Doctor1*1: „Aliquid dicitur esse peccatum mortale dupliciter: uno modo secundum speciem suam·, et hoc modo osculum, amplexus vel tactus secun­ dum suam rationem non nominant peccatum mortale; possunt enim haec absque libidine fieri vel propter consuetudinem patriae vel propter aliquam necessitatem aut rationabilem causam. Alio modo dicitur aliquid esse pec­ catum mortale ex sua causa [ex motivo].... Ideo cum oscula et amplexus et huiusmodi propter delectationem huiusmodi fiant, consequens est, quod sint peccata mortalia. Et sic solum dicuntur libidinosa." — Unde in genere luxuriae videtur esse actio intrinsecus mala sola pollutio (perfecta aut incohata) vel copula habita extra legitimum matrimonium. Ista enim actio voluntarie posita numquam potest esse licita. — Deinde requiritur b) ut delectatio venerea non intendatur; secus enim semper est peccatum mortale, ut ex primo principio patet. — Demum requiritur c) ut adsit causa pro­ portionate gravis ad ponendam actionem; quae quidem causa debet esse eo gravior, quo magis actio influit in delectationem veneream (visis praesertim circumstantiis personae). Etenim in hac materia delectationis venereae multum pendet a circumstantiis personarum, et quod pro uno homine con­ stituit grave peccatum propter grave periculum consensus in delectationem veneream, pro alio nullum peccatum est, quia nullum periculum consensus adest. Unde in praxi perquam difficile, ne dicam impossibile est, semper cum certitudine determinare, utrum in aliqua delectatione venerea indirecte volita fuerit peccatum mortale necne. Confessarius autem avertere debet poenitentes etiam a periculo luxuriae cuiuslibet, nec ita facile credat illis, qui praetendunt se in rebus sat lubricis nullum sensisse turpem motum carnalem aut delectationem. 684 Scholion. De effectibus luxuriae. Luxuria est peccatum capitale u*, quia ex illa oriuntur quam plurima alia peccata. Post S. Gregorium S. Tho­ mas assignat octo vitia, quae tamquam filiae ex luxuria nasci solent, scii, caecitas mentis, praecipitatio, inconsideratio, inconstantia, amor inordi­ natus sui, odium Dei, affectus praesentis saeculi, horror futuri*··. Ex cae­ citate mentis, quae oritur ex luxuria, quam pessima damna solent pullulare. 1,1 S. theol. 2, 2, q. 154, a. 4. “· Cf. S. theol. 2, 2, q. 153, a. 5. *·* Cf. supra I, n. 420. Caput ΠΙ. De subiectivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art. V. S 2. 531 Luxuriosus enim carnalibus delectationibus deditus solet res stultissimas agere. Hinc Salomon sapientissimus propter amorem mulierum incidit in idololatriam; David rex propter adulterium commissum durissimas poenas sustinere debuit. Quot calamitates solent ex luxuria produci pro sanitate corporali, pro pace familiae, pro honore, pro fama, pro bonis fortunae etc.l Quare vel ipsa ratio naturalis dictat luxuriam esse sedulo vitandam. § 2. De peccatis internis luxuriae. Tria sunt peccata interna luxuriae: 1. delectatio morosa, 2. gaudium, 3. desiderium. i. Delectatio morosa in genere potest versari circa diversa pec-685 cata, sed praecipue contingit in materia luxuriae, et tunc est com­ placentia de re libidinosa per imaginationem repraesentata. Latius egimus de delectatione morosa in genere supra I, n. 395 sqq., quando sermo fuit de peccatis internis in genere; ideoque hic tantum pauca notamus. Delectatio morosa in luxuria non versatur de speculativa cognitione rei libidinosae neque de modo ingenioso, quo opus pravum factum est; tales enim delectationes sunt licitae, saltem si desit peri­ culum consensus in ipsam rem veneream. Delectatio morosa in materia luxuriae solet vocari a fidelibus in confessione: cogitationes impurae (unkeusche Gedanken, pensées impures). Malitia. Delectatio morosa venerea est grave peccatum, quia talis complacentia nihil aliud est nisi voluntarius affectus in rem ipsam libi­ dinosam, etsi non opere perficiendam. Nemo enim delectaretur de re repraesentata, nisi amaret ipsam rem. Insuper delectatio ista morosa solet causare motus carnales et adducere serium periculum desiderii pravi vel ipsius actus exterioris peccaminosi. In praxi saepe est dif­ ficillimum iudicare, utrum quis plenum consensum praebuerit delec­ tationi morosae necne, ideoque utrum graviter an leviter peccaverit. Tamquam regula haberi potest: Si delectatio morosa cito transiit, aut si homo iam a notabili tempore exterius non peccavit contra castitatem, praesumptio saltem non perfecti consensus adest. Specificatio . Disputant theologi, utrum delectatio morosa venerea speci- 686 ficetur ex obiecto cum circumstantiis, an ex obiecto tantum·, e. gr. utrum quis confiteri teneatur, non tantum se delectatum esse de rebus obscenis, sed etiam e. gr. de fornicatione aut adulterio repraesentato. Utraque sen­ tentia, scii, affirmativa et negativa, est theoretice probabilis. In praxi hoc modo procedendum est: Fideles, qui se accusant de cogitationibus impuris voluntariis, interrogandi sunt, num etiam quid turpe desideraverint. Non raro enim cum cogitationibus impuris coniunctum est desiderium saltem inefficax operis mali. Quodsi negant, necesse non est, ut confessarii de accurato obiecto cogitationis amplius quaerant. Quodsi vero desideria impura coniuncta affirmentur, confessarius per se quidem teneretur in­ vestigare de circumstantiis obiccti desiderati, nam iuxta omnes theologos desideria impura specificantur ex obiecto et circumstantiis,ut infra dicetur; quia tamen haec investigatio frequenter nimis ardua est et confessionem 34· 532 Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. molestam reddit, quia insuper fideles inter cogitationes et desideria non satis distinguere solent, et demum quia amplior investigatio saepe sine ullo fructu esset, ideo aliquando causa aderit ulteriores interrogationes de circumstantiis quoque desiderii omittendi. Remedia contra pravas cogitationes sunt fuga occasionis, oratio iaculatoria, conversio mentis ad aliud obiectum licitum, quod aptum est advertentiam captivare. 687 2. Gaudium pravum in materia luxuriae est complacentia libera de illicito actu venereo praeterito. Ergo si actus yenereus fuit licitus, ut si vidua delectaretur de opere coniugali praeterito, non esset gau­ dium per se illicitum. Per accidens autem, propter motus carnales, qui solent etiam ex huiusmodi gaudiis oriri, melius et securius talia gaudia per se licita vitantur1”. Quodsi proximum periculum consensus in delectationem veneream adest, tunc gaudium de quocumque actu venereo praeterito vitandum est. Gaudium de actu libidinoso patrato specificatur ex obiecto et circum­ stantiis; proinde specie distinguitur gaudium de fornicatione commissa a gaudio de adulterio patrato. Nihilominus poenitentes gaudentes de peccatis patratis non solent sibi repraesentare illa cum omnibus circum­ stantiis, sed potius modo confuso; idcirco et etiam propter moralem impossibilitatem obtinendi accuratiorem accusationem confessarius po­ test aliquando abstinere ab investigandis circumstantiis, dummodo gau­ dio pravo adiunctum ne fuerit desiderium illicitum. 688 3- Desiderium impurum est complacentia de actu venereo illicito faciendo. Est duplex: efficax, quando aliquis revera perficere intendit rem turpem cogitatam; inefficax, quando quis vellet quidem rem turpem peragere, si posset, sed propter impedimentum hoc non potest. Malitia. Omne desiderium impurum (etiam inefficax) est graviter illicitum (si est plene voluntarium) et est eiusdem gravitatis ac ipsum opus externum, quod desideratur. Patet ex verbis Christi: „Qui viderit mulierem ad concupiscendum eam, iam moechatus est eam in corde suo."1*’ Quod autem hic de adulterio dicitur, valet etiam de omnibus aliis actibus turpibus sive efficaciter sive inefficaciter desideratis. Propterea poenitentes debent accusare non tantum obiectum in genere, sed etiam eius circumstantias speciem mutantes; nam aliud est e. gr. desi­ derium fornicationis et aliud desiderium adulterii committendi. In praxi tamen non raro poenitentes sunt tam rudes, numerus desiderio­ rum est tantus, tempus ultimae confessionis est tam longum, ut adsit moralis impossibilitas tum pro poenitente tum pro confessario investi­ gandi omnes circumstantias singulorum desideriorum. Tunc melius est abstinere a quaestionibus ceteroquin infructiferis. Quaerunt hic theologi, num sponsi possint desiderare copulam fu­ turam, et num liceat desiderare pollutionem mere naturalem ad ex­ *** Cf. supra I, n. 40t. ··· Matth. 5, a8. Caput III. De subjectivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art. V. S 3. 533 onerandam naturam. Theoretice loquendo ista desideria non sunt il­ licita, cum versentur circa obiectum in se licitum, sed propter pericula coniuncta sunt serio vitanda1’·. § 3De peccatis externis non consummatis luxuriae. Peccata luxuriae non consummata vocantur illa, in quibus pollutio non habetur, ut iam supra dictum est. Sunt duplicis generis: motus carnales et actus impudicitiae. Motus carnales seu venerei dicuntur commotiones partium geni- 689 talium et humorum in illis organis exsistentium1,7 ; oriuntur ex causis vel physiologicis, e. gr. excitatione nervorum, confluxu sanguinis, vel moralibus, e. gr. cogitatione, impuro colloquio etc. Isti motus directe voliti sunt semper peccatum mortale, ut patet ex primo principio supra posito; sunt enim delectatio venerea; sin autem sunt involuntarii, nullum omnino peccatum sunt, nam sine consensu voluntatis non datur peccatum; sin demum sunt voluntarii in causa, iudicium de moralitate ipsorum ferendum est iuxta regulas de voluntario indirecto iam saepius indicatas. Causa, quae producit per accidens huiusmodi motus, non est moraliter mala, dummodo sit in se honesta; sed quo magis in illos motus influit, eo maior requiritur ratio excusans, ut statim dicetur de actibus impudicitiae. Huiusmodi motus carnales facile et efficaciter solent supprimi a) si ipsorum causa amovetur, in quantum id est possibile; b) si mens ad alia distrahitur. Resistentia necessaria. Theologi disputant, num sit peccatum mortale, 690 si quis post plenam advertentiam rationis non reprimat libidinosos motus concupiscentiae, sed negative se habet neque consentiendo neque dis­ sentiendo ”·. Quidquid est de speculativa solutione huius controversiae, in praxi ponendus est actus displicentiae voluntatis, qui, si serio positus est, non oportet insuper positive resistere istis motibus, qui ex se sunt naturales et qui citius solent cessare, si a) homo non multum curat de eis, si b) men­ tem ad alia divertit, aut c) occupationem situmve corporis mutat. Ceterum si huiusmodi motus oriuntur ex causa voluntaria et minus licita, e. gr. ex lectione libri libidinosi, ex aspectu, ex osculis illicitis, tunc tales causae tolli debent; sin autem oriuntur ex causa licita et necessaria, complacentia in­ terna quidem serio cohibenda est, sed exterius licitum est passive se habere. Secus enim intolerabile onus imponeretur atque externa resistentia potius obesset quam prodesset. Hinc e. gr. si confessarius ex auditione confes­ sionis patitur tales etiam vehementes motus carnales, debet quidem interius serio non consentire eis, sed exterius potest se passive habere. Sunt per“· Cf. supra I, n. 401. 1,7 Solent esse conjuncti cum erectione membri virilis vel clitoridis femineae; item cum aliqua modica distillatione ad extra. De moralitate istius distillationis prorsus eodem modo iudicandum est ac de moralitate motuum carnalium. >** Optime hanc quaestionem tractat Billuart (De luxuria diss. 6, a. 15, § a), qui etiam in omnibus aliis quaestionibus materiam luxuriae tangentibus inter auctores optimos iure merito recensetur et longe antecellit quam plurimos casuistas. 534 Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. sonae piae, sed nervis debilitatae, quae motus carnales patiuntur ex ac­ tionibus non solum indifferentibus, sed etiam sanctis, e. gr. crucifixum aspiciendo. Tales personas consoletur confessarius easque prudenter in­ ducat ad spernendos istiusmodi motus carnales. 691 Actus impudicitiae vocantur illi, qui solent habere propriam re­ lationem seu influxum in delectationem veneream, ut aspectus turpes, tactus, oscula etc. De illis merito scribit Noldin1”: „Tenenda est vera doctrina, aspectus et tactus turpes non ex se et natura sua, sed ideo solum adversari sexto praecepto, quia periculum venereae delectationis (pollutionis) et periculum consensus in eam adducunt. Si igitur essent (quod sane raro accidet) qui ex his actionibus nullum periculum paterentur sive motus turpis sive consensus in turpes delectationes, illae actiones pro iis solum peccatum otiosae actionis sensualitatis, nullatenus vero peccatum contra castitatem continerent." — Ergo tota malitia horum actuum consistit in periculo delectationis venereae sine suffi­ cienti ratione suscepto. De duobus in hac re constat, nempe i. non solum actus impudicos, sed etiam quoscumque actus in se honestos propter delectationem veneream positos, esse peccatum mortale, quia pravus finis vitiat om­ nem actum; 2. istos actus, utpote in se non peccaminosos, licite haberi posse ex rationabili causa, e. gr. ad curandam infirmitatem. Diffi­ cultas igitur sola est, quantum et quale peccatum sint hi actus exerciti non quidem ex libidinoso fine, sed sine rationabili et sufficienti causa. Periculum consensus in delectationem veneream ex huiusmodi actibus oriens pensari debet a) ex natura ipsius actus, b) ex condicione personae. Ad indicandum de natura actus auctores solent distinguere partes honestas, minus honestas, inhonestas corporis. Partes honestae illae sunt, quae conspectui omnium sunt expositae, ut manus, facies etc.; partes minus honestae habentur pectus, crura; partes inhonestae pu­ tantur genitalia et partes illis omnino proximae. Haec tamen valent tantum in nostris regionibus et quantum ad personas adultas; nam quantum ad infantes vix ulla pars potest vocari vere inhonesta. In aliis autem regionibus, e. gr. in Turcia, in regionibus Sinensibus, aliter iudicatur de honestate membrorum. 692 Malitia specifica. Iuxta communem sententiam auctorum moder­ norum aspectus turpes specie differunt a tactibus turpibus, immo aspectus turpis feminae specie differt ab aspectu turpi viri. Aliter docet Billuart140: „Puto ego ... tactus, oscula, aspectus non specie distingui inter se in genere luxuriae; cum enim non sint per se mala, ut dictum est, sed tantum ratione commotionis aut pollutionis aut copulae, ad quas excitant et tendunt, eandem inter se malitiae speciem *’· De sexto praecepto n. 51. “» De luxuria di». 6, a. 15, § 3. Idem docet A. Vrrmttrsch, Theol. mor. IV, n. 104. Caput III. Desubiectivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art.V. §3. habent, scii, commotionis carnalis vel pollutionis vel copulae etc. 535 Unde meo iudicio satisfaceret poenitens, qui diceret: Toties excitavi in me vel in alio commotionem carnalem aut pollutionem, tacendo utrum per modo sui et complicis condiciones tactus an aspectus an oscula, ex­ plicet; a fortiori satisfaceret dicendo: Toties delectatus sum carnaliter circa talem vel talem personam, non explicando an circa actus aut os­ cula aut aspectus; bene tamen, si fuerit delectatio circa copulam aut pollutionem, quia, cum hae differant specie ab impudicitia et distincte accusandae, sint et ita circa delectationes theoretice sententia videtur esse ipsas." — Quae quidem vera, quia non est necessarium decla­ rare in particulari media ex se indifferentia ad actum peccaminosum adhibita ; nam sicuti non est necessarium confiteri, num percussio iniusta facta sit proximi baculo aut fustibus, declaretur, dummodo utrum fuerit gravis an levis, ita theoretice loquendo non est necessarium con­ fiteri, num aspectu, quis aut delectationem sibi utrum in grave procuraverit carnalem periculum carnalem se frivole dederit tactu an aspectu, desiderium copulae. In praxi in consensus tactu vel delectationem dummodo tamen desit autem prudenter et discrete insistendum est, ut simplices fideles confiteantur in specie tactus, aspectus, oscula, tum quia saepe adest desiderium, tum quia ipsi non possunt iudicare de gravitate periculi orti ex huiusmodi actibus. Oscula decentia, quae fieri solent (etiam coram aliis) secundum 693 morem patriae ad honestum amorem ostendendum, sunt licitaltt, quam­ vis aliquando motus carnales inde oriantur, dummodo tamen compla­ centia in delectationem veneream cohibeatur. Hinc licita sunt oscula, quae e. gr. solent fieri inter sponsos, cognatos, affines etc. oscula dignoscuntur plus homine vidente; sin minusve illicita, autem fiant ex In praxi si non fierent alio honesto levitate aut ioco, sunt peccata venialia14*, modo desit proximum periculum consensus in delectationem veneream. Oscula vero indecentia, quae scii, fiunt in partes minus honestas aut inhonestas, aut cum insertione linguae in os alterius (osculum colum­ binum), sunt ordinarie graviter illicita propter periculum illicitae de­ lectationis venereae14·. Inter est nisi peccatum mortale, coniuges inde autem nullum osculum ut tale oriatur proximum periculum pol­ lutionis. Tactus in partes inhonestas alterius personae adultae morose factus 694 sine necessitate solet inducere grave periculum delectationis venereae, et proinde est graviter illicitus. bus, periculum est quidem Si agitur de infantibus aut impuberi­ minus, sed nihilominus etiam isti tactus inutiles prorsus vitandi sunt. obiter factus vel a) in partes inhonestas proprii corporis vel in partes minus honestas alterius personae (absque prava quidem Tactus b) *·* Cf. S. theol. 3, 3, q. 154, a. 4. Cf. ib. *·* Cf. Billuart I. c. a. i6, dico 5. Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. 536 intentione, sed etiam sine necessitatis aut utilitatis causa) videtur esse leve peccatum, quia periculum illicitae delectationis venereae ordinarie Sin autem isti tactus sunt morosi, sunt etiam libidi­ non est ita grave. nosi ac proinde graviter peccaminosi, e. gr. si quis morose tangit bestiarum iudicandum est iuxta intentionem et condicionem personae tangentis. Cum hodie mulierem in mamillis14*. — De tactu inhonesto vitium bestialitatis satis late grassetur, huiusmodi tactus sine neces­ sitate facti sunt serio prohibendi, utpote graviter periculosi et ad libi­ dinem inducentes14’. 696 Aspectus solent minus periculum delectationis venereae inducere, ac proinde auctores mitius iudicant de illis quam de tactibus. Nihilo­ minus aspectus partium inhonestarum alterius adultae personae diversi morose sexus peccatum venereae14’. honestas factus Qui alicuius sine necessitate aut vera utilitate videtur quia mortale, autem solet causare grave periculum sine ullo pravo desiderio personae, non tenetur confiteri, esse delectationis aspicit partes fuerit qualis in­ ista persona, e. gr. utrum fuerit consanguinea vel extranea. a) Aspicere infantes nudos non est ex se ita incentivum libidinis. b) Aspicere statuas aut picturas vere artificiosas repraesentantes per­ sonas nudas ordinarie non est grave periculum pro persona adulta et seria. Ratio est, quia huiusmodi repraesentationes sunt nostris tem­ poribus, eheu! tam frequentes, ut iam non moveant personas adultas serias. Dixi autem ordinarie; nam saepe istae repraesentationes non sunt ita artificiosae, et tunc magis ad libidinem incitant c) Aspicere obiter ex curiositate vel levitate partes minus honestas proprias vel etiam personae alterius sexus per se nondum est grave periculum delectationis; pendet tamen hoc multum a condicione per­ sonarum et locorum141. d) Aspectus totius proprii corporis non est ex se graviter periculosus neque peccaminosus ; pravis cogitationibus aliud aut est, si isti desideriis. aspectus Pariter coniuncti auctores sunt cum communiter docent, non esse peccatum mortale, si personae eiusdem sexus natantes se invicem obiter aspiciunt. Nihilominus huiusmodi consuetudo natandi eliminanda est. Hodiernis temporibus ubique terrarum mos invaluit, ut pictores et sculp­ tores personas utriusque sexus nudas assumant, quae pro exemplari si­ stunt1*·. Isti artifices contendunt, hoc esse omnino necessarium pro per­ fectione artis. Si hoc revera ita est, tunc iste modus agendi est licitus, cum actio non sit in se illicita atque adest ratio sufficiens et finis honestus. In praxi autem solet non raro abusus irrepere, ita ut revera peccata com­ mittantur inter artifices et ista exemplaria viventia. Tunc autem con»·· Cf. S. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 419. *♦· Cf. ib. n. 420. »*· Cf. ib. »·’ Cf. ib. n. 423. >*· Modfll jtthen. Latius de hac re scripsimus in Linzer Theol.-pralct. Quartalschrift 1916, 34a—347. Caput III. De subietivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art. V. S 4. 537 fessarius agere debet sicut cum illis, qui versantur in occasione proxima peccandi. Aspicere ex curiositate sine affectu libidinoso coitum animalium e) est peccatum veniale, sed talis aspectus facile potest producere graves motus carnales, nisi fit ex causa sufficienti aut valde breviter. ex Colloquia obscenis rebus num iudicare, oriens culum circumstantiis affectu sunt colloquium ex aut libidinoso peccata gravia. turpe tum personarum difficile tum de 696 erit quia peri­ ex variis loquentium. Hinc mortale, multum audientium facta scandalo tamen fuerit peccatum locutionibus huiusmodi pravi cum Aliquando pendet e. gr. si viri coniugati aut maturae aetatis inter se solos turpes ser­ mones miscent ioci si turpia raro committunt peccatum mortale; causa, loquuntur se inter aut coniugatae feminae solas item, maturae Sin autem viri cum mulieribus, aut iuvenes puerique inter se, aetatis. aut puellae inter se, aut — quod peius est — iuvenes cum puellis de rebus vere obscenis sermones faciunt, semper fere peccant mortaliter, quoniam causant proximum periculum et gravis scandali et delec­ Essent autem peccata venialia, si sermones liberiores tationis venereae. quidem, sed non obsceni essent. — Sermones turpes audire vel etiam de istis auditis subridere tunc solummodo est peccatum grave, quando audiens ex pravo affectu de iis delectatur aut eos provocavit, aut eos non impedit, quamvis id ex officio debeat facere. pravorum Lectio saepe librorum, causant gravia et theatri frequentatio pericula delectationis venereae, chorearum 697 semper unde requiritur causa proportionate gravis ad haec facienda14*. Confessarius iudicans de his turpitudinem poenitentis. materiis attendere minusve plus debet gravem tum cum ad ad earum subiectivas obiectivam condiciones Hinc iuvenibus utriusque sexus confessarius valde dissua­ deat lectionem librorum romanensium, qui tractant de amoribus; immo stricte solet. prohibeat lectionem, Si poenitens in si inde delectatio venerea istis rebus peccare solet, suboriri illis tractandus est sicut occasionarius1’0. — Saltationes modernae complures, ut „Tango“, „Jazz", „Shimmy“ etc., solent valde incitare ad libidinem ideoque sunt illicitae. § 4- De peccatis externis luxuriae consummatis iuxta naturam. Peccata luxuriae consummatae iuxta naturam appellantur quibus generatio sequi potest, ut supra iam dictum est. talia solent enumerari: ea, ex 698 Sex peccata fornicatio simplex, stuprum, raptus, incestus, adulterium, sacrilegiumm. i. Fornicatio simplex in stricto sensu accepta est consensu facta inter solutum et solutam corruptam. ’·· Cf. aupra de scandalo I, n. 614 sq. *** Cf. infra ΠΙ, tractatum de poenitentia. *** Cf. S. theol. a, a, q. 154, a. 1 et 10. copula ex mutuo Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. 538 Dicitur: habita est copula, i. e. actus aptus ad generationem. Quodsi copula onanistico modo, peccatum est per se gravius, quia accedit malitia peccati contra naturam; attamen multi poenitentes erronee pu­ tant, hoc esse circumstantiam minuentem, .quia sic consulitur honori mulieris. Dicitur ex mutuo consensu, ut fornicatio distinguatur a stupro vio­ lento, de quo infra n. 699. Dicitur denique: soluti cum soluta corrupta, i. e. inter personas, quae sunt liberae non solum a vinculo matrimonii, sed etiam a mutua co­ gnatione, affinitate, a voto continentiae, cum secus accedat malitia aut adulterii, aut incestus, aut sacrilegii. non sit virgo; Praeterea requiritur, ut mulier secus enim habetur stuprum. Malitia fornicationis negata est a Nicolaitis, quibusdam Gnosticis, Anabaptistis, naturae Mormonibus, compluribus modernis Liberalistis. Iure fornicationem non esse malam aut solummodo venialiter malam, docuerunt Durandus, Caramuel, Martinus de Magistris, pauci alii1”. Contra hos omnes ponitur thesis: Fornicatio non solum iure divino graviter prohibita est, sed etiam est intrinsecus mala, ideoque contra ius naturale. Ius divinum clare manifestatur in compluribus locis S. Scripturae: „Haec est voluntas Dei, sanctificatio vestra, ut abstineatis vos a fornicatione."1M ,,Manifesta sunt opera carnis, quae sunt fornicatio, immunditia, impudicitia, luxuria, ... quoniam, qui talia agunt, regnum Dei non consequentur." Fornicationem esse contra ius naturale, S. Thomas probat: 1. quia im­ portat inordinationem, quae vergit in nocumentum nasciturae prolis; 2. quia privat prolem cura patris; 3. quia tollit certitudinem prolis1”. Unde merito damnavit Innocentius XI propositionem (48): „Tam clarum videtur, forni­ cationem secundum se nullam involvere malitiam, et solum esse malam, quia interdicta, ut contrarium omnino rationi dissonum videatur." *” Quaeritur: Num vir inducens feminam ad fornicationem teneatur hanc circumstantiam inductionis seu scandali exprimere in confessione? Si non adhibuerit vim vel fraudem, nihil tenetur exprimere nisi fornicationem com­ missam, quia ex communiter contingentibus praesumitur (et confessarius facile intelligit), virum prius petiisse. Concubinatus et meretricium ad fornicationem reducuntur tamquam circumstantiae aggravantes. Concubinatus “·* est commercium carnale il­ legitimum, quod habitualiter inter duas personas peragitur ex quadam stipu­ latione. Ergo ad concubinatum proprie dictum non sufficit copula frequenter repetita inter duas personas; secus enim sponsi frequenter coeuntes iam essent concubinarii. Insuper requiritur aliqua saltem stipulatio de copula habitualiter peragenda. Hinc concubina nihil aliud est nisi uxor illegitima, quae cum viro concubino sive in eadem sive in div,ersa domo habitat. Haud raro accedit ad malitiam concubinatus peccatum adulterii. Notorius con­ cubinatus inducit impedimentum matrimoniale publicae honestatis aliasque poenas ecclesiasticas. *·* Cf. Concina, Dis·, de luxuria c. 6. 1M 1 These. 4, 3. Gal. 5, 19—21. l“ S. theol. 1. c. a. 2. Cf. Caietanum in hunc artic. Dens. n. 1198. *”· Cf. Cod. iur. can. c. 1078 2357, S 3. Caput III. De subjectivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art. V. $ 4. 53g Meretricium est carnale commercium habitualiter cum diversis viris sine delectu factum praecipue quaestus causa. Rarissime exercetur meretri­ cium praecipue libidinis causa, ut narratur de imperatrice Messalina, uxore Claudii imperatoris. Meretricium seu prostitutionem posse tolerari a ma­ gistratu ad vitanda maiora mala docent post S. Augustinum et S. Thomam 187 communiter omnes theologi. Sed num et quandonam per prostitutionem revera vitentur maiora mala, est valde difficilis quaestio facti. Etenim prostitutio in locis, ubi permittitur, non solum non vitat maiora mala, sed potius causât maiora mala scandali, seductionis, morborum syphiliticorum etc. 2. ginis Stuprum sumitur in triplici sensu : 1. pro illicita defloratione vir- 699 (ipsa consentiente) x" ; auctores; 2. pro defloratione ista est communis acceptio apud veteres virginis ipsa invita; veteres et moderni, e. gr. Dom. 3. ita plures auctores Soto, Sanchez, Lessius, Noldin etc.; pro copula cum quacumque muliere ipsa invita; in hoc sensu iura civilia sumere solent stuprum1"’. Stuprum in primo sensu acceptum, quando scii, virgo ultro con­ sentit in sui violationem, est quidem circumstantia aggravans fornica­ tionis, cui tamen non addit malitiam mortalem necessario in confessione declarandam. Ita sententia communis modernorum1®0. Ratio est, quia integritas physica virginitatis est quidem magnum bonum, sed tamen nulla specialis iniuria committitur in virginem libere consentientem. Stuprum in secundo et tertio sensu acceptum includit praeter peccatum fornicationis grave peccatum iniustitiae, quia importat violentiam in­ iustam. Per violentiam autem intelligitur non solum physica sed etiam moralis violentia, qualis est fraus vel metus; item prorsus importunae preces et blanditiae, quae aequivalent morali violentiae, et quales sunt e. gr. eae, quas comitantur magna dona aut oscula aut tactus libidinosi. Haec violentia moralis est id omne, cui ingenua mulier vix resistere potest1β1. Stuprum quoque committit is, qui opprimit mu­ Uno verbo: lierem prorsus ebriam vel dormientem vel hypnotizatam. — Speciales 187 S. theol. 2, 2, q. 10, a. n. 189 Entjungferung. 189 Notxucht, viol. 180 Cf. Billuart, De temperantia diss. 6, a. 3, dico 3; S. Alph., Theol. mor. 1. 3, n. 443. S. Thomas (S. theol. 2, 2, q. 154, a. 6) docet: ..Manifestum est, quod stuprum, quod importat illicitam virginum deflorationem sub cura parentum exsistentium, est determinata [editio Leon. : determinate] luxuriae species/’ Sed non ita constat, num Angelicus Doctor docuerit hanc determinatam speciem stupri continere malitiam mortalem simplici fornicationi additam, ita ut illa sit neces­ sario declaranda in confessione. Et revera non videtur esse specie diversum pec­ catum luxuriae, quod committit e. gr. virgo 50 annorum iam prorsus libera et pariendi incapax aut quod committit virgo 18 annorum sub paterna cura adhuc exsistens. Antiqui auctores putabant, in defloratione virginis haberi semper viola­ tionem corporalem, scii, destructionem hymenis, talemque violationem corporalem esse semper malam extra legitimum matrimonium, sicuti etiam esse illicitam quamcumque aliam mutilationem corporalem sine sufficienti causa factam. Mo­ derni autem physiologi recte negant talem violationem semper adesse, cum in non­ nullis virginibus hymen desit aut etiam copula carnali non rumpatur; sin vero adsit, eam esse minimam asserunt. *·* Cf. Billuart I. c. 540 Tract. ΧΠΙ. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. poenae ecclesiasticae infliguntur laicis et clericis perpetrantibus stu­ prum in secundo et tertio sensu acceptum1". Ut mulier vi oppressa sit immunis ab omni peccato, tenetur non solum interius resistere delectationi venereae, sed etiam exterius pro viribus repellere stupratorem; at non tenetur clamare, si inde grave incommodum ipsi imminet. 700 3. Raptus sumitur in duplici sensu: I. pro impedimento matrimonii, et tunc est abductio mulieris de loco tuto in locum non tutum matri­ monii ineundi causa; de hoc raptu sermo redibit in tractatu de matri­ monio; 2. prout est species luxuriae, et tunc est vis illata feminae (aut eius parentibus) explendae libidinis causa. Ergo distinctio inter utram­ que acceptionem se tenet ex parte finis, propter quem violenter foras mulier abducta fuerit Raptus prout est species luxuriae censetur quoque adesse, si mulier minorennis consentiens abducitur libidinis causa, sed insciis aut contradicentibus parentibus vel tutoribus. Sunt auctores, qui raptum in latiore sensu sumunt, ita ut etiam violenta ab­ ductio et corruptio personae masculini generis sub raptu contineatur1®*. Raptus, prout est species luxuriae, est speciale peccatum, quia praeter malitiam fornicationis includit gravem iniuriam illatam aut mulieri aut parentibus1’®. Raptores mulierum specialibus poenis ec­ clesiasticis plectuntur1ββ. 701 4. Incestus est copula carnalis inter cognatos aut affines, qui secun­ dum legem naturalem aut ecclesiasticam matrimonium inire nequeunt. Nomine autem cognationis venit etiam cognatio spiritualis et legalis. Ad incestum referuntur graves actus externi impudicitiae commissi inter istas personas, aut etiam desideria venerea. Incestus duplicem malitiam gravem continet: alteram contra casti­ tatem, alteram contra virtutem pietatis. Si tamen cognatio est tantum remota, i. e. in tertio gradu collaterali, violatio pietatis non videtur tanta, ut constituat peccatum grave, ac proinde non est absolute ne­ cessarium, ut circumstantia incestus in confessione declaretur. In primo vero gradu consanguinitatis aut affinitatis non tantum incestus, sed etiam gradus videtur esse declarandus1®’. Incestus commissus inter consanguineos vel affines specie non differt1", differt autem specie ab incestu commisso inter cognatos legales vel spirituales. Ceterum hic incestus hodie rarus est ob limitationem magnam istorum impedimen­ torum matrimonii. — Incestus ipso iure naturali est prohibitus, non tantum quia repugnat virtuti pietatis, sed etiam quia secus a) ex­ sisterent maxima pericula castitatis, b) bonum societatis humanae laederetur, c) proles nascitura quantum ad corpus et animam saepe deterioraretur. De poenis ecclesiasticis contra incestuosos tractat Codex iur. can. c- 2357 sqq.________________________________________________ «» Cod. iur. can. c. 2357 sqq. 10 Cf. Billuart, De luxuria diss. 6, a. 4. Cf. S. theol. 1. c. a. 7. ”· Cod. iur. can. c. 2353. *·· Cf. S. /llph., Theol. mor. 1. 6, n. 469. *·’ S. theol. 1. c. a. 9 ad 3. Caput ΙΠ. De subiectivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art. V. S 5. 541 5. Sacrilegium camale est luxuria sacrilega, et committitur vio- 702 latione personae, loci vel rei sacrae per actum venereum. Continet duplicem malitiam: alteram contra castitatem, alteram contra reli­ gionem. Sacrilegium personale committitur, quando persona Deo dicata aut per votum publicum (sollemne aut simplex) castitatis aut per sacrum ordinem luxuria contaminatur sive interne per delectationes morosas, sive externe per actus impudicos tam in se quam in alia persona com­ missos. Quodsi ista alia persona est etiam sacra, tunc adest duplex sacrilegium, quia duae personae sacrae contaminantur. Item com­ mittitur sacrilegium, si persona non sacra habet desideria venerea in personam sacram. Utrum violatio voti privati castitatis sit sacrilegium proprie dictum, controvertitur; cf. supra n. 544. De sacrilegio locali iam supra n. 546 sufficienter dictum est. Sacrilegium reale luxuriosum committitur, quando res sacrae ad­ hibentur ad actum luxuriosum. Exemplum valde grave huius sacrilegii realis est sollicitatio ad turpia in confessionali. Num pollutio vel co­ pula fornicaria peracta intra semi-horam post communionem, gravem sacrilegii realis speciem induat, videtur dubium et non solide probatum nisi tamen talia peccata fiant cum volita relatione ad communionem18·. De poenis ecclesiasticis contra diversas sacrilegii species tractatur in propriis locis. 6. Adulterium est copula carnalis inter personas, quarum saltem 703 alterutra est ligata matrimonio, seu est violatio alieni thori. Est simplex, si coniux peccat cum persona soluta; est duplex, si uterque complex est matrimonio iunctus. Adulterium praeter peccatum contra castitatem includit grave pec­ catum contra iustitiam. Quomodo iustitia laesa ex adulterio reparari debeat, vide supra n. I5isqq. in tractatu de iustitia. — Etiamsi maritus consentit in fornicationem coniugis, nihilominus adest verum adulterium, quia maritus non potest cedere iuri suo18e. Damnata est ab Innocentio XI propositio (50) : „Copula cum coniugata, consentiente marito, non est adulterium."170 Rationem adulterii imperfecti induunt etiam a) alii actus graviter impudici, quos coniugatus exercet aut admittit cum alia persona; b) pollutio, quam coniugatus perpetrat in se ipso. Hinc coniugatus huiusmodi committens debet suum statum maritalem declarare in con­ fessione. §5De peccatis externis luxuriae consummatae contra naturam. Tres solent enumerari species luxuriae consummatae contra naturam : 704 mollities, sodomia, bestialitas. Vocantur haec peccata contra naturam, *·· Vide diversas sententia* hac de re apud S'. /Hph., Theol. mor. 1. 3, n. 463. *·· Cf. Billuart 1. c. a. 5. ,T0 Dtnt. n. taoo. 542 Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. quia adversantur naturali fini summae delectationis venereae, qui est generatio prolis. Idcirco in genere luxuriae sunt ceteris peccatis gra­ viora. Dico autem: in genere luxuriae, quia, licet simplex pollutio sit gravior laesio castitatis quam adulterium, tamen ratione adiunctae laesae iustitiae adulterium est simpliciter gravius peccatum quam pollutio. Ista tria peccata specie inter .se differunt; quare damnata est ab Alexandro VII propositio (24) : „Mollities, sodomia, bestialitas sunt peccata eiusdem speciei infimae, ideoque sufficit dicere in confessione, se procurasse pollutionem. “1,1 705 i. Pollutio venerea (mollities; a medicis vocatur etiam onanismus1”, masturbatio, i. e. manu stupratio) est emissio seminis vel quasi-seminis extra copulam carnalem. Dicitur: emissio seminis vel quasi-seminis. Pollutio enim stricte dicta locum non habet nisi in viris, qui possunt emittere verum semen. In latiore autem sensu pollutio vocatur quoque emissio quasi-seminis i. e. alicuius humoris, eveniens cum magna delec­ tatione venerea in pueris, spadonibus, feminis. Malitia moralis utriusque pollutionis est fere eadem. Etenim malitia pollutionis formaliter consistit in delectatione venerea inordinate appetita, et non nisi materialiter in reali emissione seminis. Idem valet de sic dicta distillatione, saltem si est coniuncta cum delectatione venerea et cum proximo periculo pollutionis. Pollutio est vel voluntaria directe aut indirecte, vel involuntaria. a) Pollutio voluntaria est peccatum mortale ex toto genere suo. Patet ex principio primo supra n. 682 allato. Talis enim pollutio non solum est delectatio venerea directe volita extra legitimum matri­ monium, sed etiam gravis abusus membrorum genitalium. Quare S. Paulus loquens de pollutione dicit: „Neque molles ... regnum Dei possidebunt." 171 *174* Quantum ad moralitatem eius parum refert, quomodo sit procurata, dummodo tamen desit affectus sodomiae, bestialitatis, complicitatis aut aliud medium in se illicitum. Hinc confessarius qua iudex (aliud est, qua medicus) non tenetur cognoscere, quae moderni dicunt de sadismo174, masochismo fetischismo libidinoso17·, et quod narratur de tribadismo, sapphismo, amore Lesbio177. b) Pollutio involuntaria nullum est peccatum, ut per se patet. c) De pollutione indirecte voluntaria iudicandum est iuxta regulas 171 Dens. n. 1124. 177 De onanismo coniugali infra III, n. 710 sqq. agetur. *” i Cor. 6, 10. 174 Sadismus (dictus ab homine perverso Marquis de Sade) est excitatio ad delectationem veneream ope crudelitatis exercitae in alium. 174 Masochismus (dictus a scriptore lubrico Sacher Masoch) est excitatio ad delectationem veneream ope crudelitatis vel saltem doloris inflicti ab alio. Dum igitur Masochista ex libidine patitur crudelitatem, Sadista eam causât in alio. 174 Fetischismus (dictus a verbo lusitano feitiço) est cultus alicuius idoli vel religiosus vel libidinosus. Fetischismus libidinosus excitat delectationem vene­ ream multis modis, e. gr. contrectatione vestium muliebrium, calcei, crinium etc. 177 Isti tres modi nihil aliud sunt quam pollutiones factae inter mulieres. Caput III. De subiectivis partibus temp, in specie atque de vitiis opp. Art. V. S 5. 543 generales voluntarii indirecti. De pollutione autem nocturna iudicandum est, prout est voluntaria (directe aut indirecte) aut involuntaria. Hinc pollutio nocturna, quae causatur ex cogitationibus aut desi­ deriis pravis libere admissis vel ex lectionibus aut colloquiis obscenis ante somnum habitis imputanda est ut grave peccatum, si potuit et de­ buit praevideri; econtra pollutio nocturna, quae semisopitis quandoque accidit, aut quae provenit ex causa licita, e. gr. ex commodiore situ in lecto, ex liquoribus calidis sumptis etc., non imputatur in peccatum, quamvis fuerit praevisa; nemo enim tenetur tales causas licitas evitare. Scholion. De remediis contra pollutiones venereas adhibendis. Ex­ perientia comprobatum est, vitium pollutionis late grassari inter iuvenes utriusque sexus atque difficulter posse eradicari. Confessarius in cura poenitentis habituati in hoc vitio ante omnia satagat, ne poenitens animum de­ spondeat, sed ut fretus firma spe victoriae obtinendae strenue adhibeat media necessaria a confessario indicata. Talia remedia autem sunt a) moralia et supernaturalia, b) naturalia et hygienica. a) Remedia moralia et supernaturalia sunt: frequentatio sacramentorum, contritio1’8, specialia exercitia pietatis cotidie peragenda, fuga occasionis et otii, horror atque detestatio ipsius vitii. b) Remedia naturalia et hygienica sunt: exercitia corporalia usque ad moderatam defatigationem corporalem, balnea et lotiones frigidae totius cor­ poris, lectum durum et non nimis calidum adhibere, in lecto donnire super latere dextero et manibus compositis super pectus; mane statim surgere tempore debito, cavere a cibo et potu nimis abundante vel excitante, ad­ hibere medicinas, quae nervos sedant; demum, si frequentes pollutiones pro­ veniunt ex morbido statu corporis, consulere medicum timoratae conscientiae. Prorsus autem vitandi atque vituperandi sunt medici illi, qui ad curandum habitum se polluendi pessime consulunt commercium carnale cum mere­ tricibus. 2. Sodomia est immissio penis in vas posterum alterius personae. 706 Si ista persona est masculini sexus, habetur sodomia perfecta™; sin autem est feminini sexus, est sodomia imperfecta. Ad sodomiam redu­ cuntur etiam alii actus foedissimi, quo delectatio summa venerea peti­ tur praecise ex affectu libidinoso ad aliam personam; sin autem ista delectatio potius propter se petitur, tunc videtur adesse sola pollutio procurata ab aliena persona. Unde ordinarie confessarius non tenetur quaerere, quomodo pollutio aut delectatio facta sit ab altera persona, nisi constet de copula sodomitica. Nostris temporibus nefandum crimen sodomiae (quod solet vocari sexualitas contraria vel homosexualitas) late grassatur in magnis urbibus. 3. Bestialitas (a modernis iuristis vocatur sodomia, zoophilia ero-707 tica) est copula carnalis cum bestia; est gravissimum inter omnia pec­ cata luxuriae1’·. Soli tactus impudici habiti cum bestia non sunt peccatum bestialitatis, quando scii, peccans nihil aliud intendit quam *’· Cf. Lanserath O. Min., Die Liebesreue, Dülmen. ”· Pâderastie, Par dicatio, Urning, petits jésus, 188 Cf. S. theol. a, a, q. 154, a. 1 a ad 4. Tract XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. 544 delectationem veneream in se excitare. Quare haec circumstantia non debet necessario declarari in confessione, si quis e. gr. mediante lingua canis vel alterius bestiae in se voluptatem vel pollutionem excitavit. Scholion. De perversione sexuali. Sunt adhuc plures alii modi explendi libidinem veneream, quos tamen non vacat hic adducere. Ceterum confessarius valet casus occurrentes recte solvere, si attendat ad principia supra allata. Antiqui auctores in longum et latum disserebant de peccatis libidinosis cum daemone patratis (de succubis et incubis). Hodie haec res iam non est ita practica. Nostris autem diebus valde grassatur luxuria innaturalis, quae solet vocari perversio sexualis1*1, et quorum diversi modi supra brevissime indicati sunt. Moderni medici psychiatri haud raro putant et dicunt, tales inclinationes perversas esse ita vehementes, ut homo iam nequeat illis re­ sistere. Confessarius talia dicta ne credat, nisi agatur de homine revera mente capto. Libertas enim hominis semper intacta manet, non obstantibus vehementissimis inclinationibus. Homo huiusmodi inclinationibus perversis vexatus debet a confessario tractari sicut peccator consuetudinarius. Non solum autem remedia supernaturalia adhibenda sunt, sed etiam naturalia, inter quae magnum valorem obtinet adiutorium boni medici. CAPUT IV. De partibus potentialibus temperantiae. 708 Convenienter enumerantur sequentes partes potentiates temperantiae: con­ tinentia, mansuetudo, clementia, modestia. Sub modestia tamen plures aliae virtutes continentur et praecipue humilitas. Breviter de singulis agendum est. § iDe continentia. Continentia1 relictis variis acceptionibus portat firmitatem voluntatis, illicita ne ad sumitur declinet. hic, prout im­ Definiri potest: dispositio voluntatis, qua resistitur pravis et vehementibus concu­ piscentiis circa tactum*, i. e. circa alimenta et venerea. Idcirco qui resistit passionibus in materia temperantiae, dicitur simpliciter con­ tinens; qui autem e. cundum quid, tinentia differt Temperantia quasi domitum in voluntate, a enim passionibus, resistit aliis gr. continens irae, temperantia, sublectatur sicut in fortiter resistit continens avaritiae imperfectum appetitu sub recta voluntate tenet; quae vocatur continens a etc. se­ Con­ perfecto*. concupiscibili, quem continentia vero residet contra rebelles motus titus atque refrenat nondum domitas concupiscentias tactus ♦. appe­ Unde a quibusdam non male comparatur continens illi, qui feras cicurandas accipit, temperans vero illi, qui eas iam cicuravit. Haec tamen non ita intelligenda sunt, quasi temperans nullos amplius rebelles motus 1,1 Cf. R. de Krafft-Ebing, Psychopathia sexualia. 1 Selbstbeherrschung in sinnlichen Genüssen, maîtrise de soi-mime, self­ control. ■ Cf. S. theol. a, a, q. 155, a. a. ■ Ib. a. 4. · 1b. a. 3. Caput IV. De partibus potentialibus temperantiae. S 2. 545 concupiscentiae in se sentiat — contrarium ipse S. Paulus in se ex­ pertus est —, sed homo virtute temperantiae praeditus facilius omnes motus insurgentes reprimit. — Continentia non est virtus perfecta, quare notat Angelicus Doctor·: ..Continentia habet aliquid de ratione virtutis, inquantum scilicet ratio firmata est contra passiones, ne ab eis deducatur; non tamen attingit ad perfectam rationem virtutis mo­ ralis, secundum quam etiam appetitus sensitivus subditur rationi, sic ut in eo non insurgant vehementes passiones rationi contrariae. * ' *· § 2De mansuetudine. Mansuetudo’ est virtus moralis, quae iram secundum rectam ratio- 709 nem moderatur. Ira non est affectus per se malus, sed est passio per se indifferens et definiri potest: appetitus vindictae. Distinguitur ira per vitium, quae ante­ cedit usum rationis illumque perturbat; et ira per zelum, quae sequitur de­ liberationem et multum adiuvat exsecutionem operis ardui. Ira peccaminosa seu iracundia contingit dupliciter: a) ratione obiecti, quando quis vult vin­ dictam sumere contra ordinem iuris aut ex odio aliove malo fine; b) ratione modi, si nempe ira nimis effervescat sive interius sive exterius. — Ira in­ ordinata ex parte obiecti est peccatum mortale ex genere suo; inordinata vero ex parte modi est tantum veniale ex genere suo. Ratio est, quia ira inordinata ex obiecto laedit iustitiam; sin autem deordinatio se tenet ex parte modi, est excessus in re aliunde licita; qui quidem excessus per se est tantum peccatum veniale. Ad iudicandum in praxi de peccaminositate irae consideranda sunt etiam gradus irae et scandalum inde datum. Ira est vitium capitale, quia ex illa multa alia vitia oriri solent, ut supra I, n. 429 dictum est7. — Mansuetudo, quae recte moderatur iram, est virtus valde pretiosa; nam revera reddit hominem Deo et proximis ama­ bilem. Christus ad nos venit ut „rex mansuetus"9 et erat ..quasi agnus mansuetus, qui portatur ad victimam" *. Quare S. Paulus obsecrat Corinthios scribens: ..Obsecro vos per mansuetudinem et modestiam Christi."10 Homini­ bus quoque mansuetudo nos reddit gratos, unde dicitur: ..Fili, in mansue­ tudine opera tua perfice, et super hominum gloriam diligeris" lx, et: „Mansueti . . . hereditabunt terram, et delectabuntur in multitudine pacis." ° Praesertim autem mansuetudo necessaria est sacerdotibus, ideoque Christus dixit discipulis suis: ,,Ecce ego mitto vos sicut oves in medio luporum."10 — Ad mansuetudinem acquirendam valde conducunt humilitas, quae nos conscios reddit propriorum defectuum, et fortitudo, quae voluntatem roborat contra subitaneos motus irae. Mansuetudini adversatur per defectum ignavia seu inirascentia in vitiis corripiendis et compescendis; per excessum autem ira, ut iam dictum est. De mansuetudine optime scripserunt inter alios S. Thomas1· et S. Franciscus Salesius *·. S. theol. 2, 2, q. 155, a. I. · Sanftmut, mansuétude. Cf. S. theol. 2, 2, q. 158, a. 7. · Matth. 21, 5. · 1er. n, 19. 2 Cor. 10, i. “ Eccli. 3, 19. u Pe. 36, 11. *· Matth. 10, 16. S. theol. a, a, q. 157. ·» Philothea P. 3, c. 8 et 9. ΓιΓμμιμ. Man. Thaol. mur tl. 35 • 7 *e *· 546 Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. §3- De clementia. 710 Clementia1’ est virtus moralis superiorem inclinans ad poenam debitam mitigandam vel remittendam, in quantum recta ratio permittit. Quamvis totalis remissio poenae sit potius venia, tamen haud immerito reducitur ad clementiam. Mitigatio autem poenae debitae non debet procedere ex motjvis illicitis (e. gr. ex muneribus acceptis), sed ex affectu lenitatis, sine laesione tamen iustitiae. Clementia valde affinis quidem est mansue­ tudini, sed non est prorsus idem17. Etenim mansuetudo moderatur poenam ut ex ira inferendam, quia diminuit passionem irae; clementia vero ut ex legitima potestate infligendam, quia est moderativa exterioris punitionis. Unde clementia et mansuetudo in hoc conveniunt, quod utraque adhorret alienam miseriam, sed in hoc differunt, quod mansuetudo alteri subvenit per beneficii collationem, clementia autem per poenae subtractionem. Clementiae opponitur per defectum crudelitas, quae est atrocitas animi in exigendis poenis et excedit modum in puniendo18. Crudelitas affinis est saevitiae seu feritati, quae tamen potius delectatur in cruciatu hominum1·. Saevitia seu feritas merito vocatur vitium bestiale et non humanum. Cru­ delitas et feritas exercentur praecipue in homines, secundario tamen etiam in animalia. Cf. quae supra n. 14 dicta sunt de crudeli vexatione anima­ lium. — Per excessum opponitur clementiae nimia lenitas, qua quis contra rectum dictamen rationis mitigat aut remittit poenas debitas. Hoc vitium valde damnosum est rei publicae, cum enervet disciplinam et vitia impunia relinquat et pacem bonorum civium perturbet. § 4De modestia. 711 Modestia sumitur in duplici sensu: 1. late, prout moderatur di­ versas passiones, in quibus invenitur aliqua difficultas; et tunc con­ tinet quattuor species, scii, humilitatem, studiositatem, modestiam mo­ tuum exteriorum, modestiam cultus. Modestia in hoc sensu generali definitur: „virtus, qua quis intra modum et limites sui status, ingenit et fortunae quantum ad motus tam internos quam externos et omnem rerum suarum apparatum se continet"30. 2. In stricto sensu modestia est virtus inclinans hominem ad servandum decorum in exterioribus. Agemus breviter de singulis speciebus modestiae late sumptae. 712 Humilitas, prout est virtus moralis, definiri potest: virtus, quae cohibet inordinatum appetitum propriae excellentiae, et hominem in­ clinat ad propriam mediocritatem recte agnoscendam propter subtec­ tionem erga Deum, vel brevius: „virtus, qua quis considerans suum defectum tenet se in infimis secundum modum suum"". i. De humilitate. 18 Milde, clémence, clemency. 17 Cf. S. theol. a, 2, q. 157, a. 1. 10 Ib. q. 159, a. i. »» Ib. a. a. 98 Billuart, De temperantia dias. 7, a. 4. ·> S. theol. a, a, q. 161, a. 1 ad 1. Caput IV. De partibus potentialibus temperantiae. $ 4. 1. 547 Munia. Humilitas praecipue duo munia habet: 1. reprimere inordinatum appetitum propriae excellentiae. Minime autem prohibet, ne libenter non ob­ stante humilitate agnoscamus bona sive naturalia sive supernaturalia, quae Deus nobis largitus est. Neque humilitas omnem appetitum gloriae prohibet; unde B. Virgo, quae certe fuit humillima, exclamavit: ,,Ecce enim ex hoc beatam me dicent omnes generationes, quia fecit mihi magna, qui potens est." 22 2. se subicere Deo agnoscendo omnia bona provenire a Deo. Unde S. Thomas2* docet: ,,Humilitas, secundum quod est specialis virtus, prae­ cipue respicit sublectionem hominis ad Deum, propter quem etiam aliis humiliando se subicit." Humilitas supponit cognitionem propriorum de­ fectuum vividam; quae quidem cognitio vocatur a S. Bernardo: humilitas cognitionis *·. Homo enim ex se nihil est et omnigenis peccatis onustus ; omnia autem quaecumque bona a Deo proveniunt. Idcirco S. Paulus dicit: „Si quis existimat se aliquid esse, cum nihil sit, ipse se seducit." 25 Essentia­ liter autem humilitas consistit in appetitu, quem moderatur, ne feratur in­ ordinato modo in excelsa. Totam doctrinam de humilitatis essentia S. Thomas complectitur paucis sequentibus verbis: ..Humilitas essentialiter in appetitu consistit, secundum quod aliquis refrenat impetum animi sui, ne inordinate tendat in magna; sed regulam habet in cognitione, ut scii, aliquis non se existimet supra id esse, quod est; et utriusque principium et radix est reverentia, quam quis habet ad Deum."2e Quidam sancti ex humilitate putaverunt se peiores omnibus aliis homini­ bus. Ut autem hoc a falsitate sit immune, duo in unoquoque homine debent considerari, scii, id quod est Dei et id quod est hominis. Hominis est quid quid defectuosum et peccaminosum est; Dei vero est omnis perfectio. Homo igitur comparans in se ea, quae sua sunt, cum bonis, quae alii a Deo habent, debet se illis peiorem iudicare. Pariter potest et debet putare, alium hominem melius cooperaturum fuisse gratiis acceptis quam se ipsum. Demum potest supponere in alio homine esse multa bona incognita. Propter istas considera­ tiones potest homo se interius cuilibet alteri subicere; exterius autem praelati et personae in dignitate constitutae non debent se inferioribus subicerew. Necessitas. Humilitas est virtus valde necessaria, immo est fundamentum 713 vitae moralis, non quidem eo sensu, quasi antecellat aliis virtutibus omni­ bus — hoc enim falsum est, cum virtutes theologicae excellentiores et magis necessariae sint — sed in quantum removet pestiferam superbiam, quae impedit efficaciam divinae gratiae. Unde pulchre S. Augustinus2· scribit: „Non aliam tibi ad capessendam et obtinendam veritatem viam munias, quam quae munita est ab illo, qui gressuum nostrorum tamquam Deus vidit infirmitatem. Ea autem est prima humilitas, secunda humilitas, tertia humili­ tas, et quoties interrogares, hoc dicerem, non quo alia non sunt praecepta, quae dicantur, sed nisi humilitas omnia, quaecumque bene facimus, et prae­ cesserit et comitetur et consecuta fuerit, et proposita, quam intueamur, et opposita, cui adhaereamus, et imposita, qua reprimamur, iam nobis de aliquo bono facto gaudentibus totum extorquet de manu superbia. Vitia quippe 22 Luc. i, 48 sq. »* S. theol. 2, 2, q. 161, a. 1 ad 5. ’· De adventu Dom. sermo 4, n. 4 : „humilitas duplex est : altera cognitionis, altera affectionis" (Migne, Patr. lat. 183, 48). *· Gal. 6, 3. ·· S. theol. I. c. a. 6. 22 Ib. a. 3. ” Ep. 118 (al. 56) ad Diosc. n. 22 (Migne, Patr. lat. 33, 442). 85· 548 Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. cetera in peccatis, superbia vero etiam in recte factis timenda est, ne illa quae laudabiliter facta sunt, ipsius laudis cupiditate amittantur." Clare explicat Angelicus Doctor ”, quomodo humilitas et fides sint funda­ mentum vitae spiritualis. ,.Primum [fundamentum] in acquisitione virtutum potest accipi dupliciter: uno modo per modum removentis prohibens; et sic humilitas primum locum tenet, in quantum scii, expellit superbiam, cui Deus resistit, et praebet hominem subditum et patulum ad suscipiendum influxum divinae gratiae. Unde dicitur, quod ,Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam' ”. Et secundum hoc dicitur humilitas spiritualis aedificii funda­ mentum. — Alio modo est aliquid primum in virtutibus directe, per quod scii, iam ad Deum acceditur. Primus autem accessus ad Deum est per fidem, secundum illud: .Accedentem ad Deum oportet credere'*1. Et secundum hoc fides ponitur fundamentum nobiliore modo quam humilitas." 714 Gradus. Humilitatis sunt tres gradus, quos eleganter exprimit S. Ber­ nardus ita: „Humilitas alia sufficiens, alia abundans, alia superabundans Sufficiens: subdi maiori nec praeferre se pari. Abundans: subdi pari nec praeferre se minori. Superabundans: subdi minori."” Actus autem humilitatis enumerantur sequentes: contemptus sui; reputare se donis Dei indignum; non cupere magni aestimari; desiderare vilem haberi; subicere se Deo et hominibus propter Deum; in rebus et functionibus externis amplecti quod est abiectius, nisi contrarium sit necessarium. 715 Vitia opposita. Humilitati opponitur per excessum inordinata abiectio sui**, quae est inordinata abdicatio proprii honoris et famae; proindeque fit cum neglectu muneris sui; per defectum autem superbia, quae est inordi­ natus appetitus propriae excellentiae. Vocatur autem superbia appetitus, quia licet supponat actum intellectus, scii, nimiam aestimationem propriorum meri­ torum, tamen formaliter consistit in appetitu propriae excellentiae personalis. Superbia enim exaltationem propriae personae quaerit, et per hoc distinguitur ab ambitione, praesumptione, inani gloria. Nam ambitio versatur circa ho­ nores et dignitates; praesumptio quaerit excellentiam in operibus; inanis gloria demum quaerit excellentiam in fama et gloria externa. S. Gregorius ” enumerat quattuor species superbiae, scii. i. cum quis aestimat, se habere bona a semetipso; 2. cum quis aestimat, se habere bona a Deo quidem, sed ex propriis meritis; 3. cum quis arrogat sibi bona, quae non habet; 4. cum quis ceteris despectis vult illis praeferri plus quam decet. — Quomodo super­ bia se manifestet exterius, pulchre explicat S. Thomas”. Sicut essentia humilitatis consistit in debita subiectione ad Deum, ita essentia superbiae sita est in illa subiectione recusata. Exinde etiam patet malitia superbiae, quae tanto gravior est, quanto maior est illa rebellio contra Deum. Ex quibus etiam elucet gravitas primi peccati protoparentum et diaboli. Superbia, sicut modo explicata est, vocatur a S. Thoma et S. Gregorio M. regina omnium vitiorum, quia revera omnibus vitiis imperat et ad omnia vitia inducere potest. Quare etiam facile intelligitur, Deum debere resistere superbis iliis­ que subtrahere suam gratiam”. — Latius egimus de superbia supra in trac­ tatu de vitiis capitalibus I, n. 409. ” ” ” ” S. theol. 2, 2, q. 161, a. 5 ad 2. ” lac. 4, 6. ,l Hebr. 11, 6. Sententiae S. Bernardi n. 37 (Migne, Patr. lat. 183. 75S). Selbstwegwerfung. ” Moral. I. 33, c. 7. “ L. c. q. 162, a. 4 ad 4. S. theol. 3, 3, q. 162, a. 6 ad 3. Caput IV. De partibus potentialibus temperantiae. $ 4. 2. 3. 54g 3. De studiositate. Studiositas est virtus moderans appetitum et studium veritatis 716 cognoscendae secundum regulas rectae rationis*1. Homo quidem naturaliter desiderat cognoscere veritatem; cum autem post peccatum originale cognitio veritatum haberi nequeat sine laborioso studio, nonnulli homines ex pigritia negligunt addiscere veritates etiam necessarias. Ad pigritiam vincendam in addiscendis veritatibus necessariis impellit forti­ tudo. Inordinatum vero desiderium sciendi moderatur virtus studiositatis. Studiositas praecipue quidem versatur circa cognitionem sensitivam moderan­ dam in visu et auditu, quia ibi facilius oritur inordinatio; debet tamen haud raro quoque exerceri in cognitione intellectiva. Vitium Jtudiositati oppositum per excessum est curiositas “, quae est in­ ordinatus appetitus cognoscendi. Curiositas versatur tam circa cognitionem intellectivam quam sensitivam. Circa cognitionem intellectivam potest ac­ cidere inordinatio: 1. ex parte finis, si scii, quaeritur scientia ad malum finem, e. gr. ad aliis nocendum; 2. ex inordinato modo appetendi scientiam; et hoc quadrupliciter: a) si quis propter studium rerum inutilium negligit scientias necessario addiscendas; b) si quis conatur addiscere scientiam a diabolo, ut accidit in divinatione, vana observantia, spiritisme etc.; c) si quis non ordinat scientiam creaturarum ad cognitionem Dei; d) si quis studet cognoscere veritates excedentes suam capacitatem. — Ex parte autem cogni­ tionis sensitivae potest adesse inordinatio, vel quia non ordinatur ad aliquid utile et potius avertit a scientia necessaria, vel quia versatur circa res peri­ culosas, e. gr. si quis curiose inspiciat mulierem et inde tentationes contra castitatem patiatur. — Curiositas inordinata ex se non est nisi peccatum veniale, cum eius inordinatio non sit tanta; potest tamen fieri peccatum mortale ratione materiae, finis et mediorum adhibitorum. Curiositas inordi­ nata vocatur aliquando concupiscentia oculorum’9. Non tantum vitio curio­ sitatis, sed etiam contra iustitiam peccat ille, qui alterius litteras aperit et legit··. Per defectum opponitur virtuti studiositatis negligentia, i. e. voluntaria omissio sciendi ea, quae necessaria sunt secundum statum et condicionem cuiusque personae. Gravitas huius peccati dependet ex malis inde secutis vel saltem ex probabili periculo malorum. 3. De modestia in exterioribus rebus. Modestia in exterioribus rebus est virtus moralis inclinans hominem 717 ad servandum decorum in exterioribus iuxta rectam rationem. Ista autem exteriora sunt a) motus corporis, b) ludi, c) vestimenta et ornamenta corporis. a) Modestia in exterioribus motibus corporis est valde necessaria ad iucundum convictum. Unde S. Augustinus·1 monet: „In omnibus motibus vestris nihil fiat, quod cuiusquam offendat aspectum." Merito autem dicitur in Ec­ clesiastico: „Ex visu cognoscitur vir, et ab occursu faciei cognoscitur sen·* ·· ·· ·* S. theol. 2, 2, q. 166, a. 2. Germanice: WiBbegierde. S. theol. 2, 2, q. 167, a. 2. Cf. aupra n. 181, ubi de violatione accreti anebatur. Regula ad «ervo· Del (Migne, Patr. lat. 32, 1380). ·· Neugierde. 550 Tract. XIII. De virtute temperantiae et vitiis oppositis. satus; amictus corporis et risus dentium et ingressus hominis enuntiant de illo." ·* — Propterea scriptores cum sacri tum profani multas regulas dant de recta compositione motuum corporis. Praesertim autem vitandae sunt ex una parte affectatio et ex altera parte rusticitas. b) Modestia recta in ludis pariter necessaria est, ne quis sit nimis ad­ dictus ludis cum scandalo aliorum et proprio detrimento. Virtus moderans rectum usum ludi vocatur eutrapelia ·’. c) Modestia in vestimentis et ornatu corporis non tantum omnem turpitu­ dinem, sed etiam omnem superfluitatem aut deficientiam vitat. Contra istam modestiam peccatur: I. per excessum, quando ornatus, consideratis omnibus condicionibus personae, loci et temporis, est vel nimis studiose quaesitus vel nimiis expensis acquisitus. Tali excessu peccant non pauci homines utriusque sexus, qui tempus, laborem, pecuniam prodige terunt ad excessivum ornatum procurandum. Quantitas peccati in huiusmodi excessive ornatu ex multis pensanda est: ex scandalo orto, ex laesis officiis status, ex malo fine intento. Confessarius et praedicator sit cautus in admonitione fidelium de hac re; quia saepe prorsus inutiliter adhortatur atque potius risum et in­ dignationem quam bonum effectum causât. Quod quidem praesertim de ornatu mulierum valet. Si tamen iste ornatus incitat ad lasciviam, tunc sane acriter vituperandus est. Mulieres possunt licite se ornare ad augendam pulchri­ tudinem suam, dummodo tamen adsit honestus finis et desit omne scandalum. Antiqai auctores severius locuti sunt de fuco, qui faciei imponitur. Sed praeciso scandalo et omni malo fine non est cur fucus sit moraliter malus. Gravior exsistit difficultas quantum ad nudationem pectoris plus minusve extensam, quam feminae solent adhibere praesertim in quibusdam occasio­ nibus, e. gr. in magnis prandiis et saltationibus °. 2. per defectum, quando quis non adhibet debitam diligentiam in ornatu et vestibus. Haec de virtutibus cardinalibus dicta sufficiant. Qui plura discere cupit, adeat S. Thomam°, qui de earum dignitate disserens scribit: „Inter alias virtutes [morales] prudentia est maxima, quia est mo­ deratrix aliarum; et post hanc iustitia, per quam homo bene se habet non solum in se ipso, sed ad alium; et post hanc fortitudo, per quam homo propter bonum contemnit pericula mortis; et post hanc tem­ perantia, per quam homo propter bonum contemnit maximas delecta­ tiones corporalium." *· « Eccli. 19, 36 sq. ” Cf. supra n. 317 et S. theol. 2, 2, q. 168, a. 2. ·» Cf. quae supra I, n. 613 dicta sunt de ornatu mulierum. ° S. theol. 2, 2, q. 47—170. ♦· Quaest. disp. unie, de virtut. card. a. 3. Index alphabeticus rerum Index alphabeticus rerum quae in secundo volumine Manualis theologiae moralis inveniuntur. Non indicantur paginae, sed numeri marginales. A Abiectio sui inordinata est vitium op­ positum humilitati 715. Ablatio rei alienae quandonam sit licita 86 sq. Abortus quid sit 137; directe et indirecte procurare abortum 140 sqq.; poenae contra procurantes abortum 142; ipsa mater incurrit has poenas ib. Absentia canonicorum a choro 366. Abstinentia ut est virtus specialis 649; eius actus est ieiunium 650; lex ab­ stinentiae ab esu carnium 663 ; causae excusantes 664; vitium abstinentiae oppositum, nempe gula 667. Academica duella graviter prohibita et punita 126. Acatholici v. Haeretici. Acceleratio partus quandonam sit licita ’39- , . . ... Acceptatio necessaria in promissionis contractu 267. Accessio ut est modus acquirendi domi­ nii quid sit 56. Accusator : eius obligationes et peccata 159. Accusatus v. Reus. Acquisitio dominii 39. Actiones: licet „actiones“ et „obligationes" emere, dummodo vitentur illi­ citae speculationes bursae 289. Actor v. Accusator. Adeps licitus diebus abstinentiae 663. Adiunctio ut modus acquirendi domi­ nium 56. Adiuratio quid sit 460; eius divisiones 461 : debitis condicionibus vestita est actus virtutis religionis licitus et ho­ nestus 462. Adiuratio daemonis v. Exorcismus. Adoratio quid sit 383 ; eius divisiones 384 ; eius obligatio 385: cultus latriae cui ex­ hibendus 386; cultus duliae cui debea­ tur 387 ; num crux sit adoranda 386. Adulatio est vitium oppositum virtuti aflabilitatis 613. Adulterium quid sit 703: laedit castita­ tem et iustitiam ib.; obligatio restitu­ tionis ex adulterio orta 151 sq. Advertentia ad orationem 354 ; ad Mis­ sam 480. Advocatus : eius obligationes et peccata 162 ; num possit patrocinari divortio civili obtinendo 162. Aegrotus v. Infirmitas. Aequitas v. Epikeia. Aequivocatio quid sit et quandonam sit hcita 171. Aetas audiendi Missam praeceptam 476; observandi abstinentiam a cibis vetitis 663 ; observandi ieiunium ecclesiasti­ cum 660. Affabilitas est virtus specialis pertinens ad virtutem iustitiae 612 ; eius diversi actus ib.; vitia opposita 613. Aggressor iniustus potest occidi cum mo­ deramine inculpatae tutelae 120 sqq., et quidem ad servandam vitam, pudi­ citiam, notabilem fortunam, famam ib. Alapa recepta non dat ius occidendi per­ cussorem 119. Alcoholismus: eius remedia 673. Aleatorii contractus -311 sqq. Alluvio ut est modus acquirendi domi­ nium