SYNOPSIS THEOLOGIÆ MORALIS ET PASTORALIS AI) MENTEM S. T1I0MÆ ET S. ALPHONSI HODIERNIS MORIBUS ACCOMMODATA. TOMUS SECUNDUS A Theologia ffîoralis Funbamen talis. De Virtutibus et praeceptis. Auctore Al). TANQUEREY EDITIO QUINTA Typis Societatis Sancti Joannis Evangelistæ DESCLÉE et SOCII ROMÆ — TORNACI (Belg.) — PARISIIS 1919 Quinta imprimatur editio Synopsis Theologice Moralis, auctoro Ad. Tanquerev. Nihil obstat A. Berrué. Imprim vi ur : Parisiis, die 6·1 Aprilis 1919. t LEO-ADOLPHUS CARD. AMETTE. Arch. Paris. Nihil obstat. V. CANTINEAV Can., Cens. libr. iMrXlMA'lUR. '•'-irnaci, die 14 Augusti 1919. t A. M. Epus Tornacen Λ Praefatio Synopsis Theologiae Dogmaticae Lectoribus. ILECTISSIMI in Christo Leétores, vobis suggerentibus, hanc Synopsim Theologice Mo­ ralis et Pastoralis concinnavi, ut ea quæ de catholicis Dogmatibus jam scripsi, expositione christianæ Ethicæ absolverem. Quum enim moralis scientia indivulse cum dogmaticâ conneciatur, ab eâque pendeat, præstat sane ut, in quantum fieri possit, in unum doélrinæ corpus utraque redigatur, quo melius pateat utramque amico et indissolubili fœdere sociari. Hæc Synopsis non erit mere casuistica^ed etiam doftriita­ lis et speculativa; etsi enim principia morum ad casus parti­ culares applicare oporteat, ipsa principia exponere ac probare magis necessarium est, ut ex eis rite intelleélis logice deduci valeant praéticæ conclusiones, quas sapiens conscientiarum moderator pænitentibus sibi commissis, pro variis persona­ rum, locorum ac temporum circumstantiis, accommodabit Moralem doôlrinam tradentes, pastoralem non omnino praetermittimus; sed, data operâ, praéHcum agendi modum in sacramentorum administratione quoad parvulos,devotos, moribundos, sponsos aliosque hujusmodi breviter delinea­ mus, Icélorem remittendo, pro fusiore hujus rei expositione, ad probatos auétores. Ita pariter, dum dc virtutibus sermo habetur, non solum quid stride liceat vel prohibeatur, de­ claramus, sed etiam quid expediat, embusque mediis hujus­ modi virtutes coli et augeri valeant. Divi ThomcB Aquinatis et 5. Alphonsi de Ligorio, pro modulo nostro, vestigiis inhaeremus; prior in secundâ et Theol. Mor. ii. — b vi. PRÆFATIO. tertiâ parte Summæ Theologicæ principia vere aurea de moribus ac virtutibus, necnon de Sacramentis non minus solide quam lucide tradit; posterior in principiorum appli­ catione præ ceteris prudentiâ et sagacitate pollet. Cæterum, inter modernos, Suarez, De Lugo, Salmanticenses et Billuart; inter recentes, Carrière, Lehmkuhl, Müller, Bouquillon, Ballerini et Noldin sæpius præ oculis habuimus1. “ In dcleftu autem sententiarum, ut mea faciam verba S. Alphonsi2, ingens cura mihi fuit semper rationem aucto­ ritati preeponere; et priusquam meum ferrem judicium, in eo (ni fallor') totus fui, ut in singulis quœstionibus me indiffe­ renter haberem, et ab omni passionis fuligine exspoliarem." Si quid vero falsi vel minus reéti in hanc nostram Synopsim, contra mentem nostram, irrepserit, mihi parcat beni­ gnus leétor, parcat et S. Mater Ecclesia, cujus judicio ea omnia quæ scripsi vel scribam humiliter subjicio. Baltimoræ scribebam, in die Pentecostes, i8a maii 1902. Ad. Tanquerey. Præfatio in quintam editionem. Penitus deletis, injustâ hostium industriâ, omnibus nostri operis exemplaribus, necesse fuit, finito bello, sine morA novam editionem edere. In quâ ea tantum recensere potuimus quæ ex Codice juris canonici confirmanda aut reformanda erant, præsertim in Tr. de Legibus et de Prœceptis Ecclesia. Ad majorem vero lectorum utilitatem, Tractatum de Censuris et de Prohibitione librorum juxta Codicem, adjungere opportunum duximus. Issiaci, prope Parisios, in festo Assumptionis B. Mariæ Virginis, 1919. Ad. Tanquerey. ’ Sæpe etiam consiliis usus sum amicorum et collegarum, quibus hic gratum offero animum. ’ Præfat. ad Theologiam Moralem. *· APPROBATIO EMINENTISSIMI Franctsct Garinnalis Bict)arfc, ARCHIEPISCOPI PAR1S1ENSIS. Quantum prosit ad reélam clericorum in scientiis theologicis institutionem doélrîna e purissimis fontibus hausta, clarà et scientificâ methodo exposita, et simul nostri temporis necessitatibus moribusque accommodata neminem latere potest. His porro dotibus pollet, prout Nobis relatum ac probe compertum est, opus cui titulus Synopsis Theologica Dogmaticce et Moralis, in quinque volumina distributum, quibus mox sextum et ultimum addetur, quod conscripsit 1). Tanquerey, e presbyteris Sodalitatis Sanéti Sulpitii, theologiæ professor in Nostro Seminario. In hoc enim opere diligentius excussa sunt Sacræ Scripturae loca, juxta votum Leonis XIII, qui valde exoptat ut “ divinae Scripturae usus in universam theologiae influat disciplinam ejusque prope sit anima”1; nec Patrum aut Conciliorum, quippe quæ et ipsa veritates revelatas contineant, testimonia negleéla sunt. Et quia, juxta praeceptum Apostoli, Christi minister oportet potens sit exhortari in doIlrinA sanA et eos qui contradicunt arguere, contradictores inducit auôtor, contradiétores, dico, nostri præsertim temporis, quos præcipue interest hodie con­ futari, eorumque argumenta, ex ipsis eorum libris plerumque deprompta, quam trita sint, licet novis forsan conceptibus et verbis involuta, patefacit, quam debilia sint, demonstrat. Ad rem vero moralem quod attinet, præcipuam auétor dat operam, ut, juxta ipr.ius Domini verba, proferat de the­ sauro suo nova et vetera : cetera, nimirum ipsa principia, quæ ab æterno sunt, et quæ, dum cetera fluxa moventur, immota manent; nova, nimirum novas explanationes novasque con­ clusiones, quibus novas aôhium, contraéluum, jurium officiorumve formas, quæ in dies hodiernis temporibus multi­ plicantur, explicat, judicat, indeque orta quæsita solvit Sic * Encycl. Provideniissimus, De Scripturâ sacra, 19 nov. »893, Illud autem maximi. de jure proprietatis, contra hodiernos ejus osores, de condilione opificum modisque eam in melius adducendi, de no­ vissimis circa operariorum laborem contradiibus, multa di­ serte et opportune disserit audior. Unde non tantum Nobis gratum est, quod hoc opus, jam in multis Ecclesiæ catholicæ partibus divulgatum, etiam in Nostro Seminario alumni præ manibus ad usum schola­ rum habent, sed etiam illud toti nostræ dioecesis clero enixe commendamus. Datum Parisiis, die 18 Februarii 1905. 4· Franciscus Card. RICHARD ARCHIEP. PARISIENblS. Inter analptüus xxi Prolegomena . Definitio et divisio Theologiæ Moralis......................................xxi Fontes Theologiæ Moralis............................................................. xxiv Conspectus historicus Theologiæ Moralis...................................... xxx Divisio theologiæ moralis fundamentalis ... i De (Illimo Fine et FiinDamento ffiioralitatiB. Art. I. Doctrina catholica hac de re exponitur . . 3 § I. De ultimo hominis fine . ’......................................... 3 Homo propter Deum, ultimum finem, creatus est. . 4 Homo ad finem supernaturalem ordinatur ... 6 Homo suam beatitudinem non in bonis creatis, sed in Dei cognitione et amore consequitur .... 8 § II. De normà mora litatis........................................................ 13 Dantur aéliones intrinsece bonæ vel malæ . . .13 Norma moralitatjs proxima est reéta ratio humana, norma vero ultima est ratio voluntasque divina . . 15 Norma moralis obligationis................................................ iS Art. II. Systemata acatholicorum de moralitatis norma. 22 Utilitarismus historice exponitur, præsertim evolutionismus.......................................................................... 22 Idem critice expenditur........................................................ 27 Stoicismus et Kantismus exponuntur . . . .31 Kantismus critice expenditur............................................... 34 Systemata ethica independentis expenduntur ... 36 De Hcribus Ruinante. Objeélum et divisio Tra&atûs............................................... 4θ CAP. I. De actibus liberis............................................. 4« Art. I. Actuum liberorum notio ac species ... Art. II. De principiis ad actum liberum concurrentibus. 42 48 Ari. III. De causis qua·: in actum liturum influunt De errore et ignorantia.................................. De passionibus................................................... De violentiâ............................................................ De propensionibus hæreditariis et temperamento De educatione............................................................ De habitibus.......................................... De statibus pathologicis.................................. CAP. II. De Moralitate actus humani. Art. I. De elementis a quibus derivatur moralitas. De moralitate ex objeélo derivata . De moralitate a fine desumpta .... De moralitate e circumstantiis derivatâ . De moralitate aélus externi.................................. Art. II. De extensione moralitatis............................. Quoad effeélum indirecte volitum .... Quoad cooperationem in aélum malum Quoad aélum indifferentem in individuo CAP. III. De merito actus humani. Conditiones ex parte operantis .... Conditiones ex parte operis...................................... Conditiones ex parte Dei.................................. • 53 f4 58 65 67 72 74 77 86 87 88 91 97 99 102 Ό.3 109 "3 118 121 122 '25 De Degibus Art. I. De conceptu legis in genere. Art. II. De lege divina. $ I. De lege divina naturali. De conceptu et existentià hujus legis De objeélo et indole De promulgatione et cognitione . § II. De lege divinâ positiva. De lege veteri.................................. De lege novâ.................................. Art. III. De lege ecclesiastica. . De auélore, objeélo, et promulgatione De obligatione et subjeéto De interpretatione et epikeiâ . De cessatione et consuetudine Art. IV. De lege civili. * I. De conditionibus requisitis ad hanc legeni § II. De ejus obligatione . 128 '3' '3' '3' '35 '39 >4' '42 148 '55 156 '63 '73 '79 190 '9' '94 INDEX ANALYTICUS. Ot Conscientia. Art. I. De conceptu et speciebus consci enti.« . · . 199 De notione et speciebus................................................ 199 De conscientia laxâ......................................................... 202 De conscientia scrupulosâ........................................ 205 Art. II. De conscientia certa ut morum regula . .211 Notio conscientiæ moraliter certæ............................... 211 Quo sensu sit regula morum proxima? . . . .213 Art. III. De conscientia dubia....................................... 216 $ I. De ejus conceptu et medio dubium excutiendi . .216 $ II. De variis systematibus adsolvendum dubiumpraflicum. 2 21 Conspedtus historicus systematum .... 222 De æquiprobabilismo....................................................... 231 De probabilismo................................................................ 235 De systemate compensationis...................................... 239 Conclusio : de educatione conscientiæ .... 243 De Deceatis et Vitiis. Art. I. De peccatis......................................................... 248 § I. De conceptu biblico et theologico peccati . . .248 De causis quæ ad peccatum inducunt .... 255 $ II. De peccato mortali : Doétrina Scripturæ . . .262 Dodtrina Patrum et theologorum............................... 269 De efledlibus peccati mortalis................................275 De conditionibus ad peccatum mortale. . . - 278 $ III. De peccato veniali : ejus natura . . . .28» Ejus efledtus.................................................................. -85 § IV. De distinflionepeccatorum specifica ct numericfi - 285 Speciatim de peccatis internis................................ 29* Conclusio : de peccato materiali................................ -94 Art. II. De vitiis seu peccatis capitalibus. . . · 296 De superbiâ.................................................................. 299 De invidia.................................................................. 3°4 De ira.......................................................................... · 3°7 De gulâ, ebrietate et alcoolismo . . . . · 3’2 De avaritiâ et cupiditate........................................... · 323 De acedia seu pigritiâ........................................... · 327 De Virtutibus in Communi. Prænotanda de habitibus........................................... Art. I. De virtutibus acquisitis.......................................... De virtutibus intelledtualibus.......................................... De virtutibus moralibus.... . . 321 520 327 339 xil. INDEX ANALYT1CUS. Art II. De virtutibus infusis............................................... 342 Notio, species et existentia............................................... 343 De augmento et amissione harum virtutum . . . 345 I)e Virtutibus Theologicis CAP. I. De virtute fidei .... • 355 • 355 Art. I. De natura et præstantia fidei Fidei definitio......................................... Fidei genesis......................................... • Fidei præstantia......................................... • Art. II. De necessitate fidei. • De credendis necessitate medii • De credendis necessitate præcepti . • De præcepto confessionis fidei. • Art. III. De peccatis contra fidem ■ De hæresi et dubio in fide. • De apostasia, praesertim per adhæsionem se is massonicis...................................................... • · De infidelitate......................................... • De causis internis peccatorum contra fidem De causis externis peccatorum contra fidem • . Art. IV. De mediis in fide proficiendi. • CAP. II. De virtute spei .... Art. I. De natura spei................................. . . De spei objeélo......................................... De spei motivo......................................... • De proprietatibus spei .... . De subjeéto spei................................. Art. II. De honestate et necessitate spei. Spes vere rationem habet virtutis . Aliquis aélus spei necessarius est . Rejiciendus est quietismus Art. III. De peccatis contra spem De desperationis notione et malitia. De praesumptione................................. Corollarium : de mediis in spe proficiendi 357 359 363 364 370 374 378 379 383 388 392 400 405 406 406 407 410 420 422 424 CAP. III. De virtute caritatis . Praenotanda de amoris natura, causis et effcé >us De virtute caritatis in genere . Art. I. De caritate erga Deum . § I. De naiurâ hujus caritatis De amore benevolenti® . De amore amicitiæ . 426 43» 435 435 435 437 INDEX ANALYT1CUS. xiii. § II. De necessitate hujus caritatis............................................ 438 § III. De peccatis contra caritatem erga Deum . . . 442 Conclusio : De mediis in amore Dei proficiendi. . . 443 Art. II. De caritate erga proximum..................................... 447 Prænotanda de caritate erga seipsum .... 447 §1. De prœcepto caritatis erga proximum . . . .450 Speciatim de dileétione inimicorum..................................... 457 De eleemosyna...................................................................... 462 De correptione fraterna..................................................... 466 De ordine in caritate servando............................................. 471 § IL De operibus caritatisprœsertim socialibus . . .477 Principia generalia nostris diebus accommodata . . 478 De operibus piis ad educationem speôlantibus . . 479 De consociationibus inter operarios promovendis . . 482 De consociationibus inter ditiores promovendis . . 487 § III. De peccatis fraterna caritati oppositis . . .491 De discordiâ et contentione............................................. 49α De scandalo...................................................................... 494 .Oe Virtute Heligtonis. Prænotanda de religione in genere .501 .... CAP. I. De actibus religionis principalibus. . . 504 Art. I. De ipsis actibus religionis............................................ 504 De adoratione interna, externâ et publica . . . 504 De oratione, et primum de ejus necessitate . . .507 De ejus dotibus....................................................................... 512 De ejus efficaciâ, et conditionibus ut sit efficax . . 515 Corollarium : de oratione dominicâ..................................... 521 De devotione et mediis in eâ proficiendi .... 523 Art. II. De vitiis religioni oppositis..................................... 527 De idololatriâ....................................................................... 527 De superstitiosis observantiis.............................................. 529 De hodiernis faétis in quibus superstitionis periculum invenitur (magnetism© et spiritismo) .... 533 De blasphemiâ.......................................................................542 De tentatione Dei.............................................................. 545 De sacrilegio.......................................................................546 De simoniâ............................................................................... 549 CAP. II. De actibus religionis secundariis . . -555 Art. I. De Juramento............................................................... 555 Ejus natura et honestas...................................................... 555 Conditiones ut juramentum sit licitum .... 558 De obligatione a juramento induélâ................................... 561 De adjuratione et vanâ assumptione nominis Dei . . 563 INDEX ANALYTIGUS. 565 Art. II. De voto......................... 566 Natura, conditiones ac species votorum 572 De honestate voti................................................... De obligatione ex voto ortâ.................................. 576 580 De cessatione voti ejusve obligationis . CAP. III. De actu religionis sociali Pranotanda de sanctificatione sabbati et dominical Historica expositio................................................... Conclusio : quo jure hæc sanClificatio præcipiaiur? I. De sociali utilitate diei dominica . II. De pracepto audiendi missam III. De prohibitione operum servilium . 5S9 5S 9 592 594 599 605 De Virtutibus moralibus Art. I. De Prudentia.................................................... Notio et elementa ex quibus constat Vitia prudentiæ opposita........................................... De præstantiâ prudentiæ et mediis in eâ proficiendi Art. II. De Fortitudine........................................... Ejus natura et gradus........................................... De vitiis fortitudini oppositis.................................. De virtutibus fortitudini adnexis .... De mediis in fortitudine proficiendi Art. III. De Temperantia........................................... Notio et regulæ generales temperantiæ . De virtutibus temperantiæ adnexis, et primum de hu­ militate................................................................ De mansuetudine................................................... De modestia.................................................... 6l2 616 618 618 620 626 628 632 633 Hppenbtr DE PRÆCEPTIS DEI ET ECCLESIÆ. Art. I. Concordia inter virtutes et præcepta Decalogi. Primum praeceptum exponitur in Tr. de Virtutibus theo­ logicis et De Virtute Religionis............................... Secundum et tertium exponuntur ubi de Viri. Religionis. Quartum declaratur in Tr. de Variis Stat.obligationibus. Quintum enucleatur in Tr. de Virtute Justitia Sextum et nonum exponuntur ubi de Castitate Septimum, oétavum, nonum et decimum declarantur in Tr. de Justitia........ 637 637 639 642 643 644 645 INDEX ANALYTIGUS, Art. II. De Præceptis Ecclesiæ . § I. De praecepto jejunii. . Origo et utilitas hujus præcepti Modus servandi legem .... Causæ ab eâ excusantes § II. Depracepto abstinentiae Origo et extensio.................................. Causæ excusantes.................................. § III. De pracepto pastores substen ta ndi Origo hujus præcepti .... Ejus indoles et extensio. . . * Documenta . • · · · 647 648 649 663 664 664 665 · Propositiones damnatæ ab Alexandro VII Propositiones damnatæ ab Innocentio XI Censuræ hodie vigentes.... 668 6/Ô ELENCHUS AUCTORUM SÆPIUS IN HOC VOLUMINE ALLEGATORUM. Acta S. Sedis, seu ephemerides Rornæ cditæ, in quibus promul­ gantur S. Pontificis Aéla, necnon Roman. Congregationum decreta. Aertnys, C. SS. Red., Theologia moralis, Tornaci, Casterman, 1896. Alphonsus Maria de Ligorio, (S.), Theologia Moralis, ed. nova, curâ et studio P. Leonards Gaudé, C. SS. Red., Romæ, 1905. American ecclesiastical Review (monthly), ed. by Rev. IL J. Heuser, New York and Philadelphia. Ami du Clergé, Revue de toutes les questions ecclésiastiques, Langres. Annibale (D’), Summula theologia Moralis, ed. 4a, Romæ, 1896. Baets (M. de), Les Bases de la Morale, Paris (Alcan) et Gand, 1892. Bain (A), The emotions and the will, gallice redditum a P. Le Monnier, Les Emotions et la volonté, Paris, Alcan, 1885. Ballerini-Palmieri, S. J., Ojus theologicum morale A. Ballerini absolvit et edidit D. Palmieri, ed. 3«, Prati, Giachetti, 1899. Baunard, Doute et ses victimes, 5e éd., Paris, Poussielgue, 1899. Barré, TraCiatus de Virtutibus, Parisiis, Berche et Tralin, 1886. Bautain, Philosophie des Lois, Paris, i860; La Conscience, Paris, 1869. Beaussire, Les principes de la Morale, Paris, Alcan, 1888. Benedictus XIV, Bullarium, Romæ, 1760-1761; De synodo diœcesanâ; Institutiones ecclesiastica·, De servorum Dei beatificationc... Bentham, Introduction to the principles of Moral and Legislation, 1789; gallice .· Traités de Législation civile et pénale, ouvrage extrait des manuscrits de Bentham par E. Dumont, Paris, 1820. Berardi, Praxis confessariorum, ed. 4% Faventiæ, 1903. Bertillon, J., L'alcoolisme et les moyens de le combattre, Paris, Lecofire, 1904. Billot, S. J., Disquisitio de naturà et ratione peccati, cd. 3a, Romæ, 1900; De virtutibus infusis, Romæ, 1901. Billuart, O. P., Summa S. Thomce hodiernis Academiarum moribus accommodata, nova ed., Parisiis, 1S72. Bonaventura (S.), Opera omnia, ed. Vivès. Bossuet, Œuvres complètes, éd. Vivès; Sermons, ed. Lebarcq. Bouquillon, Theologia moralis fundamentalis, ed., Brugis et Parisiis, 1903. Bourdaloue, Œuvres complètes, Besançon, 1823. Bourgeois L., La solidarité, Paris, Colin; Essai d'une philosophie de la solidarité, Paris, Alcan. Broglie (abbé de), La Morale sans Dieu, Paris, 1886. Brownson Orestes, The spirit rapper, New York and Detroit. Burn, A. E., An introduction to the Creeds, London, 1899. xvlL ELENCHUS AUCTORUM. Cabrol (l)om Fernand, O. S. B.), Diflionnaire d'archéologie chré­ tienne et de Liturgie, Paris, Letouzey. Capellmann, Medicina pastoralis, ed. lat. 4*, Aquisgrani, 1 Capron, E. W., Modem spiritualism, Boston, 1855. Catechisnius Cone. Tridentini, seu Catechismus Romanus, Tornaci, >890. Caro, E., Problèmes de Morale sociale, 2e éd., Paris, 1887. Carrau, L., La morale utilitaire, Paris, 1874. Cavagnis, Institutiones juris publici ecclesiastici, 3* ed., Romæ. Cheysson et Riemain, Premier Congrès national contre Γalcoolisme, Paris, Asselin, 1904. Chollet, A., La morale stoïcienne en face de la morale chrétienne, Paris, Lethielleux. Coconnier, O. P., L'hypnotisme franc, Paris, Lecoffre, 1897. Coignet, C., La Morale indépendante, Paris, Alcan, 1869. Collectanea S. Cong, de Propag. Fide, Romæ, 1893. Comte (A), Cours de Philosophie positive, Paris, 1839-1842. Costa Rossetti, S. J., Philosophia Moralis, Œniponte, 1S86. Cresson, A., La Morale de Kant, Paris, Alcan, 1904. Darwin, The origin of species; The descent of man; gallice : L’ori­ gine des espèces; La descendance de l'homme, trad, par E. Bar­ bier, Paris, Schleicher. Decretales Gregorii IX, ed. critica a Richter et Friedberg edita. Denzinger, Enchiridion symbolorum ac definitionum..., Deschamps et C. Jannet, Les sociétés secrètes et la société, Paris, 1S80. Descuret, La médecine des passions, 3e éd., Paris, 1880. Didiot, Morale surnaturelle fondamentale, Lille et Paris. Dubois, I.es Psychonévroses et leur traitement moral, Paris, Masson, 1904. Du Camp, Maxime, La Charité privée à Paris, Paris, 1886; Paris bienfaisant, Paris, 1888. Elbel-Bierbaum, O. S. F., Theologia moralis, Paderbornæ, 1894. Faber, The Creator and the creature; spiritual Conferences; gallice: Le Créateur et la Créature; Conférences spirituelles. Farges, S. S., La liberté et le devoir, fondements delà Morale, Paris, 1902. Ferraz, M_, Philosophie du Devoir, 2e éd., Paris, 1869. Fonsegrive, Essai sur le libre arbitre, sa théorie et son histoirer 2e éd., Paris, 1890. Fouillée, Critique des systèmes de Morale contemporains, 3e éd., Paris, Alcan. 1893; Tempérament et Caractère, 1895; Le moralisme de Kant et l'amoralisme contemporain, 1905. François de Sales, (S.), Œuvres complètes, édition d’Annecy. Frins, S. J., De aflibus humanis ontologice etpsychologice, Friburgi Herder, 1897. Gay, Mgr, La Vie et les vertus chrétiennes, Paris, 1876. Gaudé, C. SS. Red., De morali systemate S. Alfonsi, Romæ, 1894S xviii ELENCHUS AUCTORUM. Génicot. S. J., Theologia: moralis institutiones, cd. 3*, Lovanii, 1900. Gibbons, Card. James, The ambassador of Christ, Baltimore, 1896; gallice versum ab André, s.s., L'ambassadeur du Christ, Paris, Lethielleux. Gilfillan, J., The Sabbath viewed in the light of reason, revelation and history, Edinburgh, 1861. Gilles de la Tourette, L'hypnotisme, Paris, Pion, 1889. Gonzalez, Thyrsus, S. J., Fundamentum theologia moralis, Agrippinæ, 1694. Gousset, Cardinal. Théologie morale, 12e éd., Paris, 1861. Grasset, L'hypnotisme et la suggestion, Paris, Doin, 1903; Le Spiri­ tisme devant la science, Paris, Masson, 1904. Guibert, Etude sur l'hypnotisme, Paris, Retaux; La formation de la volonté, Paris, 1903; La Bonté, Paris, 1904; Lecaraflére, Paris, 1905. Gurney, Myers, Podnwre, Phantasms of the living; gallice reddi­ tum a Z. Marillier : Hallucinations télépathiques, Paris, Alcan. Gnry-Ballerini, S. J., Compendium theologice moralis, ed. 4*, Romæ, 1877. Guyau, Essai d'une morale sans obligation, ni sanflion, 4e éd., Paris, Alcan, 1896; Education et hérédité, Paris, Alcan. Haar (F. ter), C. ss. Red., De systemate morali antiquorum probabilistarum, Paderbornæ, 1894; Ven. Innocenta XI. de Probabilismo decreti, historia etvindicia, Tornaci ct Parisiis, 1904. Halleux, J., L'Evolutionisme en morale, Louvain, 1901. Hélot, Ch., Névroses et possessions diaboliques, Paris, Blond, 1897. Hulst (M. d*), Conferences de N.-Dame, Paris, 1891-1893. Ignatius de Loyola (S), Exercitia spiritualia, ed. Roothan, Romæ, 1854. Janet, Paul, La Morale, 6e éd., Paris, Delagrave; Histoire de la Philosophie morale, Paris, i860. Joannes a S. Thomâ, O. P., Cursus theologicus, Lugduni, 1663. Kant, Emmanuel, Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, 1785; Kritik der praktischen Vernunft, 1788; gallice : Fondements de la Métaphysique des mœurs, trad. Barni, Paris, 1848; Critique de la Raison pratique, trad. Picavet, Paris, Alcan, 1802. Kenrick, Theologia moralis, ed. 2“, Mechliniæ, 1861. Konings, C. ss. Red., Theologia Moralis, ed. p, Neo-Eboraci, 1888. Lacroix, S. J, Theologia Moralis, Venetiis, 1747. Laloux, s.s., De aelibus humanis, Parisiis, Jouby, 1862. Lallemand, Histoire de la Charité, Paris, Picard, 1902-1903; His­ toire des enfants abandonnés et délaissés, Paris, 1885. Lanessan (J. L. de). La Morale des Religions, Paris, Alcan. 1905. Lehmkuhl, S. J., Theologia Mcralis, ed. 9·', Friburgi Brig., 1898. Lelong (Mgr), Conférences sur les vertus sacerdotales, Paris, Téqui, 1901. Lequeux, ManuaU Compendium doflrina moralis de Virtutibus, Parisiis, 1843. ELENCHUS AUCTORUM. Lescœur, Zrt Science du Bonheur, Paris, 1873; Ζα science et tes faits surnaturels contemporains, Paris, Roger, içco. Liégeois, J., Delà suggestion et du somnambulisme, Paris, Doin, 10.59. Littré, Paroles de Philosophie positive, Paris, 1859. Malapert, Les éléments du caractère, Paris, Alcan, 1897. Manning, Cardinal, Sin and its consequences ; gallice reddidit Maillet, Z904. Méric, L'imagination et les prodiges, Paris, Téqu:, 1905. Mercier, Psychologie, 6e éd., Louvain, 1904. Merit, Zrt Foi, Tours, Cattier, 1886. Meyer, S. J., Institutiones juris naturalis, Fri burgi, 1900. Mignot Mgr, L'apologétique contemporaine, ap. Revue du Clergé français, t. XXIV sq. Mill, Stuart, Utilitarianism, gallice redditum ' L·utilitarisme, Paris, Alcan. Moreau, P. G., L'hypnotisme, étude scientifique et religieuse, Paris, 1891. Müller, Theologia Moralis, ed. T, Vindobonæ, 1894. Natalis Alexander, De peccatis (Aligne, Theol. Curs., t. XI.) Noldin, S. J., Summa theologice moralis, Œniponte, 1902. Nourrisson, P., Le club des Jacobins sous la troisième République, Paris, 1900; LesJacobins au pouvoir, Paris, 1904. Oudaille, Lefoyerfamilial et la femme contre l'alcoolisme, Paris, 1904. Paulhan, Les Caractères, 2e éd., Paris, Alcan, 1902. Payot, L'éducation de la volonté, Paris, Alcan, 18· éd. 1904; Cours de Morale, Paris, Colin, 1904. Perrone, De. virtutibus fidei, spei et caritatis, Ratisbonæ, 1865. Pesch, PrceleCliones dogmaticae, t. VIII et IX, De virtutibus theolo­ gicis et moralibus, De peccato, ... Friburgi Brisg., 1899. Piat, Historique de la liberté au XIXe siècle; Le problème de la liberté, Paris, Lethielleux, 1894-95. Potton, O. P., De theoriâ probabilitatis, Parisiis, 1S74. Prune Théologie Morale, trad. Bélet, 1880. Rabier, Psychologie, 6e éd., Paris, Hachette, 1898. Reid, T., An inquiry into the human mind, or the firinctPtes of common sense, Edinburgh, 1765. Ribot, La psychologie des sentiments ; L'hérédité psycnoiogiqut, jm maladies de la mémoire, Paris, Alcan. ELENCHUS AUCTORUM. Salmanticenses, Cursus theologice moralis, Vcnetiis, 1764. Sanchez, De praceptis Decalogi., Parisiis, 1615. Sayrus, Clavis regia sacerdotum casuum conscientia, Venetiis, 1618. Scaramelli, S. J., Diretlorium asceticum, Augustæ Vindelicorum, 1770. Schram, O. S. B., Institutiones theologice mystica, nova ed., Pari­ siis. 1868. Séailles, G. Les affirmations de la conscience moderne, Paris, Colin, 1903. Seneca, Opera omnia, præsertim epistola ad Lucilium, et de Ira. Shaftesbury, An inquiry concerning virtue and merit, 1699. Spencer, Herbert, The principles of ethics, London and New York, 1900; Principles of Biology; gallice : Les Bases de la Morale evolu­ tionisle; Principes de Biologie, Paris, Alcan. Sporer-Bierbaum, O. S. F., Theologia moralis, decalogalis et sacra­ mentalis, nova ed., Paderbornæ, 1901, Suarez, S. J., Opera omnia, Parisiis, Vivès, 1856 sq. Surbled, La Morale dans ses rapports avec la Médecine, Paris, Retaux, 1892; Spiritualisme et spiritisme, Paris, 1898; Spirites et Mediums, Paris, 1901. Thomas (S.) O. P., Opera omnia, jussu impensâque Leonis ΧΙίΙ edita, Romæ; alia ed., Parisiis, Vivès. Thomas, L'Education des sentiments, Paris, Alcan, 1904. Thomassin, Orat., Traité des Jeûnes de Γ Eglise, Paris, 1680. Turinaz, Mgr, Irois fléaux de la classe ouvrière; Le clergé catholi­ que et la lutte contre l'alcoolisme, Paris et Nancy, 1901. Turmann, Max, Au sortir de l'école, 3e éd., 1901; L'éducation popu­ laire, 2e éd., 1904; Initiatives féminines, 1905, Paris, Lecoftre. Tyrrell, External religion; gallice : La Religion extérieure, Paris, Lecoflre, 1902. Vacandard, Etudes critiques, Paris, Lecoffre, 1905. Vacant-Mangenot, Diflionnaire de Théologie, Paris, Letouzey. Vallet, La vie et Γhérédité, Paris, 1891. Vermeesch, S. J., De prohibitione et censura librorum, 2* ed., Tornaci, 1898. Viva, S. J., Damnata theses ab Alex. VII, Innoc. XI et Alexan­ dro VIL Neapoli, 1708. Waffelaert, Mgr, La coopération au mal, 2e éd., Bruges, 1892. Walsh, De aflibus humanis, Dublinii, 1891. Warner. A. G., American charities, New York, 1895. Wirceburgenses, S. J., Theologia dogmatica et moralis, nova ed., Lutetiæ, 1883. N. B. — Inter auétores allegatos, nonnulli sunt qui erroribus. scatent, idocque iegi nequeunt nisi legibus Ecclesiæ hac in re latis *»btemnerando. Prolegomena IN THEOLOGIAM MORALEM De Theologia in genere jam diximus in primo volumine Theologiae dogmaticæ. Hic igitur pauca praemittere sitis erit de Theologiae Moralis notione, fontibus et historiâ. § I. Theoloct.-e Moralis notio. i° Definitio. (A) Theologia in genere definitur : scientia supernaturalis de Deo et creaturis quatenus ad Deum refe­ runtur. Dividitur in dogmaticam et moralem : prior, quæ magis speculativa est, veritates credendas exponit et demonstrat, meritoque vocatur regula credendorum ; posterior, quæ magis praélica est, circa mores seu agenda versatur, proptereaque regula agendorum nuncupatur. Exinde tamen inferre non licet theologiam dogmaticam esse mere speculativam, et moralem mere prafticam : dogmata enim quæ fidei nostræ proponuntur, quamvis primario objeftivum conceptum menti exhibeant, ultimo tandem ad nostram sanctificatio­ nem et glorificationem ordinantur; aliunde regula morum logice e Christianis dogmatibus fluit, et nil efficacius ad virtu­ tum praxim allicit quam divinorum mysteriorum, v. g. Creationis, Providentiae, Incarnationis, attenta et pia contem­ platio. Unde theologia dogmatica primario quidem, sed — -■■ ■ ■ · — - - — - . L-_ _ __ J i. ’ N. Tkom., i. q. i, a. 4-5; Zacharia, Dissertatio de Casuisticæ Theologiæ originibus, locis atque præstan’iâ, ap. Heilig, Theol. Mora­ lis S. Alphonsi, Mechliniæ, 1S45, p. XXVil-CXLVlll; Palussi, Prodromus ad universam morum theologiam, ap. Migne, Theol. Curs. Compl. XI, coi. 9-64; Müller, Theol. Moralis, Introductio, § 1-14; T. Bouquillon, Theologia Moralis Fundam., 3* ed., Introd. p. 1-167; Hogan, Clerical Studies, Boston, 1898, ch. V; quod opus gallirc redditur fuit curâ Boudinhon, Paris, 1902 : Les Etudes du Clergé. Theol. Mor. II. — c xxii. PROLEGOMENA non exclusive est regula credendorum; et theologia moralis, quamvis primario sit regula agendorum, quæstiones etiam speculativas ampleéli debet. 2. (B) Theologia moralis definiri potest : scientia, rationi simul et fidei innixa, de aclibus humanis disserens, quatenus media sunt adfinem supernaturalem attingendum ‘.— Dicitur : (a) Scientia, i. e. series conclusionum ex principiis certis deduc­ tarum et logico ordine connexarum. Differt proinde ab illa theolo­ gia quæ est mere casuistica, et quæ in solutione praôticarum difficul­ tatum sita est; altius siquidem ascendit Theologia moralis : principia morum, tum ratione tum fide cognita, investigat, exponit ac demonstrat; ex eis postea logico ordine conclusiones deducit, quæ propius ad praxim accedant; et regulas tradit quibus aéhis humani ad finem nostrum supernaturalem tendere valeant’. (b) Rationi et fidei innixa, i. e. non solo lumine naturali, sed etiam revelationis ope comparata; et ita distinguitur ab Ethica, seu morali Philosophiâ, quæ de principiis morum disserit sola ratione cognitis, et quatenus ad finem ultimum naturalem tendunt. 3. (c) De aclibus humanis disserens quatenus... quibus verbis objeflum hujus scientiæ declaratur, videlicet omnes aéhis humani, sive interni sive externi, ad vitam tum privatam, tum domesticam vel socialem speélantes, non quidem sub omni respeélu, sed quate­ nus ad finem ultimum supernaturalem tendunt; disserit igitur de aélibus humanis tum in se, tum in suis principiis; de legibus quibus hujusmodi aélus regulantur; necnon de mediis internis aut externis, v. g. sacramentis, quorum ope aéliones nostras ad finem nostrum ’ Hodie non pauci propugnatores ethicæ independentis, hanc scien­ tiam ambitiose definiunt humanitatis breviarium, compendium videli­ cet omnium scientiarum quæ hominem feliciorem reddant; alii, cum Payot, Cours de .Morale, p. 6, asserunt eam esse scientiam quâ vita humana perfeélior, intensior et beatior efficitur. Has definitiones nimis esse comprehensivas et confusas nemo est qui non videat. ’ Recenter orta est, praesertim in Germania, controversia inter Pro­ testantes et Catholicos, imo inter ipsos Catholicos de methodo in Morali Theologia sequenda : multi siquidem contenderunt casuisticam disciplinam nullo solido fundamento inniti, multisque abusibus ansam praebere. Quod quidem verum est, quando regulæ morum independenter a veritatibus dogmaticis exponuntur; sed minime verificatur in operibus Theologorum qui, vestigiis 5. Thoma inhærentes, prin­ cipia sedulo investigant, analysis et synthesis ope, et ex eis logice conclusiones deducunt. Cfr. Mausbach, Die katholischc Moral, ihre Methoden, Grundsaetze und Aufgaben, Kcln, 7901; Adloff, Katholische Moral und Sittlichkeit, Strassburg, 1901; E. Van Roey, Recentes controverses de Morale, ap. Revue Néo-Scolastique, mai-nov 1902, pp. 213, 464· IN THEOLOGIAM MORALEM. χχίιι supernaturalem dirigere valeamus. Et ita distinguitur ab illis scien­ tiis humanis, quæ disserunt de legibus ad aliquem finem particula­ rem speétantibus, v. g. a scientiâ œcononticâ, quæ tradit normas quibus divitiæ comparari ac distribui debeant; a politica, quæ tradit normas prudentis gubernationis, etc. — Distinguitur pariter ab illis scientiis ecclesiasticis, ut scientiâ canonicù et liturgicà, quæ proxime ad externum Ecclesiæ regimen vel cultum publicum promovendum ordinantur,quamvis remote etiam ad finem ultimum tendant. Nihilo­ minus theologia moralis his variis scientis utitur, imo eis sub aliquo respeélu præest,quatenus finis proximus ultimo fini subservire debet. 4. Theologia moralis sensu lato sumpta ampleétitur theologiam asceticant ct mysticam; sed sensu stricto ab eis distinguitur : versatur enim circa leges vitee christiance; ascetica autem circa regulas et consilia christianceperfectio­ nis, ct mystica circa vias sublimiores contemplationis ac intimæ cum Deo unionis. 5. 2° Divisio. Communiter theologia moralis in duas partes dividitur : (a) Generalem, seu Fundamentalem, quæ disserit tum de ultimo hominis fine et de normA moralitatis, quæ nihil aliud est nisi ordinatio aCluum in finem ultimum; tum de mediis generalibus quibus in finem tendimus; (b) et spe­ cialem, quæ disputat de mediis particularibus quibus ad finem tendimus; videlicet de virtutibus cuique Christiano commu­ nibus, et officiis cuique statui propriis; necnon de sacramentis, quibus gratia confertur ad officia vitæ christianæ reôte adimplenda. 6. Cum vero in Synopsi Theologice Dogmatisez doctrina non solum speculativa, sed etiam practica de quatuor sa­ cramentis jam exposita fuerit, primum quidem rem saevamentariam absolvimus, moralem et canonicam doctrinam exponendo de tribus aliis sacramentis, videlicet de Pceni­ tentid, Matrimonio et Ordine; postea vero sequenti ordine de variis partibus Theologiæ Fundamentalis et Specialis disputabimus : 'De De Theologia Fundamentalis De De seu De Generalis. .De Ultimo Fine et normâ moralitatis. Aétibus humanis. Legibus. Conscientia. Peccatis et Vitiis. Virtutibus in genere. PROLEGOMENA. xxiv. Theologia Specialis. iDe. Virtutibus theologicis. De Virtutibus moralibus, seu de Decalogo. - Appendix de Ecclesiæ praeceptis. De Justitia et de Contraétibus. ■ De Variis Statuum obligationibus. 7. Ratio divisionis paulo attendenti patebit. Primo quidem, in Fundamentali, agitur de Ultimo Fine ad quem tendimus, juxta illud : in omnibus respice finem; postea de Aftibus humanis, quatenus sunt media ad finem; de Legi­ bus, quibus aétus nostri ad finem diriguntur; de Conscientiâ, cujus ope leges generales singulis individuis applican­ tur; de Peccatis et Vitiis quibus a lege voluntas humana defleétit; de Virtutibus, quarum ope ad vivendum secun­ dum legem inclinamur. Theologia specialis, quæ de officiis particularibus disserit, primum agit de virtutibus theologicis, et secundo de virtuti­ bus moralibus, quia sub his duobus generibus comprehen­ duntur omnia officia communia vitæ christianæ; ita expo­ nuntur prœcepta Decalogi, quæ ad virtutes referuntur; per modum vero Appendicis, subjungitur Traélatus dc Prceceptis Ecclesiæ, tanquam complementum Theologiæ Decalcgalis. — Quia vero inter virtutes morales, justitia longiorem expositionem postulat, de efi speciatim sermo habetur in 7r. de Justitiâ et Contractibus. — Tandem, cum, præter officia omnibus communia, quædam sint variis statibus propria, dc eis disputatur in Tr. de Variis Statuum obliga­ tionibus1. § II. Fontes Theologde Moralis. Fontes ex quibus veritates morales hauriuntur iidem sunt ac Fontes theologici, dc quibus actum est in Synopsi Theo­ logice. Fundamentalis. Pauca tantum addere liceat quæ ad disciplinam moralem magis direétc spectant. 1 In speciali editione ad usum seminariorum ubi Theologia moralis seorsitn a dogmatica exponitur, hanc sequimur divisionem : T. I. Theologia moralis fundamentalis; de virtutibus et præceptis. T. 11. De Justitiâ et contradlibus; de variis Statuum obligationibus T. III. De Sacramentis in genere ct in specie. j ! 1 ' ; IN THEOLOGIAM MORALEM. 8. i° De usu Scripturae in re morali. Scripturas tara Veteris quam Novi Testamenti utiles, imo necessarias esse ad morum reélam institutionem omnes fatentur qui earumdem inspirationem admittunt : “Omnis Scriptura divinitus inspirata, utilis est ad docendum, ad arguendum, ad corri­ piendum, ad erudiend' m in justitiâ; ut perfetlus sit homo Dei, ad omne opus bonum instructus” Revera in eis tum prœcepta, tum exempla inveniuntur, quibus mores instruuntur. (A) Dum vero libris Vet. Testamenti utimur, præ oculis tria praesertim habenda sunt : (a) constans ac progressivum fuisse revelationis incrementum a Patriarchis usque ad Chri­ stum; et Deum, in iis quæ præscripsit, permisit aut tole­ ravit, sese humanæ infirmitati accommodâsse, ita ut non omnia quæ judæis licebant, Christianis permittantur : v. g. polygamia et divortium, quæ antiquitus saltem toleraban­ tur, sub nova dispensatione omnino prohibentur; et lex caritatis erga proximum non eodem modo intelleéla fuit a Judæis et Christianis. Unde textus e Veteri Testamento desumpti, non sine delectu et discrimine allegari aut intelligi debent, sed ratione habitâ hujus evolutionis. (b) In libris legalibus triplicis generis inveniuntur præccpta : moralia, quæ suam vim retinent, dummodo sumantur non præcise eo modo quo ibi jacent, sed prout a Christo approbata, explicata ac pcrfecSta; cœremonialia, quæ cultum speéiabant; et judicialia, quæ legem nationi Israeliticæ propriam constituebant; hæc duo posteriora jam abrogata sunt, et iis uti nequimus nisi ad plenius determinandum quid liceat vel expediat in certis quibusdam circumstantiis, quid pertineat ad jus naturale vel positivum; aut etiam ad illustrandas per analogiam quasdam veritates aut praxes Christianas. (c) Quoad exempla quæ ibi referuntur, multa sunt quidem imitatione digna; sed, quum etiam sanétissimi viri humanæ fragilitatis non sint expertes, non omnia quæ egerunt eo ipso commendabilia sunt, quamvis expresse a Scripturâ non reprehendantur. Proinde sedulo, ex contextu ac parallelis locis, expendi debet utrum hæc approbentur, vel non; et si II Tif/t., III, 16-17. - , _,J,___ ... ■ .. xxvi. - -__________ , ... .. _ — ~7 . PROLEGOMENA _____ —--------- ------------------------------------------------------------------------------------------- —■ — , _---------------------- - — ________ approbantur, utrum in se, sub respedu morali, an sub alio respeélu; et, si quæ actiones vcl malæ sint, vel saltem spe­ ciem mali præ se ferant, ad imitationem trahendæ non sunt. — Quod pariter notandum est quoad quasdam parabolas et nonnulla exempla in N. Testamento relata. 9. (B) Libros N. Testamenti legendo, ad hæc tria prae­ cipue attendendum est : (a) Christiana revelatio non uno momento fuit absoluta, sed usque ad mortem ultimi Apo­ stolorum successive crevit; etiam mortuis Apostolis, Spiri­ tus Dei per infallibile magisterium Ecclesiae docet, et ea · quæ obscure, implicite ac virtualiter tantum in Evangeliis, Epistolis et divina Traditione continentur, successu tempo­ rum magis lucide, diserte ac formaliter ab ipsâ Ecclesiâ proponuntur; unde ad ethicam christianam plene exponen­ dam, variis N. Testamenti libris, divinisque Traditionibus, et Ecclesiæ magisterio infallibili, sive extraordinario sive ordinario, sapienter utendum est. (b) Quum quaedam sub prœcepto, alia autem sub consilio tradantur, hæc non indiscriminatim miscenda sunt, sed magnà circumspectione discernenda. Fundamentum hujus distinctionis in ipso Evangelio invenitur1 : quum enim di­ tissimus juvenis ad Christum accessisset, quaerens : “ Quid boni faciam ut habeam vitam aeternam?”, Magister re­ spondit : “ Si autem vis ad vitam ingredi, serva mandata. ” Hæc custodivisse a juventute suâ dixit adolescens; tunc ait illi Jesus : “ Si vis perfeElus esse, vade, vende quæ habes, et da pauperibus, et habebis thesaurum in ccelo. ” Ex quo infertur ad vitam aeternam consequendam striCte sufficere mandatorum observantiam; ad perfcCtionem vero requiri aliquid amplius, scilicet paupertatem aliaque evangclica consilia. Unde ex textu, contextu, parallelis locis, subjeclâ materia, ac praesertim Ecclesiæ interpretatione dignoscen­ dum est quid ad modum præccpti, et quid ad modum consilii statuatur. (c) Pariter inter præccpta, quaedam sunt universalia, quædam particularia, alia perpetua, alia temporanea ; v. g. 1 Matth., XIX, 16-21 ; cfr. Matdonal., in h. loc.; 5. Tko q. 118, a. 4. ί , i. 2, IN THEOLOGIAM MORALEM. xxvli. Apostoli in Concilio Hierosolymitano hæc statuerunt 1 : “ Visum est enim Spiritui sancto, et nobis, nihil ultra imponere vobis oneris quam hæc necessaria; ut abstineatis vos ab immolatis simulacrorum, et sanguine, et suffocato, et fornica'ione ” ; jamvero aliunde patet prohibitionem for­ nicationis esse perpetuam, absolutam et universalem, cætera autem prohiberi solummodo ad tempus. Unde pariter se­ dulo inspici debent contextus, parallela loca, Patrum et Ecclesiæ interpretatio. 10. 20 De usu Traditionis in Theologia Morali. Jam alibi expositum est (De Fontibus Revelationis, n. 961 sq.) quibus mediis Traditio transmittatur et cognoscatur; quænam sit au&oritas solemnis vel ordinarii Ecclesiæ magisterii, Patrum, Theologorum, Congregationum, etc. Pauca tantum addere liceat, quæ magis ad praxim speélant. (A) Legendo decreta Conciliorum et S. Pontificum, hæc praesertim attendi debent : (a) Definitiones de re morali continent quidem principia morum quæ in se sunt immuta­ bilia; sed eorum applicatio secundum diversas temporum ac locorum circumstantias diversa esse potest; ita defini­ tiones de usura, iis temporibus conditae quibus leges œconomicæ multum differebant ab iis quæ nunc prevalent, non possunt hodie applicari eodem modo ac in Medio Ævo (b) Leges disciplinares variae sunt pro variis temporibus ac nationibus, proindeque mutari vel abrogari possunt; hinc recentiora decreta aliquando corrigunt ac reformant anti­ quiora : his tamen uti debet theologus quo melius intelligat et exponat novas legum dispositiones, (c) Quoad pro­ positiones damnatas, ad detegendum earum sensum, sedulo inquiri debet a quoti in quibusnam circumstantiis enuntiatæ fuerint, cur et quomodo reprobatæ fuerint 2 11. (B) Congregationes romanæ, nomine Pontificis, de rebus moralibus decisiones valde utiles sæpe promulgant. Non solum enim potestatem habent authentice interpretandi decreta 1 ridentina, aliasque leges ecclesiasticas, unaquæque ’ Λ <7. XV, 28-29. 3 Ad quod præstandum, cfr. D. Viva, Damnatæ Theses; Vacant· Mangenot, Diction. de Théologie, I, 730, 748 etc. xxviii. PHOLOGOMENA secundum suam propriam competentiam (salvâ Romani Pontificis approbatione); sed insuper dirimunt controversias quæ modo disciplinari vel administrativo solvendæ sunt1 : hujusmodi autem decisiones, quæ nonnisi inter partes jus faciunt, maximam præ se ferunt auctoritatem pro casibus similibus. Inter has autem de S. Officio paulô fusiùs loquen­ dum est, cujus munus est “ doctrinam fidei et morum tuta­ ri ”2, necnon de Tribunali S. Pcenitentiariœ^ cujus est “ quæstiones conscientiae excutere et dirimere ” 3. (a) Congregatio S. Universalis Inquisitionis, quæ vulgo S. Officium dicitur, jus habet procedendi ac definiendi in omnibus causis hæresim, schisma, apostasiam a fide, magiam et sacramentorum abusum spectantibus; quapropter non pauca edidit decreta ad explicandam Bullam Apostolicœ Sedis, ubi variis censuris hæc crimina pleéluntur. Ejus responsa doctrinalia magna gaudent auéloritate, præsertim quia non eduntur nisi post maturam rei discussionem, et a S. Pontifice semper approbantur : quæ tamen approbatio (ordinarie in formâ :ommuni) nullo modo ea reddit infalli­ bilia. (b) S. Pcenitentictria difficultates practicas solvit pro foro interno 4, sed controversias speculativas non dirimit; unde ejus decisiones maximà cum reverentiâ accipi debent, et valde utiles esse possunt etiam in similibus casibus; sed vim legis non habent cum nonnisi pro casu particulari edantur. 12. 3° De usu rationis in Theologia Morali. (A) Etsi theologus de iis præsertim disserat quæ Deus revelavit et Ecclesia nobis credenda et agenda proponit, prætermittere nequit principia morum quæ naturali ratione cognoscuntur : Deus enim auctor est rationis æque ac fidei, et veritates re* Examen quæstionum ordine judiciario tradandæ sunt ad Tri­ bunal S. Rotce reservatur : cujus sententiæ (quæ rationes tam in faClo quam in jure continent) maximi sunt momenti. 3 Pius X, Bulla Sapienti Consilio, 29 Jun. 1908. 3 Ibidem. 4 Revera Bened. XIV, Constit. Pastor Bonus concessit Majori Pænitentiario ut “ dubia omnia in materiâ peccatorum, seu forum pænitentiale alias quomodolibet concernentia, cum consilio Doélorum et Theologorum suorum valeat declarare.” — Brevius Pius X, Bull. Sapienti Consilio : “Excutit quæstiones conscientiæ, easque dirimit IN THEOLOGIAM MORALEM. velatæ melius intelliguntur et exponuntur quando cum ve­ ritatibus ordinis naturalis conferuntur. Aliunde ipsæ veri­ tates revelatae debent rationabiliter intelligi; ex eisdem con­ clusiones et praéticæ conclusiones inferri. Potest igitur ac debet Theologia Moralis ratione uti ad rite exponenda principia morum, eadem probanda et illustranda, et in usus praéticos evolvenda. Attamen ratio humana in re morali non est independent, sed fidei subordinata, et infallibile Ecclesiae magisterium agnoscere debet in quaestionibus moralibus aeque ac dog­ maticis. i'B) Inter scientias naturales, quæ Moralistis prodesse possunt, recensentur : (a) Ethica naturalis, quæ de variis hominum officiis disserit; ideoque philosophorum, etiam paganorum opera quæ de virtutibus et officiis agunt; (b) Psychologia, non solum speculativa, ubi agitur de facul­ tatibus humanis, habitibus, passionibus, etc., sed etiam praiïica, quæ e discreto cum hominibus commercio acquiri­ tur; neque prætermitti debet psychologia expcrinientalis, ea pars præsertim ubi varii morbi describuntur qui facul­ tates internas afficere possunt; (c) Medicina Pastoralis, ubi traduntur notiones physiologicæ et pathologicæ, quæ, prop­ ter intimas relationes inter corpus et animam, valde utiles sunt ad judicandum de moralitate quarumdam actionum; (d) Sociologia, quæ de juribus et officiis civium disserit, quatenus sunt membra organismi socialis; (e) Œconomia politica, quæ principia tradit circa bonorum temporalium produôtionem et æquam distributionem; (f) Civilisjurispru­ dentia, quatenus lege exponit quæ apud varias Gentes legem naturalem complent ac perficiunt; (g) Historia, præsertim illa pars quæ variorum populorum mores, cultum moraliaque præccpta describit : sic enim melius intelligitur scien­ tia? moralis progressus aut regressus; et insuper, ex prætcri torum temporum experientiâ sapientius infertur quibus mediis mores instaurari valeant. XXX. PROLEGOMENA § III. Brevis consi ectus iiistoriæ Theologle Moralis1. 13. Quo penitius prædiôli fontes inspiciantur, præseitim Patrum et Theologorum opera, et quo melius intelligatur methodus in Theologiâ Morali sequenda, abs re non erit breviter delineare hujus scientiæ historiam. In quâ duplex ætas distingui potest : prior Patrum, posterior Theologorum; in quâlibet ætatc, plures epochas distinguere licet, quæ suum habent characterem proprium : discrimen inter has non procedit quidem ex mutua earum oppositione, sed ex suc­ cessive evolutione; et, cum una epocha sit alterius præparatio, sæpe vix definiri potest ubi hæc incipiat et altera desinat. I. Scientia moralis Patrum aetate’. 14. Patrum ætate, Theologia moralis est magis positiva, apologetica et polemica quam speculativa et scientifica; magis parcenetica seu exhortatoria quam casuistica; non complec­ titur integram et systematical. totius cthicæ expositionem, sed solum traélatus particulares, aut brevem et incompletam officiorum synopsim. — In hâc ætate, tres epochæ solent distingui : prima, ab initio ad Cone. Niccenum; secunda, a C. Nicæno ad S. Gregorium Magnum *(j 604); tertia, a S. Gregorio usque ad S. Bernardum (1120). 15. i° In prima epocha, principia morum non evolvuntur modo systematic©, sed, occasione datâ, in epistolis, homiliis, commentariis aut particularibus traélatibus compendiose exponuntur. (A) Inter Patres Apostolicos qui de re morali præcipue scripse­ runt : — (a) auétor operis Didache seu Doétrina duodecim aposto- ' Zucharia, Dissertatio de Casuisticæ Theologiæ originibus; Patuzzi, op. cit. ; C. F. Standlm, Geschichte der christlichen Moral; Luthardt, Geschichte der < hristlichen Ethik; Ziegler, Geschichte der christlichen Ethik; E. Wilier, Theologia Moralis, Introd., § 11-13; Primer, Théo­ logie Morale, trad. Hclet, t. 1, p. 19-47; Bouquillon, Theologia Mora­ lis Fund., Introd., n. 124-195. ’ Cfr. Le λαιη de Tilleinont, Mémoires pour servir à l’Hist. ecclé­ siastique. Paris, 1701; Dorn Ceillier, Hist, des auteurs ecclésiastiques, 175S; Fes der Institut, l’atrologicæ, Œniponte, 1850; O. Bardenhewer les Pères de TEgli-e, trad. fr. Godet et Verschaffel, Paris, 1898. IN THEOLOGIAM MORALEM. xxxi. lorum (circa finem primi sæculi), compendium christianæ ethicæ tradit : tria sunt principalia mandata, nempe amor Dei et proximi, necnon aurea regula ne quis alteri faciat quod sibi fieri nolit; pec­ cata graviora sunt homicidium, fornicatio et adulterium, idololatria, furtum, blasphemia; tandem describuntur officia particularia erga seipsum, Ecclesiam, pauperes, et familiam', (b) S. Clemens Papa, in Ep. ad Corinthios (circa an. 97), commendat præsertim concor­ diam et fraternam caritatem; huic obstant invidia et zelus; quæ vitia eradicanda sunt per pænitentiam, obedientiam et humilitatem; sicut in corpore alia membra aliis ministrant et omnia capiti, ita fideles Ecclesiæ alii aliis ministrare debent, et omnes legitimis superiori­ bus; dissidentes igitur peccatum suum confiteantur, presbyteris se subjiciant et ad pacem unitatemque redeant-, (c) Hermas, in opere cui titulus Pastor (circa an. 140), præcipua mandata exponit in secunda parte sui libri : Pastor siquidem, seu angelus pænicentiæ, mandat ut Christi discipulus in Deum credat, detreélationem fugiat et eleemosynas largiatur; ut veritatem et castitatem colat, necnon justitiam patientiam et pænitentiam; ut tristitiam fugiat, pseudo­ prophetas devitet, et tollat a se omne desiderium malum; diabolus non timeatur, sed Deus qui salvare potest et perdere. Alia passim traduntur de divortio in casu adulterii, de usu divitiarum, de jejunio, et tandem de via salutis3. 16. (B) Secundo et tertio sæculo, præter multos Patres, qui obiter, in libris apologeticis contra paganos aut polemicis adversus hæreticos, ethicæ christianæ principia vindi­ carunt, quidam integros traéfatus scripserunt de præcipuis virtutibus. (a) Ita, in Ecclesiâ græcâ, Clemens Alexandrinus brevem doétrinæ moralis summam eleganter exposuit in Padagogo, et profundiorem expositionem in libris * . Stromatum Pædagogus est ipse Christus, Patri suo æterno semper similis, qui nos cum mansuetudine docet qualis esse debeat Christianus : quomodo alimentis non propter voluptatem, sed ad nostræ vitæ conservationem uti debeamus; quam sedulo vitandi sint obsceni sermones et aétus, necnon luxus et ostentatio; postea de Christiano connubio disserit, quod non ad voluptatem, sed ad liliorum procreationem ordinari debet; de verâ ’ Funk, Patres Apostolici, ed. 2a, Tubingæ, 1901, t. I, p. VI-XIX ct p. 2-37. ’ Funk, op. cit., p. XXXII et 98-1S4. 3 Funk, op. cit., p. CXXII et 414-639. 4 Migne, P. G., t. VIII et IX; in t. IX, p. 798 sq., invenire est exi­ miam dissertationem A’'i'colai Le Nourry de operibus et doclrinâ Clementis; cfr. E. de Faye, Clément d’Alexandrie, Paris, 189S; IF. Capitaine, Dic Moral des Clemens von Alcxandrien, Paderborn, 1903; Vac.-Mangenot. Diél. de Théol., t. III, p. 137. XXXÏi. PROLEGOMENA hominis pulchritudine, quæ non in venustate aut externo cultu consistit, sed in caritate; de divitiis, quas non arroganter et parce, sed benigne et liberaliter aliis communicare debemus , * de balneis et corporis exercitatione. In libris Stromatum, inter alia, exponit Christianum gnosticum seu philosophum duabus præsertim virtuti­ bus ornatum esse debere, stoicâ insensibilitate et Christiana caritate. 17. Origenes multa de ethica scripsit, non quidem ordinate et systematice, sed obiter in homiliis, commentariis, variisque traélatibus, ex quibus excerpta est summa scientiæ moralis’. Ibi siqui­ dem exponit originem peccati, quod jam commissum fuerat a spiritibus et animabus humanis antequam hæ corporibus conjun­ gerentur; Christus quidem pro peccatis nostris satisfecit, sed libera hominis voluntas debet cum gratia cooperari ut sanctificationem consequatur. Peccata aélualia variis modis expiari debent, præser­ tim vero pænitentiâ, quæ confessionem peccatorum supponit. Ceterum duæ sunt Christianorum classes : perfcCli et imperfeéti. Priores seu gnostici continentiam et virginitatem colere debent, et a mundo secedere. Erravit autem Origenes circa pœnarum æternitatem. Quos errores sedulo vitavit S. Methodius (+ 311 circiter). Præterea fidem æque ac bona opera et mandatorum observationem ad salu­ tem necessaria esse docuit; si peccamus, ad pænitentiam fiducialiter recurrendum est, cum Deus sit misericors et ad ignoscendum pronus. Inter præcepta et consilia discrimen instituit, et specialiter virgini­ tatem commendat, quin tamen ullo modo nuptias reprobet3. 18.(b) In Ecclesia latina, de re morali scripserunt præsertim Tertullianus et .S’. Cyprianus. Prior plus æquo rigidismo favet, etiam antequam Montanistarum errores amplexus est4; attamen diserte et eloquenter quædam officia describit. De vitâ civili et publica agit præsertim in suis opusculis de speclaculis,de idololatria, decoronà, ibique cooperationis principia nimis stride urget, non satis inter præcepta et consilia distinguens. Virtutem fortitudinis egregie * De quo argumento fusius disserit in opusculo cui titulus : Quis dives salvetur, P. G., IX, 603-652. ’ Origenis opera quæ supersunt invenies ap. Migne, P. G., t. XIXVII; de ejus doélrinâ morali scripsit Capitaine, De Origenis ethica, Monast. Guestph., 1898; cfr. Huetii Origeniana, P. G., XVII, p. 697-1114. 3 Præcipuum .S’. Methodii opus, Convivium decem virginum, invenies ap. Migne, P. G., XVI11, 27-228; quoad alia ejus opera, cfr. G. N. Bon· welsch,Methodius von Olympus, I,Schriften,Erlangen und Leipzig, 1891. 4 Tertulliani opera invenies ap. Migne, P. L., t. I-II; optimam edi­ tionem publici juris fecit Œhler, Lipsiæ, 1853-1854; cfr. /’. Monceaux Histoire littéraire de l’Afrique chrét., t. I, 1901; A. d'Alès, La rhéo­ logie de Tertullicn, Paris, 190 ç; Tunnel, Tertullien 1905. IN THEOLOGIAM MORALEM. XXXlii. exponit in libris ad martyres, de patientia eide fugâ; de temperant.a agit in exhortatione castitatis, de virginibus velandis, ad uxorem, de monogamia, de cultu feminarum, de jejuniis, sed ibi secundas nuptias nimis acerbe vituperat. S. Cyprianus, etsi Tertulliani discipulus, ejus severitatem tempe­ ravit ’. Sedulo inter præcepta et consilia distinguit. Una c praeci­ puis virtutibus est fides, quæ vere libera est, et ad bona opera nos potentes efficit. Bonis operibus vere meremur, dum malis operibus debitores Dei efficimur; possumus tamen operibus justis Deo satis­ facere, et pro peccatis pænitentiam agere. Speciatim disserit de habitu virginum, de dominicâ oratione, de opere et eleemosynis, de bono patientia, de zelo et livore, de lapsis, et, in suis litteris, de pænitentiâ, ubi confessionis necessitatem asserit. — De necessitate rebaptizandi hæreticos erravit. ' 19. (c) Eâdem ætate, de praéticis quaestionibus ad vitam Christia­ nam speélantibus decreta ediderunt quædam Concilia particularia; ita Carthagincnse / (an. 215 circiter) de haereticis rebaptizandis leges condidit; Eliberitanum (an. 300) de idololatria, maleficiis, mcechiâ, divortio, usurâ, temporibus jejuniorum, de excommunicatis et ener­ gumenis, multisque aliis rebus; Arelatense (an. 314) de fidelibus qui rem publicam agere volunt, de baptismo hæreticorum, de divor­ tio, de matrimonio cum gentilibus, de clericis fcencratoribus, de iis qui sacras Scripturas aut vasa dominica paganis tradunt, etc.’ Pariter attenter legi debet Epistola canonica S. Gregorii Thaumaturgi3 (253-258), quæ pænitentialem disciplinam hujus ætatis tradit. 20. 2° Secunda epocha, a quarto ad sextum saeculum, merito dicitur aurea Patrum ætas. Opera moralia non solum numero plura, sed etiam doéirinà et eruditione pro­ fundiora tunc eduntur. Occasione insurgentium hæreseon, ethicae christianæ fundamenta firmius stabiliuntur; ex pro­ gressu vitæ monasticæ oritur perfeétior expositio theologiæ asccticæ et mysticae ; aliunde principia moralia magis spe­ cifice accommodantur variis mutationibus quæ in vitâ civili occurrunt; ita sæpius agitur de divitiarum acquisitione, usu ct abusu, de usurâ, de eleemosyna, etc. Hujusmodi quæs' 5. Cypriani opeia lege ap. Migne, P. L.» t. IV; optima tamen editio ea est quam G. Hartel edidit, Vindobonæ, 1868-1871 ; cfr. E. IV. /Jen­ son, Cyprian, his life, his times, his work, London, 1897; P. Monceaux, Hist. lit. de l’Afrique chrét., t. II, 1902. ’ De his conciliis erudite agit Héfëlé, Histoire des Conciles, t. I, § I-X VII. Cfr. Mansi, Concilia, t· I ; 77/. Uruns, Canones Apostolorum et Conciliorum, Bcrolini, 1839, t. I. 3 Aligne, P. G., xxxiv. PROLEGOMENA tiones expenduntur non solum in epistolis, in homiliis et sermonibus, sed in Scripturae commentariis, aut in variis tractatibus de praecipuis virtutibus. Eodem tempore, epi­ stolae Rom. Pontificum et canonum colleéliones disciplinam ecclesiasticam et regulas morum authenticas exhibent. 21. (A) Inter Graecos, floruere praesertim : — (a) S. Cyrillus Hierosolymitanus, qui in Catechesibus (347) lucide disserit de baptismi dignitate, necessitate et praeclaris efleétibus; de sacro chrismate seu confirmatione; de eucharistia, de missâ ejusque utilitate non solum pro vivis, sed etiam pro defundlis ; de confessione et pænitentiâ ad remissionem peccatorum consequendam ’. (b) S. Basilius Magnus (floruit an. 365) : hic scripsit de re morali et asceticâ. In Moralibus de virtutibus et vitiis sive communibus sive cuique statui propriis disserit; in homiliis, de quibusdam vitiis capitalibus, avaritia, iracundia, ebrietate, necnon dé virtutibus con­ trariis, eleemosyna, humilitate, jejunio. Fuit etiam vitæ monasticæ legislator, tum in Traélatibus asccticis, tum in Regulis fusioribus aut brevioribus’. (c) S. Gregorius Nazianzenus (330-390) poemata moralia conscripsit, in quibus, post expositam virtutis naturam, singulas virtutes incul­ cat, præserlim patientiam et aequanimitatem in adversis, castitatem, paupertatem, liberalitatem et humanitatem in pauperes ; speciatim vero adolescentes studio litterarum deditos salutaribus monitis instruit, postea cœlibes et monachos, virginitatem eximie com­ mendans’. (d) S. Gregorius Nyssenus (floruit an. 371) 1res scripsit Tradiatus de perfedliOne christianâ et religiosâ, ubi ostendit Christianam pro­ fessionem proprie consistere in imitatione Christi, in purgatione a peccatis, abnegatione propriae voluntatis, assidua oratione, caritate, humilitate et modestiâ. Præterea, in speciali libro, de virginitate disserit; in Orationibus, amorem pauperum et beneficentiam spe­ ciatim commendat4. 22. (e) S. Ephrem, Syrus, (f. an. 362), post demonstratum liberum arbitrium, declarat quomodo vera hominis beatitudo in virtute con­ sistat; postea de singulis virtutibus agit, præcipue de timore Dei cum fiduciâ conjundlo, de caritate et humilitate, de ohedienliâ et * Migne, P. G., t. XXXIII; cfr. J. Marquardt, S. Cyrillus baptismi, chrismatis, eucharistue mysteriorum interpres, Leipzig, 1882. ’ Migne, P. G., t. XXXI ; cfr. Vasson, S. Basile le Grand, ses œuvres oratoires et ascétiques, Paris, 1894. ’ Migne, P. G., t. XXXVI1 ; cfr. Benoit, S. Grégoire de Nazianze, Paris, 1876; C. Cavalier, S. Grég. de Naz., Montpellier, 1886. 4 Migne, P. G., t. XLVI ; cfr. Diekamp, La Théologie de S. Grég. de Nysse, 1896. j j I j I I | j v IN THEOLOGIAM MORALEM. XXXV. sui ipsius abncgatione, de patientia, mansuetudine et castitate ; ad quas virtutes colendas necessaria est pugna spiritualis, ut diabolus propriaque concupiscentia vincatur. 1 abellum de sacerdotio et plu­ rimos sermones de perfectione vitae monastic® pariter exaravit1. 23. (f) S. Chrysostomus (f. an. 398), in homiliis suis, omnia fere vitæ Christianae officia eloquenter exponit. Inter virtutes, maxime commendat caritatem, inimicorum dilectionem, eleemosynam ; inter vitia, stricte reprehendit ebrietatem et avaritiam, luxum divitum, impudicitatem, et consuetudinem theatra et ludos circenses frequen­ tandi; postea poenitentiam urget, confessione, lacrymis, humilitate et eleemosyna manifestandam. Multa pariter opuscula moralia ex­ aravit, praecipue libros sex de sacerdotio, librum de virginitate, libros duos ad viduam juniorem, et librum quod nemo laditurnisi a seipso'. g; S. Joannes Climacus, initio sæculi VI natus, perfe&ionem monachis propriam egregie descripsit in Scala paradisi, qu® tri­ ginta gradus compleClitur. Ibi media ad virtutes adipiscendas et vitia eradicanda ingeniose proponit. Primum quidem sæculi abnegationem commendat, ut Deo adhaerere toti valeamus; postea obedientiam, poenitentiam, mansuetudinem, silentium, jejunium, casti­ tatem, humilitatem, describitque vitia praefatis virtutibus contraria. Virtutum pra.xi et oratione adipisci possumus plenam perfeétioncm seu apathiam, id est statum a vitiis et passionibus immunem3. 24. (B) Eodem tempore, in Ecclesia latinâ, florebant : Ά) S. Ambrosius (+ 397), qui libros 1res de Officiis ministrorum scripsit, in quibus Ciceronis tradatum de Officiis sequendum sibi proposuit, errores tamen corrigendo, simulquc Stoicam ethicam complendo per praecepta et consilia Christi. Imprimis demonstrat divinam retributionem esse unum e praecipuis officia adimplendi motivis. Postea varias virtutes describit, praesertim quatuor cardi­ nales; declarat quomodo clericis utile sit sibi conciliare amorem, fiduciam et bonam existimationem aliorum; pariter cur quaerendum sit non quod singulis, sed quod multis aut omnibus prosit; tandem nihil expetendum esse statuit nisi quod honestum : cedat igitur honestati non solum utilitas, sed vita et amicitia. Alibi disserit de virginitate, de viduitate, de fugâ sæculi, de bono mortis, de sanétis Patriarchis, quos tanquam virtutum exemplaria exhibet . * ’ S. Ephracm Opera, Romae, 1732-46, t. II et III; cfr. A. Haasc, S. Ephraemi Syri theologia, Halle, 1869. ’ Migne, P. G., t. XLVI1-LXIV; cfr. A. Puech, S. Jean Chrysostome et les Mœurs de son temps, Paris, Hachette, 1S91; Ph. Schajf, Saint Chrysostom and Saint Augustin, London, 1891. 3 Migne, P. G., t. LXXXV11I, 631-1164. 4 Migne, P. L., t. X1V-XVI; melior est tamen editio Vindobonensis; cfr. Pruner, Die Théologie des H. Ambrosius, Eichstaedt, 1862; Duc de Broghc, l’Eglise et l’Empire romain, t. 5-0 ; 7hamin, S. Ambroise et la morale chrétienne au IV· s., Paris, 1895. x xxvi. PROLEGOMEN A (b) S. Hieronymus (f. n. 385), in Commentariis et præcipue Episto­ lis, multa tradit de contemptu mundi et christianâ perfeélione, de virtutibus quæ episcopis, clericis et virginibus necessariae sunt, de vitâ et perfeélione monastica, etc. 25. (c) S. Augustinus (f. an. 429), Patrum occidentalis Ecclesiæ fa­ cile princeps, multa egregie scripsit de omnibus fere ethicæ quæstionibus, etsi in unum corpus doélrinam suam non digesserit. Ante omnia, ethicæ fundamenta statuit : Deus est summum bonum, bonum omnium bonorum, bonum a quo sunt omnia bona, ideoque finis ultimus ad quem tendere debemus; quare ultima moralitatis norma est lex aeterna seu ratio et voluntas divina; fons igitur obliga­ tionis moralis est supremum Dei dominium '. Ad finem tendimus per aélus liberos et meritorios : non sufficit igitur credere, sed necesse est bona opera perficere’. Interhæceminent opera carita­ tis, ad quæ cetera referuntur : amor Dei usque ad contemptum sui coelestem civitatem ædificat. amor sui usque ad contemptum Dei, terrenam* 34 5. In variis operibus describit officia vitae individual is, familialis et socialis. Neque prætermittit varios perfeélionis gradus : “ Caritas ergo inchoata, inquit, inchoata justitia est; caritas provec­ ta,proveélajustitiaest; caritasmagna, magnajustitia; caritas perfecta, perfeéla justitia est Augustinus maxima auéloritate apud Patres sequioris ætatis et Scholasticos gaudere non desiit, ita ut theologice occidentalis paler appellari meruerit ’. 26. (d) Cassianus (f. an. 416), in Institutis coenobiorum et Collationi­ bus, collegit medullam doétrinæ spiritualis quæ a monachis Ægypti tradita fuerat. Finis monasticæ vitæ est regnum Dei promovere, scopus vero cordis puritatem seu caritatem consequi. Ad quod præstandum, triplicem concupiscentiam abdicare neccsse est, et oélo capitalia vitia eradicare. Deus permittit quidem justos diver­ sis calamitatibus et tentationibus vexari, sed oratione hæc omnia superari possunt. Ad perfeélionem desiderantur perfeéla castitas, quæ sine gratia Dei coli nequit, spiritualis Scripturarum scientia, fraterna caritas erga omnes, reélusque linguæ usus. — Dolendum est tamen auélorem in semipelagianismum incidisse6. ’ De Beata vitâ, De Moribus Ecclesiæ, Confessiones, P. L., t. XXXII; De doélrinâ christianâ, P. L., t. XXXIV. ’ Delibero arbitrio, P. L·., t. XXXII; De fide et operibus, P. L., t. XL; De spiritu et litterâ, P. L., t. XLIV. 3 De Civ. Dei, P. L., t. XLI, 439; Enchiridion, P. L., t. XL. 4 De nat. et gratiâ, P. L., t. XLIV, 290 5 Croit, Morale de S. Augustin, Paris, 1786; Nourrisson, La Philoso­ phie de S. Augustin, Paris 1869; Dorner, Augustinus, Berlin, 1873, Vac.-Mangenot, Did. de Théol., I, 2432. “ Cassiani opera invenies ap. Aligne, P. L., t. XLIX-L; melior est tamen ed. Vindobonensis, curante Pestchenig, 1886-1888; cfr. Lombard, Jean Cassicn, sa vie, ses écrits, sa doctrine, Strasbourg, 1863. IN THEOLOGIAM MORALEM. xxxvii. (e) Caesarius Arelatensis (f 543), in Sermonibus et Epistolis, doctr:nam moralem Patrum anteriorum, praesertim Origenis, Ambrosii et Augustini, amplificavit et moribus sexti sæculi accommodavit. Notatu digni sunt sermones de fide et necessitate bonorum operum, de judicio divino et pænilentiâ, de caritate Dei et proximi, ubi præclare de inimicorum dileélione disserit, contra impudicitiam et ebrietatem. Discrimen statuit inter peccata capitalia et minuta; sed simul ostendit consuetudinem sæpe leviter peccandi facile ad gravia peccata trahere; exinde infert grave malum esse si negligitur profeé'tus in bonis operibus .* 27. (f) S. Gregorius Magnus (+ 604) multa de moribus scripsit, ad eruditionem pastorum atque fidelium, praesertim vero Moralia in Job, ubi allegorice exponit hunc Scripturae librum : Job est typus Christi et Ecclesiæ, qui unum corpus mysticum efformant; uxor patriarch® homines carnales designat; tres amici hæreticos signifi­ cant, Leviathan est figura diaboli. Hæc autem allegorica expositio ipsi occasionem praebet omnes fere Christian® ethicæ regulas de vitiis et virtutibus fuse declarandi; has etiam complet in epistolis moralibus, ita ut summa theologi® moralis ex ejus operibus excer­ pi posset. Præterea, in eximio libro regula pastoralis, pastorum animarum officia egregie describit, exponendo quisnam ad hoc offi­ cium venire possit ac debeat, qualiter vivere oporteat, quomodo docere, et docendo suam infirmitatem agnoscere’. 28. (g) Eâdem ætale, jam inveniuntur canonum collefliones,<\\&Xts suut Canones Apostolorum et Constitutiones Apostolorum, circa initium quinti sæculi; multa sunt pariter Conciliorum generalium et particularium decreta de re morali et pænitentiali disciplina1 *3; non paucæ decretales epistola Rom. Pontificum, præsertim S. Siricii, S. Innocentii I, Zozimi, Bonifacii, S. Cœlestini, Hilarii, S. Gelasii, Symmachi, S. Leonis et Gregorii Magni4. 1 Præcipui ejus sermones inveniuntur inter opera 5. Augustini, cui diu adscript! fuerant, P. L., t. XXXV; alia opera edidit Migne, P. L., LXV1I; cfr. A. Malnory, Saint Césaire,ev. d’Arles, Paris, 1894; C. F. Arnold, Cæsarius von Arelate, Leipzig, 1894; P. Lcjay, Le rôle théo­ logique de Césaire d’Arles, in liev. d'Hist. et de Litt. relig., t. X, 1905, p. 145 sq. et / ac.-Mangenot, Diet. Théol., t. II, p. 2168. ' Migne, P. L., t. LXXV-LXXIX; cfr. Ed. Clausier, Saint Grégoire le Grand, sa vie, son pontificat, ses œuvres, son temps, Paris, 18861891; Fivrc, Etude des Morales de S. Grégoire (thèse), Paris, 1S5S; A. Snow, Saint Gregory the Great : his work and his spirit, London, 1892; Grisar, S. Gregorio Magno, in Civilth, 181)0-1893. 3 De quibus vide Mansi, 1.11-X; Héfélé,t. I-IV; Bruns, op.cit., t. I-II. • De his epistolis vide P. Constant, Epistol® Rom. Pontificum, Paris, 1721 ; A. Thiel, Epist. Rom. Pontif., a S. Hilaro usque ad Hormisdam, Brunsbergæ, 1S67; Ph. Jaffil, Regesta Pontificum Roman, a S. Petro ad an. 1143, 2* ed., Lipsiæ, 1S85. xxxviil. PROLEGOMENA 29. 30 In tertiâ Patrum epochâ, a S. Gregorio ad S. Ber nardum, propter temporum acerbitatem, vix ullus est theologiæ profeétus; plcrique auôlores sunt tantummodo collecto­ res et compilatores. Plerumque scientia theologica in scholis abbatialibus et episcopalibus excolitur, et paulatim fit scho­ lastica. Hinc jam incipit systematica expositio ethicae et via paratur Summis theologiae. 3°· (A) Inter Græcos eminet Joannes Damascenus (f. an. 740), qui in libro de Orthodoxa Jide,et in opusculis de Jejuniis, de Virtutibus et vitiis, præcipua ethicæ principia digessit'. Aristotelicam philoso­ phiam christianæ fidei accommodare tentavit, et ita viam Scholasti­ cis aperuit. Statuit duplicem esse legem : legem Dei testimonio conscientiæ manifestatam, cui obediendum est, et legem peccati, cui resistere debemus. Legem Dei adimplendo, Ei similes efficimur. Deo debetur adoratio, seu cultus latriæ. Eum pariter glorificamus virtutes fidei, spei et caritatis exercendo. Erga proximum justitiam, caritatem et beneficentiam colere debemus. Ad id vero praestandum duo sunt necessaria : sui abnegat io et oratio. — Alibi de sacramentis et cultu imaginum praeclare disserit. 3ï. (B) Inter Latinos, floruerunt : (a) S. Isidorus Hispalensis (f. an. 601), qui, in Sententiarum libris tribus et in libris duobus de ecclesiasticis officiis, antecessorum doélrinam moralem et asceticam digessit; a coævis et Scholasticis tanquam ecclesiae catholicae decus habitus est’. (b) Venerabilis Beda(f. an. 691), tum in commentariis, tum in homiliis, doélrinam moralem modo exhortatorio et fusiori stylo exposuit3; in Scripturis studiosissimus et valde eruditus, ob doétrinæ et virtu­ tum merita Venerabilis diétus est. (c) Alcuinus (f. an. 755), præter commentaria moralia in Scripturam, scripsit libros de Psalmorum usu, de baptismi caeremoniis, de con­ fessione, ubi ejus necessitatem probat, de virtutibus et vitiis, de animae ratione, in quibus multa utilia et pia congessit4. * Ejus opera edidit Migne, P. G., t. XCIV et XCV; cfr. Grundlener, Johannes Damascenus (thèse), Utrecht, 1876; Lupton, S. John of Damascus, London, 1884; V. Ermoni, S. Jean Damascène, Paris, 1904. ’ Ejus opera vide ap. Migne, P. L., t. LXXXI-LXXXIV; _fr. Menandez Pelayo, S. Isidore et l’importance de son rôle dans l’histoire intellectuelle de l'Espagne, in Annales de Philos, chrlt., nouv. série, t. VII, 1882, p. 258-269. 3 Migne, P. L., t. XC-XCV; cfr. Gehle, De Bedæ venerabilis vita et scriptis, Leyde, 1838; dont Plaine, Le Vénérable Bède, in Revue angloromaine, 1896, t. III, p. 49 * 96. 4 Migne, P. L., t. C-CI; cfr. Monter, Alcuin et Charlemagne, 1864, Werner, Alcuin und sein Jahrhundert, Padeiborn, 1876; Hamelin, Essai sur la vie et les œuvres d’Alcuin (thèse), Paris, 1877. ; J I I : ( * I « IN THEOLOGIAM MORALEM. XXXIX. (d) Hincniarus, arch. Rhemcnsis (f. an. 845), opuscula varia scripsit de cavendis vitiis cl virtutibus exercendis, de coercendis militum rapinis, de coercendo raptu viduarum, puellarum et sanctimonia­ lium, etc’. (e) Rabanus Maurus’ (f. an. 847) exaravit libros de laudibus S. Crucis, de clericorum institutione, de consanguineorum nuptiis, et de magorum præstigiis falsisque divinationibus, de sacris ordini­ bus, de ecclesiastica disciplinâ, de videndo Deum, de puritate cordis et modo pænitentiæ; de quæstionibus Canonum pænitentialium, etc. 32. (f) S. Petrus Damianus (f. an. 1057) multa edidit opuscula de officiis fidelium, clericorum et monachorum, de sacramentis per impios administratis, de parentelæ et cognationis gradibus, de tem­ pore celebraqdi nuptias, de quadragesima, de jejunio sabbati, de celebrandis vigiliis, de horis canonicis, de ccehbatu sacerdotum, de communi vitâ clericorum, de perfeétione monachorum, etc. Quo­ rumdam sanctorum pariter scripsit historias, ut horum exemplis præcepta firmaret3.’ (g) S. Bernardus (f. an. 1120), “ultimus inter Patres, primis certe non impar,” ait Mabillon, de re morali, asceticâ et mystica ita scripsit ut Doétor mellifluus appellari meruerit. Praeter sermones de tempore, de diversis, de Cantico Canticorum, plurima Txaravit opuscula, præsertim de gradibus humilitatis et superbiæ, de dili­ gendo Deo, de gratia et libero arbitrio, de baptismo, de præcepto et dispensatione, et libros quinque de consideratione ad Eugenium III. Erga B. Virginem devotissimus, eam ut mediatricem ad Mediatorem et aquæduétum gratiæ salutat; nec tamen ejus imniaculum conceptum agnoscit. Mysticæ theologiæ fundamenta jacet, et de amere Dei cxslatico præclare disserit4. 33· (C) Ad eamdem epocham referri debent (a) Libri pœnitenliules, in quibus catalogus texitur gravium peccatorum et canonica­ rum poenarum his adnexarum. Quos libros ediderunt : inter Graecos, Joannes Jejunator, Theodorus Studita, Nicephorus Constantinopolitanus£; inter Latinos vero innumeri fere auélores, quales ’ Migne, P. L., t. CXXV-CXXVI; cfr. Vidieu, Histoire de Reims, étude sur le IXe s., Paris, 1S75. 3 Migne P. L., t. CVII-CXH; cfr. Daltl, Leben und Schriften des Erzbischofs R. Maurus von Mainz, Fulda, 1828. 3 Migne, P. L., t. CXLIV-CXLV; cfr. Vogel, Peter Damiani, Jena, 1856; Capceelatro, Storia di S. P. Damiano e dei suo tempo, Firenze, 1862. ’ Migne, P. L., t, CLXXXII-CLXXXV; cfr. Neander, Der heilige Bernhard, Berlin, 1813; 5. Hiifler, Der heilige Bernhard von Clairvaux, Munster, 1886; Vacandard, Histoire de S. Bernard, Paris, 1895; Vac.-Mangenot, Diél. de Théo!., t. Il, p. 746-7S5. 5 Hos invenies ap. Migne, P. L., t. LXXXVIII, p. 1889-1918; t. XCIX, p. 1721-1734; t. C, p. 855-864. PROLEGOMENA fuere S. Columbanus, Cummianus, Egbertus, Ί heodorus Cantuariensis, Rabanus . * (b) Collefliones canonum et decretorum, in quibus sub variis titulis referuntur aut digeruntur leges ecclesiasticæ. Ita X Isidoro HispaZev/jzadscribitur vetustissima colleétio, quæ in decem libros distri­ buitur : de institutionibus monasteriorum et monachorum atque ordinibus pænitentium, de institutionibus judiciorum, de institu­ tionibus officiorum et ordine baptizandi, de diversitatibus nuptia rum, de generalibus regulis clericorum ceterorumque Christianorum de honestate et negotiis principum, de Deo et de his quæ sunt cre­ denda de illo, de abdicatione hæreticorum, de idololatria et culto­ ribus ejus *. — Multæ sunt aliæ colleéliones, quas ediderunt, inter alios, Egbertus Eboracensis, Isaac Lingonensis, Burchardus Wormatiensis, Anselmus Lucensis, Ivo Carnotensis, præsertim vero Gratianus, cujus Decretum Corpori juris Canonici insertum fuit3. II. Theologia moralis Theologorum ætate'1. 34. Scientia morum, jam a sæculo X11, a theologis expo­ nitur modo systematic, didallico et philosophico. Elementa a Patrius et Conciliis elaborata in unum corpus organicum coadunantur et logico ordine distribuuntur; nec per modum exhortationis aut sub homiliarum formâ exponuntur, sed didactics prout fieri solet in scholis; simulque accommodan­ tur philosophiae præsertim aristotelicœ, quæ tunc in Univer­ sitatibus tradebatur. Duplex est epocha : prior, scholastica, quæ a sæc. XII ad sæc. XVI sese extendit; posterior, moderna, a sæculo XVI usque ad nostra tempora. ' Quos vide ap. Migne, P. L., t. LXXX, p. 228-230; t. LXXXVII, p. 979-998; t. LXXXIX, p. 401-436; t. XCIX, p. 927-988; t. CXII, p. 1397-1424. — Cfr./. Schmits, Die Bussbücher und dic Bussdisciplin der Kirche. ’ Ap. Migne, P. L., t. LXXXIV, p. 25-92; Ibid., p. 849-914, inve­ nitur præfatio historico-critica, audlore C. de la Serna Santander. 3 Egberti et Isaac collectiones invenire est ap. Migne, P. L., t. LXXXIX, p. 379; t. CXXIV, p. 1075; cfr. Ballerini, De antiquis colleélionibus et collectoribus canonum. 4 Simler, Des Sommes de théologie, Paris, 1871; Hauréau, Hist, de la philos, scolastique, 2e éd., Paris, 1880; De Wulf, Hist, de la philo­ sophie médiévale, Louvain, 1900; Picavet, Esquisse d’une histoire générale et comparée des philosophies médiévales, Paris, 1905; Hurter, S. J., Nomenclator litterarius, t. IV, Œniponte, 1899. Pro Gallicis auÂoribus : Histoire littéraire de la France; P. Feret La Faculté de Théologie de Paris, Paris, 1894-1897; —pro Germanis Michael, S. L. Geschichte des deutschen Volkes, Frib.-Br. t. III, 1903. IN THEOLOGIAM MORALEM i ° Theologia moralis scholastica. Tres periodi in theologiâ scholasticâ distingui possunt : prima, quæ est præparatoria (sæc XII); secunda, vere aurea (sæc. XIII); tertia, quæ paulisper in subtilitates decidit (sæc. XIV-XV.) 35. (A) In prima periodo, jam via paratur evolutioni theologiæ quarumdam scholarum fundatione. Ita schola Beccensis a Lan­ franco’ fundata, et a S. Anselmo1 *3 illustrata, novam methodum indu­ xit, nempe scholasticam, cujus ope multæ conclusiones e principiis revelatis deducuntur, et in unum corpus doétrinæ digeruntur. Ili tamen de re morali nonnisi obiter scripserunt. Neque præler• mitti potest schola Abælardi, licet in pluribus erraverit; Introdufiio ad Theologiam, quam scripsit Abælardus, est veluti theologiæ sum­ ma, quâ mullum usi sunt auétores non solum coævi sed etiam pos­ teriores; aliud opus, Scito teigsum, Ethicæ naturalis exhibet compen­ dium3. Pariter schola S. Vifloris (Parisiis), etsi minus didaéiica et magis mystica, non parum contulit ad theologiæ progressum; inter doôtores hujus scholæ eminet Hugo a S. Victore, qui in libris de Sacramentis, totius theologiæ dogmaticæ et moralis compendium tradit4. Sed doélor celeberrimus hujus temporis fuit Petrus Lombardus, professor theologiæ, posteaque episcopus Parisiensis, qui in quatuor libris sententiarum summam Theologiæ dogmaticæ et moralis ex Patribus collegit et methodo scholasticâ digessit. In tertio ei quarto libro, post expositum mysterium Incarnationis, agit de vità 1 Ejus opera edidit Migne, P. L., t. CL; notatu dignus est libellus de Celandâ confessione, ibid., p. 625-632, ubi ait pænitentem posse, deficiente sacerdote, confiteri clericis, imo et fidelibus; cfr. Lecomte, Ecole de l’Abbaye du Bec, thèse, Rouen, 1S78. * Migne, P. L., t. CLVIII-CLIX; ejus doélrinam moralem invenies præsertim in homiliis, sermonibus et meditationibus; cfr. Card, d’Aguirre, S. Anselmi Theologia, Salamanque, 1678-1681; Ragey, Hist, de S. Anselme, Paris, 1890; /. M. Rigg, S. Anselm of Canter­ bury, London, 1896; VacT-Mangenot, Dift. deThéol., t. I,p. 1327-1350. 3 Ch. de Réntusat, Abélard, sa vie, sa philosophie et sa théologie, Paris, 1855; Vacandard, Abélard, sa lutte avec S. Bernard, sa doctrine, sa méthode, Paris, 1881 ; Denijle, Abælards Sentenzcn und die Eearbeitung seiner Theologia, in Archiv für Literatur... des Mittelalters, Frib.-Br., 1885, t. I; Vac.-Mange not, I)in Angliâ natus, discipulus ac postea Magister in Universitate Parisiensi, ætate jam proveétâ in ordinem S. Francisci ingressus, Doôtor irrefragabilis vocatus, Summam theo­ logicam scripsit, in qua, post expositum Incarnationis mysterium, de ethicâ christianâ disserit : de lege æternâ et naturali, de lege mcsaicâ et evangelicâ, quibus ad vitam aeternam homo dirigitur; de gratia, cujus ope legem servare valemus; de virtutibus, quæ nos inclinant ad vivendum conformiter legi; de sacramentis, quibus gratiam ad salutem necessariam accipimus. Morte vero præventus, de virtutibus et sacramentis opus suum complere nequivit*3. 37· (b) Hac ælale florere cceperunt schola theologicæ inter regu­ lares. Ordinem Dominicanum * duc luminaria illustrarunt, Alber­ tus et Thomas. B. Albertus Magnus4 (1206-1280) Parisiis et Coloniae professor, “ magnus in magiâ naturali (i. e. in scientiis naturalibus), major in philosophia, maximus in theologiâ ”, in Summâ theologia, praeser­ tim in secunda parte, de homine ejusque primævo statu, de gratià * Aligne, P. L , t. CXCI-CX11 ; cfr. Simler, op. cit., p. 89 sq. ; Protois, Pierre Lombard, son époque, sa vie, ses écrits, son influence, Paris, 1881 ; Ballzer, Die Sentcnz.cn des Petrus Lombardus, Leipzig, 1902. 3 Summa Alexandri Alensis, Venetiis, 1475; aliæ editiones, quarum optima est Veneta, 1575-1576, sub hoc titulo : Universa theologia Summa. Cfr. Wadding, Scriplores Ordinis Minorum ; Simler, op. cit., p. 97-133; Vacant, Di23), cuju- laudatissimum opus agit de jure et justitiâ ceterisque virtutibus cardinalibus; Ægidius Coninck, Lessii non indignus discipulus (+ 1633) : De sacramentis et censuris; de moralitate, natu­ ra et efleélibus aéluum supernaturalium, ubi de fide, spe et caritate; P. Laymann, probabilista moderatus (+ 1635) : Theologia moralis; Ripalda (+ 164.8), de virtutibus theologicis praeclare scripsit; Joan. Card, dc Lugoif 1660), ingenii acumine et perspicuitate clarissimus, aliorum opiniones accuratae crisi subjicit et suas solide propugnat : De virtute fidei divinæ: de justitiâ et jure; de eucharisnæ sacramen’ Cfr. A. Backer, Bibliothèque des Ecrivains de la Compagnie de Jésus, Liège, 18691876; nova editio curante Ch. Sommervogel, Bru­ xelles, 1890. xlviii. PROLEGOMENA to et sacrificio; de virtute et sacramento pænitentiæ; de suffragiis et indulgentiis; responsa moralia; Theophilus Raynaudus (t 1663), diserte et facunde non tamen semper critice, de virtutibus et vitiis scripsit, necnon deæquivocationeet mentali restrictione; H.Busembaum (f 166S), benignus probabilista, perspicua methodo celeberri­ mus, cujus Medulla théologien moralis ultra 200 editiones attigit, et commentariis exposita est a Lacroix, S. Alphonso et Ballerini; Anto­ nius de Escobar (! 1669) benignior probabilista : Liber theologiæ moralis 24 S. J. doéloribus reseratus; Universæ theologiæ moralis receptiores absque lite sentenliæ; Th. Tamburini (t 1675) · Expli­ catio Decalogi : Methodus expeditæ 1 onfessionis. 48. (d) Ex aliis ordinibus quidam pariter prodierunt moralistæ : — inter Benediftinos' : Ludov. Blosius (f 1566), qui in Speculo religio­ sorum aliisque asceticis opusculis, cum genuina picrate de virtutibus religiosis disserit, /. Graffitis (f 1620), Decisiones aurcæ casuum conscientiae; L. Engel, cui an. 1661 Manuale parochorum edidit;/^. Saenz de Aguirre (f 1699) : De virtutibus et vitiis morum. — Ex ordine S. * Augustini ; Petrus Aragon *comm " âtaria vulgavit in 2a,n 2® S. Thomæ de fide, spe et caritate, de justitia et jure; Ba. tholomccus Salon pariter de justitia erudite scripsit. — Alex. Pellegrino, (+ 1634)0. Theat., tractatum de duello exaravit. — Thomas Hurtado, O. Cler. reg., benignior probabilista : Tradlatus varii resolutionum moralium (1651). — Seraphinusa Conceptione', O. Carmel.,(f 1663) : Traétatus de pænitentiæ virtute et sacramento. 49· (e) E clero sceculari : S. Carolus Borrominis* 34 (f 1584), vitæ et disciplina: christianæ instaurator, cujus doétrina moralis inveni­ tur in Aciis Ecclesia mediolanensis; speciali laude dignæsunt instruc­ tiones pro confessariis; 5. Eranciscus Salesius * (f 1622), inter auétores asceticos facile princeps; cujus opera praecipua sunt : Introduc­ tion à la vie dévete (Philothea); Traité de l’amour de Dieu (Theotimus); Entretiens spirituels, Lettres, Sermons; Martinus Azpilcuela, Navarrus diétus, (+1587)cujusManualeseuEnchiridion confessario» rum est opus classicum; Martin us Bonacina (f 1631), rerum copia et doétrinæ perspicuitate celebris : Theologia moralis; traél. tres de legibus, peccatis et præceptis Decalogi; Eranciscus Sylvius (+ 1648) cujus praecipuum opus est nitidissimus commentarius ia Summam S. Thomæ. ' De scriptoribus benediclinis adeas Ziegelbauer, Historia rei literariæ ordinis S. Benediéli, Vienne, 1754; doni François, Biblioth. générale des écrivains de l’Ordre de S. Benoit, Bouillon, 1777-1778; Vac.-Mangenof, Diet, de Théol., t. II, p. 602-628. 3 Cfr. Gandolfus, Dissertatio historica de ducentis augustinianis scriptoribus, Romæ, 1740. 3 De quo aliisque Carmelitis, cfr. Bibl. Canne’.itana, Aurelianis, 1752. 4 Vac.-Mangenot, Diéiion. de Théol., t. II, p. 2267. 3 Planton, Vie de S. François de Sales, 3e éd., Paris, 1858. xlix. IN THEOLOGIAM MORALEM. 50. Œ) Secunda periodus paulatim decidens. In hâc sccundâ periodo, theologia moralis minus scientifica paula­ tim evadit, atque magis casuistica. Discrimine facto inter theologiam asceticam et stricte moralem, sæpc summæ seu manualia theologiæ moralis omnino prætermittunt aut non­ nisi obiter tangunt vitæ christianæ principia et media ad vir­ tutes colendas; exponunt præsertim quid striôle requiratur ad vitandum peccatum. Exinde acriter disputatur inter probabilioristaset probabilistasquid sub gravi,quid sub levi pro­ hibeatur et quid tolerari possit; de excellentia virtutum, de motivis et mediis eas colendi vix aliquid innuitur, sub prætextu quod haec ad theologiam asceticam spectant. Hinc Theologia moralis in quamdam pathologicam spiritua­ lem vertitur. Praeterea haud raro antiquatae aut otiosæ quaestiones fuse agitantur, novaque problemata, quæ ex mu­ tatis circumstantiis oriuntur, vix obiter attinguntur. Quare paulatim nomen casuistœ odiosum evadit. 51. Attamen, etiam in hâc ætate, non pauci inveniuntur theologi qui res morales egregie elucida veri nt. Inter quos : — (a) E societate Jesu : — Claudius Lacroix (+171qj.doétus et modera­ tus probabilista * : 'Theologia moralis; Joan. Reuter (p 1762), auétor gravis et sapiens : Theologia moralis quadripartita; Neo-confessarius practice instruélus; Doni, l ira (fl. 1710), prætcr cursum theologico-moralem, scripsit opus valde utile et classicum : Damnatæ theses ab Alex.VII, Innocent. XI, et Alex. VIII; P. Gabriel Antoi­ ne, probabiliorista, cujus Theologia moralis universa (an. 1726 edita) jussu Benediéti XIV in collegio de Propaganda Fide exposita fuit; Edm. Voit (p 1780), cujus theologia moralis est valde practica; P. Giirytp 1866), cujus Compendium theologia moralis et Casus conscien­ tia sæpe prodierunt : opus breve, nitidum et perspicuum, sed mere casuisticum; varias editiones notis illustratas aut emendatas edide­ runt Cercia, Dumas, Sabetti, præcipue Pallerini, qui insuper Opus morale scripsit valde eruditum quod publici juris fecit Palmieri (31 ed. 1898); GCnicot, qui Opus morale Ballerim’ meliori ordine ac breviter digessit (3“ ed. 1900); Lchmkuhl, cujus Theologia moralis (ed. ;oa, 1902) magis scientifica est et opiniones moderatas exhibet; Noldin, cujus Summa moralis (3 * ed. 1902) perspicuitate et solidita­ te doôlrinæ insignis est. 52. (b) Ex ordine Prædicatorum : Natalis Alexander (+ 1724), scien­ tia et :r"d>t:.one præstans, qui, præter opera historica, Theologiam I ■ I· I — —— — ■ ■ ' ----- — —-------- 1 -■ ■ ■ ■ ■ 1 j - ■■ ■ --------- ----- I■ ■■ ■ ■ — ■ ■ * Theologi Societatis Jesu, paucis exceptis, probabilismum propucnant. dogmaticam ct moralem nitide digessit; J. Mayol, an. 1704, edidit Summam moralis doétrinæ thomisticæ, ubi moderatas opiniones propugnat; Carolus R. Billuart (1757), probabiliorista moderatus, scripsit cursum universæ theologiæad mentem S. Thomæ; Bcnatus Drouin (t 1742) eruditum expolivit traélatum de re sacramentareâ; Vine. Ludovicus Gotli (f 1742), qui pariter doctrinam Angelici Dodo­ n’s lucide exposuit; Daniel Concilia $ 1756), rigidus probabiliorista, probabilistas impugnavit præsertim in opere; Delia storia dei probabilismoe del rigorismo,necnon in Theologia Christiana dogmaticomorali; Joan Vincendus Patusai (f 1769), probabilismi acerrimus impugnator : Ethica Christiana; Trattato della rcgola prossima delle azioni umane, etc.; J/. A. Potton, in opusculo de Theoriâ probabi­ litatis compensationis systema exposuit, an. 1874. Neque praeter­ mitti potest H. D. Lacordaire (f 1861), qui eloquenter de nonnullis christianis virtutibus sermonem habuit in suis Conferentiis. (c) Ex ordine Carmelitarum prodiit celebris Cursus theologia moralis Salmandcensis, quem digesserunt Francisais a Jesu Maria, Andreas a Matre Dei, Sebasdanus a S.Jcachim, Alphonsusab Angelis (an. 1717.1724) : copiâ rerum et doétrinæ perspicuitate insignes, sed aliquando benigniores. (d) Ex ordine S. Francisci : Reijjnstuel (+ 1703), qui non solum Jus Canonicum, sed etiam Theologiam moralem perspicuam et soli­ dam scripsit; Fr. Benno elaboravit theologiam dogmaticam et scho­ lasticam, in quâ præcipuas quæstiones exponit (i 1706-11713): Patri­ tius Sporer (t 1683) et Benjamin Elbel (f 1756 scripserunt theologiam moralem, in quâ methodus scholastica simul et casuistica feliciter conjungitur; utrumque opus novjs curis recenter edidit Irenaus Bierbaum ÇiSc)^ et 1901; Pius Van der Velden (f 1857); Principia theologiæ moralis, opus perspicuum et moderatum. 53. (e) E. Congregatione SS. Redemptoris : 5. Alphonsus de Ligorio (1696-1787), qui inter modernos theologiæ moralis auétores merito princeps habetur. Ut viam mediam teneret inter excessus rigidorum et laxistarum, probabilismum temperavit expoliendo systema quod æquiprobabilismus vocatur, ut suo loco exponemus. Cujus præcipua opera sunt : Theologia Moralis *; Homo Apostolicus; Praxis confessarii ; Examen ordinandorum. Scripsit insuper multa opuscula ascetica, in quibus tuto ostenditur via perfedionis. Inter recentes S. Ligorii interpretes recensentur : A. Konings, Theologia Moralis, ed. septima, Neo-Eboraci; C. Mare, Institutio­ nes morales alphonsianæ, ed. 4, Parisiis, 1888; Jos. Ærtnys, Theo­ logia Moralis, ed. *4 1896 : hi perspicue et moderate æquiprobabilismum exponunt. * Criticam editionem Theologiæ Moralis edere incœpit L. Gaudj cum antiquis editionibus diligenter collatam, in singulis auélorum alle­ gationibus recognitam, notisque ciiticis et commentariis illustratam: t. I, Romæ prodiit 1905. ■ M ··· PROLEGOMENA 5 IN THEOLOGIAM MORALEM. IL 54- (f) Extra prædiélas scholas, nonnulli pariter floruerunt theo­ logi : imprimis Prosp. Lambertini, postea S. Pontifex Benedic­ tus XIV (+ 1758), qui sapientissime de jure canonico scripsit, et non paucas morales quæstiones non minus solide quam erudite attigit in libris de Synodo dicecesanâ, Institut, ecclesiasticis, et in Tr. de Sacrificio missæ ; L. Habert, doélor Sorbonicus : Theologia dogmatica et moralis, 1707; P. Collet, Cong. Miss.: Institutiones theologiæ moralis, 1758; Eusebius Amort, canonicus regularis (+ 1795), probabilista moderatus et ecleélicus, valde eruditus : Theo­ logia ecleética moralis et scholastica; Ethica Christiana; Moralium aôtionum regula; Idea amoris divini, seu expositio distinéta primi et maximi mandati; Gaspar Saettler (+ 1779), probabiliorista mode­ ratus, scripsit theologiam moralem universam et monita ad paro­ chos; Sailer (f 1832) multa sapienter scripsit de theologia morali, pastorali et asceticâ, præsertim Handbuch der chrislichen Moral; Vorlesungen aus der Pastoraltheologie; J. B. de Hirscher (t 1865) edidit, inter alia opera, Die chrisliche Moral, ubi erudite quidem, sed non satis accurate, devita Christiana disserit; C. I Verner, in historia et litteratura theologica versatissimus, non solum historica opera edi­ dit de Aquinate, de Suarezio, de Bedâ, Alcuino, etc., sed etiam Enchiridion theologice moralis et System der chrisliche Ethik; Pruner, moderatus æquiprobabilista, vulgavit Lehrbuch der Kath. Moralth., 1S75-77> cujus nova editio recenter typis recusa fuit; Bouvier (t 1i>54)> episcopus Cenomanensis, auétor gravis et probabilista moderatus, institutiones theologicas elaboravit, quæ ut Manuale in multis Seminariis Galliæ expositæ fuerunt; Martinet(f 1874) Theo­ logiam moralem scripsit, in quâ omnia, etiam sa< ramenta, ad Deca­ logum referuntur; Jos. Carrière, Cong. S. Sulpitii (f 1S64), erudite, solide ac moderate scripsit de justitia et jure, de contraélibus et de matrimonio'; classica Compendia theologiæ dogmalicæ et moralis digesserunt Vincent et Bonal, ejusdem Congreg; Ernestus Maria Mulier (f 1888) Theologiam moralem edidit, quæ soliditate doôiraæ et styli perspicuitate insignis est : æquiprobabilismum propugnat; Jos. dhAnnibale (t 1892) Summulam theologiæ moralis concinnam et eruditam scripsit; Thomas Jos. Bouquillon (f 1902), probabilista moderatus, valde eruditus, magnum opus Theologiæ moralis deli­ neaverat quod complere nequivit; exstant sequentes Traélatus : Theologia Moralis Fundamentalis, ed. 3% 1903; De virtutibus theo­ logicis, 1890; De virtute religionis, pars prima, 1880; Æmilius Berardi, probabilista, sapienter exponit pradicas quæstiones in his præsertim operibus : De recidivis et occasionariis, ed. 5\ Faventiæ, 1897; Praxis Confessariorum, ed. 4% 1903; — utile pariter compen­ dium digessit Joan. Morino, Cong. Miss., ed. 5·, Taurini, 1899. 1 De quo aliisque S. Sulpitii sodalibus, vide L. Bertrand, Bibliothèque sulpiciennc, Pans, 1900. lîf. PROLEGOMENA TN THEOLOGIAM MORALEM. 55. Conclusio. Ex hoc brevi historico conspeélu inferii licet Theologiam moralem, tempore (pio florebat, nempe Patrum quarti et quinti sæculi, Scholasticorum sæc. XIII, et Theologorum XVI sæc., non fuisse mere speculativam nec mere casuisticam, secl simul scientificam et praiSticam : principia morum tum naturali ratione tum auctoritate Scri­ pturae et Patrum solide probabantur, et ex eis regulae practicæ inferebantur ad Christianam vitæ ordinationem. Prae­ terea non versabatur solummodo circa ea quæ striéte prohibentur, sed etiam circa virtutes quæ ad vitam vere christianam desiderantur. Et merito : accurate quidem definiendum est quid sub gravi, quid sub levi vetitum sit; sed non minoris momenti est motiva et media proponere ad vitia extirpanda virtutesque colendas : nisi enim christiani præ mente habeant idealemperfeSlionein quam Christus ipse verbis et exemplis exhibuit, paulatim refrigescunt et mox in peccatum labuntur. Quod quidam recentes theologi reéte intellexerunt, quales sunt Millier, Lehmkuhl, Rou­ git illon. In hoc igitur opere, horum vestigiis inhærentes, post exposita generalia morum principia, de virtutibus et officiis ita agemus ut animarum directoribus lucide innotescat non solum quid Christus stricte praeceperit, sed etiam quid com­ mendaverit, et quaenam sint media ad proficiendum in vir­ tutum praxi : “ Qui justus est justificetur adhuc, et qui sanctus est sanctificetur adhuc1.” Quia vero brevitati studemus, leétorcs frequenter remittimus ad auCtores qui fusius de Christiana pcrfcCtionc egerunt, præcipue ad ipsum Evangelium. ' Apuc., XXII, j i. Tfnologia ffîoralts Fundamentalis. Theologici Moralis Fundamentalis de actibus humanis disserit, quatenus in finem ultimum tendunt, videlicet : — I. De Ultimo fine ad quem tendimus per actus humanos, ac consequenter de normâ moralitatis, quæ consistit in ordinatione aéluum nostrorum ad hunc finem ultimum. II. De Actibus humanis psychologice et moraliter spec­ tatis, quatenus sunt media generalia ad finem. III. De Legibus divinis et humanis, seu de normâ externà quà aétus ordinantur ad finem. IV. De Conscientia, seu de normâ internâ, cujus ope leges singulis individuis applicantur ad rectam vitæ ordina­ tionem. V. De Peccatis, seu aétibus quibus voluntas a lege et ab ultimo fine defieétit, necnon de Vitiis, seu pravis propen­ sionibus et habitibus quibus ad peccatum inclinatur. VI. De Virtutibus in genere, seu de habitibus bonis, quorum op»· ad reéte vivendum inclinamur, ideoque ad finem ultimum prosequendum. De (JLltimo fine actuum humanorum, SEU DE FUNDAMENTO MORALITATIS. 1. In ipso limine Theologiae Moralis, præsupponimus, tanquam faétum psychologice certum, conscientiam alicujus moralis obligationis' omnibus hominibus rationis usu præditis insitam esse, seu, aliis verbis, notionem alicujus officii ab omnibus absolute adimplendi; omnes siquidem conscii sunt moralis obligationis bonum faciendi et malum vitandi *. Quæ quidem intima persuasio ex eo procedit quod homo sit ens rationale : ratione enim cognoscit discrimen inter bonum et malum, simulque intclligit, bonum esse faciendum malumque vitandum; ens igitur rationale eo ipso est ens morale. Hæc autem moralis obligatio, cujus conscii sumus, maxime differt ab inlernâ necessitate; huic resisti nequit, dum officium libere impletur; differt etiam a coactione : hæc enim tollit facultatem physicam agendi, sed non influit in ipsam voluntatem quæ velle potest id quod adimplere non valet; dum obligatio moralis voluntatem ipsam ligat, quin tamen physicam facultatem agendi cohibeat. Ita qui nolens in carcerem detruditur, cogitur quidem ibi manere, quamvis vehementer exoptet ex illo egredi; dum ex adverso qui ex morali obligatione manet in aliqua cella, ibi libere degit, quamvis physice exire valeat. 2. Jam vero quaestio est quodnam sit fundamentum hujus obligationis moralis, utrum sit ipsa conscientia humana an aliquod principium superius, utrum aliqua ratio utilitatis ' Quod quidem omnes fere admittunt, etiam athei et positivistic; nonnulli sane id verbis negare videntur; ita J/. Guyau, Esquisse d’une Morale sans obligation ni sanction, 4e éd., Paris, 1896; hic tamen revera alicujus obligationis conscientiam admittit, op cil., p. 104139, quamvis ejus originem repetat non ex aliqua lege, sed ex potentiis quibus præditi sumus : ex eo quod aliquid facere possumus, inquit, id praestare debemus. DE ULTIMO FINE ACTUUM HUMANORUM. ——■ ■ I - ■ ■ M — 3 _ « an honestatis? Quæ quidem quæstio, saeculis anteaCtis dii: inter varias Philosophorum scholas agitata, hodie etiam acriter disputatur. Hæc autem solvi nequit, nisi prius defi­ niatur quodnam sit discrimen inter bonum et malum, seu quænam sit norma moralitatis; obligatio enim versatur circa bonum : videlicet inter bona nobis proposita, alia vere preeeipiuntur ideoque obligationem secum trahunt; alia vero ad majorem perfectionem desiderantur. Bonum vero con­ scientia nostra concipit ut aliquid a voluptate et ab utilitate distinétum : non enim omnis voluptas bona est, et quædam sunt nobis utilia quæ honestas reprobat. — Quare, ad rem penitus intelligcndam, exponemus : — 1° DoElrinam christianam de fundamento seu norma mora litatis; 2° varia systemata a christianâ fide aliena, quid fal>i et quid veri contineant critice expendendo. Art. I. Doôtrina Christiana de ultimo fine aCitium humanorum et normâ moralitatis. 3. Juxta doétrinam catholicam, quam retinent Protestan­ tes, norma suprema moralitatis est Deus, supremum bonum et hominis finis ultimus; ideoque moraliter bonæ sunt aétiones quæ recte ordinantur in Deum, tanquam in finem, malæ autem quæ nos a Deo avertunt. Quod quidem fusius declarandum est, in memoriam revocando quasdam veritates, jam philosophice aut theologice demonstratas : 1° de ultimo fine; 20 de normA moralitatis. § I. De ULTIMO HOMINIS FINE1. 4. Status quæstionis. Finis in genere est id cujus gra­ tia aliquid fit. Duplex est : finis operis seu id ad quod res destinatur;et finis operantis seu motivum propter quod aliquid fit. ’ 5. Thom., i. 2., q. I.-1II; C. Gent, lib. Ill, cap. r-63; Suarez, De Ultimo fine hominis, disp. Ill; Billuart, De Ultimo fine, diss. I-1I; Costa Rossetti, Philosophia Moralis, Œniponte, 1886, p. 3-54; Afeyer, Instil, juris naturalis, Friburgi, 1885, t. 1, n. 35-80; Bouquillon, 1 heol. Moralis Fundamentalis, ed. 3% Brugis, 1903, p. 172-184; 3/. d'Htdsi, Confer. 1891, Retraite, p. 253-288; Aaufniann, La finalité dans 1 ordre moral, in periodico Revue nco-scolasttquc, 1899, PP· 280, 351 ; A. Parges, La liberté et le devoir, fondements de la Morale, I aris, 1902, p. 221-251. 4 DE ULTIMO FINE ACTUUM HUMANORUM (A) Finis operis est id ad quod opus suet natura destinatur, independenter ab intentione agentis. Qui dicitur proximus, seu intermedius, quando ad alium finem ulteriorem ipse ordinatur; ultimus vero, quando ad aliud non ordinatur : ultimus secundum quid, quando talis est solummodo in aliquâ serie rerum (v. g. sanitas respeétu medicinæ), ultimus absolute et simpliciter, quando talis est relate ad omnia entia. (B) Finis operantis est motivum propter quod agens ope­ ratur ; qui pariter dicitur proximus quando ita intenditur ut aliud per ipsum quaeratur; ultimus, cum in eo sistitur, et quidem sive absolute, sive in aliquâ serie operationum. — Illud autem quod movet agentem ad operandum est bonum, id est quidquid aptum videtur natures vel facultati perfi­ cienda:; quare finis et bonum, quamvis in suo conceptu distinguantur, re tamen sunt quid unum et idem. 5. (C) Bonum triplex distinguitur : honestum, utile et delectabile : honestum, quod perficit ens rationale ideoque consentaneum est rcétæ rationi; utile, quod aptum est ad aliud bonum adipiscendum; deleftabile, quod aliquem deleéiationis sensum affert. — Cum vero bonum utile non appetatur propter se, sed quatenus medium ad aliquid aliud consequendum, duo tantum sunt genera bonorum : honestum, quod perficit naturam rationalem, et delectabile, quod appe­ titum deleéiat. Notandum est pariter hæc duo genera bonorum esse quidem diversa, non autem necessario oppo­ sita ; aliqua enim deleftatio honesta esse potest, quando scilicet rcCtæ rationi est conformis. Quibus positis, antequam de normA moralitalis aliquid definire, valeamus, inquirendum est de ultimo fine hominis, utrum videlicet et quo sensu Deus sit ultimus finis hominis, ct quomodo homo suam perfeélionem et beatitudinem inve­ niat in consecutione ultimi finis : quod in duplici thesi declarabitur. 6. Thesis I : Deus est finis hominis ultimus, in ordine tum naturali tum supernatural!, quatenus tenemur ad eum tendere eumque glorificare. Declaratur. Creaturæ irrationales in Deum tendunt necessitate natures cjusque gloriam nonnisi objective promovent, SEU DE FUNDAMENTO MORAL1TATIS in quantum sunt vestigium ejus perfectionum; creaturæ ratio­ nales, ut homo, Ubere in Deum moventur et formalitcr, seu cum plena conscientiA, Creatorem glorificant, laude, cultu, amore. Cum homo, ex dictis in Tr. de Deo Creante, n. 152-176, ad finem supernaturalem destinatus fuerit, ad Deum tendere debet non solum in ordine naturali,sed etiam in ordine super­ natural!. Jamvero finis hominis naturalis consistit in cogni­ tione et amore Dei humanæ naturæ viribus proportionates ; homo autem naturaliter Deum non videt intuitive, sed cum cognoscit deduflive, ejus cxistcntiam et attributa ex iis quæ facta sunt aliquo modo intelligens. Adest autem alius modus Deum cognoscendi, videlicet modus quo Deus ipse seipsum cognoscit, suam essentiam directe, immediate, intui­ tive contemplando. Hic modus, utpote vires proprias homi­ nis ceterarumque creaturarum plane excedens,supernaturalis merito dicitur. Deo autem optimo placuit hominem desti­ nare, ad hunc finem supernaturalem, eum in filium adoptando, eique visionem beatificam promittendo, dummodo hic in praesenti vitA honeste vivat et christiane, per fidem et cari­ tatem. 7. Probatur. i° Deum esse ultimum finem hominis in ordine naturali, Philosophi variis probant argumentis, (a) Deus, utpote omnium rerum Creator, eo ipso est essen­ tialiter et absolute carum dominus, cum hæ ab eo acceperint et continuo accipiant totum suum esse; ideoque exigere potest ut sibi in omnibus subordinentur et in ipso ultimo sistant; homo igitur, a Deo creatus ab eoque pendens quoad totum suum esse, ad Deum ultimo tendere debet eumque glorificare, (b) Praeterea Deus, cum sit summe perfeétus et infinitum bonum, propter alium finem ultimum quam seipsum creare non potest; si enim propter alium, jam esset aliquod bonum creatum quod non penderet ab infinito bono, neque ad illud referretur; quod fieri nequit, cum omne ens creatum essentialiter pendeat a bono infinito et incrcato, cujus est adumbrata quædam participatio. 2° Deum esse ultimum hominis finem in ordine super­ natural!, constat ex diôlis in Tr. de Deo creante et de Deo consummatore, ubi probatur hominem ad visionem beatificam 5 DE ULTIMO FINE ACTUUM HUMANORUM destinari. Hic sufficiat præcipuos referre textus, ex quibus res evincitur : (a) “ Videmus nunc per speculum in œnigmate; tunc autem facie adfaciem ; nunc cognosco ex parte, tunc autem cognoscam, sicut et cognitus sum1 “ Carissimi, nunc filii Dei sumus; et nondum apparuit quid erimus; scimus quoniam, cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est2. ” I n cœlo igitur videbimus Deum facie ad faciem, id est, directe, immediate, intuitive; videbi­ mus eum sicuti est, eodem modo (sed non eodem gradu) quo seipsum videt. (b) Tali elevatione non remanemus simpliciter Dei servi, sed divinæ efficimur consortes naturæ, et filii Dei adoptivi, hæredes quidem Dei, cohæredes autem Christi 3. Deus siquidem misit Filium suum ut adoptionem filiorum recipere­ mus·», et quotquot receperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei fieri 5. Et sane, quoniam sumus filii, misit Deus Spiritum Filii sui in corda nostra, clamantem : Abba Pater6; ipse enim Spiritus testimonium reddit spiritui nostro quod sumus filii Dei : si autem filii et hæredes, hæredes quidem Dei, cohæredes autem Christi7. Unde merito exclamat foannes** : “ Videte qualem caritatem dedit nobis Pater, ut filii Dei nominemur et simus. ” Ad hanc autem visionem beatificam, et amorem perfeétum qui cam consequitur, disponimur in præsenti vitâ per praxim virtutum supernaturalium, præsertim vero fidei, spei et caritatis; et ita jam incipimus Deum glorificare. 9. (c) Alibi Scriptura docet omnia propter Deum creata fuisse, ideoque omnia ejus dominio subjacere, et in ejus glo­ riam conspirare : “ Quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipso (græce εις αύτόν, id est propter ipsum) sunt omnia : ipsi glo­ ria in sæcula®. ” Itaque vehit res Dei sumus, ct propter ipsum agere debemus : “ Nemo enim nostrum sibi vivit, ct nemo sibi moritur; sive enim vivimus, Domino vivimus; sive morimur, Domino morimur; sive ergo vivimus, sive ’ I Cor., XIII, 12. — ’ I Joann., Ill, 2. 3 Quod exposuimus in Tr. de Gratiâ, 139-1 15. — « Galal., IV, 5. 5 Joan., 1. 12. —6 Galat., IV, 6. —7 Rom., VIII, 16-17. 8 1 Joan., Ill, 1. * Rom., XI, 36; cfr. Hebr., II, 10; Ajoc., XXI, 6; Ps. XVIII, 2. SEO DE FUNDAMENTO MOR ALITATIS. morimur, Domini sumus1.” Opera Incarnationis, Redemp­ tionis et Sanélificationis in Dei gloriam tendunt : ita, Christo nascente, angeli canunt : Gloria in altissimis Deo2; Christus autem prope moriturus, Patri ait : “ Ego te clarificavi super terram3 Beati in coelo dicunt4 ; “ Dignus es, Domine Deus noster, accipere gloriam, et hono­ rem et virtutem” ; tandem Christus ipse subjectus erit ei qui subjecit sibi omnia, ut sit Deus omnia in omnibus 5. — Ex quibus merito infertur Deum esse ultimum finem, ad quem tendere debemus, ejus gloriam promovendo : “ Omnia vestra sunt, vos autem Christi; Christus autem Dei 6. ” io. Thesis II : Deus hominem creavit non ad aliquod bonum sibi obtinendum, sed ad manifestandam et com­ municandam suam bonitatem, ita ut homo suam perfec­ tionem et beatitudinem inveniat in consecutione ultimi finis. Probatur ia pars. i° Id enim satis aperte declarat Vati­ canum! : “ Hic solus verus Deus bonitate suâ et omnipo­ tenti virtute non ad augendam suam beatitudinem, nec ad acquirendam, sed ad manifestandam perfectionem suam per bona quæ creaturis impertitur, liberrimo consilio simul ab initio temporis utramque de nihilo condidit creaturam... ” 2° Deus enim, cum sit plenitudo entis, plane sibi sufficit, et in sui possessione est perfeéte beatus; beatitudo siquidem consistit in possessione boni quod totaliter satiat et quietat appetitum; atqui Deus, seipsum possidendo infinite perfec­ tum, hujusmodi bonum possidet, cum nihil sit extra Deum quod jam in ipso eminenter non contineatur; ergo Deus non creavit hominem ad aliquid sibi obtinendum. — Aliunde finem quemdam sibi proposuit; ergo suam perfectionem, seu bonitatem, aliis aliquo modo impertiri voluit. Quod pulchre expressit Athenagoras * : “ Deus nec frus­ tra hominem fecit : est enim sapiens; nullum autem sapien­ tias opus inutile; nec ad proprium suum usum; nullà enim re indiget... sed nec ob aliquam rerum a se creatarum homi- ' Rom., XIV, 7-8. — ’ Luc., Il, 14. — 3 Joan., XVII, 14. < Apoc., IV, it. — s I Cor, XV, ’8. — 6 I Cor., IV, 22-23. 7 Vaticanum, sess. Ill, cap. I. 3 Ithemig., De resurrect mort., n. 12, /.* G., t. VI. p. 995. |j DE ULTIMO FINE ACTUUM HUMANORUM 8 ■ ■■■ ■ .» — — — ■ ■ ■■ ■ I ■■ — ■■ ■ ■— Μ * · ··« * MM *** —— - ■■ ■ — Μ . .M —M— ——— nem condidit; nihil enim ex eis quæ ratione et judicio utun­ tur, ad alterius sive superioris sive inferioris usum creatum est aut creatur, sed ad propriam eorum, qui creantur, vitam et perpetuitatem. ” 11. Ex quibus duo jam inferie licet : (a) Deum, quamvis propter semetipsum omnia operatus sit, egotismo minime induisisse,sed im­ mensam exhibuisse bonitatem, cum suas perfeétiones creaturis lar giri voluerit, juxta illud : bonum est sui dijfusivum; (b) maximam esse hominis dignitatem, qui creatus fuit, non ad aliis creaturis serviendum, sed soli Deo, cui servire regnare est : Deum igitur cognoscere, amare et glorificare totis viribus tenemur. 12. Probatur 2a pars, nempe hominem suam perfeftionem et beatitudinem invenire in consecutione ultimi finis, seu in perfedtâ Dei cognitione et amore. Praenotanda. Pcrfcétio hominis, sicut cujuslibct entis, consistit in plenâ et harmonicâ evolutione suarum faculta­ tum. Beatitudo autem, post Boetium, describitur status omnium bonorum congregatione perfetius, seu accuratius sta­ bilis possessio boni perfetli quod totaliter quietat animam. Ex quo sequitur hominem non posse veram beatitudinem adipisci nisi perfectionem prosequendo : non enim satiatur anima nisi plenâ et harmonicâ suarum facultatum evolutio­ ne. Itaque, ad thesim probandam, ostendere satis erit hominem suam beatitudinem non in rebus creatis, sed in Dei cognitione et amore consequi. — Quod philosophice simul et psychologice declarari valet : philosophice, ex ipsâ naturâ beatitudinis, psychologice, ex legitimis aspirationibus hominis. 13· Juxta sanam philosophiam, non solum Christianam sed etiam paganam, ut aliquod bonum possit vere ac perfecSte hominem beare, debet : (a) in se perfeétum esse, seu ultimo appetibile esse propter se, non propter aliud : secus non esset beatitudo, sed solum medium ad illam; (b) legitimas aspirationes hominis, præsertim mtelleélûs et voluntatis, explere, cum hæ sint facultates homini propriæ; (c) sta­ bile atque indeficiens esse; quod enim transit, immortalia hominis desideria quietare nequit. — Psychologice idem constat : quando enim conscientiam nostram introspicimus, et reélæ rationis, non autem inordinatarum passionum voci aurem attentam præbemus, legitima hæc desideria in nobismelipsis percipimus : (a) vivere diu, imo et permanentor exoptamus; fi) felices esse volumus, facultates nostras plene et harmonice evolvendo, idcoque verum cognoscere bonumque amare, et tale verum aut bonum quod intclleélum ct t I , SEU DE FUNDAMENTO MORALITATIS. 9 voluntatem satiare valeat; (c) nec transitoriis et fallaciis gaudiis con­ tenti sumus, sed felicitatem veram et stabilem merito appetimus. — Quibus positis, thesim probamus : 14. i° Homo beatitudinem consequi nequit in bonis crea­ tis1. Hæc enim triplicis sunt generis : bona externa fortu­ na, bona corporis et bona animæ. Atqui hujusmodi bona, quamvis sub multiplici respeCtu sint desiderabilia, tribus præfatis conditionibus carent. (A) Bona externa, qualia sunt divitiae, dignitates, honores, fama, etc. : (a) non sunt per se appetibilia, sed solum prop­ ter aliud, in quantum juvant ad comparanda animi vel cor­ poris bona; ita divitiae quæruntur ad sustentandam vitam aut voluptatibus fruendum, — honores supponunt aliquam excellentiam homini inesse, sed eam non conferunt. (b) Nec præsertim omnes legitimas hominis aspirationes explent; saepe enim quo magis abundant divitiae et honores eo magis desiderium incendunt; haud raro etiam, post ali­ quod temporis, nauseam et vitae tædium ingerunt; — prae­ terea hæc omnia habentibus deesse possunt plura alia ad felicitatem necessaria, prout sanitas corporis, sapientia, animi tranquillitas, etc. (c) Nec stabilia sunt ; facile enim aliquo infortunio amit­ tuntur; hinc cum sollicitudine possidentur ; non sine anxie­ tate et labore retinentur, et tandem aliquando mortis tem­ pore transeunt. 15· (B) Bona corporis, quæ consistunt in sanitate, robore, pulchritudine et sensuum delectatione, veram felicitatem non conferunt : (a) natura suâ'bonis animæ subordinantur, nec sunt vere utilia nisi in quantum animi operationibus et perfeétioni inserviunt; quid enim prodest corporis robur, si mens sit imbecillis et voluntas prava? (b) Nec omnia hominis legitima explent desideria; nam brutis et hominibus sunt communia, nec proinde nobiliores animæ facultates satiant; imo quando quis immoderate cor­ poris delcCtationibus indulget, deprimuntur animi vires, •5. Thorn., i. 2., q. II, a. 1-8; Cont. Cent., lib. Ill, cap. 26-36; Suarez, De ultimo fine hominis, disp. V; Meyer, t. I, η. 59'60; P. Lescœur, La Science du Bonheur, Paris, 1873, pp. 9-44; 110-144 321-341· 'v' ' 10 DE ULTIMO FINE ACTUUM HUMANORUM mores corrumpuntur, et homo, cum iisdem dclcéletur volup tatibus, et in eis, contra réélum rationis ordinem, quiescat, fit bruto similis. — Prætcrea quam incerta et instabilia sint nemo est qui non expertus fuerit. 16. (C) Bona animi, ea videlicet quæ per facultatum exercitium acquiruntur, ut sapientia et virtus, magis quidem ad hominis felicitatem conferunt, præsertim quando simul cum moderato et legitimo aliorum bonorum usu conjunéta inveniuntur, sed desideria nostra perfecte non satiant. Ob­ jectum enim adæquatum intelleélûs et voluntatis non est verum aut bonum qualccumque, sed quidquid rationem habet veri et boni, seu universale verum ac bonum, quod nonnisi in Deo invenitur. Et sane intellectus noster ita comparatus est ut a cognitione entium finitorum ad cogni­ tionem infiniti assurgat, et a notione particularium veri­ tatum ad ipsam veritatem absolutam aliquo modo pertin­ gat. Hinc, quantacumquc sit amplitudo rerum quas cognoscit, multo plura discere vult, et ignota curiose scru­ tari. Idem dici debet de voluntate, quæ nonnisi in absoluto bono quiescere valet; quare amicitia, etiam perfeélissima, quæ tot et tanta solatia amicis affert, saltem ad tempus, cordis desideria non explet; hinc nobilissimi homines cum Augustino exclamant : “ Fecisti nos ad te (Deus), et in­ quietum est cor nostrum, donec requiescat in te ” x. 17. Objicitur autem multos esse homines qui parum de rebus divinis curent, et nullam aliam felicitatem quærant nisi eam quæ in rebus creatis invenitur. Tales esse homines non diffitemur; sed hujusmodi dispositio est perversio quædam sensus moralis, quæ reélæ rationi adversatur. Oritur enim ex duplici præsertim causa : (a) ex eo quod res divinæ et ætcrnæ, utpote invisibiles et futuræ, minus afficiunt mentem quam res creatæ, quæ visibiles sunt et aéluale gaudium afferunt ·, hoc tamen est rationi minus consentaneum, cum bona æterna et perfecta certo anteponenda sint gaudiis transeuntibus et impeifeélis; unde merito Paulus aiebat’ : “ Id enim quod in præseni; momentaneum et leve tribulationis nostræ, supra modum in subli­ mitate æternum gloriæ pondus operatur in nobis. ” — (b) Oritur etiam ex eo quod homines, terrenis voluptatibus nimis indulgendo. contra conscientiæ diélamen, animales faéli sunt, et sensuum delec’ 5. August., Confess, lib. I, n. i, ap. Migne, P. I,. XXXII, 661. ’ 77 Cor., IV, 17; cfr. Rom., VIII, 18. SEU DE FUNDAMENTO MORALITAT1S. 11 lationes magis quam bona animi prosequuntur; jamvero animalis homo non percipit ea quæ sunt Dei; sed hanc propensionem esse irrationalem ex eo constat quod bona superiora intelleétûs et volun­ tatis bonis sensibilibus postponuntur. — Aliunde hæc omnia finem sunt habitura, et homo qui non penitus materiæ immergitur, æternam felicitatem exoptat. 18. Quæ quidem omnia ita perstringit Ecclesiastes :“ Vidi cunfta quæ fiunt sub sole, et ecce universa vanitas et afflictio spiritûs ” '. Divitiis siquidem et voluptatibus gavisus fuerat, sed in his omnibus nihil invenerat nisi vanitatem et afflictionem spiritûs : “ Magnificavi opera mea, ædificavi mihi domos et plantavi vineas... Et omnia quæ desideraverunt oculi mei, non negavi eis, nec prohibui cor meum quin omni voluntate fruerelur... Cumque me convertissem ad universa opera quæ fecerant manus meæ, et ad labores in qui­ bus frustra sudaveram, vidi in omnibus vanitatem et afflictionem animi, et nihil permanere sub sole Quapropter ad contem­ plandam sapientiam transiit, et proposuit de omnibus investigare quæ fiunt sub sole, sed mox agnovit in his quoque esse laborem et affliélionem spiritûs, et unum eumdemque esse sapientis ac stulti interitum; unde iterum exclamat : “ Si unus et stulti et meus occasus erit, quid mihi prodest quod majorem sapientiæ dedi operam?... Et idcirco tæduit me vite meæ, videntem mala universa esse sub sole, et cunéta vanitatem et affliétionem spiritûs Jam­ vero hanc fuisse intimam persuasionem non solum Ecclesiaste, sed omnium fere eorum qui felicitatem in rebus terrenis quæsierunt, historia constat, et hodie etiam ex multorum confessione certum evadit4. Merito igitur, cum auétore libelli de Imitatione Christi, dicere licet5 : “ Vanitas vanitatum et omnia vanitas præter amare Deum et illi soli servire 19. 2° Homo suam beatitudinem invenit in consecutione ultimi finis, seu in perfeciâ Dei cognitione et amore. Hic agitur dc cognitione ct amore Dei relative pcrfeCtis, id est cum respedu ad capacitatem cujuslibct hominis : soli enim infinito absoluta perfeétio competit. Homo autem vere est beatus, quando ejus capacitas, quæcumque sit, sufficienter -expletur. Cujuslibct entis bcatitudo consistit in perfeilâ evolutione suarum facultatum, quatenus in possessione sui objecti quiescunt. Cum vero hominis facultates propriæ sint intel­ lectus et voluntas, perfeÇle est beatus quando hujusmodi 1 Eccles., I, 14. — 3 Eccles., Il, 4-u. — ’ Eccles., II, 15-1 S. 4 Ap. /taunard, Le Doute et ses victimes, 5e éd., Paris, 1879. 5 De Imit. Christi, lib. I, c. I, n. & 12 DE ULTIMO FINE ACTUUM HUMANORUM facultates in consecutione sui objcôti quiescunt. Pôrro intelleélus et voluntas hominis, ex clidlis, sunt capaces omnis veri et boni, seu boni et veri universalis. Ergo pcrfcde satiantur quando, pro suâ capacitate, Deum cognoscunt ct amant, qui solus est summum verum et summum bonum. Cognitionem et amorem Dei homo nonnisi imperfeéle conse­ quitur in præsenti vitâ, sive naturaliter per rationem, sive supernaturaliter per fidem : est enim in via relate ad perfeétionem, et quotidie ad altiorem gradum pertingere debet; proindeque eo majorem felicitatem assequitur quo perfeélius totam suam vitam in Deum ordinat. Notandum est pariter ad perfeélam beatitudinem desiderari facultatum hominis sensitivarum legitimam satietatem. Id quidem ad essentiam beatitudinis non special, sed ad ejus naturale comple­ mentum. Facultates enim sensitivæ sunt vere pars hominis, etsi intelleélualibus potentiis subordinate; parti igitur spirituali subjici debent, et in assequenda bcatitudine eam juvare; et cum harum facultatum tendentiæ inter se diversæ sint, necnon sæpe altioribus animæ tendendis contrariæ, in præsenti vitâ mortificari debent, quo facilius spiritualis homo suum finem attingere valeat. Attamen, quando voluntati subjiciuntur, quamdam propriam feli­ citatem, etiam in præsenti vitâ assequi possunt’; in futurâ autem vitâ, finito hiétamine inter corpus et animam, sensitivæ facultates legitimis gaudiis plenius fruentur. 20. Corollarium. Ex his omnibus sequitur supremam hominis beatitudinem essentialiter consistere in consecutione ultimi finis, vide­ licet in cognoscendo, amando proindeque glorificando Deum; ita, dum gloriam Dei prosequitur, eo ipso propriam felicitatem promo­ vet. Facultates igitur exercendo et evolvendo, secundum rationis diélamen et fidei lumen, perfeétiores et beatiores in diem efficimur; simulque Deum, Creatorem, Dominum atque ultimum finem nostrum, honoramus et glorificamus. Unde, cum Augustino9, dicere juvat : “ Quis mihi dabit acquiescere in te? Quis mihi dabit ut venias in cor meum, et inebries illud, ut obliviscar mala mea, ct unum bonum meum ampleCtar te? ” * Res historice demonstrari potest, ostendendos eos, qui ad Deum sese convertunt, inulto beatiores esse quam eos qui ab eo sese aver­ tunt. Cfr. Baunard, op. cit., et La Foi et ses victoires, 70 éd., Paris, 1901-1902. 3 5. August., Confess., 1. I, cap. 5, ap. Aligne, P. L., XXXI I, 663. SEU DE FUNDAMENTO MORAL1TATIS. 13 § II. De norma moralitatis. 21. Status quæstionis. Ex dictis de ultimo fine inferre licet quænam sit vera moralitatis norma, seu illa regula quæ discrimen inter aflus bonos ct malos constituit. Cum enim perfeélio hominis in consecutione finis ultimi consistat, boncc sunt actiones quæ ad Deum tendunt, malæ autem quae nos ab eo avertunt. Quia vero non omnes id admittunt, rem fusius exponere debemus. Aliquod esse discrimen inter bonum ct malum, omnes philosophi sanæ mentis admittunt, sed de natura ejusdem minime consentiunt. (A) Non pauci enim contendunt rationem hujus discriminis ab ipso homine ortam esse : (a) videlicet a legibus civilibus, juxta Hobbes (1588-1679), qui docet regulas boni et mali, justi et injusti, honesti et inhonesti esse leges civiles, ideoque id pro bono habendum quod legislator præceperit, id pro malo habendum quod ipse vetuerit’; quam theoriam J. J. Rousseau renovavit ac multi hodierni politici amplectuntur; (b) ab educatione, juxta Montaigne (1533-1592); vel ab opinione publicà et traditione populorum, ut tenuit Saint-Lambcrt* * (1717-1803); aut ab evolutione socialis sensus, ut tenent evolutionists. (B) Nonnulli docent discrimen inter aétus honestos et inhone­ stos in libera Dei voluntate reponendum esse, ita ut, ante omnem legem et extra Dei beneplacitum, quid sit bonum et quid sit malum definiri nequeat; ita Scotus, Cartesilts et præsertim Sam. Pufendorf' (1632-1694). Contra quos statuemus quasdam saltem aétiones, ex naturâ suAy independenter ab omni voluntate, esse bonas vel malas, — ct hoc discrimen ultimo reponendum esse in ratione aut naturâ divinâ, quæ est suprema norma boni ct mali. 22. Thesis I : Quædam dantur actiones intrinsece bonæ vel malæ, etiamsi nullà lege, etiam divinâ, præceptæ aut prohibitæ fuerint. — Fatemur equidem multas esse actio’ Hobbes, Elementa philosophica de Cive, c. XII, § 1. * St-Lambert, Principes des mœurs chez toutes les nations, Paris, 1798. - Huc etiam speélat opinio eorum qui, cum Lévy-Bruhl (La Science des mœurs, Paris, Alcan, 1904), tenent ethicam versari circa mores quales existant, non circa officia implenda ; hæc enim officia, inquiunt, nonnisi a sociali influxu {pression sociale) oriuntur; quos recenter confutavit A. Fouillée, in periodico Rev. des Deux Mondes, 1" Oct. 1905, p. 5’9-55°· 3 Pufendorf De jure naturæ et Gentium, 1. J, c. 2, § 6. 14 DE ULTIMO FINE ACTUUM HUMANORUM nes quæ ideo moraliter bonæ sunt quia aliquâ lege divina aut humanâ præceptæ, et alias similiter malas esse, quia prohibitæ; sed quædam sunt quæ ideo praecipiuntur aut prohibentur quia in se sunt honestæ vel inhonestæ. — Quod quidem declaratur potiusquam demonstratur. 23. 1° Historice ctpsychologice constat quasdam esse actio­ nes <\\xæ,zxcommuni etperpetud hominum persuasione,utessentialitcr honestæ aut inhonestæ semper habitæ fuerint; ita v.g. parentes amare, proximo benefacere, verum dicere, ct alia hujusmodi merito bona reputantur; ex adverso parentes odio prosequi1, innocentes absque legitima ratione occidere, amicos injuste prodere, mendacium proximo perniciosum proferre, aliaque ejusdem generis ut quid turpe et inhonestum merito aestimantur2. Quæ quidem persuasio apud omnes Gentes, etiam barbaras, viget, nec minuitur aut amittitur nisi minuto aut deleto sensu morali. Atqui persuasio tam constans et universalis alte inhærens mentibus tam diversis et circa omnia fere alia dissentientibus, non a lege civili oritur, quæ apud varias nationes diversa est,— nec ab educatione aut publicâ opinione, quæ pariter apud diversos populos eadem non est, — séd ab ipsâ natura derivatur. — Etenim publica opinio nihil aliud est nisi manifestatio idearum quæ apud singulos cives vigent ; educatio non transmittit nisi notiones quæ majoribus rationales visæ sunt; si igitur discrimen inter bonum et malum ab omnibus hodie agnoscitur, id sane oriri nequit nisi ex communi persuasione quod tale discrimen ita rationi est consentaneum ut ab ipsâ naturâ originem ducat. Neque dici valet horum aéluum moralitatem a liberâ Dei institutione pendere; sicut enim sunt veritates quædam speculativæ, quæ independenter ab arbitrio divino sunt veræ (v. g. quod est, est; duo ct duo dant quatuor, etc.); ita ’ Sunt quidem Barbari qui pietatem erga parentes modo singulari colant, v. g. occidendo senes, ne diutius acerbos dolores patiantur aut ab hostibus in captivitatem redigantur; ita errant quidem circa modum pietatem colendi, non autem circa ipsam obligationem parentes amandi. ’ Fatetur J. L. de Lanessan (La Morale des Religions, Paris, Alcan, 1905, p. 557) in omnibus religionibus, sive antiquis sive moder­ nis, hæc officia praescripta inveniri. — Patet aliunde ex infra dicendis, n. 21 "t, de existentià legis naturalis. 1 | , j | j ' j SEU DE FUNDAMENTO MORALITATIS, 15 pariter sunt aétiones quædam morales quæ ex se tam • honestæ aut inhonestæ sunt ut neque divinum arbitrium carum moralitatcm mutare valeat; v. g. Deus facere nequit ut blasphemia sit aClus laudabilis, neque ut pietas sit pecca­ tum : quod ex sequenti argumento patebit. 24. 2° Philosophice constat discrimen essentiale admit­ tendum esse inter bonum ct malum; quædam enim actiones, per se spcclatæ, independenter ab omni lege, ita tendunt ad finem hominis ultimum, aut ita ad bonum sive particu­ lare sive sociale conferunt, ut judicio reétæ rationis, nonnisi bonæ esse possint, dum aCtus contrarii mali necessario sunt ; v. g. amor Dei et proximi reCte ordinatus ita se habet relate ad finem ultimum et bonum commune, ut nemo sanæ mentis dicere valeat hujusmodi aétus esse pravos; ex adverso autem, contemptus Dei, posita ejus existentiâ, injusta innocentum occisio et alia hujusmodi ita rcctæ rationi opponun­ tur ut nunquam honesta esse valeant. — Quod quidem ex consectariis adversæ sententiae etiam patet; si enim nullum sit essentiale et objeCtivum discrimen inter bonum et malum, lata via scepticisme morali aperitur; id enim quod hodie ut malum habetur, cras, mutatis legibus aut tradi­ tione vel educatione, tanquam licitum haberi potest; ideoque vera notio obligationis moralis perit. Obligatio enim concipitur ut quid permanens et universale, non hypothe­ tice, sed catégorisé, quasdam aCtioncs præscribcns, dum leges civiles traditionesve populorum sunt quid instabile ct parti­ culare, nec possunt nisi hypotheticam obligationem creare. Sublato igitur hoc discrimine, eo ipso ruit ordo moralis, ut magis etiam patebit ex infra dicendis de aliis ethicæ syste­ matibus. 25. Thesis II: Norma ultima moralitatis est ipse Deus, quatenus est supremum bonum et ultimus omnium finis; norma autem proxima est, pro homine, natura ejus ratio­ nalis integre spectata sive in se sive in suis relationibus cum aliis. I Declaratur potiusquam probatur. Etsi omnes catholici quoad substantiam de normâ moralitatis consentiant, diffe­ runt tamen quoad modum eamdem exponendi. Omnes siquidem admittunt Deum esse normam moralitatis ultimam; i 16 DE ULTIMO FINE ACTUUM HUMANORUM sed, juxta quosdam, hæc norma est ipsa essentia divina; juxta alios, est ratio divina vel lex æterna , * aut conformitas cum divina ratione vel cum naturali rerum ordine. Iterum quoad normam proximam pro homine, alii asserunt eam esse naturam rationalem hominis, alii rectam rationem i Hi autem sunt varii modi qui, rite explicati, in idem reincidunt λ (A) Diximus normam ultimam moralitatis esse Deum, quatenus est supremum bonum et ultimus pinis, (a) Illa est norma ultima moralitatis a quâ, tanquam a principio fun­ damentali, actus suam derivant bonitatem. Atqui Deus, suprema bonitas et fons totius perfectionis, eo ipso est principium fundamentale cujuslibet bonitatis. Ergo Deus est norma ultima moralitatis, ideoque nostræ actiones sunt bonæ aut make moral i ter, prout sunt conformes aut difformes cum divinâ bonitate, (b) Illa est suprema moralitatis norma a quà, tanquam a principio fundamentali, actus suum conse­ quuntur ultimum finem. Atqui Deus est finis ultimus omnium, præsertim vero creaturæ rationalis, ideoque actuum humanorum. Ergo Deus est suprema moralitatis norma. Boni sunt igitur actus humani quando explicite vel implicite ad Deum tendunt, mali, quando ab ultimo fine declinant. Itaque bonitas moralis nec exclusive nec primario pendet a Divino beneplacito, sed ultimo ab ejus sapientia et bonitate : Deus enim non vult nisi quod infinitæ ipsius sapientiae consentaneum est, et sapientia non approbat nisi quod ipsi naturæ divinæ, seu infinito bono, consentaneum est. Errant igitur qui dicunt normam moralita' Ita v. g. 5. Thomas (i. 2*, q. 21, a. i) : “ In his vero quæ aguntur per voluntatem, regula proxima est ratio humana, regula autem supre­ ma est lex aterna. Quandocumque ergo actus hominis procedit in finem secundum ordinem rationis et legis ætcrnæ, tunc actus est rectus; quando autem ab hâc rectitudine obliquatur, tunc dicitur pec­ catum De his variis systematibus, cfr. Meyer, op cit., n. 181-185; CostaRossetti, op. cit., th. 22-23; K Cathrein, Philosophia Moralis, 3* ed., 1900, Friburgi, n. 84-95. 3 Alii enim tradunt normam principaliter objectivant {naturam Dei, tuituram rationalem hominis), alii normam directe subjectivam et indi­ recte objectivam {rationem divinam, rectam rationem}·, sed cum divina ratio infallibilitcr percipiat ipsam divinam naturam, et recta ratio humana de rebus judicet secundum rationalem hominis naturam, discri­ men est potius in modo loquendi quam in ipsâ. re. SEU DE FUNDAMENTO MORALITATIS. Ί7 tis Christianam esse arbitrariam, ut pote libera.· et cæcæ Dei volun­ tati innixam. Etiam quando Deus positivas leges promulgat, nihil praescribit nisi quod videt esse bonum, cum ejus voluntas realiter ab ejus sapientiâ et bonitate non secernatur. 26. (B) Diximus insuper normam moralitatis proximam, pro homine, esse ejus naturam rationalem integre spectatam, in se et in suis relationibus cum aliis. Actus enim non possunt ab extrinseco regulari nisi mediante intima naturâ cui convenire debent, et quæ sit veluti norma proxima. .Atqui natura hominis est natura rationalis, ad imaginem Dei creata ejusque bonitatem participans. Ergo natura hominis rationalis est vere norma proxima et interna, etsi relative et participative, actuum humanorum. Sequendo igitur naturam nostram rationalem, eo ipso vivimus conformiter cum naturâ divinâ et tendimus ad finem nostrum ultimum. (a) Hæc autem natura integre spectari debet, id est secun­ dum omnes suas partes, tum rationalem, tum sensitivam aut vegetativam, quatenus etiam hæ partes vere humanæ sunt et rationi subdi debent; imo et secundum notas individualités cuique proprias, ejus nempe temperamentum, indolem, propensiones, specialia munera et officia, etc.; natura enim humana non in abstracto, sed in concreto spectari debet : fieri enim potest ut quod uni licet, alteri illicitum evadat, quia attentis ejus indole aut conditione, est malum aut saltem ad malum proxime inducens. (b) Iterum natura cujuslibet hominis debet considerari non solum in se, sed in suis relationibus cum aliis hominibus, necnon cum entibus ipsi inferioribus, aut superioribus, et praesertim cum Deo, cui tanquam fini suo subordinatur. (c) Cum in statu praesenti homo ad finem supernaturalem destinetur per Christum Redemptorem, natura hominis ut Christiana spectari debet, per gratiam adjuta et legibus supernatural i bus subdita. Quibus positis, actio bona merito dicitur quæ vere consen­ tanea est naturæ rationali hominis, et rectæ rationi tanquam honesta exhibetur1. Quando enim prosequimur bonum 1 Dico honesta, quia delectabile aut utile non est semper rationi con­ sentaneum, nec proinde bonum moraliter. 18 DE ULTIMO FINE ACTUUM HUMANORUM naturæ nostræ rationali proportionatum, in quod naturaliter inclinamur, male agere nequimus in ordine morali; secus enim dcfcilus in ipsum auétorem naturæ refunderetur. Merito igitur ait 0'. Thomas1 : “ Unicuique autem est bonum id quod est sibi connaturale et proportionatum. ” — Ex quo sequitur antiquum præceptum “ vive secundum naturam," legitimum esse dummodo refte intelligatur, sensu exposito. 27. Quia vero ad ordinem supernaturalem evecti sumus, Deus suam voluntatem nobis manifestavit non solum lumi­ ne rationis, sed etiam lumine fidei, quo divinam rerum ordi­ nationem perfectiori et certiori modo cognoscimus. Imo Filius Dei, faétus homo, vitam humanam duxit, virtutesque naturales ac supernaturales colendo, non solum praeceptis, sed exemplis viam ostendit ad finem attingendum, atque ita vivam nobis tradidit morum regulam. Quæ regula his ver­ bis breviter contrahitur : “ Estote ergo vos perfeéti, sicut et Pater vester coelestis pcrfctSlus est”2. Cum enim perfcélio nostra in consecutione finis ultimi, Dei scilicet supremi boni, consistat, divinos mores, pro posse, imitari debemus, Christi vestigiis inhærentes. 28. Corollaria. i° Ex quo intelligi datur quænam sit moralis obligationis norma. Inter ea quæ bona sunt, proindeque ad finem ultimum nos conducunt, quædam sive ex se, sive ex positiva Dei voluntate,adeo necessaria apparent ut moralem obligationem inducant et sub pœnâ peccati præcipiantur; alia autem, licet bona, possunt tamen sine pecca­ to omitti, quia nullâ lege stricte præscripta sunt. Ita latius patet moralitas quam obligatio, quia non omnes aélioncs honestae sub præcepto cadunt. — Jamvcro principium obli­ gationis moralis est quidem Deus, sed Deus praecipiens, seu ut supremus legislator, qui, vi supremi dominii quo pollet, jus habet nobis imponendi ca omnia quæ, juxta infinitam 1 5. Thom., i. 2®, q. 27, a. 1; cfr. q. 29, a. 1. — Ut res exemplis declaretur, temperantia est quid bonum, intemperantia autem quid malum, quia naturæ rationali consentaneum est ut cibo et potu non utamur nisi moderate ad perficiendum totum hominem; ita etiam juslitiæ acflus boni sunt, quia consentaneum est naturæ rationali in suis relationibus cum aliis specflalæ ut cuique reddatur jus suum. ’ .\r-au,p. 167-217 24 DE ULTIMO FINE ACTUUM HUMANORUM leélabilia et dolorifera secundum intensitatem, durationem, proxi­ mitatem, extensionem, puritatem et fecunditatem, quas modo arith­ metico computat ] (c) Quamvis homo propter principium per se egoisticmn agat, ad aliorum felicitatem aliquid confert; nam, posito quod homines in societate constituantur, intima ac necessaria relatio existit inter feli­ citatem generalem et individualem, ita ut felicitas unius in alios redundet et vice versa. Supremum igitur moralitatis principium ad hoc reducitur : Ita tuam aélivitatem dirige, ut hæc maximam sum­ mam felicitatis, minimam vero doloris producat, non solum pro te, sed etiam pro aliis, aut saltem pro maximo numero aliorum homi­ num. In casu autem collisionis, tuam felicitatem aliorum felicitati antepone. 38. Stuart Mill2 illud systema expolivit lateque propagavit; docuit siquidem bona delectabilia non solum quantitative, sed etiam qualitative mensuranda esse, et ea quæ sunt altioris ordinis multo præstantiora esse et longe majoris æstimanda quam ea quæ sunt infimi ordinis; ex quo infert felicitatem, quæ in exercitio virtutis invenitur anteponendam esse voluptati quæ ex sensibus oritur. Præterea, juxta ipsum, primum quidem aliis benefacimus ut nostram felicitatem procuremus; postea vero, abstrahendo a proprio com­ modo, aliorum felicitatem direéle intendimus; quæ quidem dispo sitio educatione in junioribus potest ac debet augeri. Ita expo situs, utilitarismus non multum differt a systemate ecleflico, in quo norma morum in reélâ ratione sita est. * Ita comparat ebrietatem et sobrietatem, seu temperantiam : Ebrietas : intensitas 4- 30; duratio 4- 10; certitudo 4- 10; proxi­ mitas 4- 20; puritas — 20; extensio — 20; fecunditas — 10 — 20. Sobrietas : intensitas + 20; duratio 4- 10; certitudo + 10; pro­ ximitas 4- 20; puritas 4- 30; extensio 4- 20; fecunditas 4-20= 130. Ergo sobrietas pluris valet quam ebrietas. — Quid vero intelligendum sit per hujusmodi charaileres, ipse declarat : “ La valeur des peines et des plaisirs peut être estimée par leur intensité, leur durée, leur proxi­ mité, leur certitude et leur étendue. Leur intensité, leur durée, leur proximité et leur certitude regardent les individus. Leur étendue con­ cerne le nombre des personnes placées sour leur influence... Un plai­ sir fécond est celui qui a la chance d’être suivi de plaisirs du même genre. Une peine féconde est celle qui a la chance d’être suivie de peines du même geme. Un plaisir pur est celui qui n’a pas la chance de produire des peines. Une peine pure est celle qui n’a pas la chance de produire des plaisirs. (Déontologie, t. I, p. 77; Traités de législa­ tion, t. I, p. 58.) 3 5. Mill, Utilitarianism, gallice redditum, L’Utilitarisme, Paris, Alcan; cfr. Carnau, p. 227-268. — Recenter eidem systemati adhærebat Siiigwick, Methods of Ethics; cfr. Fouillée, Critique des syst. de Morale contemporains, 3e éd., Paris. 1893, p. 36 38. SEU DE FUNDAMENTO MORALITATIS. 25 39. (C) Utilitarisme» sociali successit alia utilitarismi for­ ma, quæ theoriis evolutionis accommodatur; cujus praecipui fautores fuerunt in Angliâ : Herbert Spencer''· (1820-1904), et C. Darwin 2 ( 1809-1882) ; in Galliâ vero, A. Comtek, Littré et * Taine idem fere systema, sub nomine positrvismi, propugnârunt : quibus addi possunt M. Guyau, qui pro regula morum habet vitœ intensitatem et expansionem 5 ; Bourgeois, Payot, multique alii qui hodie solidaritatem advocant6. Fundamentum hujus systematis est theoria evolutionis, vi cujus entia superiora ab inferioribus longo processu proce­ dunt : ita viventia a non-viventibus, animalia a plantis, ho­ mines a brutis originem duxerunt; homines ipsi primum in statu barbariae diu vixerunt, postea vero paulatim magis exculti faéli sunt. Jamvero mores eamdem fere secuti sunt evolutionem. Initio quidem homines, vix a brutis distinôii, brutorum mores imitabantur, et nihil quaerebant nisi pro­ prium commodum; postea vero, gregatim viventes, paulatim intellexerunt se non posse suam voluptatem quaerere cum aliorum detrimento : hi enim, quibus injuria infertur, poenas repetere non dubitant ; ad quas vitandas, melius est aliquid 1 H. Spencer, The Principles of Ethics, London and New-York, 1900; id., Les Bases de la Morale évolutioniste, Paris, Alcan; cfr. F. //. Col­ lins, Résumé delà Philosophie de H. Spencer, trad. par//, de Varigny, Paris, 1891, p. 513-542; J. Halleux, L’Evolut ionisme en Morale, Lou­ vain, 1901. ’ Darwin, The origin of species; The descent of man; gallice : L’origine des espèces; La Descendance de l’homme, trad. par/Γ. Bar­ bier, Paris, Schleicher. 3 A. Comte, Cours de Philosophie positive; Politique positive; L. Levy-Bruhl, La Philosophic d’A. Comte, Paris, 1900, p. 349-394. 4 Littré, La Science au point de vue philosophique; Taine, Les Phi­ losophes français au xix<= siècle; cfr. Fouillée, Critique des systèmes de Morale, p. 39-56. 5 Guyau, Esquisse d’une Morale; id., Education et hérédité, Paris, Alcan.—Homo, inquit in op. cit., bonum prosequitur ex eo quod natu­ raliter exoptat vitam suam expandere : quando enim conscius fit virium suarum, eas vult exercere; inslinélu et educatione intelligit necessitatem non solum sibi sed aliis vivendi; difficultates vero supe­ rat quodam naturali desiderio obviam eundi periculis et rebus arduis; et ita quotidie progreditur. 6 L. Bourgeois, Solidarité, Paris, (Colin); id., Essai d’une Philoso­ phie de la solidarité Alcan; Payot, Cours de Morale, Paris, 1904, 26 DE ULTIMO FINE ACTUUM HUMANORUM pati, scu ab aliquâ voluptate abstinere ; ct ita sub influxu societatis in quâ coadunantur homines, ex cgotismo nascitur altruistnus seu inclinatio ad promovendam aliorum felici­ tatem, quo melius procuretur proprium commodum6. 40. Quibus positis, sic explicari potest origo idearum boni et mali. Homines primum animadvertunt quosdam actus societati utiles esse, alios vero nocivos; priores laudan­ tur ct quandoque aliquod praemium accipiunt, posteriores autem reprobantur ct pcenis plectuntur. Exinde infertur quasdam aétiones esse vere laudabiles et praemio dignas, alias autem vituperandas et puniendas : quod quidem nihil aliud est nisi idea meriti et demeriti. Ex câ sequitur idea boni et mali : bona scilicet declaratur actio laudabilis, seu societati utilis, mala autem aCtio demeritoria, seu societati nociva. — Quæ quidem idem, semel ortæ, heereditate ct edu­ catione multum radicantur. Præterea primævi homines excogitarunt aliqua esse entia invisibi­ lia quæ deos vocarunt; ct, cum virtus sæpe in terra mercedcm non accipiat, nec vitium sufficienter puniatur, ad deos speClat aélus bonos præmiari in altéra vitâ, et vitiosos punire. Hæc omnia, inquiunt, nihil aliud esse nisi somnia, scientia hodierna demonstravit. 41. Attamen evolutionistæ utilitarismum rejiciunt ut incompletum : non enim exponit quomodo ct quare quaedam aétiones sint utiles, aliae vero perniciosae. Ipsi rem scicntifice exponunt evolutionis ope. Cum enim natura tota in quamdam vitee evolutionem tendat, illae aétiones vere utiles et bonæ sunt quæ vitae expansionem promovent in quolibet ordine physico, biologico, psychologico ct sociologico, scu quando recte ordinantur ad suum finem, scilicet preesentis vitee evolutionem; pcrniciosæ autem et malæ quæ huic fini 6 Alio modo altruismi originem explicare conatur Littré : duæ sunt, inquit, essentiales funétiones in homine, nutritio, quâ vita individui servatur, ct generatio quâ propagatur humana species. Jamvero nu­ tritio producit quidem egotismum, sed generatio promovet altruismum, amorem fovendo. (Ap. Fouillée, op. cit., p. 41.) Quod merito rejicit Fouillée; nam altruismus, qui ex generatione oritur, ad paucos tantum extend'lur, et sæpe egotismum, imo et odium contra extraneos excitat. Ipse vero putat amorem erga alios oriri ex ideâ pure intellcdhiali, quæ utpote universalis, ad humanitatis amorem nos impellit; ita præsertim in opere La Psychologie des Idées-forces, Paris, 1893. SEU DE FUND/XMENTO MORALITATIS. 27 plus minusve obstant. — Aliunde historice constat huma­ num genus constanter progredi in quolibet ordine, et præsertim altruismum, seu solidaritatis sensum, in dies prævalerc ; quare tempus veniet quando, vi perfecta: solidaritatis, homines maxime boni et felices evadent. 42. Hic operte pretium est notare quomodo Darwin conscientia, remorsum explicet. Modo generali sensus altruisticus in homine prævalet; attamen, sub influxu violentæ passionis, egotismus quan­ doque vincit. Urgente enim passionis motu, voluntas ita vehe­ menter appetit objeélum sibi placens ut altruisticum sensum non amplius attendat. Si quis in hoc casu voluptati cedat, jam quietatur appetitus cessatque violentæ passionis motus; quapropter homo, jam sedatus, percipit se aliquid fecisse quod altruismo repu­ gnat, et ex hâc perceptione quamdam tristitiam experitur quæ conscientiæ remorsus appellatur. 2° Utilitarismus critice expenditur. 43. Aliquid veri esse in reccntioribus utilitarismi formis non diffitemur; verum est quidem aliquem nexum esse inter virtutem ct felicitatem, præsertim quando hæc non in vo­ luptate sensuum reponitur, sed in expletione nobiliorum mentis desideriorum, et in bono totius societatis. Attamen illud systema, etiam quale exponitur a Stuart Mill ct H. Spencer, est mancum et imperfeétum, ncc veram tradit moral i tatis normam. (A) Imprimis methodus, quâ utitur, videlicet experimentalis observatio, est incompleta ; ad determinandam morum regulam, utilis est quidem historica et psychologica faÔlorum et aétionum observatio, sed minime sufficit; non enim solum quaeritur quid homines fecerint aut faciant, sed etiam et præcipuc quid facere debeant. Jam vero ad hoc non sufficit experientia, sed requiritur ipsius rationis exercitium : nam perscrutari debemus quænam sit origo ct causa hujus obligationis moralis cujus conscii sumus. Insuper plerique utilitaristæ nonnisi imperfeéle methodo observationis utuntur; quando asserunt nullum esse homi­ nem qui non ultimo agat propter proprium commodum, et aliud quærat nisi suam felicitatem, non satis atten­ dunt quosdam esse viros qui, propter Deum et concives, se suaque omnia expendunt. — Pariter, si plerique homines propter felicitatem agunt, habent tamen ideam refti ac fusti, 28 DE ULTIMO FINE ACTUUM HUMANORUM ab idea felicitatis omnino distinélam, atque concipiunt quosdam aélus esse bonos, imo optimos et heroicos, qui, nedum voluptatem afferant, tristitiam et detrimentum cau­ sent : hujus facfi explicationem non reddunt1; ideoque normam moralitatis non explicant. 44. (B) Utilitarismus non est vera ac suprema moralita­ tis norma, cum neque universalis, neque immutabilis aut efficax dici valeat. (a) Non universalis. Non enim omnibus facile accom­ modatur; siquidem, juxta Bentham, quisque debet ponde­ rare et mensurare commoda et incommoda, quæ ex tali talive aélione sequuntur, antequam judicare possit utrum hæc sit bona an mala; quis autem id cito simul ac sapienter præstare poterit? Difficultas augetur si, juxta Stuart Mill et positivistas, non solum proprium commodum, sed etiam totius societatis,/ imo humani ogeneris bonum considerare debeat. Et, cum ipse sit ultimus judex, nonne timendum est ne sibi faveat, cum aliorum detrimento? Nonne saepius altruismus egotismo cedet, et bonum privatum bono publico anteponetur? Neque pariter omnes actus honestos explicat, præsertim eos qui sui abdicationem important. Omnes siquidem cor­ dati viri merito approbant rationem agendi eorum, qui sc suaque expendunt ob aliorum utilitatem; ita medicus qui, quando lues viget, vitam suam sæpius in discri­ men offert ad aliis subveniendum, recte agere censetur. Jamvero, si sola felicitas sit norma moralitatis, cur talis agendi ratio bona dici debet? Si propria felicitas quæratur, sane melius et tutius est fugere civitatem lue infeétam. Respondent utilitaristæ medicum in hoc casu suam felicita' Quod Kantius sic egregie declarat (Critique de la Raison prat., ed. Picavet, p. 63) : “ Celui qui a perdu au jeu peut bien se fâcher contre lui-même et son imprudence, mais s’il a conscience d’avoir triché (quoiqu’il ait gagné par ce moyen), il doit se mépriser lui-même dès qu’il se compare à la loi morale. Celle-ci doit donc être bien autre chose que le principe du bonheur personnel. Car pour être obligé de se dire à soi-méme :je suis un infâme, quoique j’aie rempli ma bourse, il faut avoir une autre règle de jugement que pour s’approuver soimême et se dire : je suis un homme prudent, car j’ai enrichi ma «caisse ”. SEO DE FUNDAMENTO MORALITATIS. 29 tcm invenire in sese pro aliis devovendo. Hoc quidem intelligo si virtus propter se sit laudabilis, vel propter altiorem finem; minime vero, si solummodo propter felicitatem quam affert; multi enim medici se feliciores esse existima­ bunt, si ipsis liceat urbem lue infecStam deserere. Ibi quidem manent, non propter felicitatem, sed propter officium adim­ plendum, quia vox conscientiæ diktat illud esse bonum. 45· (b) Nec immutabilis; cum enim felicitas sit quid subjetlivum ct relativum, non eodem modo ab omnibus con­ cipitur, sed pro variis temporibus, regionibus ct hominibus diverso modo intelligitur, ita ut nihil sit magis mutabile quam hujusmodi regula. Revera nonnulli felicitatem vocant quidquid sensibus placet ; alii vero contendunt sen­ suum voluptatem esse contemnendam, et nobiliorem felici­ tatem mentis esse quærendam ; non pauci putant satis esse proprium commodum consequi, dum alii tenent ad bonum aliorum attendendum esse. Jamvero, nisi recursus habea­ tur ad altius principium, quis poterit definire quodnam ex his systematibus sit anteponendum? Unus quidem dicet majorem felicitatem obtineri in promovendo publico bono quam privato; sed alius id negabit, ac seliget quietam vitam ducere potiusquam periculum mortis obire ad aliis succurrendum. Revera quam pauci sunt qui de bono publico sollicitius curent quam de proprio bono? Nisi igi­ tur ad superius et objePlivum principium recurratur, omnia incerta ct instabilia erunt. 46. (c) Neque efficax ad obligationem moralem imponen­ dam. Suprema moralitatis norma imperativa esse debet, seu apta ad obligationem moralem producendam. Atqui sola temporalis felicitas, quam utilitaristie advocant, nullam obligationem imponere valet. Si enim de propria felicitate agitur, quis unquam me adstringere potest ad illam prose­ quendam : tendimus quidem naturaliter ad beatitudinem, ct forsan insipientes vocari possumus, si hanc non prose­ quimur; sed quo argumento probari potest nos ad tempo­ ralem felicitatem consequendam moralitcr obligari ? Idea officii minime sequitur ex idea beatitudinis; volumus quidem modo generali esse beati, sed hæc volitio seu inclinatio minime demonstrat nos ad id vel illud faciendum adstringi, 30 DE ULTIMO FINE ACTUUM HUMANORUM sed solum nos beatiores fore si talem aétionem de faélo eliciamus. — Si vero agitur de felicitate aliorum, res etiam difficilior evadit. Cur enim obligatio nobis incumbit bonum aliorum promovendi, cum nostro detrimento? Cur v. g. egenus tenetur abstinere a furto? Cur felicitatem divi­ tis potiusquam suam curare debet? Tu mihi dicis majorem bcatitudinem inveniri in benefaciendo aliis et præsertim societati. Sed, si sola felicitas sit norma morum, ego dicam nihil mihi magis placere quam propriam bcatitudinem pro­ sequi, etiam cum aliorum detrimento, aut saltem abstrahendo a communitatis bono: alii bono patriæse devoveant,si velint! ego vitam quietam prosequor et in eâ felicitatem invenio. 47. Ex quo sequitur mancam esse explicationem remorsus quam tradit Darwin, supra, n. 42; sat feliciter quidem exponit quomodo cmotio sensibilis diversa sit instanti quo urget passio et tempore quo, expleta voluptate, quietatur animus. Sed conscientiae remorsus aliquid nobilius importat, videlicet tristitiam de morali obligatione violata, quam minime explicat Darwin : urgente enim passione, homo obligationem moralem rejiciendi, voluptatem propter aliorum utilitatem, minime percepit, ideoque conscius non fuit violati offi­ cii; proinde moralem tristitiam experiri non deberet. Nil dicimus de ipsâ theoria evolutionis, quæ alibi expenditur'; sed notare liceat evolutionisms errare dum asserunt ideam boni et mali ex eo ortam fuisse quod dantur aétiones quæ sint utiles et aliæ nocivæ societati; nam inter utile et bonum sæpe adest maxi­ ma contrarietas : perjurium v. g. aliquando utile esse potest etiam alicui societati, sed nemo dicet illud bonum esse. Propius quidem veritatem accedit Spencer, dicendo bonitatem aétuum desumi ex eo quod ordinantur ad finem, scilicet ad vitæ evolutionem; sed finis hujusmodi, scilicet temporalis vitæ evolutio non est nisi finis subordinatus, et nemo probare potest nobis in­ cumbere officium talem finem prosequendi : id sane utile est, sed cur sit obligatorium Spencer non explicat. Neque dici potest, cum Guyau, bonum necessario sequi ex vita intensitale et expansione; vita enim, etiam intensissima, non est sem­ per bona, sed aliquando injustitiæ, imo et crudelitatis plena; necesse est igitur ut aha norma inveniatur, quâ vita ad bonum honestum ordinetur. i/. Synopsis Th. Dogm., De Deo Creante, n. 35-51. SEU DE FUNDAMENTO MORALITATIS, 31 II. De Rationalisme. i° StoicisHiusprcesertimque Kantismus exponitur. 4S. (A) Apud veteres’, stoicismus primum Athenis, postea Rornæ floruit. Fundator fuit Aeno (336-264), ex insula Cypro oriundus, ejusque schola stoica dicta fuit ex porticu (στοά) in quo ejus disci­ puli convenire solebant. Huic scholæ adhaeserunt, inter Græcos, Cleanthes, Chrysippus, Antipater, Posidonius aliique; inter Roma­ nos, Persius Flaccus, Seneca, Epifletus, Marcus Aurelius, etc. Fun­ damentum moralitatis, juxta Stoicos, est secundum rationem et natu­ ram vivere; nomine vero naturæ intelligunt non solum naturam hominis individualem, sed etiam naturam universalem totius mundi quam participat homo. Virtus in eo consistit quod voluntas tolis viribus et constanter vivere conformiter naturæ conatur; eo perfeélior est quo intensior et constanlior est conatus; hinc summum bonum est vita sibi concors. Bonum, quod a pulchro non differt, propter seipsum amandum et quærendum est, non propter aliud; est proinde finis in se; cætera vero, ut sanitas, divitiae, indifferentia sunt; attamen sanitas et divitiæ sunt res utiles, seu commoda quæ potiora sunt ægritudine et paupertate. — Verus autem sapiens hanc regulam sequitur · sustine, abstine : omnia incommoda patienter sustinet; a vanis gaudiis se abstinet; omnes animi affeétus et pas­ siones rationi subdit, et, per quamdam impossibilitatem, ita super omnia elevatur ut nullo influxu doloris aut voluptatis turbari possit’. 49. (B) Antiquo stoicisino successit modernus kantismusl, quamvis ab illo non parum differat. In utroque ‘ Ritter, Hist, de la Philos, ancienne, Paris, 1S36, t. III, p. 516-583; Card. Gonzalez, Hist, de la Philosophie, trad, par P. de Pascal, Pans, 1890, t. I, p. 355-367; J. C. Meyer, Commentatio in quâ doctrina Stoicorum ethica cum Christiana comparatur, Gottingæ, 1823; A. Chol­ let, La Morale stoïcienne en face de la Morale chrétienne, Paris, LethieUeux. ’ Stoico proinde accommodari potest descriptio justi ab Horatio dclineata (Od., III, 3, 8) : Justum ac tenacem propositi virum, Non civium ardor prava jubentium, Non vultus instantis tyranni Mente quatit solida, neque Auster, Dux inquieti turbidus Hadriae, Nec fulminantis magna Jovis manus; Si fraflus illabatur orbis, Impavidum ferient ruinae. 3 Kant, Grundlcgung zur Metaphysik der Sitten, 17S5; Kritik der praktischen Vernunft, 17SS; opera gallice reddita : Fondements de la 32 DE ULTIMO FINE ACTUUM HUMANORUM systemate, officium propter seipsum est implendum; sed, juxta Stoicos, conformiter natura vivere debemus, dum, si Kantium audiamus, contra naturam semper pugnare debemus *. Emmanuel Kant (1724-1804), critica philosophice auctor postquam demonstrare conatus est purd ratione spcculativA certo probari non posse Dei existentiam animæque immor­ talitatem, aliâ via ethicæ fundamentum statuere decrevit, rationis practica ope. Jamvero fundamentum ethicæ est officium; quod sic declarat : Inter res mundanas, una est quæ vere et in se bona sit, scilicet bona voluntas. Hæc autem voluntas· bona est non ex objecto quod intendit, sed ex motivo quo movetur ad agendum ; illud vero non aliud esse potest nisi officium adimplendum. Officium non est nisi conformi!as cum lege morali universali, quæ in ratione practic'd insculpta est. Voluntas igitur, ut sit bona moral iter, facere debet quod imperatur, et quia imperatur; nam si legem adimplet propter aliquam felicitatem vel utilitatem consequendam, jam utile, non bonum prosequitur, nec proinde bona est moraliter. 50. Lex moralis est vere imperans non conditionaliter et hypothetice (si velis esse beatus, hoc agas), sed absolute ct catcgorice. : bonum facias; hinc vocatur imperativum catcgoricum; et huic obedire debemus simpliciter, absque ullo respectu ad consectaria actus aut præmium obtinendum, ct absque ulteriori inquisitione in ejus auctoritatem. Nam lex moralis procedit a naturâ rationali, quæ est finis in se, ita ut homo non possit tamquam medium ad alium finem ordinari. Debemus igitur agere ex sola reverentia legis, abstrahendo etiam a divina voluntate, quia voluntas nostra autonoma manet. Ut voluntas huic categoricæ legi obedire valeat, libera métaphysique des mœurs, trad. Band, Paris, 1848; Critique de la Raison pratique, trad. Picavet, Paris, 1902. Cfr. Thlod. Ruysscn, Kant, Paris, 1900, p. 191-285;//. Cresson, La Morale de Kant, Paris, 1904, A. Fouitlle, Le moralisme de Kant et l’amoralisme contempo­ rain, Paris, Alcan, 1905; Delbos, La Philosophie pratique de Kant, Paris, 1905; //. Sidgwick, Lectures on the philosophy of Kant, London, Mac Nillan. ’ Comparationem inter stoicismum ct kantismum invenies ap. Cres­ son, op. cit., p. 171- 179. SEU DE FUNDAMENTO MORALITATIS 33 esse debet : si enim cogeretur ad agendum, bona nioraliter esse nequiret ‘. 51. Quibus positis, regula fundamentalis a Kantio sta­ tuta, hæc est : “ Ita age ut regula tuæ voluntatis fieri possit regula universalis ”, id est, antequam agas, sedulo perpende utrum aliquid absurdum sequeretur ex tuâ aétione, posito quod omnes juberentur eodem modo agere, ct ita de facto agerent. Quam regulam alibi sic exponit : “ Ita age ut teipsum aliosque habeas tanquam finem, non autem tanquam medium quo uteris ” ; si enim te et aliis tanquam medio utaris, eo ipso propter utilitatem vel voluptatem, non propter officium, agis. Ex quibus principiis multas con­ clusiones infert, quas hic referre non est locus. 52. Kantismum in Galliâ docuit ac propagavit Renouvier·, paucis tamen mutatis : admittit quidem aliquod esse imperativum categoricum, sed ejus vim obligatoriam ex ratione humanâ abstraflâ el universali repetit, nec reprobat eos qui non propter officium tan­ tum, sed etiam propter premium honeste agunt. - Merito tamen animadvertit Fouillée hanc abstraélam et universalem rationem realiter non existere nisi in Deo3. Inter discipulos Kantii, nonnulli, ut Schopenhauer et Hartmann ïnpessimismum inciderunt; putantes siquidem felicitatem non posse obtineri, et officii praxim esse impossibilem, tenuerunt hujus vitae miserias mitigandas esse per quemdam compassionis affeftum erga alios, sed carum cessationem obtineri non posse nisi per sui annihilationem, seu ingressum in nirvana . * ' Exinde assurgit philosophus ad Deum et animam immortalem : supremum bonum, inquit, consistit in intima et permanenti conjundltone inter beatitudinem ct virtutem; atqui, in praesenti vitA, talis nexus mi­ nime existit, cum plerumque contra naturales tendentias agere debea­ mus ad virtutem colendam; necesse est igitur ut adsit altera vita, in quâ Deus supremam felicitatem concedet iis qui virtutem excoluerunt. ’ Renouvier, La science delà Morale, Paris, 1869; G. St'ailles, La Philosophie de Ch. Renouvier, Paris, /Mean, 1905. 1 Fouillée^ Critique des systèmes de Morale, p. 222. * Schopenhauer^ Fondement de la Morale, 1841; traduction franç. de BurdeaUy 1888. — Pessimismum simul et sensualismum docuit /< Nietsche (Par delà le bien et le mal; La Généalogie de la Morale, traduit par //. Albert, Paris, 1900); duo sunt, inquit, genera hominum : priores, doéli et nobiles, qui supra-humani dicuntur, nullà lege indi­ gent, et suas propensiones libere sequi possunt, quæcumque sint ; poste­ riores, seu inculti, suas passiones frenare debent, ut humiliter prioribus serviant. Quantum rcctæ rationi tale systema adversetur, nemo est qui non videat. Cfr. Fouilh'e, Nietzchc et 1’immoralisme, Paris. 1903. Thf.ol. Mok II. — 2 2 DE ULTIMO FINE ACTUUM HUMANORUM 2° Kantismus critice expenditur. 53. Nil dicimus de veterum stoicismo, qui jam antiquatus est; aliunde præcipua argumenta quæ contra Kantium affe­ remus, valent etiam contra Zenoneni. Kantismus sane veritatem propius accedit quam utilitarismus : merito siquidem asserit legem moralem esse abso­ lutam, universalem ac vere obligatoriam; officium pariter egregie describit, motivumque assignat voluntati humanæ quod multo perfecStius est quam utilitas aut voluptas. Atta­ men hujusmodi systema mancum est et plurimis scatet erroribus. 54· (A) Methodus, quâ utitur, videlicet sola methodus a priori, est incompleta; ratio sane necessaria est ad defi­ niendum quid agere debeamus, ut supra diximus, n. 43; sed observatio historica et psychologica humanæ naturæ respui nequit; secus, regula morum viribus humanis non erit proportionata. Ita Kantius declarat aôtum in se honestum, qui elicitur cum spe praemii aut metu pœnæ, non esse moraliter bonum : jamvero historice simul ct psychologice constat paucissimos esse homines qui bonum faciant, sine ullo respeiStu ad beatitudinem, aut qui a vitio deterreantur absque metu alicujus pœnæ; ergo hujusmodi norma humanæ infirmitati non est accommodata. — Insuper, rationis specu­ lativae incapacitatem ad verum attingendum propugnando, co ipso rationis praétic.e vim ad bonum cognoscendum mul­ tum deprimit : cur enim certiores sumus de existentiâ obligationis moralis quam de veritatibus mere speculativis? 55. (B : Affirmat Kantius legem moralem esse univer­ salem, absolutam, ct obligatoriam, sed rationem non reddit hujus obligationis. Eam non repetit ex Deo, sed solum ex humanâ ratione’ : hæc autem non est universalis, sed indi’ Postea quidem agnoscit, semel admissa Dei existentiâ, rationis imperium spectari posse ut divinum imperium {Raison pratique, pp. 235, 238); sed obligationis fundamentum statuit antequam Dei existentiam demonstraverit. — Quidam christiani, dum errores Kantii rejiciunt, quaedam principia ab eo tamen mutuantur ut ad Christianam fidem perducant eos qui subjectivismo ct criticismo favent; cfr. Fonsegrive, Le Kantisme et la pensée contemporaine, in periodico La Quinzaine, 1· mars 1904, p. 86-107. -4 SEU DE FUNDAMENTO MOR Λ LIT AT1S. 35 vidualis, — nec absoluta, sed relativa ct finita, suas perfec­ tiones a Ratione increatâ mutuans, - - nec concipitur quâ auéloritatc tam categorice imperare valeat. Id enim expli­ cari nequit, nisi ratio nostra nihil aliud sit nisi manifestatio increatæ Rationis, quæ utpotc infinite sapiens et suprema omnium rerum domina, legem universalem ct categoricam condere potest. Hoc autem negat Kantius, dum asserit rationem esse autonomam. — In alium errorem cadit, dicendo humanam naturam esse finem in se : cum enim sit finita ct creata, ad suum Creatorem necessario referri debet. — Falso pariter supponit illas solas actiones esse bonas quas lex moralis absolute præcipit, et quia cas prae­ cipit. Sæpe enim ut honestæ merito habentur actiones, quæ nullo modo præcipiuntur, v. g. si quis ultro se totum operibus misericordiæ devoveat. Insuper cur bonæ non essent aôtioncs quæ fiunt, non quia præcipiuntur, sed ex motivo caritatis, quia utiles sunt proximo? 56. (C) Kantius sibi contradicit, asserendo ex unâ parte, aedum, propter spem beatitudinis elicitum, non esse moraliter bonum, —et ex altera, supremum bonum in conjunctione virtutis et beatitudinis situm esse. Nam, si supremum bonum veram beatitudinem impor­ tat, cur prohibemur eam exoptare et quærere? Sane malum esse nequit prosequi quod perfeétius est; porro, teste Kantio, perfeétius est virtutem colere simulquc beatitudine frui ; et nihilomi­ nus, si de beatitudine cogitamus et illam appetimus, actio nostra cessat esse moraliter bona ! 30 l’aria ethicce independentis systemata exponuntur. Omnia hujusmodi systemata in eo concordant quod independentia esse volunt; diverso tamen gradu diversoque modo, ut ex sequentibus patebit. 57· (a) Quidam nempe tenent ethicam esse quidem independentem a religione revelata, non autem a Deo’. De his modo non agi­ mus; quemdam codicem legum moralium solâ ratione statui posse minime negamus; sed, ut probatum est in Tr. de Cera Reli­ gione, n. 50, in statu præsenti, genus humanum non potest morali­ ter, sine aliquâ revelatione, cognoscere expedite, firmà certitudine 1 Ita Ravaisson; Franck; P. Janet, La Morale; J. Simon, Le Devoir, Paris, 1854; 7j. Caro, Problèmes de .Morale sociale, 2° cd , Paris, 1887, ρ. 15-95, ubi diserte reprobat ct confutat systema ethica a Deo indepen­ dentis. 36 DE ULTIMO FINE ACTUUM HUMANORUM et nullo admixto errore, veritatum moralium codicem completum et perfeétum. 58. (b) Alii dicunt eam independentem esse etiam a Deo, quatenus essentialia principia morum tuto ac certo definiri possunt, quin de­ monstretur existentia Dei, ex solâ consideratione ordinis moralis, qualis ratione detegi valet, solâ admissa hominis * . libertate Liber­ tatis siquidem existentiam solâ conscientia agnoscere possumus, absque ullis metaphysicis disquisitionibus; cum vero libertas sit potestas inviolabilis, jus aliquod supponit cui respondet officium : et ex duplici ideâ juris et officii tota ethica deduci valet. Aliunde maximi interest ethicam a theodiceci et mctaphysicâ minime pendere : tot enim sunt dissensiones de rebus metaphysicis ut nisi ethicæ fundamentum sit extra has controversias positum, regulam morum communiter receptam invenire jam impossible evadat. 59. (c) Alii contendunt regulam morum omnino independentem esse ab ipsâ ratione speculative, et in sensu morali reponendam esse : illud siquidem honestum aut inhonestum dici debet quod plurium sympathiam aut antipathiam excitat; seu, ut aliis placet quod sensui morali conforme aut difforme est. Siquidem, quidquid dica­ tur de veritatibus mere speculativis, homines communiter consen­ tiunt de certis regulis moralibus quas sensu morali ut veras agno­ scunt. Ille autem sensus aliquando vocatur sensus communis, mora­ lis instinflus, quandoque sympathia et antipathia moralis, aut sim­ pliciter conscientia. In omnibus quidem existit, sed excoli potest ac debet, præsertim sympathiam erga alios excitando : tunc bonum fa­ cile cognoscitur et quodam naturali instinctu perficitur’. Quæ schola præcipue in Anglia floruit, etsi non paucos discipulos in aliis regionibus assecuta fuerit. 40 Systema ethicæ independentis critice expenditur. 60. Aliquid veri in his systematibus inveniri non nega­ mus : quasdam sane morum regulas refta ratio invenire potest ex ipsa contemplatione rerum et finis ad quem desti­ nantur; verum est pariter nonnulla officia nobis manifestari, absque ullo discursu, quodam sensu morali, qui dicitur vox * Ita C. Coignet, La Morale indépendante, Paris, 1869; M. Perraz, Philosophie du Devoir, 2e éd., Paris, 1869; Beaussire, Les principes de la Morale, Paris, 1888. ’ Ita, inter alios, Shaftesbury, An inquiry concerning virtue and me­ rit, 1699; Adam Smith, Theory of moral sentiments; T. Reid, Inquiry into the Human mind, or the principle of common sense, Edinburgh, 1765; 1·'. Hutcheson, System of Moral Philosophy, Glasgow, 1755; tloffiding, Morale, Essai sur les principes théoriques et leur appli­ cation, trad, de l’allemand par L. Poitevin, Paris, 1903. I·’* "' SEU DE FUNDAMENTO MORALfTATIS. 37 .conscientiis. Sed quam incompleta et impcrfeila sit norma moralitatis independenter a Deo constituta, ex sequentibus patebit. 61. (A) Norma suprema morum debet esse absoluta et universalis; jamvero ratio humana et sensus moralis, si inde­ pendenter a Deo speélentur, nihil absoluti et immutabilis præ se ferunt : ratio, utpote creata et finita, veritatem non­ nisi finito et imperfeôto modo percipit, et, nisi divinæ rationi innitatur, sæpe fallitur; hinc historice constat non pau­ ciores fuisse philosophorum dissensiones de principiis morum quam de veritatibus metaphysicis, ut constat ex variis syste­ matibus jam supra expositis. Ratio igitur humana, si seor­ sum speéietur a ratione divinâ, sæpe incerta erit, diversasque proponet regulas secundum diversa tempora aut varias gen­ tes; proindeque essentialiter mutabilis et subjeétiva erit. 02. (B) Prætcrea auctoritate caret ad imponendam mora­ lem obligationem ; hæc enim intelligi nequit sine ente supe­ riore. Si rcéla ratio sit quædam participatio divinæ ratio­ nis, et ordo naturalis apprehendatur ut manifestatio divinæ voluntatis sapienter omnia disponentis, jam exsurgit obliga­ tio vivendi et agendi secundum hunc ordinem a supremo omnium Domino constitutum; sed si ratio in se considere­ tur, absque ullo respectu ad Deum, percipere quidem potest aliquem aétum esse honestum, sed obligationem imponere nequit illum faciendi, cum ratio non sit homini superior, sed solum pars hominis. Idem a fortiori dicendum est de sensit morali : si idem sit ac praftica ratio, majorem vim non habet; si vero habeatur ut sensus specialis, a ratione distinélus, minori etiam potietur auctoritate, cum sensus sit aut debeat esse rationi subordinatus. — Fatemur equidem sensum moralem recte informatum signum esse alicujus obli­ gationis, sed hanc creare aut inducere nequit. 63. (C) In illo pariter systemate dejicit sanflio ad inci­ tandum hominem ad bonum. Deus quidem, utpote justus ac supremus remunerator, bonis præmium malisque poenas tribuere valet, ut eos ad virtutem alliciat et a vitio deterreat. Sed, si abstrahatur a Deo, quænam erit samStio ? Non hu­ mana felicitas : haud raro enim justi opprimuntur ac mali divitiis et voluptatibus affluunt. Neque conscientia remor­ 38 DE ULTIMO FINE ACTUUM HUMANORUM. sus; nisi enim hic nt vox Dei habeatur, malos parum terret : imo quo hi scelestiores sunt, eo minus remorsum sentiunt,et longâ vitii consuetudine vox conscientiæ tandem muta red­ ditur. Nulla igitur erit sanélio vere efficax; jamvero si pauci homines, inter nobilissimos, legem sine san&ione adimplere non dubitant, plcriquc tamen eam contemnere solent. CONCLUSIO HUJUS TRACTATUS. 64. Criticâ. expositione horum systematum non parum confirmatur catholica moralitatis norma. Quidquid enim veri et honesti illa continent, in catholicâ doctrinâ invenitur. Ita cum utilitarismo admittimus beatitudinem esse finem, non quidem primarium, sed secundarium hominis, et quidem veram et perfectam beatitudinem quæ perfeéle quietat omnes ejus legitimas aspirationes; eamdem esse non quidem moralitatis normam, sed unum ex motivis quibus ad bene agendum adjuvamur. Cum kantismo fatemur legem mora­ lem esse absolutam, universalem et categoricc obligatoriam; sed rationem exhibemus cur res ita se habeat, quia videlicet lex moralis nihil aliud est nisi manifestatio divinæ rationis et voluntatis. Rationalisas concedimus rectam rationem sequendam esse, .tanquam normam moralitatis proximant; sed simul ostendimus id fieri non posse nisi quia ratio nostra est quædam participatio divinæ rationis, quæ est ultima et infallibilis morum regula. Neque negamus alicujus sensus moralis existentiam, ejusque influxum in mores humanos^ sed ostendimus hunc sensum nihil aliud esse nisi judicium reôtæ rationis, et signum altioris normæ, videlicet ipsius rationis divinæ, quæ falli nequit. Cum evolutionismo tenemus aliquem progressum admit­ tendum esse sive in individuis1, sive in societate; ita lex nova pcrfcôtior est antiqua lege, atque ipsa Christiana socie­ tas quotidie proficere potest, melius intelligcndo atque colen­ do virtutes Christianas; hic autem progressus non cæcâ necessitate, sed sapienti Providentia dirigitur. Iis assenti’ “ Et qui justus est, justificetur adhuc; et sanflus, sandificetur adhuc.” (zi/c’r., XXII. 11.) SEO DE FUNDAMENTO MORALITATIS. 39 mur qui, cum Guyaii, vitam intensissimam promovent1; sed vitam ordinamus in Deum, supremum et infinitum bonum. Aliunde catholica regula sedulo vitat errores et scopulos aliorum systematum, ut supra ostendimus; ergo est admit­ tenda. Ergo in toto decursu Theologiæ moralis nihil amplius manet nisi expendere quomodo, juxta lumen ratio­ nis ac fidei, actus nostri ad Deum, finem ultimum, ordinari possint. ‘ “ Ego veni frai;., X, io.) ut vitam habeant, et abundantius habeant. ” 65. Ad finem ultimum tendimus per aChus liberos, mora­ les et meritorios, qui proinde dicuntur vitee eeternee semina. (a) Liberi quidem esse debent, quia finis ultimus per modum præmii et mercedis obtinetur, ideoque per aétum liberum, qui solus præmio aptus est; (b) morales et honesti, quia Deus aétus malos remunerari nequit; (c) meritorii, seu illis conditionibus vestiti quæ ad supernaturale meritum deside­ rantur, quia de facio ad finem snpernaturalem destinamur. Dicemus igitur : I. De aélibus liberis, seu de libertate aelûs humani. II. De aétibus moralibus, seu de moralitate actùs humani, III. De actibus meritoriis, seu de merito. ' Notio et species. De aCtibus Principia quæ eos producunt. liberis Causæ in eos influentes. De actibus moralibus Elementa e quibus moralitas derivatur. Extensio morali-J voluntarium indirectum tatis ad cooperationem. De actibus Conditiones ex parte meritoriis operantis; operis; Dei. f 66. Status quæstionis. Inter aétus qui ab homine per­ ficiuntur, alii sunt voluntarii, alii involuntarii. Priores peraguntur a voluntate cum præviâ cognitione intellectûs. Posteriores autem sine præviâ cognitione aut voluntate fiunt. Hujusmodi sunt aétus plene somniantis, ebrii'aut delirantis. qui incapaces sunt consciæ cognitionis1; — pariter aétus vitee vegetativee, ut alimentorum digestio aut sanguinis circulatio, qui voluntati non subduntur; — necnon aétus hominis plene distrafti qui, quamvis sit attentionis capax, de faéto non animadvertit ea quæ facit, quia ejus attentio ad alia diver­ titur. — Priores aétus, scilicet voluntarii, vocari possunt aftus humani, quia ab homine, ut homo rationalis est, proce­ dunt; posteriores autem dicuntur aPlus hominis, quia proce­ dunt quidem ab homine, sed non quatenus est rationalis, cum fiant sine advertentia et voluntate2. Hic agimus de aétibus voluntariis', nec de aliis erit sermo, nisi ut a prioribus distinguantur. Inter aétus voluntarios, alii sunt necessarii, alii autem liberi seu deliberati. Priores procedunt quidem a voluntate cum præviâ cognitione, sed ' Ita aétus voluntarii distinguuntur a spontaneis, qui cum cognitione mere sensitivâ fiunt, quales sunt aétus infantium aut amentium. ’ Aliquando tamen aétus humani ii soli dicuntur qui vere sunt liberi, ideoque a voluntate deliberatâ procedunt, secundum ea quæ infra exponuntur. Ad rem 0'. 7'homas, i. 2., q. i, a. i : “ Aélionum quæ ab homine aguntur, illæ solæ dicuntur humana: quæ sunt propriæ hominis in quantum est homo. Differt autem homo ab aliis irrationa­ libus creaturis in hoc quod est suorum aétuum dominus. Unde illæ solæ aéliones vocantur proprie humanæ quarum homo est dominus. Est autem homo dominus suorum aétuum per rationem et voluntatem... illæ ergo aéliones proprie humanæ dicuntur quæ ex voluntate deliberatâ procedunt. ” 42 CAPUT 1. ita ut voluntas ab cis abstinere non possit ; sic bonum in com­ muni volumus necessario * 1 ; malum enim non amplectimur nisi sub specie boni, seu quatenus aliquo modo bonum esse nobis apparet. Ecpntra actus liberi ita procedunt a volun­ tate, ut voluntas pro libitu suo actum ponere vel non ponere possit. Ita voluntarium est voluti genus, quod sub se duas species continet : voluntarium necessarium et voluntarium liberum seu deliberatum; sed, cum prius non versetur nisi circa bonum in communi, sæpe voluntarium et liberum pro­ miscue sumuntur. — Quod quidem fusius declarabimus, exponendo : 1° notionem ac species aétûs liberi; 2°principia quæ ad ejus productionem concurrunt; 30 causas quæ in aétum liberum influunt. Art. I. Notio ac species achiuir liberorum®, I. Actuum liberorum notio. 67. i° Definitio. Liber dicitur aôtus qui immunis est a coactione et necessitate. (a) Libertas seu immunitas a necessitate, quæ dicitur etiam libertas exercitii, seu liberum arbitrium, est facultas eligendi unum pi ie altero, ita ut agens non sit intrincese determinatus ad unum. Ad libertatem minime requiritur ut voluntas sit in statu indifferentice; sed sufficit ut, non obstantibus variis causis, sive externis sive internis, quæ in eam influunt, ultimo alterutram partem eligere valeat. — Triplex est : libertas contradictionis, quæ exercetur circa contradictoria, v. g. ' Quidam tamen putant hominem esse liberum etiam circa bonum in con.mtim, quia, inquiunt, a. (e) Idem fere dicendum est de sensibus externis : a volun­ tate pendent quoad applicationem, aut aversionem ab objec­ tis, non autem quoad sensationem, seu impressionem: sensus enim ita disponuntur ut producatur sensatio, quoties objcclum sensibile organa percellit; ex illâ autem sensatione necessario sequitur quædam voluptas aut tristitia. Attamen sæpe voluntas, quando deliberationi locus est, indirecte prævenirc potest sensationes et motus ex illis consequentes, sensibus imperando ut a certis objectis se avertant. Exorta vero voluptate aut tristitiâ, voluntas libere potest consen­ tire vel dissentire. 75· (d) Vis autem motrix externorum corporis membro­ rum voluntatis imperio fere absoluto subjacet,dum modo non impediatur aliquo vitio, ut paralysi, aut aliquo statu extra­ ordinario, ut somno hypnotico aut obsessione diabolica. (e) Vitœ végétatives funélioncs quædam, ut nutritio, non­ nisi indirecte a voluntate pendent, quatenus v. g. hæc impe­ rare potest ut talis vel talis cibus edatur; quædam tamen, ut respiratio, a voluntate diriguntur ; omnes remote alicui voluntatis imperio subjacent, quatenus animi dispositiones, ut gaudium vel tristitia aliæquc passiones, in harum facul­ tatum exercitium haud parum influunt. Quæ quidem omnia præ oculis habenda sunt ad rcCtc judicandum de libertate et moralitatc aéluum qui a volun­ tate plus minusvc imperantur. 76. Ratione manifestationis, aiStus humani sunt mere interni, quando ab animæ potentiis perficiuntur absque ullo exteriori signo, ut cogitatio, imaginatio, volitio; externi, quando per externa corpo­ ris organa exercentur, ut deambulatio, capitis inclinatio, etc.; mixti. qui a potentiis,externis et internis simul exercentur, ut pia rosarii recitatio, devola genuflexio, etc. — Aliæ sunt divisiones, de quibus infra suo loco dicemus. ’ Hom., VII, ?3· 48 CAPUT 1. Art. II. De principiis quæ ad aétiis liberi productionem concurrunt. 77. Quando agitur de aétu mere naturali, principia interna quæ ad ejus productionem concurrunt, sunt variæ facultates quæ in Psychologiâ describuntur; si agitur de actu supernaturali et meritorio, requiruntur insuper quædam dona supernaturalia, quibus facultates complentur et ele­ vantur; quæ fusius in Tr. de Gratia declarantur. Hic in memoriam revocare sufficiat quæ magis utilia sunt ad intelligentiam aétûs liberi et meritorii. § I. De principiis naturalibus ad actum liberum CONCURRENTIBUS L Quamvis omnes hominis facultates aliquomodo ad aétùs liberi produétioncm concurrant, duæ sunt tamen quæ proxime cum producunt, intellectus scilicet et voluntas : prior cognoscit objectum, de ejus morali bonitate aut malitia judicat, illudquc voluntati proponit: nil volitum quin prœcognitum; posterior bonum prosequitur ab intelledtu pro­ positum. — Aliæ quidem facultates ad actum liberum con­ currunt, sed solum in quantum voluntate diriguntur, ex diétis supra, n. 73-75. I. De cognitione ad actum liberum requisita. 78. Ut actus vere et quoad omnia sit liber, cognitio seu advertentia mentis præcedere debet voluntatis cledtionem ; ct agens duo advertere debet : ipsum actum ut moralem, variaque elementa quæ ejus moralitatem afficere possunt : et quo perfectior cognitio, eo liberior est actus, quia voluntas eo liberius elicit aétum quo lucidius ipsi proponuntur motiva agendi. i° Agens conscius esse debet ipsius adlionis quam elicit, ut hæc sit libera; cum enim aétus liber sit in potestate operantis, agens ita dispositus esse debet ut aCium ponere vel non ponere, continuare vel abrumpere possit; atqui id praestare nequit nisi conscius sit se agere ct talem actum ’ S. Thom., i. 2X, q. 9-15; Suarez, op. cit., disp. VI, VIII; Billuart, diss. III. Confer Philosophos, ubi de Psychologiâ disserunt. DE ACTIBUS LIBERIS. 49 perficere. Nec sufficit ut ipsum materialem actum advertat, sed requiritur ut ejus moralitatem percipiat. 79. fa) Ratione ipsius subjecii, advertentia est plena aut semi-plena : plena, quando nihil ex parte intcllectûs impedit quominus actus advertendi eliciatur, cum illâ per­ fectione quam prudentes in rebus alicujus momenti adhi­ bere solent, v. g. quando quis evigilans, sui compos, nec turbatus nec distraétus, ad rem attendit; — semi-plena, seu potius non-plena, quando aliquid mentem impedit ne aCtus advertendi perfeétus sit, v. g. quando quis de re aliquâ cogitat nondum plene c somno excitatus, vel sui non plene compos, aut aliis rebus distraétus. Pro diversâ mentis advertentiâ, triplicis generis actus distingui solent : motus primo-primi, seu indeliberati qui omnem advertentiam praeveniunt, v. g. motus naturalis aversionis, iræ, vindiCtæ cum excitantur antequam advertan­ tur; motus secundo-primi, seu semi-deliberati, quorum non­ nisi imperfeCte conscii sumus, quia non plene evigilati, aut aliquo modo distraéti; motus secundi, seu deliberati, qui cum plenâ advertentiâ eliciuntur, ab eo scilicet qui est omnino sui compos ct ad rem plene attendit. 80. (b) Ratione objedli, advertentia est distincta, quando objeéti moralitas clare percipitur, — confusa, quando non apprehenditur nisi obscure. Ita qui e fenestrâ lapidem projicit, prævidcns fore ut ex eo vulneretur transiens inimi­ cus, distinfle malitiam hujus aétionis advertit; si vero id faciat, suspicans quidem aliquem forsan prætereuntem posse vulnerari, nesciens autem utrum quis reipsa transeat, non­ nisi confuse vulnerationem proximi advertit. — Quæ quidem distimSlio maximi momenti est, cum effectus confuse tantum prævisus multo minus agenti imputabilis sit quam ille qui clare percipitur ». 81. 2° Ut agens libere velit omnes circumstantias aélûs, eas advertere debet; cum enim nil sit volitum quin preecognitum, si in aliquo objecto plura sint elementa moralia quæ agens non percipit, eadem libere non vult. Ita si quis ’Quod lucide exponit Vieux Moraliste, ap. Ami du Clergé, t. XX, 1898, p. 1025-30. 50 CAPUT I. patrem occiderit,putans eum esse hominem sibi infensum.reus est quidem homicidii, non autem parricidii, quia, propter tene­ bras aliamvc causam, non advertit hunc hominem suum esse patrem ; si eum occiderit inter venandum,existimans id quod videbat feram esse, nec parricidii, nec homicidii reus est. Ii. De volitione ad actum liberum requisita. Cum aôtus liber direéte a voluntate eliciatur, de ipsA volitione dicendum manet, quo melius dignoscatur quandonam sit vere libera. 82. i° Ratione deliberationis et adheesionis, volitio, sicut ipsa cognitio, perfecta vel imperfecta dicitur, prout fit cum plenA aut semi-plenâ advertentia, simulquc cum pleno vel semi-pleno consensu. Itaque in voluntario, seu libero, phires gradus esse possunt, prout plus minusve perfecta est cognitio, aut volitio. Quidam putant pcrfcétionem volitionis a solâ cognitione pendere; sed alii, quibus assentimur, censent esse gradus in ipso consensu. Etenim aliquando nullus datur consensus, etsi plena sit advertentia, ut in casu aboulice, infra, n. 128. Quandoque senii-plenus est consensus, quamvis plena sit advertentia, ut in casu habitûs jam retractati, n. 125. Alias voluntas nonnisi reludlantcr consentit, sub influxu metûs : ita christianus qui, mortis metu, exterius fidem denegat; aut officialis, qui, ut munus servet, reluctanter contra conscientiam agit. Quo casu, si advertentia est plena, volitio non desinit esse libera, et quidem satis plene ad pec­ catum mortale committendum : tunc enim agens deliberate præfert bonum temporale et transitorium bono spirituali et æterno, quod sub gravi praecipitur. Illustratur compara­ tione : mercator qui, exortâ tempestate, suas merces in mare projicit ad vitam servandam, id quidem rcludlanter, sed tamen libere et efficaciter facit, quia vitam divitiis ante­ ponit; ita qui ex metu consentit peccato, libere, etsi reluctan­ ter agit. — Alias autem consensus totâ anima, toto corde praebetur. Sunt igitur varii gradus in ipso consensu. 83. 2° Ratione manifestationis, volitio est expressa, quando distincte verbis vel aliis signis externe declaratur; tacita, quando consensus elicitur quidem, sed distincte non manilestatur, et solum ex aliquo facto vel facti omissione DE ACTIBUS LIBERIS. 51 adesse colligitur : ita, si superior, sciens aliquid contra le­ gem fieri, illud non prohibeat, quando facile potest, consen­ tire videtur. — Exinde natum est axioma : qui tacet, con­ sentire videtur; notandum est tamen solam taciturnitatem r.vjrnon significare consensum, sed ex adjunPlis ejus sen­ sum definiendum esse, secundum regulas quæ in toto decursu operis tradentur. A voluntario seu consensu tacito sedulo distinguendum est voluntarium preesumptum, quod quis de facio non elicuit, sed eliciturus esset, si res ipsi proposita fuisset; v. g. si in casu particulari lex positiva sine gravi incommodo servari nequit, præsumi potest dispensatio legislatoris. 84. 30 Ratione modi quo exprimitur, volitio est positiva, quando terminatur ad aliquem afium\ negativa, quando in aliquâ omissione consistit; v. g. pater qui advertit suum filium furari bonum alienum, et non impedit, negative vult huic furto cooperari. Hæc autem omissio vera libera est ct imputabilis, quando quis agere potest et tenetur. Hic notari potest omissionem voluntariam multiplici modo fieri posse. Si agatur v. g. de missâ audienda : (a quis expresse dicere potest : nolo audire missam; (b) aut eligere adtionem cum auditione missae incompossibilem, v. g. venationem; (c) vel positive se deter­ minare ad nullum aétum eliciendum sive volitionis sive nolitionis; (d) aut omnino passive se habere, ut accidit iis qui in statu indiffe­ rentiae seu aboulice, ut aiunt, versantur. In tribus prioribus modis, omissio libera est; in quarto, controvertitur : aboulia siquidem est morbus psychologicus, qui stepe voluntarius fuit in causa, sed valde minuit et quandoque tollit libertatem. Aliæ d i visiones vol un tari i seu 1 i beri dit edlict indirecti; actua­ lis, virtualis et habitualis opportunius infra declarabuntur. § II. De principiis supernaturalibus ad actum MERITORIUM CONCURRENTIBUS. 85. Facultates naturales, divino concursu adjutæ, suffi­ ciunt quidem ad aétum naturaliter bonum eliciendum, dum­ modo nimis arduus non sit 1 ; sed, cum de faélo ad finem supcrnaturalcm ordinati simus, quædam obiter dicere juvat ' Quid possit, quid nequeat homo lapsus, sine gratia, quoad opera ethice bona, declaratum est in Tr. de Gratiâ, n. 33-48. — In eodem Tractatu fusius exponuntur ea omnia quæ ad actum meritorium con­ currunt. 52 CAPUT I. de illis principiis quæ ad aétum meritorium efficiendum naturæ nostræ superadduntur. i° Christianus, baptismum suscipiendo, constituitur filius Dei adoptivus, hæresque regni coelestis, et quamdam recipit participationem divinæ naturæ,gratiam scilicet habitualem, vi cujus natura humana ad statum supernaturalem elevatur, et radicaliter fit capax meritorie agendi; — virtutes simul infunduntur animae potentiis, quæ eas perficiunt et proxime habiles reddunt ad eliciendos aétus supernaturales; quibus adduntur dona Spiritûs Sancti, ad opera pcrfeCliora et magis ardua divino quodam instinctu peragenda. Tandem, ut facultates nostræ, virtutibus et donis supernaturalibus jam exornatae, prorumpant in actum operaque supernaturalia de facio eliciant, ipsis praebentur auxilia indebita, quæ gratiae actuales dicuntur. Ita in christianis natura perfici­ tur gratia; facultates complentur virtutibus et donis infusis; concursus, quo Deus aôtibus nostris cooperatur, est supernaturalis; ita non solum honeste, sed etiam supernaturaliter et meritorie agere valemus. Quando vero peccato mortali amittitur gratia habitualis et caritas, manent in animà fides et spes, dummodo quis graviter contra has virtutes non deliquerit; nec ei denegan­ tur gratice aEluales, quarum ope acStus supernaturales1 timo­ ris Dei, spei, pænitcntiæ et amoris elicere valet, gratiamque sanctificantem recuperare. 86. 2° Infideles autem, qui baptismali regeneratione justificati non fuerunt, tempore opportuno accipiunt auxilia indebita, quorum ope legem naturalem adimplere possunt. Quando per aliquod tempus hanc legem servaverunt, Deus, juxta communem sententiam, ipsis benigne largitur, non ex justitia,sed ex misericordia,quasdam gratias actuales illumi­ nationis, quibus si consentiant, pedetentim ad fidem, spem, caritatem et justificationem perducentur; justificati autem, christianis æquiparantur, atque vere mereri possunt. Quæ quidem omnia fuse exponuntur in Tr. de Gratiâ-. * Hi aftus peccatoris sunt quidem supernaturales, sed non meritorii de condigno, ut declaratur in Tr. de Gratiâ. ’Cum nonnisi obiter hæc attingere in præsentiTraôatu valeamus, pro­ fessor, pro variis adjumflis, plus minusve eadem discipulis suis exponet. DE ACTIBUS LIBERIS. 53·. Art. III. Dc causis quæ in aétum liberum influunt, ad libertatem minuendam vel augendam. 87. Post ea quæ exposuimus de principiis quæ aétum iiberum producunt, inquirendum manet de causis quæ in cumdem influunt, ad ejus libertatem augendam, aut minuen­ dam, vel penitus tollendam. Gencratim theologi agunt solummodo de aelûs liberi impedimentis, quæ a S. Tho­ ma quatuor numerantur : ignorantia, concupiscentia, vis et metus. Alia tamen alibi recensentur, de quibus pauca hic dicere juvat,ut confessarius æquior esse valeat in dijudicandis pænitentium operibus. Magis opportunum vero ducimus hic agere non solum de impedimentis libertatis, sed de præcipuis causis quæ in eam influunt ad eam minuendam aut augen­ dam. Jamvero quædam sunt causæ quæ magis proxime in voluntarium influunt : i° directe quidem in intellectum^ et indirecte in voluntatem, ut error et ignorantia; 2° directe et principaliter in voluntatem, ut passiones; 30 directe in volitionis exeeutionem, et indirecte in intellectum et volun­ tatem, ut violentia. — Aliæ vero sunt causæ quæ magis remote in intellectum et voluntatem influunt, ut hcereditas et temperamentum, educatio, habitus necnon morbidi quidam status, corpus aut animam afficientes. Dc quibus seorsimdicendum. § I. De causis magis proxime in actum liberum INFLUENTIBUS. Cum aétus liber ab intellectu et voluntate pendeat, id omne quod utramque facultatem afficit, eo ipso libertati prodesse vel nocere potest. I. De causis directe in intellectum induentibus, et præsertim de errore et ignorantia .* 88. Quædam sunt dispositiones mentis et corporis, in quibus homo non est sui compos, et de quibus nihil speciale * S. Thom, i. 2æ, q. 76; Suaree, disp. IV; Satinant., op. cit., cap. XIV; S. Alp/ions., De a«fl. hum. n. 26-29; Billuart, diss. I.,art. g; Bouquillon, n. 332-334; Ballerini P., n. 35 58; l-'ieux Moraliste, ap. Ami du clergé, XX. 1898, p. 1153-1161; Didiot, Morale surnaturelle Fondamentale, n. 383-432. 54 CAPUT I. hic dicendum occurrit, videlicet : defectus rationis in infan­ tibus; in adultis vero, amentia sive totalis, sive partialis monomania), somnus sive plenus sive semiplenus, ebrietas, hallucinatio, obsessio diabolica. In his omnibus, si omnino deficiat rationis usus, deerit libertas; si quædam maneat advertentia, aétus plus minusvc liber erit secundum ipsum gradum cognitionis. — Sed, cum ignorantia et error multo frequentius in aétus humanos influant, de his speciatim agendum est. 1° Ignorantia notio et species. 89. (A Notio. Ignorantia in genere est carentia alicujus cognitionis in stibjeflo cateroqitin capaci; vocatur negativa,sq\.\ simplex quando est carcntiascientiæ quam acquire­ re non tenemur,v.^. ignorantia medicinæ in rustico; privativa dicitur, si est carentia debita scientia, ut est ignorantia theo­ logiae in sacerdote; de posteriori hic agitur. Ignorantia differt ab errore, qui, præter carcntiam cogni­ tionis, involvit judicium veritati contrarium, ut si quis putet odium inimicorum esse quid honestum. Differt etiam ab in· advertentiA, quæ in eo consistit quod mens afin ad rem non attendit, etsi hanc habitualiter cognoscat, ut occurrit in divagationibus : proinde inadvertentia est carentia actualis atten­ tionis, dum ignorantia statum habitualem denotat. — Sed, in re morali, principia quæ de ignorantia trademus, errori, oblivioni et inadvertentia applicari possunt, cum hoc tamen discrimine quod facilius excusatur inadvertentia, propter humanæ mentis infirmitatem. 90. (B> Divisio, (a) Ratione objecti, ignorantia duplex est : ignoranti 1 juris, quando ipsa lex ignoratur, v. g. si quis nesciat in vigilia Assumptionis jejunium esse servandum; et ignorantia falli, quando quis nescit legem, cæteroquin cognitam, in casu esse applicandam, quia v. g. non advertit hanc diem esse vigiliam Assumptionis1. 91. (b) Ratione subjecti, ignorantia est : 1) vincibilis, ideoque culpabilis, quando morali adhibitA diligentia depelli ' Quidam pneterea admittunt ignorantiam pœnee, deliôlo annexai, v. g. si quis nesciat excommunicatione puniri leftionem libri hæresim propugnantis : hæc autem revocari potest ad ignorantiam juris. DE ACTIBUS LIBERIS. 55 potest et debet. Moralis diligentia, de quâ agitur, non est summa diligentia, sed ea quam prudentes adhibere solent in rebus hujusmodi : hæc enim pro variis circumstanstiis per­ sonal, rei, loci, etc. diversa esse debet, nec mathematice definiri valet, sed moraliter ex modo agendi prudentum in iisdem adjunctis. — Insuper ignorantia vincibilis mora­ liter non dicitur, nisi quando agens animadvertit aut saltem suspicatur obligationem eam deponendi, et volun­ tarie occasionem inquirendi dimittit : ignoti enim nulla ’cupido. Gradus igitur esse possunt in vincibili ignorantia; si quis ex industria velit ignorantiam, quo liberius legem, si forte existât, violare possit, hæc dicitur ignorantia affeclata; v. g. si quis dubitans num hodie sit jejunandum, interrogare non vult, etsi facile possit, ne forte conscius fiat obligationis jejunandi. — Quando quis vero debitam inquisitionem omittit, non quia rem \ult ignorare, sed ex negligentiâ, verecundia, animi levitate aut aliâ simili causa, ignorantia dicitur simpliciter vincibilis; si nul­ la aut fere nulla diligentia adhibita fuerit, vocatur crassa vel supina. 92. 2) Invincibilis, idcoquc inculpabilis dicitur ignorantia quæ, morali adhibita diligentiâ, expelli nequit, et a fortior: ea quæ ita radicatur ut ne suspicio quidem oriatur inqui­ rendi. Si nullo modo cognitio acquiri potuerit, ignorantia est absolute invincibilis (de quâ tamen vix agitur in re morali); si nonnisi ægre ac cum extraordinariâ diligentiâ deponi potuerit, est moraliter invincibilis. —Jam vero multos esse hodie qui hâc ignorantiâ in rebus religiosis et moralibus laborent, non solum inter rusticos, sed etiam inter viros in rebus profanis cæteroquin do&os, optime nôrunt qui sacro ministerio, per aliquod temporis, operam dederunt. Et hæc quidem ignorantia versatur non solum circa leges mere posi­ tivas, ecclesiasticas aut divinas, sed etiam circa juris natu­ ralis secundarii principia. 93· (C'i Alia divisio, minoris tamen momenti, apud theologos invenitur, videlicet in ignorantiam antecedentem, concomitantem et consequentem; quæ tamen non est membris opposita, sed diverso modo accipitur. 1) Ratione operis circa quod versatur, ignorantia est antecedens, quando est vere causa operis, ita ut agens aétioneni non poneret, si veritatem sciret; ita venator, (pii occidit amicum, quem putat esse 56 CAPUT 1. feram, et certe eum non occidisset, si novisset eum esse amicum; — concomitans, quando non est causa operis, quia operans ita disposi­ tus est utaôtionem poneret, etiamsi rem sciret : talis est venator qui occidit inimicum, quem putat esse feram, sed aliunde occidisset si novisset. 2) Ratione voluntatis, ignorantia est antecedens, quando omnem voluntatis aétum prcecedit, ideoque est omnino invincibilis, ut est ignorantia jejunii in eo qui de jejunio minime cogitat; consequens, quæ est aliquoinodo volita, proindeque vincibilis, ut existit in eo qui de jejunio cogitans, de eo inquirere negligit, cum facile possit. 2° Principia de influxu ignorantia in alliis liberos. 94. (A) Ignorantia inoraliter invincibilis, sive aPlualiter sive in causâ, tollit liberum, ideoque imputabilitatem, circa id quod ignoratur. Etenim, vi principii nil volitum quin preecognitum, libere non volumus id quod nescimus; atqui quod invincibiliter ignoratur, non cognoscitur in se, ut patet, neque etiam in causâ, cum ignorantia supponatur invincibi­ lis, nec proinde moraliter dispelli possit1. Dicitur circa id quod ignoratur; fieri enim potest ut ope­ rans aliquam aétûs moralitatem percipiat, etsi non totam; ita qui occidit innocentem, quem nescit esse sacerdotem, non est quidem sacrilegii reus, sed homicidii, quia scienter hominem injuste occidit. Ex hoc capite, sæpc pueri ct rudes, qui inhonesta per­ agunt, quorum malitiam non bene intelligunt, secundum gra­ dum ignorantia? plus minusve a peccato gravi excusantur. 95. i B) Ignorantia aclualiter vincibilis liberum non tollit, sed minuit, saltem si non est affectata. — Dicitur aclualiter vincibilis, ut distinguatur ab ignorantiâ quæ olim vincibilis fuit, etsi hic et nunc invincibilis sit. (a) Ratio prioris est quia ignorantia vincibilis, ut patet ex ipsâ notione, supponit aliquam saltem cognitionem aut cogi­ tationem de obligatione inquirendi; jamvero qui negligit inquirere, quando ad id tenetur, eo ipso libere intendit, sal­ tem confuse, effeétus qui ex ejus adtione sequi prævidcntur. Ita, si venator, sclopetum explodit in aliquod objeéhim, nesciens utrum sit fera an homo, satis libere in homicidium 1 Quid sit voluntarium in se et in causa, necnon imputabilitas (res· fonsabilitt!) fusius exponetur, ubi de moralitale ailuum humanorum. DE ACTIBUS LIBERIS. 57 consentit; si putat esse feram, suspicans esse hominem, minus libere, sed tamen aliquo gradu consentit. 96. (b) Ratio posterioris est quia eo minus aliquid libe­ rum est quo minor habetur illius cognitio; atqui, in casu nostro, non habetur nisi cognitio confusa, aut probabilis, vel etiam mera suspicio; ergo minuitur liberum et culpa, et quidem eo magis quo minor est cognitio. Diélum est saltem si non est affectata; nam communius theologi, post 5. Thomam', tenent ignorantiam affeftatam non minuere,sed peccatum,cum agens liberius peccare intendat. Id tamen nonnulli negant cum Lugone-, quia, inquiunt, pejus est violare præceptum notum quam nolle illud cognoscere ut sine remorsu violetur : aliquid enim reverentiae et timoris ostenditur in secundo casu. — In praxi, res pendet ab intentione agentis eo instanti quo inquirere non vult : si reipsa nihil intendit nisi liberius et audacius peccare, ejus culpabilisas non minuitur; si vero inquirere negligit ex quâdam reverentia erga legem, quam violare timet, minuitur culpa. 97· (C) Ignorantia hic et nunc invincibilis, qua olim tamen vincibilis fuit, tollit quidem liberum aftuale et in se, sed relin­ quit voluntarium in causâ. Fieri siquidem potest ut ignorantia fuerit olim vincibilis et culpabilis, quin tamen hic et nunc advertatur; puta, si confessarius non satis theologiam excoluerit, aut hujus stu­ dium diutius et culpabiliter intermiserit, erroneam decisio­ nem pænitenti tradere potest, quin hujus erroris conscius sit. Quo casu non est liber, nec peccatum incurrit eo instanti quo pænitentem inadvertenter decipit; si vero, dum theolo­ giæ studeret, omissæ diligentiae conscius fuerit, ac praevide­ rit, saltem in confuso, pravos effeélus ex incuriA secuturos, eo ipso illos effeétus voluit, plus minus ve libere et culpabi­ liter secundum gradum cognitionis; et ita illi effectus non sunt aclualiter et in se liberi, sed tantum in causA. Hinc, si quis ignorantiae culpam olim commissam, per qongruam pænitentîam et debitam diligentiam, retraélave' 5. Thom. i. 2®, q. 76, a. 4. - Lugo, De Pænitentiâ, disp. XVI, n. 183. 58 I CAPUT 1. rit, æquiparari potest ei qui invincibili ignorantiA laborat1. Attamen si, etiam post pænitentiam, ignorat ea quæ neces­ saria sunt ad munus obeundum2, ab illo exercendo absti­ nere debet, donec necessariam scientiam acquisierit; nam munus sine scientia competente libere exercendo, novum peccatum committeret. 98. Corollarium. Cum voluntas eo liberior sit quo per­ fectior est cognitio, maximi interest veram scientiam acqui­ rere, præsertim earum rerum quæ ad honeste et religiose vivendum prosunt. Quia vero scientia eo magis influit in voluntatem quo vividius agenti occurrit, ad recte vivendum haud parum inservit nobilium rerum frequens recogitatio seu meditatio; cum enim voluntas sit cæca, nec nonnisi ab intellectu illuminetur, qui recte cogitat, ad reéte agendum pronus est; ct frequenti rerum honestarum meditatione consuetudo honeste vivendi paulatim efformatur3. Multum pa­ riter expedit serio cogitare de actus moral itate in se et in suis effectibus antequam agamus, ut, omnibus sedulo perpensis, quoci melius est eligamus. II. De passionibus directe in voluntatem influentibus4. Internæ causæ quæ præcipuc movent voluntatem, sunt passiones : in intellectum quidem influunt, plus minusve judicium turbando, sed insuper et præsertim voluntati vires I ; 1 11 1 , I il qj I |11| ' Guty-Ballerini, t. I, nota ad n. 37; Bouquillon, nn. 277, 333. ’ Hic agitur de scientià competente, non de scicntiâ eminente, quæ in doctissimis reperitur; confessarius, judex, medicus, etc., qui illâ pol­ lent et proportionate diligentia utuntur, munus exercere possunt absque culpâ, etiamsi aliquoties errent. 3 Quam meditationis utilitatem agnoverunt non solum mystici, sed etiam rationalistic et positivistæ, ut J. Payot, Education de la volonté, Paris, 1904, p. 92-134. et Fouillée, in op. cit., Les idées-forces. 4 5. Thom., i. 2æ, q. 22-48; q. 6. a. 6-8; Suarez, disp III; Senault, De l’usage des Passions, Paris, 1664; Biliuart, Tr. de Passionibus, diss. 1: id. de Aétibus hum., diss. I, art. 7-8; Meyer, I, n. 119-129; Bouquillon, n. 335-343! Alibert, Physiologie des Passions, Paris, 1S27; Letourneau, Physiologie des Passions, Paris, 1868; Belouino, Des Pas-, sions, Paris, 1883; A. Bain, The Emotions and the will,gallice redditum auctore Le Monnier, Les Emotions et la volonté, Paris, 1885; Mercier, Psychologie, 6e éd., Louvain, 1904, n. 134-137; liibot, La psyzhologic des sentiments, Paris, Alcan. DE ACTIBUS LIBERIS. 59 addunt aut minuunt, eam ad bonum aut malum vehementer impellendo. 99. i° Passionum notio et partitio. (A) Lato sensu, passiones dicuntur quicumque animi affeétus, etiam mere interni. Apud vulgus, passio denotat quamlibet inordina­ tam seu excessivam propensionem voluntatis : quo sensu avaritia dicitur passio1. Philosophice communiter passiones vocantur animi affecius, qui ex appetitu sensitivo oriuntur cum quadam organicA corporis commotione ; ita amor, odium, ira, etc., non solum sensitivum appetitum, sed etiam corpus commovent; v. g. cor dilatatur gaudio, contrahitur tristitia. % 100. De partitione passionum, quæ a pluribus modernis vocantur etiam cmotiones, non consentiunt philosophi. Communior divisio ea est quam tradit 5. Thomas, post Aristotelem. Undecim distinguuntur, quarum sex ad appe­ titum concupiscibilem spectant, et delectationem prosequun­ tur : amor et odium, desiderium (seu concupiscentia) et horror seu fuga, gaudium et tristitia; quinque vero ad appetitum irascibilem referuntur, quæ ad bonum arduum et ad pugnam contra obstacula tendunt : spes ct desperatio, audacia ct timor (seu metus), nccnon ira, cujus non est contrarium. Ratio divisionis hæc est : in homine, sicut in animalibus, duo sunt genera inclinationum, quibus ad bonum sensibile movemur, prout illud est simpliciter delectabile aut arduum. Appetitu concu­ piscibili tendimus in bonum, quatenus est deleflabile. amore videli­ cet inclinamur in bonum, abstrahendo utrum sit præsensaut absens; desiderio prosequimur bonum quatenus absens, et gaudio in bono prasenfi delectamur; ex adverso autem, odio malum absolute aver samur, horrore malum absens refugimus, ct tristitia de malo presenti dolemus. Quando vero agitur de bono sensibili aiduo, quod non sine strenuo conatu adipisci valemus, appetitu irascibili illud prose­ quimur : si bonum, quamvis arduum, sit obtentu possibile, oritur spes; si impossible appareat, nascitur desperatio; si agatur de ma­ lo futuro facile fugiendo, surgit audacia; si vero repulsu difficile appareat, serpit timor; tandem si premat malum preesens vindicum dum, exardescit ira. Bossuet luculenter ostendit quomodo omnes passiones ab amore 1 Quam notionem suam faciunt quidam hodierni philosophi, ut Rainer, Psychologie, 6’ éd. Paris, 1898, p. 516. CAPUT I procedant et ex amore causentur'; cui jam præierant 5. Thomas S. Augustinus; hic enim ait’ : “ Amor inhians habere quod ama­ tur, cupiditas est; id autem habens eoque fruens, lætitiaest; fugiens quod ei adversatur, timor est; idque si acciderit sentiens, tristitia est." ιοί. Alite divisiones a modernis propositæ sunt, quin tamen rem magis lucide explicent. Ita Cartesiussexoriginariaspassiones recen•set:admirationem,amorem,odium, desiderium,gaudium et lætitiamA Juxta Hume1, duæ sunt species passionum; aliæ direflœ: deside * rium, aversio, tristitia, gaudium,spes, timor, desperatio et securitas; aliæ indirecte : superbia, humilitas, ambitio, vanitas, amor, odium invidia, commiseratio, malitia, generositas. Secundum RiboP, quinque sunt originariæ, videlicet metus, ira, sensibilis amor (tendresse,)sui ipsius amor, sexualis amor : ex quibus aliæ, quâdam evo­ lutione, derivantur6. 102. (B) In re morali, sedulo distinguendum est inter passiones voluntarias et non voluntarias, (a) Voluntariæ esse possunt diverso gradu : directe ct in se, i) quando studiose excitantur, 2) quando sponte ortæ libere admit­ tuntur, 3) quando ex vehementi affectu voluntario redun­ dant; — aliquando sunt aclualiter quidem voluntariæ, sed tantum indirecte, ut si quis ex merâ curiositate librum legat, prævidens exinde pravas cogitationes orituras esse; quan­ doque sunt prcecedenter voluntariæ, non autem aôhialiter, quia videlicet causa olim libere posita retra&a'ta fuit, (b) Involuntaria dicuntur, quando neque olim neque aéhialitcr, nec in se nec in causâ, volitæ sunt, sed sponte exsur­ gunt sive ex fortuita occasione, sive ex corporis dispositione, absque deliberatione et consensu. Juxta loquendi modum theologorum, passiones dicuntur antecedentes, quando voluntatem prævcniunt ct alliciunt ad actum ; consequentes, quando ab ipsâ voluntate excitantur, ideoque consensum voluntatis subsequuntur. assionum influxus in actum liberum. 7 (A) PasZonnaissance de Dieu et de soi-méme, ch. I, n. 6. t., De Civ. Dei, lib. XIV, c. 7, ap. Migne, P. L. XLI, 410. , Les passions de l’âme, 2e partie. r. on human nature, B. II, p. I, se: nulquc movet ad strenue fugiendum malum imminens1; quare voluntas, sub influxu metus, sæpe eligit quod alias noluisset; ita nauta, naufragii metu, in mare projicit quæ cæteroquin servare voluisset; æger, propter metum mortis, brachii amputationem, quamvis reluctanter, eligit. Ratione intensitatis, metus est gravis vel levis, prout men­ tem multum perturbat vel non. Generation ad gravem metum duo requiruntur : apprehensio gravis mali, cum periculo vere probabili illud incurrendi; non enim valde timemus mala quæ possibilia, sed non probabilia sunt. Attamen, ad judicandum de gravitate metus, attendendum est etiam ad indolem persona; mala enim quæ unam leviter tantum commovent, graviter alteram turbare valent; unde in re morali distinguitur metus absolute gravis, qui serio turbare potest etiam virum fortem ct constantem, ut metus mortis aut exilii; et metus relative gravis, qui, omnibus attentis circumstantiis scxùs, ætatis, indolis, etc., graviter ' Metus psychologicam notionem, indolem et eficftus describit A. Bain, Les émotions et la volonté, p. 147-167. DE ACTIBUS LIBEEUS. 63 turbare potest personam de quâ agitur. Hinc etiam metus reverentialis, quo parentum aut superiorum indignatio time­ tur, ex adjunélis gravis aliquando judicari potest. — Ratione influxûs in a exempla trahunt : homines siquidem, præsertim juniores, naturali quAdam propensione, imitari exoptant quod ab aliis patratum vident. Ita non pauci pueri, bonæ cæteroquin indolis, ad blasphemandum, furandum aut inhoneste agen­ dum majorum exemplis sæpe inducuntur; ita pariter, in carccribus ubi juvenes atque adulti promiscue includuntur, plcriquc exeunt pejores quam antea erant, quia aliorum verbis ct exemplis ad multa vitia allcéli sunt. Ilis omnibus sane minuitur potestas mature deliberandi vel libere agendi, non autem extinguitur. Quare partim excusandi sunt qui, pravis exemplis decepti atque seduéli, vitio indulserunt; totisque viribus conandum est ut, malis 74 CAPUT I. sociis reliéh’s, alios frequentent in bono stabiles, quorum conversatione et exemplo ad meliora revertantur. 122. 3° Passiones excitando aut moderando. Sicut enim optima educatione passiones moderantur et ad bonum diri­ guntur, ita pariter mala educatione excitantur et ad malum feruntur. Sic, v. g., qui libros accipiunt et legunt, in quibus extollitur quidquid est veri, pulchri ac boni, multo facilius passiones suas ad virtutis praxim vertunt; c contra, si iisdem legendi præbeantur libri amatorii, in quibus vitia vivide describuntur, curiositas eorum excitatur, desideria inflam­ mantur, viaque libidini paratur. Hic igitur applicanda sunt principia superius tradita de passionibus, n. 103-104, quæ plerumque non tollunt, sed minuunt libertatem. < «V * 111. De habilibus quatenus in ac.um liberum influunt1. 123. i° Notio. Præter temperamentum et educationem, habitus naturales in libertatem influunt; cum enim repetitis aitibus acquirantur, inclinationem augent ad similes aélus perficiendos.— Hic non agimus nisi de habitibus natura­ libus, qui repetitis aétibus acquiruntur, — non autem de supernaturalibus qui divinitus infunduntur, —et quidem in quantum aéium liberum afficiunt. Quo sensu, habitus definitur constans inclinatio iteratis aflibus comparata ad similes actus efficiendos. Jam primo aétu quædam acquiritur initialis facilitas ad cumdem repe­ tendum ; sed, quando iidem aéhis sæpc iterantur, brevi intervallo, cum attentione et voluntatis propensione, præser­ tim si agitur dc re delectabili, mox vehemens efformatur et radicatur inclinatio ; quæ haud raro lege avitee hœreditatis, de quâ supra, multo facilius acquiritur ac roboratur. Hæc inclinatio variis facultatibus superadditur, ideoque afficere potest non solum appetitum sensitivum, sed etiam intel­ lectum et voluntatem. « 5. Thom., 1. 2r, q. 49-54; Suarez, Disput. mctaphysicæ.disp.XLl V; Meyer, t. I, n. 130-139; iiouquillon, n. 338; Vieux Moraliste,Ami vaillant serait vite à bout d’énergie morale; il succomberait <\ cette lutte sans cesse renouvelée et la vertu ne serait qu’un mot. C’est grâce à l’habitude que l’homme peut courir au lieu de ramper, que les sciences »e constituent et s’enrichissent; que la vertu s’acquiert, qu’en toutes < hoses le progrès s’accomplit. Λ mesure que l’aéle n’exige plus pour être répété qu’un simple effort, l’excédent de puissance, que la caute ne depense pas pour le reproduire, devient en quelque façon dis­ ponible pour des efforts nouveaux et supérieurs.” DE ACTIBUS LIBERIS. 77 vero pravos habitus formaverunt, in peccata facile labuntur, passionum tyrannidem subeunt, et nonnisi ægrc hcroicisque conatibus ad virtutis praxim redire valent. Felices igitur qui, jam a pueritiA, honestatem, pietatem, sui ipsius abnegationem et caritatem erga alios cæterasque virtutes, repe­ titis aélibus colere discunt! Si vero pravi habitus jam altas radices miserunt, non est tamen desperandum : consuetudo consuetudine vincitur. Quo efficacius prava consuetudo vincatur, (a) praeire debet attenta consideratio seu meditatio omnium motivorum quæ nos movere debent ad illam penitus cradicandam;(b)urgcnte malâ inclinatione, mentem ad alia divertere debemus, externamque occasionem, si adsit, statim fugere totamque attentionem ad aliquid honesti dirigere; (c) media adhibere superius descripta, n. 107, ad superandas passiones1. IV. De stalibus pathologicis qui in libertatem influunt’. 127. Propter intimum nexum inter corpus et animam, quidam sunt status pathologici, in quibus libertas minuitur aut tollitur. Omnes hujusmodi status directe nervosum sys­ tema afficiunt, et indirefle voluntatem. Inter quos, agemus : 1° de aboulià et invincibili propensione, quæ in statu vigiliæ maxime libertati nocent; 2° de neurasthenid, hysteria et epilepsiâ, quæ in eodem statu minus libertatem lædunt; 30 de somno hypnotico et suggestione. 1° De abouiiA et invincibili propensione. 128. (A) Aboulia (voluntatis carentia) consistit in quAdam incapacité efficaciter volendi quod exoptatur. Hunc esse ipsius voluntatis morbum positivistic inferunt ex eo quod invenitur in viris cæteroquin apparenter sanis et robus­ tis, qui proprio marte non possunt aut nolunt velle id quod 1 Quomodo præsertim sensualitas voluptasque a junioribus vinci possint exponit Payot, op. cit., p. 200-222, post ascetas. ’ Ribot, Les maladies de la volonté, 18e éd., Paris. 1904; anglice versum auélore Fitzgerald “ l'he diseases of the will”; brevius Rauh et Revault, Psychologie appliquée à la Morale, Paris, tyco, p. 282-286. 78 CAPUT I. cæteroquin perficere exoptant et valent. Sed ex his factis conclusio erui nequit : nam, etiam in iis qui sani esse viden­ tur, latere potest nervorum aut cerebri morbus. Quare ii omnes qui spiritualitatem animæ admittunt, docent abouliam oriri ex quodam statu pathologico corporis, vi cujus organa non sunt in eâ conditione ut voluntas expedite suas operationes exercere valeat. Quandoque hæc impotentia est universalis, quandoque ad quosdam aôlus, aut certa tempora limitatur1. De causâ hujus morbi nihil certi cognoscitur23; sed peri­ culum in cum incidendi incurrunt qui promptius et facilius, absque sufficienti ratione, propriam voluntatem abdicant et segnes se ostendunt; aut qui soporiferis medicamentis, v. g. opio, abutuntur 3. Quidquid est, quando morbus invaluit, multum minuitur libertas, et quandoque tolli videtur saltem quoad certos actus; ideoque omissio actuum qui præscribuntur, in se aut parum aut nullo modo libera est; est autem libera in causa, quando quis scienter ac libere hunc statum suâ culpâ induxit. — Neque talis dispositio est omnino incurabilis; juvantibus enim proximis et amicis, qui abouiiA laborant, faciliora velle et excqui incipiunt, et pedetentim etiam difficiliora, dum­ modo ipsis suadeatur id haud arduum esse 4*. 129. (B) Vehemens et invincibilis propensio 5. Hic agitur de illis propensionibus quæ motu quasi ineluétabili impel­ lunt aliquem ad faciendum id quod cæteroquin abhorret. Aliquando tam subito et vehementer quidam istis impul­ sibus ita premuntur, ut conscii non sint eorum quæ patran­ tur; alii vero conscii sunt hujus violentæ propensionis, et ad amicos confugiunt ut, ab ipsis incarcerati vel vinéli, malam actionem, ad quam impelluntur, vitare valeant6. Ita qui' Abouliæ exempla multa refert Ribot, op. cit., p. 38-59. 3 Physiologicam explicationem tradit Ribof, p. 50-56. 3 Hoc modo notissimus T. de Quincey in abouliam inciderat; cfr. Ribot, p. 40-43; T. Quincey, Confessions of an opium-eater. 4 Olll-Lapnine, Le prix de la vie, Paris, 1896, ch. 24, p. 304-317. s Ribot, op. cit. p. 73·95· 6 “Ces impulsions irrésistibles sont les unes inconscientes, subites, suivies d’exécution immédiate, sans que le sujet ait eu seulement le DE ACTIBUS LIBERIS. 79 dam ad suiciclium, homicidium, furtum, ebrietatem invi­ ti feruntur toto tempore quo crisis perdurat, postcaque, crisi superata, hæc omnia detestantur suîque compotes effi­ ciuntur. Unde ex omnibus adjumStis dijudicandum est utrum, in his casibus, solummodo minuatur, an tollatur libertas. In praxi vero, statim ac quis conscius est occurrentis crisis, amicos rogare debet ut curent ne invincibilis propensio in actum transeat. — Insuper ea omnia sedulo vitari debent quibus ejusmodi propensiones induci possunt. 2° De neurasthenia, histeriâ et qpilejtsiA. 130. (A) Neurasthenia est status quidam pathologicus, in quo nervi apparent debilitati et exhausti, ita ut agens, quamvis sui compos, maximA inconstantia laboret, multum­ que physice et mcntaliter deprimatur. Gencratim hujus­ modi status variis excessibus causatur, sive nimis laborando sive voluptatibus indulgcndo, aut quibusdam narcoticis me­ dicamentis abutendo* 1; aliquando tamen hœreditate trans­ mittitur. Totum corpus afficit, ideoque non tam morbus quam morborum cohors vocari potest. Ex hàc nervorum debilitate voluntas fit valde infirma et instabilis, inepta ad fortiter malis propensionibus resis­ tendum; quare minuitur, quin tamen tollatur, libertas. — Præter physica medicamenta, quæ medici præscribunt, temps d’en prendre connaissance, sans qu’il soit informé de son aétion ni avant ni après; les autres sont pleinement conscientes : le malade sent qu’il n’est plus maître de lui-même, qu’il est dominé par une force intérieure, invmciblementpoussé à commettre des actes qu'il réprouve et dont il a horreur. Un jeune homme adore sa mère et est hanté de l’idée de la tuer; pour s’empêcher d’exécuter son atroce désir, il est obligé de supplier qu’on l’attache dans la grange comme un loup.” (Rauh et Revu tilt, op. cit., p. 283). 1 “ Toutes les passions ou même les sentiments excessifs, sont suscep­ tibles d’entraîner la neurasthénie; que ce soit l’amour ou l'ambition ou l’afieétion filiale, ou encore la cup dite qui entre en jeu, il va suffire que leur développement soit entravé pour que se déclare un état neuras­ thénique consécutif. Dans la sphère intellectuelle, tous les excès de travail pourront être incriminés, et, s’il s’y joint, ce qui n’est pas rare, des préoccupations morales, la combinaison des deux ordres de causes entraînera la neurasthénie plus facilement encore”. (Dr Block, cité par //. Vigouroux, Traité de Médecine, t. Ill, p. 125.) 80 CAPUT 1. multum prosunt spiritualia remedia, qualia sunt fiducia in Deum », firma voluntas et spes morbum istum depellendi, moderatio in agendo, quieta vita longe a civitatum tumultu, societas amicorum qui suaviter ægrotum solari ct fortiter ad bene ct quiete agendum sæpc hortari valeant. 131. (B) Hysteria (a græcâ voce ύσζ-έρα, uterus, quia olim putabatur hunc esse uteri morbum) est etiam deordinatio nervosi systematis, sed multo gravior quam neuras­ thenia; in eo præsertim consistit quod nervorum sensibilitas minuitur aut ad tempus extinguitur in quibusdam corporis partibus (anesthesia), dum in aliis multo intensior redditur (hyperesthesia). Hæc nervorum irritabilitas totam hysteri­ corum naturam commutat, mentem perturbat, voluntatem debilitat, atque viam aperit hallucinationibus : phantasmata sibi vivide repræsentant, quæ statum inducunt exstasi aut somnambulismo affinem. Ad diversos contrariosque affec­ tus proclives, atque summâ inconslantiâ laborantes, a risu ad lacrimas, ab amore ad odium illico transeunt. Sæpc ad mendacium recurrunt : simulant animi sensus quos non habent, pietatem atque imaginarias visiones; quandoque falso affirmant sibi vim illatam fuisse a personâ, cujus nomen patefaciunt, minutas criminis circumstantias descri­ bendo, proptereaque discordias et scandala excitant. I laud raro ad furtum proclives sunt, et quidquid ipsis placet, facile surripiunt. — Caveant igitur sacerdotes ne ab istis decipiantur. Non solum mulieres, sed etiam viri hysteriam incurrere possunt : ad eam disponunt vita mollis, abstinentia a phy* Quod candide agnoscit vir cætcroquin incredulus, qui de nervosis morbis scripsit : “ La foi religieuse pourrait être le meilleur préserva­ tif contre ces maladies de l’âme et le plus puissant moyen pour la guérir, si elle était assez vivante pour créer chez, ses adeptes un vrai stoïcisme chrétien. Dans cet état d’âme, hélas ! si rare dans les milieux bien pensants, l’homme devient invulnérable. Se sentant soutenu par son Dieu, d ne craint ni la maladie ni la mort. 11 peut succomber sous les coups d’une maladie physique, mais moralement d reste debout au milieu de la souffrance; d est inaccessible aux émotions pusillani­ mes des névrosés”. Dubois, Les l’sychonévroses et leur traitement moral, Paris (Masson), 190,, p. 245-246; ibidem describuntur varia media therapeutica et moralia ad illos morbos curandos; cfr. Fetichtersleben, Hygiène de l’âme, Paris (Baillière), 1904, p. 147. DE ACTIBUS LIBERIS. sicis exercitationibus, leétio librorum roinanensium qui phan­ tasiam excitant et cor perturbant, præcox et cxcessivum studium, libidinosi excessus, uno verbo quidquid debilita­ tionem physicam inducit ct nervosum systema commovet. — Varii sunt hysteriæ gradus, variaque stadia, quæ a physiologistis describuntur; aliquando morbus invalescit, ct paroxismum attingit *, qui a medicis dici solet magna hyste­ ria {la grande hystérie'). Difficile est admodum definire num et quo gradu hyste­ rici maneant liberi. Unde, in praxi, nonnisi ex omnibus circumstantiis, et ipsorum hystericorum declaratione (cui tamen non est omnino fidendum), probabiliter cognosci potest quæ libertas in ipsis maneat. — Remedia vero dupli­ cis sunt generis : physica, quæ sapiens2 medicus præscribct, v. g. physicæ exercitationes, assiduus, etsi moderatus, labor; ’ P. Richer, Eludes cliniques sur l’hystéro-épilepsie; Axenfeld ei Huchard, Traité des névroses, p. 967-1012; Ribot, op. cit., p. 115-125; Surbled, op. cit., t.lV, p. 72-78; Antonelli, Medicina Pastoralis, Roma. *, 1905, t. J, n. 436-449. — Physiologice ita describitur hysteria : “ L’hys­ térie est une névrose à manifestations nombreuses et variées. Les trois principales sont : la sensation d’une boule qui part du ventre et remonte à la gorge où elle détermine un sentiment de constriction; des accès nerveux s’accompagnant de cris, de perte de connaissance; des anesthésies ou des paralysies partielles”. (Vigouroux, op. cit., P· 9S)· ~ Psychologice ita describitur a Huchard, ap. Ribot, p. 117: “ Leur caraélère change comme les vues d’un kaléidoscope, ce qui a pu faire dire avec raison par Sydenham que ce qu’il y a de plus cons­ tant chez elles, c’est leur inconstance. Hier, elles étaient enjouées, aimables et gracieuses; aujourd’hui, elles sont de mauvaise humeur, susceptibles et irascibles, se fâchant de tout et de rien, maussades et boudeuses par caprice, mécontentes de leur sort; rien ne les intéresse, elles s’ennuient de tout. Elles éprouvent une antipathie très grande contre une personne qu’hier elles aimaient ct estimaient, ou au con­ traire témoignent une sympathie incompréhensible pour telle autre... Parfois leur sensibilité est exaltée par les motifs les plus futiles, alors qu’elle est à peine touchée par les plus grandes émotions... Tour à tour douces et emportées, bienfaisantes et cruelles, impressionnables à l’excès, rarement maîtresses de leur premier mouvement, incapables de résister à des impulsions de la nature la plus opposée, présentant un défaut d’équilibre entre les facultés morales supérieures, la volonté, la conscience, et les facultés inférieures, inslinéls, passions et désirs”. Dico sapiens; nam, cum hysterici facilius quam alii in somnum hypnoticum cadant, quidam medici, experimenti causâ, illos hynotisant et saepe eorum conditionem reddunt pejorem. 82 CAPUT I. et spiritualia, præsertim vero conatus satis constans ad vana phantasmata statim compescenda, ct passiones refrenandas, dum hysterici sunt sui compotes. 132. (C) Morbus epilepticus est pariter nervorum quædam deordinatio, quæ, interpositis longioribus intervallis, crisim plus minusve diuturnam inducit, in quâ aeger non est sui compos. Jamvcro, inter epilepticos, alii sunt qui nihil moraliter mali peragunt; alii vero, qui ad aliquid inhonesti vehementer impelluntur, v. g. ad injurias aliis inferen­ das, ad furandum, ad blasphemandum, aut turpiter loquen­ dum vel agendum, quin ullam horum omnium memoriam retineant. Quo casu liberi non sunt 1 ; nec eis imputari pos­ sunt delicta sic patrata, dummodo non sint voluntaria in cattsâ, 3° De somno hypnotico ct suggestione 133. Quibus pathologicis statibus addi debet somnus hypnoticus, quo perdurante, imperia suggeruntur vel statim vel post aliquod intervallum adimplenda. (A) Facta describuntur. Somnus hypnoticus variis inducitur me­ diis, vocis imperio, oculorum aspeétu, manuum contreélatione, præsertim premendo zonas quæ hypnogenæ dicuntur aut etiam simplici mentali suggestione. Generatim asseritur neminem, in ’ “ Quelques malades se mettent tout à coup à proférer des paroles incohérentes, des grossièretés, des injures aux personnes qui les entou­ rent. D’autres commettent des actes de brutalité, frappent les per­ sonnes, brisent les objets. Sous l’influence de {'impulsion, l’épileptique est capable de blesser, de tuer les personnes qui l’approchent; ct il est d’autant plus terrible que sa vigueur, dans ces moments, est prodi­ gieuse, et qu’il frappe avec une sûreté remarquable... Au bout de quelques instants le malade revient à lui, ne conservant aucun sou­ venir de ce qui s’est passé”. {Ft!ré, L’épilepsie, p. 51-52). Cfr. Sur­ bled, op. cit., p. 7S-82. ’ Charcot, Leçons sur les maladies du système nerveux, Paris, 1887; ct Œuvres complètes, t. V; P. Richer, Etudes cliniques sur la grande hystérie, Paris, 1885; P>ernheim, De la suggestion et de ses applica­ tions à la thérapeutique’, Paris, 1886; A. Moll, Der hypnotisnrus, opus anglice redditum ** Hypnotism ”, 1893; E. Morselli, H magnetismo animale, la fascinazione e gli stati ipnolici; Cotonnier, L'hypnotisme franc, Paris, 1897; Grasset, L’hypnotisme et la suggestion, Paris (Doin), 1903. — Brevem synopsim invenies ap. Lelong, La vérité sur l’hypnotisme, et Guibert, Etude sur 1 hypnotisme, Paris, Retaux, s. d.; Tanqucrey, Synop. Theol. Dogmat., Ce Ceo Creante, n. 108-1 1 5. DE ACTIBUS LIBERIS. 83 statu vigiliæ, hypnotisari posse, nisi prius consensum saltem impli­ citum præbuerit; sed somnus naturalis in hypnoticum mutari potest, absque dormientis consensu. Non omnes hypnotisari possunt. sed multi tamen, nec solum feminæ sed etiam viri, præsertim ii qui vo­ luntate debiles sunt, vel nervoso morbo laborant. Hypnotismi phænomena triplicis distinguuntur generis : soma­ tica, intelleflualia, vel mixta, (a) Priora, quæ sic vocantur quia corpus (σώμα) præsertim afficiunt, sunt catalepsis, lethargia et som­ nambulismus. In statu cataleptico, corpus immobile manet, statuæ instar, iliumque modum sese gerendi servat qui ipsi imprimitur; omnino iners et insensibile apparet. In statu lethargico, oculi antea clausi aperiuntur et ad hypnotisantem quasi necessario sese vertunt; membra vel uti ceream flexibilitatem acquirunt. Si aliquis motus membris imprimitur, eumdem perficit aut complet hypnotizatus; ita si manus jungantur, ut fit generatim orationis tempore, totum corpus sese habet perinde ac si mens contemplationi vacaret. 'Pandem, in statu somnambulismi, hypnotisatus videtur esse quasi e somno excitatus : audit, videt, loquitur et agit: sed non est sui compos, nam imperio hypnotisantis fere absolute paret. (b) In ordine intellefluali, præcipuum phænomenon est mentalis suggestio, quæ præsertim in statu somnambulismi fieri potest. Vi­ delicet hypnotisatus ca omnia audit et exsequitur quæ ab hypnoti­ sante suggeruntur et imperantur; v. g. objeéhim vere in cubiculo præsens videt vel non, ad nutum hypnotisantis: si hic jusserit ut furtum committatur, primum quidem resistit, sed plerumque victus a potentiori voluntate, furtum patratur. Imo suggestiones post hebdomadem vel mensem exequendas, fideliter adimplet præfixo tempore. (c) Phænomena mixta dicunturca quæ incorpore, mediante ima­ ginatione, producuntur, v. g. sudor sanguineus, quem, suggerente hypnotisante, quis patitur. 134· Causa horum faôtorüm diversa a diversis auiloribus assi­ gnatur'. Multi ea explicant per analogiam quamdam cum naturali somno. Siquidem sæpe sæpius dormientibus contingit ut imagi­ narias rerum similitudines, quæ in eorum phantasia repraesentantur, tanquam reales habeant, variosque aélus sub earum influxu pera­ gant; quod quidem ex eo procedit quod ratio, ad rcéle judicandum de veritate rerum, sensuum perceptione caret, quæ ipsi necessaria est. Jamvero qui permittit se ab alio hypnotisari, ejus imperio se subdit, in phantasiâ suâ vivide percipit similitudines rerum quæ ab eo suggeruntur, casque tanquam reales existimans, eodem modo agit ac si res ipsas vere perciperet.’ 'Cfr. Wundt, Hypnotisme et suggestion, trad, de l’allemand par Keller, Paris, 1902. «Quod feliciter exponit Coconnier, op. cit., p. 347-3S0. 84 CAPUT I. 135. (B) De libertate hypnoptisati (a) Certum est et ab omnibus admissum libertatis exercitium somno hypno­ tico et suggestione multum minui; imo penitus fere tollitur, juxta omnes, quamdiu perdurat somnus; nam si persona honesta primum resistat suggestioni aliquid furandi, id fit vi habitûs antea acquisiti; sed, si hypnotisans iterum atque iterum idem jusserit, mox furtum perficitur; non manet igitur illa libertas quæ ad moralem imputabilitatem sufficit. (b) Si vero agitur de suggestione postea adimplenda, in statu vigiliæ, schola Parisiensis contendit non penitus tolli, sed solum minui libertatem; dum, juxta scholam Nancciensem, etiam in hoc casu, hypnotisatus non potest moraliter suggestioni resistere. Quare, in praxi, hic sedulo et caute interrogari debet, ut, ex ipsius testimonio, dignosci possit utrum et quatenus in actione perficienda liber fuerit. (c) Ex quo patet malas actiones quas hypnotisatus patra­ tur, aliquando esse liberas in causâ, quando videlicet libere suam voluntatem abdicavit, et somno hypnotico consensum praebuit, praevidens hujusmodi aétioncs esse suggerendas. — Quapropter non potest indiscriminatim permitti hypno­ tism! usus sed solum ob gravissimas rationes, et cautelis adhibitis ne quid moraliter mali occurrere possit, ut infra exponetur, n. 916. Conclusio totius capitis : de voluntatis educatione. 136. Cum libertas sit necessaria conditio ad moraliter et meritorie agendum, et aliunde una e nobilissimis facultatibus, maxime refert eam contra varia impedimenta munire ac robo­ rare. Præcipua vero media ad id assequendum, hæc sunt : (a) Rationem recte excolere : cum enim hæc maxime in actum liberum influat, quidquid intcllcétum perficit eo ipso voluntatem roborat. Ideis siquidem maxima vis inest ad excitanda desideria; hæc autem ad aétioncm tendunt2. ’ De quo vide J. Liégeois, De la suggestion et du somnambulisme, Paris (Doin) 1889, n. 507-575; Gilles de la Tourette, L’Hypnotisme, Paris (Plon), 1889; Mercier, Psychologie, 1904, n. 203. 3 Cfr. Dr P. E. Lévy, L’éducation rationnelle de la volonté, 40 éd.. Paris, Alcan, 190}, p. 22-57; Payot, Education de la volonté, p. 35-45 et 66-127. DE ACTIBUS LIBERIS. 85 Quare, si honestas, nobiles et Christianas concipimus ideas, easque non perfunctorie, sed assidue et attente eisdem immoramur, eo ipso bonum perficere vehementer exoptamur et strenue conamur. Ex adverso autem error et ignoran­ tia, cum prœjudiciis ex quocumque fonte imbutis, sedulo dispellantur studio et meditatione veritatum quæ ad mores rcéle informandos multum juvant. Inadvertentia animique levitas corrigantur consuetudine nil agendi nisi propter motivum honestum, imo et supernaturale, serio consideratum : cogitandum ergo antequam agendum, ut non ex cæco im­ pulsu, sed deliberate omnia fiant. (b) Passiones moderare et ad bonum dirigere; cum enim vires voluntati addant, non sunt quidem extinguendæ, sed, præeunte ratione, voluntati tanquam famulae obedire debent. — Si vero pravi habitus jam efformati fuerint, contraria consuetudine vincantur, atque repetitis aélibus gradatim acquiratur habitus bonum prompte et expedite faciendi. (c) Quia vero corporis debilitas, præsertimquc nervosi sys­ tematis perturbatio status pathologicos inducere valent, qui liberum voluntatis exercitium multum retardant aut impe­ diunt, excessus cujuslibet generis vitandi sunt, ut vere sit mens sana in corpore sano. (d) Tandem, cum voluntas minuatur nisi eam exerceas, aétus deliberatos et liberos voluntatis sæpius eligere expedit; nec proinde, ad strenue agendum, expeélandæ sunt maximæ opportunitates, quæ raro occurrunt, sed in minimis, quæ quotidie contingunt, vis voluntatis est exercenda; ita enim vitatur cunélatio animique lluéluatio, ex quâ induci potest aboulia; aliunde, ut Christus ipse animadvertit, “qui fidelis est in minimo, et in majori fidelis est; et qui in modico ini­ quus est, et in majori iniquus est1.” (e) Neque prætermittenda sunt media supernaturalia, præsertim vero oratio et sacramentorum frequens receptio, quibus obtinetur gratia, atque voluntas roboratur, juxta illud : “ Omnia possum in eo qui me confortat1. ” * I.uc. XVI, io. — Cfr. .Guibert, La formation de la volonté, Paris. 190 j. — · Philip., IV, 13. — 137. Status quæstionis. (A) Hucusque de actu libero psychologice speélato; idem vero aétus dicitur moralis quando speétatur in suâ relatione cum regula morum. Jam vero, ut supra probatum est, n. 25-26, norma proxima morum est natura rationalis hominis, normaque ultima est Deus, quate­ nus est supremum bonum ct ultimus finis. Quapropter moralitas definitur aiïûs humani conformitas veldifformitas cum naturâ rationali et divinâ bonitate r. Ratione igitur moralitatis, aétus humani sunt boni vel mali prout ad Deum summum bonum ct finem ultimum tendunt, vel ab eo avertuntur. —Indifferentes autem vocan­ tur qui nec boni, nec mali sunt, quia nullam habent relatio­ nem cum norma moralitatis. Utrum vero tales sint aétus non solum objective, sed etiam in individuo, infra expende­ tur. Interca notari potest indifferentiam non esse proprie moralitatis speciem, sed moralitatis negationem. 138. (B) Hic agitur de aétu naturaliter seu ethice bono, non autem de actu supcrnatnrali ct meritorio. Homo qui­ dem ad statum supernaturalcm elevatus est, et aétus supernatu rales quandoque elicere debet; sed non tenetur, sub pœnâ peccati, ad agendum supernaturaliter in omnibus; aliunde, cum aétus moraliter, scu ethice bonus, præsupponatur tanquam una c conditionibus ad meritum, prius de illo disserendum est, ut definiatur quandonam aétus sit morali­ ter bonus. (C) Distinguitur moralitas intrinseca ct extrinseca : prior exsurgit ex relatione actus ad naturalem ordinem rerum; * Quidam moralitatem definiunt conformitatem aut difformitatem cum lege aternA per rationem manifestata; lex enim ætema nihil aliud est nisi divina sapientia quatenus est direftiva omnium acluum, ideoque non realiter distinguitur a divinâ bonitate. DE MORAL1TATE ACTUS HUMANI. 87 posterior, ex relatione ad solam regulam positivam. Unde intrinsece mala dicitur aélio quæ ex se adversatur naturali rerum ordini, qui independenter a qualibet lege necessario existit, ut est v. g. odisse Deum, innocentem injuste occidere; extrinsece mala vocatur actio quæ non opponitur nisi ordini libere per legem positivam constituto, qualis est violatio dici sabbati, præccpti communionis aut legis jejunii. Quibus positis, dicemus : I de elementis aélûs humani a quibus derivatur moralitas; II de extensione moralitatis, ad quos videlicet aétus se extendat, pauca addentes de afin . indifferenti. Art. I. De elementis ad moralitatem aétus concurrentibus *. 139. Quando voluntas elicit aétum humanum, tendit in objeElum, propter aliquem finem, in quibusdam circumstan­ tiis determinatis, et sæpe sub ejus imperio efficitur acius externus. Quatuor igitur sunt elementa quæ in moralita­ tem influere possunt : objePlum, finis, circumstantice, aflus externus, de quibus scorsim dicendum. § I. De objecto actus humani. 140. i° Notio. (A) Quando voluntas deliberate agit, in aliquod objcéhim tendit; proindeque objefium aelûs humani est id in quod primario et per se afho tendit; ita distinguitur a circumstantiis, quæ nonnisi secundario ct per accidens attinguntur, — necnon a fine, qui est motivum propter quod agens operatur. Si v. g. copiosam eleemosy­ nam largior pauperi vulnerato, propter amorem Christi, eleemosyna est objeflum morale in quod primario tendit aélio mea, — abundantia clccmosynæ, ct conditio pauper­ tatis proximi vulnerati, sunt circumstantia aélûs, — ct amor Christi est finis, seu motivum propter quod paupe­ rem sublevo. 141. (B) Objcéhim vero, ratione moralitatis, triplex esse potest : (a) bonum, si in se rcgulæ morum consentaneum · · ’ S. Thoni., i. 2®, q. 18-20; Suarez, De bonit.-ite ct malit, human. ad , disp. IV-X; Billuarl, diss. IV; X. Alphons.. n. 34-40; Ball. /’., n. 81 102; Bouquillon, η. 35ΐ 374ΐ * Lxn.hk., n. 27-36; », n. 6 65. 88 CAPUT II. est, v. g. amare Deum, proximum diligere; (b) malum, si e contra in se huic regulæ adversatur, quale est odium Dei, injusta innocentis occisio; (c) indifferens, si ex se nullam habet relationem cum regulâ morum, ut est ambulare, scri­ bere, legere, comedere. Merito tamen animadvertit Bou­ quillon, n. 356, objeélum hujusmodi non manere indifferens, nisi quando consideratur indeterminate,abstrahendo videlicet a circumstantiis et præsertim a fine; nam ambulare sanitatis causâ, est aélus naturaliter bonus; scribere ad alios in veri­ tate erudiendos, est quid valde honestum, — dum ex adverso legere pravos libros est quid inhonestum. 142. Hic autem animadvertere licet quædam esse mala absolute, ita ut nunquam bona aut indifferentia fieri valeant·, v. g. odium Dei aut proximi; — quædam vero esse mala relative, et quidem dupliciter : propter defeftum juris in agente, ut si quis bonum alienum aufert domino rationabi­ liter invito; aut propter periculum peccandi quod incurritur, v. g. si quis legit libros fidei vel bonis moribus nocivos. *43- (C) Objcélum vero, sive bonum sive malum, dupli­ citer speétari potest : (a) objective, seu materialiter, quate­ nus consideratur in se, relative ad remotam morum regulam, independenter autem a conscientia; (b) formaliter, quatenus ejus bonitas vel malitia percipitur ab agentis conscientiâ, et libere a voluntate intenditur. Ita res aliena auferri potest, quin injustitia talis aélionis cognoscatur, et in hoc casu talis aétio materialiter est mala, sed non formaliter; si vero quate­ nus injusta advertitur et intenditur, mala est formaliter. Exinde intelligi datur quid sit peccatum materiale et forma­ le : prius committitur sine cognitione aut consensu; poste­ rius cum cognitione et consensu1. 144. 20 De moralitate ab objecto derivata. Afius humani suam primariam et essentialem moralitatem acci­ piunt ab objecto formaliter sumpto. Objedtum materiale per se objebtivam moralitatem aélûs constituit; quidam enim adhis ex se, ratione objecti, boni sunt, ut amare Deum et proximum; quidam ex se meliores ‘ De quo vide Vieux Moraliste, ap. Ami du Clergé, XXI, 1899, p. 1105-1109; de peccato materiali infra dicetur, n. 507. DE MURAL1TATE ACTUS HUMANI. 89 sunt aliis; ita amor Dei, ratione objcôli, pcrfeéiîor est amore proximi. — Attamen, quando aétus consideratur in concreto,. prout ab agente perficitur, primaria et essentialis moralitasdesumitur ex dby&Q formaliter sumpto; nam cum moralitas proprie diéla sit conformitas vel difformitas cum regula morum quaten is ratione percipitur, aélus non est vere moralis, nisi advertatur illa relatio. Moralitas autem, quæ ex objeôto formali derivatur, pri­ maria dicitur, quia concipitur ante omnem aliam quæ ex fine ct circumstantiis provenit, et, si de malitiâ agitur, per­ severat etiam mutatis fine et circumstantiis. Ita deliberata rei aliena ablatio, domino rationabiliter invito, concipitur ut injusta, antequam considerentur finis et circumstantiæ, nec honesta reddi potest etiam mutatis fine et circum­ stantiis, etsi v. g. quis furaretur ad faciendam eleemosynam. Dicitur etiam essentialis, quia ipsi actioni intrinsece inest; sic amor Dei deliberate elicitus est bonus bonitate ipsi objecto inhærente, dum ex adverso odium Dei libere volitum est malum vi ipsius objeéli formaliter speétati. 145. Corollaria, (a) Ut aélus humanus bonitatem acci­ piat ab objecto bono, voluntas in illud tendere debet, saltem confuse, propter ejus honestatem ; nam, si hujusmodi bonum non intenditur, saltem confuse, ut honestum, intendetur ut aliquid deleftabile vel utile; aitus proinde moraliter bonus non erit, quia nullam formalem relationem habebit cum regulâ morum, quæ in dclcétationc aut utilitate minime sita est : ita sacro adesse unice curiositatis causâ. Sufficit autem confuse hanc bonitatem intendere; quod fit quoties objeétum de se honestum non appetitur ultimo tanquam delectabile aut utile; ita rc6ie agit qui facit eleemosynam, formalitcr qui­ dem non cogitans de ejus honestate, sed neque propriam deleélationem aut utilitatem exclusive quærens: quod melius intclligetur ex dicendis ubi de fine. 146. (b) Ut adus humanus contrahat objecti malitiam, non requiritur ut hac etiam confuse in se appetatur, sed suffcit quod sit cognita et interprétative volita, seu logice per modum consecutionis. Nam malitia adeo adhærct ipsi obje<5lo ut ab eo divelli nequeat etiam per bonam intentionem. Ita qui novit prohibitum esse vesci carnibus ferià sexta, ct CAPUT II. 90 nihilominus, absque sufficienti ratione, cis vescitur, peccat, etiamsi nolit malitiam atSitis : tunc enim vere vult legem frangere, quamvis nollet peccare; idem dicendum de eo qui se inebriat, solam intendens delectationem ex potu, non autem malitiam ebrietatis : dum enim prævidet se ebrium fore ex potu, eo ipso vult, interpretative saltem, ebrietatis malitiam. § IL De fine actus humani. 147. Notio. (A) Finis, de quo agitur, non est finis operis, qui non distinguitur ab objecto formaliter sumpto, sed finis operantis, seu intentio* motivum propter quod agens operatur (supra n. 4). Ita, si quis eleemosynam facit, finis operis est sublevatio pauperis, finis autem operantis potest esse amor proximi propter se, amor Dei aut Christi, intentio redimendi peccata, aut vana gloria, etc. Imo unus idemque actus ab eodem agente, eodemque instanti, perfici potest propter multiplicem intentionem ; ita eleemosynam quis largiri potest ad pauperem sublevandum, quia hic amatur propter Christum et Deum, simulque ad obtinendam pecca­ torum remissionem, etc.— Hinc finis operis aliquando idem est ac finis operantis, quando videlicet agens intendit ipsam bonitatem intrinsece aCtui inhærentem, v. g. sublevationem pauperis in casu cleemosynæ. — Intentio ipsa necessario bona est vel mala : cum enim sit deliberata, si ordinatur ad debitum finem, convenit cum ordine rationis ct bona est; secus, mala est1. (B) Cum fine connecHtur medium, seu id per quod agens vult finem consequi. Medium, quatenus medium2, non est per se appetibile seu bonum, quia voluntas in eo non sistit; sed percipitur ut quid utiletâ finem consequendum, proindeque non propter se, sed propter finem intenditur. Exinde 1 Ita 0'. Thorn., 1. 2», q. 18, a. 9 : “ Cum enim rationis sit ordinare, actus a ratione deliberativâ procedens, si non sit ad debitum finem ordinatus, ex hoc ipso repugnat rationi, et habet rationem mali; si vero ordinetur ad debitum finem, convenit cum ordine rationis, unde habet rationem boni. Necesse est autem quod vel ordinetur vel non ordinetur ad debitum finem. ” Cfr. Didiot, op. cit., n. 440-454. * Dicitur quatenus medium; nam si speilatur non in ordine ad finem, sed in se, in quantum est actus independens, suam morali tatem habet ex objecto, fine proprio et circumstantiis. K DE MORALITATE ACTUS HUMANI. 91 Datum est axioma : qui vult finem, eo ipso vult medium ; et qui vult medium, ut medium est, eo ipso vult finem. Etenim finis obtineri nequit sine medio, proindeque nemo sincere vult finem quin eo ipso velit media ad finem attingendum necessaria. Pariter medium, ut medium est, non intenditur nisi in quantum ad finem conducit; nemo igitur sincere vult medium ut tale, nisi simul finem assequi velit. Ita qui vult occidere Petrum, eo ipso vult media ad hoc homicidium perpetrandum necessaria; pariter qui scienter vult adhibere aut revera adhibet media ex se apta ad Petrum occidendum, eo ipso vult Petrum occidere. Finis igitur et medium, ratione moralitatis, indivulse conneétuntur, iisdemque regulis subjiciuntur. I. De moralitate a fine derivata. 148. i° Principium : Aflus humanus aliquam moralitatem principalem accipit a fine, seu intentione propter quam fit. Nam ex hâc intentione effici potest ut actio sitreélæ rationi conformis vel difformis : vi enim intentionis, actus ex se indifferens potest fieri bonus aut malus, aéhis bonus fieri melior aut malus, aétus malus fieri pejor. Ita deambulatio, ex se indifferens, bona est, si fiat ad liberius postea labori vel orationi vacandum, mala autem, si ad quærendas pec­ candi occasiones; eleemosyna, in se bona, melior redditur si fiat ex amore Christi, mala autem, si ad pauperem a vera fide avertendum; furtum, in se malum, pejus evadit, si committatur ebrietatis aut libidinis causa. Hanc autem moralitatem, ex fine derivatam, etsi non primariam seu fundamentalem neque essentialem, esse principalem, sic declarat 5. Thomas' : “Ad secundum dicendum quod finis, etsi non sit de substantia aélûs, est tamen causa aétùs principalissima, in quantum movet agentem ad agendum; unde et maxime actus moralis spe­ ciem habet ex fine. ” 149. 2° Corollaria. (A) Aétus exobjefto bonus, ct in finem bonum relatus, prætcr olfeflivam bonitatem quam retinet aut retinere potest, novam, eamque aliquando multiplicem, ab in­ tentione seu fine acquirit bonitatem. Ita eleemosyna pauperi data, ad eum sublevandum, propter amo­ rem Dei, simulquc in satisfaétionem pro peccatis, triplicem habet * 5. Thom., t. 2®, q. 7» a. 4, ad 2. 92 CAPUT II. bonitatem, misericordia ab objeéto, caritatis ex intentione Deum unandi, necnon panUcntia, propter motivum satisfaciendi pro pec­ catis : hanc enim triplicem bonitatem vere appetit agens, ejusque actio est virtualiter et moraliter triplex. Diximus : adus suam objedivam bonitatem retinere potest : eam siquidem de facto retinet, si hæc implicite saltem intenditur; si vero nullomodo intenditur, et sola finalis bonitas appetitur, aétus suam moralitatem desumit solummodo ex fine; ita si quis a vino se absti­ neat, non propter moralem bonitatem abstinentiae, de quâ minime curat, sed ad sanitatem corporis facilius servandam. Ex quo sequitur eos qui volunt in vita spirituali progredi, majoraque merita acquirere, de puritate et perfeflione sute intentionis præsertim curare debere, pluresque bonos fines amplecti : quo enim purior est, perfeélior, et magis multiplex intentio (dummodo hâc de re nimia anxietas vitetur), eo perfeétior agendi modus. 150. (B) /Idus ex objecto bonus, sed in. finem malum rela­ tus, (a) totaliter malus evadit, si intentio prava est causa totalis et adccquata cum ponendi, v. g. si quis eleemosynas largitur unice ad pauperes a verâ religione avertendos; tunc enim agens vult bonum, non ut bonum est, sed ut medium ad finem malum, ideoque ut quid malum. (b) Si vero aétus ex se bonus perficitur/rt/7z//z profiter finem d)onum, et partim profiterfinem leviter culpabilem, probabilius non totus vitiatur, sed est partim bonus et partira malus; v.g. si quis dat eleemosynam tum ad sublevandum pauperem, tum ad captandam laudem. Tunc enim voluntas vere fertur in objeétum bonum, et illa tendentia non destruitur per inten­ tionem leviter culpabilem, quæ minime nos a Deo avertit1. Si vero intentio mala, etsi non adæquata aétûs causa, graviter tamen sit culpabilis, — ut est eleemosyna data partim ad sublevandos pauperes, sed partim ac præsertim ad cos a fide avertendos, — actus est totaliter malus, saltem multo probabilius; illa enim intentio nos a Deo avertit, proindeque impedit quominus aétus ipse Deo placeat. 151. (C) A dus ex objcclo malus, et ut talis cognitus, etiam in bonum finem relatus, remanet malus, minus tamen quam si ob malum finem eliceretur. * Ita Billuart, diss. IV, art. 4, § 2; Callet, De act. hum., cap. IV, art. 2, scit, i,conclus, i; Gury, n. 30; Ball. P., I, n. 98; Noldin, n.65. — Contrariam vero sententiam propugnant Suarez, op. cit., disp. 8, ceci I; Vasques, in 1. 2., disp. 70, cap. 2; Walsh, n. 546-561. DE MORALITATE ACTUS HUMANI. 93 (a) Remanet malus; nam si objeélum malum est, et ut tale cogno­ scitur, finis bonus non impedit quominus voluntas malum appetat; v. g. si quis furatur ad sublevandum amicum, in extremâ necessi­ tate minime positum, eo ipso vult malitiam furti, etsi sublevatio pauperis sit bona. Quo sensu Apostolus *dicit : “Et non (sicut blasphemamur, et sicut aiunt quidam nos dicere)faciamus mala ut veniant bona. ” — Non licet igitur medium ex se malum adhibere ad finem bonum assequendum3. (b) Attamen finis bonus minuit malitiam afliis, quia ostendit mi­ norem esse afieélum ad malum, quod non appetitur nisi ex amore alicujus boni, seu tamquam medium ad honestum finem assequen­ dum; ita, in casu allato, minor est malitia furti ad benefaciendum commissi quam ad nocendum proximo. — Ex adverso autem finis malus novam malitiam addit aétui objeétive malo, quia duplici modo a regula morum difibrmis est, ut si quis furatur ad se inebriandum. 152. (D) Aétûs ex objcclo indifferens, sed in finem bonum relatus, accipit a fine quamdam bonitatem ; si vero in finem malum ordinetur, ab eo moralem malitiam accipit. Ita cantare ad Deum laudandum est aéhis religionis, dum can­ tare ad libidinem excitandam est peccatum scandali : in priori enim casu voluntas quid bonum, in posteriori quid malum vere intendit. Ex quo intelligi datur quanti momenti sit honestum finem sibi praefigere in omnibus aétionibus, etiam indiffe­ rentibus, ut omnes moraliter bonæ efficiantur. II. De obligatione finem ultimum et finem honestum intendendi. Exposito influxu finis seu intentionis in moralitatcm, jam alia exsurgit quæstio, num videlicet ad moralitatcm aétûs requiratur intentionis ordinatio ad finem ultimum, vel saltem ad finem moraliter honestum. ’ Rom. Ill, 8. ’ Catholicos igitur calumniantur qui ipsis adseribunt hoc effatum : La fin justifie les moyens. Illud enim reprobant theologi; dum quidam acatholici idem approbant, inter quos Matthew Prior, qui scripsit ex fine bono legitima fieri media etiam mala, eumque solum peccare qui pravam habet intentionem : “ The end must juslifiy the means, He only sins who ill intends. ” Cfr. The works of the english poets, London, 1810, t. X, p. 155; Etu­ des des PP. Jésuites, 5 août 1904, p. 357. 94 CAPUT II 153. 1° De relatione actùs in Deum. Pains, ffanseniani, ct quidam do 61 ores Lovanie/ises, rati per peccatum originale penitus vitiatam esse humanam naturam, docue­ runt ad moralem bonitatem aôtûs requiri ut in Deum refe­ ratur, tanquam ultimum finem, ct quidem non solum impli­ cit^ sed etiam explicite *. Jam vero relatio acids ad finem ultimum est explicita, quando agens de eo cogitat cumque intendit; implicita, quando finis ultimus non in se intendi­ tur, sed in alio, puta in objectiva aétûs bonitate. 154. Thesis : Ad bonitatem moralem aelûs non requiri­ tur relatio ad Deum explicita, sed sufficit implicita. Ita communis ct vera sententia. A) Hic enim agitur de opere in se bono, et propter honestum motivum peraéto. Porro qui bonum facit ex honesto fine, eo ipso agit modo consentaneo rcétæ rationi, ct consequenter ipsi rationi divinæ. Ergo tale opus ex se, proprio pondere, tendit in gloriam Dei, proindeque vere, quamvis implicite, fit propter Deum. 155· (B) Neque in contrarium valet argumentum ab adversariis desumptum ex verbis 5. Pauli' : “Sive manducatis, sive bibitis, sive aliud quid facitis, omnia ingloriam Dei facite.” Utrum illa verba depreeeepto an de consilio intelligenda sint, inter theologos controvertitur. Sed etiam ii qui, cum 5. Thomà, ea de praecepto audiunt, nihil aliud requirunt nisi ut omnia opera implicite et objective in Deum referantur, prout jam expositum est. — Quod optime sic declarat Augustinus1*3 : “Suggero remedium, unde totâ die laudes Deum, si vis : quidquid egeris, bene age, et laudasti Deum... Cessasti ab hymno cantando, discedis ut reficiaris? Noli ebriari et laudasti Deum... Negotium agis? noli fraudem facere, et laudasti Deum.” Et sane, si praefata verba universale praeceptum significarent explicite omnes aélus in Deum referendi, sequeretur omnia infide­ lium opera esse peccata, cum hi m Deum verum explicite ea non referant; quod tamen merito ab Ecclesia reprobatum est4. — Si 1 Juxta Baium et 'Jansenium, peccat qui agit sine caritate aut delec­ tatione coelesti, quia non datur medium inter caritatem et vitiosam cupiditatem; Doétores Lovanienses doctrinam Baii amplectebantur licet eam tanstisper emollire conarentur. Cfr. Vacant- M angenot, Di6t. de théol., t. il, voce Bains. ς Z Ci>r., X, 31. 3 5. August., in psalm. 34, serm. 11, n. 16, il figne, P. L., XXXVI, 341. 4 Siquidem a Pio V, 1 oét, 1567, damnata est ad minus ut scandalosa hæc propositio 25 Bail : “ Omnia opera infidelium sunt peccata ct philosophorum virtutes sunt vitia. ” (Uenzinger, Enchiridion, n. <>05). DE MORALITATE ACTUS HUMANI. 95 vero dicatur hic agi de praecepto particulari, solos fideles ligante, jugum intolerabile eis imponitur : plerique enim sæpissime agunt quin cogitent de ordinatione suorum operum in Deum; imo ipsis persuasum est se bene agere dum v. g. eleemosynam praebent ad sublevandum pauperem, quin de ultimo fine cogitent. Talis igitur interpretatio fidelium communi sensui et praxi adversatur. N. B. Etsi non teneamur omnes nostros aélus in Deum referre, datur tamen præceptum se convertendi ad Eum ali­ quoties in decursu vitæ, ut infra exponetur, ubi de virtute caritatis. — Præterea expedit sane non solum mane, sed etiam sæpius in dic, omnes aftus suos Deo offerre, quo per­ feriores evadant. 156. 20 De relatione actus ad finem positive honestum. Ut supra notavimus, n. 5, distinguitur bonum honestum a bono deleftabili vel utili. Quare exsurgit quæstio utrum agere debeamus propter finem honestum, an liceat agere propter bonum dclcflabile aut utile. Inter ipsos theologos res controvertitur. (A) Quidam enim docent minime requiri ut voluntas positive finem honestum intendat, sed sufficere ut eum non excludat, seu apprehendat se nihil agere quod fini honesto contrarium sit; nam, inquiunt, ad aétionem honestam, non requiritur ut semper intenda­ tur finis honestus, sed sufficit ut sit ex circumstantiis bona, modo finis non sit malus; ita bene agit qui ludit ad se recreandum, quin de honestate hujus aélionis cogitet. * 157· (B) Alii autem communius ac verius docent bonum deledabile vel utile non appetendum esse nisi propter hones­ tum finem, positive volitum saltem implicite. Etenim delec­ tatio a Deo, audore naturæ, primario ordinata est ad homi­ nes alliciendos in operationes necessarias vel utiles quibus annexa est; ita deledatio quædam ciborum usui anneditur ut homo exinde ad manducandum allidatur ct vitam suam servet; ergo inordinate agit qui, saltem implicite, hanc delec­ tationem non refert ad sui conservationem, sed unice come­ dit propter voluptatem 2 Idem dicendum de bono utili, ’ Ita Ballerini-Palmicri, t. I, n. 112-129; Génicot, I, n. 39; Nald/n, n. 69. ’ Huc pertinet propositio S'ab Innocentia XI, 2 inartii 1679, dam­ nata tanquam scandalosa et in praxi perniciosa : “ Comedere et bibere usque ad satietatem, ol> solani voluptatem, non est peccatum, modo non obsit valetudini, quia licite potest appetitus naturalis suis aôibus CAPUT II. quod ex naturâ suâ ad finem ulteriorem referri debet. — Implicite vero propter finem honestum intendit, qui mode­ rate agit : moderatio enim a reiïâ ratione procedit. Attamen intendere possumus bonum utile aut delectabile, non solum quatenus est honestum, sed etiam quatenus est utile aut deleCtabile, dummodo ratio honesti non negligatur, nec debitus ordo invertatur. Nam delectabile et utile sunt quid bonum, etsi honestati subordinatum; licet igitur utrumque intendere non quidem primario, sed secundario tanquam finem intermedium ad bonum honestum. Hinc intentio boni proprii, etiam delectabilis, non reddit adionem malam, dummodo voluntas in illo non quiescat tanquam in fine ultimo; nihilominus perfectius qui, delec­ tationibus affective renuntians, non intendit nisi bonum proprie universale et reôbe rationi consentaneum, bonum videlicet honestum. § III. De CIRCUMSTANTIIS ACTUS HUMANI. I. Notio et species. 158. (A) Circumstantia est quid accidentale, aétui huma­ no, jam in suâ substantiâ constituto, accedens, eumque aliquo modo afficiens \ Quæ quidem, si atStum moraliter respiciat, moralis dicitur. Ita in furto, triplex elementum substantiam act iis moraliter constituit : res aliena, ejus appropriatio invito domino, ab eo qui Jus non habet rem aufe­ rendi; jam vero multæ conditiones triplici huic elemento accedere possunt, et in ejus moralitatcm influere, v. g. utrum res aliena sit sacra an profana, pretiosa an vilis; utrum dominus sit omnino invitus an aliquid de jure suo frui.” Nar», juxta Viva (in h. prop., n. 7), propositio damnata est non solum quia hic agitur de immodica voluptate, sed etiam quia sup­ ponit licitum esse voluptate frui, eam unice ac ultimate intendendo. Cfr. Densing., n. 1025. ’ Cujus nominis originem declarat S. Thom., 1. 2®, q. 7, a. 1 : “ No­ men circumstantia ab his quæ in loco sunt, derivatur ad a3°’ ‘•i ». 196. Prænotanda. Ut supra diétum est, n. 8, finis ad quem tendimus supernaturalis est, et a nobis attingitur per modum remunerations, n. 29. Non sufficit igitur honeste agere, sed actus superna turales et meritorios elicere oportet. Quando quis, aétione liberâ et honesta, alteri indebitum emolumentum affert, apud eum mereri dicitur, seu jus acquirit ad aliquam retributionem; ex adverso autem si quis libere et injuste aliquod detrimentum alteri infert, demeretur, seu obligationem incurrit aliquam poenam sub­ eundi. Attamen ut praemium possit striclo jure exigi, necesse est ut paéhim aliquod implicite saltem ineatur, vi cujus unus c contrahentibus aliquod determinatum opus in gratiam alterius promittat, alter vero determinatum præinium spondeat in retributionem operis. Etsi enim aétio bona et libera, in gratiam alterius peraéla, ex se apta sit ad aliquod praemium consequendum, striéla obligatio illud conferendi, necnon hujus præmii natura, quantitas et qua­ litas minime per se determinantur; necesse est igitur ut paélum ineatur ad hæc determinanda. Exinde quaeritur num homo mereri possit apud Deum. Ratio dubitandi est quia, cum a Deo totum suum esse acce­ perit, nihil facere potest quod Deo non debeatur. Atta­ men, cum homo sit sui juris et libertate polleat, aliquid sui Deo præstare potest, liberum scilicet voluntatis aéium (supra, n. 30); et, quanquam hæc libera submissio essentia­ liter debetur, Deus tamen optimus eam acceptare dignatur ' Hàc de re agunt theologi dogmatici in Tr. de GratiA, videlicet 5. Thom., i. 2«, q. 114; Suarez. lib. XII, c. 2 sq. ; Satmanl., disp. l-II, aliique quos recensemus in Synopsi Th. Dogmat., iJe Gratiâ, η. 181-204. DE MERITO ACTUS HUMANI 119 tanquam præmio dignam, et immarcessibilcm gloriæ coro­ nam promittit iis omnibus qui libere bonum operantur. Quâ positâ promissione, jus acquirimus ad retributionem, non quidem ex paéto explicite, sed ex fidelitate, quâ Deus sua promissa semper adimplet — Quia vero ad statum supernaturalem evecti sumus, non de naturali retributione, sed de merito supernatural! hic agemus, exponentes ejus naturam, necnon conditiones requisitas ad meritum ex parte operantis, operis et Dei. 9 I. Natura supernaturalis meriti, 197. i° Notio. Aétus meritorii a supernaturalibus dis­ tinguuntur in eo quod plures conditiones ad meritum proprie diétum requiruntur quam ad supernaturale. Supernaturales dicuntur omnes honesti aétus qui a prin­ cipio supernaturali procedunt (i. c. a facultate per gratiam sive habitualem sive actualem elevata), simulque ex motivo per revelationem cognito eliciuntur 1 : hinc quidam infide­ lium actus, quibus se præparant ad justificationem, super­ naturales sunt, quin sint tamen proprie meritorii, ex dicendis. Aétus autem meritorius est opus bonum et supernaturale propter Deum facium, ex quo, positâ divina ordinatione, oritur jus ad supernaturalem retributionem. Dicitur (a) opus bonum et supernaturale, ut sic distinguatur a merito naturali quo quis præmnim mere naturale consequi potest; ita infidelis, honeste agendo, aliquam mercedem naturalem obti­ nere potest. Opus autem meritorium debet esse supernaturale tum ratione principii, quatenus fit sub influxu gratiæ, tum probabilius ratione finis, quatenus fit implicite saltem propter finem superna­ turalem, ut infra declarabitur, (b) Propter Deum; si enim aliquod opus propter Deum non fiat, nulla est ratio cur retributio ab ipso exspectetur, (c) Ex quo oritur jus...: in hoc consistit essentia me· 1 Quidam theologi, cum Noldin (n. 79-80), asserunt priorem sufficere conditionem, nec requiri ut motivum sit supernaturale; nam, quando radix et principium aélûs est quid supernaturale, etiam fructus vel etïeélus supernaturalis esse debet. Alii tamen communius illam sen­ tentiam rejiciunt; cum enim aétus ab objeClo formali specificentui, opera supernaturalia a naturalibus differunt ratione objecti formalis, seu moti vi. — Ad componendam litem, forsan dici posset actum, sub influxu gratiæ aétualis elicitum, jam inchoative esse supernaturalem.sed non fieri totaliter supernaturalem, nisi accedente motivo fide cognito. 120 CAPUT III. riti, et distinguitur ab impetratione; siquidem meritum dat jus quod­ dam ad retributionem, dum impetratio non dat jus, sed favorem obtinet ex merâ misericordia, (d) Attamen additur, posità divina ordinatione; nisi enim Deus voluisset nobis dare supernaturalem retributionem propter bona opera nostra, nullum jus ad illam habe­ remus : omne quod habemus vel facimus a Deo est et Deo debe­ tur, nec proinde ullum jus striélum habere possumus relative ad Deum, nisi ipse tale jus nobis conferat, (e) Ad supernaturalem retributionem; m hoc distinguitur meritum a satisfaflione; satisfaôlio enim compensat injuriam Deo illatam, dum meritum ad præmium obtinendum ordinatur’. 198. 20 Species. Duplex meritum distingui solet : (a) meritum de condigno illud est cui debetur præmium ex justitiâ, vel saltem ex fidelitate : ex justitiâ, quando opus ex se adæquat præmium; ex fidelitate, quando adest promissio, vi cujus præmium, etsi excedens opus, infallibiliter tamen conceditur. Meritum de condigno est verum meritum seu meritum simpliciter et proprie diéhim, ideoque theologi de illo loqui intendunt quotiescumque aliud ex­ presse non significant. (b) Meritum de congruo illud est cui debetur præmium non ex justitiâ, aut fidelitate, sed ex merâ decentiâ. — Ad explicandam differentiam inter utrumque, quidam theologi hâc utuntur comparatione : miles qui valde strenue se ges­ sit in bello, duplex habet meritum : meretur de condigno stipendium militantibus promissum; meretur autem de congruo, prætcr ordinarium stipendium, ut ad aliquam dignitatem promoveatur. In Tr. de Gratiâ (n. 193-204), probatur hominem justifi­ catum, id est in statu gratiæ versantem, vere mereri posse augmentum gratiæ et vitam æternam; hic igitur sufficiet ’ Triplex igitur valor operibus nostris inesse potest : imfetratorius, qui ex petitione oritur debitis vestità conditionibus, et partiin tnisericordiâ Dei, partim ejus promissionibus fundatur; meritorius, qui ori­ tur ex ipso opere supernatural! propter Deum faiflo, ct partiin justitiâ, partim promissione divina fundatur; satisfaflorius, quatenus est opus panale, quod a Deo accipitur ut compensatio injuriæ Ipsi illata *. In oratione justi triplex hujusmodi valor inveniri potest : quatenus decen­ tia a Deo postulat, eadem impetrare potest; quatenus opus supernaturale Deo acceptable perficit, gratiam mereri potest; quatenus vero opus difficile et laboriosum agit, pro peccatis suis satisfacit. DE MERITO ACTUS HUMANI. 121 exponere conditiones ad meritum requisitas, præsertim vero conditiones requisitas ad meritum de condigno; nam condi­ tiones ad meritum de congruo cædem sunt, duabus exceptis, scilicet statu gratiæ et promissione Dei, quæ non requi­ runtur ad meritum de congruo. — Hujusmodi conditiones sumuntur : 1° ex parte operantis; 2° ex parte operis; 30 ex parte Dei. II. Conditiones ad meritum ex parte operantis. 199· Ad meritum de condigno., duo requiruntur : status vice ct status gratiæ. i° Status viæ. (A) Deus siquidem voluit ut homo vitam æternam mereretur dum esset in terrA degens, seu in statu probationis, (a) Id sane probant illi Scripturæ textus in quibus Prophètes, Christus ct Apostoli hortantur fideles ut, dum vivunt, bonum operentur, et ita sese præparent ad judicium, seu ad Christi adventum ; siquidem, ut ait S. Paulus », “omnes nos manifestari oportet ante tribunal Christi, ut referat unusquisque propria corporis',' id est ea quæ in corpore, seu durante vitA mortali, peracta sunt. Hæc enim supponunt post mprtem non dari pænitentiæ aut merito locum, (b) Quod quidem confirmatur non solum ex unanimi consensu Patrum ac theologorum omnium scho­ larum, qui id docuerunt ct docent ut unam c primariis Christianis veritatibus; sed etiam ex intimA persuasione omnium fidelium, qui ideo bene agere in præsenti vità aut cum Deo ante mortem reconciliari volunt, quia credunt post mortem nullam esse redemptionem. Quare dici potest hanc veritatem ordinario et infallibili Ecclesiæ magisterio implicite definitam fuisse. (B) Id vero decere ratio ostendit. Necesse est enim ut tempus probationis, per quod homo mereri vel demereri potest, finem accipiat; atqui omnino convenit ut illud tem­ pus finem accipiat in punéto mortis : quamdiu enim anima est conjunCta corpori corruptibili, ex unA parte non est capax visionis bcatificæ, et ex alterA est in statu aptissimo ad merendum, quia corpore uti potest ad perfectionem 122 'M I CAPUT III. acquirendam, et in miseriis hujus vitæ ampliores invenire opportunitates ad merendum; ergo. Fatemur tamen illud argumentum esse solum argumentum convenientia, quia tempus probationis ex solâ voluntate Dei pendet. 200. Requiritur insuper status gratia sanctificantis. Cer­ tum est : (a.) Script. Dicit enim Christus : “Sicut palmes non potest ferre fruéhim a semetipso nisi manserit in vite; sic nec vos, nisi in me manseritis”1; atqui nemo manet in Christo nisi per gratiam habitualem; ergo. Item Λ’. Paulus2: “ Et si distribuero in cibos pauperum omnes facultates meas.... caritatem autem (ac proinde gratiam habitualem) non habuero, nihil mihi prodest”. (b) Trad. Ex decreto Trident., in quo declaratur hominis justijicati opera vere mereri3; homo enim justificatus dici­ tur qui gratiâ habituali ornatur; et ex damnatione proposi­ tionis Baiinegantis gratiam sanctificantem esse necessariam ad meritum 4. (c) Rat. theol. Repugnat sane aliquem mereri de condigno apud Deum, quando aliunde est inimicus Dei, et dignus pœnà æternâ; atqui peccator, nondum justificatus, est Deo odibilis, et pœnâ æternâ dignus; ergo, non potest eodem tempore vitam æternam mereri. — Insuper quaedam propor­ tio inter opus et præmium esse debet; præmium autem de quo agitur, est intra ordinem filiationis supernaturalis; ergo in tantum vitæ æternæ heredes esse possumus in quantum filii Dei adoptivi sumus, “si filii, et heredes 5”; atqui non­ nisi per gratiam habitualem filii Dei adoptivi efficimur, ergo nonnisi per hanc gratiam meremur6. III. Conditiones ex parte operis. 201. Tres sunt : opus videlicet debet esse liberum, hones­ tum et supematurale. i° Opus meritorium debet esse libe­ rum, tum a coactione tum a necessitate. De fide est contra 'Joan., XV, 4« — 91 Cor., XIII, 3. 3 “Si quis dixerit hominis justificati bona opera... non vere mereri augmentum gratiæ, vitam æternam, et ipsius vitæ æternæ... consecu­ tionem, atque etiam gloriæ augmentum; A. S. ’ (Triti., sess. VI can. 32). 4Λ'ρ. Densinger, n. 895; cfr. nn. 882, 892. 5 /font., VIII, 17. —6 5. Thorn., 1. 2., q. 114, a. 3. DE MERITO ACTUS HUMANI. )23 Jansenianos. Nam sequens propositio ut hœrctica damnata est : Ad merendum ct demerendum in statu naturæ lapsæ non requiritur in homine libertas a necessitate, sed sufficit libertas a coactione r.” Et revera nemo remune­ ratur aut punitur nisi sit dominus actuum suorum; atqui homo non est dominus suorum aétuum nisi sit vere ct intrin­ sece liber. — Hoc tamen non impedit quin opera præcepta meritoria esse possint; nam Deus, pro bonitate sua, mcrcedem etiam illis operibus preeeeptis promisit; ita v. g. dileétio inimicorum præcipitur, ct est tamen opus valde meritorium, juxta illud : “ Diligite inimicos vestros.... et erit merces vestra multa123”; imo, praeceptum, ceteris paribus, auget meritum, operi addendo meritum obedientiæ. 202. 2° Insuper debet esse honestum, seu naturaliter bonum, exparte objecti, finis, ct circumstantiarum; nam malum opus non potest evidenter remunerari, sed e contra est pœnà dignum; opus autem indifferens, si aliquod sit in individuo, ex se nihil meretur aut demeretur; ergo solum opus bonum remunerari potest. Attamen opus ex se indifferens, bonum reddi potest per intentionem supernaturalcm; imo opus materialiter malum potest, juxta communem sententiam, fieri bonum et meritorium, si sit honestum in mente agen­ tis : Deus enim intuetur cor. 203. 3° Supcrnaturale (a) ratione principii, eo sensu quod fieri debeat sub influxu gratice; quod ab omnibus admitti­ tur. Sed quænam gratia requiritur? Quidam theologi, antiqui ct modernis, dixerunt gratiam habitualem sufficere, absque gratiâ aétuali, quia aétus sub influxu gratiæ habi­ tualis et virtutum infusarum elicitus, satis jam supernaturalis est ratione principii. — Communis tamen sententia est requiri gratiam actualem; nam Christus Apostolis, jam gratià sanélificante ornatis, dixit : “ Sine me nihil potestis facere ” 4 ; quæ quidem verba non solum de gratia habituali, 1 Ap. Deusing., n. 968. — Status natura: lapsa ille est in quo versa­ tur post originale peccatum; cfr. De Deo Creante, n. 197-200. 3 Luc., VI, 35. 3 Ita D. Soto, De nat. et grat., 1. Ill, c. 4; Terrien, La Grâce et la Gloire, Paris, 1S97, t. Il, 56-62. ••Joan., XV, 5. 124 CAPUT III. sed etiam de gratia aéhiali interpretantur a Patribus. Huc etiam veniunt omnes textus in Tr. de Gratiâ (n. 50-60) allati, ex quibus constat hominem etiam justum nil facere posse in ordine supernaturali sine aôhiali gratia. Item Triden tinum declarat opera justorum non esse meritoria sine virtute Christi quæ illa antecedit, comitatur, et subsequitur; atqui gratia antecedens, comitans etc. est gratia aélualis *. — Cæteroquin illa gratia hominibus bonæ voluntatis nun­ quam deest. (b) Ratione finis seu motivi, juxta communem sententiam, eo sensu quod fieri debeat non ex motivo humano, sed cum relatione saltem implicitâ ad Deum aut ad vitam æternam, juxta illud : “ Quodcumque facitis, ex animo opera­ mini, sicut Domino et non hominibus, scientes quod a Domino accipietis retributionem”2: idem probant omnia loca ubi dicitur nos propter Deum agere debere. Imo, juxta Thomistas, requiritur ut opus illud sub influxu cari­ tatis fiat; sufficit tamen virtualis influxus, qui permanet quamdiu aétus caritatis, erga Deum semel elicitus, non fuit retraétatus. Sic enim arguunt ’ : ut aétus alicujus virtutis sit vitæ æternæ meritorius, debet a gratiâ habituali procedere; sed a gratia nullus aétus proce­ dit nisi mediante caritate : nam omnis motus et influxus gratiæ in Deum finem ultimum supernaturalem tendit; ergo nullus aétus vitæ æternæ meritorius esse potest quin caritate virtualiter saltem referatur in Deum finem ultimum supernaturalem. — Quod tamen a theologis non paucis negatur, præsertim Suarez et Vasques *; nam, teste Scriptura, vita æterna non solum caritatis aétibus, sed etiam aliis supernaturalibus promittitur operibus, videlicet obedientiæ, paupertati, mansuetudini, cetcrisque bonis operibus in generes. Aliunde quodlibet opus supernaturale, in statu gratiæ peraéium» sufficientem proportionem habet cum vitâ æterna. Et hæc videtur esse mens 5. Thoma, qui sæpe docet omnem aétum honestum, ab eo peraétum qui versatur in statu gratiæ atque elicit caritatis aétum quoties id præcipitur, esse meritorium, quia habitualiter et implicite ad Deum refertur (supra, n. 191 )6. — Controversia est magis in modo concipiendi quam in re ipsâ; nam Thomistæ tenent omnes aétus ab eo elicitos qui habet caritatem, seu est in statu gratiæ, virtualiter 1 Trident., sess. VI, cap. 16. — ’ Coloss., Ill, 23. 3 Salmantic., disp. IV, n. 7. * Suarez, lib., XII, c. 9-10; Vasques, 1. 2., disp. 127. s Marc., Ill, 35; Matt., V, 3-6; Rom., 11,6; I Tim., VI, 17. 6X. Thom., de Malo, q. 2, a. 5; de Carit., q. un. a. 11, ad 2» DE MERITO ACTUS HUMANI. 125 fieri sub influxu caritatis, ac esse meritorios, nisi id impediatur per aliquam inordinationem aélûs. Aliunde melius est, juxta omnes, sæpe aéliones nostras ex motivo caritatis Deo offerre : sic enim valde augetur meritum. IV. Conditiones ex parte Dei 204. Ut opera nostra sint vere meritoria requiritur posi­ tiva Dei ordinatio. Nam per meritum de condigno verum acquirimus jus ad præmium; atqui creatura nullum jus striélum acquirere potest erga Deum, nisi supposita aliquâ Dei positivâ ordinatione : omnes enim aélus nostri jam Deo debentur multiplici titulo dependentiæ, gratitudinis etc.; hinc, juxta Tridentinum, vita æterna est “ tanquam merces, ex ipsius Dei promissione, bonis justorum operibus red­ denda 1 Aliunde opera nostra, etiam supernaturalia, ex se non adæquant præmium nobis concessum, videlicet visio­ nem beatificam; ideoque meritum nostrum non est ex merci justitij sed partim ex justitiâ et partim ex fidelitate. Quod quidem illustrari potest comparatione : si quis operarius sponte suâ in agro extraneæ personæ laboraverit, quin ab eo conduélus fuerit, striélum jus ad mercedem non habebit; si autem hoc ex paélo fecerit, ad præmium jus striélum habebit. Ita et nos, dum in vinea Domini laboramus, jus habere nequimus ad præmium supernatural^ nisi Deus prius nos miserit in vineam suam, mercedemque tali labori adnexam esse declaraverit. Convenit tamen Deum ita agere, quia dignus est operarius mercede suà, et decet ut virtus felicitatem consequatur. 205. Corollarium. Ex hoc intelligi datur quænam circumstantiæ meritum augere possint : i° major excellentia ipsius aélûs, quæ desumitur tum ex objecto formaliter sumpto; v. g. aélus caritatis objeélive melior est aélu humi­ litatis; tum ex quantitate operis, v. g., in casu eleemosynæ; tum ex ejus difficultate : sic magis meritorium est gravi quam levi tentationi resistere; 2°finis, seu intentio operan­ tis; 'sic magis meretur qui ex motivo caritatis quam qui ex motivo spei aut timoris agit; 30 major intensitas, seu fervor, in eo consistens quod totis viribus, corde magno et animo volenti agimus; pariter constantia in operando, quæ majo­ rem magisque assiduum supponit conatum; 40 intimior con- 1 Trident., sess. VI. cap. (6. 126 CAPUT III. DE MERITO ACTUS HUMA N 1 junfiio cum Christo; nam qui se intimius cum eo unitum servat, ab illo majorem merendi virtutem derivat; ipse est enim omnium meritorum fons et origo; ct qui ipsi conjun­ guntur multum fruéhum afferunt, secundum ipsius Christi verba 1 : “ Qui manet in me, et ego in eo, hic fert frufium multumi' Libere igitur, honeste ac meritorie agamus, per Christum, et cum Christo ct in Christo; et opera nostra vere erunt œternœ vitee semina. 200. Adus humani ad finem ultimum tendere nequeunt nisi conformes sint normes moralitatis, quæ, ex superius didis, n. 25, duplex est, videlicet Deus, supremum bonum ct finis ultimus, necnon natura rationalis hominis. De priori nunc aeendum est. Deus est ultima moralitatis norma; infallibilitcr enim videt quid sit bonum et quomodo adiones humanæ ad finem ultimum ordinari valeant; insuper, vi supremi sui dominii, imperat quidquid necessarium judicat ad consecutionem finis nostri. Hæc autem ordinatio nobis manifestatur per leges, quibus mens voluntasque divina significatur. Jamvero, inter leges, aliæ sunt divinœ, quia directe et immediate a voluntate divina dimanant, aliæ vero humanæ, quia directe ab audoritate humana dimanant, sive ecclesiastica sive civili. Attamen etiam leges humanæ·, quando justæ sunt, a Deo mediate procedunt, cum Deus ipse legitimis superioribus potestatem leges condendi tradiderit : " i\\>n est enim potestas nisi a Deo\" — Ex quo sequitur adus humanos legibus conformes esse debere, ut nos ad finem ultimum perducant. — Dicemus igitur : I. De conceptu legis in genere; II. De lege divinâ; III. De lege humanâ ecclesiastica ; IV. De lege humanâ civili. ’ Pom., XIII, ι. 128 DE LEGIBUS. Art. I. De conceptu legis m genere1. I. Notio. 207. i° Lex a 5. Thomâ definitur : “ qucedam rationis ordinatio ad bonum commune, ct ab eo qui curam communi­ tatis habet, promulgata. ” Dicitur : — (a) Ordinatio, seu norma vel regula, vi cujus aélussubditorum ordinantur ad finem debitum; (b) rationis, quia ad rationem pertinet/z/zwz cognoscere, mediaque ad hunc finem attin­ gendum proportionata; rationi tamen accedit voluntas, ad imperan­ dum quod ratio cequum judicavit; ex quo patet normam quæ justa non est, non posse vere dici legem, quia non est ordinatio rationis, (c) Ad bonum commune, proindeque non ad malum : tunc enim non esset ordinatio neque lex, sed tyrannica oppressio; ad bonum com­ mune, nonmtemparticulare alicujus privati vel aliquot membrorum societatis : alioquin esset praceptum, non lex; quod quidem bonum potest esse spirituale, aut temporale, vel utrumque, et ad ultimum finem mediate saltem et implicite tendit; (d) ab eo qui curam habet communitatis : non enim quilibet talem ordinationem authentice pracipere potest, sed solum qui communitati præest, id est, Deus ipse, et ii quibus Deus commisit potestatem regendi societatem; (e) promulgata, seu authentice divulgata et imposita a Principe, vel ejus nomine et auétoritate; ut enim regula possit esse utilis, appli­ cari debet subdito; applicari autem nequit nisi cognoscatur, et cognitio fit per promulgationem. 20 Quæ quidem definitio ut magistralis merito habetur. Attamen in eâ non explicite declaratur obligatio quam lex imponit, quia S. Doétor jam antea (a. 1) statuerat legem esse regulam, quæ obli­ gate. agendum. Facile igitur definitio compleri potest, his verbis : “ et subditos obligans ad aliquidfaciendum vel omittendum. ” Et ita lex a consilio distinguitur. 208. Juxta 5. Thomanï2, lex obligationem imponit qua­ druplici modo, videlicet preeeipiendo, vetando, permittendo, puniendo : imperat siquidem quosdam aétus virtutum; pro­ hibet actus malos; permittit eos qui indifferentes sunt, et ex hac permissione sequitur obligatio non impediendi ne alii illos actus perficiant; punit transgressores legis, ideoque judici* S. Thom., i. 2æ, q. 90-93; Suarez, de Legibus, lib. I et lib. II, c. 1-4; Salmant., Tr. XI, De Legibus, c. 1; Billuart, De Legibus, diss. ι-n; Bouquillon,^. 53-64; Haine, t. I, de Legibus, q. 1-4; Ball. P., 1, n. 2t6-2tQ; Bautain. Philosophie des Lois, Paris, i860, ch. I-II; Didiot, n. 588-607; Farges, op. cit., p. 252-265. ’ 5. Thom., i. 2æ, q. 92, a. 2. DE CONCEPTU LEGIS IN GENERE. 129 bus imponit obligationem pcenam infligendi, ct subditis obli­ gationem poenam subeundi; quandoque etiam irritat actum, eum invalidum reddens, ut efficacius eumdem prohibeat. II. Discrimen legis a præcepto. 209. Praeceptum particulare a lege differt : — za, Ratione subjefli, cui obligatio imponitur : præceptum siquidem uni vel pluribus personis privatis imponitur, ob bonum particu­ lare; lex toti societati aut communitati, et quidem in bonum commune, (b) Ratione audioris : ad legem ferendam requi­ ritur auCtoritas publica et jurisdictio in aliquam communita­ tem; ad præceptum sufficit auCtoritasprivata, v. g. auCtoritas parentum in filios, viri in uxorem, domini in famulos, (c) Ratione durationis : præceptum, cum in bonum priva­ torum injungatur, morte eorum quibus impositum est perit, nec proinde est ex se perpetuum; dum lex, quæ in bonum societatis fertur, ex naturâ suâ nata est durare; potest qui­ dem abrogari, sed ex se non perit, legislatoris aut primorum subditorum morte : tamdiu durat quamdiu explicite aut implicite revocata non fuerit. Si ergo legislator effe&um legis ad determinatum tempus restringat, non est proprie lex, sed præceptum. (d) Ratione loci : cum lex detur commu­ nitati, directe afficit territorium, nec proinde subditos obligat qui extra territorium legitime versantur; præceptum vero, cum ad subditos dirigatur, direCte cos afficit, eosque obligat, etiamsi e finibus territorii Principis egrediantur : est quid personale, personisque adhærct quocumque vadunt. Notandum est tamen quandoque, apud auCtorcs, nomina legis,prœccpti aut statuti indiscriminatim sumi, ita ut nonnisi ex contextu ct variis adjunCtis sensus determinari possit. III. Discrimen inter legem aeternam et legem proprie dictam. 210. i° Lex æterna, juxta S. Thomam', est “ ratio divinæ sapientiæ, secundum quod est dircCiiva omnium aCluum et * S. Thons., i. 2«, q. 93, a. 1. — Legem æternam, de quâ pagani nonnisi obscura loculi sunt, Scriptura; describunt nomine præsertim sapientia: aut sermonis Dei : Job., XXXVI11-XXXIX; Prov., VIII -1X ; Sap., VI-XII; Ps. CXVIII. Cfr. Corluy, La sagesse dans l’Anc. Tes­ tament, Congrès scient, catholique, 1888, t. 1, p. 61-91. . Theol. Mor. II. — 5 130 DE LEGIBUS. motionum.” Videlicet Deus ab æterno decrevit creaturas ex nihilo condere, casque, secundum infinitam suam sapientiam, ad finem ordinare ct dirigere. Has autem dirigere voluit secundum propriam cujusque naturam : inanimatas, per vires et proprietates ipsis impressas; sensibiles, per instin&us ct tendentias iisdem inditas; intellefinales, per illumina­ tionem intclleélûs, ct motionem quâ voluntatem dirigit, quin ejus libertatem lædat. Jamvero illa omnium rerum in finem ultimum ordinatio, prout in mente divinâ ab æterno existens consideratur, vocatur lex aterna. Ejus existentia logice infertur ex dogmatibus creationis ctprovidentia. Lex quidem dici potest lato sensu, quatenus est ordinatio rationis, in bonum commune, ab eo volita qui curam com­ munitatis habet; sed non est lex strifio sensu superius expo­ sito; ab æterno enim decst communitas cui illa ordinatio imponatur, deest pariter promulgatio1. Ex hoc capite jam differt lex æternâ a ceteris legibus : non est enim proprie lex, sed fons omnium legum. I .1 211. 2° Leges proprie diétæ a lege æternâ derivantur, quatenus nobis manifestant hanc ordinationem quæ ab ini­ tio in mente divinâ existit. Quod quidem patet quoad leges divinas, quæ Dei voluntatem nobis significant. Leges autem humana ab æternâ triplici ratione derivantur : (a) tanquam a causâ exemplari, quia leges, ut sint justae, legi ætcrnæ conformes esse debent; (b) tanquam a causâ efficiente, quatenus omnis potestas legislativa a Deo promanat; (c) tanquam a causâ dirigente, eo sensu quod ratio divina, mediante lumine rationis aut fidei, dirigit legislato­ res ut videant quæ ct quando leges sint instituendæ pro diversitate personarum, temporum, locorum ct circumstan­ tiarum. Quare divina Sapientia merito ait : “ * ler me reges regnant, ct legum conditores justa decernunt; per me prin­ cipes imperant, ct potentes decernunt justitiam2. ” I ’ Non enim vocari potest vera promulgatio ea quæ, juxta Billuart, fit per Verbum æternum et libtum vitæ ab aeterno scriptum; Irc enim, ni fallimur, est modus loquendi metaphoricus. « Prov., VIII, 15-16. DE LEGE DIVINA. 131 Art. II. De lege divina. 212. Lex divina duplex est : naturalis, quæ in ipsa rerum naturâ fundatur, a Deo necessario fertur, et promulgatur in conscientiâ humanâ; positiva, quæ libere a Deo fertur variisque externis modis promulgatur : de utraque scorsim dicendum. § I. De lege divina naturali1. Hic nonnisi magis generalia tradimus, cum varia legis naturalis præcepta in decursu operis sint exponenda. Quare dicemus : 1° de conceptu et éxistentiâ legis naturalis; 2° de ejus objecto et indole ; 30 de ejus promulgatione et cognitione. I. De conceptu et existentia legis naturalis. i° De conceptu legis naturalis. 213. (A) Notio, (a) Lex naturalis, juxta *6. Thomam-, " nihil aliud est quam participatio legis æternœ in rationali creatura. ” Deus siquidem ab æterno cognoscit et ordinat quidquid naturæ cujuslibet entis consentaneum est, ct illa f ordinatio, ex diélis supra n. 210, vocatur lex æternâ. In tempore vero creaturas rationales condidit, iisque manifes­ tavit hanc legem æternam. Porro lex naturalis nihil aliud est nisi manifestatio seu promulgatio legis ceternce in ratio­ nalis creaturæ conscientiâ. Potest igitur definiri : divina ordinatio creaturæ rationalis in finem ultimum, in ipsa natura fundata, et natui ali lumine percepta. Naturalis dicitur ex duplici ratione: quia videlicet non ampleélitur nisi præcepta quæ in ipsâ rerum naturâ fundan­ tur, ct insuper naturali lumine cognoscitur. Ita distinguitur a lege Dei positiva, quæ versatur circa res, non cx se, sed ex voluntate Dei, ad finem ultimum consequendum necessarias, et nonnisi revelatione innotescit. Lex igitur naturalis ea omnia pnccipit quæ naturâ suâ ’ S. Thom., i. 2æ, q. 94; Suarez, De legibus, lib. II, c. 5-17; Gonet, Clypeus Theol. thonusticæ, tr. VI, disp. 3; Billuart, diss. IL, art. 2-4; Millier, t. I, § 30-35; Meyer, t. I, n. 242 286; Bouquillon, n. 65-83; Noldin, n. 91-95; Bautain, op. cit., ch. 3'-6, p. 46-129; Didiot, op. cit., η. 736-760. 2 5· Thotn., i. 2æ, q. 91, a. 2. 132 DE LEGIBUS. honesta sunt et ad finem ultimum necessaria; prohibet vero ea omnia quæ naturel sud mala sunt. Hinc ab Augustino ita describitur1: “ Lex vero æterna est ratio divina vcl volun­ tas Dei, ordinem naturalem conservari jubens, perturbari vetans. ” 214. (b) Proinde lex naturalis non est sola Dei voluntas libera, ut aiebant Nominalistes : non enim ideo aétiones bonæ vel malæ sunt, quia a Deo praecipiuntur vel prohibentur, sed ideo præcipiuntur vel prohibentur quia ratio divina, quæ falli nequit, videt eas esse bonas vel malas (supra, n. 22). Neque est diflamen rationis humanes pradlicee, aut imperativum categoricum voluntatis autonomes; nam ratio humana non est regula obligans, sed solum obligationem exhibens et manifestans (supra, n. 26); voluntas autem humana non est autonoma, sed essentiali­ ter a Deo pendet. 2° De existentid legis naturalis, 215. Legem aliquam naturalem existerc sensu superius exposito, ii omnes admittunt qui Dei existentiam et provi­ dentiam agnoscunt; eam vero rejiciunt athei, positivistes et evolutionistee, quorum systemata jam exposuimus, n. 34-42.— Traditionalistes admittunt quidem existentiam legis natura­ lis, sed asserunt eam, in præsenti hominis lapsi statu, nonnisi supernaturali fidei aut traditionis lumine nobis innotescere. Thesis : Agnoscenda est lex moralis quee merito naturalis dicitur, quia natures indita est a Deo, et naturali rationis lumine, saltem quoad primaria principia, cognosci potest. — De fide est existerc legem naturalem, cum id clare doceat magisterium ordinarium Ecclesiæ; certum est hanc legem naturaliter cognosci posse. 216. (A) Auftoritate probatur. 0‘. Paulus, postquam Judæos redarguerat qui, non obstante lege Dei positivâ, gra­ viter peccaverant, de Gentibus, quæ revelationem non acce­ perant, scribit : “ Cum enim gentes, quæ legem (mosaicam) non habent, naturaliter ea quæ legis sunt faciunt, ejusmodi legem non habentes, ipsi sibi sunt lex; qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis, testimonium reddente illis conscientid ipsorum, et inter se invicem cogitationibus accu­ santibus, aut etiam defendentibus, in dic cum judicabit Deus ’ 5. August., Contra Faustum, 1. XXII, c. 27, P. L., XLII, 41S. DE LEGE DIVINA. 133 occulta hominum, secundum evangelium meum, per Jesum Christum1.” Jamvcro (a) ibi declaratur gentiles, qui lege mosaicâ carebant, quaedam tamen legis naturalis praecepta servavisse, quia videlicet hujusmodi lex in ipsorum cordibus scripta erat, ejusque observationem urgebat conscientia ma­ lum reprobans bonumque approbans; quæ quidem lex non erat mere humana,sed divina,cum, juxta illam,Deus gentiles judicaturus sit. (b) Insuper Apostolus minime docet hanc legem traditione notam fuisse, sed ratione naturali, cum scripta sit in corde atque conscientiæ testimonio firmetur. 217. Quam Pauli doôlrinam Patres confirmarunt; ita Tertullia­ nus ait3: “Quæris igitur Dei legem? habes communem istam in publico mundi, in naturalibus tabulis, ad quas et Apostolus solet provocare... ut cum ad Romanos natura facere dicens nationes ea quæ sunt legis, et legem naturalem suggerit et naturam legalem.” — lidem pariter docent hanc legem esse inscriptam in cordibus digito Dei, innatam, insertam, implantatam, ideoque humano ingenio naturaliter cognosci; ita 5. Ambrosius3 : “ Ea igitur lex non seri bitur, sed innascitur; nec aliquâ percipitur leélione, sed profluo quodam naturæ fonte in singulis exprimitur.” Nec aliter Chrysos: *tomus “ Ab initio Deus hominem formans, legem ipsi naturalem indidit. Et quid tandem est lex naturalis? Conscientiam nobis impressit, et a natura inditam esse voluit bonorum et contrariorum scientiam.” — Quod breviter contrahit Leo XIII: “Talis est prin ceps omnium lex naturalis quæ scripta est et insculpta in hominum animis singulorum, quia ipsa est humana ratio recte facere jubens et peccare vetans5.” 218. (B) Idem psychologice et historice constat, (a) In­ timo enim conscientiæ testimonio novimus quasdam esse aôtioncs ex se bonas, aliasque pravas (supra, n. 22), — has esse vitandas, illas autem esse faciendas, eas saltem quæ ut necessariae et a supremâ auctoritate præceptæ apprehen­ duntur,— ita ut qui huic mandato paret animi pacem asse­ quatur, dum qui idem prætergreditur conscientiæ stimulis agitatur. Porro hæc omnia supponunt aliquam existerc legem naturalem, in cujusquc conscientia promulgatam, cui ' Rom., II, 14-16. - Quem textum de paganis intelligendum esse probavimus De Gratiâ, n. 35, not. 10. • Tertul., De coronâ, VI, ap. Migne, P. L., II, 83. 30' Ambros., Epist. 73, n. 3, Migne, P. L., XVI, 1251. * S. Chrysost., homil. XII, de statuis, Migne, P. G., XLIX, 131. 5 Encycl. Prastantissimum, 20 Jun. 1888. — 134 DE LEGIBUS. obedire tenemur, ct quidem universalem et absolufam : hæc enim omnibus dinconditionate quorumdam officiorum adim­ pletionem imperat auctoritative, independenter a quâlibet lege civiliL (b) Cujusque intima experientia haud parum firmatur unanimi populorum consensu, qui, etsi de nonnullis mora­ libus præccptis diverse sentiant, consentiunt tamen in admittendo morali discrimine inter bonum ct malum; tenent legem aliquam esse quæ non a regibus, nec a plebis scnatûsve placitis oritur, sed ab ipsâ naturel aut divino numine; — ejus violatores sollicitudinibus vexari, etiam quando humana supplicia vitare possunt; — ex càque alias leges suam vim haurire, ita ut ipsi conformes esse debeant. 219. Ita, inter Gnecos, Sophocles legem naturalem sic commen­ dat': “Utinammihi adsit fortuna sanétam assequendi integrita­ tem verborum operumque omnium, de quibus propôsitæ sunt leges sublimes, coelesti in ecthere genitee, quarum Olympus pater est solus, neque eas mortale genus peperit, neque sane unquam oblivio conso­ piet : magnus in his inest Deus, neque senio marcescit.” Inter Latinos, audiatur Cicero3: “ Hanc video sapientissimorum fuisse sententiam, legem neque hominis ingeniis excogitatam, nec scitum ali­ quod esse populorum; sed aternum quiddam, quod universum mun­ dum regeret, imperandi prohibendique sapientia... Orta autem simul est cum mente divina. Quamobrem lex vera atque princeps apta ad jubendum et ad vetandum ratio est recla summi Jovis.' Inter Sinenses admittitur pariter regula morum universalis, quæ coelum terramque regit, et in omnium corde inscripta legitur4. Si­ milia apud varias Gentes etiam barbaras inveniuntur5. ' J. Simon, Le Devoir, 3e p., ch. 1, p. 233-262. ■Sophocles, Œdip., v. 863-871; cfr. Anligon.,v. 446-460. Similia vide ap. Platonem, Respub., 1. IV, p. 427, ed. Stephan. 3 Cicero, De Legibus, II, 4. cfr. Pro Milone., IV, 10; Philipp., XI, c. 12, η. 28; legatur pariter fragmentum apud Lallantium servatum, Instit. VI, 8, Aligne, P. L., VI, 660-661. 4 “ La règle de conduite morale de l’homme est la loi de toutes les intelligences; elle illumine l’univers dans le plus haut des cieux, comme dans les plus profonds abîmes. La règle de conduite morale du sage a son principe dans le cœur de tous les hommes, d’où elle s’élève à sa plus haute manifestation pour éclairer le ciel et la terre de ses rayons éclatants.” (Apud J. L. De Lanessan, La Morale des Philosophes Chinois, Paris, Alcan, 1896, p. 44-45.) 5 Cf. Quatrefages, L'unité de l’espèce humaine; L’espèce humaine, Paris, Alcan; Carbonnelle, L’aveuglement scientifique, in period. Revue des Quest, scientif., VII, 193. DE LEGE DIVINA, 135 220. (C) Ratio suffragatur. PositA siquidem hominis creatione, jam lex naturalis evadit necessaria. Deus enim, sapientissimus omnium creator ct ordinator, omnia entia in finem dirigere debet ad quem ab ipso destinata fuerunt. /Atqui entibus libertate præditis nullum aliud direftivum principium competit nisi regula moralis. Entia quæ libertate carent, necessario quodam instinctu divinitus im­ presso ad suum finem tendunt; sed homo, cum sit liber, nonnisi libere in suum tendit; idcoque non cæco et neces­ sario impulsu duci debet, sed morali regulet quæ viam ipsi ostendat sequendam, quin ejus adimat liberum arbitrium. Hæc autem regula, omnibus communis, non potest esse nisi quædam participatio seu manifestatio legis æternæ, seu aliis verbis lex naturalis. II. De objecto et indole legis naturalis. Probatâ existentiA legis naturalis, ejus objectum ct indo­ lem. describere juvat. i° ; De objciïo seu materiâ legis naturalis. 221. Lex naturalis modo generali ea compleélitur quæ rationali naturæ ita conveniunt vel repugnant ut ab Auétore naturæ præcipi vel prohiberi debeant. (A' Jamvero, respeétu logici nextis quo ad invicem connec­ tuntur, præccpta legis naturalis triplicis sunt generis : — (a) Quædam enim sunt universalissima, ita ut ab eis cetera dimanent; ita hæc et similia: bonum est prosequen­ dum et malum vitandum; summum bonum est amandum; quod tibi non vis fieri, alteri ne feceris; reclce rationi conformiter vive. 222. Inter philosophos et theologos quæritur quodnam sit sum­ mum principium ex quo cetera logice fluunt. Λ’. Thomas asserit ho< esse: bonum est faciendum et malum vitandum1, juxta alios: Natura humana, secundum omnes suos essentiales respectus considé­ râtes, conformiter vivas-. Illud proponit Berti, ad mentem S. Au­ gustini : Ama Deum ut finem et cetera propter ipsum ’. Aliis placet hæc formula / imaginent Dei absolute sanfli per modum natura rationalis tibi impressam, liberis quoque aflionibus *exhibe . Hanc ‘6*. Thom., i. 2®, q. 94, a. 2. — 2 Ita non pauci Scholastici. 3 Berti, Theolog. discipl., lib. XX, c. 4, prop. 3. 4 Carl Aeger, Moralphilosophie, 1873, S. c. 63 iT. DE LEGIBUS. 136 Μ , t vero proponit Meyer1 : Reflum natura rationalis ordinent tanquam divinitus sanflum servato. Ex his, formula 0'. Thonta est simplicissima et maxime perspicua; ultima, licet non tam perspicua, magis completa et scientifica vide­ tur; Augustiniana in se perfectissima est, sed in ordine cognitionis non est prima, nec explicite omnibus nota. Ceteroquin omnes quoad sensum substantialiter conveniunt. 223. (b) Secundo loco veniunt illa praecepta quæ ex universalibus principiis immediate ac facili discursu dedu­ cuntur; v. g. honora patron et matrem, non furtum facies, non occides, ccteraque in Decalogo contenta, si excipias sanctificationem diei sabbati, quæ est lex positiva. (c) Tertio loco procedunt illa præcepta quæ remote et nonnisi diligenti studio et difficiliori discursu deducuntur ex primis principiis, v. g. injuria alicui illata, in bene ordinatâ societate, non est propria auctoritate vindicanda. Cum hujus­ modi præcepta non facile ab omnibus cognoscantur, sæpe lege positiva clarius et certius proponuntur. 224. (B) RcspeChi necessitatis, præcepta legis naturalis alia sunt primaria ct alia secundaria : priora ita bono parti­ culari aut sociali necessaria sunt ut, sine illis, ordo moralis sit impossibilis; ita juri naturali primario adversantur blasphemia, injusta occisio innocentis, falsum testimonium, etc. — Secundaria autem ea sunt quæ bono particulari aut sociali valde utilia, non autem necessaria sunt, ita ut ordo moralis sine illis, quanquam minus pcrfeCle, subsistere valeat; ita polygamia et divortium juri naturali secundario adversantur. 225. (C) Ratione objedli circa quod versantur, præcepta naturalia respiciunt : (a) Deum, qui colendus ct amandus est; (b)proximum, cui debentur reverentia, justitia ct cari­ tas; (c) nosmetipsos, in quantum sensitivas facultates rationi subjicere debemus, et rationem Deo. i * 4 i I I 2° De indole legis naturalis. 226. Lex naturalis est universalis, immutabilis ct indispensabilis; ratio est quia non ex voluntate Dei positivâ, sed ex ipsâ naturâ rerum defluit. Quod tamen declaratione indiget. 1 Meycr, op. cit., n. 284. DE LEGE DIVINA. 137 (A) Lex naturalis est universalis, quatenus illos omnes adstringit qui usu rationis gaudent; nam, ex unâ parte, promulgatur in conscientiA cujuslibet entis rationalis, et ex alterâ pro quâlibet rationali creaturâ fertur. Quæritur tamen num etiam infantes et amentes attingat. Controversia hâc de re habita sic componi potest : lex natu­ ralis ex se illos afficit, quatenus hi sunt radicaliter et potentialiter rationales; sed illos non obligat moraliter, sub poena peccati1 : ii enim soli moralis obligationis ct imputabilitatis capaces sunt, qui usu rationis gaudent. 227. (B) Lex naturalis est immutabilis, eo sensu quod in se mutari nequit, etsi aliquot mutationes in suâ applicatione admittat. (a) In se quidem mutari nequit : fundatur enim in ipsâ naturâ entis rationalis, speélatâ in suis relationibus cum fine ultimo; atqui natura rerum carumque relationes ad finem ultimum cædem semper manent. — Attamen ad reéte intelligcndam hujusmodi immutabilitatem, legem naturalem considerare debemus non in aliquo principio abstraho et insufficienter determinato, sed cum omnibus adjunct's quæ moralitatcm constituunt. Ita jure naturali prohibetur homi­ cidium, et nihilominus multi sunt casus in quibus alios occidere licet. Paulo autem attendenti patet non prohiberi quodlibet homicidium, sed solum injustam occisionem, seu occisionem innocentis auéloritate privatâ, absque neces­ sitate; proinde, quando occiditur injustus aggressor, aut malcfaCtor capite damnatur, non mutatur lex naturalis, cum hæc minime prohibeat legitimam sui aut societatis defensionem : circumstantiæ, adjunéla mutantur, lex ipsa eadem manet. Quod verum est etiam de secundariis præceptis; sumatur v. g· polygamia, quæ juri naturali secundario adversatur, ct tamen apud nonnullos Patriarchas viguit; lex ipsa nul­ lam in se mutationem passa est; in omni siquidem tempore secundariis finibus matrimonii contraria fuit, præsertim vero familiarum paci; sed, cum fini primario matrimonii non ’ Peccant vero adulti, ratione utentes, qui illos impellunt ad agen­ dum contra legem naturalem. 138 DE LEGIBUS. obstaret, procreationi nempe atque educationi prolis, per­ mitti aut tolerari potuit, media adhibendo quibus præcaverentur abusus ». (b; In suâ vero applicatione, aliquot mutationes patitur, quando agitur de secundariis præccptis. Ita Deus toleravit, quibusdam sub conditionibus, polygamiam et‘divortium; in iis enim quæ non sunt absolute necessaria, sed solum valde utilia, fieri potest ut, mutatis circumstantiis, applicatio legis etiam valde utilis non urgeatur; v. g. apud Judæos tolera­ tum est divortium, ad vitandos pejores abusus, adulterium scilicet aut conjugicidium; sed divortium ex se manebat con­ trarium perfeétæ contraétûs æqualitati, optimæ prolis educa­ tioni, familiarum paci, etc. 228. (C) Lex naturalis non est proprie dispensabitis ; et sane si Deus ipse legem naturalem non mutat, nullus super terram, nec ipse Christi vicarius, in hâc lege dispensare valet2 Potest tamen Ecclesia eam declarare et interpretarif idque infallibiliter; nam a Christo accepit potestatem do­ cendi, proindeque exponendi et interpretandi leges divinas, definiendo utrum in his aut illis adjunétis vere obligent. Ita 1 nd issol ubi litas matrimonii ad jus naturale secundarium spcclat; sed Ecclesia, diuturnâ praxi, implicite declaravit hanc indissolubilitatem non competere matrimonio simpli­ citer rato. ’ Quidam antiquiores scholastici scripserunt legem naturalem mutari posse quoad remotiores conclusiones; exemplum afferunt depositi, quod jure naturali reddi debet, et aliquando tamen reddi nequit, quia v. g. prævidetur dominum deposito gladio usurum esse ad inimicum occi­ dendum. — Sed in hujusmodi casu nulla est mutatio legis naturalis; lex enim non statuit in omni casu reddendum esse depositum, sed vetat ne reddatur eo tempore quo dominus re suâ abusurus est. • Quidam pariter veteres theologi dixerunt aliquam dispensationem in lege naturali secundaria admitti posse; exemplum afferunt licentiae Hebræis datae asportandi res Ægyptiorum; sed ex hoc nil inferri potest quoad thesim expositam : cum enim Deus sit supremus omnium bono­ rum dominus, poterat dominium quorumdam bonorum transferre ab Ægyptiis in Hebræos, ob rationem publici boni, aut per modum com­ pensationis pro laboribus præstitis. DE LEGE DIVINA. 139 III. De promulgatione et cognitione legis naturalis. i° Dc promulgatione legis naturalis. 229 Lex naturalis sane obligat omnes creaturas rationa­ les statim ac sufficienter in eorum conscientiâ promulgata fuit : nihil enim aliud est nisi manifestatio divinæ rationis ac voluntatis, cui omnes parere debent. (A) Jam vero, ex parte Dei, ad sufficientem promulgatio­ nem duo requiruntur ct sufficiunt : (a) ut universalissima legis principia facile cognosci possint ab eo qui usu rationis fruitur; (b) ut ex his, per media naturalia, interna ct externa, individualia ct socialia, deduci possint illæpraElica conclu­ siones quæ ad reft am vitæ institutionem nccessariæ sunt. Minime vero requiritur ut omnes homines cequali facilitate has notiones sibi acquirere valeant, aut conclusiones singu­ las absque erroris admixtione cognoscant; id enim naturali hominum inæqualitati ct infirmitati contradiceret. Sufficit igitur ut qui minori ingenio gaudent, ab iis qui potentiori ingenio pollent, veritates ad refte vivendum necessarias discere queant. Ad faftum quod speftat, homo quidem physice capax est, propriis viribus, legem naturalem cognoscendi ; sed, ut ait Vaticanum, ’ “divinæ revelationi tribuendum est ut ea quæ, in rebus divinis,huma­ nte rationi per se impervia non sunt, in præsenti quoque generis humani conditione, ab omnibus expedite, firmâ certitudine, et nullo admixto errore, cognosci possint. ’’— Si in statu pure naturaliman­ sisset homo, Deus speciali concursu naturali hominibus præbuisset medium ad legem naturalem magis expedite cognoscendam. 230 (B) Ex parte vero hominis, quædam necessaria sunt ad cognitionem juris naturalis adipiscendam : (a) media posi­ tiva, videlicet veritatis studium proprium, recursus ad sapientiores in rebus difficilioribus, oratio ad Deum, qui est pater luminum ; hæc enim omnia suggerit refta ratio; (b) media negativa, seu remotio impedimentorum, quorum præcipua sunt animi levitas ct irreflexio, præjudicia, pravæ consuetu­ dines quæ mentem obnubilant, et mala consilia ab aliis accepta. ' Vatie., sess. III. cap. 2 de Revelatione; quod decretum exposuimus in Tr. de Verâ Relig., n. 50. 140 DE LEGIBUS. Si, non obstantibus illis mediis serio adhibitis, cognitio alicujus naturalis præcepti moraliter acquiri non potuerit, ignorantia est invincibilis; secus, vincibilis dicitur, juxta superius exposita, n. 91-92. 2° De cognitione legis naturalis. 231. Exinde intelligi datur quænam ignorantia admitti possit quoad præcepta juris naturalis. (A) Prima et universalissima principia legis naturalis ab adulto, qui rationis plene compos est, invincibiliter ignorari nequeunt. Etenim hæc principia se habent ad rationem praéticam sicut prima principia demonstrationum se habent ad rationem speculativam : utraque sunt /^rj^nota; ita nemo sui compos ignorare potest bonum esse faciendum, malum autem vitandum. 232. (B) Præcepta particularia, quæ ex primis principiis immediate ac clare deducuntur, ab eo qui ratione convenienter evolutâ utitur, ad longum tempus invincibiliter ignorari ne­ queunt. Talia sunt : honora patrem tuum, non occidas inno­ centem, non furtum facias, etc. Hæc enim, cum ex princi­ piis notis obviâ et facili illatione fluant, diu ignorari nequeunt ab eo cujus ratio sufficienter fuit exculta. Potest quidem fieri ut, praejudiciis ab infantiâ imbutis, pravis suasionibus et exemplis, nccnon malis habitibus, mens aliquod tempus obnubiletur; sed, quando quis bonft fide veritatem prosequi­ tur, et de rcgulâ morum serio cogitat, oritur saltem dubitatio de liceitatc acStuum his naturalibus præceptis contrariorum; dubium autem parit obligationem ulterius de veritate in­ quirendi, et Deus inquirentibus illuminationis auxilium non denegat. Si vero prætcrmittatur veritatis inquisitio, ignorantia culpâ non vacat : hujus autem gravitas dijudica­ tur ex diétis n. 95-97. 233. (C) Legis naturalis conclusiones remotee invincibiliter ignorari possunt etiam ab eo qui ratione convenienter evolutâ utitur. Nam hujusmodi conclusiones nonnisi præmisso dili­ genti studio,çX. magnâ cum difficultate, cognosci valent; quare haud raro ab iis ignorantur qui veritatis studio diligenter vacare nequeunt, sive propter mentis imbecillitatem, sive propter defeétum temporis, aut necessitatem aliis rebus DE LEGE DIVINA. 141 vacandi. Præterea, in remotioribus legis naturalis conclu­ sionibus, sæpe adest aliqua obscuritas et inccrtitudo : quo magis enim a primis principiis recedimus, eo frequentius est periculum errandi aut saltem dubitandi. Hinc sæpe inter theologos ipsos disputatur num tale vel tale præceptum ad jus naturale speélet ; ita v. g. Scotus docuit præcepta secundæ tabulæ non esse juris naturalis \ dum plcriquc alii aliter tenent; disputatur num adsit obligatio naturalis omnes aélus in Deum referendi, num omne mendacium sit per se malum, etc.; quid mirum igitur si indoéli multa alia ignorent? Revera confessarii, qui sacrum tribunal frcquentârunt, optime norunt quosdam pænitentes maxima ignorantiâ labo­ rare quoad remotiores conclusiones legis naturalis, v. g. quoad malitiam atStuum internorum2, aut etiam mendacii officiosi, perjurii ad vitam tuendam3, quorumdam aôtuum contra castitatem·», etc. — Prudenter igitur interrogandi sunt pænitentes, benigne traftandi, quando in ignorantiâ versantur, — et discrete instruendi. § IL De lege divina positiva. 234. Cum cognitio perfeéta legis naturalis, absque erro­ ris admixtione, sit generi humano valde difficilis, utilis evadit quædam clara et positiva hujus legis declaratio per revela­ tionem. Imo, posito quod homo ad statum supernaturalem elevatus fuit, necesse est ut per legem divinam positivam ad finem supernaturalem dirigatur : media siquidem fini pro­ portionali debent. — Revera Deus, per revelationem homi­ nibus faétam, promulgavit quædam præcepta juris naturalis, neenon præceptapositivâ ejus voluntate imposita. In illâ re­ velatione triplex stadium distingui solet : lex primœva, protoparentibus et patriarchis manifestata, ideoque ad totum genus humanum destinata; lex vetus, seu mosaica, per Moysen populo Israelitico manifestata; lex nova, seu Christiana, 1 Scotus, in III Sentent., dist. 37. 3 Cfr. Lacroix, lib. I, η. 135; «S. Alphons., De conscientia, η. ς. 3 hanches, De præceptis Decal., lib. I, c. 16, η. 33· 4 ό’. Thomas, Quæst. disp., de malo, q. 3, a. S, putat contingere posse ut quis invincibiliter ignoret prohibitionem fornicationis. Cfr. Jiall. T., 1, n. 4S. DE LEGIBUS 142 a Verbo Incarnato, seu Christo, pro toto genere humano promulgata. — Dc legeprimcevâ nil speciale dicendum hic occurrit, cum pauca admodum de illâ nota sint; quare dc lege veteri novA breviter disserendum est. . I. De lege veteri, seu mosaicâ. 235.Nostri non est propositi historicas quæstiones dc lege mosaicâ hodie, non solum inter rational istas, sed etiam inter catholicos magno cum æstu agitatas, expendere : id enim ad historiam revelationis speélat1. Pauca tamen i° dc indole ct fine hujus legis, 2° dc ejus objcclo, 30 dc obligatione ct abrogatione, delineare oportet, quo melius intelligatur novæ legis perfeélio. i0 De indole ct fine legis mosaicce. 236. Cum lex naturalis, mentibus impressa, ct lex priinceva protoparentibus ct patriarchis data, paulatim obnubibatæ fuissent, sive propter peccatum, sive propter diuturnam Israelitarum in Ægypto commorationem, opportunum erat ut præcipua utriusque præccpta de novo solemniter promul­ garentur et complerentur per alia, quibus populus clcélus efficacius ab idololatriâ morumque corruptclâ removeretur. Quapropter, mense tertio egressionis Israel de terrâ Ægypti, in monte Sinai, promulgata fuerunt decem Decalogipræccpta-, quæ summam continent præceptorum moralium antiquæ legis; cetera enim, in Decalogo non expressa, vel prœsuppouuntur, ut praeceptum fidei et dile. *· 271. Ut lex ecclesiastica obliget, acceptatione communi­ tatis vel auCloritatis sœcularis minime indiget. i° Non indiget communitatis acceptatione; nam potes­ tas ecclesiastica non a communitate provenit, sed ab ipso Christo, ut probatum est in Tr. de Ecclesiâ. Unde vis legum pontificiarum per se non pendet ab acceptatione episcoporum, cum hi R. Pontifici parere teneantur etiam in iis quæ ad disciplinam et regimen Ecclesiae speftant; neque vis legum episcopalium ex se pendet ab acceptatione sacer­ dotum, cum hi suis episcopis obedire debeant. Attamen si quis episcopus intelligat aliquam pontificiam consti­ tutionem, de aliquo disciplinæ capite, in suâ dioecesi noxium aliquem effeélum inducere posse, non solum potest, sed etiam debet R. Pontifici suas rationes repraesentare1. “Neque R. Pontifices, ait BenediClus X/V (I. c.), unquam renuerunt inferiorum rationibus aurem praebere; et, quoties has satis validas esse agnoverunt, mini­ me recusarunt aliquas provincias aut diceceses a generalium consti­ tutionum suarum lege, quoad disciplinæ genus illud de quo nunc agimus, eximere. ” — Jamvero, toto supplicationis tempore, proba­ bilius suspenditur legis obligatio1; quando vero Sedes Apostolica judicium protulit, huic omnino standum est. 272. 20 Non indiget auctoritatis civilis acceptatione, seu regio placito. Aliquando principes obstiterunt promulgationi legum ecclesiasticarum in suo regno,aut prohibuerunt ne bullæ pontificiæ absque regio placito regnum ingrederentur3. Quem abusum, multoties a S. Pontificibus reprehen­ ! > / .1, , v sum,ita reprobavit Vaticanum * : “ Quare damnamus ac repro­ bamus illorum sententias, qui hanc supremi capitis cum pastoribus et gregibus communicationem licite impediri posse dicunt,aut camdcm reddunt saeculari potestati obnoxiam, ita ut contendant,quæ ab Apostolica sede vel ejus auéloritatc ad regimen Ecclesiæ constituuntur, vim ac valorem non habere, j 1 I I i j e· ·* , * 'Ita Bened. XIV, op. cit., lib. IX, c. 8, n. 3. 3 Reiffenshul', in tit. De Constitué, n. 145. · Placitum regium, inter alios, advocavit Van Espen, De promulg. legis et de placito regio; quem confutarunt : Zaccaria, Antifebronius vindicatus, t. IV, diss. 12; Bouix, op. cit., p. 1I, setfl. 2, c. 4; Tarquini, diss. de placito regio; Cavagnis, Instit. juris publici, ed. 3“, t. II. lib. III, n. 2-23. 4 Vatic., sess. IV, c. 3 {Denying., n. 1675) DE LEGE ECCLESIASTICA. 163 nisi potestatis sæcularis placito confirmentur.” Revera Ecclesia est societas completa, a Statu independens (De Ecclcsiâ, n. 109-110), et in rebus spiritualibus suprema pollet auéloritatc. Aliquando tamen Ecclesia, ob bonum pacis et ad majora mala vitanda, tolerat ut ab episcopis impetretur regium placet; quando­ que etiam, in concordatis, aliquis usus placiti conceditur. § IV. De OBLIGATIONE LEGIS ECCLESIASTICzE l.* 273. Lex ecclesiastica rite promulgata vim habet in cons­ cientia obligandi, ut constat ex Tr. de Ecclesia (n. 49-67), ubi probatum est Christum Ecclesiæ contulisse potestatem leges ferendi. Hinc qui pastores spernunt, ipsum Christum spernere dicuntur3*; et rectoribus spiritualibus filialis obedientia praestanda est 3. Si vero de lege dubiâ agitur, juxta Codicem, can. 15 “leges, etiam irritantes et inhabilitantes, in dubio juris non urgent; in dubio autem facti, potest Ordinarius in eis dispensare,dummo­ do agatur de legibus in quibus R. Pontifex dispensare solet ”· Dicemus : i° de gravitate; 2° de extensione; 30 de subjecto hujus obligationis; 40 de modo eam adimplendi. I. De gravitate obligationis a lege ecclesiasticâ inductæ. Gravitas hujus obligationis pendet tum a materia legis, tum a voluntate legislatoris. 274. i° Pendet a gravitate materiæ, quatenus legislator sub gravi imponere nequit nisi materiam gravem. Non est enim rationi consentaneum ut materia, sub omni respectu levis, præcipiatur sub poena peccati mortalis; secus, multi­ plicarentur peccata, et lex in detrimentum, potiusquam in bonum subditorum vergeret. Ad dijudicandum autem de gravitate materiæ, attendendum est non solum naturæ rei, sed etiam fini aliisve adjumlis. Quando finis consequendus est magni momenti et moraliter necessarius, et 1 5". Thom., 1. 2æ, q. 96; Suarez, lib IV, c. 17-20; Billuart, diss. IV, art. 3-7; 5. Alphons., lib. I, η. 140-152; Bouquillon, η. 133-163; AWdin, n. 118-127 et 136-148. ’ l.iic., X, 16. — 7 Hcbr., XIII, 17· 164 DE LEGIBUS. aliunde atftio prærepta valde conducit ad hunc finem obtinendum, materia censetur gravis; ita publicum Dei servitium, cultûs dignitas, cleri sanélitas, etc., sunt quid certe magni momenti, et aliunde festo­ rum observatio, abstinentia, jejunium, observatio cælibatûs et reci­ tatio breviarii ad illos fines prosequendos maxime conducunt; ergo hæc omnia sub gravi praecipi possunt, (b) Quando finis intentus non est magni momenti, vel quando afilio non valde conducit ad finem, cæteroquin magni momenti, materia censetur levis; ita lex praeci­ piens diversas partes breviarii recitare certis diei temporibus, quanquam ad Dei glorificationem et sacerdotum sanélificationem ordi­ nata, non multum conducit ad illum finem obtinendum, cum Deus glorificetur sacerdotesque sanélificentur, etiamsi breviarium aliis ejusdem diei temporibus recitetur; ergo hæc materia levis est. 275. 20 Pendet etiam a voluntate legislatoris : hic enim, aliquando saltem, sub levi præcipere potest rem ex se gravem, v. g. jejunium; nam, etiam quando agitur de fine magni momenti et medio ad talem finem consequendum valde utili, legislator præviderc potest praeceptum, sub gravi impositum, occasionem fore multiplicis ruinæ spiritualis, ideoque rem praescribere solum sub levi. Ad dignoscendum autem quænam fuerit legislatoris intentio, hæc praesertim perpendenda sunt : (a) ipsa verba legis, quæ gravem obligationem important, quando dicitur : severe, distrifle praecipi­ mus, in virtute obedientiœ, sub interminatione divini judicii, etc., (b) panic transgressoribus infliélæ vel infligendæ; siquidem poena gravis, ut excommunicatio, suspensio, interdiélüm, etc., gravem obligationem importat; (c) doflorum interpretatio et piorum fide­ lium sensus. 276.Corollarium. Cum lex sit obligatoria, eo ipso obli­ gatoria sunt media ad legem observandam vere necessaria : nam qui sincere vult finem consequi, logice ct consequenter vult media ad finem necessaria. Hinc (a) subditi ordinariam diligentiam adhibere debent ad legem cognoscendam : lex enim servari nequit nisi cognoscatur. (b) Pariter ea præstare debent yiue proxime ad legis observationem necessaria sunt; ita qui officium divinum recitare tenetur, brevia­ rium comparare et servare debet; qui lege jejunii tenetur, cibos esuriales tempore opportuno emere debet. (c) Insuper removere aut preeeavere debent impedimenta quæ legis observationem impossibilem reddunt, dummodo id fieri possit sine gravi incommodo; ita qui novit se non posse jejunare, quando venatur, a venatione abstinere debet die jejunii. DE LEGE ECCLESIASTICA 165 II. De extensione hujus obligationis. Quaedam sunt leges quæ, ex suâ speciali indole, specialem inducunt obligationem; ita præsertim leges includentes prasumptionem, vel fundatœ in præsumptione,irritantes. 1° De obligatione legis includentispraesumptionem vel fundatœ in præsumptione. Duplex distinguitur præsumptio : præsumptio facti et præsumptio periculi. (A) Lex includens praesumptionem facti ea est •quæ, supponens aliquod faétum in certis adjunctis semper existere (quia in similibus adjunélis revera existerc solet), pro hujusmodi casu constituit jura et obligationes. Ita si quis inter catholicos natus et educatus fuerit, jure præsumitur esse baptizatus : lex igitur, quâ omnibus Ecclesiæ statutis subjicitur, licet de ejus baptismo non certo constet, est lex includens praesumptionem facti. Præsumptio faéli potest esse juris simpliciter, vel juris et de jure : prior ea est quæ simpliciter in jure exprimitur aut supponitur, et contra quam admittitur qualibet probatio ; ita in casu superius allato ; — posterior ea est quæ a jure tam firma habetur ut pro veritate exis­ timetur, et contra illam non admittatur qualibet probatio, sed solum probatio vel indirefla, vel direfla sed omnino manifesta : ita uxor, quæ ex metu matrimonium contraxit, sed postea per decem etoélo menses cohabitavit cum viro, olim præsumebatur præsumptione juris et de jure, metum deposuisse et libere viro adhæsisse, ideoque jubebatur in matrimonio permanere, adjunétâ prohibitione ne reci­ perentur testes quos forsan producere voluisset ad probandum consensûs defeétum . * — Quibus positis : — (a) In foro externo, lex fundata in præsumptione juris simpliciter obligat, doYiec probetur falsitas faéti præsumpti : ad hanc vero demonstrandam sufficit quælibct probatio. — Si agitur de præ­ sumptione juris et de jure, obligat pariter donec demonstretur fal­ sitas faéti præsumpti; sed regulariter non admittitur demonstratio direfla, nisi sit omnino manifesta. Admittitur autem probatio indirefla; v. g. in exemplo allato, si cohabitatio non fuerit pacifica, sed violenta et coafla, ad hoc demonstrandum admitti potest uxor; a ’ Decretal., Cap. Ad id, 21, de Sponsalibus.— Hodie tamen, ex praxi S.Cong. Concilii, non amplius admittitur matrimonium, ex metu gravi nullum, revalidari per cohabitationem etiam diuturnam, nisi con­ sensus fuerit renovatus {De Matrim., n. 294). 166 DE LEGIBUS. fortiori admittitur probatio alterius impedimenti matrimonialis, si existât in casu. — Imo probatio direéta permittitur, si sit omnino evidens, ut confessio judicialis, scriptura publica, testes extraordina­ ria aufloritatis: nam universim receptum est axioma : prasumpiio cedit veritati. 278. (b) In foro interno, lex fundata in praesumptione faéti non obli­ gat in conscientia, si faétum revera non existit : nam, in foro conscientiæ, semper præsumptio cedit veritati. Ita si duo sponsi matri­ monium invalide contraxerunt, propter impedimentum dirimens, quod probari nequit in foro externo, copulae matrimoniali vacare nequeunt, etiamsi connubii validitas sentential judicis firmetur‘. — Attamen si hujus modi lex sine peccato servari potest, saepe servari debet ad vitandum scandalum. 279. (B) Lex fundata in praesumptione periculi ea est quæ aliquid vetat vel præcipit, ad præcavendum periculum, quod frequenter cum aliquâ aéb'one vel omissione connexum invenitur; ita lex quae prohibet leétionem pravorum libro­ rum, aut vetat matrimonia mixta; in his enim casibus frequenter adest periculum perversionis quoad fidem aut mores. Jamvero lex hujusmodi semper obligat, etsi in particulari casu periculum non adsit. Etenim lex non cessat nisi finis legis cessaverit adæquate, id est totaliter et quoad omnes, moralitcr loquendo : siquidem ad totam com­ munitatem dirigitur. Atqui, in casu nostro, etiamsi pericu­ lum non existât pro tali individuo, nihilominus pro commu­ nitate perseverat. Ergo lex suam vim retinet. — Aliunde juxta Codicem2, “leges latæ ad præcavendum periculum generale urgent, etiamsi in casu peculiari periculum non adsit ”, Secus enim multi temere existimabunt nullum sibi imminere periculum. , 2° De obligatione legis irritantis. 280. (A) Notio et species, (a) Lex irritans ea dicitur quæ statuit aliquem actum vel contractum, ob aliquem defectum, esse eo ipso invalidum aut rescindibilem ; et ita distinguitur a lege prohibente, quæ per se facit actum illicitum quidem, sed non invalidum. — Legi irritanti affinis est lex inhabilitans, quæ decernit talem personam esse inhabilem ad hunc vel * Decretal., cap. Inquisitioni, 44, de Sentent, excommunicationis. ’ Codex, can. 21. DE LEGE ECCLESIASTICA 167 illum aélum; unde irritatio directe actum respicit : et initabilitas directe personam spectat; in praxi vero et moraliter loquendo, ambo eosdem producunt effeélus. (b) Ex ipsfi notione traditâ, lex dupliciter irritare potest: ipso jure, quando actus ab initio nullus redditur, etiam ante judicis sententiam; — per sententiam judicis, quando actus valet donec a judice rescindatur : quare, ante sententiam judicis, est quidem rescindibilis, sed non invalidus. — Ex alio capite, irritatio dicitur pcenalis, quando fertur ob aliquod delictum ; non pcenalis. quando, ob bonum publicum, irritat actus quadam conditione destitutos. 281. (B) Effectus legis irritantis in foro externo, (a) Si aélus sit solum rescindibilis, ut validus merito habetur donec a judice rescin­ datur; huc enim pertinet quod in jure canonico dicitur’: “Cum multa per patientiam tolerantur, quæ, si deduéla fuerint in judicium, exigente justitia, non debeant tolerari.” (b) Si aélus sit nullus ipso jure, ut invalidus habetur ab initio, ct sententia judicis, si super­ veniat, eum non proprie irritat, sed ab initio invalidum fuisse declarat. 282. (C) Effectus legis irritantis in foro interno. Quando agitur de aélu rescindibili, nulla difficultas : valet siquidem in foro conscientiæ donec rescindatur. Gravissimæ vero adsunt difficultate&et contro­ versy quando agitur de aélu ipso jure nullo. Quæ probabiliora nobis videntur exponimus : — (a) Si quæstio est de illis aélibus aut contraélibus qui ex solo jure canonico esse et vim accipiunt (ut est v. g. professio religiosa}, ut invalidi habendi sunt, etiam in foro interno, ante quamlibet senten­ tiam judicis declaratoriam; cum enimrw et vim a jure naturali non habeant, sed solum a jure canonico, — et aliunde jus canonicum in casu cos irritet, nullam existentiam aut vim habent. (b) Si quæstio est de iis aélibus aut contraélibus qui esse et vim a jure naturali accipiunt, crescit difficultas : 1) si legislator canonicus voluntatem suam claro manifestat irritandi aélum etiam in foro interno, huic omnino standum est : potestate enim pollet id facien­ di; 2) si agitur de contraflu matrimoniali, idem dicendum est; ratio est quia si ille contraélus semel admittatur ut validus, nullâ deinceps potestate humana, etiam ecclesias tied, rescindi potest, propter indissolubilitatem vinculi matrimonialis jure divino statutam; 3) si vero agitur de aliis aélibus aut contraélibus (v. g. alienatione bonorum ecclesiasticorum), et nihil aliud eorum validitati deest nisi quædam solemnitas jure canonico praescripta, quidam canonist» magni nomi­ nis probabiliter tenent contraélum ut validum haberi posse in foro « Decretal., cap. Cum jamdudum, 18, dc Præbendis (lib. Ill, tit. 5). 168 DE LEGIBUS. conscientiæ, donec a judice nullus declaretur ; nimis enim durum videtur aliquem se spoliare debere bono juste acquisito (spectato jure naturæ), ante sententiam judicis declaratoriam, ob defeélum alicujus solemnitatis; unde, in hoc casu, dici potest aétum non valere canonice, sed suam vim naturalem retinere usquedum contra­ rium authentice declaretur. III. De subjecto legis ecclesiasticae .* Leges non obligant nisi subditos; ad definiendum vero quinam legi ecclesiasticæ subdantur, exponemus i°princi­ pium generale; 2° conclusiones inde deducendas quoad certas leges ccrtasve personas. 283. i° Principium generale : Omnes et soli baptizati, habitualiter rationis compotes, ecclesiasticis legibus subjacent (A) Omnes baptizati, ut aperte definivit Tridentinum $ : “Si quis dixerit baptizatos liberos esse ab omnibus sanétæ Ecclesiae præceptis, quæ vel scripta vel tradita sunt, ita ut ea observare non teneantur, nisi se suâ sponte illis submit­ tere voluerint, A. S.” — Recipiendo enim baptismum, fiunt membra Christi et cives Ecclesiæ (De Baptismo, n. 27). Huic etiam hcereticiet schismatici his legibus per se obstringuntur. Si enim agitur de iis qui liberent culpabiliter Cü Ecclesia secesserunt, non possunt per injustam rebellionem ab obedientiâ, legitimis supe­ rioribus debitâ, sese eximere; revera in Corpore juris multæ inve­ niuntur leges de hæreticis, schismaticis et apostatis,.et pluries decla­ ratum est eos teneri impedimentis matrimonium dirimentibus. — Si vero quæstio est de iis qui in hæresi nascuntur, et bonâ fide in eâ permanent, quidam putarunt Ecclesiam, pro suâ benignitate, nolle eos quibusdam saltem legibus ligare; sed, ad faétum quod speélat, Ecclesia nunquam declaravit eos ab his legibus esse immu­ nes. Solummodo igitur dici potest eos qui versantur in bona fide, ab omni formali et culpabili transgressione legum ecclesiasticarum excusari, quia illas omnino ignorant. 284. (B) Soli baptizati; nam qui baptismate nondum regenerati fuerunt, extra Ecclesiam versantur. Jamvero ’ Suarez, lib. Ill, c. 31-35 et lib. IV, c. 19; Billuart, diss. IV, art. 8; Bouquillon, n. 151-163. • “ Legibus mere ecclesiasticis non tenentur qui baptismum non receperunt, nec baptizati qui sufficienti rationis usu non gaudent, nec qui, licet rationis usum assecuti, septimum ætatis annum nondum expleverunt nisi aliud jure expresse caveatur.” {Codex, c. 12). 3 Trident., sess. VII, de Baptismo, can. 8, ap. Densing., n. 745. DE LEGE ECCLESIASTICA. 169 Apostolus elocet Ecclesiam non judicare de iis quiforis sunt' ; Pontifices agnoscunt paganos constitutionibus canonicis non * arctari ; et Tridentinum declarat Ecclesiam in neminem judicium exercere qui non prius in ipsam, per baptismi januam, fuerit ingressus 3. Proinde infideles, judæi aliique non baptizati legibus ecclesiasticis minime tenentur. 285. (C) Habitualiter rationis compotes, id est ii qui usum rationis consecuti sunt et habitualiter saltem retinent, quales sunt non solum qui aftu ratione gaudent, sed etiam amentes qui lucida intervalla habent, ebrii et delirantes; non 1 autem infantes et perpetuo amentes. — Etenim lex eccle­ siastica eo tendit ut actiones subditorum in finem spiritua­ lem dirigat; porro aéliones eorum, qui neque actualiter neque habitualiter ratione gaudent, ad finem dirigi nequeunt; c contra dirigi valent aéliones eorum qui habitualiter ratione gaudent, etsi adtualiter hujus usu careant. — Licet igitur (quamvis non deceat) infantibus et amentibus carnes praebere die vetito. 286. Dantur tamen quædam exceptiones : (a) leges jura conceden­ tes, vel aliquem aétum irritantes, afficere possunt etiam eos qui ratio­ nis usum habitualiter non habent, — quia non sunt leges direflivee; (b) impuberes non subjacent legibus Ecclesiæ panalibus, nisi contra­ rium in jure exprimatur : nam, propter defeélum maturioris judicii, misericordia digni sunt : (c) fideles vero ceteris legibus subduntur torum cetati convenientibus; hinc praecepto jejunii non tenentur nisi qui vigesimum primum annum attigerunt; sed missam audire et a carnibus abstinere debent qui usum rationis adepti sunt, id est circa septennium'. 287. (D) Quæritur num ipse legislator suis legibus obedire teneaturi (a) Legislator proprie et dircile non tenetur suis legibus, saltem pro­ babilius ; nam nemo sibi ipsi imperare potest et inseipsum jurisdic­ tionem exercere. Sed indirefle et consecutive tenetur, quatenus ’ / Cor., 12-13. 3 Decretal., lib. IV, tit. 19, cap. Gaudemus, 8, De divortiis. 3 trident., sess. XIV, cap. 2, ap. Densing., 11. 775. 4 Quinam sint majores, impuberes, infantes, ita declarat Codex, c. 8 : “.«$ 1. Persona qua· vicesimum primum aetatis annum explevit major est; infra hanc ætatem, minor. § 2. Minor, si masculus, censetur pubes a dccimoquarto, si femina, a duodecimo anno completo. £ 3. Impubes ante plenum septennium, dicitur infans seu puer vel parvulus et censetur non sui compos; expleto autem septennio, usum rationis habere præsumitur. Infanti assimilantur quotquot rationis sunt habitu destituti”. DE LEGIBUS. legem pro bono totius communitatis statutam servare debet, ad bonum exemplum subditis praebendum, et ne hi scandalizentur. Gravitas autem hujus obligationis pendet a gravitate ipsius scandali violatione legis causati. (b) Qui vero componunt collegium, potestate legislative præditum, subduntur legibus a collegio seu concilio latis; ita episcopi ct metropolitanus obedire debent legibus quas ipsi tulerunt in Concilio pro­ vinciali; nam singulatim sumpti has leges ferre nequeunt, ideoque concilium provinciale vere est supra singulos episcopos, metropoli­ tan© non excepto, iisdemque præcepta imponere potest. — Romanus autem Pontifex, qui, dum cecumenico concilio præest, supra conci­ lium manet, direéte non obligatur legibus disciplinaribus Concilii. 2° Conclusiones quoad obligationem legum in certis casibus. 288. Status quæstionis. Leges generales, a R. Ponti fice aut Conciliis œcumenicis latæ, obligant quidem omnes baptizatos, ut diximus; sed leges particulares ab episcopis et conciliis provincialibus latæ, sunt territoriales; ideoque quæstio exsurgit quinam his legibus teneantur. Jamvero relate ad territorium, distinguuntur incolee, advence, peregri­ ni, itinérantes, vagi, exempti ’. (a) Incolæ alicujus loci dicuntur qui ibi suum habent domicilium. Porro ex Codice, c. 92, § 1, “ Domicilium acqui­ ritur commoratione in aliquâ paroecia aut quasi-parœcià, aut saltem in diœcesi, vicariatu apostolico, præfecturâ apostolicâ; quæ commoratio vel conjuncta sit cum animo ibi perpetuo manendi, si nihil inde avocet, vel sit protracta ad decennium completum.” Amittitur statim ac hæc duo simul concur­ runt : actualis discessus e loco, et animus non revertendi. (b) Advenae sunt qui habent alicubi quasi-domicilium. Jamvero quasi-domicilium acquiritur, “ commoratione uti su­ pra, quæ vel conjuncta sit cum animo ibi manendi saltem ad majorem anni partem, si nihil inde avocet, vel sit reapse pro­ tracta ad majorem anni partem2”. Amittitur vero,si hæc duo simul concurrunt : actualis discessus ct animus non redeundi. (c) Peregrini vocantur qui in aliquo loco commorantur ad breve tempus, suo domicilio vel quasi-domicilio alibi retento. ' Codex, c. 91 : “Persona dicitur : incola, in loco ubi domicilium, advena, in loco ubi quasi-domicilium habet; peregrinus, si versetur extra domicilium et quasi-domicilium quod adhuc retinet; vagus si nullibi domicilium habeat vel quasi-domicilium.” * Juxta Canonistas sex menses æstimantur major esse pars anni. 171 (d) Vagi sunt qui nullibi doni icilium aut quasi-domi'ci­ lium habent, quia ipsis deest intentio in certo loco manendi, sive quia, relicto suo domicilio, quaerunt quo sedem con­ stituant. (e) Exempti tandem sunt ii qui, fictione juris, extra ter­ ritorium cujusvis dioecesis positi, a jurisdictione episcoporum eximuntur, et immediate R. Pontifici subduntur. 289. (A) De incolis et advenis. IncoIce et advena legi­ bus territorii adstringuntiir, quando actu in co degunt. Res olim de advenis dubia erat; sed hodie, ex praxi S. Sedis, certa evasit : qui enim quasi-domicilium habent in aliquo loco, subduntur hujus loci parocho, ideoque dicecesis episcopo. 290. (B) De peregrinis. Peregrini, juxta Codicem, c. 14, “ non adstringuntiir legibus particularibus sui territorii quandiu ab eo absunt », nisi aut earum transgressio in proprio territorio noceat, aut leges sint personales; neque legibus territorii in quo versantur, iis exceptis quæ ordini publico consulunt, vel actuum sollemnia determinant; at legibus generalibus tenentur, etiamsi hæ suo in territorio non vigeant, minime vero si in loco in quo versantur non obligent.” Unde : — (a) Peregrini non tenentur legibus communibus, quæ in pro­ pria diœcesi vigent, — a quâ absunt, — sed non vigent in loco ubi peregrinantur. Nam. aliam diœcesim ingrediendo, gaudent privilegiis loci in quo versantur; ita qui, tempore Quadragesima·, in Statibus Foederatis America peregrinantur, gaudent privilegio ibi concesso comedendi carnes cunctis diebus, exceptis feriâ quarta et sexta. etiamsi illud privilegium in suâ diœcesi non habeatur. (b) Peregrini vero tenentur legibus commitnibus, qua· vigent in loco ubi versantur, etsi in suâ diœcesi non obligent. Ita (lalli et Ameri cani. Romæ degentes per hebdomadem sanctam, more romano seu stricto jejunare debent, etsi in suis regionibus lex communis con suetudine aut induito mitigata fuerit; nam lex communis viget ubi 1 Quod valet etiam quando a suâ diœcesi discedunt in fraudem legis, id est eo præcisc animo ut legem vitent; ita enim agendo, utuntur jure suo, seu jure discedendi a loco ubi specialis lex viget. Excipiun­ tur tamen duo casus expositi in 7'r. de Poenitentia, n. 353, et de Matri­ monio, n. 410. — — DE LEGE ECCLESIASTICA 172 DE LEGTBUS. degunt, ct aliunde privilegio locali dioecesis, a quâ absunt, frui nequeunt, ex jam dictis. (c) Peregrini certo servare tenentur quasdam leges spéciales loco­ rum ubi versantur, videlicet eas quæ respiciunt validitatem contrac­ tuum, — aut ad communem loci securitatem et publicum ordinem latæ sunt, — vel speciatim peregrinos spectant. — Quoad alias leges, hodie, ex Codice, peregrini non stricte tenentur eas servare, extra casum scandali ; nam leges non obligant nisi subditos; atqui pere­ grini, qui neque domicilium neque quasi-domicilium habent in loco ubi peregrinantur, non sunt vere subditi illius dioecesis. Ita qui transeunt per locum ubi speciale jejunium praescriptum est, jejunare non tenentur1. Imo, si lex specialis vigeat in dicecesi peregrinantis et in loco ubi degit, stricte eam servare non tenetur : non ratione praecepti suce dioecesis, quia extra illam versatur, nec ratione præcepti diœcesis in quà degit, quia non est subditus legislatoris. — Sed, ex quâdam æquîtate et decentiâ, eam servare omnino expedit. 291. (C) De vagis olim contruvertebatur; non pauci dicebant eos teneri ad leges loci in quo versantur; sed alii tenebant eos probabi­ liter non teneri nisi ad leges Ecclesiæ universales, et ad illas leges locales quæ peregrinos ligant. Hodie vero, ex Codice, c. 14, “vagi obligantur legibus tam generalibus quam particularibus quæ vigent in loco m quo versantur.” 292. (D) Exempti per se non tenentur legibus dioecesis intra cujus fines suas domos habent : ideo enim exempti dicuntur quia sub­ trahuntur ab episcoporum jurisdicSlione. — Dicitur per se, quia teneri possunt per accidens, quoties id necessarium est ad vitandum scandalum vel bonum publicum procurandum; aut si curam pasto­ ralem acceperunt : tunc enim quibusdam legibus tenentur, non ut Regulares, sed ut pastores’. IV. De modo legem implendi. 293. 1° Principium generale : Lex impleri debet modo a legislatore sive explicite sive implicite determinato; nam modus ille, sicut ipse adus, sub præccpto cadit Hinc im­ pleri debet : — (a) Humano modo, id est cum advertentiâ et libertate. (b) Honesto modo, ita ut a élus non sit substantialiter vitiatus sub co respeélu sub quo præcipitur; ita obligationi confessionis annute non satisfit per sacrilegam confessionem, sed præcepto audiendi missam satisfacit qui sacro rite adest, etsi ob vanam gloriam. Nec ’ Contrariam opinionem ut multo probabiliorem propugnabat !>ouquiiton, n. 161. ■ Cfr. Leo XIH, Constit. Romanos Pontifices; C. Plen. Baltimo­ rense III, n. 85-99. DE LEGE ECCLESIASTICA. 173 requiritur ut lex impleatur in statu gratiæ, nisi actus præscriptus ex naturâ suâ illum supponat. (c) Prœfixo tempore., et, si nullum tempus assignatum fuerit, quamprimum moraliter. Si tempus fuerit elapsum, simulque deter­ minatum fuerit ad urgendam obligationem, hæc non cessat (v. g. lex annuæ confessionis); si vero ad definiendam obligationem, obligatio extinda est (v. g. lex jejunii tali diei affixa). 294.2° De lege prohibente. Hæc nihil aliud præcipit nisi negatio­ nem aélûs, absque ullâ intentione legem implendi. Quare non transgreditur legem jejunii qui totâ die dormiens non manducat, nec legem abstinentiæ qui die vetito abstinet a carnibus quia eisdem caret. 295. 30 De lege praecipiente : (a) Requiritur voluntas saltem impli­ cita opus præscriptum ponendi; secus lex non impletur humano modo. Sed non requiritur intentio satisfaciendi præcepto, nec a fortiori obtinendi finem a legislatore intentum; nam finis prœcepti non cadit subpræcepto. — Melius est tamen hanc intentionem sibi proponere, ut habeatur meritum obedientiæ. Ita qui, devotionis causa, missam audit, ignorans esse diem festum, satisfacit præcepto, quia implicite vult opus præscriptum; qui vero dormiens aut coafius sacro assistit, præcepto non satisfacit. Legem jejunii implet qui formam jejunii servat, etsi laute comedat et cor­ poris mortificationem non intendat. (b) Qui totam legem adimplere nequit, ad nihil tenetur, si res præcepta sit indivisibilis, ut pia peregrinatio; si vero sit divisibilis, ad partem tenetur quam implere potest; ita qui non potest inte­ grum officium recitare, sed solum vesperas et completorium, ad id tenetur. (c) Eodem aclu pluribusprcr.ceptis satisfieri licet, nisi constet aliam fuisse legislatoris mentem; hæc autem ex circumstantiis et judicio, prudentum cognoscitur. — Ita qui tempore paschali viaticum reci­ pit, duplici præcepto satisfacit communicandi tempore paschæ et in mortis periculo. Si vero eleemosyna praescribatur pro jubilao, et alia debeatur ex voto, una non sufficit ad utramque obligationem implendam. (d) Eodem tempore pluribus præceptis satisfieri licet, dummodo varia opera præcepta sese non excludant, aut nisi constet aliam fuisse legislatoris mentem. Ita potest quis missam præceptam audire simulque horas recitare. § V. De interpretatione legis ecclesle. 296. Lex scripta, quantumvis clare expressa, sæpe inter­ pretatione indiget, sive propter humani ingenii imbecilli­ tatem, sive propter circumstantiarum et morum muta­ tionem. ·' " : ' V?!?— 174 DE LEGIBUS. Interpretatio nihil aliud est nisi explicatio voluntatis legis­ latoris. (a) Ratione auftoris, potest esse authentica, si ab ipso superiore datur; — judicialis, quando fit a judice pro tribunali sedente; — usualis, si procedit a communitate per observantiam; doctrinalis, quoties a dofloribusprivatis pro­ ponitur. (b) Ratione indolis, dicitur declarativa, seu com­ prehensiva, si obscura elucidat et nihil legi addit aut demit; — suppletiva, quando addit quod deest in verbis legis, attenta præsertim ratione legis, ideoque vel extendit legem ad casum in câ non comprehensum, vel eam restringit, casum excludendo in lege contentum. I. De interpretatione authentica. . I. I , j < I .·*» ( ' * I » I « t * ; ** 297. i° Interpres authenticus, est ipse legislator, vel ejus successor, ct “is cui potestas interpretandi fuerit ab eisdem concessa.” Interpretatio authentica, per modum legis exhibita, eamdem vim habet ac lex ipsa; et si verba legis in se certa declaret tantum, promulgatione non eget ct . valet retrorsum ; si legem coarctct vel extendat aut du­ biam explicet, non retrotrahitur et debet promulgari. {Codex, can. 17}. Jamverc S. Pontifex potest leges generales interpretari non solum per seipsum. sed etiam per Congregationes, quibus suam delegat auctoritatem ’. Notandum est tamen Sacras Congregationes non unâ ratione procedere in legibus exponendis : (a) aliquando enim, solemni et generali decreto, speciali auctoritate Pontificis approbato, controversiam dirimunt, ideoque in hoc casu eorum decreta vim legis habent2; (b) quandoque sensum legis exponunt, auctoritate sibi a S. Sede concessâ, et cum approbatione in forma communi : tunc etiam interpretatio mere declarativa vim legis obtinet·’’; (c) sæpe vero ad dubia proposita respondent pro ________________________________________________________ * Ad Codicis canones authentice interpretandos, specialis Commissio a 5. P. Benedicto XV instituta est Motu proprio diei i$æ Septembris 1918. ° Ita decretum 7 ap. 1879, declarans matrimonium civile, ubi lex clandestinitatis promulgata fuit, impedimentum publicer honestatis non producere {De Matrim. n. 363). Tunc Pontifex decretum facit suum, illudque propria auctoritate promulgat. ’ Ita decisiones S. Cong. Concilii in re morali et disciplinari, quando non sunt extensiva:, qua’ promulgantur hoc modo : l-'actâ relatione, Sanctissimus approbavit et confirmavit. DE LEGE ECCLESIASTICA 175 casu particulari, quin decretum generale emittant; hujusmodi decisiones tradunt quidem prudentem ct valde probabilem agendi nonnam pro similibus casibus; non autem, juxta Codicem, c. 17. authenticam, et tenendam interpretationem : “ Data autem per modum sententiæ judicialis aut rescripti in re peculiari, vim legis non habet ct ligat tantum personas atque afficit res pro quibus data est.” 298. 20 Ut decreta SS. Congregationum vim obligandi habeant, authentica esse debent, id est servatis conditioni­ bus ct formalitatibus a Pontifice præscriptis; et insuper certo constare, sive per insertionem in colleélionc authenticâ, sive ex relatione scriptorum fide dignorum. — Si inter­ pretatio est mere comprehensiva, nova promulgatione non indiget. Quando vero est extensiva aut restrictiva, probabi­ lius nova indiget promulgatione, quia nova lex merito cen­ setur. II. De interpretatione judiciali et usuali. 299.i° Judicialis interpretatio fit per judices ecclesia­ sticos, qui legem applicant facSto particulari. Ex quo sequi­ tur illam interpretationem vim obligatoriam habere quoad partes, quæ rem judicibus subjecerunt, nisi tempore op­ portuno ad superiorem judicem appellaverint; quoad alios vero, non habet nisi auôloritatem doClrinalem, majorem tamen eâ quæ datur a dodoribus privatis.— Multum igitur juvant judicia a SS. Tribunalibus lata, etiam pro casu particulari, ad rite intelligendam ipsam legem; nonnisi tamen caute et prudenter afferri possunt, quia haud raro sententia pendet a circumstantiis specialibus quæ in tali casu inveniuntur, non autem in alio. 300. 2° Usualis interpretatio ea est quæ habetur ex generali communitatis observantiâ. Cum enim leges ad bonum communitatis ordinentur, ratio habenda est sensûs communiter recepti; inde natum est axioma : consuetudo optima legis interpres. Tripliciter autem consuetudo ad legem intelligendam conferre potest : (a) consuetudo antecedens mentem legislatoris patefacit, quia censetur se moribus communitatis accommodasse; (b) consue­ tudo concomitans idem præstat, quia communem subditorum sen­ sum exhibendo tempore quo lex lata fuit, maxime juvat ad mtelligenda verba a superiore adhibita; (c) consuetudo subsequeris deter­ minare potest legis extensionem; cum enim, ex dicendis, obligatio- 176 DE LEGIBUS. nein novam inducere et antiquam abolere possit, a fortiori obliga­ tionis extensionem definire valet : hoc ultimo casu vere authentica esse potest, quando videlicet omnibus dotibus gaudet ad legem condendam requisitis. III. De interpretatione doctrinali. • <1 Hæc fit a privatis doôtoribus, canonistis et moralistis; valde quidem utilis est, dummodo hi sensum legis exponere, non autem pervertere quærant. Hinc quædam regulæ tradun­ tur, quibus in re tanti momenti juvari possint, sive quoad leges in genere, sive quoad quasdam leges in specie. i0 Regulæ quoad leges in genere. ! 301. (A) Verba legis sensu proprio accipienda sunt, nisi ex adjunctis manifesto constet legislatorem aliud sensisse. (a) Ratio prioris est quia legislator uti debuit verbis aptis ad manifestandam communitati suam voluntatem. Unde, ex Codice, c. 18. “ Leges ecclesiastic® intelligend® sunt secundum propriam verborum significationem in textu et contextu consideratam; quæ si dubia et obscura manserit, ad locos Codicis parallelos, si qui sint, ad legis finem ac circumstantias, et ad mentem legislatoris est recurrendum.” (b) Ratio posterioris est quia, cum lex sit ordinatio rationis, nihil injusti, absurdi aut inutilis legislatori imputari debet; si igitur sensus proprius aliquid hujusmodi contineret, a litterci rece­ dendum esset, ad melius assequendam superioris mentem. — Quare sic se habet regula 88a juris, in Sexto : “Certum est quod is committit in legem qui, legis verba complectens, contra legis nititur voluntatem.” 302. (B) Verba generalia generaliter intelligenda sunt; v. g. si dicitur omnes, nullus, nihil, totum, ctc. nihil excipi debet a lege, nisi ex contextu, locis parallelis aut aliis adjunctis,contraria mens legislatoris constet. Nam jus cano­ nicum suum fecit hoc juris romani axioma : Ubi lex non dis­ tinguit, neque nos distinguemusI. 303. (C) Lex continetur in parte dispositivâ, non autem in ratione assignata. Motivaenimquæ legislator adducit non sunt ipsa lex, et, quanquam sæpe juvant ad intelligcndam ejus mentem, aliquando tamen solido fundamento carent ; dum pars dispositiva voluntatem legislatoris manifestat. ' Decretal., cap. Quia circa., 22, de privilegiis (lib. V, tit. 33) : “ Cum nihil exceperit et potuerit excepisse.” DE LEGE ECCLESIASTICA. 177 Ita, quando C. Lateranense 77z (1215) restringit impedimentum consanguinitatis ad quartum gradum, hanc rationem tradit quæ certe fundamento caret : “Quia quatuor sunt humores in corpore, qui constant ex quatuor elementis’.” — Unde finis intrinsecus legis non solum ex ratione assignatâ, sed ex historiæ monumentis, aliisve adjunélis inferri debet; et nonnisi caute applicandum est illud effatum : ratio legis est anima legis. 2° Regulæ quoad quasdam leges in specie. 304. (A) Odia restringi et favores convenit ampliari Ad intelligendam hanc regulam, hæc notanda sunt : (a) Ex Codice, c. 19, “leges quæ pœnam statuunt, aut liberum jurium exercitium coarctant aut exceptionem a lege continent strictae subsunt interpretationi.” (b) Fa­ vores, seu favorabilia intelliguntur gratiæ alicui concessae, modo non sint contra jus commune aut contra jus quaesitum tertii. Quibus positis, lex odiosa restringitur, id est non latius patet quam ipsa verba; ita, si interdiélum feratur contra populum, clerus eidem non subjacet3. — Si lex sit favorabilis,ampliatur, seu intell igi­ tur in totâ amplitudine quam patitur proprietas verborum; sic, in favorabilibus, vox /0/z/Zz^ compleélitur clerum, vox clerus complecti­ tur episcopos, etc. Adsunt tamen exceptiones, de quibus in decursu operis. 3θ5· (B) In obscuris minimum est sequendum4. Per obscura hic intelliguntur leges aut statuta, quorum sensus, sive in toto, sive quoad partem, ita obscurus est, ut neque ex textu legis, neque ex contextu aut subjeelà materiâ, vel ex consuetudine aliisve adjunctis, vera mens legislatoris.appa­ reat. Quo casu, licet sequi minimum, id est amplecti sen­ sum qui minus subditos gravat. Nam jura proniora sunt ad liberandum quam ad obligandum, ct contra eum qui clare potuit loqui interpretatio est facienda. 306. (C) Lex specialis legi generali, etiam postea latae, derogat5, id est, quando duæ dispositiones sibi contrariae sunt, illa quæ specialis est, prcevalet, ct ita derogat generali, ’ Decretal., cap. Non debet, 8, de Consanguinitate (lib. IV, tit. 14). ' Regula 15 juris, in Sexto. 3 Decretal., cap. St sententia, 16, de sentent, cxcomm. in Sexto. 4 Regula 30 juris in Sexto. s Regula 34 juris in Sexto idem significat . “ Generi per speciem de­ rogatur. 178 DE LEGIBUS. sed in eo tantum in quo generali contraria est. — Jamvcro lex specialis ea est quæ aliquod statuit de re sub aliquo ge­ nere contentâ; ita, lex de testamentis ad causas pias est specialis relative ad legem de testamentis in genere; lex de donationibus inter conjuges specialis habetur relative ad legem de donationibus in genere, et hæc specialis est relati­ ve ad legem de contraélibus gratuitis. Scholion de epikeiâ. 307. Epikeia (έπιείχεια, æquitas) locum obtinet, quando judicatur aliquem casum particularem, etsi certo in verbis generalibus legis comprehensum, eximi tamen ab obligatione legis ob speciales cir­ cumstantias. Legitimitas epikeice, a jure romano admissa, sic exponitur a 5. Tho­ ma1 ; “Quia humani aétus, de quibus leges dantur, in singularibus contingentibus consistunt, quæ infinitis modis variari possunt; non fuit possibile aliquam regulam legis institui quæ in nullo casu defi­ ceret; sed legislatores attendunt ad id quod in pluribus accidit, secundum hoc legem ferentes; quam tamen in aliquibus casibus servare est contra æqualitatem justitiæ, et contra bonum commune quod lex intendit... In his ergo et similibus casibus malum est sequi legem positam; bonum est autem, prætermissis verbis legis, sequi id quod poscit justitiæ ratio et communis utilitas. ” 308. Sunt tamen regula in epikeiâ servandae : (a) si quis, ob spe­ cialia adjuncta, certo aut probabiliter judicet legislatorem noluisse talem casum in lege comprehendere, et aliunde superiorem facile adire nequeat, tutâ conscientiâ legem prætermiltere potest; sed,cum nemo debeat esse judex in propriâ causa, hoc judicium non est ipsi agenti relinquendum, sed, in quantum fieri potest, viro prudenti et doéto. (b) Si, quando adest probabile tantum judicium, facile superiorem adire possit, tencxva generatim ad illum recurrere; nam inordinatum est pro subdito verba legis praetermittere, ob aliquod dubium, ubi de voluntate legislatoris certo constare potest. — Dixi generalini, non enim necesse est ad legislatorem recurrere, si casus specialis, de quo agitur, a doétoribus et judicibus ecclesiasticis jam hoc modo solutus fuit. § VI. De cessatione legis ecclesiasticæ. ·<» *.1 Legis obligatio dupliciter cessare potest : i° cessatione ipsius obligationis, permanente tamen ipsâ lege; 20 cessa­ tione legis. ' S. Thom., 2. 2æ, q. 120. a. 1. DE LEGE ECCLESIASTICA. 179 I. De cessatione obligationis a lege inductæ. 309. Quandoque lex, etiamsi in se permaneat, quosdam subditos obligare cessat, ob specialem rationem. Jamvero tres sunt præcipuæ causæ a legis obligatione eximentes : ignorantia, de quâ jam diximus (supra, n. 89-97), impotentia moralis, et dispensatio, de quibus seorsim disserendum. i° De impotentià morali. 310. Impotentia nihil aliud est nisi incapacitas subjecti ad legem implendam; absoluta dicitur, quando opus lege praescriptum nullomodo effici potest, quia v. g. desunt vires, instrumenta, requisitae conditiones; moralis adest, quando opus perfici nequit nisi cum extraordinario labore, vel instante periculo mali gravis aut privatione boni notabilis. — Involuntaria est, quando existit absque libero agentis consensu; voluntaria, quando libere contracta fuit. Ά) A b obligatione legis generatim eximit impotentia invo­ luntaria, non solum absoluta, sed etiam moralis. Ex diélis enim, n. 263, legislator non potest praecipere aliquid nimis onerosum : secus in destruélionem præcipcret, non in aedi­ ficationem; ergo, si in casu particulari legis observantia nimis difficilis evadit, aut impossibilis, eam urgere non inten­ dit legislator. Aliquando illa impossibilitas oritur ex concursu legis superioris; tunc lex naturalis præferenda est legi positivae, divina humanæ, ecclesiastica civili, negativa affirmativae, saltem communiter. — Quandoque vero procedit ex gravi incommodo, et in decursu ope­ ris exponetur quanta difficultas a lege excuset; id enim pendet ex indole ipsius legis multisque aliis adjunétis. Diétum est impotentiam moralem generatim excusare; fieri enim potest ut lex tanti momenti sit ut observari debeat, non obstante quocumque incommodo. 311. (B) A legis obligationegeneratim eximit impotentia etiam voluntarie contraria, dummodo non contrahatur directe ut lex impleri nequeat, ct aliunde adsit ratio proportionate gravis. Huc enim recurrit principium superius expositum de effeélu indirecte volito (n. 170-182). Ita potest quis iter facere, etsi praevideat se non posse missam audire die festo,dummodo sufficientem habeat rationem itinerandi: non licet autem dic jejunii venatum ire, solius recreationis causa, 180 DE LEGIBUS. cum prævisione quod ita inducitur impotentia ieiunandi. — Ad dijudicandum autem quænam ratio sufficiat, hæc præ mente habenda sunt : —quo gravior est lex et quo rarior ejus obligatio redit, aequo propinquius urget,— eo major requiritur ratio; pariter multo gravior causa requiritur si quis frequenter vel Continuo se impotentem reddat ad legem implendam, quam si j^/w/aut raro. 2° De dispensatione a lege. 312. (A) Notio, (a) Dispensatio in genere est prudens administratio; cum vero ad prudentem administrationem pertineat moderatione uti, et quædam ex benignitate remit­ tere, vocabulum dispensatio quamdam lenitatem et condescensionetn in legum applicatione significat. — Definiri solet relaxatio legis a superiore facia in aliquo casu particulari in quo lex secus obligaret. Differt proinde ab epikeiâ, quæ judi­ cat aliquem casum in lege non comprehendi; et ab abroga­ tione aut derogatione legis, qua lex pro totâ communitate ex toto vel ex parte tollitur. (b) Rationem cur dispensationem aliquando concedere expediat sic declarat 5. Thomas 1 .· contingit quandoque quod aliquod præceptum, quod est ad commodum multitudinis, non est conveniens huic personae vel in hoc casu, quia per hoc impediretur aliquid me­ lius, vel etiam induceretur aliquod malum : expedit igitur ut in hoc particulari casu lex relaxetur; quia vero periculosum esset id com­ mittere judicio cujuslibet, nisi propter evidens et subitum pericu­ lum, oportet ut qui habet regere multitudinem potestatem habeat dispensandi in lege humana, quæ suæ auéloritati innititur. 313. (B) De auctore dispensationis. Ille dispensare valet potestate ordinariâ qui legem ferendi auéloritatem habet, — potestate vero delegatâ qui ab ipso legislatore ad hoc deputatur. (a) Jure ordinario seu nativo dispensare valent tum legisla­ tor, tum ejus superior quoad hoc, i. c. quoad dispensationem. De ipso legislatore ejusque successore nulla difficultas, cum lex, tota quanta est, ab eorum voluntate pendeat. Quare 5. Pontifex in omnibus legibus ecclesiasticis, etiam ab oecumenico concilio latis, dispensare potest; episcopus autem in statutis suæ dioecesis, etiam in synodo latis. Idem dicendum est de superiore quoad hoc; hic enim, in ecclesiastica hierarchiâ, totam habet potestatem inferiorum; *5. Thom., i. 2æ, <ι. 97, a. 4. DE LEGE ECCLESIASTICA. 181 sic Papa dispensare valet in legibus episcopalibus. Sed metropolitan us non potest dispensare in legibus episcopi suffraganei, quia non est ejus superior quoad omnia, nec quoad hoc, videlicet quoad concessionem dispensationum. 314. (b) Jure delegato,seu mutuato, inferior aliquando potest dispensare in lege superioris, quoties videlicet hanc potesta­ tem a superiore accepit; jure quasi ordinario, quando hæc potestas alicui muneri permanenter est annexa; jure mere delegato, quando per superiorem transeunter est concessa. Ita episcopi, potestate quasi ordinariâ lege concessa, dispensant in irregularitatibus ct suspensionibus ex deliélo occulto provenien­ tibus, excepta eâ quæ oritur ex homicidio voluntario et exceptis aliis deduébs ad forum contentiosum ' ; pariter, ex consuetudine, dispen santin abstinentia et jejunio cum personis particularibus, non tamen cum totâ communitate; expreesumptà voluntate^. Pontificis dispen­ sant in impedimentis matrimonii occultis, in casu urgentis neces­ sitatis’. Ita etiam parochi, qui jure proprio nullam dispensationem conce­ dere possunt, ex consuetudine, in particularibus casibus, dispensant in jejunio et abstinentia, necnon in operibus servilibus die festo prohibitis. Romance Cot^regationes pariter acceperunt potestatem dispen­ sandi in legibus pontificiis, juxta limites præfinitos. 315. (C) De subjecto dispensationis. Cum dispensatio sit aétus jurisdictionis, soli subditi possunt a superiore dis­ pensari. Quoad S. Pontificem, nulla difficultas : omnes siquidem baptizati sunt ejus subditi. Sed quoad episcopos, aliosque, (piorum jurisdidbo intra limites alicujus territorii exercetur, hæc notanda sunt : (a) possunt dispen­ sare cum incolis ct advenis (pii, ratione domicilii aut quasi-domiciiii, sibi subditi sunt; imo cum vagis, qui, etsi non subdantur quoad leges, censentur tamen subditi quoad media necessaria aut utilia salutis, ideoque quoad dispensationem in legibus communibus Ecclesiæ, et in votis juramentisque; probabilius etiam cum pere­ grinis, qui in casu necessitatis ad proprium episcopum recurrere nequeunt, et hoc quidem ex prasutnpto consensu proprii peregrino­ rum episcopi : secus enim peregrini privarentur medio valde utili ad salutem. (b) Cum dispensatio sit aélus jurisdictionis voluntaria, et hæc possit extra territorium exerceri, episcopus, parochus aut delegati ’ Triden., sess. XIV, Cap. De reform. ’Quid valeant episcopi quoad matrimonii impedimenta exposuimusin Tr. de Matrim., n. 446 467. 182 Μ <·* DE LEGIBUS. possunt dispensare cum incolis et advenis, etiam extra territorium degentibus, modo tamen hi remaneant subditi, id est domicilium aut quasi-domicilium retineant in territorio dispensantis. (c) Qui facultate pollet dispensandi, probabilius secum dispensare potest; nam jurisdiétio voluntaria, qualis est potestas dispensandi, ex se non requirit distinélionem personarum, et aliunde nulla lex eam exigit in praesenti materia. — Hinc qui potestatem habet ordi­ nariam aut delegatam generalem dispensandi in legibus, aut in votis et juramentis, hac uti potest quoad seipsum ’. 3î6. (D) De conditionibus ad dispensationem requi­ sitis. Tres a Tridentino requiruntur : causa justa, causa cognitio ct gratuitas-; quarta cx praxi S. Sedis, videlicet interventus Ordinarii. (a) Causa justa, quæ in omnibus dispensantibus requiritur ad liceitateni, — et insuper ad validitatem, si dispensans non habeat nisi facultatem a superiore concessam : superior enim non cense­ tur eam concedere nisi justâ de causa, juxta verba Tridentini supe­ rius allegata. — Causa vera esse debet tempore quo dispensatio fulminatur, id est, vere conceditur {De Matrim., n. 481). (b) Causa cognitio, seu seria inquisitio in veritatem causæ, extrajudicialis, nisi lex aliud statuat; attamen probabilius valet dispensa­ tio, si causa existit objective, etsi de ejus veritate investigatio fa&a non fuerit; quia cognitio causæ non videtur requiri nisi tanquam medium ad veritatem detegendam. (c) Gratuitas, quatenus dispensans aliquid lucri sibi aut suis per­ cipere omnino prohibetur. — Permittitur tamen aliquid exigere ad expensas cancellariæ solvendas, inclusis notarii emolumentis. — Quoad componendas, vide Tr. de Matrim., n. 437. (d) Ordinarii interventus; in quibuscumque dispensationibus a S. Sede concessis, iis exceptis quæ a 5. Pccnitentiaria procedunt pro foro interno, intervenire debet Ordinarius ut eas exsequatur, si sint in forma commissoria, vel recognoscat, si sint in forma gratiosa ·'. 317· Hinc validitati dispensationis obstant, cx parte petentis, duo vitia : obreptio, seu expressio falsi in libello supplici, —et subreptio, seu suppressio veri quod exponi debuisset : non tamen semper. Quod fusius declaratur in Tr. de Matrim., n. 496-498. ’ Suares, lib. VI, c. 12, n. 8-12; Sanches, de Matrim., lib. VIII, disp. 3, Schmalzgr., in tit. de Constit., n. 65; .S’. Atphons., lib. I, n. »83; lib. 111, n. 249, 256. ’ “ Quod si urgens justaque ratio, et major quandoque utilitas postulaverit, cum aliquibus dispensandum esse, id, causâ cognitâ, ac summâ maturitate, atque gratis, a quibuscumque ad quos dispensatio pertinebit, erit præstandum : aliterque fa. de Vir/. Just., n. 474-476. 198 DE LEGIBUS generale est leges civiles non esse mere pœnales. sed generatim obligare in conscientiâ, nisi contrarium probetur. Unde, in casibus particularibus, ad judicandum utrum lex sit mere pœnahs necne, attendi debet voluntas legislatoris, prout dignosci potest ex ipsius declaratione, ex naturâ legis et pœnæ, aliisque adjunétis. — De lege tributorum in specie agimus in Tr. de Virtute Justitia;, n. 590-598. 348. Corollarium. Ex diétis sequitur errare cos qui æquas leges civiles parvipendunt, et, absque gravi ratione, violant : ita enim contradicunt Christo qui dixit1 : “ Red­ dite ergo quæ sunt Cæsaris Cæsari, et quæ sunt Dei Deo”; contradicunt .Apostolis, qui obedientiam præcîpiunt supe­ rioribus etiam dyscolis; contradicunt primævis Patribus et Christianis, qui justis imperii legibus sese submittere non dubitârunt. Et sane catholici exemplum præberc debent in omnibus, etiam in legum civilium observantiâ. Si vero quædam lex civilis sit iniqua (quod non præsumitur, sed validis argumentis probari debet), in conscientiâ non obligat, quia non est ordinatio rationis, proindeque non est lex. Imo, in societate dcmocraticâ, in quâ cives aliquomodo potestatem legislativam" participant, honestis viris officium incumbit totis viribus conandi iniquæ legis abroga­ tionem procurare. Ad quod maxime prosunt illæ civium consociationes, quæ de rebus publicis curantes, sedulo cavent ne ad Cœtum legislativum eligantur qui injustis legibus favent. ‘‘Beati immaculati in viâ qui ambulant in lege Domini2.” Omnes quidem beatitudinem concupiscunt, sed quomodo ad eam perveniatur plurimi nesciunt. Illis viam ostendit Psalmista : immaculati scu perfeéli, ideoque beati sunt qui legem Domini fideliter custodiunt : legem enim implendo, sive cordibus inscriptam, sive divinitus revelatam, aut a legitima auctoritate promulgatam, in ipsum Deum, perfec­ tionis et beatitudinis fontem, inoffenso pede tendunt. ' Matt., XXII, 21. Ά nS(hebr. 119). 1; integer psalmus legi^ divinæ præconia com­ plectitur; cfr. 5. August., Comment. in hunc ps. 349· Ut ad finem ultimum tendere valeamus, non suffi­ ciunt leges, quibus modo generali ostendatur via sequenda; sed requiritur ut hujusmodi leges cuique, actioni in particu­ lari applicentur; atqui illa applicatio regulæ morum, in sin­ gulis casibus, fit per rationem prafiicam cujusque hominis, quæ judicium fert de moralitate talis vel talis aélûs, omnibus attentis circumstantiis, ct est vcluti proxima ct subjiSliva inorum regula. Hæc autem ratio praélica dicitur conscientia, — In præsenti'Traélatu, disputabimus: I. De conceptu et speciebus conscientiæ. II. De conscientiâ certâ, quatenus est proxima morum regula. III. De conscientiâ dubiâ, et mediis dubium excutiendi. Art. I. De conceptu et speciebus conscientiæ1. § I. De conceptu conscientiæ. 350. Vocabulum conscientia, quod derivatur a scientiaplura designat, sed præsertim : (a) sensum intimum, quo ‘5. Thom., i. q. 79, a. 13; 1. 2®, q. 19, a. 5; Qq. disputa tæ, de Veri­ tate, q. 17; Quodlibet., III, a. 26-27; Snares, in 1. 2®, tr. 111, disp. XII, n. 1-4; Satinant., Tr. XX, cap. 3-7; Sayrus, Clavis regia sacerdotum casuum conscientiæ, Venetiis, 1618, lib. I, c. 2-5; Billuart, De Aci. hum., diss, v; 5. Alphons., lib. I, n. 2-19; Brocaraus, Tr. de Cons­ cientiâ {Aligne, Theol. Curs., t. XI), q. II, art. 1-5; Sparer-Bierbaum, Tr. I, n. 1-30; Elbel-Bierb., P. 1, n. 113-14!; Bail. B., t. I, n. 130-159; Lehmk., n. 41-66; Müller, § 71-74; Bouçuillon, n. 253-282; Bautain, La Conscience, Paris, 1869, ch. 13-14; Bidiot, η. 233-253; l·. Bouillier, De la Conscience en psychologie et en morale. Paris, 1872. ’ Cfr. Bréal et Bailly, Di) Id valet, etiam quando certitudo moralis est solum prudentialis, et ope principii reflexi habita fuit. Cum enim quæstio sit de agendis, illa sufficit certitudo quæ in praxi obtineri potest; jamvero, quando agitur de tali vel tali aétione peragenda vel omittendâ, haud raro nonnisi pru­ dentialis certitudo acquiri valet. Aliquoties dubia specula­ tiva oriuntur quæ dircétc solvere impossibile est; aliunde urget necessitas agendi ; ergo nil manet nisi speculativum dubium practice solvere ope alicujus principii reflexi (supra, n. 369). Ita qui, omnibus sedulo perpensis, prudens conscientiæ diétamen sequitur, reéte agit coram Deo. 374. (B) Sola conscientia, moraliter et praitice certa, est refla actionum norma. Nam qui agit cum conscientia quæ non est praétice certa, eo ipso voluntarie se exponit periculo ’ 5. Thom., Qnodbbct., Ill, a. 27; cfr. 1. 2«, q. 19, a. 7; q. 76, a. 3. 3 Deming., n. 1159. DE CONSCIENTIA CERTA. 215 legem transgrediendi, cum prudenter et practice dubitet num aéb'o, hic et nunc ponenda, sit licita; porro qui volun­ tarie se exponit periculo peccandi, dum facile illud vitare potest, eo ipso implicite vult peccare. Qui igitur praétice dubitat de liceitate aélionis hic et nunc peragendæ, non potest, stante dubio, ulterius progredi, sed debet sibi efformarc conscientiam practice certam, ope principii reflexi, juxta modum infra exponendum. 375· Corollaria. (A) Conscientia hic et nunc vincibiliter erronea non est legitima agendi regula. Nam, ex unâ parte, ista conscientia non est regulæ morum objeétivæ consenta­ nea; et ex altcrâ, defeétus ille, utpote aitu voluntarius, est agenti imputabilis; siquidem, in hoc casu, agens de liceitate aétionis prudenter dubitat, ideoque ulterius inquirere debet, si possit, et errorem deponere. — Si vero non possit, et aliunde urgeat necessitas agendi, eligere debet illam partem in quâ malum vel majus malum tutius praecavetur; ita enim agendo, practice dubium deponit, et error ei non im­ putatur ad culpam. Si vero id eligat de cujus liceitate praétice dubitat, eo ipso peccat, se temere ad malum per­ petrandum exponendo. 376. (B) Ad dignoscendum utrum conscientia pænitentis vincibiliter an invincibiliter erronea fuerit, confessor inter­ rogabit : (a) num pænitens aliquam indecentiam in aétu adverterit, vel saltem de ejus liceitate dubitaverit; (b) num conscientia ipsi diélaverit confessarium vel alium virum pru­ dentem interrogandum esse, et voluntarie occasionem inqui­ rendi neglexerit. Si utrumque sincere neget, error invinci­ bilis fuit ; si alterutrum affirmet, error vincibilis dici debet. — Natura autem et gravitas peccati commissi ex conscienti.! vincibiliter erroneâ, pendet ab ipsâ agentis dispositione, tem­ pore quo agit : si rem ut magni momenti satis clare appre­ hendat, et tanquam huic vel alteri virtuti contrariam, gravi­ ter peccat contra eamdem virtutem; si vero res illi videatur parvi momenti, aut ejus malitia nonnisi in confuso appareat, peccatum erit veniale. — Ex quo patet quam necessarium sit confcssariis benigne et prudenter cujusque pænitentis conscientiam et indolem explorare, ut verum judicium eiforment de peccatis ab eo commissis. 216 DE CONSCIENTIA. 377· Hinc decipiunturpænitentes qui, postquam in dubio egerint, in libris vel a viro prudente quaerunt num aélio sit licita, atque omnem angorem deponunt si discant rem non esse objective malam : moralitas aélionis pendet a di&amine conscicntiæ prolato ipso instanti quo perficitur aélio, non autem a judicio quod postea fertur, re melius investigatâ. Unde illa investigatio multum quidem proderit pro futuro, minime autem proprœterito tempore. Art. III. De conscientia dubiâ1. Conscicntiæ certce opponitur conscientia dubia, de quà duo exponemus : i° quid et quomodop ratlice certa reddi possit; 2° quænam sint varia systemata ad solvendum dubium praéticum excogitata. § I. De genuino conceptu conscientiæ dubiæ et MEDIO practico dubium excutiendi. 378. i° Praenotanda de dubio et probabilitate. (A) Quando mens non potest certo moraliter de liceitate alicujus aélionis judicare, duplici modo se habere potest : vel neutri parti adhæret, ct assensum suspendit, vel uni parti assentit magis quam alteri, cum prudenti tamen for­ midine errandi; in priori casu, dubium dicitur striftum, in posteriori vocatur latum, seu opinio^. Opinio vero distin­ guitur a suspicione, quæ est initialis quædam adhæsio, seu propensio ad judicandum, non autem verus assensus. 379. (B) Opinio aliquando objective sumitur; tunc potest esse plus minusve probabilis. Probabile, juxta vim nominis, dicitur quod probari potest ; sed, ex usu communi, significat id quod, etsi non manifeste verum, præ se fert quædam ve­ ritatis signa, quæ virum prudentem movere possunt ad eidem ‘ Suarez, Tr. de Aflihus hum., disp. XII, secft. 5-6; .S'. Alphons., η. 20-54; Billuart, De Ad. hum., diss. V, art. 6; Lehmk., n. 48-51; Ball. P., n. 160-16S; Müller, § 73; Bouquillon, n. 267-291; Noldin, n. 196-201; Vieux Moraliste, ap. Ami du Clergé, t. XXII, 1900, P· 369-374. * Hic agitur de opinione, quatenus pst judicium mentis subjectivum, idem vocabulum s.epe significat ipsam propositionem, cui mens adhærct cum errandi formidine, seu opinionem objeflive sumptam. DE CONSCIENTIA DUBIA. 217 asscnticndum. Gradus autem probabilitatis pendent a majori vel minori verisimilitudine c\\\ax[\ opinio habere vide­ tur; ita probabilior dicitur ea opinio quæ gravioribus motivis innititur quam contraria sententia; c contra quæ levio­ ribus fulcitur argumentis vocatur simpliciter probabilis, vel minus probabilis; iterum notabiliter probabilior, aut probabi­ lissima est opinio, si excessus probabilitatis sit valde nota­ bilis : tunc opposita sententia est tenuiter vel dubie proba­ bilis. (C) Quæ quidem probabilitas intrinseca vel extrinseca % dicitur : prior innititur rationibus ex ipsâ rei natura desum­ ptis, posterior auctoritati doélorum aut sapientium. Sæpe vero utraque conjungitur, et auéloritas doétorum eo pluris valet, quo majus est pondus rationum quas afferunt. 380. (D) Iterum probabilitas est absoluta vel relativa: absoluta, quæ iis fulcitur rationibus quibus mens viri pru­ dentis moveri solet; relativa, quæ non omnes animos fleétit, sed quemdam in particulari, propter specialem ejus indo­ lem, aut specialia adjunéta in quibus versatur. In rebus enim quæ non sunt per se evidentes, voluntas assensum intclleétûs imperare potest, propter extrinseca motiva, sive legitima sive plus minusve inhonesta; ita in dubiis, qui recti sunt corde adhærent parti quæ divino honori, proximi bono, aut communitatis paci magis favet; e contra qui ad laxita­ tem proni sunt, parti quæ superbiæ aut voluptati favet haud raro adhærent. (E) Tandem dubium est speculativum vel praflicum : spe­ culativum, seu remotum, quod versatur circa legem in se spefiataw, aut ejus applicationem ingenero — num videlicet talis lex sufficienter sit promulgata, aut per consuetudinem fuerit abrogata, — num pingere dic festo sit opus servile prohibitum, etc.; praCiicum, seu proximum, quod versatur circa liceitatem talis vel talis actionis in particulari, v. g. num mihi in hoc die festo pingere liceat. 381. 2° De ipsâ conscientia dubia. Dubium mere speculativum directe non afficit ipsam conscientiam, sed ad scientiam moralem pertinet, quæ illas qu.estioncs expendit; sæpe tamen indirecte conscientiam afficit, eam ancipitem reddendoquoad liceitatem talis vel talis aélionisin particulari 218 DE CONSCIENTIA. ab agente hic et nunc ponendae; ita, v. g., si dubitatur num pingere sit opus servile, eo ipso frequenter dubium prafticum orietur num Petrus possit hic et nunc pingere hâc die dominicâ. Hic autem agimus tantum de dubio praftico'1, ideoque conscientia dubia ea dicitur quæ vel hœret suspensa circa honestatem alicujus aétionis in particulari, vel non sine pru­ dentiformidine de eadem pronuntiat. — Hic autem animi status induci potest ex eo quod utrinque adsunt rationes (zque probabiles; aut quia ex unâ parte adest ratio probabilior,<\\yx. tamen non tollit probabilitatem adversae sententiæ, vel ratio mere tantum sed solide probabilis. — Sed, ad con­ scientiam hujusmodi non sufficit dubium mere negativum, quod rationibus ita lez ibus innititur ut virum prudentem non moveant; non obstante siquidem dubio mere negativo, de liceitate aétionis judicamus absque prudenti errandi formi­ dine; — requiritur proinde dubium positivum, gravibus argumentis innixum, quæ virum prudentem movere solent. 1 ! μ ? , ( ( I . 4 382. 30 De modo solvendi dubium practicum. (A) Ex diétis supra, n. 374, agere non licet cum conscientiâ practice dubiâ, sed dubium excuti debet, diligenter rem investigando. Etenim homo conari debet, in quantum potest, verita­ tem assequi, ideoque, in re morali, legem ejusque genuinum sensum investigare, necnon omnes circumstantias attente considerare, ut, meliori quo fieri potest modo, suas aftiones legi conformet, quæ nihil aliud est nisi manifestatio divinæ rationis atque voluntatis. Qui igitur, praético dubio labo­ rans, rem serio perpendere non vult, temere agit, et periculo contra legem peccandi voluntarie et culpabiliter sese exponit. Ex adverso autem qui morali utitur diligentiâ ad dubium excutiendum, prudenter agit, et error, in quem forsan involuntarie cadit, ei non imputatur. Illud autem examen plus minusve diligens esse debet, pro rei gravitate, et qualitate aut officiis personæ; ita, si 1 -------------------:--------------------------- ----- -------- ' De dubio enim sfieculafivo-^m aliquid diximus in Tr. de Legibus, et in toto decursu Theologiæ Moralis agitur, exponendo quænam opi­ niones sint plus minusve probabiles. DE CONSCIENTIA DUBIA. 219 quæstio est de re parvi momenti, diuturna investigatio minime necessaria est. Hæc autem requiritur, si agitur de gravi præcepto, præsertim de strictis juribus alterius perso­ na:, vel si alicui personæ obligatio ex officio incumbit dubium solvendi quod non solum proprium bonum speélat, sed etiam bonum commune. 383. (B) Ad rite peragendum hujusmodi examen, requi­ ritur quidem, sed non sufficit illa naturalis prudentia, quæ dicitur reftum judicium {bon sens, common sense'); sed, in iis qui studio incumbere valent, desideratur competens prin' cipiorum theologiæ moralis scientia, et in aliis recursus ad viros prudentes, quorum consiliis suam conscientiam recte formare valeant. Nam, quando agitur non solum de jure positivo, sed etiam de multis conclusionibus juris naturalis, sæpe mentem fugit aliquis respeClus qui, si fuisset cognitus, conscientiam multum juvâsset ad reftum judicium efformandum. Quamvis enim principiorum cognitio directe ad synderesim pertineat, nihilominus ad diélamen conscicntiæ reéte formandum maxime prodest : quo melius innotescit legis sensus,eo facilior fit ejusdem applicatio casui particulari. 384. Confessarii præcipue tenentur hujusmodi studio incumbere, ut alibi probavimusQuare Benediflus XIV eos admonet’, “ut in re dubiâ, propriæ opinioni non innitantur, sed, antequam cau­ sam dirimant, libros consulant quamplurimos, eos cumprimis quo­ rum doétrina solidior, ac deinde in eam sententiam descendant quam ratio suadet ac firmat auiloritas.” (a) Non innitantur videli­ cet propria opinioni, quæ sæpe fallax est : plus enim sapientiae in multorum quam in unius judicio invenitur, (b) Libros plurimos con­ sulant, ad facilius idem incommodum præcavendum; quod enim unum auétorem fugere potuit, non tam facile multos fugiet, præser­ tim si non ad eamdem scholam, sed ad diversas scholas pertinent : experientia enim constat quam facile auétores ejusdem scholae, absque ulteriori examine, antecessorum opiniones et argumenta fiducialiter repetant ! (c) Illos autem libros seligant quorum doclrina est solidior, qui scilicet scientia, prudentia et pietate, majorem famam sibi comparaverunt, et rem ex professo, non obiter perpenderunt nec tam numerandi quam ponderandi sunt auélores, quorum opera leguntur, (d) In eam sententiam descendant quam ratio suadet ac * Syn. Theol. Mor., De Pænit., n. 370-374. ’ Bened. XIV., Constit. Aposlohea Constit. de Praeparat, ad Jubi­ laeum, an. 1750, § 2t. 220 DE CONSCIENTIA firmat aufloritas. Unde, in quantum fieri potest, tum rationibus intrinsecis, turn extrinsecis auéloritatibus attendendum est : argu­ menta allata critice expendantur, attentis temporum et locorum adjunflis, et generatim loquendo non pluris aestimetur theologorum aufloritas quam pondus rationum quas afferunt. Attamen, si doflrinà communi omnium scholarum aliqua conclusio firmatur, eo ipso magna probabilitate pollet, etiam independenter ab argumen­ tis allatis; nec ab ea recedendum est nisi in medium proferatut nova ratio quæ hucusque ignorata fuit. k I Μ 3^5· (C) His omnibus perpensis, si conscientia judicium moraliter certum ferre nequit, remanet ut recurramus ad prin­ cipium reflexum, cujus ope praflicum dubium in moralem certitudinem convertatur. Jamvero, inter principia reflexa, alia sunt universalia, quia in quovis dubio de liceitate aflionis ad efformandam conscientiam praflicc certam adhiberi possunt ; talia sunt : lex dubia non obligat, — in dubio melior est conditio possidentis, aliaque quæ in systematum critica expositione mox declarabimus; alia vero sunt particularia, quæ in quibusdam tantum materiis adhiberi valent, v. g. in dubio faiïum non prœsumitur, sed probari debet, — in dubio standum est pro valore acliis, — in dubio prœsumptio stat pro superiore, etc.; quæ quidem in variis Traélatibus exponun­ tur. Quorum ope dubium excutitur, ct conscientia morali­ ter etpractice certa efformatur. Si quis v. g. post maturam rei investigationem, judicaverit legem jejunii in tali casu esse vere dubiam, propter graves rationes, simulquc admit­ tat veritatem principii “lex dubia non obligat", statim con­ cludere potest : hujusmodi lex in hoc casu me non obligat; quod quidem judicium est moraliter ct practice certum. Nam, ex unâ parte, probabilistæ tanquam moraliter certum habent principium "lex dubia non obligat"; aliunde certo moraliter constat in hoc casu legem jejunii esse dubiam; ergo certum est moraliter hanc legem me non obligare. 386. Rudes autem, qui principii reflexi usum non expli­ cite didicerunt, nihilominus praflicc certam conscientiam sibi efibrmant, quia, morali sensu refle utentes, judicant se prudenter agere, eo quod talis vel talis afl;io non videtur, omnibus attentis, clare ct certo prohibita1 ; si vero dubium * Vieux Moraliste, ap. A mi du Clerg^A- XXII, P- 753-758· DE CONSCIENTIA nUBIA. 221 nimis eos torqueat, virum prudentem adeunt, præsertim pastorem aut confessorem, ab coque inquirunt quid sit faciendum. § II. De variis systematibus AD SOLVENDUM DUBIUM PRACTICUM EXCOGITATIS. 387. Status quaestionis. Permanente dubio praclieo de liceitate aélionis peragendae, necessarium est aliquod prin­ cipium reflexum ad efformandam conscientiam practice cer­ tam, ut supra diximus. Quodnam sit vero principium uni­ versale ac moraliter certum, cujus ope dubium praéticum solvi queat, inter catholicos doctorcs per plura sæcula acri­ ter disputatum est, et hodie etiam multum disputatur. Ad cujus controversiae intelligentiam, pauca sunt prænotanda. 1° Quando moralis certitudo, etiam lata, obtineri nequit, mens practice dubitat utrum lex in tali casu obliget necne; jamvero lex, seu obligatio apparet tanquam prebabilissima,aut inulto probabilior, ceque probabilis, solide probabilis, vel tenui­ ter probabilis, secundum pondus rationum quæ afferuntur ad probandam vim legis obligatoriam; ct ex hoc jam intelligi datur quomodo diversa possint esse principia ad sol­ vendum dubium, secundum diversos gradus probabilitatis. Insuper, ex modo loquendi communiter recepto, pars tuta aut tutior dicitur ea quæ legi seu obligationi favet; pars vero quæ libertati favet, vocatur minus tuta. Quare, si asseritur partem tutiorem esse sequendam, eo ipso signifi­ catur legem esse servandam ut vere obligatoriam. 388. 2° Principia reflexa a variis systematibus proposita non valent, juxta omnes prudentes, nisi ubi agitur de solo licito vel illicito; si enim non de solo licito agitur, sed de valido, seu de effcéhi necessario consequendo, generatim pars tutior est sequenda; quod præsertim in tribus casi­ bus occurrit : — (A) Quando agitur de medio ad salutem necessario; cum enim, amissâ salute ætcrnâ, omnia bona simul amittantur, quæcumque sit intima animi persuasio, nil sane faciendum est ex quo pcriclitctur æternitas. Ita, ubi agitur de verita­ tibus credendis necessitate medii, v. g. de fide in Deum incarnatum, sequi non licet opinionem probabilem, ut 222 DE CONSCIENTIA constat ex damnatione hujus propositionis (4) ab Innocen­ tia XI, 2 martii 1679: “Ab infidelitate excusabitur infidelis non credens, duélus opinione ininus probabili.1” 389. (B) Quando agitur de valore sacramenti, ut constat ex damnatione hujus propos. (1) ab eodem Pontifice2 : "Non est illicitum,in sacramentis conferendis sequi opinio­ nem probabilem de valore sacramenti, reliétâ tutiore.” Videlicet, in dubio num talis materia sit sufficiens pro vali­ ditate sacramenti, minister tenetur, ob reverentiam sacra­ menti bonumque fidelium, tutiorem adhibere materiam, si eam præ manibus habeat; si vero hæc desit, et necessarium sit ministrare sacramentum, dubiam materiam adhibere fas est, ad providendum, in quantum fieri potest, fidelium saluti. — Exceptio tamen datur casu quo Ecclesia potest et rationabiliter praesumitur supplere defetSlum, ut contingit aliquando pro jurisdictione ad validitatem absolutionis requisitâ, aut pro impedimentis matrimonii mere ecclesias­ ticis, ut suo loco exponimus. 390. (C) Quando agitur de periculo damni temporalis vel spiritualis, sive proprii sive alieni, quodprœcaverc vel impedire tenemur exjustitiâ aut ex caritate. I ta non licet, absque neces­ sitate, sumere cibum probabiliter venenosum ; neque ægrotanti remedia applicare dubia, quando alia certo efficacia præsto sunt; neque sese aut alios proximo periculo formaliter peccandi, sine sufficienti ratione,probabiliter exponere; quia in his omnibus probabilitas non removet periculum aliquod malum inferendi quod cæteroquin certo avertere tenemur. Extra hos casus, quando de solo licito agitur, varia sunt systemata. T. Variorum systematum conspectus historicus. ΐί 391. Nullum systema ante sæc. XVI. Per multa sæcula, nullum systema proprie diclum excogitatum ac digestum fuit ad dubia praCtica solvenda; sed Patres et Theologi, datâ opportunitate, dubia occurrentia cum quadam benignitate ’ Densing., n. 1021; quæ propositio ut minimum tanquam scandalosa et in praxi perniciosa reprobata fuit; cfr. Viva, in hanc propos. 3 Ibid., η. 1018. DE CONSCIENTIA DUBIA. 223 resolvebant, diversis principiis reflexis, præsertim vero docendo non esse urgendam legis dubiæ obligationem. (A) Inter Patres, 5. Augustinus, de quæstione agens primis saecu­ lis agitatâ num Christianis liceret matrimonium cum infidelibus contrahere, declarat in Evangelic vel apostolicis litteris rem non fuisse sine ambiguitate definitam, ideoque id non reputari pecca­ tum, “quoniam revera in N. Testamento nihil inde praeceptum est, et ideo aut licere creditum est, aut vdut dubium dereliftum.'" — Alias, interrogatus num, in casu necessitatis, vesci liceret cibo ido­ lis oblato, respondit : “ Aut artum est esse idolothytum, aut cer­ tum est non esse, aut ignoratur : si ergo certum est esse, melius Christiana virtute respuitur; si autem vel non esse scitur, vel ignoratur, sine ullo conscientiæ scrupulo in usum necessitatis assumitur.’” Ita etiam 0’. Gregorius Nazianzenus cuidam Novatiano, asserenti secundas nuptias esse illicitas, reponit : “ Quo argumento id con­ firmas? Aut rem ita esse proba, aut, si id nequis, ne condemnes. Quod si res dubia est, vincat humanitas et facilitas.3 ” 392. (B) Scholastici vero, usque ad sæculum XVI, integrum morale systema non proposuerunt, sed docuerunt legem incertam vel non ligare, vel saltem non ligare eodem modo ac legem certam, et inter opiniones plus minusve probabiles distinguere coeperunt; juxta plures, probabilior pars sequenda erat, juxta alios, obligatio dubia urgenda non erat. Sed, cum illis temporibus nondum sole­ ret accuratum discrimen institui inter dubium speculativum et practicum, et inter certitudinem direélam, vel indireélam, sæpe difficile est eorum mentem certo cognoscere. (a) Ita 5. Thomas asserit nullum ligari per præceptum nisi me­ diante scientia seu notitia præcepti4 : “ Unde nullus ligatur per præceptum aliquod nisi mediante scientia illius præcepti; et ideo ille qui non est capax notifier, præcepto non ligatur; nec aliquis ignorans praecejptum Dei, ligatur ad præceptum faciendum, nisi quatenus tenetur scire præceptum. ” Quemnam vero certitudinis gradum requirat scientia aut notitia, ibi non clare exponitur; hæc sane excludit opinionem mere conjefluralem, aut tenuiter probabi­ lem; utrum vero sufficiat probabilior cognitio an requiratur moralis certitudo, non satis ex hoc loco constat. — Alibi declarat eum pec­ care qui dubitat num plures praebendas habere possit, et nihilomi' S. August., De fide et operibus, c. 19, n. 35, ap. Aligne, P. I... XL, 221; cfr. De conjug. adult., lib. I, c. 25, η. 31, Afigne, P. L.,XL, 468-469. ■ 5. August., Epist. 47, ad Publicolam, n. 6, Afigne, P. L. XXXIII, 187. 3 0'. Gregor. Nas., Or. 39, In sancfla lumina, n. 19, Afigne, P. G, XXXVI, 358. 4 5. Thom., De veritate, q. 17, a. 3. 224 DE CONSCIENTIA. nus, manente tali dubitatione, eas retinet, quia periculo peccandi se exponit' ; et ita probabiliorismo favere videtur; sed, cum dicat “ manente ialidubitatione," quidam hunc locum intelligunt de eo qui, praflice dubitans, has praebendas retinet, quin sibi conscientiam efformaverit. Quare probabilioristœ, œquiprobabilistes et probabi­ listic Angelicum Doélorem in suum sensum trahere conantur; nobis videtur ejus mentem dubiam esse, quia nullum systema hae­ de re digessit. — Idem dici potest de 5. Bonaventurâ, de Scoto, S. Antonino multisque aliis Doétoribus. 393. (b) Attamen, fatente Medina, primo probabilismi fautore, non pauci theologi, ante sæculum XVI, tenebant sequendam esse probabiliorem opinionem, reliélâ probabili. En ipsius verba’ : “ Hanc quæstionem difficilem satis explicat doélissimus Soto, lib. 3 de Justitia, q. 6, a. 5, ad. 4, in hunc modum : dicit enim quod, licet in speculativis, et in gymnasio licitum sit aliquando sequi opinio­ nem probabilem, reliélâ probabiliori, ceterum in moralibus et in rebus quæ pertinent ad jus tertii, non est licitum sequi opinionem probabilem, reliélâ probabiliori. Sentiunt idem Sylvester, verbo opinio, § 2, Conradus, in lib. de Contradi., quæst. ultimâ, et, quod magis movet, Dominus Cajetanus in suâ Summâ, verbo opinio. ” Postea argumenta exponit quibus præfati auélores suam fulciebant sententiam : 1) Qui sequitur opinionem probabilem, reliélâ proba­ biliori, exponit se periculo peccandi, et eligit id quod minus cer­ tum est, relinquendo quod magis certum est : ergo peccat. 2) In dubiis tutior pars eligenda est; sed opinio probabilior est tutior; ergo sequenda. 3) Quando ex utrâque parte periculum est, in eam partem est inclinandum, quæ majoribus rationibus confirmatur. 4) Judex qui pronuntiaret sententiam contra eum qui probabiliora testimonia adducit, certe peccaret mortaliter, et committeret injus­ titiam; ergo qui sequitur opinionem probabilem, reliélâ probabi­ liori, absque dubio peccat. — Igitur, quando scribebat Medina (an. 1577), jam florebat probabiliorismus, argumentis non spernendis fulcitus. 394. i° Systema antiquorum probabilistarum . (A) Pri­ mus qui illud systema expresse propugnavit, est præfatus Medina, qui, 1. cit., ita suam mentem declarat : “ Sed mihi ’ Quodlib., 8, a. 13. — De mente X. Thoma late scripsit Thyrsus Gonzales, S. J., in famoso opere, cui titulus : Fundamentum Theologiæ moralis, id est Tr. theol. de reélo usu opinionum probabilium, diss. IX; cujus operis compendium invenies ap. Migne, Curs. Theol., t. XI, p. 1397-1476· ’ Bartholom. a Medina, Expositio in lin’ 2X, q. 19, a. 6, conci. 3*, p. 178-179 ed. Venetæ, 1580. 3 De mente antiquorum probabilistarum erudite scripsit Fr. Ter Haar, De systemate morali antiq. probab., Paderbornæ, 1894. DE CONSCIENTIA DUBIA. 225 videtur, quod si est opinio probabilis^ licitum est eam sequi, licet opposita probabilior sit. ” Hæc autem adducit argumenta : (a) opinio probabilis in spe­ culativis ea est quam possumus sequi sine periculo erroris et de­ ceptionis; ergo opinio probabilis in praéticis ea est quam possumus sequi sine periculo peccandi, (b) Opinio probabilis ex eo dicitur probabilis quod possumus eam sequi sine reprehensione : ea est enim quam asserunt viri sapientes et confirmant optima argumenta; ergo implicat contradictionem quod sit probabilis et quod non pos­ simus eam licite sequi, (c) Opinio probabilis est conformis reétæ rationi et existimationi virorum prudentum; et quanquam opinio probabilior est conformior et securior, eam sequi non tenemur, quia nemo obligatur ad id quod melius et perfeélius est. (d) Opposita sententia cruciat animos timoratos, eos obligando ad inquirendum quænam sit opinio probabilior. — Aliunde, quidquid adversarii dicunt, qui sequitur opinionem probabilem, non se exponit peri­ culo peccandi, quia, licet probabilior sit tutior, probabilis est secura et tuta. — Quæ argumenta in unum contrahi possunt : qui proba­ biliter agit, prudenter agit, ideoque non peccat. 395· (B) Medince systema primum in Hispanid, postea vero in ceteris regionibus mox pervulgatum est ct usque ad sæculum XVII satis commune evasit. Triplici tamen modo propugnatum est : (a) alii siquidem, quos moderatos appellant, dicunt opinionem probabilem non esse sequendam quando hæc dubie aut multo minus probabilis est; opi­ nionem vero pro lege eligendam esse, cum hæc est certe seu notabiliter probabilior; (b) juxta alios vero, qui simplices aut puri probabilistic dicuntur, licet sequi opinionem probabi­ lem, etiamsi contraria opinio sit certo aut notabiliter proba­ bilior; (c) tandem pauci laxistœ contenderunt licitum esse sequi opinionem etiam tenuiter probabilem. 396· (a) Inter moderatos recensentur non pauci insignes theo­ logi Societatis fesu : Suarez (1548-1617), qui docet quidem licitum esse sequi opinionem probabilem circa honestatem aôlûs’, sed alibi addidit*3 : “ Major probabilitas est quædam moralis certitudo, si excessus probabilitatis certus sit” ; — kebellus, (+ 1608), qui scri­ bit3 : “Certum autem est, ut alibi ostendetur, neminem salva conscientiâ sequi posse opinionem, quæ minus probabilis ab eo esse cognoscitur”; ex contextu, agitur de certo minus probabili opi­ nione, ct in aliis locis æquiprobabilismo lavet; Gregorius de ' De Religione, Tr. IX, 1, IV, c. 15, n. 21. 3 De Legibus, I, VIII, c. 3, n. 19. 3 De obligat. Justitiæ, Religionis et Caritatis, 1608, P. 1,1. 3, q. 5, n. 5. Tm 01.. Mor. II. — 8 2 2« DE CONSCIENTIA. Valentia, (+ 1603), asserens licere sequi opinionem probabilem, quando vere dubitatur quænam sit vera, non autem quando altera opinio vere est probabilior'; — Theophilus Raynaudus, qui idem tenet, quando rationes sunt æque aut fereæque validas; — Esparza, an. 1667 scribens fas esse sequi opinionem probabilem, dummodo tamen altera non sit omnino indubitanter probabilior3; — Terillus, (t 1676) idem docet, dummodo opposita sententia sit solum paulo probabilior3; — Mantianus de Ruvere, qui ait4 : “ Quando proba­ bilitas opinionis minus tutæ speculative conceptæ quoad honesta­ tem tantum materialem est aequalis cum probabilitate opinionis tutioris... vel quando excessus probabilitatis non est valde nota­ bilis... tunc licitum est sequi hujusmodi opinionem minus tutam, reliélâ tutiori ” idem fere docuerunt Rassler (f 1713), Antonins Mayr, Gabr. Daniel {y 172S), Joa. Reuter (f 1762), J. Biner F. Manhart, etc.5 — Quibus consentiunt nonnulli Dominicani, quales sunt Martinez Prado, Fr. de Arat/χο, Passerini de Scxtulâ, neenon Benediflini, ut Ant. Perez (1559-1637), Bened. Schmier,— aliique sive regulares, vd. Joan. Bossitts, O. Barnab., Ant. Cotonius, O. S. F., G. Herincx, O. M., Ant. Schiara, O. Theat., Roncaglia, C. M. D., Eusebius Amort, can. regularis, Fr. Sylvius. 397. (b) Inter probabilistas puros seu simplices, multi numerantur theologi diversarum scholarum; ita, e Societate Jesu : Fr. Toletus 1596), Emmanuel Sa (f 1596), Joa. Azor (t 1607), G. Vasguez (+1604), Lessius (t 1623), Laymann (f 1625), Castropalaus (+ 1633), J. Lugo (f 1660), Cardenas (+ 1684), Dechamps (+ 1701), Lacroix (f 1714), Mazzotta (f· 1748), Gary Ballerini, Sabetti, Gcnicot, Moldin, etc. — Quibus jungi possunt : Bonacina, episcopus Uticensis (f 1631), C. Lupus, O. S. A. (f 168r), Sparer, O. S. F. (f 1714), Salmanticenses, Ord. Cannelit. (t 1717-1734). aliique multi præsertim sæc. XIX. 398.(c) Quidam tamen probabilistic plus æquo laxisnto favere non dubitarunt; quandoque tenuerunt opiniones tenuiter vel dubie tantum probabiles esse vere probabiles, ideoque licitas; quando­ que dixerunt licitum esse sequi opiniones probabiles etiam cum agitur de iis rebus ad quas extendi non debent (supra, n. 388). Ita v. g. Joa. Sanchez, seu Sanctus (t 1624), Bauny, S. J. (f »649), fMinder, O. SS. Trin. (f 1663), Diana, Theatinus (f 1663), Tamburini, S. J. (+ 1675), Moya, S. J. (+ 1684), Joa. Caramuel, Cistercien, et cp. Vigevan.. in Italiâ (t 1682), quem Alphonsus principem laxistarum vocat. ’ In 2λ,π 2·*··, disp. V, q. 7, punit 4, dub. 3. 3 De aélibus hum., Appendix ad q. 23. 3 Tract, de Conscientiâ, probabili, q. 2, n. 15. 4 Concordia doélrinæ Probabdistaruin cum doélrinâ Probabilioristarum, P. III, 100, cd. 1707. 5 Horum aliorumque, quos infra allegamus, sententias recenset F. Ter Haar. op. cit., p. 52-65. DE CONSCIENTIA DIJBlrX. 227 Sumini Pontifices Alexander I7//(1665 i6ô6) et Innocentius XJ (1679) varias propositiones nimis laxas damnarunt, ipsumque laxismi principium hac propositione contentum : “Generatin'!, dum proba­ bilitate sive intrinseca sive extrinsecâ quantumvis tenui, modo a pro­ babilitatis finibus non exeatur, confisi aliquid agimus, semper pru­ denter agimus. 399. 2° Tutiorismus. Ad probabilistarum excessus vitandos, nonnulli theologi tutiorismum propugnarunt, con­ tendentes in dubio tutiorem partem esse eligendam, etiam quando agitur de solo licito. Duplex distinguitur tutioris­ mus: absolutus, juxta quem non licet sequi opinionem liber­ tati faventem, etsi probabilissimam; mitigatus, qui tenet opi­ nionem pro libertate eligi non posse, nisi sit probabilissima. fA) Tutiorismum absolutum advocarunt Sinnichius, doctor lovaniensis (+ 1666), et janseniske. Ili siquidem docebant quædam præcepta esse hominibus vere impossibilia, et, ad facilius hanc pro­ positionem tuendam, rigorismo indulgebant, et onera importabilia fidelibus imponere non dubitabant. Non licet, inquiebant, volun­ tarie se exponere periculo peccandi; atqui, sequendo opinionem etiam probabilissimam, periculum peccandi incurrimus, cum hæc possit esse falsa’. Quem errorem damnavit Alexander 1'111, y dec. 1690, hanc reprobando propositionem 3a,‘!: “Non licet sequi opinionem vel inter probabiles probabilissimam*3”. Et merito; nam, si ad licite agen­ dum requiratur certitudo stride dida, nec liceat in dubiis sibi ciïormare conscientiam Jraflice certam ex principio reflexo, in plu­ ribus circumstantiis vel ab agendo abstinendum esset, vel peccan­ dum; nam ex unâ parte, sæpe dubia occurrunt, et ex altera, humana voluntas tam infirma est ut viam tutiorem semper eligere non valeat. — Quare tutiorismus non est vere tutus : jugum enim into­ lerabile imponendo, contra Evangclii mentem4, auget peccata. ’ Ap. Denzing., n. 1020. • Ad rem Sinnichius, in opere Saul cx-rcx, lib. I, c. 95, n. 357 : “Nemo nescit humanam quamcumque opinionem, eo ipso obnoxiam esse periculo erroris, quod non transcendat limites probabilitatis... Si enim opinio sive minus probabilis, sive etiam minus quam probabilis, potest esse vera; ita ex advei so opinio probabilior, vel etiam probabi­ lissima, potest esse falsa. ” 3 Denzing., n. 1160. 4 Christus siquidem ait : “Jugum enim meum suave est, et onus meum leve” (Matt., XI, 30). Nonne de tutiorismo prædicari pofest quod Petrus de lege mosaicâ dicebat : “ Nunc ergo quid lentatis Deum, imponere jugum super cervices discipulorum quod neque patres nostri neque nos portare potuimus?” (A<7., XV, 10.) 228 i DE CONSCIENTIA. desperationem generat, et a praxi religionis multos arcet; quoad multos igitur, est tutissima damnationis via. 400. (B) Tutiorismus mitigatus a quibusdam lovaniensibus doéloribus propugnatus est, qui jansenianos errores emolliri conati sunt, dicendo fas esse opinionem sequi probabilissimam; inter quos Opstraet (+ 1720). Steyart (+ 1701). /le uricus a S. Ignatio (+ 1719), Denslf quibus adhaesit Card. Gerdii, 1802. Eodem fereargu mento innitebatur ac supra : videlicet opinionem sequendo quæ non est probabilissima, periculo peccandi exponimur. — Quod quidem falsum est; nam, etiam quando non adest talis probabili­ tatis excessus, conscientia practice certa formari potest ex principio reflexo, et ita vitatur omne periculum formaliter saltem peccandi. — Tutioristæ rejiciunt quidem principium reflexum, sed immerito; nam opinio probabilissima, quam sequi permittunt, vel parit con­ scientiam certam, vel non; si prius, incidimus in tutiorismum abso­ lutum ct damnatum; si posterius, conscientia remanet praftice dubia, nec tutum est eam sequi. Quare hodie de tutiorismo aitum est. 401. 30 Probabiliorismus. (A) Ad vitandos scopulos laxismi ct tutiorismi, mediante sæculo XVII, renovatus est probabiliorismus, qui ante Mcdinam jam floruerat. Quidam pontifices, præsertim Alexander VII et Innocentius XI, huic revivisccntiæ non parum contulerunt. Prior damnavit quadraginta quinque propositiones “ Christian® disciplinæ relaxativas et animarum perniciem inferentes”; ejusque hortatui maxime adseribendum est quod Dominicain, an. 1656 gene­ rali Capitulo congregati, contra laxiores dodlrinas certare decreve­ runt. Ex eo tempore videlicet omnes fere probabiliorismum pro­ pugnarunt; inter quos : Julius Mercorus (+ 1669),/. Gonet, 1681, Contcnson (+ 1674), Pagnanus (+ 1678), Natalis Alexander (+ 1724), Concina (+ 1756), Billuart (1757), Patuzzi (+ 1769). Quibus annu­ merandi sunt pauci Jesuitic, ut Antoine (+ 1743), Elizalde; sed præ· cipue Thyrsus Gonzalez (+ 1681), qui, probabilismi excessus videns, Traétalum scripsit de reéto usu opinionum probabilium, in quo probabiliorismum propugnabat1; eumdem, post multas superatas * Gonzalez, Fundam. Theologiæ moralis. — Hic subjicimus textum famosi decreti Innocenta XI, de quo acriter disputatum est inter Patrem Brucker, S. J. (Etudes, t. 86, p. 779 sq., t. 91, p. 831 sq.) et Patrem Mandonn t, O. P., (Revue Thomiste, sept. 1901 —janv. 1903, sepa­ ration edit. décret (CInnocent XI, contre le Probabilisme, Paris, 1903); genuinus illius decreti textus, diu ignotus, 21 apr. 1902, auftoritate J. B. Lugari, S. Officii assessoris, publici juris failus est. “ Feriâ 4.Ί, die 26 Junii 1680. Faôâ relatione per Patrem Lauream contentorum in litteris Patris Thirsi Gonzales, S. J., SSm0 D. N. direc- DE CONSCIENTIA DUBIA. 229 difficultates, consulente Innocent™ XJI, publici juris fecit, et intra unius anni spatium duodecies prelo commisit. Ex quo tempore, non pauci Jesuitæ idem systema advocarunt, v. g. Estrix, D. Nunnez, Blanchet, Bonnet, Malatra, Ehrentreich, Muni'essa, Taberna, Gisbert, Gabriel Antoine; plures tamen probabilismo adhærere perrexerunt. — Franciscani, quorum plurimi probabilismum defen­ derant, Mantuæ congregati in Capitulo generali, an. 1762, opinio­ nem probabiliorem sequi decreverunt'. Idem antea declaraverat Conventus generalis cleri gallicam', an. 1700, suggerente Bossuet1, Multi alii auétores, eodem sæculo XVIII, probabiliorismum docue­ runt, inter quos F Genet (+ 1702), L. Habert (+ 1718), J. Pontas (+ 1728), fratres Ballerini, Petrus et Hieronymus (+ 1764). Imo Benediflus XIFjussit Theologiam moralem Patris Antoine, S. J., probabilioristæ, in Seminario de PropagandA Fide exponi. 402. (B) Doftrinam vero probabiliorismi dilucide ac moderate sic exponit Billuartz : (a) In concursu duarum opinionum de honestate objeélivâ aôtionis, non est licitum sequi minus probabilem et minus tutam, reliélâ probabiliori tis, Eminentissimi DD. dixerunt, quod scribatur per Secretarium Sta­ tus Nuntio Apostolico Hispaniarum, ut significet diflo Patri Thirso, quod Sanélitas sua benigne acceptis, ac non sine laude perletflis ejus literis, mandavit, ut ipse libere et intrepide prædicet, doceat et calamo defendat opinionem magis probabilem, necnon viriliter impugnet sen­ tentiam eorum, qui asserunt, quod in concursu minus probabilis opi­ nionis cum probabiliori sic cognitil et judicata, licitum sit sequi minus probabilem, eumque certum faciat, quod quidquid favore opinionis magis probabilis egerit et scripserit gratum erit Sanélitati Suæ. Injungatur Patri Generali Societatis Jesu de ordine Sanilitatis Suæ, ut non modo permittat Patribus Societatis scribere pro opinione magis probabili et impugnare sententiam asserentium, quod in concursu minus probabilis opinionis cum probabiliori sic cognitA et judicata, licitum sit sequi minus probabilem; verum etiam scribat omnibus Universitatibus Societatis, mentem Samflitatis Suæ esse, ut quilibet, prout sibi libuerit, libere scribat pro opinione magis probabili et impu­ gnet contrariam prædiélam; eisque jubeat ut mandato Sanilitatis Suæ omnino sese submittant. ” Cujus decreti historiam et commenta­ rium tradit F. Ter Haar, C. ss. R., in opusculo Ven. Innocenta PP. XI de Probabilismo Decreti historia et vindicia, Tornaci et Parisiis, 1904; sensu plane diverso idem decretum exponit Arendt, S. J., ap. Analefia ecclesiastica, 1902, p. 306 sq. ct p. 353 sq. Cfr. Revue thomiste, janv. 1903, mai-οΛ. 1903, mai-juin et sept.-oit. 1904, ubi diversas disputa­ tiones dc eodem decreto invenies; Etudes, t. 86, p. 778 et t. 91, p. S31. ’ Ap. Ter Haar, op. cit., p. 85. ’ Bossuet, Œuvres complètes, cd. Vivès, t. XXII, p. 768; doélrinam Bossuetii invenies ibidem, p. 712, et t. XXXI, p. 1-20. J Billuart, De Aél. hum., diss. VI. 230 DE CONSCIENTIA. et tutiori, (b) In coniliélu duarum opinionum æque pro­ babilium de honestate objeclivâ a 61 Lis, tenemur sequi tutio­ rem. (c) Quando agitur de solâ honestate objeélivâ a6lûs, licitum est sequi opinionem manifeste et solide probabilio­ rem minus tutam, seu faventem libertati, in concursu minus probabilis tutioris seu 4 faventis legi, (d) Ut liceat sequi opinionem probabiliorem, non requiritur quod sit probabi­ lissima, nec sufficit quicumque levis excessus in probabili­ tate, sed requiritur notabilis et moraliter gravis, qui moveat virum gravem atque prudentem ut assentiatur illi potiusquam alteri. k t I 403. Argumenta vero quæ affert, ad hæc fere reducuntur : (a) Non licet sequi opinionem minus tutam, si non sit proprie, so­ lide et expedite probabilis; atqui sententia minus probabilis in conflictu probabilioris non est proprie, solide et expedite probabilis; nam motiva, quibus innititur, non sufficiunt ad obtinendum assen­ sum viri prudentis, sed tantum ad ingerendam aliquam formidinem de opposito : vis enim istorum motivorum eliditur a validioribus motivis, et vir prudens assentiri nequit opinioni quam probabilius judicat falsam. Aliunde conscientiam moraliter certam sibi efformare nequit vi principii reflexi : qui probabiliter operatur, prudenter operatur, aut lex dubia non obligat; illud enim principium non est moraliter certum, cum omnes anti-probabilistæ illud negent impugnentque rationibus saltem probabilibus; ideoque conclusio praclica ex hoc principio deducta non est moraliter certa, (b) Sicut in dubiis speculativis ampleéli tenemur eam sententiam quæ propius ad veri­ tatem accedit et magis periculum errandi excludit, ita in dubiis circa honestatem aélionis, illam opinionem sequi tenemur quæ veri­ similior est et a periculo peccandi efficacius avertit; atqui sane pro­ babilior opinio est verisimilior et magis removet periculum peccandi. 404. Quæ tamen argumenta ita solvere conantur probabilistic. (a) In hoc systemate confunditur ordo cognitionis cum ordine opera­ tionis : in dubio de veritate alicujus opinionis, generating assentiri debemus illi quæ probabilior apparet, sed in dubio de ZziVz7a/8, et a Noldin, n. 209-216; cfr. Ball. P.. n. 175-198, ’ Noldin, n. 212. 236 »1 I DE CONSCIENTIA. mas,1 ligatur per præceptum aliquod nisi mediante scientiâ illius præccpti ” ; atqui sola certa cognitio vera est cognitio : nam qui de aliquA lege dubitat, cognoscit quidem dubium circa eam et obligationem inquirendi, sed ipsam legem non cognoscit; ergo lex dubia obligare nequit. — Minor proba­ tur : certitudo et opposita probabilitas de eâdcm veritate se mutuo excludunt; quamdiu ergo opinio pro libertate pro­ babilis est, opposita pro lege certa esse nequit, etiamsi vere probabilior certo appareat; ergo lex, contra quam habetur certa probabilitas, vere dubia est, ideoque non obligat. (b) Lex incerta 'nequit certam obligationem inducere; nam jus libertatis præcedit jus legis, etsi non tempore, saltem naturâ et ratione, cum obligatio supponat liberam volunta­ tem quæ ligetur; ideoque jus certum et potius libertatis restringi nequit nisi lege certa; atqui lex, contra quam militat opinio certe et solide probabilis, est vere incerta, ut constat ex jam diétis; ergo lex incerta certam obligationem parere nequit. Addit tamen Noldin, n. 213, cum moderatis probabilistis : “Si tamen opinio pro lege sit probabilissima vel notabiliter probabilior quam opposita, legem servare tenemur. Etsi enim ejusmodi opi­ nio veram certitudinem non attingat, praflice tamen æquivalet sententiæ certæ, quia ejus opposita non est vere et certe probabilis ideoque suppeditare nequit normam agendi, cum ad informandam conscientiam practice certam non sufficiat. ” Ex hoc capite, mode­ rati probabilistic prope accedunt æquiprobabilistis.3 410. (C) Exponuntur argumenta contra Probabilismum. Præter ea quæ jam a probabilioristis proposita sunt, supra, n. 403, alia urgent œquiprobabilishe et compcnsationistæ. (a) Principium “ lex dubia non obligat" non valet ubi lex certo probabilior est quam libertas; nam lex certo probabilius existens satis est cognita ut obliget indireHey vi principii generalis quod sincere ad veritatem tendere debe­ mus, ideoque opinionem sequi quæ veritati magis appropinquat.3 — Neque dici potest invincibiliter ignorari legem certo probabilio­ rem : in solo dubio striflo, propter rationum æqualitatem, lex incul­ pabiliter ignoratur; ubi vero objectiva obligatio certo probabilior est, jam non licet judicium suspendere, sed mens adhærere debet * 5. Thorny De verity q. 17, a. 3. * Quod sæpe sæpius repetit 5. Alphonsus in omnibus operibus ab an. 1762 editis; cfr. Gaudi, n. 38-62. » Conciliationem inter utrumque systema recenter tentabat D. N. de Caigny, De Gemino probabilismo licito. DE CONSCIENTIA DUBIA. 237 opinioni quæ verisimilior habetur. — Neque addi potest artum jus libertatis incerta luge tolli non posse; nam jus libertatis non rema­ net certum quando illi opponitur officium arto probabilius, sed vere dubium efficitur, et quidem minus probabile quam ipsum officium. 411. (b) Probabilismus facile viam aperit laxismo; concesso enim omnibus jure sequendi opiniones etiam arto et notabiliter minus probabiles, facile cuique probabilis apparebit opinio quæ magis pla­ cet; concesso pariter quod auéloritas quinque aut sex auélorum gravium ad alicujus opinionis probabilitatem agnoscendam sufficit, quis est qui, in longâ theologorum probabilistarum serie, non inve­ niat quinque aut sex, ceteroquin graves, opinionem plus minusve laxam approbantes? Jam suo tempore 5. Alphonsus scribebat' : “Et revera transaélo sæculo plurimi abusus fuerunt in opinando ad probandas pro probabilibus multas laxas opiniones; ideoque plures Ecclesia proscripsit opiniones, quia immerito vocabantur probabi les, quemadmodum sunt propositiones 27 et 40 proscriptæ ab Ale­ xandro VII, et r, 3, 6, 35, 44 et 57 proscriptæ ab Innocentia XI. Hæ omnes damnatæ fuere, quia in ipsis dicebatur : probabile est, etc.” Paulo post addit se etiam auéloritate plurium fuisse dece­ ptum’ : “Verum est, in primis meæ theologiæ moralis impressio­ nibus plurium auélorum auéloritate duélus, pro probabilibus mul­ tas non satis firmas opiniones admisi; melius tamen re perpensa, eas revocavi, aut reformavi. ” 412. (D) Probabilistarum responsa traduntur. Quas tamen difficul­ tates solvere conantur probabilislæ (a) Animadvertunt siquidem opinionem solide, etsi minus probabilem, etiam cum probabiliore comparatam, suam retinere probabilitatem, neque ejus vim penitus elidi : secus, contraria opinio jam non esset probabilior, sed mora­ liter certa. Jam vero, stante opinione certe et solide probabili, lex vere et striéle dubia manet, ideoque legitime applicari potest prin­ cipium : lex dubia non obligat. Neque adest obligatio prailia sequendi sententiam verisimiliorem : secus enim, id faciendum esset etiam quando opinio favens legi est tenuiter probabilior, et ita in probabiliorismum incidimus. — Quare obligatio, etiam ceno probabilior, inarta manet, quamdiu opinio libertati favens certe et solide probabilis est; nec proinde striéle imponenda est, sub pænà peccati, ne forte jugum nimis onerosum humanæ infirmitati impo­ natur et homines adhuc virtute debiles a religione arceantur. (b) Neque laxismUs serio timendus est, dummodo probabilismus prudenter adhibeatur, id est solummodo quando opinio favens liber­ tati, etiam cum contraria opinione comparata, solide probabilis manet, — et aliunde cum hac cautione ut opinio probabilis non habeatur ut quid perfeélum, sed ut quid striéle loquendo licitum. ’ 5. Alphonsus, Homo apost., Tr. I, n. 73. » Ibid., n. 78. » Lehntk., n. 94-106; Hall. P., n. 198; Noldin, n. 216. 238 DE CONSCIENTIA. IJæc ergo attendantur verba probabilistæ Noldin (n. 216) : “Si homo Christianus in servitio Dei nil aliud ageret, nisi quod striéle lex ex principiis probabilismi postulat, profecito vitam ageret parum christifideli dignam; probabilistarum autem praxis hæc est : ubi agitur de obligatione imponenda et de peccatis dijudicandis, benigni sunt ad evitanda pericula formaliter peccandi; ubi autem de con­ sequenda perfeftione et de exercitio virtutum agitur, ad summa nituntur, servitium Deo debitum non ex obligatione legis, sed ex amore et gratitudine erga divinam majestatem dimetientes. ” 413. Conclusio. Quibus positis, admittimus probabtlismum, non quidem ut perfectionis aut vitæ christianæ nor­ mam, sed tanquam systema ex quo dignosci possit minimum quod requiritur ad peccatum vitandum. Etenim, quando agitur de legibus canonicis, ipsa Ecclesia, cujus est suas leges authentice interpretare, æquivalentcr declarat licitum esse sequi opinionem certe probabilem, libertati faventem; ita, inter Regulas justis in Sexto, legitur : “ Oaia restringi, et favores convenit ampliari" (rcg. 1 5); “ In obscuris minimum est sequendum" (rcg. 30); “ In poenis benignior est interpre­ tatio facienda ” (rcg. 49); “ Contra cum qui legem dicere potuit apertius, est interpretatio facienda" (reg. 57). — Jamvero quod dicitur dc legibus ecclesiasticis, de aliis omnibus pari ratione dici potest; si enim Deus striéle nos ligare voluisset, sub pcenâ peccati et æternæ damnationis, clare suam mentem nobis manifestavisset; ubi ergo lex divina, sive positiva sive naturalis, incerta est, propter grave dubium de ejus existentiâ, quis dicere audebit hominem stride eam servare teneri, sub pœnâ damnationis? 414. Attamen, ut opinio sit certe et solide probabilis, non admittimus sufficere ex se aulloritatem quinque vel sex gra­ vium theologorum, quando scilicet contra ipsos militat gra­ vissima ratio, quam non solverunt1. Potest enim fieri ut hi, quamvis graves, decepti fuerint, ct tanquam probabilem * Hanc esse mentem S. Alfrhonsi, ex iis patet quæ dicit 1. 1, Tr. I, n. S3 : “ Confessarius, antequam aliquam opinionem amplexetur, tene­ tur utique intrinsecas rationes perpendere; et cum ei occurrit ratio aliqua convincens pro tutiori opinione, cui adæquatam responsionem suppetere non aspicit, tunc oppositam minus tutam ampletli non p «test, quamvis plurimorum doftorum auôïoritas ipsi faveat : modo auctori­ tas non sit tanti ponderis ut videatur ei magis quam rationi apparenti deterendum. ” DE CONSCIENTIA DUBIA. 239 habuerint opinionem quæ, omnibus sedulo perpensis, vere probabilis non est; bine eorum argumenta serio perpendi debent, ut supra monuimus, n. 384, et, si debilia appareant sive in se, sive ob mutatas circumstantias, eorum opinio rejici debet. — Praeterea pluris facimus fidelium sensum universalem, solidæ rationi innixum, quam quinque vel sex gravium theologorum auéloritatem, quæ in casu particulari eidem adversatur; quare, si ut probabilis a quibusdam theo­ logis dicatur opinio, quam reprobat communis fidelium sen­ sus *, eam ut improbabilem rejicimus. — Quoad intrinsecas rationes, majoris sunt ponderis, in re morali, eæ quæ ad sensum moralem appellant quam quæ nimis subtiles sunt et a principiis metapliysicis deduétæ; quælibet enim scientia suum genus probationum habet : jamvero scientia morum non tam mctaphysicis innititur argumentis quam moralibus principiis quæ ratio praética prudentûm ct honestorum percipit. Qui vero volunt non solum a peccato abstinere, sed Christianas virtutes colere, perfectionis regulas non apud casuistas quærent, sed apud ascetas, et præsertim apud sacros au (Stores et Patres, qui de virtutibus disseruerunt. 30 De systemate compensationis. 415. (A) Expositio. Cum in præfatis systematibus non paucæ inveniantur difficultates, quidam auétores novum systema cxcogitârunt, ad dubium solvendum ex principio rationis sufficientis, seu compensationis : ita, inter alios. Manier, Laloux, Potton-. (a) Juxta eos siquidem, lex dubia non omni vi obligatoria caret, nec omnem suam obligandi vim habet, sed plus minusve obligat, prout plus minusve cognoscitur : quoties lex est omnino cognita, totam habet suam vim obligandi relate ad nos, quoties e contra nobis est penitus ignota, nullo modo obligat; ergo, si lex sit imperfcéle cognita, imperfeClc nos ligat. Jamvero, ut licite agere ' Exemplum habes in Tr. de Virtute Justitia, n. 483, ubi agitur de errore circa personant læsam, quando quis v. g. intendens oeddere Caium, occidit Titium. ’ Manier, Compendium Philosopbiæ, ed. ioa, t. Ill, Append. I, p. 539-553; Laloux, De Actibus humanis, diss. IV, p. 42-148 (quod opus nondum absolutum, non ab ipso auctore, sed a discipulo fuit edi­ tum); Potton, O. P., De Theoria probabilitatis, Parisiis, 1S74. 240 DE CONSCIENTIA. possimus contra legem etiam imperfeéle obligantem, quædam causa excusans, seu ratio sufficiens, aut compensatio exigitur. Seu, aliis verbis, lex dubia non tanti valet quanti lex certa, sed pluris valet quam lex nulla, ideoque, ad rela­ xandam ejus obligationem, requiritur aliqua ratio sufficiens, licet minus gravis quam pro lege certâ. (b) Quod alio modo declaratur : in transgressione etiam materiali legis justæ, semper aliquod malum invenitur; nam, ex diélis, lex est ordinatio rationis, et qui eam etiam ignoranter violat, aliquod detrimentum sibi aut aliis infert : ita duellum, infanticidium aliaque hujusmodi, quamvis ignoranter commissa, vere individuis et societati nocent; proindeque scienter se exponere periculo mali materialis, sine ratione sufficienti, est peccatum, sed licitum est, si adsit ratio sufficiens proportionate gravis. Hic enim applicari possunt principia superius tradita, n. 175-182, de voluntario indireElo : licet ponere actum in se bonum aut indifferen­ tem, ex quo praevidetur malus effeélus probabiliter secutu­ rus, dummodo adsit ratio proportionate gravis. Qui scili­ cet violat legem dubiam, praevidet quidem malum effeélum probabiliter inde secuturum, — transgressionem materialem legis; — sed ejus aétio non est intrinsece mala, proindeque a peccato excusatur, dummodo rationem habeat sufficien­ tem ita agendi; si vero nulla sit hujusmodi ratio, agens aliquo modo peccat, quia libere, sine causâ, se exponit peri­ culo materialiter saltem legem transgrediendi. — Quare, ad sciendum num agere liceat contra aliquam legem dubiam, attendi debet : (a) ad gravitatem legis ct ad ejus probabili­ tatem : quo sanétior ct gravior est lex, ct quo probabilior ejus existentia, eo major esse debet ratio ut sit sufficiens; (b) ad bona quæ ex transgressione legis dubiæ obtinentur: quo majora sunt ct altioris ordinis, eo facilius permitti potest legis transgressio materialis. 416. (B) Systema compensationis critice expenditur. Præfatum systema ita impugnant probabilistic' : (a) Compensationismus ad ' Gury, Casus consc. 7, de Conscientiâ; Montrouzier, in periodico Revue des Sciences eccles., t. XXI, 1870, p. 220 sq.; duo anonymi in eodem periodico, t. XXV, 1872, p. 383 sq.; quos confutare nititur Potton, op. cit., p. 169-240. DE CONSCIENTIA DUBIA. 241 tutiorismum ducit : si enim lex dubia semper aliquatenus obligat, nisi occurrat ratio excusans, pars tutior semper sequenda est, etiam quando opinio libertati favens est probabilissima : quod tamen ab Alexandro VIIIreprobatum fuit, supra n. 399. — Dici tamen potest hoc systema non magis ducere ad tutiorismum quam probabilismus ad laxismum trahit : sicut enim probabilistæ laxismum vitant, rejiciendo.sufficientiam opinionis tenuiter probabilis, ita pariter compensationistæ tutiorismum evadunt, asserendo legem dubiam et incertam non obligare nisi quando omnino deficit ratio sufficiens ad eam transgrediendam, et levem omnino causam excusare a lege valde dubiâ. (b) Minime probatur, aiunt probabilistæ, imperfeétam obligatio­ nem ex imperfeétâ legis cognitione induci : quid sibi vult hæc dimidiata et partialis obligatio? Qualis gradus requiritur ad gra­ viter aut leviter peccandum? Nonne melius ex incerta lege deduci­ tur nullam dare obligationem? — Respondent compensationistæ quosdam gradus esse in obligatione, cum ab omnibus distinguatur obligatio levis a gravi, illosque gradus dignosci posse omnibus adjunctis ex quibus peccatum grave a veniali secernitur. Attamen, judicio nostro, hujusmodi responsum difficultatem penitus non tollit. Nam, in re morali, parum pro nihilo reputatur, ideoque putamus legem, cujus existentia est solum tenuiter proba­ bilis, nullam obligationem imponere, etiam sub levi. Dici quidem potest, melius esse huic legi parere, si nulla sit ratio ab eâ rece­ dendi, sed cum communi theologorum sententia censemus nemi­ nem ad hoc teneri. (c) Addunt probabilistæ nihil esse mali in violatione mate­ riali legis; — quod sane non admittimus, ex diélis supra, n. 356. Dicunt etiam in præfato systemate incurri periculum privati judicii aut privatæ inspirationis, cum quisque judicare debeat utrum in quolibet casu adsit ratio sufficiens necne; — quod argumentum facile retorquetur, cum in quolibet systemate quis judicare debeat utrum talis opinio sit vere probabilis, aquiprobabilis, necne. 417. Conclusio. Attamen compensationismum non ad­ mittimus ut systema generale quo solvi possit dubium praéHcum; sed putamus prudentes confcssarios, in usu æquiprobabilismi aut probabilismi, quâdam prudenti compensatione uti debere : attendere nempe non solum quid Zz///zl·?, quasi Dei ipsius voci, et in aélionibus non voluptatem aut proprium commodum tanquam finem quaerendi, sed quid­ quid honesti, quidquid sanéli, quidquid Deo placens; si vero de liceitate alicujus aôlionis dubitant, peritos, ct honestos adeant, non autem pravos aut imprudentes. Quo melius sua officia cognoscant, et diligentius eadem adimpleant, eis exponere necessc est non solum quid agere debeant, sed cur, declarando videlicet rationes propter quas hoc facere, illud autem vitare debeant : ita enim, non ex cæco instinétu, sed ex intimâ animi persuasione bonum facere discent.— Dum vero horror peccati eis incutitur, nihil falsi aut minus veri dicatur : ita minuta furta aut mendacia non exhibean­ tur ut peccatum mortale, sed ut quid indecorum et inhones­ tum et ignobile, etsi propter levitatem materiae, sit veniale peccatum. 423. (B) Non solum verbis, sed exemplis eorum cons­ cientia reéte instituatur : cum enim juniores imitari soleant quod præ oculis habent, si prœclaras aétiones a parentibus, magistris aliisque educatoribus peraftas vident, eo ipso ad præclare agendum movebuntur, ct bene agendo reélam conscientiam sibi efformabunt; e contra facile pravis ' Hanc egregie, apud Virfilium, (Æneid., IX, 252-254) sapiens Aletes nobilissimis juvenibus Niso et Euryalo, ante omnes alias, pro­ mittit mercedem : “ Quæ vobis, quæ digna, viri, pro laudibus istis, Præmia posse rear solvi? pulcherrima primum Di, moresque dabunt vestri...." DE CONSCIENTIA DUBIA. 245 exemplis ad malum pertrahuntur, ct male agendo conscien­ tiam depravant. Cum autem vix fieri potest ut aliquando alicujus pravæ aétionis testes non sint, hanc ipsam oppor­ tunitatem educatores arripient ut turpitudinem istius axio­ m's manifestent, et peccati horrorem ct odium in animos inspirent. Curabunt pariter ut juvenes libros legant, in quibus virtutis exempla laudantur, vitia autem severe damnantur : ex iis enim quæ legunt, eorum mens et ratio ad bonum vel malum vehementer fertur. — Illos pariter socios frequentent, qui honeste et christiane se habent : sensim et sine sensu judicia et modum agendi eorum, quibuscum sæpe conversamur, plerumque ample&imur. Attamen, quia fere impossibile est illos omnino vitare qui perverse agunt, quam citissime discant adolescentes pravorum judicia contemnere; et, non obstantibus contrariis opinionibus et exemplis, secundum conscienti® di (Sta men et legem Dei viriliter suam vitam instituant. 424. (C) Perfedlam sinceritatem non solum cum aliis, sed etiam cum seiftsis excolant, propriam conscientiam candide scrutando, atque proprias aétiones aeque judicando, quasi essent ab alio peraétæ. Quod jam pagani philosophi suis discipulis commendaverant; ita, inter alios, Seneca' : “Initium est salutis notitia peccati. Egregie mihi hoc dixisse videtur Epicurus; nam qui peccare se nescit, corrigi non vult : deprehendas te oportet, antequam emen­ des. Quidam vitiis gloriantur. Tu existimas, aliquid de remedio cogitare, qui mala sua virtutum loco numerant? Ideo, quantum potes, te ipsum coargue! inquire in te; accusatoris primum partibus fungere, deinde judicis, novissime deprecatoris.” — Patres idem suadent; ita 5. Chrysostomus :* “ Annon codicem domi habes, in quo quotidianas rationes scribas? Habe item codicem in conscientiâ, et quotidiana peccata scribe; v. g. cum in lecSlo tuo jaces, nec quis­ quam est qui tibi negotium facessat, antequam somnus irrepat libellum in medium produc, et peccata tua tecum reputa, dicens apud teipsum : Numquid hodie vel sermone, vel opere peccavi?... Cum autem ea supputas, animum tuum suspende, ipsum lancina, ipsum gehennae metu aperi... ut postero die ad perpetranda peccata segnior accedas.” Revera qui serio et sincere suas aôtiones reco­ gitat et discutit, suorumque peccatorum causas investigat et conseélaria praevidet, facilius et efficacius de praeteritis deliétis dolet, futura praecavet, et hoc modo reéte suam conscientiam format; e * Seneca, Epist. 28, ad Lucilium, p. 214 ed. Lemaire. 2 S. Chrysost., Append, in ps. L, hom. II, n. 5-6, ap. Migne, P.G., LV, p. 581-582. 246 contra, sæpe delinquens absque pœnitentiâ in laxismum facile labitur. 425. 20 De mediis supernaturalibus. Inter hæc recen­ seri possunt : (A) Oratio frequens ct fervens ad Deum, qui merito vocatur Paler luminum : ut rite enim instruatur con­ scientia, consentanea esse debet rationi ct voluntati divinæ, quæ est suprema morum regula; jamvero, ad mentem Dei detegendam, nil sane magis juvat quam oratio, cujus ope gra­ tiam illuminationis petimus. Sæpe igitur hæc aut similia repetantur : “Da mihi intellectum, ct scrutabor legem tuam, et custodiam illam in toto corde meo.... Inclina cor meum in testimonia tua, et non in avaritiam Enixe pari­ ter postuletur divinum robur, quo facilius lex adimpleatur, ct agendi ratio conformis evadat dictamini conscientiæ. 426. (B) Christianarum virtutum praxis; sicut enim conscientia facile obnubilatur pravis actionibus frequenter repetitis, ita pariter haud parum illuminatur bonorum ope­ rum assiduâ praxi : multo distinctius enim veritates morales percipimus, quando puro corde et sincera voluntate quid agendum sit absque ullo præjudicio quaerimus. Itaque experientiâ constat magis ac magis teneram delicatamque fieri conscientiam eorum qui virtutibus colendis totos se devovent. — Excessus tamen in hoc vitandus est, ne quis forte in scrupulos labatur : ad quos vitandos, sedulo distinguendum est inter præcepta ct consilia, præcepta gravia leviaque; caule quidem vitetur pecca­ tum, etiam veniale, imo voluntas totis viribus ad perfeétionem tendat; si quis alicui imperfeCtioni consentiat, de eâ utique doleat, sed tanquam de imperfectione, non autem peccato; neque peccata venialia, etiam deliberata, ut mortalia habeat, sed ea fugiat ex amore erga Deum. 427. (C) Sacramentalis confessionis frequentatio ; hæc enim supponit imprimis serium conscientiæ examen, cujus utilitatem ipsi pagani agnoverunt. Prætcrea, sapienti dire­ ctori secreta cordis manifestando, pænitens consilia accipit ad dijudicandum quid sit bonum ct quid magis expediat, quid præcipiatur et quid consulatur; dubia proponendo, ea prudentius solvere potest, juvante confessario qui majori scientià et experientiâ pollet; de mediis inquirendo ad per­ fectionem christianam conducentibus, tutius in viis Domini t ikl • Ps. CXVIII, 34-36. V DE CONSCIENTIA. I DE CONSCIENTIA DUBIA. 247 ambulat, ct ita re&am omnino sibi conscientiam efformat, duce illo qui, vices Dei gerens, divinam mentem magis authentice declarare valet1. His aliisque hujusmodi mediis reéta et vera efformatur conscientia, quæ, utpote divinæ rationi conformis, tuta est agendi norma : “Vota, quæsumus, Domine, supplicantis populi coelesti pietate prosequere; ut et quæ agenda sunt, videant, et ad implenda quæ viderint, convalescant”.2 — “Dirigere et sanctificare, regere et gubernare dignare, Do­ mine Deus, Rex cceli et terræ, hodie corda ct corpora nostra, sensus, sermones, ct a cius nostros in lege tua ct in operibus mandatorum tuorum, ut hic et in æternum, te auxiliante, salvi ct liberi esse mereamur, Salvator mundi”3. ’ Utilitatem spiritmalis direôloris, qui non solum consilia præbeat, sed ut testis aClionum habeatur, ethnici philosophi agnoverant; ita Seneca, epist. n ad Lucilium (p. 109 ed. Lemaire) : “ Aliquis vir bonus nobis eligendus est, ac semper ante oculos habendus, ut sic tanquam illo speéïantc vivamus, ct omnia tanquam illo vidente faciamus. Hoc, mi Lucili, Epicurus præcepit : custodem nobis et pædagoguin dedit; nec immerito. Magna pars peccatorum tollitur, si peccatori testis assistit... O felicem, qui sic aliquem vereri potest, ut ad memoriam quoque ejus sc componat atque ordinet.” ’ Orat. Dominicæ infra Octav. Epiphaniæ. 3 Orat, ad Primam. ί I || , i L !h It k 1'1 · 428. Ex diétis, tenetur homo ad finem ultimum tendere, per aftushumanos, legiconformes, dirigente conscientiâ. Sed, propter humanam infirmitatem aut malitiam, aliquando a reflo tramite deviat per peccatum, seu legis transgressio­ nem : quando peccatum grave est, homo vere avertitur ab ultimo fine; si leve est, solummodo retardatur a consecu­ tione finis. De utroque agendum est. Quia vero ad pec­ candum inclinamur per habitus vitiosos, seu per propensio­ nes sive innatas sive acquisitas, de his etiam disserendum est, quo melius extirpentur peccati radices. Art. I. De Peccatis. i° 2° Divisio 3° 40 Conceptus peccati in genere. De peccato mortali. De peccato veniali. De distinSlione peccatorum. I § I. Conceptus peccati in genere. Exponemus : 1° notionem biblicam peccati; 2° notionem theologicam; 30 causas quæ ad peccatum inducunt. 1. Notio biblica peccati. 429. Notio etymologica . * Peccatum variis nominibus apud auélores sacros designatur. Hebraice : hattà't, id est aberratio a scopo seu fine, quia peccator a suo fine recedit; 'aivon, id est iniquitas, pravitas; fiêschà, seu rebellio, defefiio; sarah, secessio, quia peccator secedit a lege. * Schleusner, Novus thesaurus philologico-criticus, Lipsiæ, 1821; Grimm, Lexicon græco-lat. in libr. N. Test., Lipsiæ, 1903; Trench, Synonyms of the N. Testament, 9th ed., London, 1880,gallice reddi­ tum auôlore C. de Paye, Synonymes du N. Testament, Paris, 1869. DE PECCATIS 249 Grace autem dicitur : αμαρτία, id est aberratio a scopo'; vel αμάρτημα, quod idem sonat, cum hoc tamen discrimine quod prius vocabulum significat peccatum sive habituale sive aàluale, dum posterius designat semper aétum peccaminosum; ανομία aut παρανομία, id est violatio et contemptus legis2 (in Vulgatà redditur iniquitas}; παραοάσις, seu transgressio legist; παρακοή, id est volun­ tas non audiendi vocem Dei, inobedientia4; παράπτωμα, hoc est lapsus, quia per peccatum labimur et prostrati jacemus5; αγνόημα, άγνοια, seu ignorantia, quia omne peccatum quemdam errorem importat, quamvis non omnino excusabilem6; ήττημα, id est diminutio, clades, quia peccatores lentationibus viéli cladem expe­ riuntur7; πλημμέλεια, seu præter modum et concentum, inhar*. monicum 430. 2° Notio historica. Peccatum modo generali a sacris auétoribus exhibetur ut quid negativum, seu ut quid contrarium justitiœ et reftitudini, diverso tamen modo. (A) In Vetere Testamento, (a) In Genesi, peccatum exhibetur ut inobedientia, seu transgressio divini præcepti’, quæ non solum a Deo reprehenditur, sed striéle punitur'0; hinc Cain, post occisum fra­ trem, conscientiae remorsum et divinam malediélionem patitur"; et, multiplicatis iniquitatibus super terram, homines diluvio puniuntur", eo quod præsertim “cunéla cogitatio cordis intenta esset ad malum omni tempore”. (b) Post eleétionem populi Israelitici et promulgationem legis mosaicæ, præcepta positiva multiplicantur, ideoque variae peccato­ rum species contra varias leges; sed, cum Deus sit specialis legisla­ tor atque rex Israelis, legis transgressiones specialem rebellionis ma­ litiam induunt. Inter graviora peccata præcipuum est idololatria, quâ falsi dii unico ac perfeélo Numini præferuntur : quare severe castigantur quicumque idololatriæ indulgent’3. Inter minora pec­ cata recensentur legales impuritates, quæ, etsi internam culpam minime supponant, variis ablutionibus et sacrificiis expiari debe­ bant’4. — Leviora deliéta piacularibus sacrificiis delebantur’5; sed graviora pœnâ mortis plcélebantur’6. Quo efficacius populus a peccando averteretur, copiosæ benedictiones legem servantibus promittuntur diraque mala, præsertim temporalia, eamdem violan’ Rom., \τ, \2, VII, 7, etc. — » IJoa., 111, 4;///V/r., II, 16. ’ Galat., 111, 19;/ Tim., II, 14. etc. — 4 Rom., V, 19; Hebr., 11, 2. 5 Marc., XI, 25-26. - 6 Hebr., IX, 7; Aft., XVII. 30. 7 Rom., XI, 12. — 8 Levit., V, 15; Num., XVI H, 9, etc. ’ Gen., II. 16; III, il. — ‘° Gen., Ill, 14-19. — " Gen., IV, 9-16. ” Gen., VI, 5-7 et 11-13. — ’’ Exod., XXXI1, 30-35. 14 Levit., XI-XV. — *5 Levit., IV-VI. '6 Levit., XVIII, 29; XX, 6-21, etc. 250 C t I DE PECCATIS ET VITIIS. tibus denuntiantur’. Attamen enixe etiam commendatur legis adimpletio propter gratitudinem et amorem erga Deum’. — Aliud motivum fugiendi peccatum ex eo desumitur quod unius deliélum totam nationem afficit ob solidaritaiis legem* 3; revera Deus aliquan­ do punit patrum peccata etiam in filiis, “visitans iniquitatem patrum in filios, in tertiam et quartam generationem eorum qui oderunt me4. ” 431· (C) /i tempore Prophetarum, peccatum vividius exhibetur ut offensa Dei et proximi, atque enixius prædicatur vera cordis pænitentia tanquam medium pro deliélis satisfaciendi. Siquidem pec­ catum est contemptus Dei ut benefafloris ct patris ideoque impietas : “ Filios enutrivi et exaltavi; ipsi autem spreverunt me5”; infidelitas erga Deum, qui est veluti sponsus eleélæ gentis : “Tu autem for­ nicata es cum amatoribus multis6. ” Sæpe etiam denuntiatur tan­ quam injustitia contra proximum, quia pauperes opprimit : “Qui conterunt super pulverem terræ capita pauperum, ct viam humilium declinant7. ” InsuperpeccatoreSjDeumrelinquendofontem aquævivæ, sibi maxi­ mum malum inferunt : “ Qui autem faciunt peccatum et iniquitatem, hostes sunt animæ suae8. Hinc peccatum vere est quoddam genus insipientia, de quo impii amare dolebunt9. — Ad misericordiam consequendam, nil igitur manet nisi pænitenliam agere; nec sufficit hostias offerre aut vestimenta scindere, sed necesse est Deo prae­ bere cor contritum et humiliatum : “Convertimini ad me in toto corde vestro, in jejunio, et in fletu, et in planélu; et scindite corda vestra et non vestimenta vestra... Sacrificium Deo spiritus contri­ bulatus; cor contritum ct humiliatum, Deus non despicies10. ” 432. (B) In Novo Testamento (a) Christus ab initio exhibetur ut agnus qui tollit peccata mundi, ideoque plura dc peccati deletione quam de ejus natura loquitur. Attamen supponit peccatum esse legis transgressionem, offensam Dei et proximi, voluntatis inordinationem, quâ propria gloria Dei gloriæ praefertur". Aliunde, perfeétiorem legem docendo et incul­ cando, eo ipso peccati naturam et extensionem indireéle declarat : ita, in sermone supra montem, ut pcccaminosos reprobat mullos aélus qui tanquam honesti a legis doiloribus et scribis perhibeban­ tur, v. g. iracundiam, odium inimicorum, jaélantiam, superbiam, etc. Modo speciali hypocrisim, scandalum, infidelitatem et peccatum con' Deui., VII, 11-26; X, 12-22; XI, 13-28. . “ Ama itaque Dominum Deum tuum et observa præcepta ejus. ” (Deui., XI, i; cfr. VIII, 2-20.) 3Jos., XX, 20. —4 Exod., XX. 5. —5 Isa., I, 2; cfr. Jerem., II, 4-37. Jerem., Ill, 1.—7 Amos, 11, 7. —8 Tob.,X\\, 10; Άχ. Jerem., II, 13. 5 Sap., V, 2-13. — ‘° Joel, II, 12-13; Ps. 50, 19. — DE PECCATIS. 251 Ira Spiritum sanflum denuntiat'. Aliunde autem peccata mere legalia e medio tollit, et aperte declarat peccata ex corde exire’ : “De corde enim exeunt cogitationes malæ, homicidia, adulteria, fornicationes, furta, falsa testimonia, blasphemiæ : hæc sunt quæ coinquinant hominem; non lotis autem manibus manducare non coinquinat hominem.” (b) Juxta 0’. Paulum, peccatum est quædam servitus, a quâ libera­ mur per gratiam : “ Liberati autem a peccato, servi faéti estis justitiæ3; est etiam causa mortis: “Per unum hominem peccatum in hunc mundum intravit, et per peccatum mors4”; merito vocatur inobedientia ct prévarication, ideoque terribili judicio punitur, eo quod peccator Filium Dei conculcat et Spiritum sanétum contristat4. (c) Secundum 5. foannem, omnes quidem peccamus, sed advo­ catum habemus apud Patrem, Jesum Christum justum, qui est propitiatio pro peccatis nostris7; peccatum vero est iniquitas et opui diaboli; omnis qui natus est ex Deo, peccatum non facit8 (quamdiu videlicet filius Dei manet, mores divinos imitando.) Inter peccata, duo præsertim fugienda sunt : ea quæ caritati opponuntur, et ea quæ sunt contra Christum, præsertim negatio ejus divinitatis Quoad gravitatem, duplex est peccatum, unum quod non est ad mortem, aliud vero quod est ad mortem'9, id est cui voluntas tam obstinate adhæret ut vix spes adsit veniam obtinendi. II. Notio theologica peccati1*. 433· 1° Definitio peccati. Communiter definitur libe; a transgressio legis, secundum illud Augustini : “ Peccatum est fallunt, vel diclunt, vel concupitum aliquid contra legem œternam. Lex vero æterna est ratio divina vel voluntas Dei ordinem naturalem conservari jubens, perturbari vetans1-.” — Duplex proinde elementum in peccato invenitur : aélus voluntarius^, sive operis sive oris aut cordis, quem Augusti' Matlh., XXIII, 5-32; Matth., XVIII, 6; Luc., XVII, 1-2; Mattii., XII, 31-32; Marc., XVI, 16. * Matth., XV, 19-20. — 3.Rom., VI, 18. — 4 Rom., V, 12. 5 Ifebr., II, 2. — 6 Hebr., X, 26-31; Ephes., IV, 30. 7 /foa., I, 8-10; 11, 1-2. — 8 1 foa., III, 4-10. ’ Ifoa., III, 15; V, 10-12. — '° Ibid., 16-17. ** 5. Thom., i. 2X, q. 71-72; Suarez, De Peccatis, disp. I-IV; Salmant., Tr. XX, Dc principiis moralitatis, cap. 8; ό’. Alphons., lib. II, η. ι-ίο; Billuart, De peccatis, diss. 1, art. 2-4; L. Billot, Dis­ quisitio denaturâ et ratione peccati, cd. 3·, Roma·, 1900. 1 X. August., Contra Faustum, 1. XXXI1, c. 27; Migne., Γ !.. XLII, 418. — De lege æternâ diximus supra, n. 210. ο Quare ad peccatuvn formate, seu subjettivum, requiritur advertentia intelleôlûs et consensus voluntatis, de quibus supra, n. 78-84. 252 DE PECCATIS ET VITIIS. nus in suâ definitione non commemorat, sed supponit; ct dcfeftus reftitudinis, seu privatio debiti ordinis in ultimum finem, ideoque carentia conformitatis cum ratione divinâ, quæ est ultima morum regula, et cum conscientiæ diélaminc, quod eamdem nobis manifestat. — Quod quidem verum est etiam de transgressione legis humanæ : hæc enim non est vere lex nisi in quantum divinæ rationi consentanea est; proindeque legis humanæ transgressor indirecte legem divinam violat. ' Ci 434. Corollaria. (A) Ex quo sequitur non dari per se peccatum mere philosophicum, id est reélæ rationi oppositum quin sit tamen offensa Dei. (a) Etenim ab Alexandro VIII damnata est, 24 aug. 1690, uti scandalosa, temeraria et erro­ nea sequens propositio 2a : “ Peccatum philosophicum seu morale est a élus humanus disconveniens naturæ rationali et reéùe rationi; theologicum vero et mortale est transgres­ sio libera divinæ legis. Philosophicum, quantumvis grave, in illo qui Deum vel ignorat vel dc Deo a\.. 1894, p. 543-56:. * 5. Thom., 1. 2«, q. 73» a. 7> ad 3. J Lugo, De Incarnat., disp. V, sect. 5; Viva, 1. cit., n. 22. DE PECCATIS. 253 435. (B) Exinde etiam colligi potest discrimen inter malum, peccatum et culpam; malum siquidem est quælibet deformitas, sive moralis sive physica, consistens in priva­ tione debitæ perfectionis; peccatum vero est a cius moraliter malus, sive voluntarius sive involuntarius (peccatum mate­ riale, seu objeftivumy, culpa tandem est aétus moraliter malus et voluntarius. Attamen peccatum et culpa sæpe promiscue sumuntur. (C) Notandum est pariter, apud S. Paulum et antiquos auétores, nomine peccati designari etiam id quod ad pec­ catum inducit, v. g. concupiscentiam1, vel quod ex peccato consequitur, v. g. maculam a peccato in anima impressam, imo, per extensionem, pcenam peccati, aut sacrificium pro peccato, vel objeftum peccati2. Quare, ex contextu genuinus sensus definiri debet. 436.20 Divisiones peccati. Peccatum multipliciter divi­ ditur, quia sub multiplici respcéïu considerari potest : — (a) Ratione principii ex quo oritur, peccatum est originale vel aPuale : prius non committitur cujuslibet proprio con­ sensu, sed ex Adamo in ejus posteros transfunditur, ex morali quâdam connexione inter hos ct illum, ut declaravi­ mus in Tr. de Deo Creante, n. 189-193. Posterius autem, de quo solum hic agimus, propriâ cujuslibet voluntate com­ mittitur. (b) Ratione modi quo perficitur, peccatum commissionis consistit in aflu positivo contra aliquod præceptum prohi­ bens, quale est homicidium; dum peccatum omissionis con­ sistit in præ term it ten do aétionem lege præscriptam, ut est omissio jejunii : peccatum hujusmodi requirit positivum voluntatis aélum, quo quis vult omittere rem præceptam, aut saltem vult aliquid aliud cum re præceptâ incompossibilc3, ut supra declaratum est, n. 84. '“Hanc concupiscentiam, quam aliquando Apostolus peccatum appellat, santfla Synodus declarat Ecclesiam catholicam nunquam intellexisse peccatum appellari, quod vere et proprie in renatis pecca­ tum sit, sed quia ex peccato est, ct ad peccatum inclinat. ” {Trident., sess. V, can. 5, ap. Denying., n. 674.) 3 Levit., XX, 20; // Cor., V, 21; Deut., IX, 21. ’ 5. Thom., i. 2æ, q. 71, a. 5. 254 ?♦ DE PECCATIS ET VITIIS. 437· (c) Ratione maliliæ, distinguuntur peccata igno­ rantia, quæ ex ignorantiâ, quanquam culpabili, procedunt (supra, n. 90-97), peccata infirmitatis, quæ ex impetu passionis, etsi non sine libero consensu, oriuntur (supra, n. 102-106); peccata malitia, quæ ex malà et perversâ voluntate præsertim originem ducunt, quin excusentur ignorantia aut vehementi passionis impulsu : hæc, ceteris paribus, graviora sunt. (d) Ratione potentiarum quibus committuntur, peccata sunt, cordis, oris et operis, prout solâ mente perficiuntur, aut verbis externe prolatis, vel externa aélione; puta si quis prius corde iracundiam contra proximum concipiat, eam deinde asperis verbis exprimat, et tandem verberibus vulne­ ribusque inimicum plectat. Quid vero malitiæ aétus exter­ nus interno actui ejusdem generis superaddat, jam expo. suimus n. 162-166. (e) Ratione gravitatis, peccatum dicitur mortale, ex qua­ dam analogià cum morte physicâ, quando mortem spiri­ tualem animæ infert, eam privando gratiâ sanétificante, quæ est vita supernaturalis; veniale autem, si non privat animam gratia sanctificante, idcoque veniam aliquo modo meretur, etiam quando non fuit remissum. 438. Ex quo sequitur vocem “peccatum'' non esse uni­ vocam, sed analogam, quatenus non omnino eumdem sen­ sum habet, quando prædicatur de quibusdam peccatorum generibus. Praetermissis enim aliis divisionibus, peccatum actuale mortale, peccatum veniale et peccatum originale ita inter se discrepant ut ad idem genus nonnisi analogice reduci possint; siquidem peccatum mortale nondum remis­ sum omnino a fine ultimo nos avertit, dum veniale nos qui­ dem a consecutione finis retardat, sed non avertit2, aliunde originale peccatum non est voluntarium voluntate propria, dum peccatum actuale propriam culpam supponit. ' In statu mere naturali, peccatum grave non privaret animam gratiâ, sed eà reélitudinc et pulchritudine quæ oritur ex ordinatione facultatum ad Deum, finem ultimum. “Divisio peccati in veniale et mortale non est divisio generis in species quæ æqualiter participant rationem generis, sed analogi in ea de quibus prædicatur secundum prius et posterius.(5. Thom., i. 2», q. 88, a. 1, ad 1. Μ .- DE PECCATIS. 255 Quare, seposito originali peccato, de quo alibi dictum est, scorsim de peccato mortali et veniali dicemus, cum eorum natura et effeflus toto coelo distent III. De causis quæ ad peccatum inducunt. 439. Deum non esseauélorem peccati, quidquid in contra­ rium dixerunt Manichadel Protestantes non pauci, jam proba­ vimus in Tr. de Deo uno, n. 94-99; quod aliunde constat ex Tridentino1 : “Si quis dixerit non esse in potestate homi­ nis vias suas malas facere, sed mala opera ita ut bona Deum operari, non permissive solum, sed etiam proprie et per sc, adeo ut sit proprium ejus opus non minus proditio Judæ quam vocatio Pauli, A. S.” — Causa igitur efficiens peccati est ipsa voluntas hominis libera, quæ cx infirmitate aut malitiâ, et sæpe cx utrâque simul, a reflo tramite virtutis deviat, propriumque commodum Dei voluntati præfert. Voluntas autem ad peccatum trahitur variis motivis causis, sive intrinsecis, sive extrinsecis. Prior ac præcipua intrin­ seca causa est natura nostra corrupta, seu concupiscentia, quæ, teste Tridentino, ex peccato est et ad peccatum incli­ nat; causæ vero extrinsecce sunt mundus et diabolus; de his tribus scorsim dicendum. Postea vero de tentatione, quæ nihil aliud est nisi incitamentum ad peccatum ex hâc triplici causâ oriens. i° De causd internâ, seu concupiscentιΛ. 440. Hanc esse peccati causam ita exponit 5. Jacobus-: “ Unusquisque vero tentatur a concupiscentia suâ, abstractus et illeflus; deinde concupiscentia cum conceperit, parit pec­ catum; peccatum vero cum consummatum fuerit, generat mortem.” Concupiscentia igitur non est in se peccatum, sed prœcipua peccati causa interna, seu incitamentum ad peccandum; cui si voluntas libere consenserit, jam oritur aflus pcccaminosus. — Triplicem vero esse concupiscentiam dc-cet .S'. Joannesί : “Omne quod est in mundo, concupiscen1 Trident., sess. VI, can. 6, ap. Denying., n. 69S. * Jacob., I, 14-15. ·**—3 T.Joa., II, 16. Cfr. Hossuet, Traite de la Con­ cupiscence. — Quædam concupiscentia homini naturalis est; hæc, insuper ex originali peccato incrementum suscepit, ut probatum est in Tr.de Deo Creante, nn. 171, 19S. 256 DE PECCATIS ET VITIIS. tia carnis est, et concupiscentia oculorum, ct superbia vitee!' (a) Jamvcro concupiscentia carnis est quædam inordinatapropensio ad voluptates carnales, præsertim ad intemperantiam ct luxuriam, (b) Concupiscentia oculorum, juxta ό'. Au­ gustinum S. Thomam1, designat inordinatam curiositatem cognoscendi, per oculos corporis vel mentis, omnia quæ placent, etiam periculosa; aut inordinatam propensionem ad divitias, opes, magnificas domus, aliaque ejusmodi, quo­ rum visu deleélantur homines, ct quorum possessionem am­ biunt. (c) Superbia vitœ est inordinata cupiditas honorum, dignitatum, ct similium quæ vitam speélabilcm reddunt et vanam gloriam procurant. Praecipuae igitur internae pro­ pensiones quæ ad peccatum inclinant, sunt : intemperantia ct luxuria, curiositas et cupiditas, nccnon ambitio. — Radix autem horum omnium est inordinatus amor sui : “ Ouod autem aliquis appetat inordinate aliquod temporale bonum, procedit cx hoc quod inordinate amat scipsum”2; non enim divitias, voluptates et honores appetit nisi ad eis fruendum et sibi placendum. — Cctcroquin omnes pas­ siones, de quibus supra, n. 99-107, nos allicere possunt ad peccatum : de praecipuis agetur ubi de vitiis capitalibus. I 2° De causis peccati extrinsecis. 441. Duæ sunt præsertim causæ externæ ad peccandum sollicitantes : mundus et diabolus. (A) Mundus, de quo agitur, non est complexus homi­ num qui in mundo vivunt, sed pravus ille spiritus qui inter multos homines viget; hic sæpe in Scripturâ, præsertim apud S. Joannem, exhibetur wt occasio peccati. Ita Christus mundum anathematizat propter scandala quæ præbct3, nec orat pro mundo4( sed pro discipulis, non quidem ut Deus tollat eos de mundo, sed ut eos servet a malo quod in mundo est 5; prædicit discipulos persecutionem a mundo passuros, sed eis fiduciam inspirat, quia et ipse mundum vicit6. Ratio fugiendi mundum est quia mundus “totus in maligno positus est7,... quoniam omne quod est in mundo * 5. August., Confess., 1. X, c. 35, P. L., XXXII, 802; 5. Thom., 1. 2æ, q. 77, a. 5. - 5. Thom.. 1.2», q. 77, a. 4. — ’ .Matlh., XVI11, 7. — 'Joan., XVI1,9. s Joan., XVII, 5. —b Joan., XVI, 33. — ;/Joan., V, ig. DE PECCATIS. 257 concupiscentia carnis est, et concupiscentia oculorum et superbia vitae”1. Seu, aliis verbis, mundus his locis habe­ tur ut triplicis concupiscenti» fomes. Revera sæpe nos inducit ad peccandum : (a) incautos decipiendo fallaciis, quæ direéte Christi doélrinæ adversantur; dum enim Magister beatos vocat pauperes spiritu, mites et humiles, pacificos, necnon eos qui lugent et persecutionem patiuntur propter justi­ tiam, — mundus ex adverso hos infelices et stultos pronuntiat, et summum bonum in divitiis, voluptatibus et honoribus reponit; (b) obleflamentis nos allicit, ante oculos ponendo ea omnia quæ sensibus placent aut ambitioni favent, ut nos a reélo tramite deter­ reat, et quaslibet delegationes promittendo iis qui ipsi servire volunt; (c) pravis exemplis animo debiles trahit, atque timidos minis terret, ne suo fungantur officio’. Notandum est tamen eos qui animo strenui sunt, et in Deo con­ fidunt, haud ægre mundi vanitates despicere ejusque sollicitationes respuere : “Confidite, ego vici mundum... Et hæc est viétoriaquæ vincit mundum, fides nostra3.” 442. (B) Diabolus pariter haud raro hominem ad pec­ catum incitat : protoparentes tentavit4, ipsum Christum impugnare non dubitavits, Judam proditorem ad Dominum tradendum incitavit6; modo autem generali, Apostoli nos admonent ut a diabolica tentatione caveamus : “Sobrii estote et vigilate, quia adversarius vester diabolus tanquam leo rugiens circuit, quaerens quem devoret... Quoniam non est nobis colluéiatio adversus carnem et sanguinem, sed adversus principes ct potestates, adversus mundi rectores tenebrarum harum, contra spiritualia nequitiæ in caelesti­ bus 7.” Quod, juxta communem doéhinam, his variis modis præstat : (a in sensus externos et internos agendo, proponendo videlicet oculis, imaginationi, memoriæ objeéLa sensibilia aut phantasmata, ex quibus passiones commoventur; (b) passiones etiam concitando, coope­ rando scilicet cum causis naturalibus quæ appetitum sensibilem excitare valent. Communiter tamen dicitur eum, non posse direfle agere in intellectum ct voluntatem, quæ, utpote facultates spirituales, non alii externo agenti subsunt nisi Deo : “Unde tota interior operatio diaboli esse videtur circa phantasiam et appetitum sensiti­ vum; quorum utrumque commovendo potest inducere ad pecca’ /. Joan., 11, 16. ’ Cfr. Marion, De la solidarité morale, Paris, 1883, p. 163-231. ’ Joan., XVI, 33; J.Joan.,\:, 4. — 4 Gen., III. 1-16. — s Mafth., I V,3-io. ' Joan., XI11, 2, 27. —7 / Petr., v. 8-9: Ephes., VI. 12. Theol. Mor. 11. — 9 258 DE PECCATIS ET VITIIS. *.tum ” — Hic autem animadverti potest multas tentationes diabolo tribui, quæ revera ex ipsâ concupiscentia oriuntur. 3° De Tentatione ®. Ci * 443· Quando præfatæ causas, sive intrinsecae sive extrin secæ, aflu nos ad peccandum incitant, exsurgit tenfatio : de quâ hæc statuere juvabit : — (A) De regulis quoad tentationem sequendis, (a) Sen­ lire tentationem non est'peccatum, sed eidem consentire. Quod quidem aperte docet Tridentinum\ de concupiscentia : “ Manere autem in baptizatis concupiscentiam, vel fomi­ tem, hæc samSta Synodus fatetur et sentit : quæ cum ad agonem reliéla sit, nocere non consentientibus non valet; quinimo qui legitime certaverit, coronabitur. ” — Id sane constat ex iis qtïæ di 61 a sunt in Tr. de A Dibits Humanis, ubi probatum est ad meritum aut demeritum requiri aélum liberum, proindeque voluntatis consensum. Tota igitur difficultas in eo est ut discrimen inter sentire ct consentire clare statuatur. Ad quod melius intelligendum, tria in tentatione distingui possunt : suggestio mala, deleflatio et consensus. Suggestio ipsa, seu cogitatio aut imaginatio mala, quantumvis prava et diuturna, non est pec­ catum, cum in eâ voluntas nullam partem habeat. Sæpc vero ex hâc suggestione, præsertim si diu perseveret, aliqua oritur naturalis ct veluti necessaria deiefla lio in appetitu sensitivo, et quandoque sensuum commotio : hucusque tamen nullum est peccatum, quia, ut supponitur, hic motus appetitûs sensitivi est indeliberatus et involuntarius. Quan­ do intellcihis jam percipit pravam suggestionem ejusque malitiam, necnon delcélationcm exinde in appetitu sensitivo ortam, voluntas non potest passive se habere; si voluptatem statim rejicit, nullum est peccatum; sed, si libere eidem consentiat, aderit peccatum plus minusve grave secundum gravitatem materiæ, ct consensum plus minusve plenum . * 1 5. Thom., ι. 2®, q. So, a. 2. — Quidam tamen putant dæmonem posse etiam direile in intelleilum agere. ’ Cfr. Dotirdalotte, Carême, Dimanche de la irc Semaine. 3 Trident., sess. v, can. 5. 4 Quod lucide declarat 5. Franciscus Salesites, Introd. à la vie dévote, II' Part., ch. i8 et IVr Part., ch. 3-6, ubi rem variis compara­ tionibus ct exemplis illustrat. DE PECCATIS. 259 444. (b) Tentationi temere se exponere, absque ratione sufficienti, non licet. Etenim tentatio quoddam pericu­ lum peccandi importat plus minusve grave aut proximum; atqui periculo peccandi, sine sufficienti ratione, obviam ire non licet : qui enim periculum peccandi prævidet et incurrere intendit, eo ipso vult peccatum valde probabiliter cum tentatione conjunélum Diélum est “ absque ratione sufficienti" ; nam,si gravis adsit ratio, tentationi sese exponere licet, dummodo spes habeatur fundataeam superandi; hic enim applicari potest principium deeffeélu indireéte volito, n. 175-182. Siquidem aélio posita supponitur in se honesta, quamvis prævideatur tentationem exinde orituram esse; aliunde bonus effeélus compensat malum, ex hypothesi; ergo licet hanc actionem ponere. Ita medicus, confessarius aliique similis condi­ tionis homines, qui in sui officii exercitio quasdam tentationes, etiam graves, experiuntur, possunt tamen in suo statu perseverare, dummodo media adhibeant ad tentationes superandas; nam exer­ citium hujusmodi muneris est in se honestum; et aliunde malus effeélus, qui exinde aliquando sequitur, id est tentatio gravis, com­ pensatur bono effeélu, qui ex eodem exercitio resultat tum ipsi agenti tum societati. Peccatum ab eo commissum qui se tentationi temere exponit, ejusdem est naturæ et speciei ac ipsum peccatum cujus periculum subit. — Ad dijudicandum autem de ejus gravitate, expendi debet utrum agens clare et certo prævideat periculum peccandi, an solum in confuso et probabiliter (supra nn. 80, 179). 445. (B) De modo tentationes superandi. Quo efficacius vincantur tentationes, hæc præsertim media adhibenda sunt : (a) vigilantia, adpreeeavendas multas tentationes, juxta illud 5. Petri- : " Sobrii estote ct vigilate, quia adversarius vester diabolus tanquam leo rugiens circuit, quærens quem devo­ ret”. Etiamsi enim non possint omnes præcaveri tentatio­ nes, per vigilantiam tamen earum numerus minuitur ct vis enervatur. Ratio cur vigilare debeamus est quia voluntas nostra, etsi bona et prompta, debilis et infirma manet, ideo­ que ad hostes spirituales repellendos semper parata esse debet. Ad quod praestandum, sedulo vitari debent occasiones peccan­ di quæ necessariæ non sunt, ut exponimus in Tr. de Panitenfià, ' De periculo quod oritur ex occasione peccati dicitur in Tr. morali de Paniteniiâ, n. 451-469. 3 1 Peh\, V, 8. 260 DE PECCATIS ET VITIIS. η. 458-469· Insuper facultates nostræ ad bonum verti debent, quo facilius a malo declinent; ita, si pravas cogitationes vitare velimus, non satis est eas repellere, quando mentem praeoccupaverunt : sed vanas et inutiles animi divagationes, ex quibus sæpe periculosa oriuntur phantasmata, in quantum fieri potest, expellere debemus, non tantum negative, sed etiam positive, animum ad res bonas et utiles convertendo. Passiones pariter, quæ sæpe nos in tentationem inducunt, ad bonum honestum et religiosum dirigendæ sunt, ut supra notavimus, n. 107. 446. (b) Vigilantiæ jungi debet oratio, quâ gratiam Dei aitualem consequi valeamus tempore opportuno. Nam, ut probatum est in Tr. de Gratiâ, n. 39-45 et 57-60, homo lapsus non potest, sine gratiâ Dei, omnes tentationes graves superare; ideoque enixe, frequenti et humili oratione, divi­ num auxilium petere debet, quo fretus mundi diabolique impugnationes necnon propriæ concupiscentiae motus supe­ rare valeat : “ Vigilate et orate ut non intretis in tentationem1*”. Nec sufficit orare ipso tentationis tempore, sed expedit ante et post tentationes, sæpe ad Deum recurrere, juxta monitum Christi, qui, in oratione quam Apostolos docuit, hæc verba inseruit : “ Et ne nos inducas in tentationem ”. Quæ quidem oratio multo efficacior evadit quando meditationi jungitur; tunc enim mysteria fidei prin­ cipiaque morum recogitantes, ad ferventius orandum movemur et ad fugiendum vigilantius peccatum peccatiquc occasiones. Mul­ tum pariter juvabit recogitatio Dei ubique et in intimo corde viven­ tis : quis enim Deum præsentem temere offendere vellet? “Am­ bula coram me et esto perfeéhis3”. 447. (c) Urgente vero tentatione, statim ct strenue resis­ tendum est : “ Cui resistite fortes in fide3”. In principio enim, quando adhuc debilis est inimicus, facilior est Victo­ ria, dum multo difficilior evadit, si jam fixerit pedem in castris nostris-k Quare, si a longe apparuerit, arcem animæ nostræ defendamus, animum ad rem honestam divertendo : nil enim utilius ad irruentium tentationum confliCtus vitan­ dos quam mentem in bonis cogitationibus aut assiduis laboribus occupare : tunc enim hostis impetus frustratus 1 Matt., XXVI, 41. — “ Gen., XVII, 1. —3 /v, 9. 4 Quod de amore dixit Ovidius (Remedia amoris, 91-92), de omni­ bus passionibus valet : “ Principiis obsta : sero medicina paratur, Cum mala per longas convaluere moras. ” DE PECCATIS. 2ôl evanescit. — Strenue vero id præstandum est : si enim hæsitantes fluctuamus, vel nonnisi molliter resistimus, audacior fit inimicus, atque acerbius nos impugnat. — Unde qui passive se habent ad tentationem, nullum medium adhi­ bendo ad eam superandam, periculo peccandi se exponunt, idcoque peccant plus minusve graviter secundum gravita­ tem et proximitatem periculi. Attamen contemnere licet tentationem, animum ad alia divertendo, ex jam diôtis, cum id sit optimum medium eam vincendi. (d) Post tentationem superatam, gratiæ Deo reddantur, cujus auxilio viétoriam reportare potuimus; neque superbire indulgendum est : superbos enim et incautos tentatio facile dejicit. Tota nostra fiducia in Deo reponenda est, et, cum S. Philippo Nerio, ad eum recurrendum est qui nos confortare valet, his aut similibus verbis : Caveas a me, Domine, secus te prodam. Tunc enim non patietur Deus nos tentari supra id quod possumus, sed faciet cum tentatione proventum. 448. (C) De tentation um utilitate. Revera tentatio utilitate non caret, (a) Virtus enim in tentationibus perficitur ; sicut milites stre­ nue dimicando fortiores evadunt, ita christiani, contra hostes salutis viriliter pugnando, in virtute roborantur; ita videlicet, propriæ fra­ gilitatis memores, humile de seipsis sentire incipiunt, et totam suam fiduciam in Deo reponere; melius etiam intelligunt quam necessa­ rium sit sensus et passiones mortificare, ne forte illecebris illeéti, in peccatum incidant; tentationibus fortiter resistendo propter Deum, eo ipso ferventius Deum diligere incipiunt, (b) Opportunitatem habent pro peccatis preeteritis satisfaciendi : si olim turpi delectationi indulserunt, jam voluptatem contemnendo, poenam subeunt quæ non parum confert ad peccata vitæ præteritæ delenda, (c) Exinde nostra augentur merita : ceteris paribus, quo difficilius est opus peragendum, eo majus meritum; quando igitur exsurgunt tenta­ tionum procellæ et magis arduum est ad portum salutis remigare, eo ipso merita augentur. Sane ingratus esset lapis, si arte ex­ sculptus de sculptore conquereretur qui speciosam ei incidit figu­ ram; ita cl nos ingrati essemus si lamentaremur eo quod Deus, variis tentationibus, in animam nostram insculpit perferiorem Christi imaginem '. Auctis meritis, augetur pariter præmium, et pro quàli1 Quod quidem Ecclesia canit, in die Dedicationis : "Scalpri salubris ictibus, Et tunsione plurima, Fabri polita malleo, Hanc saxa molem construunt Apiisque jumfla nexibus Locantur in fastigio. ” 262 DE PECCATIS ET VITIIS. bet reportata victoria novos consequemurgloriæ gradus in æternum permansuros. § II. De peccato mortali. Dicemus : i° de ejus naturd; 2° de ejus effectibus; 30 de conditionibus requisitis ad peccatum mortale. I. De natura peccati mortalis1. Jam diôtum est peccatum mortale, vi ipsius nominis, mor­ tem spiritualem animæ inferre; sed, quo penitius ejus na­ tura et discrimen a peccato veniali declarentur, successive exponemus quid Scriptura, quid Patres, quid theologi hâc de re docuerint. i° Scriptura doctrina de peccato gravi exponitur. I 449. (A) Dari peccata gravia quæ mortem anima infe­ runt, ct causa sunt damnationis, evidenter ex Scripturâ colli­ gitur. (a) Ita Christus, in oratione montanâ, peccata contra proximum reprobans, ait : “ Ego autem dico vobis, quia omnis qui irascitur fratri suo, reus erit judicio; qui autem dixerit fratri suo : raca, reus erit concilio; qui autem dixerit : fatue, reus erit gehenna ignis ” 2 J am vero hujusmod i verba : reus erit judicio, concilio significant, ex quâdam analogia cum pœnis a Judæorum tribunalibus infliétis, eos qui gra­ viter fratres suos offendunt, non solum opere, sed corde aut verbo pœnâ gravi pleélendos esse; gehenna autem aeter­ nam damnationem designat. Quod quidem clarius declarat, ultimum judicium prophetice describendo:3 “Discedite a me, malediéli, in ignem æternum, qui paratus est diabolo ct angelis ejus. Esurivi enim,et non dedistis mihi manducare”... (b) Eamdem doélrinam dilucide exponit Apostolus sive quoac ’S. Thom., i. 2æ,q. 71-73; Suarez, De peccatis, disp. I-III; Gond, Clypeus Thcol. thomislicæ, Lugduni, 1681, De vitiis ct peccatis, disp. I-IV; Billot, Disquisitio de natura ct ratione peccati, Romæ, 1900, th. I-II I; Manning, Sin and its consequences,^///^ redditum auflore Maillet, Le Péché ct ses conséquences, Avignon, 1S94, ch. I-II. ’ Matt.,\:, 22; cfr. Maliionat in h. loc.— Mens Christi est non solum homicidium esse peccatum grave, sed etiam iram interne con­ ceptam, quando ad homicidium ducit, aut ad verba valde contumeliosa Ex hoc tamen inferre non licet omnem iræ motum esse gravem. 3 Matt., XXV, 41-42. DE PECCATIS. 263 peccatum protoparentum, sive quoad peccata actualia : “ Per unum hominem peccatum in hunc mundum intravit, et per peccatum mors... Ut sicut regnavit peccatum in mortem, ita et gratia regnet per justitiam in vitam æternam1 ”, Hinc a regno cestorum excluduntur qui graviter peccant2 : “ Nolite errare : neque fornicarii, neque idolis servientes, neque adulteri, neque molles, neque masculorum concu­ bitores, neque fures, neque avari, neque ebriosi, neque maledici, neque rapaces regnum Dei possidebunt". (c) Se­ cundum Joannem, peccatum mortale est privatio lucis pro mente, et privatio vites pro animA : “ Omnis enim qui male agit, odit lucem, ct non venit ad lucem, ut non arguantur opera ejus... Qui dicit se in luce esse, et fratrem suum odit, in tenebris est usque adhuc... Qui non diligit, manet in morte 3”. Ratio est quia peccatum nos separat a Christo qui est veritas et vita. 450. (B) Inter peccata, alia aliis sunt graviora. Ita Deus, apud Jeremiam 4, de Judæis sic queritur: “Indura­ verunt cervicem suam, et pejus operati sunt quam patres eorum. ” Christus ipse, Pilatum alloquens, ait : “ Propterca qui me tradidit tibi, majus peccatum habets”. Quod qui­ dem præsertim patet ex eo quod quædam peccata dicuntur irremissibilia, dum alia remitti possunt : “ Ideo dico vobis : omne peccatum ct blasphemia remittetur hominibus; spiritûs autem blasphemia non remittetur6”. Inspe&o con­ textu, hic agitur de peccato Pharisæorum qui diabolo tribuebant miracula Christi, et ita deliberate et pertinaciter ejus divinam missionem negabant; hoc autem peccatum dicitur non remitti, quia omnino difficile est eos, qui perti­ naciter gratiâ abutuntur, sincere pænitere. Eodem modo intclligi possunt verba Joannis qui distinguit inter peccatum ad mortem ct peccatum non ad mortem 7. 451. (C) Ex his omnibus colligi potest malitiam peccati mortalis in eo præsertim consistere quod nos a Deo avertit. ' /torn. V, 12, 21. De utrâque morte agitur, corporali et spirituali. I Cor., λΊ. g-io; cfr. Galat., \', 19-21. 3 Joan., Ill, 20; t Joan., 11, 9; III, 14. * Jcrent., VI1, 26. — * Joan., XIX, n. 6 Matth, XII, 31; cfr. Marc., HI, 29-30. —7 IJoan., V, 16. 264 DE PECCATIS ET VITIIS. Quod jam comparatione exposuerat Jerentias dicens 1 : "Duo enim mala fecit populus meus : me dereliquerunt fon­ tem aquæ vitæ,et foderunt sibi cisternas, cisternas dissipatas, quæ continere non valent aquas”. Idem constat ex multis textibus supra allegatis, ubi peccatum dicitur transgressio divinæ legis, offensa Dei, odium Dei, amissio divinæ amicitiæ divinæque filiationis, privatio lucis et gratiæ, causa damnationis et ætcrnæ separationis a Deo; his enim aliisque ejusmodi verbis significatur hominem — qui per gratiam est filius Dei adoptivus, particeps divinæ naturæ, filius lucis, idcoque multiplici vinculo Deo unitur, — per peccatum mortale effici diaboli filium, ejusque operum par­ ticipem ct in tenebris ambulare, idcoque vere a Deo averti. Quare ultima judicis sententia contra impænitentes pecca­ tores in eo sita est ut hanc discessionem fore æternam declaret : “ Discedite a me, malcdiôli, in ignem aeternum 2* .” 452. (D) Quædampeccata vero non esse mortalia, seu non esse ætcrnæ damnationis causam ex paucis Scripturæ texti­ bus valde probabiliter colligitur, (a) Christus siquidem declarat modicam et majorem esse iniquitatem :3 "Qui in modico iniquus est, et in majori iniquus est”. Præterea fatentur Apostoli omnes Christianos in multis offendere : “ In multis offendimus omnes 4... Si dixerimus quoniam peccatum non habemus, ipsi nos seducimus, et veritas in nobis non est 5”; attamen ex contextu supponitur illa peccata non esse mortalia, nec tollere caritatem; ita v. g. paulo post additur : " Qui autem servat verbum ejus, vere in hoc caritas Dei perfecta est; ct in hoc scimus quoniam in ipso sumus 6 ”. Dantur ergo quædam peccata tam mi­ nuta ut caritatem et vitam spiritualem minime destruant. (b) Idem indirefle deducitur ex celebri et difficili textu S. Pauli1, qualis a multis Patribus intelligitur : “ Secundum gratiam Dei, quæ data est mihi, ut sapiens architeélus fundamentum posui... Si quis ’ Jer em., II, 13. ’ Hæc est ipsa sententia quam Bossuet, in sermone De la gloire de Dieu dans la conversion des pécheurs, magnifice, ut solet, explicat : " L’enfer, si nous l’entendons, c’est le péché même; l’enfer, c’est d’être éloigné de Dieu ”. (Ed. Lebarq, t. II, p. 75). 3 Luc., XVI, 10. — * Jacob., HI, 2. — 4 */ Joa., I, 8. 6 J Joa., II, 5. — 1 I Cor., III, 10-15. DE PECCATIS. 265 autem supcrædi ficat super fundamentum hoc aurum, argentum, lapides pretiosos, ligna, fcenum, stipulam, uniuscujusque opus mani­ festum erit; dies enim Domini declarabit quia in igne revelabitur, et uniuscujusque opus quale sit, ignis probabit. Si cujus opus man­ serit, quod superaedificavit, mercedem accipiet. Si cujus opus arserit, detrimentum patietur; ipse autem salvus erit, sic tamen qua­ si per ignem. ” Ibi siquidem sermo est de quibusdam doftoribus qui, post Paulum, Corinthiis evangeliurn prædicaverant; si doctri­ nam tradiderint non solidam, sed parum utilem, magis in persuasi­ bilibus humanæ sapicntiæ verbis innitentes quam in virtute Christi, inanitas eorum laboris apparebit in die judicii : ipsi quidem non patientur poenam æternam, quia fidem annuntiaverunt, sed, propter inane opus suum, aliquam pœnam luent. Ex quo deducitur illos peccasse, sed non mortaliter. Fatemur tamen h.cc argumenta non esse apodidlica, nisi accedente Traditionis auéloritate. 2° Patrum doftrina de peccati gravitate exponitur L 453. (A) Tribus prioribus saeculis non explicite insti­ tuitur distinélio inter peccata mortalia et venialia, sed inter maxima ct modica, inter ea quæ pænitentiA publicA expianda erant et ea quæ contritione, eleemosynâ, oratione aliisque hujusmodi mediis remittebantur. Nec clare et distincte ab initio definitum fuit quænam peccata in specie ut gravia habenda essent, sed nonnisi pedetentim, secun­ dum progressum conscientiæ christianæ : siquidem non pauci aétus, qui graviter peccaminosi non videbantur recen­ ter a paganismo conversis, postea graviores habiti sunt iis qui Christiana educatione conscientiam magis delicatam sibi efformaverunt, ut ex dicendis patebit. 454 (a) Jam sæculo secundo tria peccata vX gravissima existima­ bantur, imo a quibusdam ut irremissibilia per potestatem clavium, videlicet apostasiam, moechiam seu adulterium, et homicidium *. Exinde quidam intulerunt hæc tria solum esse peccata mortalia. Sed immerito; nam Tertullianus qui hæc declarat irremissibilia, alia recenset peccata quæ gravia sunt et pænitentià publica castigari ■ Vacandard, Le traitement des peccata leviora, ap. Rev. du Clergi français, 15 août 1901; id., La Pénitence publique, 1903 (collect. Bloud), p. 25-44; Batiffol, Etudes d’hist. et de théol. positive, Paris, 1902, pp. 81, 144, 128 et passim. 1 Cfr. Tertullianus, De Pudicitiâ, c. 5 et 12, P. L., t. II, 987-989, 1001-1005; cfr. A. d'Alès, La théologie de Tertullien, Paris, 1905, p. 272-276; J. Turmel, Tertullien, Paris, 1905, p. 210-213. 266 DE PECCATIS ET VITIIS. debent : “Sunt autem et contraria istis (minutis deliélis), ut gra­ viora et exitiosa, quæ veniam non capiant, homicidium, idololatria, fraus, negatio, blasphernia, utique et moechia et fornicatio, et si qua alia violatio templi Dei'”. 455· b) Aliunde dantur peccata minora, seu modica, quæ quoti­ diane committuntur et per pænitentiam remitti possunt. Ait enim idem Tertullianus- : “Cui enim non accidit aut irasci inique, et ultra solis occasum, aut et manum immittere, aut facile maledicere, aut temere jurare, aut fidem paéli destruere, aut verecundia aut ne­ cessitate mentiri? in negotiis, in officiis, in quæstu, in viélu, in visu, in auditu quanta tentamur, ut si nulla sit venia istorum, nemini salus competat 1 1 lorum ergo erit venia per exoratorem Patris Chri­ stum.” — Pro minoribus istis deliélis pænitentiam fuisse necessa­ riam testatur .S’. Cyprianus3 : “Cum in minoribus peccatis agant peccatorespænitentiam justo tempore, et, secundum disciplinæ ordi­ nem, ad exomologesim veniant, et per manus impositionem episcopi et cleri jus communicationis accipiant...” Proinde ista minora deliéla non sunt mere venialia juxta hodiernum loquendi modum. 456. (B) A quarto sœculo, jam explicite fit discrimen inter peccata gravia, quæ publicâ pænitentiâ expianda sunt, et levia, quorum privatim pænitere sufficit. (a) Ita 0' Ambrosius1· : “Quia sicut unum baptisma, ita una pænitentiâ, quæ tamen publice agitur; nam quotidiani nos debet pænitere peccati : sed hæc deliélorum levium, illa graviorum.” 457· (b) Quod fusius declarat Augustinus. Præter peccatum originale quod per baptismum deletur, duo genera peccatorum distinguit : peccata gravia seu scelera, quæ nonnisi longâ et publicâ pænitentiâ dimittuntur, ea scilicet quæ describit Apostolus in ep. ad Corinthios et ad Galatas; et peccata levia, quæ omnes committunt et oratione delentur : “Illi enim quos videtis agere pænitentiam, sc ra commiserunt, aut adulteria, aut aliqua faéta immania : inde agunt pænitentiam. Nam si levia peccata ipsorum essent, ad hæc quotidiana oratio delenda sufficeret5”. — Ratio discriminis inter le­ via et gravia ex eo desumitur quod priora fundamentum fidei et cari­ tatis non destruunt, dum posteriora caritatis fundamentum evertunt : “ Hæc igitur (levia) quoniam affeélu dilecta carnali non sine dolore amittuntur, propterea qui ea sic habent, ut habeant in fundamento ’ Tertullian., ibid., c. 19, P. L., II, 1020. ’ De pudicit.,c. 19, P. L., II, 1020. 3 5. Cyprian., epist. 9, P. L., IV, 251. 4 5. Ambros., De Pænitent., cap. 10, P. L., XVI, 520. 5 De Symbolo, ad Catechumenos, c. 7. P. L., XL, 636; cfr. Enchi­ ridion, c. 68-71, P. L., XL, 264-266; sermo 351, P. L., XXXIX. 1535’549· DE PECCATIS. 267 fidem, quæ per dileflionem operat'ur, neque huic ista ulla ratione u'. cupiditate praeponant, in eorum amissione passi detrimentum, per ignem quemdam doloris perveniunt ad salutem... Qui vero propter ea vel tenenda vel adipiscenda, homicidium, adulterium, fornica­ tionem, idololatriam et similia quaeque commiserit, non propter fundamentum per ignem salvabitur, sed amisso fundamento æterno igne torquebitur * ”. 458. ’c} Quoad ecclesiam Orientalem, idem constat ex epistolis canonicis 5. Gregorii Thauntaturgi et S. Basilii. Prior, interroga­ tus de genere pænitentiæ quod iis imponendum erat qui pecca­ verant, occasione incursionis Gothorum, exponit quomodo agen­ dum sit cum iis qui idolothyta manducaverant, aut fornicationem, rapinam, furtum, invasionem alienarum domorum commiserant, vel captivos injuste detinuerant, aut barbarorum cooperatores fuerant'. Posterior longiorem texit catalogum deliétoruni quæ canonicæ pænitentiæ subjacent : ibi recensentur occisio fœtûs animati aut inanimati, digamia et trigamia, fornicationes diaconorum et cano­ nicarum, quæ virginitatem voverant, aliaque peccata gravia contra castitatem, homicidia, percussiones, idololatria, violenti iracundiæ motus, usuræ, perjuria; imo cædem involuntariam vel in bello faétam aliquâ pænitentiâ puniri æquumest3. Alibi queritur quod parvi­ penduntur a multis peccata quæ tamen ut mortalia a Paulo decla­ rantur’ : “Profedto decepit nos pessima consuetudo; profeéto magnorum malorum nobis causa existit perversa hominum tradi­ tio, quæ videlicet, vitatis aliquibus peccatis, alia indifferenter admi­ serit, quæque dum se in aliqua quidem vehementer indignari simu­ lat, velut in homicidium, adulteriumque, et in alia generis ejusdem, aliqua vero non simplici quidem objurgatione digna judicat, velut iram, aut convicium, aut temulentiam, aut avaritiam, et si qua sunt hæc similia, adversus quæ omnia etiam alibi Paulus in Christo loquens eamdem sententiam protulit, cum dixit : Qui talia agunt, digni sunt mortei' Agnoscebantur ergo peccata mortalia, præter idololatriam, moechiam et homicidium. Alibi autem docent quæ­ dam peccata esse levissima, in quæ omnes incidunt. 459· (C) Circa sæculum sextum, jam magis explicite declaratur quænam peccata sint gravia, quænam levia. Ita Casarius Arclatensis, in sermone ad populum, ait5 · “Et quamvis Apostolus capitalia plura commemoraverit, nos tamen ne * De fide et operibus, cap. 16, P. L·., XL, 216. 3 Epistola canonica, P. G., X, 1019-1047. ■ Ep. canonica, P. G., XXXII, 663-684; cfr. Chardon., Hist, des Sacrements, Aligne, Theol. Curs., XX, 692-721, ubi hæc aliæque epistolæ canonicæ S. Basilii gallicc redduntur. 4 De Judicio Dei, P. G., XXXI, 670. 5 Appendix ad Serm. S. August, P. L., XXXIX, 1946 1947. 268 DE PECCATIS ET VITIIS. desperationem facere videamur, breviter dicimus quæ sint illa : sacrilegium, homicidium, adulterium, falsum testimonium, furtum, rapina, superbia, invidia, avaritia; et, si longo tempore teneatur, iracundia; et ebrietas, si assidua sit, in eorum numero computatur. ' * Quæ quidem peccata debent longa pænitentiâ expiari; secus, æternâ flammâ punientur. Inter minuta peccata hæc præcipue recenset : “Quoties aliquis aut in cibo aut in potu plus accipit quam necesse sit... quoties plus loquitur quam oportet, aut plus tacet quam expedit; quoties pauperem importune petentem exas­ perat. Quoties cum corpore sit sanus, aliis jejunantibus, prandere voluerit; aut somno deditus tardius ad ecclesiam surgit... Quoties infirmos tardius visitaverit. Si discordes ad concordiam revocare neglexerit. Si plus aut proximum, aut uxorem, aut filium, aut ser­ vum exasperaverit quam oportet; si amplius fuerit blanditus quam expedit... Si pauperibus esurientibus cibum non dederit; aut nimium deliciosa, aut sumptuosa sibi convivia praeparaverit... Hæc enim et his similia, ad minuta peccata pertinere non dubium est, quæ, sicut jam dixi, enumerari vix possunt, et a quibus non solum populus Christianus, sed etiam nullus sanClorum immunis esse potuit aliquando, aut poterit. Quibus peccatis licet occidi animam non credamus, ita tamen eam vehit quibusdam pustulis, et quasi horrendâ scabie replentia deformem faciunt.” Postea addit hæc minuta peccata redimi bonis operibus, præsertim caritate fraterna et eleemosynis. — Alibi inter peccata minuta recenset non pauca quæ hodie ut mortalia haberentur : “ Cogitemus ex quo sapere coepi­ mus quid pro juramentis, quid pro perjuriis, quid pro malediCtis, quid pro detractionibus, quid pro otiosis sermonibus, quid pro odior quid pro ira, quid pro invidia, quid pro concupiscentiâ malâ, quid pro gula, quid pro somnolentia, quid pro sordidis cogitationibus, quid pro concupiscentia oculorum, quid pro voluptuosa deleCtatione aurium'...”— Patet igitur discrimen inter mortalia et venialia, a prioribus sæculis, primum indireCle et confuse, deinde explicite et clare agnitum esse; regulas vero quibus ab invicem distinguantur non fuisse clare definitas; ideoque nonnulla deliCla, quæ hodie a conscientiâ rite excultâ ut gravia habentur, tunc temporis tanquam levia SpeCtabantur. — Quam quidem evolutionem melius intelliget qui libros pænilentiales attente percurret; ibi enim inveniet examen conscientiæ quod, decurrentibus sæculis, magis ac magis prolixum evadit1. i —K>i---- K>4— I I I ‘ bermo 257, ap M>gne, P. L., XXXIX, 2220. Quosdam ex his libris pæniienti.ilibus invenies ap. Morinum, Commem, histor. de disciplinâ in administrat. Pænitent., Appendices; Chardon, op. cit., p. 712-725. DE PECCATIS. 269 3° DoElrina theologica de peccato viortali. 460. (A) Notio. In peccato mortali duo considerari possunt : aflus voluntarius quo quis transgreditur legem, et defeflus reftitudinis qui in tali aélu invenitur. Sub hocultimo respeétu, secundum 6'. Thornam 1 aliosquc theologos commu­ niter, peccatum mortale definitur aversio a Deo fine ultimo, per voluntariam et inordinatam conversionem ad creaturas'2, a Consequenter peccatum mortale opponitur divinæ bonitati et sapientiae, legi æternæ, necnon rationali hominis naturæ, ex diétis supra, n. 25. Plerumque homo non vult pri­ mario et explicite a Deo sese avertere, sed, proposito sibi bono creato utili aut delectabili, quandoque eligit inordina­ tionem peccato inhaerentem, ideoque aversionem a Deo, magis quam deleCtatione privari : “ Dilexcrunt gloriam hominum magis quam gloriam Dei3”. Unde, ad peccatum grave, necesse non est direCte intendere aversionem ab ultimo fine, sed sufficit eam indirecle ct logice velle, appe­ tendo bonum creatum quod noscitur fini ultimo contrarium. — Revera homo non appetit malum, quatenus malum est, sed in quantum sub specie boni latet. Quod quidem valet etiam de odio Dei : ita pessimi peccatores Deum odio non habent nisi quatenus cum apprehendunt ut proprio bono oppositum. Quas peccatorum psychologicas dispositiones graphice describit Sapientia1· ; “Dixerunt enim cogitantes apud se non reéte : exi­ guum et cum tædio est tempus vitæ nostræ, et non est refrigerium in fine hominis, et non est qui agnitus sit reversus ab inferis... Venite ergo et fruamur bonis quæ sunt, et utamur creaturâ tanquam in juventute celeriter... Coronemus nos rosis antequam marcescant; nullum pratum sit quod non pertranseat luxuria nostra... Oppri1 5. Thom., i. 2«, q. 72, a. 5. ’ Inter Protestantes, alii magis orthodoxi, ut Bovon, peccatum de­ finiunt liberam legis transgressionem, quâ egotismus amori Dei præfertur; alii, ad rationalismum et determinismum tendentes, ut Schleiermachcr et Rothe, tenent peccatum esse veluti necessarium humanae evolutionis stadium, in quo caro concupiscit adversus spiritum et a Deo eumdem avertit. Cfr. Lichtenberger, Encyclop. des sciences religieu­ ses, t. x, verbo Péché; Bovon, Dogmatique chrétienne, Lausanne et Paris, 1895, t. I, p. 3Π-397, et Morale chrét., 1897, t. L p. 138-167. ■’Joan., XII, 43· * Sap., II, 1-31; integrum legatur caput. 270 DE PECCATIS ET VITIIS. mamus pauperem justum, et non parcamus viduæ... Hæc cogita­ verunt et erraverunt : excæcavit enim illos malitia eorum”. 461. Corollaria, (a) Exinde apparet discrimen inter peccatum mortale et peccatum veniale : hoc enim non avertit hominem a Deo fine ultimo, sed ab eo solum retar­ dat, ut infra exponetur. Quod ita declarat 5. Thomas' : “ Duplex enim est inordinatio: una per subtractionem principii ordinis, alia, quâ etiam salvato prin­ cipio ordinis, fit inordinatio circa ea quæ sunt post principium; sicut in corpore animalis quandoque quidem inordinatio com­ plexionis procedit usque ad destruélionem principii vitalis, et hæc est mors; quandoque vero, salvo principio vitæ, fit deordinatio quædam in humoribus, et tunc est ægritudo. Principium autem totius ordinis in moralibus est finis ultimus... unde quando anima deordinatur per peccatum usque ad aversionem ab ultimo fine, sci­ licet Deo, cui unitur per caritatem, tunc est peccatum mortale; quando vero fit deordinatio citra aversionem a Deo, tunc est pecca­ tum veniale”. 462. (b) Exinde etiam componi potest controversia, diu inter theologos agitata, utrum formale constitutivum peccati commissionis consistat in positivo an in negativo". Duplex elementum in peccato distingui potest : aCius voluntarius et ejus inordinatio. Jamvero peccatum commissionis ex parte aciiis speciatum, consistit in aliquo positivo quo quis tendit in bonum saltem apparens; inordinatio autem ejus­ dem aélûs essentialiter consistit in privatione debitæ reélitudinis, cum voluntas, inordinate appetendo bonum creatum, sesc a Deo avertat. Quare Deus concurrit quidem ad aétum positivum, voluntatem movendo ad agendum; sed nequedireéle neque indircéle est causa deordinationis, quæ tota ex pravitate humanæ voluntatis procedit. “ Unde defeétus iste non reducitur in Deum sicut in causam, sed in liberum arbitrium; sicut defeétus claudicationis reducitur in tibiam curvam sicut in causam, non autem in virtutem motivam, a quâ tamen causatur quidquid est motionis in claudicatione”3. - ’ S. Thom.y j. 2, q. 72, a. 5. Omnes quidem fatentur peccatum omissionis esse quid negativum. Sed juxta Suarez (De peccatis, disp. I, Seét. I, n. 4), peccatum essen­ tialiter consistit in privatione debitæ reétitudinis; secundum IVireeburgenses (De pecc., n. 13), consistit in positivâ tendentiâ aélûs in objeétum prohibitum. Rationes utrinque allatas exponit Itilluart, diss. I, art. 2. 35. Thom., 1. 2«, q. 79, art. 2. DE PECCATIS. 271 Neque dicatur Deum indircéle peccato cooperari, ex co quod illud non impedit; sapientissime enim voluit hominem esse liberum, ipsique præbet auxilia necessaria ad peccatum vitandum; sed omnino decet ut, postquam ad bonum homines sufficienter instruxit, eos sinat motu proprio agere, propriisque conatibus merita acqui­ rere et vitam æternam consequi, juvante gratiâ quam nemini bene disposito denegat. Ex diéljs enim, n. 185, licet materialiter coope rari peccato, dummodo adsit ratio proportionale gravis. 463. (B) De malitia peccati * . mortalis Multiplex est hujus peccati malitia, seu deordinatio, si consideretur ex parte Dei, ex parte Christi, et ipsius peccatoris. Ex parte Dei, peccatum mortale est (a) inobedientia et rebellio contra Deum, supremum legislatorem ; deliberate enim peccator, etsi a Deo creatus totusque ab eo pendens, propriam voluntatem Dei voluntati præfert, quanquam optime novit hunc esse supremum Dominum, Regem regum, et Dominatorem dominantium, cumque nil nisi rationi et sapientiæ consentaneum praescribere. Ita rebel­ lionis reus evadit : cum enim multiplici titulo juste dominio Dei subdatur, nihilominus cequivalenter * dicit “ non ser­ viam”, et Dei auctoritatem respuit, (b) Injustitia seu ini­ quitas merito vocatur; Deus enim, utpotc infinitum bonum et fons totius beatitudinis, necnon supremus Dominus, jus striélum habet ut sit finis noster ultimus; ideoque peccator, sese avertens a Deo ultimo fine, jus illud violat, cumque, in quantum potest, illâ externâ glorià privat quam pcrfcélissimo Enti reddere debet; ita veram injustitiam committit, (c) Irreligiositatem quamdam importat : Deo enim, propter summam ejus excellentiam ac majestatem, supremus debe­ tur cultus et honor; atqui peccator hunc honorem denegat, imo aliquo sensu Dominum inhonorat et contemnit, vilis’ Praiter theologos, cfr. Manning, op. cit., ch. I: Hourdalone, Ser­ mons sur les Mystères, icr S. sur la Passion de J.-C.; id. Exhorta­ tions, Sur le jugement du peuple contre J.-C.; id., Carême, Mercredi de la s° Sent., sur l’état du péché et l’état de la grâce; Gratry, Médit, inédites, Paris, Téqui, 1878, g Médit., Le péché. ‘ \Y\c\\.w posterior per excessum. (C) Specie pariter diversa sunt peccata eidem virtuti opposita, sed modo moraliter diverso, seu diversis functio­ nibus ejusdem virtutis; ita detraélio, furtum, homicidium specie differunt, licet eidem virtuti justitiæ opponantur, quia modo moraliter diverso jura proximi violant, jus scilicet ad famam, jus ad bona externa, jus ad vitam : hæc enim jura, secundum moralem omnium aestimationem, omnino diversa sunt. 491· N. B. Quando unus idemque aélus variis legibus prohi­ betur, unam tantum malitiam habet, si præcepta hujusmodi ex eodem motivo lata sunt : ita est furtum, quod lege naturali, divina, canonica et civili prohibetur, propter idem motivum. Si vero pnv cepia cx diverso motivo lata sunt, unus idemque aélus plures mali­ tias specifice diversas in se continet; sic qui frangit jejunium ad quod tenebatur tum cx volo, tum cx præcepto Ecclesiæ, duplex peccatum committit. II. De distinctione numerica peccatorum. 492. Peccata specifice diversa eo ipso sunt numcrice distinéla. Sed quæstio est qtiandonam in eâdcm specie pec­ cata sint numero distinéla. Nihil hAc de re ab Ecclesia definitum est; proindeque ex moraliprudentAm cestimatione, attentis etiam psychologicis dispositionibus pænitentis, quæstio dirimenda est. Quæ communius docentur ad duo principia revocari possunt; de tertio principio multum disputatur. 288 DE PECCATIS ET VITIIS. 493· 1° Principium i",n. Tot sunt peccata numerice dis­ tincta quot sunt actus voluntatis mali realiter distincti. Dicitur altus voluntatis,quia peccatum est primario in volun­ tate; realiter distincti, quia si aéltis mali simul coadunantur ad aliquid moraliter unum efficiendum, unum est tantum peccatum, ut infra declarabitur, n. 494. Si vero actus volun­ tatis mali sunt vere et realiter distinlti, unusquisque eorum suam habet malitiam ct est vere peccatum. Ita qui pluribus aéiibus adistinélis personis furatur, tot furta committit quot diversos aélus elicit; qui tribus aélibus lædit famam trium personarum, triplex detractionis peccatum committit. 494· 2° Principium 2um. Tot sunt peccata numerice distinlta quot sunt altus moraliter interrupti. Quoties enim aélus moralitcr interrumpuntur, singuli sunt completi, ideoque peccatum constituunt. Aélus autem interrumpuntur moralitcr duplici modo : (a) per retractationem, sive explicitant, sive etiam implicitam, videlicet quando voluntas deliberate cessat ab aélu sine proposito ad illum redeundi, aut convertitur ad aliquid cum eo incompossibile; (b) per meram cessationem etiam invo­ luntariam ab altu (v. g. per somnum, aut per aliam occu­ pationem), ita diuturnam, ut, judicio prudentûm, subsequeris aélus cum priore moraliter non coalescat. Quo melius autem res intclligatur, principia variis gene­ ribus aéluum applicare juvat, videlicet aélibus mere internis, internis exterius consummandis, ct externis. Applicationes. (A) Altus mere interni, qui in ipsà vo­ luntate consummantur, quales sunt aétus complacentiae aut deleélationis morosæ in pravis cogitationibus, toties multi­ plicantur quoties, post retraClationem aut diuturnam cessa­ tionem, innovantur. Ita qui voluntarie consentit deleélationi malæ ex pravâ cogita­ tione ortæ, postea studio incumbit per longum tempus, deindeque ad malam deleélalioncm voluntarie redit, duo peccata committit; idem dic de eo qui inimicum videns, interius ei mala imprecatur, postea ludit per notabile tempus, iterumque de inimico cogitans, eidem dira imprecatur. Si vero quis per horam in deleélatione morosâ perseveret, ex eodem passionis impetu, quanquam perbreve tempus de alia re cogitat, unum lanium peccatum committit, quia brevis interruptio non impedit quominus aélus moraliter unus DE PECCATTS. 289 censeatur. Attamen qui per integrum diem easdem pravas imagina­ tiones revolvit, eisque post notabilem interruptionem, de novo consentit, plura peccata committit, cum artus peccaminosi per varias occupationes interrumpantur. Qu ) casu, difficile est numerum peccatorum accurate recensere; sed sufficit ut pænitens dicat sc per unam aut alteram diem frequenter consensum præbuisse his occur­ rentibus imaginationibus : ex hoc enim prudens confessarius, ratione habita omnium circumstantiarum, dijudicare poterit quot circiter peccata commissa fuerint, ut exponimus in Tr. de Pcenitentino alieno, in quantum est impeditivum propriæ exccllentiæ, ct hæc est invidia; si de eodem tristatur cum violento appetitu vindiilcc, exardescit ira; quando refugit laborem, bono spirituali adjundum, exoritur acedia, seu pigritia* 3. Hæc autem vitia capitalia proxime e triplici concupiscentia origi­ nem sumunt, et remote cx inordinato suiipsius amore. Unde a qui­ busdam dicitur unum esse vitiorum principium, videlicet inordina­ tum sui amorem, — triplex fomentum, scilicet concupiscentiam car­ nis, concupiscentiam oculorum ct superbiam vitæ, — septiforme caput, septem namque vitia capitalia. y 513. Hæc divisio non est quidem adeequata, nec membris opposita, sed prœcipuas tamen pravas propensiones amplcélitur, ad quas ceterae facile reducuntur. Eam proinde seque­ mur, agentes primum de superbiA, nccnon de invidiA ct irA, quæ magis dircélc c superbiâ dimanant; postea gulA ct ebrietate., quæ bona sensibilia corporis prosequuntur; dcin de avaritia, quæ bona externa appetit; tandem de pigritia, quæ laboris difficultatem horrescit. De luxuriA in speciali Tr. de Castitate sermo erit. Λ S I * 5. Thorn., i. 2®, q. 84, a. 3-4. - S. Doflor inanem gloriam recenset inter peccata capitalia; super­ biam vero declarat esse initium omnis peccati, ideoque fontem pecca­ torum capitalium, dum avaritia est radix omnium malorum ex parte exsecutionis (q. 84, a. 2). 3 De aliis partitionibus peccatorum capitalium, quas exposuerunt Cassianus et 0’. foannes Climacus, vide Mangenot, Diil. de Théol., t. II, p. 1689-1690. , 1 DE VITIIS. 299 11. De superbia'. 514. i° Superbia describitur. Superbia est inordinatus propriat excellentia appetitus. Seipsum diligere, de seipso bonam existimationem habere secundum justitiam ct veri­ tatem, ideoque propriam excellentiam appetere modo rationi consentaneo, non est quidem peccatum. Sed quadruplici præsertim modo hanc excellentiam inor­ dinate quærimus : (a cum quis a senietipso habere existi­ mat quod a Deo habet, aut saltem ita agit quasi id existi­ maret; jamvero, teste Apostolo, quidquid in ordine natu­ rali aut supernatural· * nobis inest, a Deo procedit, Dcoquc primario tribui debet1 23: "Quid autem habes quod non acce­ pisti? si autem accepisti, quid gloriaris quasi non accepe­ ris?” (b) Quando quis putat sc hæc bona accepisse a Deo, sed cx propriis meritis tantum ; quod quidem pariter falsum est; nam multa accipimus quæ nullomodo meremur, ct ipsa merita, quamvis vere nostra, Deo magis quam nobis tribuen­ da sunt, cum esse, facultates, merendi facultatem, ct divinum auxilium, ad merendum necessarium, nonnisi a Domino habeamus. Quare de donis supcrnaturalibus scribebat Pau­ * lus : “Graft'd enim estis salvati per fidem; ct hoc non ex vobis : Dei enim donum est; non cx operibus, ut ne quis glorictur. fpsius enim sumus faillira, creati in Christo Jcsu, in operibus bonis quæ praeparavit Deus, ut in illis ambulemus.” Idem dici -potest de bonis naturalibus, quæ merita nostra multum excedunt, (c) Cum quis jailat sc habere quod non habet, aut saltem majus bonum quam habet; haud raro enim nostras dotes, cx inordinato vanæ gloriæ desiderio aut pro1 .S’. Thont., 2. 2æ, q. 162 ct 132; de Malo, q. 8-9: Nat. Alexander, op cit., 728-818; Bossuet, Tr. de la Concupiscence, c. 10-23; id., Ser­ mon sur l’Ambition; Bfiiirdaloue, Carême, Serm. pour le mercredi de la 2e sem.; Alibert, op. cit., t. I, p. 23-57; Descuref, op. cit., t. II, p. 191-240; Paulhan, Les Carailères, p. 167, aliique allegati n. 120; neenon Formation d Γ Humilit/, Paris, 1902. p. 33-55; Thomas, L’Education des sentiments, Paris, Alcan, 1904, p. 113-124, p. 113-123 et 133-148. / Cor., IV, 7. Si superbus vere crederet hæc omnia a seipso habere hæreticus esset; plerumque tamen id non putat, sed ita praûtce sc habet quasi hæc dona non essent a Deo. 3 Ephes., II. 8 10. 300 DE PECCATIS ET VITIIS. priâ deceptione, extra modum amplificamus. Quod quidem reprobat Joannes1 : “Quia dicis quod dives sum, et locu­ pletatus et nullius egeo; ct nescis quia tu es miser, ct mise­ rabilis, et pauper, et cæcus, et nudus. ” (d) Quando quis, propriæ excellentiae conscius, alios exinde contemnit, et vult singulariter videri et cestimari; ita pharisæus, gratias agens Deo quod non erat peccator, sicut ceteri homines, publica­ num despiciebat; sed Christus hanc agendi rationem sic redarguit2 : “Omnis qui se exaltat, humiliabitur, et qui se humiliat, exaltabitur. ” SIS 20 Filiae superbiae recensentur. Superbia, modo generali,mater omnium vitiorum dicitur; quod quidem verum est, si sumatur sensu lato, quatenus est sui ipsius amor; si vero sensu striclo superius exposito intclligatur, quædam vitia magis immediate ex eà procedunt, ejusque filiae sensu speciali vocantur, videlicet ambitio, praesumptio, vana gloria. (A) Ambitio, quæ est inordinatus appetitus honoris indebiti, vel debito majoris, — aut honoris debiti, sed modo mediisve indebitis. — Quo vitio laborabant scribæ et pharisæi, de quibus Christus dice­ bat ’ : “Amant autem primos recubitus in cœnis, et primas cathe­ dras in synagogis, et salutationes in foro, et vocari ab hominibus rabbi". Huic tentationi obnoxius esse voluit Dominus, dum dia­ bolus eum tulit in montem excelsum, ostenditque ei omnia regna mundi, et gloriam eorum, dicens : “ Hæc omnia tibi dabo, si cadens adoraveris me4* ”. — Nec desunt hodie qui diabolo et mundo ser­ viunt, ut honores dignitatesque assequi valeant; in ipso ordine sacerdotali, sunt nonnulli, teste A. Gregorio3, qui “videri doétores appetunt, transcendere ceteros concupiscunt, atque, attestante Veritate, primas salutationes in foro, primos in cœnis recubitus, primas in conventibus cathedras quærunt. ” Quos sane Magister his verbis redarguit6 : “Scitis quia principes gentium dominantur eorum, et qui majores sunt potestatem exercent in eos; non ita erit inter vos : sed quicumque voluerit inter vos major fieri, sit vester minister; et qui voluerit inter vos primus esse, erit vester servus; sicut Filius hominis non venit ministrari, sed ministrare, ct dare animam suam redemptionem pro multis. ” (B) Pnesumptio, qu e opera aggreditur vires excedentia. Ita non pauci dignitates et munera appetunt, ad quæ exercenda imperiti * Abac., Ill, 17. — 'Luc., XVIII, 14. 3 Malt., XXIII, 6-7. — 4 Matt. IV, 9. s 5. G>eg., Pastoral., p. I, c. 1, P. I... LXXVII, 14. 6 Matt.. XX, 25-2S. EE VITIIS 301 sunt, magno cum proprio aliorumque detrimento; alii, de propriis viribus nimium præsumentes, imprudenter sese in pericula proji­ ciunt, ibique frequenter peccant. 516. (C) Vana gloria, quæ est inordinatas appetitus ma­ nifestandi propriam excellentiam, ct captandi cestimationem laudesque hominum ’. Multi sunt enim qui de æstimationc proximi magis curant quam de ipsâ virtutum praxi : placere volunt, ideoque dotes veras aut commentitias, corporis aut animi, naturales aut supernaturales, vanâ cum ostentatione aliis exhibent. Sunt qui de generis nobilitate aut magnatum favore gloriantur; alii quod splendide vestiuntur, aut nobili equo insident; at quis non videt quanta hæc sit fatuitas : si quæ enim hac in re sit gloria, proavis, magnatibus, sartori aut equo tribuenda est. “ Alii, ait S. Francisais Salesiiis", oh unciam unam scientiæ honorari et coli ab omnibus volunt, tanquam si omnes eos ceu oraculum consulere, semper ab iis discere, et ipsos ceu magistros habere deberent : hinc non immerito pœdagogi vocantur. Alii se jaélant ac venditant, dum suam considerant pulchritudinem, putantque se ab omnibus propter eam coli et amari. Omnia hæc valde sunt vana, stolida, impertinentia; et quæ a rebus adeo inanibus mutuatur gloria, vana, stulta et frivola appellatur.” Illos vero qui de bonis operibus laudari volunt sic reprehendit Christus :3 Attendite ne justitiam vestram faciatis coram hominibus, ut videamini ab cis; alioquin mercedem non habebitis apud Patrem vestrum, qui in coelis est.·” Inter filias inanis gloriæ, quæ septem recensentur4, tres emi­ nent : (a) jaflantia, quâ propria excellentia verbis inordinate mani­ festatur; (b) ostentatio, qua per facia aliave externa signa, æstimatio hominum quæritur; (c) hypocrisis, quæ, per simulatas virtutes aut dotes, gloriam appetit. 517. 30 Superbiæ malitia. Quæ malitia speétari potest in se et in suis consectariis. A) De gravitate hujus peccati in se speciati. (a) Quando superbia completa est, videlicet quando quis ita aliis excellere appetit ut neque Deo neque legitimis superioribus subessc velit, peccatum est mortale ex genere suo, et quidem gravissimum : tunc enim a Deo • Superbia proinde ab inani gloria distinguitur in eo quod hæc famam seu aliorum astimafionem quærit, dum superbia in propria excellentia complacet. Hæc duo tamen sæpe unita in eodem homine inveniuntur : in quibusdam tamen praevalet superbia, in aliis vanitas. Cfr. Thomas, L’Education des sentiments, Paris Alcan, 1904, ch. 14. J Introd. à la Vie dévoie, 111° p., c. 4; cfr. c. 5-7. 3 Matt. VI, 1; cfr. 2-9. — 4 A. Thont., ?. 2«, q. 132, a. 5. 302 DE PECCATIS ET VITIIS. sese avertit, non propter ignorantiam aut infirmitatem, vel propter desiderium cujuscumque alterius boni, sed quia non vult Deo et ejus supremo dominio subjici r. — Hoc tamen superbiæ genus raro admodum occurrit. (b) Superbia incompleta, quâ quis, salvâ subjeélione Deo et superioribus debita, se pluris facit ac vult ab aliis pluris aestimari quam par est, perse, peccatum veniale non excedit, quia gravem deordinationem non importat. Per accidens autem grave peccatum fieri potest, si gravem injuriam pro­ ximo infert, vel ad alia peccata gravia inducit, v. g. si ex læsâ superbi;! gravis excitatur ira, aut vindiélæ appetitus. 518. (B) De pravis conscflariis superbiæ. (a) Notant Patres superbiam fuisse initium omnis peccati, per eam angelos fuisse e cœlo projeélos, et homines e paradiso eliminatos; addunt nullum esse malum quod conferri possit cum superbiâ, propter effedus pravos quos producit : “ Hominem efficit dæmonem contumelio­ sum, blasphcmum, perjurum, facit ut appetantur cædes. Superbus semper vivit in doloribus et molestis, semper irascitur, semper est tristis*3”. Siquidem, teste Gregorio,3 radix est omnium viliorum : “Alia vitia eas solummodo virtutes impetunt quibus ipsa destruun­ tur... superbia autem, quam vitiorum radicem diximus, nequaquam unius virtutis exstinctione contenta, contra cunéla animæ membra se erigit, et quasi generalis ac pestifer morbus corpus omne corrum­ pit, ut quidquid illa invadente agitur, etiamsi esse virtus ostenditur, non per hoc Deo, sed soli vanæ gloriae serviatur.” (b) Animadvertunt insuper superbiam esse maximum malum ex eo quod, teste Scriptura, Deus superbis resistit4 : “ Scriptura ait : Superbis Deus resistit, humilibus autem dat gratiam. Vide, frater, quale malum sit, quod adversarium habet Deum. Ob quod in Evangelio et pharisæus arrogans spernitur, et humilis publicanus auditur." Revera Deus, qui tam profuse sua bona nobis largitus est, gloriam suam alteri dare non vult5, ideoque superbis resistit qui sibi retinent gloriam quæ soli Deo competit; eos privatione gratiæ aliisque poenis affligit : “ Dies Domini super omnem super­ bum, et excelsum, et super omnem arrogantem : et humiliabitur6". 519. 40 Remedia contra superbiam. Cum inter hornines, etiam simplices et rusticos, multi sint qui superbiæ ' 5*. Thom., 2. 2«, q. 162, a. 5-6. ’ 5. Chrysos!., in ep. II ad Thessa!., cap. I, homil. I, n. 2, P. G. 471. 3 5. Gregor., Moral., lib. XXXIV, c. 33, n. 48, P. L., LXXVI, 744. 4 5. Hieronymus, cp. 12 ad Anton., n. 26, P. L., XXII. 346. 5 Isa.. XLII, 8. — 6 Isa., II, 12. *w- DE VITIIS. indulgeant x, pauca dc mediis eam evellendi, dicere juvat. (A) Ad coercendos superbiæ motus, multum sane prodest suiipsius intima ct sincera cognitio; qui enim præterita pec­ cata recogitat, propriasque infirmitates aut morales defectus attente considerat, simulque agnoscit dotes, quibus præfulget, a Deo esse2* , — super alios sesc extollere rationabiliter non potest. Quod quidem eo efficacius est quo simul benignius aliorum virtutes dotesque consideramus, eorum vitia caritatis velo tegentes. Cum enim proni simus ad proprias virtutes amplificandas vitiaque dissimulanda, nccesse est ut, sepositis hujusmodi praejudiciis, ad ea quæ alii redte agunt vel dicunt attendamus : tunc alios nobis meliores esse saepe deprehendemus. 520. (B) Sedulo pariter consideranda est vanitas eorum quibus gloriari solemus. Quâ de re audiatur Chrysostornus' : “ Robustus esae superbis? Inde potius deprimi debueras... Etenim ct leo te audacior est, et sus robustior... et latrones et sepulcrorum effossores et gladiatores et famuli tui, fortasse vero et qui inter ipsos hebe­ tiores sunt, te robore et viribus superant... At pulcher es et for­ mosus? Cornicum hæc gloriatio est; non es pavone pulchrior... At divitiis abundas? Unde? Quibus rebus abundas? Auro, argento, lapillis pretiosis ? Hæc et latronum gloriatio est. ” Et ita percurrit varia bona de quibus jadtant homines, ostenditque quam insulsum sit his gloriari. Praeterea, homo mortalis est; et in sepulchro quis discernit servum a domino, pauperem a divite, vinctum a rege, pulchrum a deformi ? Qui igitur humans gloriæ sunt cupidi, altius mentem erigant, æternamque ambiant gloriam. Qui propriam excellentiam quærunt, non in caducis dotibus, sed in virtute, quæ perennis est et vere excellit, eam prosequantur, secundum ea quæ sapienter scri­ bebat .Apostolus4 : “Qui autem gloriatur, in Domino glorietur... Libenter igitur gloriabor in infirmitatibus meis, ut inhabitet in me virtus Christi ”. 521· (C) Præsertim vero contemplare juvat humilitatem Christi, qui, “cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se æqualcm Deo; sed semetipsum exinanivit, formam servi accipiens, ’ Bossuet, Tr. de la Concup., ch. 16-18. - “Absit tamen ut Christianus homo in se ipso confidat, vel glorietur, et non in Domino; cujus tanta est erga omnes homines bonitas, ut eorum velit esse merita, quæ sunt ipsius dona”. {Trident., sess. VI, c. 16.) 2 S. Chrysost., in cp. ad Philip., c. 2, hom. 7. n. 5, P. G., I.XH. zyx 4 II Cor., X, 17; XIJ, 9. 1 304 DE PECCATIS ET VITIIS. in similitudinem hominum factus, et habitu inventus ut homo; humi­ liavit semetipsum, faéltis obediens usque ad mortem, mortem autem crucis * ”. Et sane, infans cum esset, in præsepi jacuit; in domo fuit fabri et matris pauperis, utrique subditus*3. Initio vitæ publicæ, a Joanne baptismum pænitentiæ accipit, a diabolo tentatur, insur­ gentibus in se non resistit, neque potestatem divinam, quâ præditus erat, adversus inimicos exercebat. In passione, injustis aggresso­ ribus quasi potentioribus se tradebat, sistebatur pontificibus injuste ipsum accusantibus, ad præsidem ducebatur, et, cum potuisset fal­ sos testes redarguere, silentio ferebat calumnias; conspuebatur a servis, flagellabatur, spineâ coronâ ignominiose coronabatur, morti turpissimae tradebatur injuste. Merito igitur ad humilitatem nos allicit : “ Discite a me quia mitis sum et humilis corde3”; merito 5. Hieronymus addit4: “Nihil habeas humilitate praestantius, nihilque amabilius. Hæc est enim præcipua conservatrix, et quasi custos quædam virtutum omnium; nihilque est quod nos ita et hominibus gratos et Deo faciat, quam si vitee merito magni, humi­ litate infimi sumusfi III. De invidiâ5. 522. i° Invidiæ notio. Invidia, quæ dicitur etiam livor, zelus, zelotypia, ex superbiâ oritur : cum enim quis inordinate propriam excellentiam appetit, facile de bono alterius tristatur quatenus concipitur ut propriæexcellentiæ diminutivum, ac consequenter ut malum nostrum. Invidia siquidem est tristitia de bono alterius in quantum concipimus nostram excellentiam exinde minui. Proinde si quis dolet de bono alterius, quia hunc hujus­ modi bono indignum putat, non est invidia, sed indignatio. — Pariter si tristamur de alterius elevatione, quia aliquod ‘ Phil., II, 6-8. Quo argumento utitur Apostolus ad urgendam humilitatis necessitatem : “Cum metu et tremore vestram salutem operamini. ” (II, 12.) 3 De quo exclamat Bossuet, Elévat. sur les Mystères, 20e Sem., 8 : “O Dieu, je suis saisi encore un coup. Orgueil, viens crever à ce spectacle : Jésus, fils d’un charpentier, charpentier lui-même, connu par cet exercice, sans qu’on parle d’aucun autre emploi, ni d’aucune autre action 1 ” — Cfr. 24e Sem., 1, ubi agit de humilitate J. Baptistæ. 3 Matt., XI, 29. — De humilitate infra dicemus, n. 1079. 4 ô‘. Hieronym., ep. ad Celant., 148,0. 20, P. L., XXII, 1213. 5 Δ'. Cyprianus, De zelo et livore, P. L., IV, 637-652; 5. Gregorius, Moral., lib. V, c. 46 (alias 31), P. L., LXXV, 727-730; 5. 7hom., 2. 2;c, q. 3b, et De Malo, q. 10; Natal. Alexander, op. cit., 1027-1081; Ali· bert 'P· cit·, t. I, p. 331-340; üescuret, t. II, p. 241-274. DE VITIIS. 305 malum exinde nobis imminet, non invidiæ, sed timoris effectus est. — Dolere de bono proximi, quia hoc caremus volumusque honestis mediis idem aut aliquid simile assequi, non est invidia, sed cemulatio : cavendum est tamen ne proximum velis eo spoliare. Plerumque invidia inter aquales aut fere aquales reperiri solet : quando enim agitur de iis qui multum excellunt, minus timendum est ne eorum gloria nostram excellentiam minuat. — Haud raro etiam in viris perfeélis hujus vitii semen atque primos motus inve­ nire est. Oritur plerumque ex illis bonis quæ honorifica censentur, qualia sunt dignitates, magistratus, titulorum insignia, divitiæ, pul­ chritudo, ornatus, celebritas nominis, eloquentia, eruditio, amici­ tiae, pietas, virtutes, etc. 523. 2° Invidiæ filiæ. Quinque numerantur, videlicet susurratio, detrafflio, exultatio in adversis proximi, afflictio in prosperis, odium. Cum enim invidus de bono proximi doleat, mox cupit ut hic eodem privetur. Hinc illud minuere conatur vel penitus destruere, puta, male de proximo loquendo, sive occulte per susurrationem, sive magis aperte per detrafflionem; si finem intentum assequitur, exsul­ tat in adversis alterius, secus in ejus prosperis affligitur; porro hæc omnia, quando diu perdurant, odium generant ‘. 524. 3° Malitia invidiæ. (A) Invidia proprie diffla est peccatum ex genere suo mortale, quia directe opponitur caritati quæ per se sub gravi obligat; est enim de ratione amicitiæ ut proximo velimus bona, sicut et nobis ipsis; porro invi­ dus e contra vult proximo malum, cum tristetur de bono quod hic possidet. Sed, ut invidia sit peccatum grave, duo requiruntur : (a) ut bonum proximi, ad quod refertur, sit, omnibus sedulo perpensis, gravis momenti; unde quo majus est hujusmodi bonum, eo gravius est peccatum. Hinc S. Thomas ait - : “Est tamen invidia quæ inter gravissima peccata computa­ tur, scilicet invidentia fraternæ gratiæ, secundum quod ali­ quis dolet de ipso augmento gratiæ Dei.” Cui affinis est invidia eorum qui tristantur de bono spirituali ab aliis prædicatoribus, confessariis, parochis pcraôto. (b) Ut invidus * De susurration·, et detractione fusius agitur in Tr. de Virtute Justi­ tia, n. 374-396; de aliis dicitur ubi de Caritate 3 S. Thom., 2. 2®, q. 36, a. 4, ad 2. 306 DE PECCATIS ET VITIIS. deliberate et scrib velit proximum hoc bono carere; cx hoc capite, multi invidiæ motus veniale non excedunt, quia sunt impcrfeéle deliberati, aut plenum voluntatis consensum non obtinent. 525· (B) Invidia est etiam grave peccatum, quoties nos inducit ad grave damnum proximo inferendum; malitia enim alicujus aétûs non solum ex ejus naturâ, sed etiam ex effec­ tibus dimetienda est. Jamvero, teste 5. Cypriano ', multa sunt mala ex hoc vitio orta : S “ Radix est malorum omnium, fons cladium, seminarium deliétorum, materia culparum. Inde odium surgit, animositas inde proce­ dit. Avaritiam zelus inflammat, dum quis suo non potest esse contentus, videns alterum ditiorem. Ambitionem zelus excitat, dum cernit quis alium in honoribus altiorem. Zelo excæcante sensus nostros, atque in ditionem suam mentis arcana redigente, Dei timor spernitur, magisterium Christi negligitur, judicii dies non provide­ tur ... Hinc dominica pacis vinculum rumpitur, hinc caritas fra­ terna violatur, hinc adulteratur veritas, unitas scinditur, ad hæreses atque ad schismata prosilitur, dum obtreélatur sacerdotibus, dum episcopis invidetur, dum quis aut queritur non se potius ordinatum, aut dedignatur alterum ferre praepositum ”. Raro sane hæc omnia simul ex invidia nascuntur, sed sæpe caritas fraterna læditur, — unio, inter catholicos hodie tam necessaria, abrumpitur, — legi­ timis superioribus obedientia aut detraélatur aut saltem nonnisi ægre præstatur : et hæc satis superque ! 526. 4° Remedia contra invidiam. (A) Frequenter præ mente haberi debet societas illa spiritualis, quæ inter fideles viget; omnes siquidem ejusdem Patris coelestis filii, omnes in Christo fratres, ejusdem Ecclesiæ cives, in eamdem hærcditatem æternam vocati, unum corpus efficimus, cujus Christus est caput9. Quare alterius bona quisque sua existimare debet, ideoque de proximi dotibus, bonis operibus atque profeétu gaudere, quasi his omnibus ipse frueretur : quod enim uni membro corporis, ceteris etiam prodest. Ita sentiebat Paulus dum, quibusdam prædicantibus, non ex cari­ tate, sed propter invidiam et contentionem, ut pressuram suscita­ rent vinculis ipsius, sincere tamen scribebat3 : “ Quid enim? Dum omni modo, sive per occasionem, sive per veritatem Christus annun­ tietur; et in hoc gaudeo, sed et gaudebo. ” — Et sane, dum invidi * 5. Cyprianus, op. cit., P. L., IV, 642. “ Et si quid patitur unum membrum, compatiuntur omnia membra; sive gloriatur unum membrum, congaudent omnia membra. Vos autem estis corpus Christi et membra de membro”. (/ Cor., XII. 26-27). Integrum legatur caput. s Philip., I, 18. , DE VLTI1S. 307 zelotypia tabescunt, mente turbantur et accenduntur, et inclusum vulnus in peélore gerunt, ob alienam felicitatem; ex adverso pace et gaudio fruuntur qui tanquam sua existimant aliorum bona. 527. (B) Qui invidiae motibus obnoxios se esse noverunt, illud vitium in nobilem amulationem vertant’. Imprimis quidem res caducas, ut opes, honores, corporis robur et elegantiam, imo scien­ tiam et eloquentiam non tanti faciant quanti pietatem ac virtutes : cur enim ob fragilia perituraque proximo invidemus? Quoad vir­ tutes vero alienas, eas imitari virili conatu nitamur : “Considere­ mus invicem in provocationem caritatis et bonorum operum . ” Quod præclare exponit * Augustinus : “ Quare invides justo, o homo injuste? Quia vis videri justus ? Cito fac quod melius est, et facilius eris quod vis videri. Esto justus : ita diliges cui invide­ bas; quia quod illum doles esse, eris et tu, ct amabis in eo te, et ipsum in te. Etenim si invideres diviti, non esset in potestate tuâ ut dives esses; si invideres honesto alicui senatori nobili, non esset n potestate tuâ ut nobilis tu esses et clarus; si invideres pulchro, nunquam te pulchrum faceres... si invides justo, res in voluntate est; esto quod doles esse alterum. " (C) Ad invidiam penitus evellendam, opportunum erit mala quæ ex invidiâ oriuntur (n. 525) considerare; nccnon radicem, cx quo oritur, superbiam videlicet, eradicare; nam, ut ait Augustinus , * “dia­ bolus superbia lapsus est, ct, quoniam superbiæ comes est inviden­ tia, fieri non potest ut superbus non invideat. ” IV. De ira8. 528. i° Notio iræ. Ira sub duplici respeétu speétari potest : quatenus est passio (supra, n. 100), seu vehemens motus appetit'As irascibilis ad repellendum malum praesens; ct qua­ tenus est vindiclœ appetitus. Haud raro hæc duo simul junguntur ct aliquid immoderati seu inordinati complectun­ tur. Tunc ira definitur immoderatus animi'motus vindiftam inordinate appetentis. Duplici igitur elemento constat : (a) immoderato motu appetitus irascibilis, cum commotione corporis, prætergrediente justos limites ratione præscriptos; (b) inordinato appetitu vindiPlie, quatenus quis injustam aut 1 De quâ præclare disserit Thomas, Educ, des sentiments, p. 203 222. ’ Hebr., X, 24. * Enarrat, in pa. 139, P. L., XXXVII, 1S07-1S08. 4 0'. August., Enarr. in ps. 58, P. L., XXXVI, 709. 5 5. Gregor., Moral., lib. V, c. 45, P. L., 723-727; 5. Thom., 2. 2«, q. 158, et de Malo, q. 12; Λ7. Alex., op. cit., p. 1112-1148; Descuret, t. II, p. 1-57; Thomas, op. cit., ch. 9, p. 94-103. 308 DE PECCATIS ET VITIIS. immoderatam ultionem sumit vel expetit ab eo a quo reipsa læsus est, vel se læsum arbitratur. Unde ira non est peccatum nisi quando aliquid inordinati præ se fert, sive quoad modum irascendi, cum scilicet motus iræ immoderate fervescit sive interius, sive exterius; sive quoad objeftum, quando videlicet aliquis expetit vindictam contra ordinem rationis, v. g. puniri appetens cum qui non meruit vel ultra quam meruit, aut non servato juris ordine vel propter finem qui legitimus non est, puta ex odio, non ex amore justitiae aut emendationis desiderio. Quare justa indignatio, seu zelus quo quis, ex amore justitiae, malos reprobat aut castigat, ab irâ multum differt. Hunc zelum demonstravit Christus cum venditores e tem­ plo ejecit, et nummulariorum effudit aes eorumque mensas subvertit1; quia vero quoad filios suos, Hei i zelum non habuit, contra se motum divinæ ultionis merito excitavit. 529. Sæpe ira ex superbia oritur; cum enim superbi se læsos arbitrantur, facile incenduntur et ultionem quærunt. Attamen, cum ira sil passio, haud raro etiam ex ipso temperamento oritur, ct ex hoc capite facilius excusatur. Virum iratum graphice describit/>. Gregorius3 :“Nam iræ suæ stimulis accensum cor palpitat, corpus tremit, lingua se præpedit, facies ignescit, exasperantur oculi, ct nequaquam recognoscuntur noti. Ore quidem clamorem format, sed sensus quid loquatur ignorat... Aliquando ira perturbato animo, quasi ex judicio silen­ tium indicit; et quo se foras per linguam non exprimit, intus dete­ rius ignescit... Sicquc fit ut perturbatus animus majorem strepitum sui silentii sentiat, cumque gravius clausæ iræ flamma consumat. ” I 530. 2° Varii gradus iræ. Præcipui sunt : impatientia, quâ etiam levibus incommodis aut injuriis facile commove­ mur interius exteriusque ; excandescentia, quâ iram interne conceptam verbis injuriosis ct clamoribus manifestamus; violentia, quæ non solum ad verba, sed etiam ad aélus inju’ Joan. II, 13-17. 5 Moral., 1. c., p. 724-725. — Gregorio praeiverat Seneca, qui in Tr. de Ira, 1. I, n. 1, ita depingit iracundum : “ Flagrant ct micant oculi, mullus ore toto rubor, cxæstuante ab imis præcordiis sanguine; labia quatiuntur, dentes comprimuntur, horrent ac subriguntur capilli; spi­ ritus coaétus ac stridens, articulorum se ipsos torquentium sonus, gemi­ tus, mugitusque... Nescias utrum magis detestabile vitium sit, an deforme. ’ DE VITIIS 30ί> riosos ct ad verbera incitat; furor, qui violentiæ aliquid cffrænatum addit, quamdam voluti insaniam’; vindicia, seu vehemens et assiduum ulciscendi desiderium. Varias iræ formas eleganter describit Seneca3 : “Quædam enim sunt iræ, quæ intra clamorem considant ; quædam non minus perti­ naces quam frequentes; quædam sævæ manu, verbis parciores; quædam in verborum maledictorumque amaritudinem eifusæ; quæ­ dam ultra querelas et aversationes non exeunt; quædam altæ gravesque sunt, et introrsus versæ. Mille aliæ species sunt mali multiplicis. ” 531. 30 Malitia iræ. (A) De irâ in se speflatâ. Ad dijudicandum de ejus gravitate, distinguendum est inter iram quatenus passio est, et iram quæ est vindicia appetitus. (a) Ira, quatenus est inordinatus motus appetitus irascibilis, est peccatum ex genere suo veniale. Hæc enim ira non est inordinata nisi in modo, quatenus quis excandescit ultra quod res meretur, vel sæpius quam oportet ; jamvero inor­ dinatio quæ modum agendi solum attingit, per sc non est gravis. Attamen excessus tantus esse potest, ut mortale pecca­ tum evadat, quando quis deliberate nimis ardenter interius effervescit, aut exterius signa iræ manifestat, ita ut animæ pacem amittat, aut proximum graviter offendat. Sæpe tamen inopinati motus iræ, etiam vehementiores, a mortali excusantur, quia non sunt sufficienter deliberati. 532· (b) Ira, prout est inordinatus vindicia appetitus, est peccatum ex genere suo mortale. Nam opponitur caritati, et quandoque justitia, quando videlicet is de quo vindiélam sumere volumus, vere innocens est; porro utraque virtus sub gravi obligat, ut explicite traditur ubi de his virtutibus. Hic sufficiat verba Magistri referre3 : “ Ego autem dico vobis, quia omnis qui irascitur fratri suo, reus zx\X. judicio ; qui autem dixerit fratri suo raca, reus erit concilio; qui autem dixerit fatue, reus erit gehenna ignis." Ibi enim gravi pœnâ dignus affirmatur qui interne irascitur contra ' Hinc Horatius (Epist. I, 2), irain describens, ait : “ Ira furor brevis est : animum rege; qui, nisi paret, Imperat : hunc frenis, hunc tu compesce catena.” ’ De irâ, lib. I, η. 4. — 3 Maith., V, 22. 310 DE PECCATIS ET VITIIS. proximum, aut iram internam gravibus improperiis mani­ festat Haud raro tamen etiam appetitus vindiétæ a gravi excu­ satur, vel ex parte appetentis, puta cum motus iræ praeve­ nit judicium maturum intcllcclûs, vel ex parte objeéli, quando quis in aliquo modico appetit se vindicare. 533· (B) Si ve.ro ira in suis cffeflibus speHatur, tanto gravior est quanto pejores effeéius. (a) Quando ad extremum perducitur, multa graviaque inducit mala,quæ describit Seneca' : “Audebis cædes ac venena, et reorum mutuas sordes, et urbium clades, et totarum exitia gentium, et principum sub civili hasta capita venalia, et subjeétas teélis faces, nec intra moenia coercitos ignes, sed ingentia spatia regionum hostili flamma relucentia... Aspice tot memoriæ proditos duces : alium ira in cubili suo confodit; alium inter sacra mensæ ira percussit; alium inter leges celebrisque speétaculum fori lancinavit; alium filii parricidio dare sanguinem jussit...” Plerumque tamen istis infandis criminibus non indulget ira. (b) Nihilominus sæpe alios efToétus post se trahit, quos describit Gregorius'- : per iram sapientia perditur, quia mens vehementer commota mox obnubilatur, et quid quove ordine agendum sit vix scire potest; — gratia vitee socialis amittitur, quia inhumane agit qui humana ratione iracundiæ motus non temperat, et exinde con­ cordia rumpitur;— justitia relinquitur : dum enim perturbata mens judicium suæ rationis exasperat, omne quod furor suggerit, reétum putat; — gratia et in/ialnfatio Spiritûs S. excluditur : cum enim hic nonnisi in quieta resideat anima, quietem mentis expellendo, nostram Spiritui S. claudimus animam. 534. 4° Remedia contra iram. (A) Primum quidem, in quantum fieri potest, prœcavcnda est ira, causas removendo quæ eam excitare valent. Ita si natura irascibiles sumus, primos motus iracundiæ sedulo cohibere debemus, et antequam in verba prorumpamus, septies linguam in ore vertere, seu, ut aiebat græcus philosophus, viginti quinque alphabeti græci litteras pronuntiare. — Si ex quorumdam provocatione inflammatur ira, hos fugere oportet : “ Elige simpli­ ces, faciles, moderatos, qui iram tuam nec evocent, ct ferant. Magis adhuc proderunt submissi et humani, et dulces, non tamen usque in adulationem ; nam iracundos nimia assentatio offendit.3 ” — Si ex nimia corporis lassitudine,ex nervorum inordinatione, valetudini attendas. Si ex iis quæ contra te dicuntur multum commoveris, De lia, 1. I, n. 2 — 3 S. Gregor., Moral., 1. c. P. L , 724. 3 Seneca, de Irâ, lib. Ill, η. 8. DE VITIIS. 311 de istis minime inquiras : “ Non vis esse iracundus? Ne sis curio­ sus. Qui inquirit quid in se diétum sit, qui malignos sermones, etiamsi secreto habiti sint, eruit, se ipse inquietat’ ”. 535. (B) Quia vero non omnes valemus iræ causas aver­ tere, ad omnes injurias æquo animo tolerandas parati esse debemus. Quod optime declarat Gregorius3 : “ Primus quippe est ut mens sollicita, antequam agere quodlibet incipiat, omnes sibi, quas pati potest, contumelias proponat, quatenus Redemptoris sui probra cogitans, ad adversa se præparet... Qui enim improvidus ab adver­ sitate deprehenditur, quasi ab hoste dormiens invenitur, eumque inimicus necat, quia non repugnantem perforat. Nam qui mala imminentia per sollicitudinem prænoiat, hostiles incursus quasi in insidiis vigilans exspeétat, et inde ad viéloriam valenter accingi­ tur.”— Quo patientius autem aliorum vexationes toleremus, pro­ prios excessus erga alios consideremus oportet : “ Patienter nam­ que illatam injuriam tolerat, qui pie meminit quod fortasse adhuc habeat in quo debeat ipse tolerari. Et quasi aquâ ignis exstingui­ tur, cum, surgente furore animi, sua cuique ad mentem culpa revo­ catur ; quia erubescit peccata non parcere, qui vel Deo vel proximo sæpe se recolit parcenda peccasse3”. 536. (C) Si vero ira nihilominus exarserit, simul ac ortam animadvertis, eam compesce; initio quidem, satis facile est eam temperare; sed, si per longas invaluerit moras, id omnino difficile evadit. Quare .Apostolus dicit4 : “ Irascimini et nolite peccare; soi /ion. occidat suj/er iracundiam vestram... Omnis amaritudo, et ira, et indignatio, et clamor, et blasphemia tollatur a vobis, cum omni malitia. Estote invicem benigni, misericordes, donantes invitem, sicut et Deus in Christo donavit vobis.”— Propter idem motivum, nihil statuere vel decernere oportet de vindicatione alicujus noxæ, nisi cum ira deferbuerit ; secus enim mens, commotione turbata, intra justos limites vindiélam cetcroquin justam continere non valebit. 537. (D) Optimum sane remedium, quod Christus verbo ct exemplo docuit, est fraterna erga omnes, etiam inimicos, benevolentia, vi cujus benefacimus iis qui nos odio prose­ quuntur, nedum vindiétam de eorum injuriis sumere quæramus : “ Diligite inimicos vestros, benefacite his qui ode­ runt vos,et orate pro persequentibus et calumniantibus vos; ’ Seneca, ibid., n. 11. - * S. Gregor., Moral., P. L., t. LXXV, 725-726. 3 0'. Gregor., op. cit., P. L.. LXXV, p. 726. 4 Ephes , IV, 26, 31, 32. 312 DE PECCATIS ET VITIIS. ut sitis filii Patris vestri qui in cœlis est, qui solem suum oriri facit super bonos et malos ct pluit super justos et injustos1* .” Quod quidem Christus mirifice praestitit; tempore enim quo adhuc inimici eramus, sese tradidit pro nobis : “ Cum maledicere­ tur, non maledicebat; cum pateretur, non comminabatur, tradebat autem judicanti se injuste’” Idem Apostoli docuerunt34 : “Sed si esuricrit inimicus tuus, ciba illum; si sitit, potum da illi : hoc enim faciens, carbones ignis congeres super caput ejus.” Carbo­ nes, de quibus hic agitur, non sunt pœnæ inimicis infligendae, sed, ut ait Augustinus *, urentes pænitentiæ gemitus, quibus superbia sanatur ejus qui dolet se inimicum fuisse hominis, a quo ejus mise­ riae subvenitur. ” Revera primi christiani {Mitienter saevissima tor­ menta tolerabant, et, nedum persecutoribus irascerentur, pro eis eorumque emendatione orabant5. “Patientia est, inquit Cypria­ nus6, quæ nos Deo et commendat et servat. Ipsa est quæ iram temperat, mentem gubernat, pacem custodit, disciplinam regit, libidinis impetum frangit, tumoris violentiam comprimit, incen­ dium simultatis e.xtinguit, coercet potentiam divitum, inopiam pau­ perum refovet, tuetur in virginibus beatam integritatem, in viduis laboriosam castitatem, in conjundtis et maritatis individuam cari­ tatem. ” V. De gula, ebrietate et alcoolismo. S Tria vitia, de quibus jam actum est, spiritualia dicuntur, quia circa bona animi versantur; duo sunt quæ carnalia vocantur, quia bona corporis inordinate appetunt,gula vide­ licet, quæ versatur circa cibum potumque, ct luxuria, quæ inordinate vcnercam voluptatem prosequitur : de hâc vero agemus ubi de Castitate. — Dicemus : i° te. gulâ in genere; 2° de ebrietate, seu de excessu in potu qui usque ad priva­ tionem ustis rationis pertingit; 30 de alcoolismo, scu habitu alcoolicos liquores frequenter bibendi : hi sunt veluti tres gradus unius ejusdemque vitii. 1 Mati., V, 44-46. — 3 I Petr., II, 23. — 3 Roni., XII, 20. 4 5. August., De doit, christ., 1. HI, c. 16, η. 24, P. L., XXXIV, 75. Unde hunc textum non intellexit SVailles, qui vitio vertit Paulo quod ibi Apostolus vinditfke voluptatem approbat (Les Affirmat, de la Cons, mod., Paris, Colin, 1903, p 73-74). 8 De patientia in persecutionibus eloquenter disserunt Tertullianus, De Patientia, P. L., I, 1249-1274; 5. Cyprianus, de Bono patientire, P. L., IV, 621-638. 4 S. Cypr., op. cit., c. 20, P. L., 635. DE VITIIS. 313 i° De gu là in genere'1. 538. (A) Notio, (a) Gula est inordinatus comedendi vel bibendi appetitus, idcoquc virtuti temperantiæ oppositus. Illa inordinatio quinque præsertim modis fieri potest : — “ Prapropere, laute, nimis, ardenter, studiose". Laute aut studiose, quando videlicet quaeruntur cibi polusvc exqui­ sitiores aut nimis delicate praparati; — nimis, quando quis excedit quoad quantitatem, seu ultra naturæ appetitum; — prapropere, si quis debitum tempus prcevenit, aut sccpius quam par est comedit bibitve; — ardenter, quando quis nimis avide cibum sumit. (b) Ejfeflus, qui sæpe ex intemperantia fluunt (quique filiæ gulæ communiter dicuntur), sunt : inepta lcetitia, quæ provocat jocandi genus minus honestum; multiloquium, seu nimia garrulitas, quâ frequenter secreta manifestantur; scurrilitas, seu immoderatio in verbis aélibusque externis justos honestatis limites prætergrediens; hebetudo mentis, quæ hominem minus aptum reddit ad veritatis contemplationem, et ad aéliones quæ rationis atunionem prudentiæque moderamen requirunt; propensio quædam ad libidinem. : “Nolite inebriari vino in quo est luxuria’.” 539. (B) Malitia gulæ. (a) Moderatam percipere delec­ tationem in cibo ct potu, nullum est peccatum ; nam auctor naturæ alimentis annexuit delectationem, ut his libenter utamur ad corporis sanitatem servandam; nec proinde cul­ pandus est qui cibum delectabilem delectabiliter sumit, huicquc deleétationi consentit, dummodo omnem vitet excessum (supra, n. 191). PcrfeCtius est tamen huic delec­ tationi affeflive renuntiare, ct nonnisi propter finem hones­ tum et supernaturalcm cibum sumere, juxta illud Apos­ tolis : “ Sive manducatis, sive bibitis, sive aliud quid facitis, omnia in gloriam Dei facite. " Vide supra, nn. 155-157, 195. (b) Gula vero, quatenus immoderatus cibi vel potûs appe­ titus, est peccatum * ex se leve, quod tamen fit mortale, quando —— L·-----------------------' S. Thom., 2. 2», q. 148; de Malo, q. 14; Nat. Alexander, op. cit., 1081-1110; Jaugey, De quatuor virt. card., 1876, p. 569-574; Pali. P., n. 716-735. — ’ Ephes., V, 18. 3 / Cor., X, 31. Quod quidem de idolothytis praedicatur, sed ad quamlibet comestionem extendi potest. 4 Gulam esse peccatum, constat ex damnatione hujus propositionis (8) ab Innocentia XI, 2 mart. 1679 : “ Comedere ct bibere usque ad satie­ tatem ob solam voluptatem non est peccatum, modo non obsit valetu­ dini. ” (ZAvzrfz/jf., n. 1025; Etna, in h. proposit.) i - — ------ 314 DE PECCATIS ET VITIIS. quis ita dcleélationi adhæret ut grave præceptum transgredi paratus sit potiusquam ci renuntiare. Ita graviter peccant qui in cibo et potu supremam reponunt feli­ citatem, quorum proinde Deus venter est; qui, ut gulæ satisfaciant, debita non solvunt, scienter propriæ sanitati graviter nocent, aut ineptos se reddunt ad officia adimplenda sub gravi obligantia. Extra hos aut similes excessus, gula est quidem peccatum, utpote reétæ rationi opposita, sed leve, quia gravem deordinationem non importat. 540. (C) Remedia contra gulam, (a; Præ mente ha­ bere cibum et potum non esse finem hominis, sed solum medium ad vires reparandas, quo melius laborare propter Deum valeamus. Cogitare pariter de pravis conseétariis quæ ex gulâ sequuntur, de corporis ægritudinibus, accele­ rata morte, memoriæ et ingenii hebetudine, etc. (b) Vitanda sunt incentiva ad hoc vitium, videlicet esculenta nimis deli­ cata, exquisite condita, frequentia convivia præsertim cum iis qui intemperantiæ indulgerc solent; ideoque generatim communibus cibis utendum, quæ ad valetudinem magis prosunt, (c) In ipsis conviviis temperantia sedulo excola­ tur, et aliquid subtrahatur præsertim ex iis quæ palato dul­ ciora sunt. Quæ quidem Sapiens multis in locis commendat : “ Noli esse in conviviis potatorum, nec in comessationibus eorum qui carnes ad vescendum conferunt, quia vacantes potibus et dantes symbola consumentur'... Exultatio animæ et cordis vinum moderate pota­ tum... vinum multum potatum irritationem, et iram, et ruinas mul­ tas facit’. ” 2° De ebrietate. 541. (A Ejus malitia. Specialis malitia ebrietatis in eo sita est quod privationem usûs rationis sine causâ indu­ cit, ebriosumque in discrimen adducit aitiones perpetrandi bonis moribus contrarias. — Dantur gradus in ebrietate : imperfefta dicitur, quando rationis usus minuitur, quin peni­ tus auferatur, cum v. g. pedes ct genua titubant, lingua hæsitat, oculi objecta aspiciunt duplicata aut per gyrum sese moventia; — completa vero dicitur, quando penitus aufertur usus rationis, v. g. cum quis insolita facit quæ sui ‘ Prov., XXIII, 20-21. — « Eccli.. XXX, 36-38 315 compos agere non consuevit, aut inter bonum et malum distinguere nescit, vel non recordatur rerum notabilium quæ ebrius peregit, aut sensibus destitutus prolabitur. Quibus 542. (a) Ebrietas voluntaria, saltem ea quae privat omni rationis usu, etiam semel admissa, est per se peccatum mortale. Declaratur : hic agitur de voluntaria ebrietate, quæ scili­ cet scienter et volenter incurritur; si quis enim vinum aut liquorem bibat nimis generosum, cujus tamen vim inebriandi non novit, ita ut non præviderit saltem probabiliter ebrie­ tatem inde secuturam, non peccat; idem dic si, propter debilitatem virium aut jejunum stomachum, inopinate ex paucis haustibus, absque morali prævisionc fit ebrius. — Pariter agitur de ebrietate quæ plena est, aut saltem gravi­ ter rationem perturbat, ct periculum inducit gravis deordinationis; ebrietas enim imperfeda/rr veniale non excedit, quamdiu quis illam retinet cognitionem quæ ad moraliter rede agendum necessaria est1. — Quæ ebrietas, etiam semel admissa, grave est peccatum, quidquid in contrarium dicunt pauci theologi qui solam ebrietatis consuetudinem ut mor­ tale peccatum existimant. Probatur. Scriptura vehementer reprobat ebrietatem, eamque recenset inter peccata quæ a regno Dei excludunt : “Væ qui con­ surgitis mane ad ebrietatem sedandam, et potandum usque ad vesperam, ut vino æstuetis... Attendite autem vobis ne forte gra­ ventur corda vestra in crapula et ebrietate... Neque fures, neque avari, neque ebriosi... regnum Dei possidebunt’.” Revera per ebrietatem, homo voluntarie, sine necessitate, ob meram voluptatem, privat se pnestantissimo bono, quo a brutis distinguitur, nimirum usu rationis, ita ut inferiores facultates, quæ sopitæ non sunt, dudu et regimine rationis careant : sic non solum ad bonum ineptus, sed ad malum proclivis efficitur. Quæ quidem ’ Nonnulli dicunt graviter non peccare eum qui ad breve tempus, quod horam non attingit, se privat usu rationis; ita Noldin, n. 309. — Quod tamen ut minus probabile rejicimus; si quis enim scienter et volenter ita bibat ut certo prævideat se per dimidiam horam rationis usu privatum fore, et quidem absque ullâ necessitate, hæc est gravis deordinatio, ideoque mortalis culpa. Aliunde, ut reCle notat ipse Noldin. prævideri vix potest potum non diutius horæ spatio usu ratio­ nis esse privaturum. s Zrz, IV ft. Λ./ζ· VVI ->.. 1 Γλ. vi 316 DE PECCATIS ET VITIIS. gravis est deordinatio, quam certo non excusat sola voluptas, ut ex communi honestorum sensu certo colligitur. 543· (b) Attamen ebrietas non est tam intrinsece mala, ut permitti non possit gravi de causâ, v.g. ad curandum morbum, vel elidendam vim veneni ex serpentis morsu hausti. Ita probabilius, cum S. Alphonso (n. 76), contra Collet, Billuarl, etc., qui putant voluntariam privationem rationis esse omnino et penitus malam. Etenim per ebrietatem non amittitur ipsa ratio, sed solum rationis usus per aliquod tempus; jamvero impotentem se reddere, modo transitorio, ad utendum ratione, est quid malum, si fiat ex solâ voluptate, quia prae­ fertur bonum inferius bono superiori; sed si id fiat propter gravem causam, quæ malum effeétum compenset, illicitum dici nequit, quia tunc c duobus malis minus eligitur. Quis, v. g. unquam vituperabit cum qui inebriantem potum sumit, ad vitam salvandam omnino necessarium? 544. Hinc probabile est licere privationem usûs rationis, per potum inebriantem, si id necessarium sit ad securius operationem chirurgicam perficiendam. — Pariter probabilius non peccat qui, ex metu mortis incusso, bibit cum periculo se inebriandi, quia non intendit ebrietatem, sed solum vult mortem vitare. 545· Alicui ebrietatis occasionem præbere, sine gravi causa, non licet, ut constat ex dictis de cooperatione ad malum, supra, n. 1S5; sed, existente causa proportionate gravi, id probabiliter licitum est; nam materialiter cooperari aétioni inalæ non prohibetur, dummodo aétus non sit intrinsece malus, et aliunde proportionata habeatur ratio cooperandi, ex diétis supra, n. 185. Ita excusandus videtur qui, a latronibus captus, his vinum abundanter propinat, ut ex eorum inanibus evadere possit. — Putamus autem non licere aliquem posi­ tivo consilio ad ebrietatem formalem inducere : id enim nihil aliud est nisi peccatum positive suadere. Si vero praevideri possit ebrie­ tatem ex adjunétis non fore culpabilem, quia v.g. ii de quibus agitur generositatem vini aut liquoris ignorant, probabiliter non illicitum est eos inducere ad bibendum, cum provisione quod inebriaturi sunt, quando id necessarium est ad vitandum majus malum, v. g. homi­ cidium : tunc enim non suadetur malum morale, sed ponitur actio ex se indifferens, cum prævisione mali efTeétûs, et quidem ad vitandum majus malum. In qualibet hypothesi, ratio etiam habenda est scan­ dali, aut efieétuum qui ex ebrietate, etiam materiali secuturi praevi­ dentur. 546. (c) Peccata in ebrietate commissa eo modo imputait· tur quoprœvisa sunt; quare, si inconfuso tantum praevi­ dentur, generatim mortalia non sunt ; si vero satis clare et DE VITIIS, 317 distinéle, ab eo qui cxpcricntiâ novit se in ebrietatis statu talibus peccatis esse obnoxium, nil prohibet quin sint mor talia in causâ, ex superius diélis, n, 171. 547. (B) De usu morphii, cocaini et chloroformiiHodie, ad dolo­ res ægrotoruni leniendos, et securius operationes chirurgicas perfi­ ciendas, sæpe adhibentur narcotica remedia, quæ aliquando usum rationis per aliquod tempus tollunt. De horum usu pauca notare expedit (a) Morphium (idem fere dic de cocaino}, non solum per modum potùs, sed etiam ac sæpius per injeflionem subcutaneam sumitur. Ad leniendos dolores omnino efficax est, imo quemdam hilaritatis sensum provocat, sed simul nervos debilitat, magnamque inducit cupiditatem iterum atque iterum novas injectiones accipiendi. Si medicus, repetitis infirmi querelis viélus, acquiescit, vis doloribus resistendi in infirmo decrescit, et morphii injectio in dies frequen­ tius postulatur. Frequentior autem et copiosior usus hujus reme­ dii morphimaniam mox secum trahit : tunc infirmus modo lividus et torpens, modo agitatus apparet; trepidat ut potator, cibum fasti­ dit et nonnisi ægre digerit; insomnia et animi anxietate laborat, et haud raro in furorem ac delirium tremens incidit. 548. Quibus positis, nonnisi caute et moderate medici remedio tam periculoso uti possunt, quando videlicet tanquam necessarium aut valde utile existimatur; strenue igitur obsistant importunis infir­ morum querelis, quoties hi morphium postulant sine sufficienti ratione. Qui vero morphimaniâ jam laborant, generatim nonnisi in speciali hospitio curari possunt, ubi per aliquod tempus veluti incarcerati custodiuntur : secus, mox in dementiam incident. In articulo mortis, non licet morphium præbere eo fine ut infir­ mus rationis usu destituatur, et sine doloris conscientia decedat. Id sane scelestum esset, si infirmus nondum esset ad mortem prae­ paratus, quia privaretur opportunitate pænitentiam agendi, et peri­ culum incurreret æternæ damnationis. — Si ad mortem sit rite dispo­ situs, generatim non licet eum usu rationis privare, quia ita careret opportunitate merita acquirendi, et immediate sese præparandi ad mortem, necnon eliciendi aélûs obedientiæ, patientiæ, fiduciæ. amoris, quibus ejus gloria in cælo tantum augeri valet. — Attamen si nimii sint dolores, et infirmus impatientiæ motibus valde obno­ xius sit, ita ut probabiliter timeri ix>ssit ne in peccatum labatur, positive quidem permitti non potest præfatus morphii usus, sed tolerari potest. 549· (b) Chlorofprmium, in operationibus chirurgicis adhibitum, soporem et insensibilitatem inducit, et ex hoc capite operationes multo facilius et securius peraguntur. Sed quandoque, licet raro, * Capcllman, Medicina Pastoralis, cd. na, Aquisgrani, 1896, p. 34-42. 318 DE PECCATIS ET VITIIS. mors exinde causatur. Quare nonnisi gravi de causâ, et caute hoc remedio uti licet, post diligens examen, ex quo constet nullum in casu probabile esse periculum mortis pro infirmo. .Antequam vero quis medicis se tradat, prudentia suggerit ut suæ conscientiæ con­ sulat per devotam sacramentorum susceptionem. 3° De alcoolismor. 550. Alcoolismi nomine designatur habitus frequenter bibendi varios liquores alcoolicos, etiam absque ebrietate, cx quo fit ut cupiditas potandi fere invincibilis contrahatur, totumque corpus, veneno alcoolico infeétum, in dies debi­ litetur. (A) Origo et causæ alcoolismi. Hoc vitium, inter paga­ nos valde commune1 23 , nec unquam penitus a christianismo extirpatum, reviviscere et ubique serpere coepit a tempore quo facilius alcoolici liquores, chimicæ artis ope cx omnibus fere substantiis extrahi potuerunt : tunc enim non solum inter divites, sed etiam inter opifices et pauperes praevaluit Politici huic vitio non parum faverunt : ad obtinenda siqui­ dem civium suffragia, plus aequo cauponas tabernasque mul­ tiplicare non dubitarunt; imo, ad captandum popularem favorem, pecunias distribuere non erubuerunt in potationi­ bus dissipandas. Operarii, qui in sordidis aedibus aut cubi­ culis sæpe habitant, domi vespertinis horis manere non curant, sed in tabernis aliisque locis ubi liquores venduntur, cum sociis colloqui malunt. Praeterea, cibo levi et parco enutriti, compensationem quamdam in alcoolicis potationi­ bus haud raro quærunt3. — Quandoque, etiam inter ditio1 Centennial Temperance Volume, New York, 1S76; Farrar, Talks on Temperance, London; Cyclopadia of Temperance, New York; .1/. Vanlaer, L’alcoolisme et ses remèdes, Paris, Colin, 1897; Mgr Turinaz, Trois fléaux de la classe ouvrière, Nancy et Paris; id., Le clergé catholique et la lutte contre l’alcoolisme, Paris, 1901; Rail, Alcoolisme et décadence, Paris, 1900; Riémain, Plan de campagne contre l’alcoolisme, Paris, 1901; Dx Legrain, Un fléau social, l’alcoo­ lisme, Paris, Gautier; Oudaille, Le Foyer familial et la femme contre l’alcoolisme, Paris, 1904; /. Bertillon, L’alcoolisme et les moyens de le combattre, Paris, 1904; Cheysson et Riémain, Premier Congrès na­ tional contre l’alcoolisme, Paris, Asselin, 1904 (quod opus allegamus infra uno vocabulo Congrès). 3 A. Westphal, L’alcoolisme dans l’antiquité, in Congrès, p. 31-50. 3 De alcoolismo inter operarios vigente, cfr. Pelloutier, La vie ouvrière en France, Paris, 1900, p. 303-322; Congrès,p. 341 et 487-518. DE VITIIS. 319 res, dantur qui, otio addicti, solatium quærunt in sæpe repe­ titis libationibus1. — Vi hæreditatis, propensio ad bibendum frequenter transmittitur, et educatione firmatur : non desunt enim parentes qui etiam infantibus nocivos liquores propi­ nare non erubescunt! Et ita via paratur innumeris malis, quæ ex alcoolismo nascuntur2. In quibusdam regionibus alcoolismus crescit,dum in aliis paulatim minuitur, secundum quod leges et privatæ conso­ ciationes eidem favent vel obstant3. 551. (B) Mala quæ ex abusu alcooli oriuntur. Hæc fere innumera sunt quoad individua, familiam, societatem4 : ’ M. Peter, L’alcoolisme chez les gens du monde, ap. Congrès, p. 550. 3 Ex sequenti tabellâ, quam mutuamur a Bertillon, op. cit., p. 5, leélor intelliget quænam quantitas alcooli in præcipuis regionibus con­ sumatur. Nombre de litres d'eau-de-vie {rameni par le calcul à 50 p. 100 d'alcool), de bière et de vin absorbés en un an par un habitant (1891-1895) : Pays Eau-de-vie Bière Vin 26.0 6.86 0.6 Suède 0.9 Norvège 20.1 3-54 Danemark 14.40 1.6 87.7 Iles britanniques 5.20 I35-O >•7 106.9 8.80 Allemagne 5-7 6.12 40.0 60.7 Suisse 107.0 22.5 France 8-54 1.25 0.6 96.5 Italie 1.00 Espagne n 5° 1-3 4.6 Russie 3-3 9-4° 64.6 Etats-Unis 1-5 5-95 3 Ex eodem opere, p. 11, hæc notentur quoad quantitatem spintûs vini {eau-de-vie) diversis temporibus consumptam : — 22. O f1850 : 1 1S55-70 : 9. 6 1S61-70 : 4. 8 Suède 11871-80 I I. 0 F rance 1871-80 : 5. 7 I1891-95 : 6. 8 1881-90 : 7. 8 • .1891-95 : 8· 5 4 Quos effectus breviter descripserunt duo insignes medici, Debove, decanus Facultatis medicinæ Parisiensis, et Faisans, medicus hospita­ lis quod dicitur Hôtel-Dieu, in documento publice vulgato, an. 1902 (ap. Bertillon, op. cit., p. 217-218) : “ L’habitude de boire entraîne la désaffection de la famille, l’oubli de tous les devoirs sociaux, le dégoût du travail, la misère, le vol et le crime. Elle mène, pour le moins, à l’hôpital; car l’alcoolisme engendre les maladies les plus variées et les plus meurtrières : les paralysies, la folie, les affections de l’estomac et 320 DE PECCATIS ET VITIIS ia) Alcoolismus siquidem non solum vires physicas minuit, sed etiam graves morbos inducit, præcipuc paralysim, hydropisim, tuberculosim, stomachi ct jecoris alterationcm, quan­ doque delirium tremens, amentiam, etc.; praeterea incidentes morbos multo graviores reddit, ut pleuresim, pneumoniam, crcsypclum, cosquc lethales reddit1.— Intellectuales moralesque effectus habet : ita mentis aciem gradatim hebetat, memoriam minuit, nobiles et generosos affectus extinguit, pravas propensiones auget, et hominem bruto similem corpore et animâ paulatim efficit. Hinc multo plura crimina ab ebriosis ct alcoolicis committuntur quam a sobriis2. (b) Præterea families vincula dissolvit ; plerumque enim liquores alcoolici non domi, sed apud cauponas sumuntur, ideoque patresfamilias, adolescentes diuturnum tempus terunt in tabernis, longe ab uxore, a dulcibus natis aut fra­ tribus. Interea pecunia, ad familiam sustentandam neces­ saria, dissipatur, ct infantes pessime educati miseram vitam ducunt. Haud raro ipsi eodem vitio laborant : lue alcoolicâ jam ab utero infeCli, nihil avidius cupiunt quam mores paternos imitari 3; si pecunia desit, furantur. — Quot dissi­ dia, dissensiones, divortia huic vitio tribui debent ? Inde dissolvuntur ac pereunt familiæ. (c) Inde etiam ipsa societas periclitatur; viribus enim civium debilitatis, agricultura, commercium et industria languescunt 4; si bellum exsurgat, milites et duces, alcoolismo enervati, hostium invasionem repellere nequeunt, ct mox victas manus dare coguntur 5. Cum propensio alcoolica hæreditate propagetur, et educatione altas radices mitdu foie, l’hydropisie; il est une des causes les plus fréquentes de la tuberculose. Enfin il complique et aggrave toutes les maladies aigücs : une fièvre typhoïde, une pneumonie, un érysipèle, qui seraient bénins chez un homme sobre, tuent rapidement le buveur alcoolique. ” ’ Bertillon, op. cit., p. 44-72; Vanhier, op. cit., p. 23-36; Congrès, P· 375-388; 421-426. ’ E. Masoin, Lèalcool et le crime, ap. Revue nent, quA Dei possessionem mediaque ad eam asse­ quendam fiducialiter expeélamus; III, caritatem, quâ Deum ex toto corde diligimus, et pro­ ximum propter Deum. * Dico quoad exercitium, nam ipsi habitus fidei, spei ct caritatis simul infunduntur, ex dictis in Tr. de Virtutibus, n. 597. Excellentia caritatis ejusque supereminentia egregie describitur Caput j. DE VIRTUTE FIDEI 614. Præsupponentes quæ in TheologiA DogmaticA scrip­ simus de objeflo et aclu fidei, hic quæstiones morales expen­ demus : — I. De naturA et preestantiâ fidei; II. De ejus necessitate; III. De peccatis contra fidem; IV. De inediis in fide proficiendi. Art. 1. De naturâ et præstantiâ fidei. I. De naturâ fidei .* 615.Fides divina, de quâ agitur, distingui debet tum a scientia naturali, tum a fide humanA. Scientia naturalis, qualis est Philosophia, versatur circa veritates quæ solo rationis lumine acquiri possunt, et innititur evidentiæ intrin­ seca, quæ methodo sive deduftivo sive inductive attingitur. Fides humana innititur hominum testimonio, nobisque illas cognitiones præbet, quas ex intrinsecâ rerum evidentia aut propria investigatione adipisci nequimus; ita scientiæ historicæ humano innituntur testimonio. Fides vero divina versatur circa res divinitus revelatas, et eisdem assentimur non propter intrinsecam rerum evidentiam, nec propter testimonium hominum, sed propter aufloritatem ipsius Dei revelantis. '5, Thom., 2. 2®, q. 2, a. 1-2; Suarer, De fide, disp. I et VII; ■Lugo, de Virtute fidei, disp. XV, aliique quos allegavimus in Synopsi Theol. Dogmat., De Fide, p. 10; Newman, University Sermons; ta., Grammar of assent; cujus doôrinam de naturâ et genesi fidei digessit //. Bremond, in opere : Newman, Psychologie de la Foi, Paris, Bloud, 1905. 356 CAPUT I. Attamen fides humana, seu propensio quæ nobis inest testimonium accipiendi tanquam unum e fontibus indagandæ veritatis, optima est dispositio ad fidem divinam; nam, "si testimonium hominum accipimus, testimonium Dei majus est1”. Quis enim sanæ mentis, et a præjudiciis immunis, Dei testimonium respuere potest, quando jam Dei infinite sapientis et veracis existentiam admittit ? Naturalis igitur propensio credendi hominibus innata est quasi præparatio ad donum fidei divinae accipiendum2345. Quibus positis, breviter contrahemus quæ alibi 3 jam scripsimus de fidei definitione, conditionibus ad aélum fidei, ejusque genesi. 616. i° Definitio. (A) Fides, in cp. ad Hebrœos descri­ bitur tanquam "sperandarum substantia rerum, argumentum non apparcntium-i” Eamdem Vaticanum profitcturS “virtu­ tem esse supernaturalem, quâ, Dei aspirante ct adjuvante gratiâ, ab eo revelata vera esse credimus, non propter intrin­ secam rerum veritatem naturali rationis lumine perspeélam sed propter auéloritatem ipsius Dei revelantis, qui nec falli nec fallere potest”. Exinde erui potest definitio fidei, sive ut habitûs, sive ut aélûs. (B) Fides, ut habitus, definiri solet virtus supernaturaliter infusa ct theologica, disponens mentem, id est intelleélum ct voluntatem, ad assmtiendum firmiter, sub influxu gratia actualis, propter divinam aufloritatem, omnibus a Deo reve­ latis6. — Aldus vero fidei definiri potest aélus quo intcllec* /Joa., V, 9. — · M. d'Hulst, Confer., 1892, 3e Conf., p. 91. 3 Synop. Th. Dogma/., De Fide, n. 19-26 ct 102-119. 4 Hèbr. XI. 1. Quam descriptionem poetice exponit Dante, La Di­ vina Commedia, Paradiso, cant. 24. Ex Paulinâ definitione sequitur fidem versari circa res sperandas, quæ videlicet ad beatitudinem nostram supernaturalem speélant. 5 Scss. HI, cap. 3, Deming., η. 1638. 6 Recenter impugnata fuit hæc definitio, quia non est satis psycholo­ gica, nec sufficienter ostendit quomodo fides supernaturalis naturali facultati credenti innitatur; ideoque hæc alia proposita fuit : facultas naturalis supernaturaliter a Deo per gratiam transmutata, disponens mentem ad assentiendum firmiter, etc.” (Péchegitt, in Dev. du Clergé français, t. XXIX, déc. 1901, p. 72 76). Hæc vero facultas natu> alis supernaturaliter transmutata conceptum valde obscurum exhibet : in quo enim consistit hujusmodi transmutatio? — Ceteroquin classica defi- DE VIRTUTE FIDEI. 357 tus,ex imperio voluntatis per gratiam adjutæ, firmiter assentitur propter auéloritatem Dei, omnibus divinitus revelatis. 617. 20 Conditiones ad fidem. E triplici capite requiruntur nempe ex parte objefh, subjefli, Dei : — (a) Ex parte objefli : revelatio alicujus veritatis; secus nil fide divinâ credi potest; — hujus veritatis propositio, seu manifestatio iis faéta quibus Deus non immediate revelavit; — motiva credibilitatis, seu rationes, probationes quibus certo moraliter judicari possit ali­ quam veritatem esse revelatam, ideoque credibilem et credendam; sufficit autem illa certitudo moralis, quæ prudentem errandi formi­ dinem excludit. (b) Ex parte subjefli : praejudiciorum absentia; nam, in re præ­ sertim morali, nihil magis intelleélum obnubilat et excæcat quam judicia a priori, sine sufficienti fundamento formata, qualia sunt v. g. hæc aut similia : miraculum est impossible, faéla præternaturalia demonstrari nequeunt; — desideratur insuper pius credendi affeilus: cum enim veritates fidei sæpe sint obscuræ, et humanis pas­ sionibus maxime adversentur, intelleélns, naturali quodam instinélu, ad eas negandas pronus est, nisi suaviter inclinetur a voluntate. (c) Ex parte Dei, requiritur gratia aélualis quæ hominem prove­ niat, ejus intelleélum illuminet quo facilius motivorum credibilitatis vim percipiat, moveatque voluntatem ut hæc intelleélûs assensum imperet. Fides enim est aélus vere supernaturalis, donum Dei spe­ ciale quod est vere gratuitum : ‘‘Nemo tamen evangelicæ prædicationi consentire potest sicut oportet ad salutem consequendam, absque illuminatione et inspiratione Spiritûs sanéli, qui dat omni­ bus suavitatem in consentiendo et credendo veritati ” .* 618. 30 De genesi fidei. Quibus positis, intelligi potest quomodo regulariter aélus fidei, logico processu, eliciatur ab adulto qui nondum fidem Christianam amplexus est. Sup­ ponimus eum esse refle dispositum, ita ut veritatem accipere paratus sit, etiam præjudiciis aut passionibus oppositam : secus enim vim argumentorum vix capere poterit, (a) Im­ primis Dei existentiam cj usque infallibilem veracitatem natu­ raliter agnoscere debet sive ratiocinio, considerando videlicet argumenta quæ in Prœlcft. Philosophicis exponuntur; sive nilio, quæ C. l7aticann innititur, psychologice exponi potest : jam enim satis clare significatur virtutem fidei in intelleclu et voluntate inseri, coopérante Dei gratiâ, ct in declaratione definitionis, præsertim vero ubi agitur de aélu fidei, processus psychologicus tidei describi valet. — Controversias hâc de re habitas inter Péchegut et Garraud, Guillemant, LeBras, vide in Rev. du Clergéfrançais, t.XXIX, pp. 206, 320, 537, ϋj6. ’ Vaticanum, sess. Ill, cap. 3, ap. Denting., n. 1640. 358 CAPUT I. aliis mediis naturalibus, v. g. auél^ritate parentum vel doéliorum, qui has veritates proponunt. Ad cognitionem hujusmodi sufficit perse concursus Dei naturalis, (b) Postea, propriae conscius inhabilitatis ad detegendas omnes veritates quarum cognitione indiget ad vitam reéle ordinandam, reve­ lationis faElum investigatur, historiæ ac criticae ope, moliva credibilitatis considerando, sive intrinseca, sive extrinseca, quæ exponuntur in Tr. de Verâ Religione, præsertim argu­ menta quibus divinitas missionis Christi probatur. Quæ quidem motiva, præsertim si omnia simul, attente ct sincere percurrantur, moralem generant certitudinem, quæ pruden­ tem errandi formidinem excludit. Ad hoc sufficit etiam per se concursus Dei naturalis, licet Deus auxilio præternaturali tum intelleélum tum voluntatem in hoc studio juvare soleat; hinc valde expedit ut auxilium Dei frequenti oratione postu­ letur. (c) Ex hâc duplici consideratione jam efformari poterit judicium speculativum de possibilitate et obligatione credendi, seu, ut aiunt, de credibilitate et credentitate, Nam si Deus infallibiliter verax quasdam veritates revelavit, eisdem assensum præbcrc .tenemur. Tale judicium in se est naturale; sed, cum sit proxima ct positiva præparatio ad ipsum aélum fidei, facultates nostrae jam gratia supcrnaturali de faélo ad illud efformandum juvantur, (d) Huic succedit aélus voluntatis assensum intelleélûs imperantis : cum enim agatur de re in se inevidenti, et quæ aliunde nonnisi certo moraliter constat, certitudine prudens dubium excludente, nccessc est ut voluntas hunc prudentem intellcélûs assen­ sum imperet. Exinde elicitur aélus fidei implicita, seu judi­ cium praélicum intcllcélûs assentientis modo generali omni­ bus veritatibus a Deo revelatis, propter auctoritatem Dei revelantis. Hic est vere aélus fidei supernaturalis, ab intellefiu elicitus, sub imperio libera voluntatis, excitante ac coopérante gratiâ Dei quæ intelleélum illuminat ac volun­ tatem movet : est proinde aélus liber, ct positis ponendis, meritorius, (e) Postea inquirendum remanet quænam sint in specie veritates a Deo revclatæ, ut explicite credi valeant. Jamvero una c veritatibus, a Christo manifestatis, est infal­ libilis aufloritas Ecclesia concessa, ad authoritative propo­ nendas veritates credendas : huic veritati assensus superna- DL VI re turalis est aélus fidei expl imperio voluntatis ct influ facilis erit via ad credcnd infallibilis tanquam de fide II. De fide 6iq. Fides, præsertim ea caritatem operatur, multum tum ct publicum. i° Ad bonum privatum. Siquidem, (A) fides, modogene­ rali sumpta, teste Tridentino2, merito dicitur " humanæ salutis initium,fundamentum et radix omnis justificationis, sine quâ impossibile est placere Deo et ad filiorum ejus consortium pervenire. ” Est videlicet salutis initium; non enim possu­ mus mediis uti ad salutem necessariis, nisi ea noverimus; neque ea cognoscere valemus nisi per fidem, cum sint supernaturalia : fide cognoscimus Deum ut finem ultimum super­ naturalem, — Christum Redemptorem et mediatorem, — omniaque a Christo instituta ad justificationem consequen­ dam, gratiamque augendam et servandam. Hinc, teste Apostolos, justus ex fide vivit, ex fide justificatur, et per fidem salvatur. Fides igitur vere est fundamentum totius ædificii spiritualis, et voluti lapis angularis sine quo stare nequit. Merito etiam dicitur radix totius justificationis; sicut enim radix non solum sustentat arborem, sed ei suc­ cum etiam subministrat, quo folia ct fructum profert, ita fides vitam spiritualem non solum sustentat, sed etiam nutrit, dum varias ac pias affcéiioncs timoris, spei, aliasque similes, tanquam succum aliquem nobis ingerit, ex quo caritatis fruélus pullulant. 620. (B) Si speélatur quatenus intelleélum perficiens, est vcluti novum lumen rationis lumini superadditum, quo veri­ tates humanæ rationi impervias attingere valemus; ut enim 1 Lacordaire, 12' Conférence; Largent, Une station de Carême, Paris, 1881, p. 33; Rouquillon, Dc virt. theologicis, n. 198-204: .1/. d'Hulst, Confér. 1892, p. 123-129; Gay, Vie et Vertus chrét., Paris, 1876, t. 1, 1. III, Dc la Foi, p. 142-155. ’ Trident., sess. VI, cap. 8 (Denzing , n. 683). ’ Rom. I, 17; V, 1; Gala/., 111, 11; /Cor., XV, 1-2, etc. 1 360 CAPUT I. dictum est in Tr. de Vera Religione, n. 142-145, multa sunt ordinis moralis problemata, et quidem maximi momenti, quæ mens humana sibi reliéta solvere nequit, præsertim circa hominis originem, naturam, finem ultimum mediaque ad eum attingendum necessaria ; jamvero his omnibus quæsitis fides responsum præbet certum, rationi consentaneum, omniumque ingenio accommodatum ; ita a multiplici dubio et errore nos liberat, et est veluti pharus ostendens re<5ti itineris semitam, inter errorum scopula, salutisque portum ad quem tendimus. 621. (C) Quoad voluntatem, roboris et solatii fons peren­ nis merito dicitur, (a) Roboris quidem ; quod præclarc declarat Apostolus : post descripta egregie faôta a Patri­ bus, fide adjuvante, hæc addit1 : “Qui per fidem vicerunt regna, operati sunt justitiam, adepti sunt repromissiones... convaluerunt in infirmitate, fortes fai il ’ De statu puerorum, qui sine baptismo decedunt, dir., X, 38; XI, 6 366 CAPUT I. mur per fidem, quæ est veluti inchoata visio rerum divi­ narum, quatenus nos participes efficit divinæ scientiæ 1 : divino siquidem innixi testimonio, ca credimus quæ ipse videt, et quæ postea videbimus. II. De veritatibus necessitate medii credendis. 631. i° Certum est necessarium esse necessitate medii explicite credere in Deum existentem et remuneratorem. (A) Declaratur. Tenemur quidem modo generali ea omnia credere quæ Deus revelavit; et qui deliberate unam veritatem negaret quam novit divinitus revelatam, eo ipso haereticus esset, ut infra exponetur. Præterea vero quædam veritates explicite credendæ sunt, seu in seipsis, in suo pro­ prio conceptu; nec sufficit eas credere implicite, id est qua­ tenus in aliis veritatibus explicite creditis continentur. (B) Probatur, (a) Dei existentiâ, ejusque providentia quoad bonorum malorumque remunerationem explicite credi debent, juxta illud Apostoli2: “ Credere enim oportet acce­ dentem ad Deum quia est, ct inquirentibus se remunerator sit ”. — Insuper ab Innocentio XI, 2 martii 1679, hæc dam­ nata est propositio (22) : “ Nonnisi fides unius Dei necessaria videtur necessitate medii, non autem explicita Remunerato­ ris" 3; utriusque igitur veritatis explicita fides necessaria est. (b) Quod quidem rectæ rationi consentaneum est. Cum enim Deus sit ultimus finis noster in ordine tum naturali, tum supernaturali, cum attingere nequimus, nisi ejus existentiam cognoscamus. — Quidam sane dicunt id sufficere; nam, statim ac novimus Deum esse summum bonum, pro­ cedere possumus ad aôtum pcrfectæ caritatis et contritionis, ct ita justificari. Sed, datâ hominis naturâ et imperfectione, hic ad perfeCtam contritionem de faCto non pervenit nisi per timorem ct Deum videlicet considerando ut supre­ mum remuneratorem, qui malis poenas ct bonis præmia, se­ cundum æquitatis leges, juste retribuit. 632. (C) Quœritur vero quo sensu in Deum remunera­ torem credere debeamus. (a) Quoad existentiam Dei, multi Thomistœ dicunt requiri '“Fides... hominem divinæ cognitioni conjungit per assensum ’ (S. Thom., de Veritate, q. XIV, a. S). ’ Hebr., XI, 6. — J Demtng., n. 1039; 1 iva, in b. proposit. fidem Dei, ut est auftor ordinis supcrnaturalis, non autem fidem Dei, ut est auétor ordinis naturalis; hanc enim veri­ tatem ratione cognoscimus, ct aliunde credi nequit quod certo et evidenter scitur1. Multi tamen alii, ut Suarez, Lugo a,etc., tenent necessariam esse fidem Dei, ut est auctor ordinis naturalis, seu quatenus his perfeétionibus præditus quæ naturali lumine cognosci valent : possumus enim fide credere quod jam ratione novimus, et aliunde 5. Paulus hanc fidem requirit. Apostolus revera nullam distinctionem facit, sed solum docet Deum credendum esse prius ut existentem, posterius ut remuneratorem. Aliunde agit de fide supcrnaturali', de eâ videlicet quæ est sperandarum substantia rerum, argumen­ tum non apparentium^, ideoque de eâ quæ non humano ratiocinio, sed divino testimonio innititur. Ad hanc vero fidem non requiritur ut distinétus habeatur conceptus supernaturalitatis, qui a vulgo exigi nequit, sed sufficit ut credens intelligat has veritates aliquo modo divinitus proponi, sive per externam revelationem, sive per internam manifesta­ tionem conscientiae faCtam. 633. Non sufficit igitur illa fides late ditia, naturali discursu innixa, quæ ex testimonio et cognitione creaturarum, quatenus invi­ sibilia Dei attributa manifestant, originem ducit. Damnata est siqui­ dem ab Innocentio XI, 2 mart. 1679, hæc propositio (23) : “ Fides late dicta ex testimonio creaturarum, similive motivo ad justificationem ' 5. Thom., 2. 2», q. 1, a. 4-5; Genet, Clypeus, De fide, disp. I, art. 5-6; Salmantic., de Fide, disp. Ill, dub. 2; Berthier, De locis theolog., n. 504. ’ Snares, de Fide, disp. 111, se-737· 382 CAPUT I. fidem non amitteret, nec formalis, sed materialis haereticus foret {Tanner, de fide, q. 2, dub. 5, n. 139; Platelius, de fide, n. 61). Hæc quidem nisi cautissime explicentur, periculose disputantur; sed ab hæresi, quæ sacro Concilio examinanda proponitur sunt alienissima 600. 20 Hæresis malitia. Hæresis proprie diéta, seu voluntaria, sicut apostasia et infidelitas, est gravissimum peccatum, per se omnibus gravius ceteris peccatis, uno excepto Dei odio; denegare enim assensum Deo revelanti debitum, quemdam contemptum divinæ auéloritatis impor­ tat. Præterea hæresis radicitus evellit non solum gratiam habitualem, sed etiam habitum fidei, qui est radix justifica­ tionis Quare Ecclesia excommunicatione latæ sententiæ, spe­ ciali modo Pontifici reservata, pleélit “ omnes a Christiana fide apostatas et omnes ac singulos hæreticos, quocumque nomine censeantur et cujuscumque seélæ existant, eisque credentes eorumque receptores, fautores ac generaliter quos­ libet eorum defensores”2. Ad incurrendam hanc excommu­ nicationem, necesse est ut hæresis, interius concepta, exte­ rius manifestetur verbo, scripto aut faéto, quia de mere internis non judicat Ecclesia; non requiritur autem ut hæc manifestatio fiat coram aliis, neque ut hæreticus alicui secSlæ se adjungat. 661. 30 Corollarium : de dubio in fide. (A) Quoad catho­ licos. Quando dubium occurrit circa veritatem fidei, mens diverso modo se habere potest : (a) si voluntas non consentit dubio.sed illud/rtwz/te repellit, aétum meritorium perficit : si negligentem se ostendit ad illud repellendum, sine periculo consensûs, peccat tantum venialiter. (b) Si quis dc articulo fidei dubitat ex ignoranttâ, paratus assentiri statim ac nove­ rit rem esse revelatam, nullum peccatum hæreseos committit, sed peccat vel non, prout ignorantia vincibilis aut invincibi­ lis est. (c) Qui dubitat de articulo sufficienter proposito dubio mere negativo, id est qui judicium suspendit, quin ’ Hæresis formalis rei sunt Liberales absoluti, qui plenam independentiam Statûs ab Ecclesia profitentur {De Ecclesid, n. 910); necnon Modemista qui integrum systema a Pio X damnatum ample&untur aut aliquas opiniones hujus systematis vere haereticas. Cfr. Motu proprio 18 nov. 1907 {A. S. S., t. XL, p. 723). * Constit. Apostolicce Sedis, 1869, § I, η. I. DE VIRTUTE FIDEI. positive dubio consentiat, — v. g. quia vult ad alia mentem divertere, aut inquirere motiva quibus suavius inclinetur ad credendum, etc., — non est proprie hærcticus, quia judicium falsum non profert, sed solum abstinet a judicando; quan­ doque tamen imprudenter agit, ct incidit in periculum positive dubitandi, (d) Qui deliberate ct positive dubitat de aliquo fidei articulo sufficienter ab Ecclcsiâ proposito, ct ut tali cognito, est vere hæreticus, quia positive et erronee iudicat hunc articulum non esse certum, et consequenter Ecclesiam errare dum cumdem fidei nostræ proponit. 662. (B) Quoad acatholicos. Plcriquc acatholici priva­ tum judicium agnoscunt ut proximam fidei normam, ad detegendas veritates revelatas, in sacris Scripturis con­ tentas. Hi non possunt quidem, sine peccato, dubitare de auctoritate Dei revelantis, aut librorum quos ut inspiratos agnoscunt. Sed, quando agitur de tali vel tali veritate credenda, ministrorum aut synodorum audloritatem acci­ pere non tenentur, cum eorum infallibilitatem non admit­ tant. Possunt igitur, juxta principia sua, aliquot dubia concipere de tali vel tali veritate, imo de veritate suæ seôtæ. Orto autem dubio, tenentur serio veritatem investi­ gare, simulquc orare ut veritatem detegere et ampledti valeant. Si datâ operâ illud officium negligunt, peccatum committunt plus minusve grave secundum neglîgentiæ gradum. Non pauci ab ulteriori inquisitione deterrentur ex innato Ecclesiæ contemptu; alii vero ex metu tempo­ ralium damnorum quæ ex conversione passuros esse prævident; quibus revocanda sunt hæc Christi verba1 : “Et nolite timere cos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere; sed potius timete cum qui potest ct ani­ mam et corpus perdere in gehennam ”. II. De apostasia. 663. i° De apostasia in genere. Apostasia (άπό, ισνηααι, secedo) est totalis recessus a fide christia mi per baptismum receptâ. Differt proinde ab hceresi in eo quod totam fidem rejicit, dum hæresis nonnisi unam aut quasdam veritates ' J/a//., X, 2S. • * · 384 ■ -------- CAPUT I. " ~----------------------- — _ ■"— — ■■ ■ ■■ t -------- — „ negat. Attamen, ut aliquis sit apostata, necesse non est ut ad falsam religionem transeat, v. g. judaismum, mahumetismum, sed sufficit ut, post susceptum baptisma, exte­ rius fidei christianæ valedicat, prolabcndo scilicet in deismum, positivismum, atheismum, indifferentismum, etc. Si catechumenus, nondum baptizatus, qui mente fidem conceperat, eam totaliter deserit, apostata quidem erit coram Deo, qui intuetur cor, sed non coram Ecclcsiâ, cui exterius nondum fuerat coadunatus. Quæ de hcesesis malitia et penis diximus, vera sunt etiam de apostasià, cum radicitus fidei fundamentum evellat, et longius a Deo recedat quam hærcsis. Inter apostatas vero, ii sane pejores et magis perniciosi sunt qui magis funditus a fide Christiana secedunt, quales sunt athei, positivistæ, monistæ aut materialistæ, quorum numerus in dies crescit. 664. 20 De apostasia per adhæsionem sectis massonicis’. Sed inter eos eminent massones (francs-maçons, free-massons), qui, per totum orbem dispersi, non solum naturalismum propugnant, sed infensissimos christiani nominis hostes sese exhibent, et universalem gentium apostasiam a fide totis viribus promovent2. (A) Quo facilius incautos decipiant, philanthropies, demo­ cratic et fraternæ omnium solidaritatis patronos sesedccla’ Deschamps et C. Janntt, I.es sociétés secrètes et la société, Paris, 1880; Copin-Albancelli, La franc-maçonnerie et la question religieuse, Paris, 1892; P. Nourrisson, Le club des Jacobins sous la troisième République, Paris, 1900; id., Les Jacobins au pouvoir, Paris, 1904; Proche, La pétition contre la franc-maçonnerie; Goyau, La Fr. Maçon­ nerie en France, Paris, 1904; .1/. Le François, Le Plan Maçonnique, Lille, 1905, ubi et alia opera allegata invenies, p. 145. ’ Origo hujus seétæ valde obscura est. Certum est eam in AngliA viguisse jam anno 1717, et citissime in præcipuis Europæ regionibus propagatam fuisse mediante sæculo XVI IL Sed etiam circa finem praevii saeculi quidam massonici conventus in Scotia et Suecid habiti fuerant. Valde probabile est has seélas e consociationibus opificum, qui aedificiis exstruendis operam dabant, ortas fuisse : sæculo XVI his consociationibus cooptati sunt viri qui non erant opifices, sed eis patro­ cinium praestabant; inter hos autem inventi sunt qui, philosophicis et religiosis erroribus imbuti, naturam et indolem harum consociationum immutaverunt. Cfr. Gyr, La Franc-maçonnerie, Paris, 1859, P· 23^250; Findet, Les principes de la franc-maçonnerie. DE VIRTUTE FIDEL 385 rant, necnon opificum et oppressorum defensores : “ Habent in lingua promptum cultioris urbanitatis studium, tenuioris plebis caritatem : unice velle se meliores res multitudini quærere, et quæ habentur in civili societate commoda cum quamplurimis communicare”1. Prætcrea moribus et opi­ nionibus diversarum gentium solerterse accommodant2: ubi Christiana religio multos strenuosque habet asseclas, non aperte christianismum impugnant, sed liberalem religionis formam advocant; alibi deismo favent, et Deum tanquam Magnum Architectum sed in nonnulisO regioniO O agnoscunt; 9 bus, ut in Galhâ, atheismo aperte favent. Ubique vero sua proposita secreti sigillo velant, nec ea omnibus sociis, sed paucis tantum initiatis manifestant, ita ut multi massones ea penitus ignorent. Omnes tamen juramento cæcam du­ cibus promittunt obedientiam 3, et ita inscii ad finem pessi­ mum cooperantur. Ô65. (B) Hunc finem esse christianismi eversionem, constat cx apertis declarationibus ducum, in iis saltem * Ita Leo XIII, Encycl. Ilumanum genus, de secla massonum, 20 apr. 1884. De secretis societatibus in Statibus America Faderaiis, cfr. Concit. Balt. Ill, η. 244-245. * Quod aperte constat ex conventu massonico Geneva; an. 1902 habito; ita legitur in periodico Revue maçonnique ΓAcacia, dec. 1902 : “ Il est certain que la maçonnerie n’est pas comprime partout de la même façon. Les Anglo-Saxons en ont fait une confraternité aristo­ cratique et conservatrice au double point de vue politique et reli­ gieux... Quant à la maçonnerie latine, elle doit son caractère distinélif à la lutte qu’elle soutient contre le catholicisme”. — In conventu generali gallico, an. 1903, F.’. Mayoux aiebat : “Nous disons qu’un franc-maçon peut être matérialiste, oui ; qu’il peut être positiviste, oui; qu’il peut être déiste, spiritualiste, oui; mais qu’il soit catholique, protestant ou juif, jamais, jamais, jamais. (Applau­ dissements). Je sais bien que, dans les siècles passés, il y a eu des curés qui faisaient partie de la franc-maçonnerie, je sais bien qu’encore aujourd’hui la franc-maçonnerie élève à ses plus hautes fonctions des dignitaires des églises protestantes et juives, mais cela, mes FI**1.·., c’est le passé”. (Apud Nour> isson, Les Jacobins au pouvoir, p. 249-250). 3 De quo juramento dicebat Leo XII. Conslit. Apost. Quo graviora, 13 mart. 1825 : "Jusjurandum illud nefarium, quod jam memoratum est. quodque in illà etiam inferiori cooptatione jurari debet, salis per se est, ut intelligatis nefas etiam esse levioribus illis gradibus adseribi ”. Thi.oi.. Mok. II 13 386 CAPUT I. regionibus ubi audaciores faéli sunt ». Ad quem securius prosequendum, primum quidem totis viribus curant neutra­ les scholas a Statu institui, quibus via paretur indifféren­ tisme et naturalisme ; postea vero religiosas scholas, variis vexationibus, paulatim evertere conantur, imo soli Statui juniorum educationem committendam esse volunt; tandem curant ut in scholis publicis positivismus aut agnoticismus edoceatur 2 A publicis muneribus et officiis, delationis ope, paulatim removent Christianos 3. Familiae fundamenta divellunt, divortium ct unionem liberam promovendo 4. Societatis perturbationi favere non dubitant, vires cum socia­ listis jungendo, ut opificum suffragia obtinere valeant 5. Non omnes quidem, nec ubique palam hæc omnia prose­ quuntur; sed experientiâ constat eos audaciores paulatim ’ Recenter enim, 30 mai 1904, F.’. Ιλ'οπ Martin, in conventu massonum Parisiensis regionis, aiebat : “La F.'. M.’. doit poursuivre la déchristianisation de la France, en étendant sans cesse son influence morale et philosophique”. {Compte-rendu, p. 31). — Cfr. A. Leroux, La Franc-Maçonnerie sous la 3e République, t. I, pp. 168, 173; hæc loca, ubi Dei existentia negatur, excerpta esse e genuinis documentis massonicis certo compertum habuit F. Mouret, collega noster, qui hos textus ipse perlustravit. * Quomodo in scholis, collegiis et universitatibus impiæ hujusmodi doélrinæ spargantur exposuit G. Goyau, L’Ecole d’aujourd’hui, Paris, 1899. — Revera jam in quibusdam scholis adhibentur libri, a massonibus scripti, in quibus asseritur neque existentiam Dei neque animæ immortalitatem demonstrari posse. 3J/. Le François, Le plan Maçonnique, Lille, 1905, p. 108-118. 4 Ita, in massonico Rituali, auôlore F.’. Blatin, p. 20, legitur : “ Les époux comprendront par ce symbole (une baguette de verre qu’on brise sous leurs yeux), que leur union peut être volontairement ct léga­ lement rompue par eux, comme vient de l’être cette baguette. Nous n’admettons pas, entre citoyens libres, les liens indissolubles et les con trats sans clause résolutoire”. (Ap. M. Le François, op. cit., p. 54-55). 5 Ita, an. 1896, F.’. Rouanet, massones alloquens, dicebat : “Si la Maçonnerie veut continuer son rôle, elle sera socialiste. La Maçonne­ rie a tué Dieu et vidé le Ciel, mais si le Ciel est vide, la terre n’est pas encore à vous. Ni Dieu, m Maître, telle sera bientôt la formule maçon­ nique”. (Ap. M. Le François, op. cit., p. 134). Pariter, in generali con­ ventu an. 1900, F.’. Bédarride asserebat “ que dans le socialisme seul, et le socialisme appliqué en son intégrité, se trouve la clef de la ques­ tion sociale... la conclusion logique et le seul couronnement conséquent des idées de solidarité de la maçonnerie universelle ”. (Ap. Nourris­ son, Les Jacobins, p. 32). DE VIRTUTE FIDEI. 387 fieri, et publice manifestare quæ antea mente conceperant, sccl sedulo dissimulaverantl*4. Ex quibus colligitur unam e præcipuis apostasiæ causis esse juniorum adhaesionem secStis massonicis : statim ac nomen secretis societatibus dederunt, in periculum incidunt a fide totaliter recedendi, et quidem permanenter ; timent enim ne, si ad fidem redeant, tanquam juramenti violatores diris pleélantur poenis. Merito igitur excommunicationem latæ sententiae S. Pontifici reservatam incurrunt “ nomen dantes seâtæ massonicæ aut carbo­ nariae aut aliis ejusdem generis seétis, quæ contra Ecclesiam vel legitimas potestates seu palam seu clandestine machinantur, necnon eisdem seétis favorem qualemcumque præstantes, earunique occul­ tos coryphæos ac duces non denuntiantes, donec non denuntia­ verint ” ’. 666. Totis igitur viribus sacerdotes ac probi laici conentur juniores avertere ab ingrediendis secretis hujusmodi socie­ tatibus, opportune revelando “ quæ sint societatum ejus generis in blandiendo alliciendoque artificia, et in opinioni­ bus pravitas, et in aétionibus turpitudo ” 3. Quo efficacius vero ab his removeantur, ubique honesta societates instituendæ sunt : cum enim robur simul et solatium in consociatio­ nibus inveniantur, nostrisque diebus adolescentes proni sint ad foedera jungenda, necesse est omnino ut pravis societatibus honestae opponantur 4. In Galliâ præsertim, 1 Hujus dissimulationis exempla multa invenies in massonum con­ ventibus; ita v. g. primum neutralem advocant educationem, ne deistarutn aures offendant, sed paulo post declarant eamdem anti-religiotam esse debere, imo atheisticam, ideoque enixe postulant ut nomen Dei ab omnibus exulet libris, qui discipulis traduntur. (Cfr. J/. Le François, op cit, p. io-13). Bulla Apo\t. Sedis, § II, n. 4. — Præter massones et carbonarios, huic excommunicationi subjacent feniani, ex decreto S. Officii 12 jan. 1^70, nihilistic et anarchista, et probabilius socialistic proprie dicli, quatenus contra Ecclesiam et legitimas potestates machinantur. * Leo XIII, Encycl. Humanum genus, quæ tota attente legenda est. 4 Ad rem C. Baltim. Ill, n. 257 : “Pro juvenibus, quia majoribus periculis objiciuntur, majorem curam impendi volumus; proinde sta­ tuimus ut in omni parœciâ vel missione, ubi numerus eorum sufficiens invenitur, societates speciales pro ipsis a restore instituantur et omni opera foveantur.” Revera in plerisque locis institute sunt hujusmodi societates, v. g. in Statibus Fcederatis societas ditfla Knights of Co­ lumbus, in Galliâ Le Sillon, L’Assoc. cath. de la Jeunessefrançaise, etc. 388 CAPUT I. ubi massones, quamvis pauci numero, omnia hodie regunt, religio catholica iterum florere non poterit, nisi fideles et sacerdotes, vanis querelis omnino sepositis, vires jungant et bonum certamen contra infensissimos christiani nominis osores 1 strenue et constanter instituant. III. De infidelitate. 667. Infidelitas late sumpta est quilibet defeéhis fidei internæ, et sub hoc respectu etiam haeres i m et apostasiam compleélitur. Stricte sumpta, quatenus ab hæresi et apos­ tasia distinguitur, est carentia fidei in eis qui non fuerunt baptizati, qui proinde habitum fidei non acceperunt. ia) Dantur infideles mere negativi, qui videlicet dc fide nihil audierunt, aut quibus fides non fuit sufficienter pro­ posita, ita ut conscii non sint obligationis credendi. Hi sane non peccant : nil volitum quin prœcognitiim. Hinc merito damnata est a Pio Ρζ i oct. 1567, hæc Baii propo­ sitio 68 : “ Infidelitas pure negativa in his, quibus Christus non est prædicatus, peccatum est”2. 668. (b) Alii sunt vero qui audierunt de fide Christiana, simulquc opportunitatem habuerunt ulterius dc ejus veri­ tate inquirendi, sed eam scienter ct volenter neglexerunt; horum infidelitas vocatur privativa, ct ex se graviter cul­ pabilis est, quia in re tanti momenti serio inquirere tenen­ tur. Quidam tamen a peccato gravi excusantur, si conscii non sunt hujus gravis obligationis. ' Massonibus spem inesse religionem catholicam evertendi, et in nostris ecclesiis aperte suos nefandos errores prædicandi, constat ex hâc declaratione F. Matin, in conventu 1883 (Bill. du Gd Orient, p. 645) : “ Dans ces édifices, élevés de toutes parts, aux superstitions religieuses et aux suprématies sacerdotales, nous serons peut-être appelés à notre tour, à prêcher nos doélrines, et au lieu des psalmo­ dies cléricales qui y résonnent encore, ce seront les maillets, les bat­ teries et les acclamations de notre Ordre, qui en feront retentir les larges voûtes et les vastes piliers ”. Eadem verba protulit F. \ Màsson, 25 febr. 1884, ut legere est ap. Bull. Maç.'. de la grande Loge symbo­ lique, t. v., p. 63. ’/\p. Densing., n. 948. — Nostris diebus multi sunt hujusmodi infi­ deles, non solum inter exteras nationes, sed etiam inter Christianas, præsertim in magnis civitatibus; mulli, inquam, baptizati non fuerunt, nec de calholicâ religione aliud audierunt nisi quod sit omni progres­ sui ct libertati inimica. BE VIRTUTE FIDEI. 3X9 (c) Dantur etiam quibus sufficienter proposita est fides Christiana, cum motivis credibilitatis eorum ingenio accommodatis, ita ut obligationem credendi intellexerint, quique tamen assensum denegaverunt. Quorum infidelitas vocatur positiva, et est grave peccatum, quia includit contemptum Dei revelantis, et rejcétioncm medii ad salutem necessarii : 4‘ Qui non crediderit, condemnabitur ” ». Maximi igitur momenti est illis consociationibus adhærere, quæ infidelibus præcones subministrant quibus ad veram fidem converti valeant; his opem praestare eleemosy­ nis, orationibus aliisque opportunis mediis, est opus Deo summe gratum, maximeque efficax ad fidem non solum servandam, sed et augendam. § II. De causis peccatorum contra fidem. 669. Multos hodie, sive doélos, sive indoctos, in infideli­ tatem labi, apud omnes gentes Christianas, lugendâ constat experientia2; quapropter dc causis quæ fidei amissionem inducunt inquirere expedit, quo facilius incredulitatis reme­ dia detegantur. Jamvero duplicis generis sunt hujusmodi causæ : aliæ internee, ex animi dispositionibus ortæ; aliae externœ, seu ex ipso statu hodiernæ societatis. 1° De causis internis, seu subjeftivis. Cum fides ab intelleftu eliciatur, sub influxu voluntatis, juvante gratiâ, ex hoc triplici capite difficultates credendi oriri possunt. 670. (A) De causis intellectualibus. Ad fidem tuto et rationabiliter servandam, necessaria est cognitio viotivorum ’ Marc., XVI, 16. ’ Ad rem 1)1). Mignot, L’Apologétique contemporaine, ap. Revue du Clergé ançars, t. XX I\ , 1900, p. 581 : “ Il ne faut pas être dupe des apparences : la foi véritable, nous ne disons pas la religiosité, diminue tous les jours. Extérieurement, on parait encore croyant, on se dit encore catholique, protestant; en réalité, on ne l'est plus guère que par habitude, tradition de famille, à dose homéopathique. Et puis nou» vivons dans une atmosphère satinée d’incroyance. Même dans nos populations les plus chrétiennes, dans les milieux les mieux conservés, la foi véritable a perdu une partie de son influence sur les esprits ”. Cfr. Gayraud, La Crise dc la Foi, 2° éd., Pans, Bloud, 1901. 390 GAPUT 1. credibilitatis; hæc vero a multis ignorantur, ab aliis, propter préjudicia, rej ici u n tu r. (a) Multi fidem amittunt propter ignorantiam, quia, dum incredulorum opera attente legunt, apologctarum libros prætcrmittunt; ita difficultates contra fidem propositas sol­ vere nequeunt, et mox in infidelitatem profabuntur. Laids igiturinculcanda est necessitas a doctioribus inquirendi solu­ tionem difficultatum, sacerdotibus vero necessitas studendi, ut exhortari in dodrinâ sanà et eos qui contradicunt arguere valeant; caveant autem ne tanquam dogmata tradant ca quæ Ecclesiæ infallibili magisterio nondum proposita sunt : non pauci enim a fide deterrentur propter quorumdam theo­ logorum opiniones, quæ ut veritates fidei exhibentur ». (b) Præterca hodiernorum mens, multis prajudiciis im­ buta, vim motivorum credibilitatis difficile percipit. Non pauci videlicet, kantismo faventes, rationis autonomiam pro­ clamant, atque revelationem ut quid cxtrinsccum et humanâ ratione indignum denuntiant. Alii, positivistarum methodis plus æquo fidentes, miracula rejiciunt, utpote satis constanti experientia aut observatione non probata -, vel, ut alii dicunt, quia moderne consciende repugnant 3. — Alia sunt quidem motiva credendi, quæ· desumuntur ex eo quod legi‘ Id sane intelligunt qui libros a modernis incredulis scriptos per­ currunt; cfr. A. D. White, Warfare of science and theology, New York, gallice “ Histoire de la lutte entre la Science et la Théo­ logie”, Paris, Guillaumin, 1899. ’ “ L’orgueil de l'esprit est donc souvent le grand obstacle à croire. On ne se résigne pas à s’en rapporter au témoignage d’autrui quand on a exploré tous les mystères de la nature depuis la résolution des nébuleuses jusqu’au rôle des microbes... Trop intelligents pour être franchement matérialistes, beaucoup de nos savants se réfugient hon­ teusement dans les brouillards de l’agnosticisme; comme si, parce que nous ne pouvons tout savoir, nous ne pouvions rien savoir du tout. 11 en résulte, nous l’avons dit, une tendance générale à ne plus croire aux miracles, à identifier le miracle avec l’inexpliqué : ce qui est encore une forme nouvelle de l’agnosticisme”. (Mignot, 1. c., p. 584). 3 “ Si nous n’admettons plus le miracle, ce n’est pas seulement qu’il ne s’en produit que quand on y croit, c’est qu’il est rejeté par la con­ science plus encore qu’il n’est nié par la science. Loin de faire preuve, le miracle désormais est une raison de mettre en doute et de sou­ mettre à l’examen les vérités que l’on prétend appuyer de cette singu­ lière autorité.” (Stailles, Les affirmai, de la conscience, p. 34.) DE VIRTUTE FIDEI. < 391 timæ aspirationes intelleélûs, voluntatis, totiusquc animæ nostræ nonnisi in christianâ religione complentur; sed hoc argumentum, quod nonnullis placet, ab iis solum accipitur qui rcéle sunt dispositi, veritatem ct justitiam sitiunt, divi­ numque solatium quærunt. Quapropter non unum tantum aut alterum argumentum apologetæ praebere debent, sed diversa diversis ingeniis accommodata. Imprimis sæpe in memoriam revocari debent hæc principia : in re morali et rcligiosâ, sola moralis certi­ tudo cxspctSianda est; certitudinem moralem pariunt argu­ menta valde probabilia, quando plura simul in cumdetn finem conspirantL Pariter ostendi debet revelatione non destrui, sed perfici rationis lumen et legitimam autonomiam 2. 671. (B) De causis moralibus, seu ex parte voluntatis. Ad credendum neccssc est ut voluntas intelleélum moveat ad assentiendum veritatibus revelatis (supra, n. 618). Volun­ tas autem, quæ indeftendens vult manere, haud raro assen­ sum fidei non imperat, quia, ex unâ parte, auéloritatem Dei ægrc fert, et, ex altcrâ, cupiditatibus indulgere exoptat, quas rcfrænat Christiana religio. Hæc dispositio sæpe augetur abusu spiritus democratic! qui multorum animos pervadit, ct quosdam incitat ad jugum excutiendum cujiislibct auétoritatis, non solum civilis, sed etiam divinæ : hinc naturali quodam instinChi, religionem abhorrent quæ in audoritate innititur. Aliunde, quia voluptatis amor magis ac magis in omnes civium ordines sese insinuat 3 naturaliter * “ 11 faut donc, à notre avis, procéder par accumulation de preuves, par vue d’ensemble. On résiste à une preuve, à deux ou trois peut-être : on ne résiste pas à cent, h moins d’être de parti-pris. Si nous arrivons à la certitude par le congeries probabilitatum. comme on dit, bien plus sûrement encore y arriverons-nous par le congeries probationum. Par une singulière inconséquence, on voudrait exiger dans les questions religieuses une certitude que l’on n’a pas dans les choses de la vie ordi­ naire Pourquoi cette différence?” (Mignot. 1. cit., p. 57S). ’ /·'. Rubots. ap. Rev. du Cl. français, t. XXXIX, 1904, p. 113-136. ’“Faire ce qui plaît, se mouvoir à sa guise, satisfaire tous ses besoins, suivant l’ordre dans lequel ils se présentent et leur degré (l’intensité, c’est jouir, c’est être heureux. Par contre, ne pas faire ce qui plaît, ne pas se mouvoir à son gré, ne pas satisfaire ses besoins, c’est souffrir, c’est être malheureux... Vivre, être heureux, être libre, c’est tout un”. Ita vitam moralem multi concipiunt, ut videre est ap. Reailles. Les affirmat, de la conscience moderne, p. 130-131. Kill] 392 CAPUT I. refugiunt religionem quæ sui abnegationem passionumque mortificationem omnibus prædicat : quanto facilius argu­ menta in gratiam revelationis admitterentur, si, prout fit in veritatibus mathematicis, nullo modo libidinibus obstarent! His igitur inculcandum est nullam societatem, civilem aut religiosam, sine aliquâ auctoritate subsistere posse, et rationabilem legitimæ auctoritati submissionem efificacissimum esse medium ad vitandam multorum tyrannidem; pas­ siones autem ad veram felicitatem nonconferre, nisiquatenus ad bonum ordinantur, et in christianâ religione omnia inveniri adjumenta ad passiones moderandas recteque ordinandas. 672. (C) Cum fides acquiri et servari nequeat sine^ra/4f Dei, non pauci ab eà deficiunt, quia propriis viribus nimium fidentes, orare negligunt. Quorum in memoriam frequenter revocari debet necessitas orationis ad superandas tentatio­ nes contra fidem : “Credo, Domine; adjuva incredulitatem meam... Adauge o nobis fidem ” l. 2° De causis extrinsecis. 673· Multae sunt hodie causæ extrinsecæ quæ ad mi­ nuendam et penitus evertendam fidem concurrunt : — A Neutralis educatio in scholis, collegiis et universita­ tibus tradita, quæ sæpc indifferentismum gignit, et quando­ que irreligiositatem. Ubique fere terrarum nostris diebus scholae permultæ inveniuntur, in quibus nihil de religione * Marc., IX, 23; Luc., XVII, 5. — Nec minus necessaria est oratio ad fidem consequendam, quando amissa fuit, ut præclare exponit M. d 'Hulst, Confer, 1892, p. 110 : “Je crois, Seigneur, venez au secours de mon incrédulité ! Combien de pauvres âmes pourraient redire ce cri de détresse et de confiance ! Je crois, c’est-à-dire je vois qu’il faut croire; les épreuves de la vie m’ont instruit; ma raison défaillante n’a pu résoudre les problèmes qui me tourmentent. J’ai regardé du côté de ceux qui croient, j’ai envié leur bonheur. J’ai ouvert l’Evangile et j’ai cru reconnaître mon Sauveur. J’ai écouté la grande voix des siècles chrétiens et j’ai été ému de leur témoignage. Mais entre cette inclination à croire et la dernière abdication de mon doute; entre ces raisons de croire et ce don volontaire de mon esprit et de mon cœur qui s’appelle la foi, je sens qu’il y a un abîme à franchir, qu’il dépend de moi de le franchir, et je n’ose encore. Credo, Domine^ adjuva incredulitatem meam. Ah ! Messieurs, je vous en prie, emparez-vous de cette prière; Dieu l’entendra, il y répondra par le don de la foi”. DE VIjRTUTE FIDEI. 393 christianâ docetur, imo nihil de Supremo Numine1. Ita via paratur non solum religioso indifférentisme, sed etiam athetsmo. Multum enim apud juniores minuitur religionis audoritas et dignitas, quando omnino a cursu studiorum exsulat. Sed ncutralitas diu in scholis servari nequit; in rebus historicis ct moralibus, multoties sese præbet oppor­ tunitas de religione sermonem habendi, ad eam scilicet impugnandam et deridendam23. 674. (B) Lectio librorum fidem impugnantium. Innu­ meros esse libros et ephemerides, in quibus mysteria fidei nostræ negantur aut deridentur, nemo est qui ignoret; eo periculosiores sunt quo elegantiori stylo magisque scicntifico apparatu conscribuntur, et non solum dodorum, sed etiam simplicium ingenio accommodantur. Multi catholici, curio­ sitate alledi, cos legunt, et dubia contra veritates revelatas concipere incipiunt; pauci admodum hæc dubia solvere curant, catholicos libros legendo; aliunde facilius propo­ nuntur quam solvuntur difficultates. 675. Merito igitur ab Ecclesia prohibentur : “Libri apostatarum, hæreticorum, schismaticorum et quorum­ cumque scriptorum hæresim vel schisma propugnantes, aut ipsa religionis fundamenta utcumque evertentes... acatholicorum libri, qui ex professo de religione tradant, nisi constet nihil in eis contra fidem catholicam contineri; Libri in quibus Deo, aut Beatæ Virgini Mariæ, vel Sandis, aut Catholicæ Ecclesiae ejusque cultui et sacramentis, aut Apostolicæ Sedi detrahitur...; opera, in quibus inspirationis sacræ Scripturæ •conceptus pervertitur, aut ejus extensio nimis coardatur... Libri qui duellum, suicidium, vel divortium licita statuunt, qui de sedis massonicis, vel aliis ejusdem generis societatibus agunt, cas­ que utiles et non perniciosas Ecclesiae et civili societati esse conten­ dunt, et qui errores ab Apostolicâ Sede proscriptos tuentur... 1 Res eo pervenit in Galliâ, ut e nonnullis scholis expulsi fuerint libri in quibus nomen Dei legere est; imo typis mandantur expurgatae editiones classicorum librorum, in quibus nomen Dei prorsus exsulat. (J/. Le François, op. cil., p. 19, not. 1). 3 In Ga/lià, res hodie certa evasit. Nam in opere a J. Payot con­ scripto “ Cours de Morale... destiné aux Maîtres de l’En-eignement primaire et de l’Enseignement secondaire, aux écoles normales d'ins­ tituteurs et d’institutrices..., Paris, Colin, 1904”,jam in dubium vocan­ tur Dei existentia et anim.e immortalitas, p. 189-213. Alii hbri, ad usum puerorum, eosdem errores in multas scholas diffundunt. Cfr. Goyan, l’Ecole d’aujourd’hui. 394 CAPUT I. Diaria, folia et libelli periodici, qui religionem aut bonos mores data operâ impetunt, non solum naturali, sed etiam ecclesiastico jure proscripti habeantur. Curent autem Ordinarii, ubi opus sit, de hujusmodi leébonis periculo et damno fideles opportune monere”*. Quo vero efficacius fideles a leélione pravorum librorum arceantur, necesse est ut eis legendi commendentur catho­ lici libri, cujusque captui accommodati, non minus eleganti stylo quam soliditate doélrinæ perspicui. 676. (C) Frequentatio haereticorum, apostatarum et infidelium. Hodie siquidem, in plerisque regionibus, catho­ lici vivunt inter acatholicos, fidei nostrae osores, ct cum eis fre­ quentes et quandoque intimas relationes habent sive in col­ legiis ct acadcmiis, sive in officinis, in vitâ politicâ, imo in vità familiali. Sæpe igitur audiuntur opiniones erroneae,aut colloquia in quibus verum cum erroribus promiscue miscetur. Exinde non pauci nutare in fide incipiunt: cum enim audiunt difficultates contra religionem motas a viris minime ignaris, ct aliunde quid respondeant nesciunt, quidam facile de veri­ tate religionis dubitant, aut ei omnino valedicunt2. Necesse est igitur ita fideles instruere, ut, quidquid legunt vel audiunt, immoti in fide maneant3. Monendi sunt proinde ut religionis studio serio incumbant, ct ad ' Leo XIII, Constit. Officiorum ac munerum, 25 jan. 1897, nn. 2, 3, ii, 14, 21. Ad quorum intelligentiam legi possint Vermcesch, De pro­ hibitione et censura librorum, 2* ed., Tornaci, 1898; Gennari, La costituzione Officiorum^ Napoli, 1898; G. Périis, L’Index, Paris, 1898; A. Hotidin/ion, La nouvelle législation de l’index, Paris, 1899. ’ In Galliâ difficultas augetur secularisaiione, ut aiunt, omnium insti­ tutionum. Ad rem DD. Mignot, 1. c., p. 581-582 : “ La sécularisation de l’Etat dans tous ses services, l’absence voulue de tout caraélèrc reli­ gieux dans le monde officiel contribue pour une large part à l’affai­ blissement des croyances. La religion est regardée comme une affaire purement personnelle et individuelle ; la nation comme nation n’en a. pas. Au sortir de l'enfance, le jeune homme, s’il n’a reçu dans la famille de fortes conviélions, puisqu’on ne lui a pas même parlé de Dieu dans son stage scolaire, subira fatalement l’aélion délétère de son entourage. Loin d’être soutenue, encouragée, fortifiée par les exemples, sa foi ira s’affaiblissant tous les jours”. 3 Omni igitur laude digni sunt pastores qui speciales habent concio­ nes ad virorum fidem contra hodiernas objeéliones muniendam. Cfr. Gibier, Confér. aux hommes, Les objeélions contemporaines contre la. teligion, Paris, 1902 et 1903. DE VIRTUTE FIDEI. 395 doftinres. præsertim sacerdotes, recurrant, quando difficul­ tates occurrunt quas ipsi solvere nequeunt. 677. Ecclesia vero, ad avertendum aut saltem removen­ dum periculum quod ex communicatione cum hæreticis et infidelibus oritur, speciales hâc de re tulit leges, quas bre­ viter exponere juvat. Principium generale est communicationem cum hæreticis aut infidelibus in re civili et sociali non prohiberi, secluso perversionis periculo1; sed communionem avivant in sacris vetitam esse, quatenus externam professionem falsæ reli­ gionis importat. — Iterum striflius prohibetur communica­ tio cum infidelibus quam cum hæreticis, quia illorum cultus omnino falsus ct superstitiosus est. — Tandem, in regioni­ bus in quibus catholici jam a longo tempore cum hæreticis mixti vivunt, multa tolerantur quæ striéle prohibentur in aliis regionibus, v. g. in Italia, ubi hæretici suos errores spargere incipiunt : ibi enim multo majus est periculum perversionis. — Quædam particularia exponamus. 678. (a) De assistent id hæreticorum et infidel· um catho­ licis ofiiciis. Hi possunt quidem nostras ecclesias ingredi, ibique audire conciones, assistere sacro, quia bonus fruéhis inde speratur; sed, .ex decreto 0'. Ojficii, 8 junii 1859, “illicitum est in sacris funétionibus hæreticos in chorum invitare, alternis psallere, dare iis pacem, sacros cineres, candelas ct palmas benediétas, aliaque id genus externi cultûs, quæ interioris vinculi ac consensionis indicia jure meritoque existimantur, tam in sensu aétivo, nimirum simi­ lia cis dando, quam passivo, ab iis in eorum sacris acci­ piendo”2. Pariter non licet eis permittere ut in choro musico cantent3,' vel ad funétioncs liturgicas faces vel o lumina deferant**. * Olim vetabatur ne rhri’tïnni cum judæis in cAdern domo habita­ rent, aut eidem convivio intéressent, ne judætim medicum adhiberent, aut famularentur judæis, etc.; sed hæc in desuetudinem abierunt, et hodie solum attendendum est ad periculum perversionis. * Ap. Collcftanea. S. C. Prop. 1·'., n. 1843. — Quod de hæreticis ibi et in sequentibus dicitur, schismaticis applicandum est, quippe qui de ■faCto sunt hæretici. 3 5. Offic., i maii 18S9, ap. ColleOanea, n. 1851. — 4 Ibid., n. 1840. 396 CAPUT I. 679. fb) De assistentiA catholicorum in sacris hæreticorum. Secluso scandalo ct perversionis periculo, catholicis licet haereticorum templa ingredi, meræ curiositatis causâ, absque ullâ communicatione in sacris; nam “templa haereticorum adire est aétus per se indifferens, qui non nisi a pravo fine, vel ex circumstantiis efficitur malus. Malus nimirum effi­ citur : 1) si quis ea adeat animo adsistendi sacris haeretico­ rum functionibus; 2) vel etiam absque tali animo, si ingressus ipse in haereticorum ecclesias aliquam inferat vel inferre videatur cum eisdem haereticis in divinis communi­ cationem, hinc et scandali occasionem praebeat; 3) aut si talis aditus indidus sit ab haeretico gubernio, tanquam protestatio ejusdem fidei ac religionis catholicos inter ct acatholicos; 4) vel utrumque communiter habeatur veluti tessera unius ejusdemque communionis catholicorum et acatholicorum”1. — Proinde per se non licet concionibus assistere haereticorum, nisi agatur de viris do&is, qui eas audire volunt ut errores ibi sparsos cognoscant et confutent — Neque licet in templis hæreticorum, cum ibi falsum cul­ tum exercent, organum pulsare aut cantare; hæc enim esset aôtiva communicatio in sacris234. Quoad funeralia hæreticorum, licet * cis adesse assistentià materiali, civilis officii causâ, propter gravem rationem, ct dummodo non communicetur in sacris ritibus et cæremoniis3. — Quoad parochos et sacerdotes, declaravit 0". Offi­ cium, 30 mart. 1859 et 8 maii 1889, “parochum, uti paro­ chum, funeribus acatholicorum adesse non posse : si vero tantum civiliter assistat, absque vestibus sacris et absque ullâ communicatione in ritu sacro cum hæreticis, tolerari posse, dummodo notorie constet de vinculo cognationis sive amicitiæ inter parochum et defunélum acatholicum”*. 680. (c) De simultaneitate. Non licet permittere ut hæretici in ecclesiis catholicis suos ritus celebrent, neque ut catholici in eorum templis sacra perficiant; id enim perinde est ac consentire eorum hæreticis ritibus, aut saltem Ojffic., 13 jan. 1818, ap. Colleilanea, n. 1833. 1 S. Offic., 8 jul. 1889. ap. Collcflanea, n. 1854. 3 0. O[fic., 13 jan. 1818, ap. Colleflanea, n. 1833. 4 CollcClanea, n. 1852. ’ 5. ——·— DE VIRTUTE FIDEI. 397 occasionem præbere catholicis communicandi cum acatholicis in rebus sacris1. — Attamen, ex gravissimâ causa, præsertim ad facilius promovendam schismaticorum et infidelium conversionem, sacrarum cærcmoniarum intuitu, aliquando missionariis permittitur facultas celebrandi mis­ sam catholico ritu super altaribus in templis hæreticorum vel schismaticorum, “ ita ut eadem altaria non inserviant nisi pro nudis tabulis, ct more catholicorum disponantur cum sacrato lapide, mappis, SSini Crucifixi imagine, can­ delabris, et aliis necessariis supellectilibus ad usum SS. Mis­ sae sacrificii ritu prædiéto”23 4. 681. (d) De participatione in sacramentis. Non licet catholicis parentibus permittere ut ipsorum filii a ministro hæretico baptizentur; si id absque gravi incommodo vitari nequeat,passive le habeant. Absolute eis non licet “nec per se nec per alios, fungi officio patrini in baptismis qui hæreticorum filiis ab hæreticis ministrantur ”3. Quoad nuptias, licet quidem assistere convivio nuptiali, sed regulariter catholici intéressé non debent nuptiis coram ministro ritu hæretico celebratis; “tolerari tamen posse ut catholici hujusmodi nuptiis, civilis ofificii causâ tantum, adsint, semoto scandalo ct quovis perversionis periculo, necnon ecclesiasticæ auôloritatis contemptu ”4. Non lice.t autem ibi agere munus testis aut paranymphi, quia hæc est aéb'va cooperatio in ritu hæretico. De matrimoniis mixtis, vel cum infidelibus, aut nuptiis coram ministro hæretico celebratis diximus in Tr. de Matri­ monio, nn. 237-253 et 366-371. 682. (e) De disputatione cum hcereticis. Disputationes publicæ. id est quæ fiunt statutis die et horâ, coram multi­ tudine et controversial judicibus, vitentur : “ Caveant catho­ lici ne disputationes vel collationes, publicas præsertim, cum acatholicis habeant, sine venià Sanctæ Sedis aut, si casus urgeat, loci Ordinarii”5. ‘ 5. Offic. 10 maii 1753, ap. Collect., n. 1816. ’ N. Offic. 12 apr. 1704, ap. Collect., n. 1808; cfr. n. 1853. 3 S. Offic. 10 maii 1770. ap. Collect., n. 1825. 4 5. Offic. 14 jan. 1874, ap. Collect., n. 1848. 5 Coitex. can. 1325, § 3. 398 CAPUT I. Quare S. Sedes frequenter prohibuit nc hujusmodi disputationes peragerentur sine venia Sedis Apostolicæ, aut saltem Episcopi, quando recursus ad S. Pontificem haberi nequit1. — Disputationes vero privata, coram paucis auditoribus, clericis licent, quando fruéhis aliquis in audientibus speratur, et aliunde clerici sunt periti sufficientique doélrinâ instruéli. Laids autem etiam privatae dispu­ tationes non licent jure communi, quia generatim praesumitur eos in rebus fidei non esse sufficienter instrudtos. Hodie vero hæc pro­ hibitio in desuetudinem abiit, præsertim ubi grassantur errores; quare, si laici do6H sint, et ad retorquenda sophismata habiles, possunt privatim hæreticoset infideles redarguere. Præterea hodie haud raro habentur conferenda, ut aiunt, contra­ dictoria, in quibus dodli laici, coram multitudine, veritates reli­ giosas, morales et sociales, cum felici exitu, exponunt atque pro­ pugnant, quibusdam tamen adversariis contradicentibus. Quod quidem prudenti Ordinariorum arbitrio relinquendum est : ad ipsos siquidem spectat judicare quandonam, et quibus conditionibus hujusmodi disputationes licitæ et opportunæ dici possint-’. Conditiones communiter requisitæ hæ sunt : (a) defensor veritatis catholicæ ita firmus sit in fide ut nullum periculum incurrat in haeresim labendi; (b) idoneus sit ad veritatem exponendam et propugnandam, ita ut fides audientium non labefaélctur ; (c) spes sit fundata quod exinde magna utili­ tas orietur pro fidelibus aut adversariis. 683. (D) De cooperatione in rebus ad fidem spectan.tibus. Hodie, in societatibus mixtis in quibus catholici simul vivunt cum infidelibus aut haereticis, multae sunt occasiones cooperandi in rebus ad falsam religionem spec’ Cfr. Decretal., lib. V, c. 2 Quicumquc, de Hæreticis, in Serto; Coileflanea, n. 1674. — Has disputationes aliquando utiles esse ait Perro­ ne, op. cit, n. 570, “quia, et si disceptans indurescat, ab audientibus saltem fruélus speratur aut ex nonnullorum conversione, aut ex catho­ licorum confirmatione, aut etiam ex minori haereticorum audacia". Præiverat S. Thomas (Comment, in II Timoth., c. 2, lecl. 2) : “Sed numquid non sine contentione debet quis disputare coram populo de fide? Respondeo : distinguendum est ex parte audientium, quia aut sunt sollicitati ab infidelibus, et tunc est utilis publica disputatio, quia per hanc simplices efficiuntur magis instrufli quando vident errantes confutari; si vero non sunt sollicitati ab infidelibus, tunc non est utilis disputatio, sed periculosa. ” ’ Disputationes cum socialistis iisdem regulis subjacere declaravit 5. C. negotiis extraordinariis præposita, 27 jan. 1902, ap /1/71 S Sedis, t. XXXVI11, p. 407; cfr. Canoniste, t. XXV, p. 335; Etudes, 20 août 1905, p. 480; Ami du Clergé, 27 avril 1905, p. 354. DE VIRTUTE FIDEI. 399 tantibus. Et sane omnis cooperatio formalis, seu inlcntionalis, illicita est; sed cooperatio mere materialis licita esse potest ob causam proportionate gravem. Quosdam parti­ culares casus exponere abs re non erit. (a) De ædificatione templorum heterodoxorum. Quoad hareticorum templa, habemus instructionem 5. Officii, datam 14 jan. 1818, Vicario Apostolico Kentuchiensi, et 7 julii 1864 confirmatam'. Quæsito “an permissum sit hareticorum ecclesias seu synagogas cedificare", responsum fuit : “Non esse inquietandos, dummodo non adsit scandalum, nec sit in contemptum religionis. Curet autem episcopus ut artifices per missionarios et confessarios opportune instruantur... Tenentur scilicet ab opere se abstinere : 1) ubi hujusmodi opus communiter habeatur pro signo protestativo falsæ ( religionis; 2) vel aliquid in ipso contineatur quod per se diredte ac unice exprimat reprobationem catholici cultûs, et approbationem damnati cultûs haereticorum; 3) aut constet artifices catholicos ad opus adigi vel vocari ab hæreticis in contemptum catholicæ reli­ gionis. — Ceterum, quamvis extra hos casus relinquendi sint in bonâ fide, semper tamen monendi sunt ne haereticorum cultui co­ operari intendant ”. Hic agitur de operariis, sed si quæstio est de architectis, gravior requiritur causa ut licite exstruant templum haere­ ticum, quia proximior est cooperatio. Quoad templa mahumetana, non sunt pariter inquietandi catho­ lici, “dummodo gravis mali metu coacti agant, neque intendant mahumetanorum superstitionibus cooperari 684. Sed, si agitur de templis aut altaribus idolorum, multoties declaravit S. Sedes id non licere, etiam ad vitandam mortem : “Non posse Japonios fideles, ut periculum mortis vel exilii evitent, altaria vel templa idolis fabricare aut eorum fabricæ cooperari "5. Ratio esse videtur quia, in singulis casibus propositis, ereélio tem­ pli censebatur esse signum protestativum falsæ religionis. Igitur, si in aliquo casu, cooperatio esset mere materialis, nec haberetur ut approbatio cultûs idolorum, tolerari posset ob gravissimam rationem. 685. Quæsitum est etiam num catholicis liceat pecuniam pro ædificandis templis hæreticis contribuere; S. Pænitentiama respon­ dit (an. 1822) : “ Affirmative, sed tantum ad se suaque templa ab incommoda illâ ac scandalosâ cum protestantibus simultaneitate liberandum ”4. Ex quo sequitur hanc cooperationem non esse intrinsece malam, sed, ob gravissimam causam, permitti posse. S. Congregatio, in præfato casu, nonnisi unam causam allegavit,* 34 ’ Collettanea, n. 1845. — J 5". C. de Prop. F., ap. Collett., η. 1733. 3 ό". C. de Prop. F., ap. Collett., η. 1697; cfr. nn. 1700, 1704, 1706, 174S. 4 Bucceroni, Enchiridion, ad n. 192. 400 » CAPUT I. quia forsan, in hoc casu. nulla alia erat qnæ sufficiens videbatur; sed graves auétores * dicunt id etiam licere quoties adest gravissima ratio, v.g. ne mercatoris officina penitus a protestantibus deseratur; quod quidem probabile censemus; et revera ita agunt multi catho­ lici mercatores in regionibus mixtis. — Licet etiam, per modum tributi, pecunias solvere, quæ de faéto in idololatrias expenduntur, modo constet, ex circumstantiis vel ex aperta declaratione, catho­ licos falsis superstitionibus non consentire*34. 686. Ex eodem principio solvi debet quaestio num licitum sit vendere utensilia, vel opera artis ad templum acatholicum ornandum. Quando hæc bonum vel indifferentem usum habere possunt (v. g. scamna, organa, campanæ), licet ea vendere, ob gravem rationem. Si vcroquæstio est de idolis, quæ non ad ornandos hortosdomosvedestinantur, sed ad cultum superstitiosum, plerumque omnino illicitum est, et nonnisi ex gravissimà et urgentissimâ causâ tolerari potest. 687. (b) De ereflione et sustentatione scholarum ct orphanotrophio­ rum acatholicorum. Cum finis horum institutorum non sit direéte religiosus, minor requiritur causa quam ubi de templis agitur. Attamen, ut amoveatur scandalum, pecunia concedi debet acatholicis, non ut asseclis scclœ, sed ut concivibus; et caveri debet ne pecunia ita collata ad pervertendos catholicos adhibeatur. 688. (c) De advocando haretico ministro ad moribundum. A ■S'. OJJicio quæsitum fuerat num moniales, curam gerentes hospitii, in quo acatholici recipiuntur, advocare possint ministrum haereti­ cum, si quem petunt protestantes, ut ab eo religionis auxilia et solatia recipiant. Responsum est, die 15 mart. 1848, ‘'juxta expo­ sita non licere; passive se habeant”. Quod quidem decretum 16 dec. 0898 confirmatum est, sed simul declaratum nil prohibere quominus per acatholicam personam advocetur minister3; aliunde acatholica persona certior fieri potest de statu moribundi. — Si vero non accedat minister, sacerdos catholicus aut monialis moribundum, in bonâ fide versantem, excitare potest ut contritionis aétum eliciat, et ita sese præparet ad Christianam mortem. Art. IV. De mediis in fide proficiendi‘4. ΙΜ· SS Vitare peccata contra fidem non sufficit; qui vere Chri­ stianus est, quotidie in fide proficere totis viribus conatur. Quænam media ad hunc finem sint adhibenda breviter describemus. • Kontngs, n. 313; Génirdt. n 237; Kotdht. n. 122. ’ό. Otfic., 21 ,ipr. 1847, ad 4, ap. Collefl. i, n. 742. 3 Ap A mi du Lierai, ι. XXI, i8q<>, p. 407. 4 Scaramelh, Directorium asceiicum, Tr. IV, art. 1, op cit., Tr. Il I. De la foi; Λ/ς-τ Leimijc, Confer, sur les dotales, Paris, Téqui, 1901, 3' Coni. c. 4-5; Gaj’, vertus -a< ■ ·· DE VIRTUTE FIDEI 401 ÔS9. 1° Cum fides sit donum Dei, requiritur imprimis oratio, ob duplicem præsertim rationem : ad consequendum supernum lumen, sine quo veritates aeternas reétc intelligere non valemus; necnon ad fovendum pium voluntatis affcclitm quo mens suaviter inclinetur ad firmiorem assensum verita­ tibus revelatis praebendum, et ad easdem spiritual iter gustandas. Sicut Apostoli, frequenter dicamus : “Adauge nobis fidem"1. Quod quidem magis opportunum videtur sive tempore quo urget tentatio contra fidem, sive quando se præbet occasio fidem vividius exercendi, v. g. in tribu­ lationibus, in angustiis. 690. 2° Cum fides eo vividior sit, ceteris paribus, quo plenius cognoscuntur veritates revelatæ, multum prodest,ad eam roborandam, sacras Scripturas legere, quales ab Ecclesia et Patribus exponuntur,— necnon libros in quibus non minus substantialiter quam lucide dogmata Christiana declarantur. Sicut enim pravorum letSiio librorum valde periculosa est, ita ex adverso pia Scripturarum lectio fidem augere nata est : ibi enim invenimus ipsum Dei verbum, ct si illud legi­ mus eo spiritu quo scriptum est, mens Dei nobis manifes­ tatur, assensusque eidem praestitus vere est actus fidei23 . Legi debet assidue3 cum simplicitate cordis, nil quærendo nisi divinam mentem, nil volendo nisi conformiter ei vivere, juxta illud : pingebat atStibus paginam quam legerat. — Legenda est tamen commentariis ornata, in quibus sensus ex Patrum operibus optimisque hodiernis interpretibus declaratur4. Neque prætermittendi sunt libri, in quibus ’ Luc., XVII, 5. ’ “Beaucoup de catholiques croiraient incliner vers le protestantisme s’ils lisaient la Bible. Quelle aberration! On est protestant quand on cherche dans la Bible, interprétée arbitrairement, la règle de la foi; on est catholique quand on cherche dans la Bible, interprétée par l'Eghse, l’aliment de la pensée chrétienne, la nourriture de car la Bible, c’est la parole de Dieu; Sauveur”. (.If. d'Hulst, l’âme; c’est le pain de l’âme, du le Confér. 1892, p. 120), 3 De Nepotiano scribit Hieronymus (Ep.6o,P.L.,XXI I.595): “ Leélioneque assidtiâ et meditatione diuturnâ, p tflus suum bibliothecam fece­ rat Christi”. — Letflionem Evangelti non solum clericis, sed et mm utilem esse experientia constat. 4 lia v. g. Commentaria a /’. Rose aliisque ed ta in colleélîone Pensée chrétienne, aut gallica translatio auôore Crampon. opificibus non minus jucundam quam 1 k Ί 402 CAPUT I. egregia faéta narrantur eorum qui juxta fidem vixerunt1; horum siquidem exemplis fides haud parum nutritur et augetur. Piæ leétioni æquiparatur auditio concionum, in quibus veritates fidei exponuntur; imo verbum Dei ore prolatum majorem vim ct efficaciam habet, dummodo sacri oratores Christum, non autem seipsos prædicent. 691. 3° Medium vero efficacissimum est ipsius fidei exercitium. Licet enim fides proprie non augeatur, ut ha­ bitus supernaturalis, nisi divinâ operatione (supra, n. 602), facilitas actus eliciendi exercitio acquiritur (n. 603). Mul­ tum igitur in eâ proficit, qui ex fide vivit ; ideoque judicia, verba, operaque secundum fidei lumen reéte ordinat2. Sicut enim homo a brutis distinguitur per rationem, ita Christia­ nus a paganis per fidem; et sicut frequenti rationis exerci' tio perficitur homo, ita quo frequentius et intensius exerce­ tur fides, eo perfectior est Christianus. (A) Secundum fidei lumen ct Christi doôtrinam atque exempla, recte cogitare et de omnibus judicare, debemus. Multos esse christianos, qui de divitiis, honoribus et volup­ tatibus judicent secundum mundanorum placita, quotidia­ na constat experientiâ. Quos sic redarguit S'. Bernardus exemplo Christi in paupertate ct humilitate nascentis3 : “Non est tale judicium mundi : aut iste (Christus) fallitur, aut mundus errat. Sed divinam falli impossibile est sapien­ tiam. Merito proinde et carnis prudentia (mors siquidem et ipsa), inimica est Deo4; et sæculi quoque prudentia stulti­ tia nominaturS. Quid enim? Christus utique, qui non fallitur, elegit quod carni molestius est. Id ergo melius, id utilius, id potius eligendum : et quisquis aliud doceat vel suadeat, ab eo tanquam a seduébore cavendum.” * Gallice habetur colleélio, curâ H. Joly edita, videlicet Les Saints; anglice, Lives of the saints, curantibus Oratorii Patribus. * Quare, in orat, ad Primam, quotidie dicimus : “ Dirigere et sanc­ tificare, regere et gubernare dignare, Domine Deus, Rex cœli et tenæ, hodie corda et corpora nostra, sensus, sermones et ailus nostros in lege tuâ.” 3 Sermo 3 in Nativit., n. i, P. L., CLXXX1II, 123. < Rom., VIII, 7- — 5 / Cor., III, 19. DE VIRTUTE FIDEI. 403 Quod de paupertate et mortificatione Bernardus scribit.de ceteris verum est : dc omnibus scilicet rebus et eventibus, tribulationibus, persecutionibus et angustiis judicare debemus prout Christus ipse judicaret : Ad hæc autem quid Christus? Non enim vere christiani sumus, si mundanis assentimur fallaciis, Evangelio contrariis. 692. (B) Quare, etiam, in sermonibus ct colloquiis, se­ cundum Evangelium loqui debemus. Quot vero christiani sese accommodant mundi praejudiciis, approbantes quod Christus reprobavit, ct minus aestuantes quod ipse laudavit? Ita, dum ipse beatos dicit pauperes spiritu, mites corde, eos qui persecutionem patiuntur, nonne multi felices vocant eos qui divitiis gloriantur et quibus omnia prospere cedunt? Verus Christianus non erubescit Evangelium, sed viriliter, absque jaélantiâ, de omnibus rebus et eventibus loquitur secundum diéta ipsius Christi, et ita quotidie in verâ fide proficit. 693. (C) Sed præsertim camdcm virtutem suis operibus manifestat : non enim secundum carnem ct sanguinem, sed secundum spiritum vivit, nihil ambiens nisi Christi vestigiis inhaerere. Quare bonum operatur, non ut videatur ab hominibus,sed ut placeat Deo; absque ostentatione ora­ tionem. eleemosynam aliaque Christiana opera perficit, non ex inanis gloriæ cupidine, sed ex motivo supernatural i. Mane surgendo, signat se signo crucis, et omnes suas actiones Deo per Christum lietus offert. Si orat, in nomine Christi quidquid indiget, petit, illius verbi memor : “Amen, amen dico vobis, si quid petieritis Patrem in nomine meo, dabit vobis”’. Si obediendum est superiori, imaginem Christi superiori suo imponit, juxta illud : “Qui vos audit, me audit”’. Si pauperi succurrendum, ei tamquam Christo eleemosynam aliudve juvamen praestat, secundum illud’: “Quamdiu fecistis uni ex his fratribus meis minimis, mihi fecistis.” Si variis tentationibus et afflictionibus vexatur, in Christo confidit : “Omnia possum in eo qui me confortat4”. Uno verbo, omnia cum Christo, et per ipsum et in ipso peragit, et ita in fide simul et in bonis operibus quotidie crescit : “Qui manet in me, et ego in co. hic fert fructum multum5”. 694. 40 Ultimum vero medium consistit in strenue co­ operando ad fidem in aliis tuendam et propagandam. Hodie siquidem nulli christiano licet in tranquilla fidei posses­ sione quiescere. Undique enim insurgentes hostes Christianam religionem acriter impugnant; multi zelo flagrant Ecclesiam penitus ' Joan., XVI, 23.— * Ζ.ζ/λ, X, ι6.— 3 Matth., XXV, 40.— 4 Philip., IV, 13. — *Joan.t XV, 5. 404 CAPUT I. DE VIRTUTE FIDEI. evertendi, et jam completa sunt verba Christi : “ Non veni pacem mittere, sed gladium' ”. Nihil igitur manet nisi bonum fidei certa­ men certare, fidem non solum in nobis sed in aliis tuendo, imo, data occasione, alios hortando et urgendo ad religionem nostram ampleélendam. Hoc gratitudinis opus erga Deum, qui, gratis praebendo fidei lumen, maximum et pretiosum donum nobis dona­ vit; opus caritatis erga alios, qui in tenebris et in umbrâ mortis sedent, et quidem præstantissimum, cum, ex superius didlis, fides sit initium et radix totius justificationis; necnon opus caritatis erga iiosrneti/>sos, cum Deus hujusmodi zelum præmiari soleat roborando fidem eorum qui aliis evangelium praedicant. Itaque "per patientiam curramus ad propositum nobis certamen, aspicientes in audtorem fidei et consummatorem Jesum2” ■ Matth., X, 34; cfr. Lue., ΧΠ, • /tor., XII, 1-2. DE VIRTUTE SPEI. 695. Ex fide nascitur spes : fide enim novimus hujus vitæ ærumnas et tentationes non esse perennes, sed velut: transitorium stadium ad vitam immortalem consequendam. Fideles igitur firmiter expectant æternam beatitudinem mediaque ad eam consequendam necessaria. Spes in genere tria diversa designat : (a) unam e passio­ nibus, videlicet motum appetitus quo tendimus ad bonum futurum, arduum ct possibile : futurum, quia spes non quiescit in bono jam possesso, sed tendit ad bonum absens quod possidere volumus; arduum, quia res obtentu facillimæ, quæ statim, absque conatu, obtineri possunt, proprie non sperantur, sed jam in nostra potestate habentur; possi­ bile tamen, quia quod nullatenus obtineri potest desperatio­ nem excitat potiusquam spem. r (b) Motum voluntatis, quo exoptamus aliquod bonum, cum fiducia illud consequendi; sicut enim appetitus fertur in bonum sensibile, ita voluntas tendit in bonum intellec­ tuale naturalis ordinis per spem, quæ duo includit : desi­ derium ct fiduciam illud obtinendi. (c) Virtutem supernaturalem spei, quâ fiducialiter bona coelestia expeflamus. Differt quidem a spe naturali, quia tendit ad res supernatur des; sed cum eâ convenit, in eo quod prosequitur bonum futurum, arduum et possibile, et quidem duplici aétu, videlicet desiderio ct fiduciali e.xpeclatione. Desiderium supponit ct involvit amorem boni sperati, amorem scilicet concupiscentia,2 quo tendimus in objeéhim 1 ό". Thom., 1. 2æ, q. 40, a. 1. 3 A inor concupiscentia, qui apud modernos sæpe male sonat, apud veteres nihil aliud est nisi amor quo concupiscimus aliquid quatenus est bonum nostrum. 406 CAPUT II. tanquam in bonum proprium et beatificans; fiducia autem supponit quandam animi ereétionem, voluntatisque conatum ad consequendum bonum arduum quod speratur. Dicemus i° de naturâ spei; 2° de ejus honestate et neces­ sitate; 3° de peccatis contra spem; pauca addentes, per modum corollarii, de mediis in spe proficiendi. Art. I. De naturâ speiz. 696.Spes, ut habitus, est virtus theologica voluntatem disponens ad firmiter a Deo expeclandum beatitudinem super­ naturalem mediaque ad eam consequendam, propter infinitam Dei bonitatem erga nos, necnon ejus potentiam et fidelitatem in promissis. Ad hujus definitionis intclligentiam, declarabimus : i° objectum; 2° motivum; 30 proprietates; 40 subjectum spei. I. De spei objecto. 697.Primarium et principale spei objeflum est Deus ipse, prout est summum bonum hominem beatificans, objec­ tum vero secundarium sunt omnia bona quæ ad Dei pos­ sessionem ordinantur. i° Deus ipse ab homine possidendus, cumque bcatificaturus, est primarium spei objectum. (A) Multoties id Scrip­ tura docet; cum enim Tobice parentes et cognati pio Dei servo insultarent, dicentes : Ubi est spes tua? ipse respon­ debat : “Nolite ita loqui, quoniam filii sanctorum sumus, ct vitam illam expectamus quam Deus daturus est his qui fidem suam nunquam mutant ab eo2. In quo vero consistat hæc vita, clarius docetur in N. Testamento : “ Hæc est autem vita æterna : ut cognoscant te, solum Deum verum, et quem misisti, Jesum Christum3”; — “ Charissimi, nunc filii Dei sumus; et nondum apparuit quid erimus; scimus quoniam cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam vide­ bimus cum sicuti est ” 4. * 0'. Thom., 2. 2«, q. 17-18 et Quæst. disp., de Spe; Snares, dc Spe, disp. I; Perrone, op. cit., de Spe, n. 1-70; Bouqutlion, op. cit., n. 3°9-344; Pesch, op. cit., n. 467-513; Billot., th. 25-26; J/. d'Hulst, Confer. 1892, 5e. ’ Tub., II, 17-18. — 3 loan., XVII, 3. — “ I Joan., III, 2. DE VIRTUTE SPEI. 407 (B) Patres sæpe hanc doétrinam inculcant, inter quos Augusti­ nus; exponens scilicet hæc verba “ Pars mea Deus in scecula", ait : “Qui aliud præmium petit a Deo, et propterea vult servire Deo, carius facit quod vult accipere, quam ipsum a quo vult acci­ pere. Quid ergo? nullum præmium Dei? Nullum præter ipsum. Præmium Dei ipse Deus est”. (C) Ràtio idem suadet. Illud enim primarium spei no­ stræ objeélum esse debet quod est summum bonum, causa nostræ beatitudinis, ct ad quod omnia opera nostra ordi­ nantur; atqui, cx superius diétis, n. 13-20, suprema nostra beatitudo non in bonis creatis, sed in perfectâ Dei cogni­ tione et dilectione consistit. 698. 2° Secundarium vero objectum spei sunt omnia adjumenta quæ ad Dei possessionem ordinantur : (a, im­ primis supernaturalia gratiæ auxilia, quibus ad veritatem cognoscendam, vincendas cupiditates, superandas tentationes, peccataque vitanda, nccnon ad Christianas virtutes exercendas, quotidie juvamur, juxta illud2 : “ Habentes ergo pontificem magnum, qui penetravit cœlos, Jesum, Filium Dei, teneamus confessionem... Adeamus ergo cum fiducia ad thronum gratiæ, ut misericordiam consequamur, et gra­ tiam inveniamus in auxilio opportuno ”. (b) Postea vero temporalia etiam bona, quatenus ad beatitudinem æternam referuntur; non enim christianœ spei objeéhim dici possunt bona mere naturalia, quæ nullomodo ad finem supematura1cm speétant. Ex adverso autem mala hujus vitæ, tribula­ tiones, angustiæ, persecutiones ct alia hujusmodi, in quan­ tum ad nostram salutem conferunt, spem nostram augent, juxta illud 3 : “Scimus autem quoniam diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum, iis qui secundum propositum vocati sunt sanôti ”. II. De spei motivo. 699. i° Variæ opiniones. Cum spes sub di verso respe&u considerari possit, diversæsunt opiniones de motivo cui inni­ titur, secundum diversum modum quo hæc virtus speétatur. (a) Scotistie, spem considerantes præcipue ut appetitum summi ’ In ps. 72, η. 32, P. L., XXXVI, 928; idem philosophice expendit S. Doéîor in opusculo De BeatA l/itd, P. L., XXXII, 959-976. ’ /Mr.t IV. 14-16. — 3 Born., VIII, 28. 408 CAPUT II. boni, quatenus nos beatificat, dicunt motivum unicum spei esse Deum, ut esi summum bonum nostrum'; nam quod principale videtur in hac virtute est amor Dei, quatenus est summum bonum hominis : cetera, videlicet desiderium et expeélatio gratiæ, sunt quid accessorium. (b) Thomista, spem considerantes ut prosecutionem boni ardui, putant ejus motivum esse Dei omnipotentiam auxiliantem; nam ratio propter quam tendimus in bonum arduum est divina potentia quatenus nos juvare potest. (c) Nonnulli autem motivum spei reponunt \x\ fidelitate Dei; cum enim agatur de beatitudine supernaturali et mediis huic fini pro­ portionalis, quæ vires et merita hominis excedunt, ea sperare nequi­ mus nisi Deus promiserit eadem nobis largiri. (d; Tandem multi sunt hodie qui, animadvertentes aélum spei esse virtualiter triplicem, seu sub triplici respeélu speélari pdsse, contendunt tria præfata motiva simul concurrere ad produétionem hujus aélûs; quæ quidem opinio nobis probabilior videtur. 700 2° Probabilior sententia : Motivum spei adœquatum est Dei bonitas 'erga nos, stmulque ejus potentia auxiliatrix, necnon fidelitas in servandis promissis. (A) Motivum spei, quatenus hæc includit amorem summi boni, est Dei bonitas erga nos. Etenim spes tendit in bonum divinum per amorem; non enim speramus nisi id quod amamus. Atqui motivum hujus amoris non est bonitas divina absoluta, seu in se speciata, quæ est motivum carita­ tis, sed bonitas Dei relativa, seu erga nos; sicut enim in ordine naturali ea speramus quæ nobis bona videntur, ita in ordine supernaturali speramus summum bonum quatenus nostrum est ct beatos nos facit. Ita Christus eleétis proponit regnum Dei ut mercedem ipsis para­ tam ei ab eis speratam’ : “ Venite, benediéli Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi”. Quare Apostolus, post mullos labores pro Christo fortiter toleratos, expeélat coro­ nam justitiæ quæ ipsum beatificabit3 : “ Bonum certamen certavi, cursum consummavi, fidem servavi. In reliquo reposita est mihi corona justitiæ, quam reddet mihi Dominus in illà die justus judex ”. 701. (B) Motivum spei, quatenus hæc includit animi erectionem, est potentia Dei auxiliatrix. Cum enim supre­ mum bonum quod speramus vere arduum sit, nec sine * Suarez, De Spe. disp. I, scél. 3. — ’ Matth., XXV, 34. J 11 Tim., IV, 7-8. DE VIRTUTE SPEI. 409 divino auxilio attingi valeat, aliud accedit spei motivum, videlicet potentia Dei auxilialrix : hæc complcélitur non solum omnipotentiam, quii Deus nos juvare potest, sed et misericordiam, quâ benigne paratus est in nostra infirmitate auxilium suum praestare. Id sane colligitur ex innumeris Scriptura textibus in quibus spe­ rare in Domino jubemur, quia potens ct misericors est, ideoque adjutor noster : “ In Deo salutare meum et gloria mea; Deus auxi­ lii mei, et spes mea in Deo est. Sperate in eo... Deus adjutor noster in æternum” “ Ego autem sicut oliva fruétifera in domo Dei; speravi in misericordia Dei, in æternum et in sæculum sae­ culi “ Dolens est autem Deus omnem gratiam abundare facere in vobis, ut in omnibus semper omnem sufficientiam habentes, abundetis in omne opus bonum”3. — “ Deus autem, qui dives est in misericordia, propter nimiam caritatem suam quâ dilexit nos, et cum essemus mortui peccatis, convivificavit nos in Christo, cujus gratiâ estis salvati, et conresuscitavit et consedere fecit in ccelestibus in Christo Jesu; ut ostenderet in sæculis supervenientibus abundantes divitiasgratiæ suce in bonitate super nos in Christo Jesu”*. Idem colligi potest ex Tridentino, ubi declarat perseveranti® munus non haberi “ nisi ab eo qui potens est cum qui stat, statuere, ut perseveranter stet, et eum qui cadit, restituere ; nemo sibi certi aliquid absolutâ certitudine polliceatur, tametsi in Dei auxilio fir­ missimam spem collocare et reponere omnes debent”3. Revera, ut, inter multiplices tentationes atque vitæ mise­ rias quibus circumdamur, animum erigere valeamus ad bo­ num supernaturalc quod non solum arduum est, sed etiam vires nostras superat, nccesse est ut auxilium exspectemus ab eo qui, propter potentiam suam, valeat, ct propter mise­ ricordiam, velit nos juvare. 702. (C) Motivum spei, quatenus hæc includit fiduciam, seu firmam et certam bonorum coelestium exspectationem, est fidelitas Dei in promissis. Cum enim Deus minime teneatur nobis bona supernaturalia largiri, hæc sperare ne­ quimus cum firma certitudine nisi promiserit eadem homi­ nibus concedere; aliunde, cum fidelis sit, ejus promissis cum omni fiducia inniti possumus. Quare Scriptura haud raro certitudinem spei nostræ repetit ex Dei promissis aut fidelitate : “Teneamus J/Wnostræ confessionem ’ Ts. LXI, 8-9. Quod sa-pe repetitur in Psalmis. = Ps. LI, 10. — 311 Cor., IX. 8. — 4 Ephes., II, 4*7s Trident., sess. VI, cap. 13, E'encing., u 689, 410 CAPUT II. indeclinabilem, fidelis est enim qui repromisit" ». — “In spem vitæ æternæ, quam promisit qui non mentitur Deus”’. — Eodem sensu intelligi debent verba Pauli, superius (n. 700) allata; siquidem vita æterna non est corona justifice, nisi accedente Dei promissione. 703. Corollarium. Etsi proprie motivum spei nostræ sit Deus bonus, auxiliator et fidelis, certum est tamen fidu­ ciam nostram multum augeri ex meritis et satisfaftionibus Christi: hic enim, utpote caput morale totius generis hu­ mani, pro peccatis nostris satisfecit, et pro nobis meruit omnia spiritualia auxilia quibus indigemus ad vitam aeter­ nam consequendam, ut probatum est in Tr. de Verbo Incar­ nato, n. 179-214. Vere igitur est causa meritoria nostræ justificationis et salutis, juxta illud Tridentini Qui, cum essemus inimici, propter nimiam caritatem, quâ dilexit nos, suâ sanctissimâ passione in ligno crucis nobis justificationem meruit, et pro nobis Deo Patri satisfecit.” Quando igitur per Christum et in Christo agimus et oramus, ejus meritis innixi, majorem certe fiduciam concipere valemus. Præterea, vi communionis sanClorum, intercessio B. Mariæ et eleétorum in coelis regnantium, necnon preces justorum in terris, nostram fiduciam secundario augere possunt; hi enim pro nobis impetrare possunt auxilia opportuna, quibus non parum juvamur ad æternam beatitudinem consequendam. {De Verbo Incarnato, n. 292-294 et n. 304-306.) III. De proprietatibus spei. IM .ss. 704. i° Status quæstionis Aétum spei esse superna­ turalem et liberum facile cx jam diétis intclligitur; sed utrum et quo sensu certus et firmus dici valeat, expendere haud inutile erit. Certitudo direfte et proprie de cognitione prædicatur, sed indirefte de illis aétibus voluntatis qui ex præviâ cognitione dependent; cum hoc tamen discrimine quod certitudo intellefths excludit dubium, dum certitudo seu firmitas voluntatis excludit fluftuationem seu timorem. Quarc aétus spei dici­ tur certus quatenus frustrari nequit, et firmus, in quan­ tum timorem excludit. Quo melius autem res intelligatur, spes considerari potest tum cx parte Dei, tum cx parte nostri. ’ Ilebr., X, 23; cfr. VI, 13-20. — ’ 777., I, 2. -· Ί rident., sess. VI, cap. 7, Denzing., n. 681. 705· 2° Thesis : est summe r rta et quamdam incertitud (A) Ex parte Det (a) Quod quidem s; meus, in te confido; n< mei; etenim universi qui sustinent te non confundentur’... In te, Domine, speravi, non confundar in æternum ’... Deus noster refugium et virtus, adjutor in tribulationibus quæ invenerunt nos nimis: propterea non timebimus dum turbabitur terra3... Qui habitat in adjutorio Altissimi, in proteélione Dei coeli commorabitur*, (b) Idem in libris sapientialibus docetur : “Scitote quia nullus speravit in Domino et confusus est. Quis enim permansit in mandatis ejus, et dereliétus est, aut quis invocavit eum, et despexit illum? Quoniam pius et misericors est Deus,«et remittet in die tribulationis peccata”6, (c) Nec aliter Paulus : “Tribulatio patientiam operatur, patientia autem probationem, probatio vero spem; spes autem non confundit"6. Quare alibi, docet spem esse sicut anchoram anima tutam ac firmam"1 \ oX., circa finem vitæ confidenter scribit8 Scio enim cui credidi, et certus sum quia potene est depositum meum servare in illum diem.” — (d) Quod confirmatur a Tridentino3 : “In Dei auxilio firmissimam spem collocare et reponere omnes debent. ” Revera id colligitur ex dictis circa motivum spei. Ille enim aétus est certus ac firmus qui innititur motivo infallibili; atqui motivum, cui spes innititur, est omnino infallibile, cum Dei bonitas, omnipo­ tentia, misericordia et fidelitas nunquam frustrari possint ; ergo aétus spei debet esse omnino firmus : secus injuria divinis attributis infertur. 706. (B) Ex parte nostri, in quantum nostram coopera­ tionem supponit, spes quamdam incertitudinem admittit, ex quâ nascitur timor ne propriâ culpâ coeleste regnum amit­ tamus. 10 Etenim divina promissio æternæ beatitudinis cuique dandæ est conditionata, posito quod videlicet gratiæ Dei cooperemur et usque in finem perseveremus; atqui, propter infirmitatem aut malitiam, deficere possumus, et a ’ Ar., XXIV, 2-3. — ’ Ps., XXX, 2. — 3 Ps., XLV, 2-3. 4 Ps., XC, 1; integer legatur Psalmus cum Commentario S. Bernardi. 6 Eccli., II, n-13. — 6Rom., V, 3-5. — 7 Hebr., VI, 19. 8II Tim., I, 12. — 9 Sess. VI, cap. 13, Denring., n. 689 10 Ita contra Protestantes, qui existimant fiducialiter cuique speran­ dum esse aut credendum se prædestinatorum numero adseriptum esse. Quod confutatum vide in Tr.de Gratiâ, n. 164-167. I I I I I | j I i ' I I | i I ’ I I I | 412 CAPUT II. statu gratiæ excidere; ergo ex hoc capite spes non est absolute certa, sed frustrari potest. Id sane docent Scriptura; ita Paulus ad fideles scribebat : “ Ita­ que qui se existimat stare, videat ne cadat'... Cum nictu et tremore vestram salutem operamini”1; imo de se ipso aiebat3 : “Nihil enim mihi conscius sum, sed non in hoc justificatus sum; qui autem judicat me, Dominus est... Castigo corpus meum et in ser­ vitutem redigo, ne forte, cum aliis prædicaverim, ipse reprobus efficiar. ” . * Idem contra Protestantes declaravit Tridentinuni4 : “ Nam sicut nemo pius de Dei misericordia, de Christi merito, deque sacramen­ torum efficacia dubitare debet : sic quilibet, dum seipsum, suamque propriam infirmitatem et indispositionem respicit, de suâ gratià formidare et timere potest; cum nullus scire valeat certitudine fidei, cui non potest subesse falsum, se gratiam Dei esse consecutum... Verumtamen qui se existimant stare, videant ne cadant; et cum timore ac tremore salutem suam operentur in laboribus, in vigiliis, in eleemosynis, in orationibus et oblationibus, in jejuniis et casti­ tate. Formidare enim debent scientes, quod in spem gloriec et nondum in gloriam renati sunt. ” 707 Corollarium. Nemo igitur, nisi ex speciali reve­ latione, certus esse potest de propria justificatione et salute. Cum metu igitur ac tremore nostram salutem operari de­ bemus. Sed timor iste spem nostram non minuit, sed eam potius acuit et erigit, quia ad Deum confugere nos impellit : dum enim timemus, propter infirmitatem nostram, ne in peccatum incidamus, vigilantiores reddimur, atque totam fiduciam nostram in Deo reponimus; simulque bonis operibus magis perseveranter vacamus, ut certior evadat salus nostra, juxta illud “Magis satagite, ut per bona opera certam vestram vocationem et cleélionem faciatis : hæc enim facientes, non peccabitis aliquando. ” IV. De subjecto spei. 708. Ex dictis facile intclligitur subjectumproximum spei esse voluntatem : spes enim reponi nequit in intelleClu, qui verum respicit, cum dircéte ad bonum tendat; neque in ap­ petitu sensitivo, qui versatur circa bonum sensibile ; ergo in voluntate, cum in bonum spirituale prnpendat. ' I Cor , X, 12. — ’ Philip., II, 12. — 3 / Cor., IV, 4; IX, 27. 4 Trident., sess. VI, cap. 9 et 13, Üensing., n 684 et 689; cfr. n. 688. J ZZ Petr., I, 10. ΩΕ VIRTUTE SPEI. 413 Sed quæstio oritur quænam sint personæ capaces eli­ ciendi aélum spei. (A) Quoad defunctos : (a) Beati in cœlo non amplius sperant saltem essentialem beatitudinem’, cum eadem jam fruantur, juxta illud2 : “Spes autem quæ videtur non est spes; nam quod videt quis, quid sperat?" (b) Damnati pariter sperare nequeunt, cum sciant se non posse damnationem evadere, ct ad beatitudinem pervenire. (c) Sed spes elici potest ab animabus in purgatorio detentis, juxta communem sententiam, quia, etsi de suâ salute jam certæ sint, ad eam tamen pervenire nequeunt nisi tole­ rando passiones et angustias, quibus subjiciuntur; itaque futura cceli possessio ipsis apparet ut quid certum, sed arduum. 709. (B) Si de vivis quæstio est : (a spes non manet in iis qui sunt formaliter hæretici (supra, n. 604), quia spei fundamentum est ipsa fides, quæ in istis deficit; neque in eis qui in desperationem aut hcercticalcm prœsumptionem lapsi sunt, quia his peccatis amittitur spes, ex infra dicendis, (b) Manere tamen potest in aliis peccatoribus, qui spe ad justificationem sesc praeparare debent, juxta TridcntinumS: “Dumpeccatores se esse intelligentes a divinæ justitiæ timo­ re, quo utiliter concutiuntur, ad considerandam Dei miseridiam se convertendo, in spem eriguntur, fidentes Deum sibi propter Christum propitium fore." Art. II. De honestate et necessitate spei. 710. Exposita spei natura, ejus excellentiam intelligere satis facile est. (a) Nonnulli tamen contenderunt spem, seorsitn a caritate speélatam, seu alicujus mercedis desiderium, ex se aliqua turpitu­ dinis labe infici, nec honestari posse nisi in affeétum benevolentiæ et caritatis convertatur; ideoque dixerunt opus intuitu æternæ mercedis exercitum, sine caritate, non esse vere honestum : ita ' Nonnulli quidem asserunt eos sperare beatitudinem accidentalem corporis; quod tamen negat 5. Thomas, 2. 2», q. 18, a. 2 ad 4. quia gloria corporis non habet rationem boni ardui respectu habentis gloriam anim;e. ’ Bom., VII l, 24. 3 Trident., sess. VI, cap. 6, /Ausing., n. 680. 4 Suarez, De spe, disp. I, sed. 5; Perrone, op. cit Bouquillon, n. 346-371; Billot, th. 27-28; Pesch, η. 5’4-53°· 414 CAPUT II. Calvinisfai,Baius, et Jansenista'. l’ræterea non pauci moderni phi­ losophi, præsertim Kantiani, et (quod mirum est) evolutionistic, christianæ religioni vitio vertunt quod mercedem proponit bene facien­ tibus; ita enim, inquiunt, virtus mercenaria est (supra, n. 30 et 56). (b) Quietistœ, duce Michade Molinos, non tam longe procede­ bant, sed, rati perfeétionein consistere in afin continuo contempla­ tionis et dilectionis, asserebant spem, quæ proprium bonum respi­ cit, esse imperfeélam, nec proinde cum puro amore Dei sumniâque perfeétione componi posse. Exinde etiam inferebant omnia desi­ deria, etiam pia, omnes petitiones, omnes aôbtis, præter purum Dei amorem, utpote imperfeétos omittendos esse; neque aflive resisten­ dum esse tentationibus, sed solum passive! Voluntas, inquiebant, omnino quieta manere debet, neque agere nisi divinâ impellente gratiâ, quæ sola in nobis bonum operatur. Λ quo errore non satis recessit pia vidua Guyon, cujus patrocinium suscepit archiepiscopus Cameracensis, Fénelon, in opere Explication des Maximes des Saints, ubi docebat dari habitualem statum amoris puri qui spem excludat’. Contra quos errores honestatem et necessitatem spei probabimus. ’ Calvinus, Instit., lib. III, c. 16; § 3, et c. 18, § 2; Baius, lib. de Caritate, c. 6; de virtutibus impiorum, c. 5-6; quoad Jansenistas, vide proposit. Quesnelli 44-45, a Clemente XI, S sept. 1713, damnatas, ap. Denzing., n. 1259-1278. • Maximum tamen discrimen inter errores M. Molinos et Fenelonii instituendum est. Iste siquidem multo longius processit tum specula­ tive, tum pratlice, immorales e suis principiis deducendo conclusiones. Theoretice docebat : “ Non debet anima cogitare nec de præmio, nec de punitione, nec de paradiso, nec de inferno, nec de morte, nec de aeternitate”. Prailice vero : “Tradito Deo libero arbitrio, et eidem relitfla curâ et cogitatione animæ nostræ, non est amplius habenda ratio tentationum; nec cis alia resistentia fieri debet nisi negativa, nullâ adhibita industria : et si natura commovetur, oportet sinere ut commoveatur, quia est natura... Cum hujusmodi violentiae (tentationes diabolicæ) occurrunt, sinere oportet ut satanas operetur, nullam adhi­ bendo industriam nullumque proprium conatum, sed permanere debet homo in suo nihilo : et etiamsi sequantur pollutiones et aitus obscœni propriis manibus, et etiam pejora, non opus est seipsum inquietare”... (Ap. Deming., 1094, 1104, 1134).— Fénelon aiebat : “ Datur habitua­ lis status amoris Dei, qui est caritas pura et sine ullâ admixtione 1110tivi proprii intéresse. Neque timor paenarum, neque desiderium remunerationum habent amplius in eo partem. Non amatur amplius Deus propter meritum, neque propter perfectionem, neque propter felicitatem in eo inveniendam... In hoc statu anima amittit omnem spem sui proprii interesse; sed nunquam amittit in parte superiori, id est in suis aClibus direCtis et intimis, spem perfetflam, quæ est deside­ rium desinteressatum promissionum”. (Ap. Deming., n. 1193 et 1203). Omnibus notum est quanta cum humilitate Fénelon suos errores, ab DE VIRTUTE SPEI. 415 I. De honestate spei. 711. Thesis. Spes theologica, quâ bonum operamur intuitu beatitudinis æternæ, non solum nihil inordinati præ se fert, sed vere habet rationem virtutis. (A) Id sane constat ex textibus Scripturce superius allatis, n. 700-702, in quibus commendatur spes in Deum ; sed insuper ex multis aliis in quibus explicite tanquam bona laudantur opera intuitu æternæ mercedis facta : “Quærite ergo primum regnum Dei, et justitiam ejus, et hæc omnia adjicientur vobis”1. — “ Facite vobis amicos de mammonâ iniquitatis, ut, cum defeceritis, recipiant vos in æterna taber­ nacula”2. Quare Apostolus Corinthios hortatur ut, sicut athletæ, ab omnibus se abstineant et ita incorruptibilem coronam accipiant3, ct alibi addit·» : “ Quodcumquc facitis, ex animo operamini, sicut Domino, et non hominibus; scientes quod a Domino accipietis retributionem hæreditatis”. Jamvero Deus tam enixe et frequenter ad spem nos hortari nequit, nisi sit honesta et laudabilis. Imo S. Joannes explicite declarat hanc spem esse san Elifican tem “ Et omnis qui habet hanc spem in eo, sanôificat se, sicut ct ille (Deus) sanétus est”. (B) Merito igitur Tridentinum eos reprobavit, “qui statuunt in omnibus operibus justos peccare, si in illis suam ipsorum socordiam excitando et sese ad currendum in stadio cohortando, cum hoc. ut in primis glorificetur Deus, mercedem quoque intuentur æternam”; posteaque declaravit : “Atque ideo bene operantibus usque in finem et in Deo sperantibus proponenda est vita æterna, et tan­ quam gratia filiis Dei per Christum Jesum misericorditer promissa, et tanquam merces ex ipsius Dei promissione bonis ipsorum operi­ bus et mentis fideliter reddenda”6. 712. (C) Rationi consentaneum est in Deum sperare, Innocen/io XJI condemnatos, retraélaverit. — Historiam quietismi inter alios delineaverunt Gosselin, Analyse de la controverse du Quié­ tisme (Œuvres de Fénelon, Versailles, t. IV); L. CrousU, Fénelon et Bossuet, Paris, 1894-1895, t. I, p. 375’564. t· H ex integro. — Doc­ trinam jBossuetii invenies præsertim in opere Instruction sur les états doraison, ubi exponuntur articuli Issiacenses diéli, de quietismo. ' Matth., VI, 33. — 2 Luc., XVI, 9. — ’ / Cor., IX, 25. 4 Coloss., Ill, 23-24. — 5 I Joan., Ill, 3. c Trident., sess. VI, cap. 11 ct 16. Denzing, n. 687 et 692. 416 CAPUT II. eum diligere ut bonum nostrum, ct ab eo exspectare æternam vitam mediaque ad eam consequendam, (a) Bonus certe et honestus est aélus quo in Deum tendimus tanquam finem nostrum, supremæque beatitudinis fontem; ita enim recte evolvuntur facultates nostræ, dum ordinantur ad infinitum bonum; aliunde, amando Deum ut bonum nobis, facile dili­ gimus eum in se amabilem. Dicunt quidam ita ordinem perverti, quia Deum referimus ad nos tanquam in finem. Sed immerito'; quando enim bea­ titudinem nostram in Dei cognitione ct amore quærimus,eo ipso agnoscimus Deum esse finem nostrum ultimum; quare nosmetipsos in Deum referimus tanquam ultimum finem. (b) Aliunde, quando divinum auxilium fiducialiter ex­ spectamus, eo ipso adhæremus Deo auxilianti ; jamvero in hoc consistit perfectio hominis ut Deo uniatur. Ceteroquin sperare in Dominum est ipsi honorabile : ita enim ejus po­ tentiam, bonitatem et fidelitatem agnoscimus : “Quoniam in me speravit, liberabo eum, protegam cum quoniam co­ gnovit nomen meum”1. 713. Errant igitur, ut supra ostendimus, n. 30, qui dicunt opus, intuitu æternæ vitæ faétum, esse mercenarium : spes enim præmii mere spiritualis et futuri non excludit motivum honestum, sed, data humana infirmitate, potenter nos ad bonum incitat’. — Et sane qui jaélant se propter officium, non autem propter praemium, bene agere, seipsos vel alios decipiunt : experientia enim constat homines nonnisi pedetentim allici ad bonum superioris ordinis, ad 1 Ps. XC, 14. Quod fitetur ipse Séaiiles, doctrinæ catholicæ ceteroquin infen­ sus : “ 11 n’entre pas dans mes intentions d’amoindrir ou de calomnier e la morale chrétienne; ce qu’elle a obtenu des hommes, ce qu’elle leur a donné sutlit à la défendre des injustices volontaires et des partis pris inintelligents. Elle a approfondi les âmes, elle les a faites plus déli­ cates ct plus pures, elle a contenu la bête impatiente et brutale, elle a opposé à ses désirs immédiats le rêve du paradis et les cauchemars de l’enfer : en liant la béatitude au sacrifice, clic a fait sortir le désinté­ ressement de l’égoïsme même. Quelques-uns s’en scandalisent : l’instinél se retrouve, crainte, désir, espérance, tremblement ou appétit de la bêle dans cette attente de la récompense; mais, à ce qui se voit, à ce qui se touche, opposer vicïorieusement une image, un rêve de bonheur, ce qu’on ne vérifie pas par les sens, ce qui n’existe que dans la mesure où ôn le croit, n’est-ce pas idéalisme déjà, preuve que l’idée peut vaincre ?” (Les affirmat, de la conscience, p. 49-50). DE VIRTUTE SPEI. amorem purum, absque ullâ spe gratitudinis aut præmii, elicitum. Multo magis accommodata videtur humanæ naturæ infirmitati doélrina catholica, quæ homines ad bonum spirituale allicit spe præmii futuri, et paulatim a spe eos erigit ad supremum bonum propter se amatum. Fatemur insuper eo perfeétiores esse actus nostros quo minus ad proprium commodum respicimus . * II. De necessitate spei. 714. Habitum infusum spei necessarium esse necessitate medii Ad salutem, colligitur ex eo quod justificatio non in­ funditur nisi cum virtutibus fidei, spei et caritatis (supra, n. 597). Sed quæstio movetur de aclu spei, num videlicet hic aliquoties sit necessarius ad justificationem adipiscen­ dam vel servandam. Hoc negaverunt Quietistcc, asserentes dari statum perfedtum, in quo omnis aétus spei excluditur (supra, n. 710). 715. i° Aliquis acius spei theologica, juxta legem ordira riam, adultis necessarius est necessitate medii ad justificat onem consequendam. (A) Tridentinum enim, dispositiones describens ad justi­ ficationem necessarias necessitate medii, inter eas spem reponit2 : “ In spem eriguntur, fidentes Deum sibi propter Christum propitium fore ”. Revera primus motus, qui in peccatoribus fidem et timorem Dei sequitur, est fiducia obtinendæ remissionis peccatorum quam concipiunt ad miseri­ cordiam Dei sc convertendo; nisi enim in Deum confidant, in desperationem labuntur, de pænitendo non cogitant", ideoque justificari nequeunt. Fieri quidem potest absolute loquendo ut statim transeant ad eliciendum aéhim perfeôtæ caritatis aut contritionis, quo justifican­ tur, ideoque diximus “juxta legem ordinariam”. Sed hic aélus ’ Quod praeclare exponit J/. d'Hulst, Carême 1891, p. 200 et 412 : “Ce n’est pas parce que l’homme vertueux aura fait un calcul qu’il sera béatifié, c’est parce qu’il aura fait son devoir. Plus il se sera oublié dans l’elfort vertueux, plus grande sci a sa récompense. Aux âmes médiocres, éprises d’elles-mèmcs jusque dans la pratique du bien, le bonheur moindre; aux âmes héroïques, désoccupées d’elles-mêmes jusque dans le soin de leur salut, la félicité la plus haute”. * Trident., sess. VI, cap. 6; Denring., n. 6S0. 3 “ Nemo enim, ait 6’. Ambrosius, potest bene agere pænilentiam, nisi qui speraverit indulgentiam ’’. (De Pænitent XVI, 466). T HLOI.. Mox. U. 418 CAPUT II. caritatis virtualiter includit spem : diligendo enim Deum ut ami­ cum, speramus eum fore nobis propitium. (B) Scriptura rem aperte non declarat, cum utilitatem magis quam necessitatem spei inculcet. Attamen hæc neces­ sitas logice ex câ infertur. Apostolus enim, dum absolutam fidei necessitatem prædicat, eam definit sperandarum sub­ stantiam rerum1, idcoque supponit spem ad justificationem requiri sicut ipsam fidem; peccator enim qui credit et non sperat, in desperationem facile cadit, et ita salvari nequit2. 716. 2° Qui jam justificatus est, aliquoties tenetur aflus spei elicere ad perseverandum ct salutem consequendam. (A) Id sane insinuat Scriptura : multis in locis, in quibus spes ita commendatur ut sub praecepto cadere videa­ tur : “ Divitibus hujus sæculi præcipe non sublime sapere, neque sperare in incerto divitiarum, sed in Deo vivo”3.— “ Christus vero tanquam filius in domo suâ : quæ domus sumus nos, sifiduciam et gloriam spei usque adfinem firmam retineamus"4. Hinc Apostolus sæpe fideles hortatur ad spem christianam : “ Sic currite ut comprehendatis. Omnis autem qui in agone contendit, ab omnibus se abstinet; et illi quidem ut corruptibilem coronam accipiant, nos autem incorruptam ”5; — “Pie vivamus in hoc sæculo exspectan­ tes beatam spem”6. Quæ quidem omnia supponunt ali­ quoties saltem eliciendos esse aCtus spei. (B) Id pariter colligitur ex necessitate orationis. Hanc esse ad salutem necessariam probatum est in Tr. de Gralià, n. 42 et 58, et infra demonstrabitur in Tr. de Virtute religionis. Atqui oratio ad Deum supponit spem : ideo enim ab eo gratias petimus, quia in cum speramus; quare ait Jacobus'1 : “ Postulet autem in fide (fiducia) nihil hæsitans”. Aliquoties igitur eliciendi sunt aétus spei. 717. 30 Corollarium. Rejiciendus est ergo quietismus, neque admitti potest habitualis status amoris Dei, qui spem omnino excludat. Potest quidem homo aliquoties elicere aclum caritatis perfeclæ, quo, sine ullâ admixtione motivi proprii intéressé, unice Deum diligit ut in se summe amabi­ lem; potest ad cum caritatis excessum pervenire, ut cum Paulo conditionaliter (id est si possibile esset, absque dis· ‘ Hebr., XI, 1,6. — * Infra, n. 720. — 3 I Tim., VI, 17. 4 Hebr., III,6. — * ICor., IX, 24-25. —6 777., II, 13. — i Jacob., I, 6. DE VIRTUTE SPEI. 419 pendio divini amoris), ætcrnæ felicitati renuntiet : “Opta­ bam ego ipse anathema esse a Christo pro fratribus meis sed mox cum eodem ad spem redire debet : “Ad destina­ tum persequor, ad bravium supernæ vocationis Dei in Christo Jesu2... In reliquo reposita est mihi corona justitiæ, quam reddet mihi Dominus in illâ die justus judex ”3. In præsenti igitur vitâ, dum peregrinamur a Deo, non solum eum diligere, sed in eum sperare debemus. Quod etiam constat ex damnatione 68 propositionum Michaelis de Molinos ab Innocentio XI, 20 nov. 1687, — ct 23 propositionum, ex opere DD. Fénelon excerptarum, ab Innocent™ XII, 12 mart. 1699. Ex hâc enim condemna­ tione certo colligitur non dari habitualem statum amoris Dei, sine ullâ admixtione proprii interesse . * 718. 4° De Tempore quo præceptum spei obligat. Idem fere dicen­ dum ac de fide, n. 644-647; videlicet hoc præceptum : (A) Obligatper se : (a) quando quis usum rationis attigit, simulque ei sufficienter proposita fuit æterna beatitudo ad quam tendere debet; (b) in periculo mortis, saltem probabilius, ut mens, judicii terroribus superatis, in Deum ultimum finem fiducialiter tendat; (c) sapius in vitâ, quin tempora magis particulariter determinari valeant; ceterum qui Christiane vivit, orat, et sacramenta digne recipit, eo ipso præcepto satisfacit; (d) quando urget contra spem tentatio quæ nonnisi a élu spei vinci potest; (e) quando per pecca­ tum mortale desperationis amissus est habitus spei. (B) Per accidens : (a) quando adimpleri debet præceptum quod sineaélu spei impleri nequit, v. g. oratio, pænitentia; (b) si urgeat tentatio quæ superari non possit nisi aétu spei animus erigatur. ' Rom., IX, 3. — ’ Philipp., Ill, 14. — ’ 77 Tim , IV, 8. 4 Has propositiones invenies ap. Denzing., n. 1088-1’55 et ”93-’-’5· — Hic etiam operæ pretium est referre quosdam ex articulis Issiacensibus, de quibus convenerunt Bossuet, Noailles, ep. Catalaunensis, Fénelon, et Tronson, S. S. : “ 1) Quivis christianus quovis in statu tene­ tur ad conservandum fidei, spei et caritatis exercitium, et ad earum aélus eliciendos, ut virtutum distinctarum aClus. 2) Non licet Chris­ tiano indifferentem esse ad salutem, et ad res quæ in eam referuntur : sanéla indifferentia eventus hujus vitæ (excepto peccato) solatiorumque atque ariditatum spiritualium dispensationem speélat”. 1J 420 CAPUT II. Art. III. De peccatis contra spem1. 719. Duplici modo contra spem peccari potest : omis­ sione, quando non elicitur aétus spei præceptus; commis­ sione, quando spes abjicitur per desperationem aut pervertitur perpræsumptionem. Ex diétis satis intclligitur quandonam per omissionem contra spem peccetur. Animadvertere tamen liceat præcipuam horum peccatorum causam esse inordinatam adhœsionem bonis terrenis, quâ temporalia æternis praeferuntur, ita ut non pauci perpetuo in hâc vitâ manere exoptent. Quod præsertim accidit iis qui divitiis ct voluptatibus affluunt : hi siquidem aliquando cælestia bona contemnunt, et in terrenis suam felicitatem reponunt2; ct hoc peccatum grave est, quando nos avertit ab amore Dei aliisque vitæ christianæ officiis quæ sub mortali obligant. — Dicendum igitur manet de desperatione ctpreesumptione. I. De desperatione. 720. i° Notio et causæ. (A) Desperatio est voluntaria diffidentia beatitudinem consequendi, vel media ad illam necessaria. Ut peccatum sit, debet esse voluntaria; distinguitur proinde ab involuntaria perturbatione, quæ in timentibus Deum, aut in scrupu­ losis frequenter exsurgit : hi siquidem, ex inani motivo, saepe liment ne in statu peccati mortalis versentur, aut ne, propter malitiam suam, in damnationis periculum incidant. Differt pariter ab illo spiritualis derelictionis sensu, quem aliquando patiuntur perfectis­ simi : hi enim, Deo sic permittente, spirituali consolatione privan· ' 5. Thom., 2. 2æ, q. 20-21; Snares, disp. II, scit. 2-3; Billuart, De spe, art. 5; .S'. Alphon's., lib. Ill, n. 20-21; Perrone, n. 145-158; Bouquillon, n. 372-383; Lehmk., n. 310-313; Baller. P. n. 124-132. ’ Quod ita exponit M. d'Hulst, Carême, 1892, p. 201 : “ L’espérance est donc un devoir, et ce devoir si doux est coûteux à ses heures. Oui, Messieurs, quand la vie semble sourire à nos espérances terrestres, il est dur de dédaigner ces promesses flatteuses qui nous prennent par le côté sensible de nous-mêmes; il est dur de se dérober à l’enlacement du plaisir, de dire au bonheur qui s’offre à nous : tu ne saurais me suffire... Il faut au chrétien quelque chose de cet héroïsme (des mar­ tyrs} pour se dégager des caressantes étreintes du plaisir et confier aux promesses lointaines d’un mystérieux au-delà tout l’espoir de son bonheur”. DE VIRTUTE SPEI. 4 21 tur, variisqiie tentation ibus premuntur, ita ut ab ipso Domino derelitfli sibi videantur, atque omnino despondentes evadant'. Ad sciendum num pænitens vere in peccatum desperationis con­ senserit, confessarius opportune eum interrogabit utrum necne -consueta religionis ac pietatis exercitia omiserit : si, non obstantibus timoribus et anxietatibus, orare non cessaverit, a peccato despera­ tionis immunis censeri potest; si vero ab orando cessaverit, putans Deum nolle sibi subvenire, ex se graviter peccat; si, ex inordinata quâdam tristitia animo despondens, tepidus et remissus fiat, venialiter peccat. 721. (B) Inter praecipuas desperationis causas, recen­ sentur : (a) Fidei defecius,<\\.\\a fides est spei fundamentum; talis fuit despe­ ratio Caïn, quando dixit’ : “ Major est iniquitas mea quam ut veniam merear”; supponere enim videbatur Deum non remittere peccata etiam vere pænitentibus. (b) Inordinata adheesio voluptatibus, præ­ sertim libidini; nam ex affeélu harum delectationum homo fastidit bona spiritualia; et, cum resipiscere vult, tam arduum est libidinem refrænare et carnis illecebras deserere3, ut non pauci de viétoriâ et æterna salute desperent, (c) Acedia spiritualis (supra, n. 562), id est languor et tædium in exercitio virtutis, horror difficultatis, labor certaminis, vi cujus utpote nimis difficile et impossibile reputamus bonum faciendum, ideoque ab eo abstinemus4, (d) Fnzsumptio, quatenus nos inducit in tentationem, postea vero in multiplicia pec­ cata et desperationem; Sedudlor videlicet dolose incautos ad pecca- ’ Christus in cruce hanc spiritualem derelictionem pati voluit, quando videlicet exclamavit : “ Deus meus, Deus meus, utquid dereliquisti me?” {Matth., XXVII, 46). Quem statum ita describit Bona (De discretione spirituum, c. 13) : “ In parte vero superiori densissima cali­ gine mens obscuratur, languet voluntas, nusquam inveniens consola­ tionem nec in Deo, nec in creaturis : omnis æstus amoris refrigescit; et, quod gravissimum est, tot tentationibus premitur, ut sibi sæpius videatur diffidentiae, blasphcmiis, ac desperationi assensum præbuisse. Hoc horribile tormentum pœnis inferni assimilant qui experti sunt Cfr. Schram, Instit. mysticæ, § 226-237. ’ Gen., IV, 13. Quod graphice describit Augustinus (Confess., lib. V111, c. 11, η.26, P. L., XXXII, 761) : “ Retinebant nugæ nugarum, et vanitates vani­ tatum antiquæ amicæ meæ, ct submurmurabant : Dimittisne nos? et a momento isto non erimus tecum ultra in æternum? et a momento isto non tibi licebit hoc et illud ultra in æternum? Et quæ suggerebant?... quas sordes suggerebant! quæ dedecora!... Retardabant tamen cunc­ tantem me abripere atque excutere ab eis et transilire quo vocabar, cum diceret mihi consuetudo violenta : Putasne sine istis poteris?" 4 X. Thom., 2. 2æ, q. 20, a. 4. 422 CAPUT II. tum inducit, suadendo peccati levitatem et facilitatem veniæ; sed, peccato jam commisso, a pænitentiâ deterret, ampliando ejus enor­ mitatem, pravæ consuetudinis ineluélabile pondus, implacabilem Dei justitiam, (e) Inter causas naturales recensetur melancholica quædam dispositio, quæ tristitiam et animi abjectionem generat. 722. 20 Desperationis malitia. (A) Desperatio proprie dicla, quæ versatur circa salutem aut media necessaria ad eam consequendam, est peccatum mortale ex toto genere suo, minus quidem infidelitate et odio Dei, sed gravius peccatis quæ committuntur contra virtutes morales; nam ipsi motivo fidei directe opponitur, cum Dei misericordiam, aut potentiam implicite saltem deneget ; ideoque spem ipsam omnino destruit, sine quâ salus impossibilis evadit. Insuper “ sublatâ spe, irrefrenate homines labuntur in vitia, et a bonis laboribus retrahuntur”1. Quandoque etiam cum hœresicon­ jungitur, quatenus quis credit Deum non posse aut non velle ipsum salvare : tunc specialem hczresis malitiam contrahit. (B) Sed diffidentia circa ea quæ ad salutem necessaria non sunt, v. g. circa aliquod peccatum veniale vitandum, aut talem perfe&ionis gradum attingendum, non est despe­ ratio proprie dicta, et ex se leve peccatum est. Idem dicen­ dum de quadam pusillanimitate, vi cujus de nostra coope­ ratione cum Οgratiâ,9 non autem de divinâ misericordiâ, aliquo modo desperamus. II. De præsumptione. 723. i° Notio et causæ. (A) Præsumptio, quatenus spei adversatur, est temeraria exspePlatio beatitudinis medio­ rumque ad eam consequendam, contra Providentiis ordinem. Deus enim, in collatione suorum donorum, quasdam leges statuit sapientiæ conformes; et peccatum præsumptionis in eo situm est quod bona spiritualia optantur absque conformitate cum his legibus. Quod variis modis contingit. (a) Præsumptio est haretica, quando videlicet aliquem errorem contra fidem importat; talis est præsumptiopelagiana, in eo sita quod quis sperat remissionem peccatorum, aliamve gratiam, et ccelestem beatitudinem consequi propriis viribus; aut præsumptio lutherana, quâ quis confidit se consecuturum fore remissionem peccatorum æternamque beatitudinem ex solis meritis Christi, sine pænitentiâ 1 5. Thom., 2. 2®, q. 20, a. 3. proprie diélâ et mandatorum observatione'; vel præsumptio calviniana, quâ quis sperat divinum auxilium ad aliquid mali per­ agendum, v. g. ad sumendam vindiétam de inimico, quasi Deus positive cooperari posset peccato. (b) Præsumptio est simplex, seu non hærelica, quando quis, absque errore in fide, nimis de divinâ misericordia aut propriis viribus præsumit, v. g. si confidit se consecuturum esse extraor­ dinarias gratias, quales maximis sanétis solum conceduntur, — aut divinam misericordiam assumit tanquam motivum liberius peccandi, multiplicando peccata, quia, inquit, Deus tam facile remittit multa quam unum, et semper paratus est parcere pænitentibus etiam sero ad virtutem redeuntibus. Si quis vero peccat aut in peccato perseverat ex passione vel fragilitate, cum spe venia, consequenda, aut propter facilitatem accu­ sandi peccata, non est proprie præsumptio, sed gratia abusus sedulo vitandus. 724. (B) Præsumptionis causœ præcipuæ sunt, præter errores in fide supra recensitos, superbia et inanis gloria. Ex superbia speciatim oritur præsumptio, per quam quis con­ fidit se gloriam sine meritis obtenturum, vel veniam sine pæ­ nitentiâ; ipse enim tanti se æstimat, ut speret etiam se peccantem a gloriâ non excludendum fore. Ex inani gloria procedit præsertim præsumptio quâ aliquid super vires attentamus, ita exspec­ tantes ab aliis æstimari’. Quandoque tamen oritur etiam ex animi levitate, vi cujus, propriæ infirmitatis obliti, de propriis viri­ bus nimis præsumimus : tunc levius est peccatum. 725. 20 De malitia præsumptionis. (A) Præsumptio Jiœreticalis est perse gravissimum peccatum, cum opponatur tum fidei, tum spei, divinisque attributis injuriam inferat; quando voluntaria est, habitum spei destruit, cum evertat fidem, quæ spei fundamentum merito habetur. — Dixi tamen per se, quia dari possunt, inter Luthcranos, qui bonâ fide putent salutem ex solis meritis Christi, absque manda­ torum observatione, obtineri posse. (B) Prccsumptio simplex est ex se grave peccatum, sed par­ vitatem materiæ admittere potest 3; nec per se destruit spei habitum, quia ejus motivum salvat : licet enim quis nimis in seipso præsumat, non ideo divinum auxilium omnino respuit. * Λ quo errore non satis recedunt qui sperant, ob nonnulla pietatis officia erga B. À’irgineni, se salutem consecuturos, etsi carnaliter vivant et liberius peccent. Cfr. Tyrrell, External religion (gallice La religion extérieure, Paris, 1902), leél. V. ’ 5. Thom., 2. 2æ, q. 21, a. 4. — 3 S’. Thom., 1. c., a. 2. CAPUT II. 424 In praxi, ad dijudicandum num pænitens contra spcm peccaverit, simulque contra fidem, interrogandus est cur et quomodo desperaverit vel præsumpserit, ct ex ejus responsis dignosci poterit natura et gravitas hujus peccati. Conclusio : de medus in spe proficiendi1. 726. Præprimis notandum est spem augeri ipsis mediis quibus crescit fides (supra n. 689-694), cum hæc sit spei fundamentum. Sed insuper, sicut ccteræ virtutes, exercitio firmatur et promptior evadit. (A) Sed ut spes recte exerceri valeat, requiritur primum bona conscientia, id est status gratiae et praxis bonorum ope­ rum, aut saltem sincerum ct efficax desiderium gratiam recuperandi; qui enim in statu peccati mortalis manet, merito damnationem metuit; dum justus, qui novit se esse filium Dei, in ccelesti Patre facile confidit : “Si cor nostrum non reprehenderit nos, fiduciam habemus ad Deum, et quidquid petierimus, accipiemus ab eo, quoniam mandata ejus custodimus, ct ea quæ sunt placita coram eo facimus”2. Cujus rationem sic exponit Augustinus3 : “Spem gerit bona con­ scientia : quomodo mala conscientia tota in desperatione est, sic bona conscientia tota in spe... Ille enim sperat, qui botfam con­ scientiam gerit. Quem vero pungit mala conscientia, retrahit se a spe, et non sibi sperat nisi damnationem. Ut ergo speret regnum, habeat bonam conscientiam; et ut habeat bonam conscientiam, credat et operetur ”. 727. (B) Quando quis bonâ fruitur conscientia, jam am­ plius non in homine aliisve creaturis confidere debet, sed in Deo; quapropter, in omnibus eventibus, a Deo solo petere et exspcélarc consilium, vires ct gratiam, in memoriam revocando motiva spei superius exposita, n. 700-703, vide­ licet Dei infinitam potentiam, misericordiam ct fidelitatem. Tunc enim, divino fretus auxilio, omnia adversa superare potest: “Dominus illuminatio mea et salus mea; quem timebo? Dominus proteôlor vitæ meæ; a quo trepidabo?... Si consistant adversum me castra, non timebit cor meum"·». * Scaramelli, op. cit., art. H. de Spe, c. 7-8; Schram, Instit. theol mysticæ, § 119-123; Μ. (Γ Hulst, Carême 1892, conf. 4-5. 3 I Joan., III, 21-22. 3 In ps. XXXI, n. 5, P. L., XXXVI, 261. - 3 Ps. XXVI, 1-3. DE VIRTUTE SPEI. 4 25 Rntin c^t quia nihil nos separare potest a caritate Dei, quæ ad nos beandos plane sufficit : “ Certus sum quia neque mors, neque vita, neque angeli, neque principatus, neque virtutes, neque instan­ tia, neque futura... neque creatura alia poterit nos separare a caritate Dei, quæ est in Christo Jesu Domino nostro”'. 728. (C) Præsertim vero in rebus adversis tota spes in Deo reponi debet, qui solus potest nos a periculis eripere, simulque gratiam dare ut tribulationibus utamur ad æter­ nam beatitudinem augendam. Ita sane Paulus, dum dicit: “ Non solum autem, sed et gloria­ mur in tribulationibus, scientes quod tribulatio patientiam operatur, patientia autem probationem, probatio vero spem; spes autem non confundit...”’. Ratio est quia si cum Christo et propter Christum patimur, cum ipso glorificabimur; gloria vero nostra proportionata erit tribulationibus patienter toleratis, et quodlibet opus arduum pro Deo faétum æternum gloriæ pondus operatur in nobis : “Si tamen compatimur, ut et conglorificemur. Existimo enim quod non sunt condignæ passiones hujus temporis ad futuram glo­ riam quæ revelabitur in nobis”3. — “Id enim quod in praesenti est momentaneum et leve tribulationis nostræ, supra modum in subli­ mitate æternum gloriæ pondus operatur in nobis”4* . 729. (D) Sed, ct in rebus prosperis, mentem ad æternâ bona erigere debemus; secus enim, creaturæ et voluptati adhærebimus, maximo cum animæ detrimento. Quando videlicet omnia prospere cedunt, proni sumus ad Deum prætcrmittendum, ct ad spem nostram in creaturis, divitiis, amicis collocandam; unde fit ut terreni efficiamur, voluptati inhiantes, bonaque ccelcstia contemnentes. Quapropter cœlum intueri necesse est, “non contemplantibus nobis quæ videntur, sed quæ non videntur : quæ enim videntur temporalia sunt, quæ autem non videntur æternâ sunt ”· Necesse esi etiam orare, ut, temporalia et terrena despicientes, amare cœ lestia discamus : “ Da populis tuis id amare quod præcipis, id desiderare quod promittis; ut, inter mundanas varietates ibi nostra fixa sint corda, ubi vera sunt gaudia”6. De exercitio spei seu fiduciae in oratione infra dicemus. Ilis aliisque hujusmodi mediis spes firmatur et erigitur, viaque paratur caritati, de quâ dicendum manet. VITI. 38-39. ’ V, 3-5. — 3 Roni., VIII, i7-;b. ‘ // C“r., IV, 17. — 6 It Cor., IV, 1«. 6 Micate, mat. pro I )mn. 4“ p<>st Pascha. ’ R»m., Prænotanda de amore et caritate in genere. • i Inter virtutes theologicas eminet, teste Paulo, caritas : “ Nunc manent fides, spes, caritas, tria hæc; major autem horum est caritas"1. Quia vero caritas est genus quoddam amoris 2, de amore pauca prænotare oportet. i ° De amoris naturâ, causis et ejectibus 3. 730. (A) Amoris notio et species. Amor in genere est motus in bonum, seu complacentia appetitus in bono. Triplex distingui solet : naturalis, sensibilis et rationalis. (a) Amor naturalis est quædam /r^/tw/^cujuslibet entis infinem suum proprium : quisque enim finem suum appetit, et in eum quo­ dam instinctu naturali fertur : hic existit etiam in entibus libertate carentibus, nec est proprie aétus moralis, de quo proinde hic non agemus : (b) Amor sensibilis, seu sensitivus, una est ex undecim passionibus supra descriptis, n. 100, et definiri potest complacentia appetitus sensitivi in bono sensibiliter apprehenso. Aversatur proinde circa qualitates quæ sensibus placent, ct non fertur versus bonum intelligibile nisi in quantum hujusmodi bonum per imaginationem appetitui sensibiliter proponitur. Quia vero hæ qualitates frivolæ sunt et mutabiles, amor qui exinde nascitur est vanus et inconstans4. ' I Cor., XIII, 13. ■ Quod sic declarat S. Thomas (1. 2æ, q. 26, a. 3) : “ Omnis enim dilectio vel caritas est amor, sed non e converso; addit enim dilectio supra amorem eleétionem præcedentem, ut ipsum nomen sonat; unde dilectio non est in concupiscibili, sed in voluntate tantum, et est in solâ rationali naturâ. Caritas autem addit supra amorem perfectionem quamdam amoris, in quantum id quod amatur, magni pretii æstimatur, ut ipsum nomen designat”. — Revera vox carus etymologice signifi­ cat aliquid magni pretii (Brial et Bailly, Diét. étymol., p. 36). 3 5. Thom., i. 2æ, q. 26-29; *·$· Dr. de Sales, Tr. de l’Am. de Dieu, (éd. d’Annecy, 1894), 1. I, ch. 1-13; Barri, De virtutibus, t. I, n. 12-20. 4 “ Amor, super sensualium voluptatum communicationem fundatus, prorsus crassus est, et amicitiæ nomine indignus, uti et ille qui vanis- — Si existit inter personas diversi sexûs, in ordine ad carnales delec­ tationes, dicitur amor sexualis, et sæpe in vehementem passionem transit 731. (c) Amor rationalis, seu dileclio, est complacentia voluntatis in bono intelleClu apprehenso; oritur ex dotibus, non externis ac frivolis, sed intellectualibus et moralibus, puta scientia, prudcntiâ, benignitate, fortitudine aliisque ejusmodi virtutibus. Quapropter magis constans est, quia dotibus innititur quæ minus sunt mutabiles; dignus est homine atque honorabilis, utpote qualitatibus vere humanis fundatus. Qui pariter duplex est : quando aliquem diligi­ mus maxime propter nostrum commodum, quia videlicet nobis bonus est ct utilis, hic amor dicitur concupiscentiœ; si e contra eum diligimus præsertim quia ipsi bonum volumus, vocatur amor benevolentice. Plerumque utrumque motivum simul conjungitur, aliosque diligimus propter nostrum ilio­ rumque commodum. — Praeterea, cum homo sit rationalis simul et sensibilis, sæpe amor intellectualis sensibili amori permixtus invenitur. 732. Amor autem dicitur amicitia, quando est mutuus, utrique amanti qua talis cognitus, ideoque quamdam commu­ nicationem bonorum importat : “ Amor omnis amicitia non est : amare quippe possumus et tamen non amari, ct tunc amor est, sed non amicitia, cum amicitia mutuus quidam ct reciprocus sit amor. Secundo, satis non est cum esse mutuum, sed necesse est praeterea amicos se invicem aman­ tes reciprocum suum affeCtum nosse; si enim hunc ignorent, amorem quidem habebunt, non vero amicitiam. Tertio requiritur ut inter eos aliqua sit communicatio, quæ amici­ et frivolis quibusdam dotibus gloriatur a sensibus perceptis. Sensuales autem voluptates voco illas quæ immediate et præcipue circa sensus exteriores versantur, uti est voluptas illa quæ e conspectu pul< hritudinis corporalis, suavis vocis auditu, molli taclu oritur, et ali.e id genus. Doles autem frivolas appello vanos quosdam naturæ habitiH, quos imperiti et futiles virtutum ct perfeftionum nomine vocant... It 1 n tgna virtute præditus esse censetur qui eleganter saltat, in omn Usus genere versatissimus est, scite se vestit, canit, jocatur, aut coni > uur, elegantes habet gestus ”. (S. hr. de Sales, Introduci., p. 1II < 1 Descuret, op. cit., t. II, p. 151-180; Vieux Moraliste, ap t du Clergé, t. XXI, 1899, p. 129-137 et 241-248; Rdnd, Psych·I des sentiments, Paris, 1896, p. 244-255. 428 GAPUT III. tîæ basis sit ct fundamentum. Jamvero, pro diversitate com­ municationum, diversa etiam est amicitia... si falsa ct vana sint ea quæ communicantur, falsa et vana est amicitia; si vera et solida, vera etiam est amicitia; ct quo excellentiora sunt hujusmodi bona, eo excellentior amicitia ” r. De verâ amicitiâ præclare scribit Ambrosius3 : “ Solatium quippe vitæ hujus est, ut habeas cui peétus aperias tuum, cum quo arcana participes, cui committas secretum peétoris tui; ut colloces tibi fidelem virum, cui in prosperis gratulctur tibi, in tristibus compa­ tiatur, in persecutionibus adhortetur... Pietatis custos amicitia est, et æqualitatis magistra, ut superior inferiori se exhibeat aequalem, inferior superiori... Non enim veéligalis amicitia est, sed plena decoris, plena gratiæ. Virtus est enim amicitia, non quaestus, quia non pecunià paritur, sed gratia : nec licitatione pretiorum, sed concertatione benevolentiæ”.— Ambrosio praeiverat Scriptura' : "Amicus fidelis proteitio fortis; qui autem invenit illum invenit thesaurum; amico fideli nulla est comparatio, et non est digna pon­ deratio auri et argenti contra bonitatem fidei illius; amicus fidelis medicamentum vitæ et immortalitatis ”. 733· (B) Amoris causæ1* 4. Tres sunt præsertim quæ amorem inducunt vel augent : bonum, similitudo,familiaris consuetudo. (a) Bonum quidem est causa principalis amoris, cum appetitus, sive sensitivus sive rationalis, naturaliter feratur in bonum sensibile aut intelleéluale; ct generatim eo in­ tensior est amor quo perfeétius apparet objeôtum amatum. Si malum quandoque amatur, id non fit nisi quia sub specie, boni apparet; ita non diligitur iniquitas, nisi quia delegationem aut commodum præbet. — Ad hanc causam refertur pulchrum, quod nihil aliud est nisi bonum in quan­ tum visum placet. (b) Similitudo inter amantes amorem secundario inducit, juxta illud 5 ; "Omne animal diligit simile sibi, sic et omnis homo proximum sibi ”. Revera homo naturaliter seipsum 1 5. Fr. de Sales, Introduit., p. III, c. 17. — De amicîtiâ eximium trailatum scripsit Cicero, Lælius sive de Amicîtiâ. ’ Λ. Ambros., De officiis, lib. III, c. 22, P. L., XVI, 181-182. ’ Eccli., VI, 14-16. 4 5. Thom. i. 2«, q. 27; S. Fr. de Sales, Traité de l’Am. de Dieu, 1. I, ch. 8; M.d'Hulst, Carême 1892, 6e Conf., p. 217-220. ’ Eccli., XIII, 19. DE VIRTUTE CARIT/XTIS. 4 29 primario diligit, ideoque, inter homines, vi cujusdam affini­ tatis et sympathice, cos qui sibi magis similes sunt, v. g. qui ad eamdcm gentem aut familiam pertinent, aut similibus dotibus gaudent. Unde amicitia aquales accipit aut facit. — Attamen hæc similitudo, quæ causa amoris est, non excludit quædam discrimina; imo plerumque intensius se invicem diligunt qui, dum in multis similes sunt, in paucis tamen differunt, ita ut unus in alio quærat sui complemen­ tum; sic qui mitis sed debilis est, facilius amicitia conjunge­ tur ei qui iracundus quidem sed fortis est ac strenuus1. Unde non pcrfedla aequalitas, sed quædam proportio inter amantes requiritur. (c) Familiaris consuetudo amorem haud parum auget ; nihil enim volitum quin praecognitum, ideoque bonum, pul­ chritudo ct similitudo ad amicitiam non movent, nisi in quantum cognoscuntur. Multum igitur amicitiam fovent intima ac frequens conversatio et colloquia : ita enim amici se melius cognoscunt, ita præsentiâ objecli amati delec­ tantur, et ex hoc duplici capite crescit amor. Ad hanc causam refertur amoris exhibitio et redamatio; nam, ut ait Seneca -, “ si vis amari, ama ” ; teste Augustino 3, “ nulla est enim major ad amorem invitatio quam prævenire amando et nimis durus est animus, qui, si diledtionem nolebat impendere, nolit rependere”. 734· (C) Amoris effectus 4. l’ræcipui sunt unio, exstasis, zelus, ordinatio aPlionum in objccltim amatum. (a) Unio quidem; nam amor quilibet eo tendit ut aman­ tes conjungat, et ex duobus vel pluribus unum moraliter efficiat, juxta illud : “ Multitudinis autem credentium erat cor unum et anima una"5. Duplicem efficit unionem: ’ “ En celte sorte les mélancholiques et les joyeux, les aigres et les doux s’cntr’aymeïit quelquefois réciproquement, pour les mutuelles impressions qu’ils reçoivent les uns des autres, aux moyens desquelles leurs humeurs sont mutuellement modérées. Mais quand cette mutuelle correspondance est conjointe avec la ressemblance, l’amour sans doute s’engendre bien plus puissamment (S. Fr. de Sales, op. cit., 1. I, ch. S). ’ Epist. IX ad Lucilium. 3 De catechiz. rudibus, c. 4, P. L., XL, 314. * S. Thom. i. 2æ, q. 28. './c?., IV, 32. 430 CAPUT HI. unam affefluosam, vi cujus amici eadem velle ct eadem nolle satagunt, ct amans est in amato, sicut sua reputans bona amici; ita legitur in Scriptura 1 : “ Anima Jonathæ conglutinata est animæ David, et dilexit eum Jonathas quasi animam suam ” ; — alteram realein, quæ consistit in præsentiâ et possessione rei amatae 2 ; quæ tamen, quamvis ab amantibus exoptata, aliquando per obstacula impeditur aut retardatur. (b) Exstasis (εκ στάσις, egressus), quâ vel uti extra se ponitur amans; quod fit duplici aélu intelleétûs et voluntatis; secundum intelleftum, amans, sui oblitus, de amato frequenter cogitat; secun­ dum affefiuin extra seipsum fertur : per amorem concupiscentia, non contentus de bono quod habet, quærit aliud quo fruatur extra se; per amorem amicitia, non sibi solum agit, sed vult et operatur amico bonum, ejusque curam gerit. Quare maximi momenti est nonnisi honesta et sanéta diligere, cum amans veluti a se exeat et similis fiat objeéto amato34 5. 735- (c) Zelus pariter ex intensione amoris provenit : quo enim vehementius in aliquid tendimus, eo fortius repel­ limus quidquid huic propensioni adversatur. Ita, in amore concupiscentiœ, qui intense aliquid concupiscit, eo ipso fertur contra omne illud quod ejus consecutioni aut quietæ frui­ tioni obstat ; in amore amicitiœ, qui sincere vult amici bonum, eo ipso vehementer movetur contra omne illud quod ejus bono repugnat 4. (d) Prætercaqui vehementer aliquem diligit, suas aéb’ones in eum ordinat, videlicet ad ei placendum ejusque amicitiam consequendam ; et, cum cctcræ passiones ex amore proce­ dant, omnes animi motus plus minusve reguntur ab amore prædominante. Ex quo sequitur nil magis intéressé quam reéle suas affeétiones ordinare, ut vita ipsa rcéle instituatur. Vere igitur sapientes sunt qui Deum ex toto corde diligunt; nam, ut ait Augustinus, “ fecerunt itaque civitates duas amo­ res duo; terrenam scilicet amor sui usque ad contemptum Dei, coelestem vero amor Dei usque ad contemptum sui ” 5. * I Reg., XVIII, i. ’ Quod vivide describit S. Fr. de Sales, Tr. de l’amour de Dieu, I. I, ch. 9. 3 5. Thom., i. 2«, q. 28, a. 3; 0'. Fr. de Sales, op. cit., 1. I, ch. 10. 4 5. Thom., 1. c.,a. 4. 5 De Civit. Dei, lib. XIV, c. 28, P. L., XLI.436. DE VIRTUTE CARITATIS. 431 2° De virtute caritatis in genere. 736. Ex ditSlis jam intclligi datur quid nomine caritatis intelligatur : hæc enim nihil aliud est nisi amor supernaturalis Dei et proximi. Caritas, ut habitus, definiri solet virtus theologica quâ in­ clinamur ad Deum super omnia diligendum propter seipsum, nos vero et proximum propter Deum. Ad quod melius intelligendum, exponendum est quodnam sit objectum, motivum et subjeflum caritatis. 737· (A) Objectum primarium et principale caritatis est Deus ipse, super omnia diligendus : “ Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et ex totâ anima tuâ, et ex omnibus viribus tuis, et ex omni mente tuâ” x. Objectum vero secundarium sunt omnes creaturæ in quantum divinæ gratiæ et gloriæ sunt capaces: “Secundum autem (præcep­ tum) simile est huic : diliges proximum tuum sicut teipsum"-. . Etenim, cum amor essentialiter tendat in bonum, primarium dilcélionis objeélum non potest esse nisi summum et infini­ tum bonum; secundarium vero omnia entia quæ divinant bonitatem aliquo modo participant. 738· (B) Motivum proprium caritatis est Dei bonitas absoluta in se ct propter se infinite amabilis. Ita distingui­ tur ab amore spei, cujus motivum est bonitas Dei relativa, quâscilicet erga nos bonus est. Deus siquidem amari potest duplici modo : quatenus est bonus nobis, imo summum bonum nostrum, cujus fruitione beati aliquando erimus, et hic est amor spei, seu castes concupiscentia ; potest insuper diligi ut bonus in se, seu quia est infinite amabilis propter se : hic est amor caritatis. 739· (a) Pauci quidem theologi, ut Bolgeni et BallerinD, con­ tenderunt amorem concupiscentia referri etiam ad caritatem, et ad justificationem sufficere ante adualem sacramentorum susceptio­ nem. Nam, inquiunt, in sacrâ Scriptura nunquam proponitur nobis amor Dei solummodo propter se dileéti , sed sæpe Deus ’ Luc., X, 27; cfr. Matt., XXII, 37. — * Matt., XXII, 38. 3 Bolgeni, Delia cari là o amor di Dio, Roma, 1788 ; Baller. P., t. II, n. 135 139; — Quos confutarunt Mu ~a>eh‘i, Del motivo formale dcll’atto di carilà, Foligno, 1791 ; Perrone, op. cit., dc Caritate, n. 29-62; Pesch., n. 537-564; Mangenot, Did. de Théol., t. II, p. 2220. CAPUT III. 432 exhibetur ut diligendus quatenus est summum bonum nostrun, fons omnis nostri gaudii, etc. Præterea unicum motivum quod hominem excitat ad agendum est amor proprius, ideoque Deum non diligimus nisi in quantum eum concipimus tanquam nosræ beatitudinis fontem. — Sed communiter theologi hanc opinionem ut erroneam rejiciunt, (a) Licet enim Scriptura directe et expli­ cite non doceat Deum esse diligendum propter se, id tamen insi­ nuat quando asserit eum amandum esse ex totâ mente, ex toto corde, ex totis viribus, — aut caritatem esse excellentiorem spe', — vel imitandam proponit caritatem quâ animam suam ponit quis pro amicis suis’, (b) Aliunde, licet homo sæpe agat ex amore proprio, non semper tamen, nec exclusive; sed paulatim ab amore Dei, quatenus bonus est nobis, ad amorem Dei in se et propter se amabilis assurgit, quia intelligit eum, qui in se infi­ nite bonus est, in se et propter se esse diligendum 3. 740. (b) Sed, utrumque motivum sæpe unitum invenitur in uno eodemque aôtu, et amor spei minime impedit exer­ citium caritatis. Etenim, ex unâ parte, Deus est summe bonus in se, ideoque amore benevolentia diligendus, et sum­ me bonus nobis, ideoque amore castæ concupiscentia aman­ dus ; ex alterâ vero, finis noster ultimus est tum gloria Dei, quam exoptamus amore benevolentia, tum æterna nostra bcatitudo, quam amore concupiscentia prosequimur. Imo amor concupiscentiæ reélc ordinatus nos ducit ad amorem bcncvolentiæ : nam quanto magis Deum possidere optamus, tanto magis ad ejus honorem anhelamus4. Quare damnata est propositio quâ Fénelon asserebat dari statum habitualem* * amoris Dei, sine admixtione moiivi proprii intéresse ' I Cor., XIII, 13. — 'Joan. XV, 13. 3 Ab hac opinione multum differt dotHrina S. Fr. Salesii (op. cit. 1. X, i h. 10), asserentis nos non posse diligere Deum, nisi in quantum ipsi conjungi possumus : “ Mais si par imagination de chose impos­ sible, il y avait une infinie bonté à laquelle nous n’eussions nulle sorte d appartenance, et avec laquelle nous ne peussions avoir aucune com­ munication, nous l’estimerions certes plus que nous-mêmes... mais à proprement par 1er, nous ne l’aymerions pas, puisque l’amour regarde l’union; et beaucoup moins pourrions-nous avoir la charité envers elle, puisque la charité est une amitié, et l’amitié ne peut estre que réciproque, ayant pour fondement la communication et pour fin l’union ”. * lia 0'. Bonaventura, in lib. Ill Sentent., dist. 27, a. 2. q. 2. * Juxta communem doctrinam, elici tamen possunt afin s puræ benevolentiæ sen mut amoris erg > I >eum. sine tri ■ pnmrn · ommo Ii intuitu : si enim quandoque homines diligimus. ab->que uilâ sue mercedi-', cur DE VIRTUTE CA H ITATIS. 433 (supra, η. 7 io). Psychologice enim constat nns non now diu, aut saltem per totam vitam, excludere considerationem et desiderium coelestis beatitudinis (supra, n. 717). Quod lucide declarat pius Bernardus, quatuor gradus in amore distinguens * : “ In primis ergo diligit seipsum homo propter se. Caro quippe est, et nil sapere valet præter se. Cumque se videt per se non posse subsis­ tere, Deum sibi quasi necessarium incipit per fidem inquirere et diligere. Diligit itaque in secundo gradu Deum, sed propter se, non propter ipsum. At vero, cum ipsum coeperit occasione propriæ necessitatis colere et frequentare cogitando, legendo, orando, obediendo, quàdam hujuscemodi familiaritate paulatim sensimque Deus innotescit, consequenter et dulcescit; et sic gustato quam suavis est Dominus, transit ad tertium gradum, ut diligat Deum, non jam propter se, sed propter ipsum. Sane in hoc gradu sta­ tur, et nescio si a quoquam hominum quartus in hac vitâ appre­ henditur, ut se scilicet homo diligat tantum propter Deum. Asse­ rant hoc, si qui experti sunt : mihi, fateor, impossibile videtur”. 741. (c) Bonitas Dei, quæ motivum est caritatis, non ex solo naturali lumine, sed etiam et præsertim ex fidei lumine cognosci debet; nam caritas est virtus supernaturalis, proindeque ejus objeCtum et motivum supernaturaliter per­ cipiendum est. Hæc divina bonitas in se complectitur omnes Dei perfectiones. — Multi tamen theologi putant quamlibet perfeClionem divinam seorsim acceptam, v. g. sapientiam, benignitatem, misericordiam, esse sufficiens caritatis motivum2; et merito, ut putamus, nam in Deo variæ perfcCliones a divinâ essentiâ realiter non distin­ guuntur, et quælibct perfeétio, utpote infinita, ad summum amorem nos provocare potest. In pra.xi, nulla est difficul­ tas; non solent enim homines inter Deum et ejus perfec­ tiones discrimen instituere, sed Deum ipsum infinite sapientem, benignum, misericordem diligunt : quod certe ad caritatem sufficit. Eadem divina bonitas est motivum caritatis erga nosmetipsos et proximum : “Et hoc mandatum habemus a Deo, Deum aliquando amare non valemus, sine ullo appetitu merce :s? Quate longius processit Bossuet (1 nstr. sur les Etats d’o aison), dun contendit nullum dari aflum amoris Dei, qui omnem excludat res ec tum ad bonum proprium. {Gosselin, op. cit., p. CXLV1-CLXXXI L) ’ 5. Bernard., Epist. XI, n. 8, P. L , CLXXXII, 113-114. 3 hipalda, disp. XXV, de Carnate, sect. 1-2; Π irceburgenses, n. 07, Lehmk., n. 31 s. 434 CAPUT III. ut qui diligit Deum diligat et fratrem suum”1. Etenim, per caritatem, proximum diligimus quia filius Dei est, ad ejus gloriam destinatus, quia imaginem et similitudinem ejus gerit, ideoque propter bonitatem Dei in eo manifesta­ tam. 742. (d) Amor gratitudinis, quo videlicet gratum ani­ mum Deo exhibemus pro beneficiis acceptis, sæpe dicitur ad perfectum caritatis amorem pertinere. Certum est saltem ex gratitudine facillime oriri amorem benevolum erga ipsum benefactorem; hic autem amor tamquam aélus cari­ tatis haberi potest, cum innitatur uni ex divinis attributis, videlicet beneficentiæ. Sæpe igitur expedit homines exci­ tare ad gratitudinem erga Deum ex beneficiis acceptis, — ut rcipsa plerumque fit in Scripturis, — et deinde ad amo­ rem ipsius benefaéloris : quando enim diligitur ut bonus nobis, facile amatur tanquam bonus in se. 743· (e) Pariter amor erga Christum, pro nobis passum et crucifixum, facillime in amorem caritatis transit : credunt enim fideles Christum esse Deum, et quando Christum dili­ gunt, eo ipso Deum amant; aliunde, si gratitudine moti divinum Redemptorem amant ut sibi bonum, mox eumdem diligunt tamquam simpliciter bonum ct infinite amabilem2. Cum hæc via facillima sit, humanæque naturæ accommo­ data, optimo consilio concionatores ct confessarii camdcm fidelibus notam facient, quo facilius hi actus caritatis et contritionis perfeclæ eliciant. 744. (C) Subjectum caritatis ii sunt omnes ct soli qui gratiam habitualem possident : caritas enim indivulse cum gratiâ sanctificante conncclitur (supra, n. 604). — Hæc vir­ tus proprie in voluntate inhæret, cum amor boni divini, quod nonnisi intelleélu et fide percipitur, a voluntate eliciatur3; * I Joan., IV, 21. ’ Quo motivo utebatur Apostolus ad excitandos fideles ad praxim caritatis : “Et ambulate in diletflione, sicut et Christus dd· xit nos, et tradidit semetipsum pro nobis oblationem et hostiam bei» 1 odorem suavitatis”. (Lphes., V, 2). 3“Objeu-m usum; objeélum vero appetitûs intellectivi vel voluntatis est bonum mi com­ muai ratione boni, prout est apprehensibile ab intellectu amatis DE VIRTUTE CARITATIS 435 attamen, quia nil volitum quin praecognitum, cognitio et fides multum ad caritatem concurrunt, motiva praebendo quibus voluntas ad amandum allicitur; praeterea amor divi­ nus quandoque redundat in facultates sensitivas, et in eis pias generat emotiones. Divisio. Cum duplex sit caritatis objectum, Deus scilicet ct proximus, dicemus : i° de caritate erga Deum; 2° de cari­ tate erga proximum. Art. I. De caritate erga Deum1. Dicemus : i° de ejus natura; 2° necessitate; 30 peccatis eidem oppositis. § I. De natura caritatis. Caritas duplicem complectitur amoris speciem, videlicet amorem benevolentia:, qui intendit bonum amati, et amorem amicitiœ, qui praeterea importat mutuam redamationem. I. De amore benevolentiae. 745. Hic amor in eo consistit quod, in quantum possu­ mus, Deo bonum volumus : tres aélus comploditur, scilicet gaudium de bonis divinis, desiderium eadem augendi, in quantum fieri potest, et zelum ad promovendam Dei glo­ riam. i° Gaudium, seu complacentiam de bonis quæ Deus pos­ sidet; quando enim aliquem vere diligimus, ipsius bona ut nostra habemus, ideoque de ejus bonis gaudemus et in eis complacemus, quasi nostra essent; quod Christus his verbis innuit2 : “Si diligeretis me, gauderetis utique quia vado ad Patrem”, quia videlicet hanc vallem miseriæ desero, ut divinam felicitatem adipiscar. (a) Quare justi de infinitis perfection i bus Dei i/ι se speélatis lætantur, de ejus potentia, sapientia, benignitate, etc.; imo plus gau- autem objeClum non est aliquid bonum sensibile, sed bonum divinum, quod solo intellectu cognoscitur. Et ideo « ar tatis subjectum non est appetitus sensitivus, sed appetitus intel e« t vus, id est voluntas”. (S. Thom., 2. 2®, q. 24, a. 1). ’ 5. Thorn., 2. 2«, q. 23-27; Suarez, d·· t «·, disp I-VI; A'. Er. de Sales, Tr. de l’Amour de Dieu, ex iiu< gr utter, § 19-23. ’ Joan., XIV, aS. 436 CAPUT III. dent de gloriâ Dei quam de propria beatitudine. Ita Augustinus dixisse refertur’ : “Domine Deus, sic te diligo, ut si ego Deus essem et tu Augustinus, vellem ego esse Augustinus, ut tu Deus esses”. Ita pariter 3'. Francisais Salesius3*.· “ O dileôlissinie cor- | dis mei, non cupio quidem quod possim aliquid boni tuæ niajcs- , tati exoptare, sed ex toto corde complaceo in illo supremo bonitatis _>radu quem tu habes, cui neque desiderio neque etiam cogitatione aliquid addi potest; sed, si tale desiderium possibile esset, o infinita Deitas et divina Infinitas, anima mea vellet esse hoc ipsum deside­ rium et nihil aliud ”. (b) Gaudent pariter de externâ manifestations Dei attributorum, ideoque de divinâ providentiâ quæ omnia suavi­ ter et fortiter disponit, de extensione regni Dei, de externa gloriâ quam accipit ab Angelis, Sandlis in ccclo regnantibus, necnon justis in terrâ pro ejus honore militantibus, (c) Ex hâc complacentià sponte nascitur laus Dei, quâ ipsi gratulamur de omnibus quæ in ejus gloriam conferunt : “Gloria in excelsis Deo... Laudamus te, benedicimus te, glorificamus te... Te Deum laudamus, te Dominum confitemur 746. 2° Desiderium bona divina augendi, in quantum fieri potest, seu benevolentiam proprie dicStam. (a) Si agitur de perfectionibus Dei intrinsecis, non possumus qui dem absolute earum incrementum optare, cum nihil boni Infinito accrescere valeat; sed conditionaliter, prout legitur apud 3’. Fran­ ciscain Sales * : “Dixi Domino, Deus meus es tu, immensi plenus bonitate, qui nec meorum nec alterius cujusque bonorum indiges; si tamen possibile foret te boni alicujus indigere, nunquam id tibi exoptare desinerem, et, ad illud tibi procurandum, vitam omniaque mihi carissima libenter impenderem’. (b) Si agitur de gloriâ Dei extrinsecà, amore inducimur ad eam promovendam tum in nobis, tum in aliis : in nobis quidem, quate­ nus parati sumus omnia pati et agere ad proficiendum in divino amore; ita 5. Joannes a Cruce, interrogatus a Christo quid pro tot et tantis laboribus propter I )eum suscepis exoptaret, respondit : Domine, pati et contemni pro /e”s. Quoad alios vero, sincere desi­ deramus ut hi, qui in tenebris et in umbrâ mortis sedent, illumi­ nentur, et Deum cognoscant, ament atque glorificent : “Confi­ teantur tibi populi, Deus, confiteantur tibi populi omnes... Laudate Dominum de cœlis... Laudate Dominum de terrâ... reges terræ ct omnes populi, principes et omnes judices terræ”6. c) Exinde oritur tristitia de peccatis a nobis aliisve commissis, * Ô'. Fr. dc Sales, op. cit., 1. V, ch. 6. — 1 Ibidem. J In psalmis et Ecclesiæ precibus liturçicis laudes divinæ jugite» celebrantur. 4 Ibidcin. — 5 Brcviar., 24 nov., lecipe omnem meam libertatem, meam memoriam, meum intellectum, et omnem voluntatem meam, quidquid habeo et possideo ; tu mihi hæc omnia dedisti, tibi Domine ea restituo : omnia tua sunt, dispone (de illis) pro omni voluntate tuâ. Da mihi tuum amorem ct gratiam, nam hæc mihi sufficit.” 3 Isa.. XLI, 8; Judith. VIII, 22. — 4 Sap., VII, 14. '‘Joan., XV, 14. —6 Joan., XV, 15. 7 Synop. Theol. Dogmat., De Baptismo, n. 52, et Syn. Theol. Mor., De Pænitent., n. 85-92. DE VIRTUTE CARITATIS. 43θ contritionis perfeébæ, ideoque caritatis, necessarius est necessitate medii adultis, in statu peccati mortalis versan­ tibus, qui sacramenta recipere nequeunt1. Praeterea adest præceptum aliquoties in vitâ eliciendi aélus caritatis : de cujus existentiâ et extensione dicendum manet. 750. i° Existentiâ : Daturpræceptum speciale aliquoties in vitâ eliciendi aélus caritatis perfectæ erga Deum. (A) Quod præceptumjam traditum fucratyWim.ct quidem tanquam primarium, omnibus, etiam parvulis, inculcandum, et præ oculis semper habendum : “ Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et ex totâ animâ tuâ, ct ex totâ fortitudine tuâ. Eruntque verba hæc, quæ ego praecipia tibi hodie, in corde tuo; et narrabis ea filiis tuis, ct medita­ beris in eis sedens in domo tuâ, et ambulans in itinere, dor­ miens atque consurgens”2. — In novo Testamento, exhi­ betur ut essentiale, et summa totius lcgis3 : “ Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et in totâ animâ tuâ, et in totâ mente tuâ. Hoc est maximum, et primum mandatum”. Necesse est igitur ut aliquoties saltem elicia­ mus actus divini amoris, cum hujusmodi præceptum sit omnium maximum. (B) Sane rationi consentaneum est hujusmodi præceptum : cum enim Deus sit ultimus finis noster, simulque infinite amabilis, natura ipsa exigit ut ad cum mentem, voluntatem, totamque animam, neenon aétiones nostras referamus, ideo­ que eum super omnia diligamus : amor enim est donum suiipsius, ct qui vitam suam in Deum ordinat, eo ipso cum super omnia diligit. Hoc autem præstare nequimus nisi aliquoties in vitâ positivum amoris aélum eliciamus. Hoc præceptum est speciale, seu ab aliis distinétum, ita ut ad distinélos aétus nos obliget; colligitur ex textibus allegatis, ct ex documentis infra citandis de ejus extensione 751· 2° De extensione hujus præcepti. (A) Debemus quidem amare Deum ex toto corde, ex tota mente, ex totâ ’ De Pænitent., n. 86-97. — ’ Dcut., VI, 5-7. 3 Mattii., XXI 1,37-38.— Discrimen inter Veterem ct Novant legem in eo est ut in priori Deus exhibeatur præsertim ut Dominus, dum in posteriori ut Pater sæpe ostenditur. Cfr. Batiffol, L’Enseignement de Jésus, Paris, Bloud, 1905, p. 94-105. 440 CAPUT III. animâ et ex totis viribus. Quod sic declarat S. Thomas» : Præcipitur ergo nobis ut tota nostra intentio feratur in Deum, quod est ex toto corde; et quod intelleilus noster subdatur Deo, quod est ex totd mente; et quod appetitus noster reguletur secundum Deum, quod est ex totà anima; et quod exterior aci-us noster obediat Deo, quod est ex totâ fortitudine, vel virtute, vel viribus Deum diligere”. 752. (B) Praecepto caritatis tenemur amare Deum su­ per omnia amore appretiative simnno, non autem intensive summo. (a) Amore appretiative summo, quatenus pluris eum facere debemus in mente nostrâ quam quodlibet aliud bo­ num, ita ut parati simus omnium jacturam pati potius quam ejus amicitiae. Id constat ex textibus allatis, ct ex his Christi verbis2 : “ Qui amat patrem aut matrem plus quam me, non est me dignus; et qui amat filium aut filiam super me non est me dignus”.— Revera Deus est summum bonum infinite amabile, in se complectens omnes et singu­ las creaturarum perfeétiones, ct quidem modo infinite superiori, ct absque ullâ imperfeCtione; injuriam igitur ei inferret qui pluris faceret aliquam creaturam quam Deum. — Amor vero appretiative summus, cum in parte animæ superiori resideat, cocxistere potest cum amore creaturarum magis sensibili; crcaturæ enim, utpote visibiles, amorem sensibilem sæpe magis excitant quam contemplatio invi­ sibilium Dei pcrfcCtionum. Unde non peccant qui magis sensibiliter parentes, amicos, sponsos diligunt, quam ipsum Deum dummodo mente ct voluntate parati sint omnia potius amittere quam Dei amicitiam. 753· (b) Non autem amore intensive summo ; nullus enim amoris gradus in Scripturâ praescribitur, præter cum qui mortale et veniale peccatum excludit. — Ad cujus intelligentiam, sciendum est triplicem gradum in amore Dû communiter distingui : primus quidem gradus in eo consistit ut homo recedat a peccato mortali, ideoque stre­ nue resistat concupiscentiis quæ caritatem evellere pos­ sunt; secundus in eo est ut in bono proficiat, recedendo * 5. Thom., 2. 2®. q. 44. a. 5. — ’ Matt., X. yj. DE VIRTUTE CARITATIS. 441 a peccato veniali deliberato, virtutesque assidue colendo; in tertio, ad hoc principaliter intendit ut Deo inhaereat eoque fruatur, praecipuos aélus sub influxu caritatis eliciendo ». Jamvero, ad satisfaciendum praecepto, satis est primum caritatis gradum habere. 754· (C) Ad tempus quod speélat, praeceptum caritatis obligat per se : (a) Quando homo, usum rationis jam adeptus, et sufficienter mstruélus de Dei bonitate, clare intelligit obligationem eum super omnia diligendi; tunc enim tenetur sese convertere in Deum : quod fit per aétum caritatis, (b) Sicpius in quin possit mathema­ tice determinari tempus : alii dicunt semel in hebdomade, alii semel in mense aut in anno, alii singulis trienniis; quare in pra.xi hortandi sunt fideles ut sæpe eliciant actus caritatis sive explicite, sive implicite orando devote ut sanéiificetur nomen Dei, adveniat ejus regnum, — aétum perféétæ contritionis eliciendo, vitandoque peccatum quia Deo displicet, — bona opera exercendo, quia Deo placent, etc. (c) Probabilius, in articulo mortis, quia in exitu vitæ, debemus ultimo fini adhærere per caritatem, (d) Si urget tenta­ tio contra caritatem quæ nonnisi per aétum dileélionis superari valet; sæpe autem vinci potest alio modo, v. g. animum ad alias res divertendo. Per accidens obligat : (a) Quando quis versatur in statu peccati mortalis teneturque statum gratiæ recuperare, puta ad suscipiendum aut ministrandum sacramentum, et aliunde sacramentalem absolutionem accipere nequii : tunc enim justificari nequit sine aétu contritionis perfeélæ, ideoque caritatis, (b) Quando gravis urget tentatio contra aliquam virtutem christianam, quæ removeri nequit sine aélu caritatis. In praxi, qui christiane vivunt, precesque matutinas aut vesper­ tinas assidue recitare solent, non sunt hâc de re inquietandi, cum praecepto caritatis his orationibus plene satisfaciant. * 5. Thom 24, .1. 4; 5". Bonavcntura, De profectu religiosorum,. c. 15 (Opera, ed. Vivis, t. XII, p. 386); J/. d'Hulst, Carême ’ Huc spectant propositiones damnatæ ab Innocenlio XI, 2 mar­ di 1679 : “An peccet mortaliter qui actum dilectionis Dei semel tan­ tum in vità eliceret, condemnare non audemus. — Probabile est ne singulis quidem rigorosc quinquenniis per se obligare præceptum cari­ tatis erga Deum. — Tunc solum obligat, quando tenemur justificari et non habemus aliam viam quâ justificari possimus”. (Densing. n. 1022-1024; Viva, in proposit. Tra Alexandri VII). 442 CAPUT III. § III. De peccatis contra caritatem. 755. Præter peccata omissionis, quæ ex jam d iélis facile intel ligi possunt, dantur peccata commissionis contra cari­ tatem erga Deum. Omnia quidem peccata mortalia aliquomodo sunt contra caritatem, cum eam destruant. Sed duo sunt quæ directe et speciatim caritati opponuntur: acedia, seu tristitia de bonis spiritualibus, de quâ supra, n. 562; ct odium Dei, de quo dicendum manet. 756.De odio Dei. (A) Odium in genere est aélûs quo quis aliud aversatur. Duplex esse potest : (a) quando aliquid aversamur ut nobis vel nostris malum, habetur odium quod dicitur abominationis; hoc directe opponitur amori concupiscentiæ; sicut enim concupiscimus aliquid nobis bonum, ita abominamur quidquid nobis est malum, (b) Si alicui personæ volumus malum, quatenus ipsi malum est, habetur odium inimicitia seu malevolentia, quod directe adversatur amori amicitiæ seu bcnevolcntiæ. Jamvero odium Dei hoc duplici modo committi potest: aliquando enim homines Deum aversantur, eique indi­ gnantur, quia talem aélioncm prohibuit, aut poenas pec­ cantibus infligit, vel adversitates immittit1 : est odium abominationis. — Quandoque autem Deo volunt malum, odio videlicet inimicitia; v. g. contristantur de eo quod est omniscius, aut omnipotens vel justus; optant ut Deus non sit, aut non sit omnipotens; ejus gloriam externam minuere satagunt, Ecclesiam persequendo, justos oppri­ mendo. Tale odium haberi, etiam nostris diebus, historiA ct experientiA constat. In sacris Litteris pluries commemo­ rantur inimici Dei, qui Deum et Christum oderunt * ; hodie vero dantur qui ipsum Dei nomen penitus deleri vellent, ideoque juniores atheismum, aut monismum vel positivismum docent, qui proclamant Deum esse malum, ct con­ tra eum acerbe blasphemant vel ei maledicunt 3. ’ 5. Thom., 2. 2æ, q. 34, a. 1. ’ Num., X, 35; Deut., XXXII, 41; Ps. LXXIII,23; Joan., XV, 24. 3 Ita, in conventu massonico an. 1903 habito, /♦'.·. Delpech excla­ mabat : “ Les Dieux se meurent : les populations, enfin désabusées, DE VIRTUTE CARITATIS. 443 757· (B) Odium Dei est peccatum intrinsece malum, ct quidem per se omnium gravissimum, quia directe opponitur pcrfcélissimæ virtuti, videlicet caritati, et injuriam facit infinitæ Dei bonitati. Parvitatem materiæ non admittit, ideoque, dummodo sit deliberatum, est peccatum mortale ex toto genere suo. Si simul comparentur duæ species superius distinéiæ, gravius est peccatum inimicitia quam peccatum abomina­ tionis, quia prius adversatur interna Dei bonitati, dum posterius externa ejusdem manifestationi. CONCLUSIO : DE MEDIIS IN AMORE DEI PROFICIENDI r. 758. i° Cum inordinatus amor suiipsius divino amori contrarictur, necesse est imprimis hunc inordinatum amorem minuere et paulatim eradicare, ut in amore Dei tuto pro­ gredi valeamus. Quare nutrimentum caritatis est imminutio cupiditatis, et tantum in caritate proficimus quantum amorem proprium deprimimus. Hinc qui Christi discipulus vult esse, primum seipsum abnegare debet, juxta illud’ : “Si quis vult post me venire, abneget semetipsum ”. Quæ quidem verba præclare exponit pius scriptor libri de Iniit. Christi : “Si dederit homo omnem substantiam suam, adhuc nihil est; et si fecerit pænitentiam magnam, adhuc exiguum est... adhuc multum sibi deest, scilicet unum, quod summe sibi necessarium est. Quid illud? Ut omnibus relidtis se relinquat, et a se totaliter exeat nihilque de privato amore retineat, cumque omnia fecerit quæ facienda noverit, nil se fecisse sentiat3 ”. Ad quod praes­ tandum, in memoriam revocentur quæ de superbiæ remediis dixi­ mus, n. 519-521. sont contraintes de reconnaître, à la lumière des faits certains, que 'es dieux, pas plus le Christ que Boudha et Mahomet, n’ont tenu les promesses faites aux humanités par les prêtres”. (Ap. P. Nourris­ son, les Jacobins, p. 253). In ephemeride La Raison, 28 febr. 1904, læc scribebat E. D., pædagogus : “ Faisons une politique de vrais apaches, écrasons Γ infâme" {Correspondant, 25 juin 1904, p. 1027). Et hæc inter mulla ! ' S. Bonavcnt., Stimulus amoris (Opera, ed. Vivis, t. XII, p. 631703); De Imit. Christi, lib. 111, c. 5-6; 5. Fr. de Sales, op. cit., 1. V-X; Scaramelli, Direélorium, Tr. IV, art. 3, c. 3-4; Gay, op. cit., Tr. XII, de la Charité envers Dieu; Faber, The Creator and the Creature, lice redditum, Le Créateur et la créature, 1. II. ’ Matth. XVI, 24. - 3 De Imit., 1. II, c. 11, n. 4. I 444 CAPUT III. 759· 2° Frequenter etiam considerare debemus motiva quæ voluntatem ad divinum amorem inflammare valent. Psychologice ita procedi potest : Deus est amator nostri,— Deus vult a nobis amari, — Deus est infinite amabilis. (A) Deus est amator'nostri. Ab æterno videlicet nos dilexit, de nobis singulis cogitavit, ac nobis benefacere voluit : inter innumera possibilia nos selegit ut ad existentiam perduceret. Tempore opportuno nos creavit, ct quid­ quid entis, quidquid boni nobis inest, in ordine cum naturali tum supernaturali, gratuito et benigne largitus est, ” non ad augendam suam beatitudinem, nec ad acquirendam, sed ad manifestandam perfectionem suam per bona quæ creaturis impertitur1 ”, Cum vero, per peccatum originale, bona supernaturalia amissa fuerint, sic Deus dilexit mundum ut Filium suum unigenitum daret, ut omnis qui credit in eum, eâ fide quæ per caritatem operatur, per eum salvetur. Dilexit nos eo tempore quo per peccatum eramus filii iræ et inimici ejus, et quidem certo prævidens multos fore qui ipsum contemnerent. Jamvero sic nos amantem quis non reda­ maret? — Præterea considerari possunt Christi labores doloresque pro nobis patienter tolerati, præsertim vero ea omnia quæ in horto Gethsemani, necnon in cruce amanter passus est; nonne enim, dum Christum crucifixum contemplamur, cum Ecclesiâ exclamare possumus3: “Omnis enim figura ejus amorem spirat et ad reda­ mandum provocat : caput inclinatum, manus expansæ, pedtus apertum?” Ex amore autem Christi facile ad amorem Dei ascen­ dimus. His aliisque ejusmodi cogitationibus fovetur amor gratitudinis, qui, si nou est amor caritatis, ad eum facile ducit (supra, n. 742). 760. (B) Deus vult a nobis amari : (a) huc enim spedlat præceptum superius expositum, n. 750, quo jubemur Deum amare ex totâ mente, ex toto corde, ex totis viribus : tali enim præcepto, quod est primum ct maximum, luculenter ostendit quanti faciat amorem nostrum, et quam ardenter cupiat a nobis amari. Unde exclamat Augustinus! : “ Quid tibi sum ipse, ut amari te jubeas a me, et nisi faciam irasca­ ris mihi, et mineris ingentes miserias? ” (b) Idem colligitur ex promissist comminationibus, beneficiis et poenis quibus ad * Vaticanum, sess. Ill, cap. 1. - Breviar., in festo Sept. Dolorum, respons. ad i#m leyen-âge, Paris, 1864; C. Richet, Préface de l’ouvrage déjà cité de Maxwell; Gibier, op. cit.; M. de Rochas, Les états pro­ fonds de l’hypnose. DE ACTIBUS RELIGIONIS PRINCIPALIBUS. 537 omnia hujusmodi faéla diabolo tribuenda esse’; nam, ex unâ parte, leges naturæ non solum prætergrediuntur, sed etiam eis sæpe contradicunt; ex alterâ, neque Deo neque bonis angelis adscribi possunt, cum sæpe ridicula, falsa, fidei et moribus contraria, eisdem mixta inveniantur; ergo soli diabolo tribui debent. (c) Inter hæc duo extrema, non pauci inveniuntur catho­ lici qui multa ex his phænomenis legibus naturæ adseribunt, et quædam tantum agenti superuaturali', cujus natura, in quolibet casu, ex circumstantiis, dijudicari debet, juxta leges discretionis spirituum2. Et his assentimur. Cum enim novæ leges naturæ, aut saltem novæ applicationes earumdem quotidie detegantur, et aliunde agentia supernaturalia raro intervenire soleant, tanquam naturale, probabi­ liter saltem, haberi potest fatSium sæpe occurrens, quamdiu contrarium certo moraliter non constat. Quod jam sapien­ ter animadverterat Ferraris 3. 911. 4° Probabilior proponitur opinio. (A) Aliunde sententia, quam propugnamus, clare inferri videtur ex variis 5. Officii responsis de magnetismo. Siquidem, die 23 jun. 1840, 5. C. Officii ad quæstionem utrum magnetismus, generatim acceptus et in se censeri debeat licitus, aut illicitus, respondit : “ Remoto omni errore, sortilegio, explicita aut implicita dæmonis invocatione, usus magnetismi, nempe merus aétus adhibendi media physica aliunde licita, non est moraliter vetitus, dummodo non tendat ad finem illicitum, aut quomodohbet pravum. Applicatio autem principiorum, et mediorum pure phy­ sicorum ad res ct effectus vere supernaturalcs, ut physice explicentur non est nisi deceptio omnino illicita, et hæreticalis” 4. Ex quo patet non omnem magnetismi (idem dic de hypnotismo) speciem condemnari, sed solum eam quâ eiïecfius vere supernaturales, ex * Franco, L’hypnotisme remis à la mode, Paris, 1891; id., La nou­ velle théorie de la suggestion, Paris, 1892; Ch. Illlot, Névroses et possession diaboliques, Paris; Bloud, 1897. J Ita Méric, Le merveilleux et la Science, et in periodico La Revue du monde invisible; Coconnier, L’hypnotisme franc; P. G. Moreau, L’hypnotisme, étude scientifique ct religieuse, Paris, 1891; Guibert, Etude sur l’hypnotisme; Surbled, Spirites et Médiums; id.. Les Fron­ tières du surnaturel; Lescœur, La Science et les faits surnaturels con­ temporains, Paris, Roger, 1900; P. de la Barre, L’ordre de la nature et le miracle; P. Grasset, L’hypnotisme et la suggestion, Paris, 1903; id., Le spiritisme devant la Science, 1904. 3 Ferraris, Prompta Bibliotheca, verbo superstitio. 4 Colleflanea S. C. de Prop. F., n. 1743. 538 CAPUT I. mediis mere physicis, exspeélantur. Quinam vero sint illi effeélus supernaturales declaratur in Encyclicâ 5. Officii, feriâ 4’, die^ojuL 1856 edita et ad omnes Episcopos missa : “ Quanquam generali hoc decreto satis explicetur licitudo aut illicitudo in usu aut abusu ma· gnetismi; tamen adeo crevit hominum malitia, ut negleéto licito studio scientiæ, potius curiosa seyantes magnâ cum animarum jac­ tura, ipsiusque civilis societatis detrimento, ariolandi, divinandique principium quoddam se naétos glorientur. Hinc somnambulismi et clarce visionis, uti vocant,preestigiis mulierculae, gesticulationibus non semper verecundis abreptæ,’ se invisibilia quaque conspicere effutiunt, ac de ipsa religione sermones instituere, animas mortuo­ rum evocare, responsa accipere, ignota, ac longinqua detegere, aliaque id genus superstitiosa exercere ausu temerario præsumunt, magnum quæstum sibi ac dominis suis divinando certo consecuturae. In hisce omnibus, quacunque demum utantur arte, vel illusione, cum ordinentur media physica ad effeélus non naturales, repetitur deceptio omnino illicita, et hcereticalis, et scandalum contra honestatem morum ” ’. 912. (B) Si vero ad particularia descendamus, hæc sta­ tui possunt : (a) Quando agitur de phaenomenis mere physicis, qualia sunt tabularum rotationes, percussiones, motus varii etiam levitationis, agenti præternaturali tribuenda non sunt, nisi certo moraliter constet eadem, ex variis circumstantiis, legibus naturæ evidenter contradicere. Multi siquidem hodie probabiliter putant esse in corpore humano, quarum­ dam præsertim personarum in quibus præeminet nervosum systema, quoddam fluidum, magnetico aut elcétrico fluido analogum, quod exterius projici potest, et in objecta cir­ cumstantia influere, sive contaélu immediato, sive conta&u mediato per ctherem transmisso2; ct ita hypothetice saltem explicari valent percussiones et motus tabularum rotantium. 913. (b) Idem dici potest de phænomenis intelleSlualibus, quæ vires intellectuales astantium ct medii non transcendunt; * Ada S. Sedis, t. I, p. 177; Colledanea, n. 1754. - Ad rem S. Cox, ap. Davis, op. cit., p. 293 : “ La théorie de la force psychique est simplement de reconnaître un fait presque indiscutable sous quelques rapports, mais encore imparfaitement connu sous d’au­ tres. Ce fait établit qu’à une distance indéfinie du corps de certaines personnes, ayant une organisation nerveuse spéciale, il existe une force produisant, sans le secours des muscles, une aélion particulière, capa­ ble de donner un mouvement ou de faire mouvoir des substances soli­ des, et de produire des sons dans ces memes corps. n DE ACTIBUS RELIGIONIS PRINCIPALIBUS. 539 si enim, sub influxu medii, responsa eduntur, non sane pro­ cedunt ex ipsâ tabula, neque necessario ex agente superna­ turali, sed solum ex ipsâ mente personæ quæ, vi fluidi a se emissi, motum tabulæ dirigit. — Ex adverso autem, si phænomena denotant cognitionem rerum quæ captum superant sive medii sive adstantium, agenti supernaturali tribui debent; talia sunt, juxta Rituale Romanum, “ ignota linguâ loqui pluribus verbis, vel loquentem intelligere; distantia et occulta patefacere; vires supra cetatis, seu conditionis naturam ostendere; et id genus alia, quæ cum plurima con­ currunt, majora sunt indicia ”. Ex quo sequitur generatim •non unum cx his indiciis sufficere ad moralem pariendam certitudinem, sed plurima desiderari. Quoad locutionem linguæ ignotœ, non satis est, in statu febrilis excitationis, quædam verba recitare quæ olim audita sunt, sed necesse est ut quis indubitanter ostendat se subito didicisse aut vere intelligere linguam quam minime noverat. Quoad distan­ tia et occulta, non sufficit ea conjeéturare, aut etiam de eis aliquid videre in statu quodam hyperestesicel; sed, si distincte manifestantur res quæ nonnisi revelatione aut inspiratione cognosci valent, prout sunt secreta cordium, eventus futuri, ct quidem non conjecturaliter, sed cum cer­ titudine, id agenti supernaturali adseribendum est. Quisnam autem sit hujusmodi agens, definiri nequit nisi ex omnibus adjunétis, cx objecto, fine, circumstantiis, investigando utrum hæc omnia ad bonum an ad malum tendant. 914. 5° Practicæ conclusiones. Quidquid est de naturâ et causâ horum phænomenorum, hæc in praxi statuenda videntur : (A) Sedulo fideles avertendi sunt ab usu magnetismi, hypnotism i ct spiritis mi, meræ curiositatis causâ; nam ple­ rumque nervosum systema perturbat, atque viam parat neurasthenia! ct hysterice, dc quibus supra, n. 130-131; præterea superstitioni favet, mentemque avertit a veræ religio­ nis praxi, quatenus videlicet ii, qui his rebus extraordinariis sunt addiéli,9 ordinaria vitæ christianæ officia negligunt 00 ’ Quædam enim faci a tclcpathia aut clara visionis, quæ transitorie occurrunt, in statu hyperestesia (id est abnormalis sensibilitatis), non sunt indicia omnino certa supcrnaturalis interventus. 540 CAPUT I. utpote nimis communia; haud raro dissidia ititer personas et familias excitat, suspiciones vel diffamationes spargendo; quandoque etiam bonis moribus nocet, in quantum juniores diversi sexûs his conventibus adsunt, et a medio quaerunt responsa minus honesta. 915. (a) Hinc, die 1’ Julii 1841, illicitus declaratus est magnetismi usus, prout exponebatur ab Episcopo Lausanensi; hæc autem inter alia exponebatur' : persona magnetizata, quæ plerumque est sexus feminei, de suo absentiumque penitus ignotorum sibi morbo inter­ rogata, licet evidenter indoéta res anatomicas accuratissime enun­ tiat; morborum internorum in humano corpore, qui cognitu definituque peritis difficillimi sunt, causam, sedem, naturam indigitat, eorumque progressus, variationes, et complicationes evolvit, idque propriis terminis; sæpe etiam didtorum morborum diuturnitatem exaéle pronuntiat, remediaque simplicissima et efficacissima præcipit. Absentis personæ, dummodo cincinnus ex ejus cesariead pal­ mam magnetizatæ admoveatur, confestim declarat cujusnam sint capilli, ubinam versetur nunc persona ad quam pertinent, quid agat, et circa ejus morbum disserit haud aliter ac si, medicorum more, corpus ipsa instrospiceret. Oculis velatis librum, vel manuscriptum apertum vel clausum, capiti vel ventri impositum legere potest. — Merito quidem talis magnetismi usus prohibitus est, cum, ex expo­ sitis, sit valde periculosus, et vel fraudi, vel diabolo tribui possit; in utroque casu, decipiuntur simplices, ad vanas superstitiones proni efficiuntur, et, dum curari intendunt, graviores morbos con­ trahere possunt. ' ■ 916. (b)Usus hypnotismiindiscriminatuspariterillicitusest, quia, fatentibus medicis, nisi caute adhibeatur a viris hones­ tis peritisque, eadem fere pericula inducit ac magnetismus in ordine tum physico2 tum morali, quatenus videlicet hypnotizatus, usum rationis per aliquod tempus amittens, totus pendet, quoad propriæ activitatis exercitium, ab hypnotizantis nutu ejusque dominio subjacet. Si vero intra pro­ prios limites,absque ullâ intentione occulta futuraque temere cognoscendi, a medicis aut physiologistes, peritis simul ac ho­ nestis, cum debita cautione adhibeatur, et gravi de causâ, non est per se illicitus3. Nam, secundum catholicos qui ea inve­ stigarunt, phaenomena hypnotica, quæ certo constant, vires ordinis naturalis praetergredi non videntur; aliunde tempo’ Integrum postulatum habes apud Gtiry-Ballerini, n. 280. 3 Grcvtsel, L’hypnotisme, p. 352-369; Coconnier, «»p cit., p. 155-158. 3 Lchmk., n. 994, not. 1; Ball. P.y n. 365; Coco tinier, p. 260 sq. DE ACTIBUS RELIGIONIS PRINCIPALIBUS. 541 ranca privatio usûs rationis gravi de causâ permitti potest, prout revera permittitur sopor per ætherem inductus ; abu­ sus autem, qui exinde oriri valent, debita cautione praecaveri possunt; imo quædam utilitas c prudenti hypnotismi usu oriri potest, non solum quoad morborum curationem, sed etiam quoad pravorum habituum correctionem : experientia enim constat quosdam juvenes, ebrietati ac luxuria: deditos, mentali suggestione prudenter adhibita, fuisse aliquatenus corrcétos ». Hypnotismus igitur non est per se illicitus, sed, utpote periculosus, nonnisi caute adhibendus. — Ceteroquin boni effectus superius descripti prudentius, absque nervo­ rum perturbatione, per suggestionem in statu vigiliæ pro­ ducuntur2. 917. (c) Spiritismus autem, seu spirituum evocatio,quando revera contingit, est superstitio sub gravi illicita; spiritus enim boni hominibus apparere non solent, nisi a Deo mit­ tantur ad ejus gloriam promovendam; si igitur quandoque spiritus humanæ curiositati favere videantur, certe non sunt boni, sed mali; hinc fideles hortari oportet ut nullâ ratione, ne quidem ex curiositate, conventibus assistant ubi spiri­ tism) phænomena exhibentur : “ I lortamurquc eos in Christo, ut nullâ, vel indireétâ ratione, spiritisme faveant, et ne qui­ dem ex curiositate ejus circulis unquam adsistant. Qui domum enim diaboli ingrediuntur, o 9 timeant ne machinationibus ejus decipiantur imperioque subjiciantur ”3. 918. (B) Si vero agitur dc peritis viris, qui psychica ct biologica phænomena scientifice expendere volunt, ut, in quantum fieri potest, leges naturæ melius cognoscantur, ea sane experimenta perficere possunt quæ necessaria sunt ad scicntificam rei investigationem, dummodo non quæratur supcrnaturalis interventus, et modestiæ atque sanitati medio­ rum provideatur. ’ Coconnier, op. cit., p. 215 sq. — Revera 0'. Officium, 26 jul. 1S99 {Colled., t. II, n. 2061) respondit nova experimenta tolerati posse, præmissâ protestatione nullam partem haberi velle in iaclis præternaturalibus, modo absit periculum scandali, et non agatur de faClis quæ certo naturæ vires praetergrediuntur. - Cfr. Grasset, La Psychothérapie, in Revue des Deux .Mondes, 15 sept. 1905, p. 350. — 3 Cone, lialtim. II, n. 41. 542 CAPUT I. § II. De peccatis irreligiositatis1. Peccata irreligiositatis committuntur contra Deum ipsum, aut contra res sacras. Ad prius genus referuntur blasphemia et tentatio Dei; ad posterius, sacrilegium et simonia : de quibus seorsim dicendum. I. De blasphemia. 919. i° Notio. Blasphemia in genere est contumelia Deo illata. Aliquando interne tantum concipitur, et, si consen­ sus accedit, jam vere incurritur blasphemiæ malitia2. Sæpe autem aliquo sensibili signo exprimitur, locutione aut facto, v. g. contra coelum sagittam jaciendo, vel sclopctum explodendo, aut crucifixum conculcando. Magis tamen proprie blasphemia dicitur locutio contumeliosa in Deum; hinc si pœnæ ecclesiasticæ contra blasphcmiam feruntur, hanc solum attingunt, nisi contrarium explicite dicatur. Itaque vere blasphemat quicumque vel negat aliquid de Deo quod ei convenit, vel asserit te eo quod ei non convenit; in utroque enim casu contumelia ei infertur, v. g. si dicitur Deum esse crude­ lem, vel negatur eum esse omniscium, omnipotentem. Conse­ quenter blasphemiæ reus est qui creaturce tribuit quod soli Deo convenit, quia indireéle negatur infinita Dei perfeélio, quæ creatu­ ris incommunicabilis est; v. g. si quis diceret : id facere possum æque ac Deus; — aut qui nonnisi ironice, seu cum contemptu de Deo ejusque attributis loquitur, aut de Verbo incarnato, v. g. : vicisti, Galilæe; — qui aliquid contumeliosum profert contra res divinas aut sacras, aut contra B. Virginem vel sanélos, in quantum hi sunt amici Dei : tunc enim injuria ultimo refertur in Deum. 920. Blasphemia proinde distinguitur ab imprecationibus vel maledictionibus, quæ contra creaturas rationales aut irrationales proferuntur, sine relatione ad Deum, v. g. quando Job maledixit diei nativitatis suæ, David maledixit mon­ tibus Gelboe, aut quando nobis aut proximo maledicimus. Hæc possunt esse quidem peccata iræ, aut fraternae caritati opposita, sed contumeliam Deo non inferunt. 1 5. Thom., 2. 2®, q. 13 et q. 97-100; Suarez, op. cit., Tr. Ill, 1. I, 1II-IV; Billuart, diss. VIII, X-XI; .S’. Alphons., lib. IV, n. 29-132; Ball. P., n. 369-531; Lehmk., n. 364-404; Noldin, n. 171-208. -“Si consistat tantum in corde, est cordis blasphemia; si autem exterius prodeat per locutionem, est oris blasphemia”. (5. Thom., 2. 2«, q. 13, a. I.) DE ACTIBUS RELIGIONIS PRINCIPALIBUS. 543 Ita multo probabilius imprccatoriæ, sed non blasphematoria·. sunt hæ aut similes locutiones : Deus damnet me, Deus damnet te, diabo­ lus rapiat te, in infernum vade, etc.; secus autem, si quis diceret aut significare vellet : Deus sit damnatus, quod tamen raro admo­ dum contingit'. Pariter a blasphemia distinguuntur locutiones, quibus in vanum sumitur Dei nomen, etiamsi praecedantur voce sacrum (v. g. sacrum Dei nomen!)', aut verba, quæ ex se blasphema sunt, sed, ex com­ muni aestimatione, ut talia non habentur, sed solum ut iræ mani­ festatio contra personas aut irrationales creaturas (v. g. mille deos!). Plerumque enim qui talia asserunt, minime intendunt aliquid con­ tra Deum proferre, sed solum suam indignationem exprimere’. 921. Unde, in his omnibus, maxime attendi debet intentio et affcclus loqucntis : si vere intenditur injuria et inhonoratio Dei, habetur blasphemia; secus, erit quædam imprecatio, quæ sæpe a mortali excusatur, quia ex motu indignationis oritur imperfecte deliberato. In dubio utrum aliqua locutio sit blasphema necne, ait S. AIphonsus (n. 130), minime ut blasphemia sumenda est. Attamen sedulo vitandæ sunt hujusmodi locutiones, utpote indecoræ, viro honesto indignæ, inordinati iræ mo­ tus, haud raro caritati oppositæ. 922. 2° Blasphemiæ malitia. (A) Omnis blasphemia proprie dicta est peccatum ex toto genere suo mortale, (a) In antiquA lege, blasphemia morte plectebatur1*3 : “ Homo qui maledixerit Deo suo, portabit peccatum suum; et qui blasphemaverit nomen Domini, morte moriatur : lapidibus opprimet cum omnis multitudo, sive ille civis, sive peregri1 Quod fuse exponit E. Brahm, Dissertatio de formula *‘G. V. D., Deus damnet me”, Bruxelles, 1904. ’ Ad rem Gousset, Théol. Morale, t. I, n. 459-460 : “ Ce n’est point un blasphème, ni un péché mortel, de prononcer, soit de sang-froid, soit dans un mouvement de colère ou d'impatience, le mot de sacré, qu’on emploie le plus souvent avec certaines expressions grossières, plus ou moins injurieuses au prochain... Ce n’est point non plus un blasphème proprement dit de prononcer en vain le saint nom de Dieu, en disant par exemple : Nom de Dieu! sacré nom de Dieu! Ces mots qu’on profère le plus souvent dans un mouvement d’impatience, ne sont point contre Dieu dans l’intention de celui qui se les permet, mais contre les hommes, les animaux ou les êtres inanimés à l’égard desquels on se livre à la colère”. 3 Levit., XXIV, 15-16. 544 CAPUT I. nus fuerit Sub novâ lege, blasphcmia recensetur inter gravia peccata quæ fugienda sunt1 : “Nunc autem depo- . nite et vos omnia : iram, indignationem, malitiam, blasphcmiam, turpem sermonem de ore vestro ”. — Quare Patres tanquam gravissimum illud reprobant; ita 5*. Hieronymus scribit2 : “Nihil enim horribilius blasphemiâ, quæ’ponit in excelsum os meum... omne quippe peccatum comparatum blasphcmiæ, levius est (b) Revera blasphcmia directe opponitur religioni, quâ reverentiam et honorem Deo reddere tenemur; ideoque, quando est plene deliberata et libera, parvitatem materiae non admittit. 923. (B) Blasphcmia hereticalis et imprecatoria specialem malitiam addunt blasphemiæ simplici, (a) Hæreticalis si­ quidem dicitur ea quæ hœresim compleélitur, ideoque non solum religioni, sed etiam fidei adversatur; v. g. si quis dicat : Deus est crudelis tyrannus, (b) Imprecativa ea est quâ Deo exoptatur malum, ac consequenter tum religioni tum caritati opponitur; v. g. si quis dixerit : Pereat Deus, malediPlus Deus! (c) Attamen blasphcmia, quamvis in se gravissima, haud raro veniale est peccatum ex dcfcftu advertentice&ut pleni consensus, v. g. quando in æstu passionis blas­ phema verba proferuntur absque sufficienti mentis attentione. 924. 3° Remedia contra blasphemiam. (a) Si agitur de verâ blas­ phemiâ, quæ turn ex irreverentia erga Deum, tum ex irâ procedit, ambo hi radices evelli debent : serio videlicet cogitandum est quam insulsum sit injuriam et contumeliam ei inferre, qui,-propter suam infinitam bonitatem, supremum honorem meretur3, et, præ suâ omni­ potentia, blasphemantes diris potest affligere suppliciis. Ad iram autem vincendam, adhibeantur remedia superius exposita, n. 534-537. (b) Si agitur de blasphcmiis improprie dictis, seu de impreca­ tionibus, plerumque ex irâ aut longa consuetudine oriuntur. Qua­ propter iracundia pariter frenetur, — ct consuetudo consuetudine vincatur, utendo videlicet aliis verbis prorsus innocuis, usquedum ira tandem deponatur. Ceteroquin consuetudo serio ac sincere retraéletur : tunc enim verba, quæ subito ex vehementi affeétu pro­ cedunt, non imputantur ad peccatum, saltem grave. * Coloss., III, 8. ’ 5. Hieron., in Isaiam, 1. VII, c. 19, P. L., XXIV, 247. 3 Cur nomen Dei sit reverendum et quam sedulo vitanda sit blasphemia, lucide exponit J/. d'Hulst, Carême 1903, p. 111-122. — DE ACTIBUS RELIGIONIS PRINCIPALIBUS. 545 II. De tenlatione Dei. 925. i° Notio. Tentatio Dei est ditium vclfaclum,c\uo sine justà causa, a Deo temere exspeftamus aliquem effetium insolitum. Tentare siquidem est de aliquo experimentum sumere; quod fit verbis, faélis, aut alicujus facti omissione. Verbis tentamus Deum, quando ab eo aliquid temere petimus, intentione ejus scien­ tiam. potestatem vel bonitatem explorandi; fallis, aliquid agendo cum intentione divina attributa explorandi, v. g. si quis ex altâ turri se projicit, experiri volens utrum Deus ipsum salvare velit necne; omissione alicujus faéti, ea scilicet praetermittendo quæ pru­ dentia exigit ad intentum eiïeétum consequendum, v. g. omnes medicinas respuendo in gravi morbo, aut concionem habendo, absque ullâ præparatione, temere exspeétans sibi conceptus et verba divinitus esse suggerenda. 926. Tentatio Dei ex triplici præsertim causâ oritur : (a) ex incredulitate, quando quis de aliquâ perfeélione Dei vere dubitat; v. g. quando Judæi crucifixo dicebant1 : “Si filius Dei es, descende de cruce”; aut quando impii dicunt : si Deus existit, nunc tempus est ut suam potentiam osten­ dat me occidendo; Ib) ex temeritate vel curiositate, si quis, de potestate Dei non dubitans, explorare vult num id facere velit, v. g. si quis, realem Christi præsentiam sub speciebus eucharisticis firmiter tenens, nihilominus postulat ut in hostia consecrata divinus infans appareat; (c) ex prosumftione, si quis, etsi nolens Dei potentiam aut bonitatem explorare, ab eo indubitanter exspeélat, sine sufficienti ra­ tione, aliquod miraculum, v. g. graviter ægrotans medi­ cum rejicit, sanationem exspeétans a Deo, aut si sacerdos, ad convertendos peccatores et incredulos, aliquod miracu­ lum patrare promittit (excluso casu specialis inspirationis). Non datur autem tentatio Dei in his aut similibus canibus : si m re gravi, post adhibita ordinaria media ad Dei voluntatem cognos­ cendam, et, manente dubio, aliquod signum humiliter quæritur quo Dei voluntas innotescat ; vel si, ex juxtà gravique causa, conditionaliter petitur miraculum; si quis, intuitu magni boni,se exponit gravi periculo, sperans Deum sibi propitium fore: tunc enim, prop­ ter gravem rationem, merito speratur divinum auxilium. 927. 2° Malitia. (A) Tentatio Dei, quæ· incredulitatem involvit, est peccatum, mortale ex toto genere suo, cum aliquam * Matt., XXVII, 40. Theol. Mok II. i3 546 CAPUT I. veritatem fidei in dubium revocet, et aliunde contemptum Dei importet, ejus potentiam aut bonitatem, absque ratione, explorando. (B) Tentatio Dei, ex temeritate, curiositate aut prœsumptione orta, est peccatum ex genere suo grave, quia aliquem Dei contemptum supponit; sed sæpe parvitatem materiæ admittit, ob parvitatem periculi cui agens se exponit, v. g. si in levi morbo quis medicinam respuit; sæpe etiam excu­ satur a mortali, ob ignorantiam, inconsiderationem, bonam fidem, etc. In praxi, ad vitandum hujusmodi peccatum, fidelibus inculcan­ dum est Deum juvare eos qui proprias vires strenue et indesinenter exercent, simulque humiliter ac fiducialiter divinum implorant auxilium. Totis igitur viribus agamus, mediis utentes cum natu­ ralibus tum supernaturalibus, totamque spem in Deo reponamus : ipse providebit. 928. 30 Corollarium. Exinde sequitur minime probanda esse, excluso casu divinæ inspirationis, illa tentamina quæ olim judicia Dei vocabantur, ut transitus per ignem ad innocentiam alicujus probandam : tunc enim petitur miraculum sine necessitate. Olim quidem cum bonâ fide usurpata fuerant; sed postea jure canonico prohibita sunt, et merito quidem, cum alia sint media veritatem detegendi *. III. De sacrilegio. 929. i° Notio. Sacrilegium proprie dicitur violatio, scu indigna traflat io, rei aut personœ sacrœ, quatenus sacra est. (a) Sacra autem dicitur res aut persona, quæ Dei vel Ecclesia aufloritate ad cultum divinum deputata est : ad hoc igitur non suffi­ cit propositum aut votum privatim faétum. (b) Ad sacrilegium requiritur ut res aut persona violetur quatenus sacra, id est præcise sub eo respeétu quo Deo consecrata fuit. Ita sacerdos fornicando sacrilegium committit, quia consecratus est ut continenter viveret; non committit vero sacrilegium blasphemando, superbiendo, irascendo, quia ad hæc peccata vitanda non est spe­ cialiter dçputatus. 930. 2° Species. Triplex distinguitur sacrilegium : per­ sonale, reale ct locale, prout violatur persona, res aut locus. (A) Personale sacrilegium est violatio personæ sacræ. Persona autem fit sacra ratione statûs clericalis, aut ratione ’ Vacandard, Etudes de critique, Paris, 1905, ch. 4. DE ACTIBUS-RELIGIONIS PRINCIPALIBUS. 547 voti castitatis in solemni religione emissi . * Qui votum pri­ vativi aut in simplici congregatione emisit, posteaquc castita­ tem violat, peccat quidem contra religionem, violando fidem Deo datam, ideoque circumstantiam voti accusare debet, sed probabilius non committit sacrilegium proprie ditium, cum non sit persona sacra ex Dei aut Ecclesiæ auéloritate. Tribus modis sacrilegium personale committi potest : (a.) violentas manus injiciendo in clericum aut religiosum, contra privilegium cano­ nis ; (b) usurpando jurisdiPlionem in personas ecclesiasticas, ubi immunitas ecclesiastica adhuc viget, v. g. clericos trahendo ad tri­ bunal saeculare, contra privilegium fori, aut eosdem militiæ adseribendo, contra privilegium immunitatis; (c) peccato luxuria com­ misso sive a personâ per castitatem Deo consecratâ, sive cum eâ; unde, si utraque sacra est, duplex sacrilegium utrimque committi­ tur. Juxta communem et veram sententiam, persona sacra commit­ tit sacrilegium non solum per peccata externa, sed etiam per peccata mere interna contra castitatem, dummodo verus consensus eisdem praebeatur. 931· (B) Sacrilegium reale est illud quod versatur circa res sacras. Jamvero res possunt esse sacræ quadruplici modo : — (a) Ex ipsâ institutione divinâ, qualia sunt sacramenta, quae indi­ gne ministrari aut recipi nequeunt sine sacrilegio, ut fusius decla­ ratur in Tr. de Sacramentis. Ex hoc capite sacrilegium etiam incurritur, si scienter et volenter sacræ species tempore opportuno non renovantur, cum corruptionis periculo; si irreverenter tangitur aut traClatur sacra eucharistia, etc. Item si sacra Scriptura verba deridentur aut ad inhonestos usus adhibentur. (b) Ex consecratione vel benediflione, sacra sunt quæ Ecclesiae pre­ cibus sanctificantur, prout sunt ædes sacræ, altaria, vasa sacra, aqua baptismatis, chrisma et olea sanéta, vestes liturgicæ in sacris func­ tionibus adhibitae, aqua et res benediôtæ. Sacrilegium proinde committunt qui his ad usus profanos et indecentes utuntur,vel cum contemptu et irrisione’ (c) Ex reprasentatione, sacræ dicuntur imagines Christi, B. Mariæ ' Quidam addunt votum etiam privatum, et a fortiori votum simplex, in Congregatione emissum,efficere personam voventem sacram,ideoque ejus violationem esse sacrilegam. Quod quidem probabile est, sed contrarium tenet probabilior opinio, quam propugnat Ballerini-Palmieri, n. 386-390, cum audoribus ibi allegatis. ’ Sacrilegium etiam committunt qui ecclesiam polluunt; de quo vide Canonistas, præsertim JfrtZ/y.Præleô. de Locis sacris, Parisiis, 1904, n. 30-40. 548 CAPUT I. et Sanétorum, cruces, etiam non benediôlæ. Huc etiam pertinent sacræ reliquiæ, quæ non solum in memoriam revocant sanétos, sed etiam olim anima sanélâ informatie sunt. Sacrilegi sunt ergo qui his irreverenter utuntur. (d) Ex destinatione, sacra appellantur bona ecclesiastica, cum mobilia tum immobilia, quæ ad sacros aut pios usus deputantur, quando jam ab Ecclesia in hunc finem acceptata sunt, proindeque non solum ea quæ ad divinum cultum inserviunt, sed etiam ad sustentationem ministrorum, fabricam ecclesiæ, ecclesiastica hospi­ talia et xenodochia, etc.; imo quæ in ecclesia deposita vel in pignus tradita sunt. Sacrilegi igitur sunt qui injuste hæc bona invadunt aut usurpant. Si quis autem furatur in ecclesiâ rem quæ ad priva­ tum pertinet, minime vero ad ecclesiam, probabilius sacrilegium non committit'. 932. (C) Sacrilegium locale est violatio loci sacri ; æquiparatur proinde sacrilegio rcali, cum locus sacer sit res; de eo tamen speciatim agitur, ob speciales difficultates quæ in hâc materiâ occurrunt. Locus sacer proprie dicitur qui auftoritate episcopali ad divinum cultum deputatus est, v. g. ecclesiæ, coemeteria, oratoria publica, non autem privata. Latiore sensu sacer etiam vocatur locus ad usum pium, auéloritate Ecclesiæ deputatus, ut palatium episcopi, domus parochialis,semina­ rium, monasterium; non autem locus privatA audoritate ad opera pia destinatus. Contra locum lato sensu sacrum non committitur sacrilegium, nisi violando jus asyli, ubi adhuc viget2 : tunc incurritur excommunicatio lata; sen­ tentia?, R. Pontifici reservata, ab iis qui immunitatem asyli ecclesiastici ausu temerario violare jubent aut violants. 933. Locus sacer proprie diffus quatuor modis violari potest : (p) Peccatis quibus ecclesia aut cæmclerium polluitur,cté\ maneant occulta, ideoque ecclesia exinde non polluatur, videlicet homicidio voluntario et injurioso, effusione sanguinis humani graviter culpa­ bili, voluntariâ effusione seminis humani, sepulturâ excommunicati vitandi aut infidelis4· (b) Affionibus profanis, quæ cx naturâ suâ, lege ecclesiastica, aut communi æslimatione, dedecent loci samSlitatem, ut sunt mercatus, ’ Many, op. cit., n. 45. — * De quo vide Many, op. cit., n. 47-61. 3 Constit. Apostolicce Sedis, 1S69; conditiones requisitas ut hæc pœna incurratur lucide exponit Many, op cit., n. 56-57. 4 Many, op. cit, n. 30-40 ct n. 147. , DE ACTIBUS RELIGIONIS PRINCIPALIBUS. ludi, convivia, vanæ confabulationes, sæcularcs conventus, judicio rum strepitus, etc., nisi urgens necessitas excuset. Aliquando tamen permittuntur litteraria aut musica exercitia, præsertim quando ad fovendam religionem tendunt; toleratur pariter venditio cereo rum aliorumque ad devotionem excitandam spectantium, sed, in his omnibus, cavendum est ne domus Dei fiat domus negotiationis. (c) Furto rei sacra, sensu superius exposito; pariter incendio aut elïraélione loci sacri. (d) AClionibus, quibus jus asyli violatur, ubi adhuc viget. Cetera peccata, in loco sacro commissa, non contrahunt malitiam sacrilegii gravem, in confessione necessario explicandam; sed ali­ quam specialem indecentiam præ se ferunt, ob circumstantiam loci sacri, et ita venialem sacrilegii malitiam induunt. 934· 3° Malitia sacrilegii. A) Sacrilegium est pecca­ tum mortale cxgenere suo contra religionem. Qui enim indi­ gne traétat rem sacram, quatenus sacra est, eo ipso Deum ipsum offendit, cui res dedicatur. — Peccatum est grave ex genere suo, quia præceptum religionis sub gravi obligat. Attamen dari potest parvitas materiae, ex eo quod res sacra magis aut irreverentia comO remote divino cultui inservit, 9 missa, omnibus attentis, levis censetur. Unde, ad judicandum de gravitate peccati, tria præsertim attendi debent : (a) sanPlitas personæ, rei, vel loci : eo gravior est culpa quo persona aut res magis proxime Deo dicata fuit; (b) aftio sacrilega, quæ gravior est, si major committitur irreverentia, ex communi piorum aestimatione; (c) intentio agentis, qui irreverentiam plus minusve directe, plus minusve distincte, intendere potest. IV. De simoniâ. 935- i° Notio. Simonia(sicdi Reg. juris 42* in Sexto. DE AGTIBUS RELIGIONIS SECUNDARIIS. 563 (b) Juramentum promissorium interpretandum est secundum conditiones et restrictiones, quæ subintelliguntur ex natura rei, vel ex principiis juris, aut ex communi prudentû m sensu. Hujusmodi autem restriéliones præcipuæ sunt sequentes : — Si potero, physice et moraliter; — salvo jure superiorum, qui ex justâ causa obligatio­ nem irritare, aut in eâ dispensare valent; — si res non fuerit notabi­ liter mutata : si enim notabiliter mutatur, ad eam non extendebatur intentio jurantis; —si alterfidem servaverit : nam frustra sibi fidem quis postulat ab eo servari, cui fidem a se præstitam servare recu­ sat’; — nisi alter suo jure cedat : cum enim juramentum promis­ sorium in gratiam alterius fiat, et hic possit juri suo renuntiare, ejus voluntati aliquo modo subjicitur; — nisi gravis sit ratio propositum mutandi : si enim exeeutio fieri nequit sine gravi periculo mortis, infamiæ, etc., non antea præviso, jurans se obligare voluisse non censetur. (a). Juramentum servandi statuta alicujus col­ legii, congregationis, officii, etc., intelligi debet de statutis jam editis, non de edendis, — de iis quæ tunc vigent, non de iis quæ in desuetudinem abierunt, aut a majori parte communitatis non ser­ vantur, — et quidem eo modo quo statuta obligant, id est sub gravi, sub levi, aut solum ad poenam, secundum ipsa statuta : juramentum enim non mutat obligationis naturam, sed solum ei vinculum religionis superaddit. (b) J uramentum servandi secretum non obligat quando cessat ipsa secreti obligatio (De Justitiâ, n. 421-425). (c) Juramentum fidelitatis et obedientice alicui Principi aut Gu­ bernio, aut servandee Constitutionis, non obligat nisi secundum sen­ sum communem honestorum; proinde non obligat ad omnia ammo ampleCtenda quæ in Constitutione continentur, sed solum ad nihil illegitime moliendum contra eamdem’. (d) Obligatio, juramento induCla, cessat : cessatione finis, — con­ donatione faCtâ ab eo in cujus gratiam juramentum emissum est, — irritatione vel dispensatione aut commutatione, secundum principia exposita infra, n. 990 sq. 957. Corollaria, IV. De adjuratione. 958. i° Notio et species. (A) Adjuratio, quæ jura­ mento affinis est, dicitur interpositio divini nominis aut rei saerce, quâ quis inducitur ad aliquid faciendum aut omit­ tendum. Differt proinde a juramento, quia Deus non invo­ catur ut testis aut fidejussor, ad confirmandam veritatem, sed tanquam motivum ad efficacius aliquid consequendum. 1 Reg. juris 751 in Sexto. — * De variis juramentis politicis erudite disserit Bouquillon, op. cit., n. 660-714. 564 CAPUT II. (B) Deprecativa est, quando fit per preces, v. g. : “Obsecro itaque vos, fratres, per misericordiam Dei...”'; ita etiam Deus ipse per modum adjurationis aliquando rogatur, v. g. per mysterium sancite Incarnationis luce, per Passionem tuam, etc. — Prceceptiva est, seu imperativa, quando fit imperio seu mandato; v. g, (piando princeps sacerdotum Christo dixit’ : “Adjuro te per Deum vivum, ut dicas nobis si tu es Christus”. — Deus solum deprecative adjurari potest, quia nemo ei imperare potest; dæmon solum imperative, quia de­ precationis non est capax; homo tum imperative tum deprecative, quia cum imperii tum deprecationis capax est. Solemnis dicitur adjuratio, quando fit nomine Ecclesiæ, a minis­ tris specialiter deputatis, ut in exorcismis; privata vero, si privato nomine adhibetur. 959. 2° Principia. (A) Adjuratio non inducit obliga­ tionem religionis in personam adjuratam : non enim ad hoc adhibetur, sed ad excitandum in eâ timorem vel amorem divini nominis, quo facilius et efficacius moveatur ad præstandum quod petitur. Si subditus jam tenetur superiori obedire, debet quidem eidem obtemperare, non vi adjura­ tionis, sed vi præcepti cum adjuratione conjunéli. 960. (B) Ex parte vero adjurantis, quædam conditiones requiruntur ut licite agat; ex hujus enim parte, adjuratio est aélus religionis, qui iisdem dotibus ornari debet ac juramentum : (a) veritate, quatenus adjurans nonnisi veram causam exponere debet : ex hoc capite peccat fiélus pauper qui, per Deum aut Virginem, eleemosynam sine causa petit; (b) justitia, in quantum nonnisi res licita postulari potest; (g) judicio, id est propter rationabile motivum, non autem ex solâ vanitate, aut curiositate., Harum condi­ tionum defeélus est peccatum grave aut leve, prout materia gravis aut levis est. Ita fiélus pauper qui magnam pecu­ niae summam emungit, aut qui petit rem graviter illicitam, mortaliter peccat; venialiter autem, si modicam sollicitat eleemosynam, aut ad peccatum leve inducit. Scholion : de vanâ assumptione nominis Dei. 961. i° Secundum præceptum prohibet ne in vanum assumatur Dei nomen3 : “Non assumes nomen Domini Dei tui in vanum”. Et merito; nomen enim Dei sanélum est, et nonnisi cum debita, reverentia pronuntiari debet. ’ Rom., XII, i. — ’ Matt., XXVI, 63. — 3 Exod., XX, 7. DE ACTIBUS RELIGIONIS SECUNDARIIS. 565 Idem dicendum, servatâ proportione, de vana assumptione nominum sanatorum, cum irreverentia in sanôtos aut res sacras in Deum ultimo redundet. Hæc vana divini nominis appellatio oritur præsertim ex duplici causâ : ex ira, et ex levitate vel consuetudine. (A) Ex ira, quando ex animi commotione dicitur v. g. : nomen Dei, mille nomina Dei! Plerumque ista usurpatio peccatum ve­ niale non excedit, quia ex subitâ et parum deliberata commotione procedit; mortale tamen esse posset, propter deliberatum Dei con­ temptum, aut scandalum. 962. (B) Ex levitate, aut consuetudine, quando sine causa nomen Dei frequenter in conversatione adhibetur, v. g. : Mi Deus! Magne Deus! Bone Jesu! Dulcis mater Dei {sweet mother of God)! Quæ quidem frequens appellatio a Scriptura reprobatur' : “ Nomi­ natio Dei non sit assidua in ore tuo”; et revera aliquam irreveren­ tiam erga Deum et sanétos præ se fert. Sed culpam venialem non excedit, cum in eâ non appareat nisi levis inordinatio; sæpe etiam omni culpa vacat, propter inadvertendam. 963. 2° Minime vero prohibetur, sed potius commen­ datur frequens invocatio divini nominis ex interno reverentiæ sensu et ex cordis devotione. Ita in Scripturis prophetæ sæpius dicunt : Vivit Dominus; ita et hodie pii christiani sese invicem his verbis salutant : Laudetur Jesus Christus!' Quapropter cum Catcchismo C. Tridentiiii* * concludere licet : “Deinde divinum nomen veneramur et colimus, cum officii et religionis causâ divinas laudes celebramus, ac de omnibus rebus tum prosperis, tum adversis illi singulares gratias agimus... Nos itaque, cum animi corporisquc dolo­ ribus cruciamur, cum miseriis et ærumnis torquemur, statim id Deum laudandum omne studium, ct animi nostri vires convertamus, illud Job dicentes3 : Sit nomen Domini benediélum ! ” Art. II. De voto< 964. Per juramentum Deus in testem assumitur eorum quæ asseruntur vel promittuntur; per votum ipsi Deo fit ' Eccli., XXIII, 10; cfr. supra, n. 952. • Catcch., 2um Dccal. præceptum, n. 4. — 3 Job, I, 21. 4 .S'. Thorn., 2. 3æ, q. 88; Suarez, op. cit., tr. VI, 1. 1-6; Billuart, diss. IV; .S*. AJhons., n. 194-262; Bouquillon, op. cit., n. 302-502; Bal!. T., n. 602-710; No/din, n. 209-242; Berardi, Praxis, t. I, n. 489-562; J/. T liais/, Carême, 1893, 4e Conf., p. 131-145; Codex, c. 1307-15· 566 CAPUT 11. promissio; sicut enim hominibus aliquid promittimus, ita pariter et Deo. Promissio autem Domino faéla inter aétus religionis recensetur, quia eo tendit ut eidem obsequium præstet. Dicemus : i° de naturâ voti; 2° de ejus honesta­ te ct obligatione; 3° de cessatione hujus obligationis. § I. De natura voti. Quo melius natura voti intelligatur, ejus notionem ac spe­ cies declarare oportet. 1. Genuina notio voti. Votum communiter definitur deliberata promissio Deo facta de bono possibili ac meliori. Unde ad votum duo præ­ sertim desiderantur : vera promissio Deo faéla, et materia apta : quibus rite expositis, facile intelligetur quænam con­ ditiones ad ejus valorem requirantur. 965. i° Vera promissio Deo facta. (A) Promissio, de quâ hic agitur, est sincera voluntas se obligandi ad aliquid faciendum vcl omittendum; differt proinde a mero propo­ sito, seu intentione aliquid agendi quæ elicitur absque volun­ tate veram obligationem assumendi. Fideles aliquando dubitant utrum propositum, an votum emiserint; ad quod dubium solvendum, attendi debent non solum verba quibus usi sunt, sed etiam et præcipue eorum intentio; haud raro enim vox “promitto coram Deo” nihil aliud significat nisi propositum; imo voveo non necessario votum importat; sed, si habetur intentio se obligandi sub pcenâ peccati, habetur votum quæcumque verba adhibita fuerunt ». Si, omnibus attentis, res vere dubia manet, in praxi non adest striéla obligatio votum implendi, quia de ejus existentiâ non constat. 966. (B) Hujusmodi promissio debet esse vera, seu deliberata : nemo enim aliquam obligationem moralem 1 Voluntas adimplendi rent promissam non essentialiter requiritur ad voti existentiam et obligationem, sed requiritur ut votum sit honestum ct religionis aélus; qui enim obligationem contrahere intendit, non autem implere, Deum minime honorat, sed eum offendit, ideoque peccatum committit plus minusve grave, secundum ipsius materiæ gravitatem. DE ACTIBUS RELIGIONIS SECUNDARIIS. 567 sibi imponit, nisi id sincere velit; ad hoc autem requiritur deliberata volitio, ea scilicet quæ ad adum vere huma­ num necessaria est (supra, n. 78-84). Imo, cum votum sit actus ex se gravis, major ad ejus valorem requiritur delibe­ ratio quam ad alios aétus communes; et quo graviores impo­ nit obligationes, eo majorem requirit deliberationem. Atta­ men, ut votum valeat, non necessaria est diuturna ct matura deliberatio, sed solum ea quæ, ex communi prudentum æstimatione, gravitati suscipiendæ obligationis proportionatur. Deficiente autem maturâ deliberatione, obligatio contraéta minus striiia est, et facilius dispensatur aut commutatur Invalida igitur sunt vota emissa a pueris nondum perfeéte sui compotibus, — a semi-ebriis aut semi-dormientibus, — ab iis qui omnino ignorant obligationes quas vota inducunt, aut eas nonnisi imperfefle et confuse concipiunt : in his enim et similibus adjundis, non invenitur deliberatio gravitati obligationis proportionata. 967. (a) Non autem requiriturzz/Ztvz/rt consideratio omnium circumstantiarum rei promissae, sed solum earum quæ mora­ liter ad ejus substantiam speélant. Ita qui religiosa vota emittit, satis clare intelligcns quid substantialiter importent, valide vovet, etiamsi non mature consideraverit omnia onera quæ ex eis naturaliter sequuntur. (b) Neque ad votum requiritur voluntas aftualis atque explicita suscipiendæ obligationis, sed sufficit virtualis ct implicita, dummodo vera. Sufficit virtualis, ea scilicet quæ vere habita fuit, ct adhuc perseverat, quanquam non actu elicita; ita adolescens, qui libere resolvit subdiaconatum suscipere, ct, vi hujus propositi, ordinationem accipit, vere votum castitatis emittit, quod scit huic ordini esse adnexum, etiamsi tempore ordinationis de eo aétu non cogitet; idem dicendum de eo qui religiosam professionem emittit. — Sufficit pariter implicita voluntas, ea scilicet quæ includitur in generali volitionc suscipiendi omnes obligationes tali promissioni adnexas; ita qui statum religiosum vult profi­ teri, eo ipso implicite vovet paupertatem, castitatem et obedientiam huic professioni adnexas, quando sufficienter intellexit hæc omnia in statu religioso includi. 968. (c) Ex quo etiam sequitur voti validitati obesse ea omnia impedimenta quæ aétûs humani libertati nocent : si 569 CAPUT II. DE ACTIBUS RELIGIONIS SECUNDARIIS. penitus destruitur libertas, votum co ipso invalidum est; si minuitur, ita tamen ut vovens libertate gaudeat proportionatâ gravitati obligationis, valet quidem votum, sed facilius in eo dispensatur. i) Ita qui ex errore votum emisit, illud implere non tenetur, si (A) Honesta, seu moralitcr bona; cum enim votum emittatur ad obsequium Deo præstandum, promitti nequit nisi res ipsi grata et accepta. Irritum est igitur votum de re omnino indifférente, nisi ex fine aut circumstantiis bona evadat : sic vovens venialitcr peccat, utpote nomen Dei in vanum sumens; et a fortiori votum de re moraliter mala : sic vovens per se graviter peccat, nisi ignorantiâ aut inconsideratione excusetur (ut sæpe fit), quia supponit rem malam Deo placere posse : quod in se gravem injuriam ei irrogat. Hic quæritur num valeat votum rei bonce, sed ex fine voventis oli­ quo modo malce. (a) Non valet quidem, si intentio prava est causa motiva et totalis voti, quia tunc aélus totaliter malus evadit (supra, 568 error vere est causa voti, ita ut, veritate cognitâ, rem non vovisset; v. g. qui castitatem promittit, nullo modo sciens de qua re agatur, — qui peregrinationem vovet ad sanéluarium quod putat centum milliariis distare, dum revera mille distat, — qui missam vovet pro sanitate patris quem falso audivit aegrotare. — Ex adverso autem error minoris momenti de rei circumstantiis, quarum cognitio votum non impedivisset, hoc non reddit invalidum. Quando agitur de votis religiosis, communiter tenetur ea non invalidari nisi errore circa eorum substantiam versante : cum enim agatur de complexu obligationum, sufficit ut earum substantia suffi­ cienter intelligatur. Si votum invalidum renovatur, quia validum credebatur, per hoc firmius non evadit, quia nonnisi ex errore renovatum est. 2) Votum emissum ex metu gravi, injuste incusso ad votum extor­ quendum, non valet , * quia debita libertate caret, et aliunde Deus acceptare nequit promissionem hujusmodi, ne ipsam injuriam voventi allatam approbare videatur. Secus autem, si ex metu levi’, aut juste incusso, vel non ad extorquendum consensum. Ita vali­ dum est votum ex timore naufragii aliusve periculi emissum : tunc enim non ægre, sed ex animo fit, ad obtinendam incolumitatis gratiam. 9^9· (C) Promissio Deo facia : votum enim proprie difluin est aélus religionis quo præstamus obsequium Deo, cjusque supremum dominium agnoscimus, ct ita ad cultum latriæ pertinet. Aliquando tamen vota dicuntur nuncupari sanc­ tis, id est, Deo in honorem sanélorum, sicut altaria sanélis dicantur, hoc est, Deo in eorum honorem : honor enim cis redditus in Deum ipsum redundat.— Si quis autem dircéle intenderet aliquid promittere ipsis sanélis, non esset proprie votum, sed religiosa promissio, ad cultum duliæ speélans. 970. 2° Materia apta, id est honesta, de meliori bono et possibilis. * Quod inferri potest ex cap. 1 Perlatum, lib. I, tit. 40, necnon ex Trident., sess. XXV, c. 19. ’ Ita semper in votis publicis; in votis autem privatis, si de l'aélo constaret metum, etsi levem, fuisse veram et solam vovendi cau­ sam, probabilius votum non valeret in foro conscientiæ. n. 150); v. g. si quis eleemosynam vovet ut injustitiam feliciter committat : talis enim finis votum malum et impium reddit, (b) Valet autem, si prava intentio est solum causa impulsiva et par­ tialis voti, quia tunc non totus vitiatur aélus; v. g. si quis eleemo­ synam vovet tum ut Deo placeat, tum ut ab hominibus laudetur : non obstante enim vana ejusmodi intentione, aélio bona partim manet, atque Deo offerri potest. — Idem dicendum de conditione mala voto apposita, v. g. si quis pinguem eleemosynam promittit, posito quod ex duello incolumis evaserit; etsi enim duellum sit malum, vitam incolumem servare bonum est, et votum non versa­ tur circa rem malam, scilicet duellum, sed circa incolumitatem, quæ certe bona est. 971. (B) De bono meliori, id est de opere quod sit perfeSlius quam ejus oppositum, omnibus attentis circumstantiis; . cum enim votum fiat ad Deo placendum, ei promitti nequit bonum quod majus bonum impedit : si enim promittitur minus bonum, eo ipso vovens se obligat ad omittendum majus : quod sane Deo placere nequit. Bonum autem melius non solum in se et absolute æstimandum est, sed etiam relate ad voventem et omnia adjunéla. Ita votum nubendi ex se non valet, quia opponitur meliori bono, videlicet virginitati. Sed in specialibus adjunctis matrimonium potest esse materia voti, v. g. si quis, sub spe matrimonii, aliquam virginem corrupit, aut si tale matrimonium est reipublicæ valde utile. Pariter votum non vovendi in se non valet, quia est de minori bono; sed votum non vovendi nisi cum licentia conjessarii est vali­ dum, cum sit aélus prudentiæ. Aflio jam pracepta potest esse materia voti, quia res præcepta bona est; aliunde, ex dicendis, aliquid facere ex voto melius est quam idem sine voto præstare. Attamen non sine ratione vovendum est quod jam sub praecepto cadit, ne ita temere multiplicentur vincula. 570 CAPUT II. 972. (C) De bono possibili, non solum physice, sed moraliter : quia ad impossibile nemo se obligare valet. Quare non valet votum vitandi omnia venialia, etiam semidelibe· rata, cum id sine speciali\)q\ privilegio sit impossibile, ex diélis in Tr. de Gratià, n. 63; valet autem votum vitandi omnia venialia plene deliberata, quia id implere valent, juvante gratiâ, person® firmiter in virtute radicatae; ceteris vero permitti nequit tale votum, cum sit supra earum vires; valet etiam votum omnia mortalia vitandi, sed fragilibus minime consulendum, ne forte illud violando duplex peccatum committant. Cum materia voti debeat esse in potestate voventis, fadtum alie­ num, seu ab alio praestandum, proprie vovere nequimus; ita mater vovere non potest suum filium religionem ingressurum. Si revera tale votum emissum fuerit, ita explicari debet quod animus voven­ tis fuit se obligare ad curandum, in quantum potest, ut alter id præstet; sed hujus libertas integra manet. Vota a civitatibus, monasteriis aut collegiis fadta, non ligant posteros, nisi obligatio aliunde oriatur, puta ex statuto, lege, aut consuetudine vim legis habente. 973- Si materia voti estpartimpossibilis, etpartim impossibilis,ante omnia intentio voventis exploranda est : si utrumque promisit indivisim, seu per modum unius, ad nihil tenetur, quando alterutrum im­ possibile est; secus, si duas res divisim, seu independenter a se invicem, promisit, quia utile per inutile non vitiatur. Si de inten­ tione voventis non constat, præsumi debet ex ipsâ materiâ voti : quando hæc est divisibilis, impleri debet pars possibilis; ita qui decem jejunia vovit, et nonnisi’duo implere valet, ad hæc duo tene­ tur. Si materia est indivisibilis, aut si pars impossibilis est omnino principalis relate ad alteram, nulla subsistit obligatio; ita qui romanam vovit peregrinationem, et nonnisi dimidiam viam peragere valet, ad nihil tenetur; si vero promisit iter pedibus facere (quod non potest), facile vero viâ ferrea Romam adire valet, id sane præs­ tet, cum principalis sit ipsa romana peregrinatio, et modus eundi sit accessorius. II. De variis speciebus votorum. 974. i° Ratione objefti circa quod versatur, votum est : (a) personale, si res promissa est aciio quaedam ponenda aut omittenda, qualis est recitatio alicujus orationis,pcregrinatio, etc.; (b) reale, quando res promissa est direéle aliqua res, voventi externa et pretio æstimabilis, qualis est eleemosyna, donatio calicis, etc.; (c) mixtum, si voti objeélum est simul aétio ct res, v. g. votum adeundi Lauretum, ibique calicem offerendi. DE ACTIBUS RELIGIONIS SECUNDARIIS. 571 2° Ratione durationis, dicitur temporale aut perpetuum prout ad certum tempus aut per totam vitam servandum promittitur. 975- 3° Ratione modi quo fit, vocatur absolutum aut conditionatum, prout fit simpliciter, sine ullâ restriélione, aut aliqua conditione adjeétâ : hujus exemplum habetur, si quis pinguem vovet eleemosynam posito quod talem hæreditatem acceperit. — Si apposita conditio per modum pœnæ infligendae additur, votum est poenale, ut si quis eleemo­ synam promittit, posito quod in tale peccatum relapsus fuerit. 976. 40 Ratione forma et effectuum, votum est publicum quando nomine Ecclesiæ a legitimo Superiore ecclesiastico acceptatur; secus est privatum; — solemne, si ab Ecclesiâ uti tale agnitum fuerit; secus simplex {Codex, c. 1308).— Ad factum quod spectat, Ecclesia tanquam solemnia habet duo votorum genera : votum castitatis in sacris ordinibus emissum, et vota religiosa in iis ordinibus emissa qui ut solemnes ab Ecclesiâ approbati sunt. 977· Inde oritur quæstio, inter canonistas et theologos diu agitata, undenam veniat votorum solemnitas, seu in quo votum solemne a simplici differat. Omnes quidem hodie fatentur hoc discrimen oriri solum ex auctoritate Ecclesiæ, cum neque Christus neque Apostoli aliquid hâc de re sta­ tuerint. Quod ceteroquin declaravit Bonifacius VIII,c. unico de Voto, in Sexto: “Nos attendentes quod voti solemnitas ex solà constitutione Ecclesiæ est inventa”... Ulterius tamen inquiritur utrum hæc solemnitas in sola voluntate Ecclesiæ sita sit, an in aliquo effectu speciali qui, ita statuente Ecclesiâ, solemni voto adnexus fuerit. (a) Juxta S. Thomarn' multosque alios voti solemnitas consistit in quâdam spirituali consecratione, vi cujus persona aut res, voto designata, ab humanis usibus penitus subtrahitur, et ex se irrevoca­ biliter Deo dicatur, ita ut sine sacrilegio in profanos usus converti nequeat, (b) Juxta alios’ vero, discrimen inter votum solemne et simplex est mere externum, et in eo consistit quod Ecclesia longe difficilius solvit vota solemnia quam simplicia. — Priorem tamen ’ 5. Thom., 2. 2®, q. 88, a. 7 et 9; Lehmk., n. 500. ’ Baller. P., n. 603; Noldin, n. 210. 572 CAPUT II. sententiam reéle intelleélam ut probabiliorem habemus; nam, etsi solemnitas votorum ab Ecclesia pendeat, aliquos effeétus ex se permanentes producit qui ex voto simplici non prodeunt : ita aétus votis solemnibtis contrarii non solum illiciti, sed etiam invalidi efficiuntur; v. g. invalidum est matrimonium ab eo contraétum qui solemne castitatis votum emisit. Quod sic declarari potest : sicut, in re civili, solemnes dicuntur contraditis in quibus conficiendis intervenit aufloritas publica, quæ specialem firmitatem eis confert, ob bonum publicum; ita pariter, in re nostra, publica Ecclesiæ audioritas intercedit, ut votis solemnibus, quæ ut talia publice agnoscit, specialem indissolubilitatem concedat; hæc autem indissolubilitas ex eo procedit quod publice, et ex ipsâ auéloritate Ecclesiæ, vota emissa acceptantis ct confirmantis, personae voventes Deo conse­ crantur modo speciali et indissolubili, quoad illos aétus quos facere aut omittere promiserunt. Cetcroquin, cum hæc indissolubilitas ex Ecclesiae auéloritate oriatur, non est ita firma ut non possit in eâ dispensari gravissimi ex causâ. § II. De honestate et obligatione voti. I. De honestate voti x. 978. i° Errores. Protestantes multi, ex eo quod discri­ men inter pra'ccpta ct consilia rejiciunt, contendunt vota de rebus nonpraceptis, ex motivo Deum colendi, esse non solum illicita, sed impia, cum supponant esse opera quædam supererogatoria, quæ minime Deo debentur. Concedunt tamen ■eadem vota licere, si ex alio motivo fiant, v. g. causâ vitandi peccati, vel a sæculi vinculis se liberandi. — Hodie vero non pauci rationaliste et politici omnia vota, præsertim reli­ giosa ct perpetua, ut libertati ac societati nociva reprobant: cum enim homo sit essentialiter mutabilis ct progressivus, nemo suam libertatem abdicare valet, præsertim in perpe­ tuum; aliunde religiosi, paupertatem, obedientiam ct casti­ tatem vovendo, societati non solum inutiles,sed etiam nocivi fiunt : nihil siquidem producunt, aliosque suo exemplo ad otiositatem, sub praetextu contemplationis, trahunt. — Unde pauca præmittemus de honestate et præstantiâ votorum. * Præstantiam votorum religiosorum 5. Thomas vindicavit in duplici opusculo : Opusc. I, Contra impugnantes Dei cultum ct religionem; Opusc. III, Contra pestiferam doélrinam retrahentium homines a reli­ gionis ingressu (Opera, ed. Vivis, t. XXIX). DE ACTIBUS RELIGIONIS SECUNDARIIS. 573 979· 2° Thesis : Vota prudenter emissa, ex motivo Deum colendi, honesta ct laudabilia sunt. (A) \zota, in honorem Dei facta, ipsi accepta esse ct ab eo commendari, ex multis Scriptura textibus constat : Patriarcha vota emittunt, proptereaque ab co benedicun­ tur1; in lege mosaicâ, praescripta statuuntur de votorum adimpletione : “Cum votum voveris Domino Deo tuo, non tardabis reddere, quia requiret illud Dominus Deus tuus : ct si moratus fueris, reputabitur tibi in peccatum. Si nolue­ ris polliceri, absque peccato eris ” 2 Etsi vota non cadant sub praecepto, ut ex præfatis verbis constat, alibi tamen com­ mendantur 3 : “ Vovete ct reddite Domino Deo vestro”. — Sub novd lege, Apostoli exhibentur ut vota persolventes 4; et Patres multi de voto castitatis intellexerunt verba Pauli de junioribus viduis, quæ primam fidem irritam feccrunts. 980. (B) Quare, jam primis Ecclesiæ sæculis, vota in usu fuerunt, præsertim votum castitatis, postcaque tria vota reli­ giosorum. Ita Tertullianus, Cyprianus, Ambrosius, Augusti­ nus, Hieronymus integros scripserunt traétatus de virginitate, quatenus voto firmatur. Audiatur Augustinus alloquens con­ juges Armentarium et Paulinam, qui mutuo consensu votum castitatis emiserant : “ Nunc vero, quia tenetur apud Deum sponsio tua, non te ad magnam justitiam invito (si exhor­ tor ne recedas a voto), sed a magnâ iniquitate deterreo. Non enim talis eris, qualis mansisses, si nihil tale vovisses. Minor enim tunc esses, non pejor; modo autem tanto, quod absit, miserior, si idem Deo fregeris, quanto beatior, si per­ sil veris. Nec ideo te vovisse peeniteat, imo gaude jam tibi non licere, quod cum tuo detrimento licuisset... Felix est necessitas quæ in meliora compellit”6.— Quapropter Eccle­ sia religiosorum vota approbavit, eorum impugnatores dam­ navit 7, ct, contra Protestantes, modo generali votorum honestatem ita definivit8 : “ Si quis dixerit ita revocandos * Gen., XXVIII, 20. , 12. ‘ ATI., XVIII, 1S; XXI — Cfr. X Hic· 4 N. August. Epist. 127 ronymus ad Eustochium de custodia virginitatis, P. L., t. XXII, 394-425. '· Apud Denring, n. 497-499· ’ Trident., sess. VII, De Baptismo, can. 9; Deasing., n. 746. c 574 GAPUT II. esse homines ad suscepti baptismi memoriam, ut vota omnia, quæ post baptismum fiant, vi promissionis in baptismo ipso jam faôtee, irrita esse intelligant, quasi per ea et fidei, quam professi sunt, detrahatur et ipsi baptismo, anathema sit”. 981. (C) Ratio ipsa ostendit vota, prudenter emissa, in gloriam Dei cedere atque voventium * utilitatem (a) In glo­ riam Dei; nam homo, Deo offerens ac promittens rem ipsi gratam ac meliorem, studet ei placere, ejusque supremum agnoscit dominium; quia vero votum implere nequit nisi propriæ voluntati ac voluptati renuntiando, simul offert sacrificium internum et spirituales hostias quibus Deus maxime colitur. — Etiam vota conditionata, quibus aliquid promittitur, si Deus talem gratiam concedat, eum glorifi­ cant, licet minus perfeéte quam vota absoluta; ita enim agnoscitur Deum humanis rebus providere, et ad eum esse confugiendum ut obtineri valeant auxilia opportuna, in rebus temporalibus aut spiritualibus. — Minime tamen com­ mendari debet illa mercenaria animi dispositio, quâ nun­ quam aliquid Deo aut sanélis vovetur nisi ad aliquod tempo­ rale commodum consequendum; multo sane perfedtius agunt qui Deo aliquid absolute vovent, fiducialiter ab eo exspec­ tantes quidquid ipsi placuerit tempore opportuno retribuere. (b) In utilitatem voventium; cum enim humana natura debilis sit et inconstans, multum prodest, in quibusdam adjunct's, ei robur et firmitatem præstare, se ad perfeôliora obstringendo per votum : ita enim voluntas roboratur et firmatur in bono; homo siquidem honorabilis promissa serio facta exsequi, honoris sensu, veluti compellitur; et, si agitur de promissis Deo fadtis, ad ea implenda virtute religionis suaviter et fortiter inducitur; quare omnem fortitudinem adhibebit ad superandas difficultates ac rem exsequendam, et ita vires ejus ad bonum faciendum duplicabuntur. Aliunde Deus iose, in cujus honorem votum emissum est, voventem potenti suâ virtute adjuvare non dedignabitur, et ex hoc capite vires non parum augebuntur. 982. Objiciunt quidem adversarii per vota perimi liber­ tatem, cum ita tollatur moralis potestas inter contraria eli­ gendi. — Retorquetur argumentum; nam idem dici potest de omnibus promissis et contraélibus humanis; his enim DE ACTIBUS RELIGIONIS SECUNDARIIS. 575 restringitur potestas eligendi, cum contrahentes veras obli­ gationes sibi imponant, sive in tempus, sive in perpetuum. — Falso itaque supponunt adversarii libertatem morali obligatione minui aut perimi; ex adverso, eo liberiores sumus quo fidelius ac perfectius nostra officia implemus. Etsi enim potestatem habeamus inter bonum et malum eli­ gendi, hanc non amittimus bonum eligendo, quod naturam nostram perficit, sed eâ bene utimur. Nonne e contra liber­ tas minuitur quando, passionibus et voluptatibus servientes, contra reétæ rationis diétamen, malum appetimus? Libe­ riores igitur sunt qui, passionibus edomitis, frequentius ac perfeélius sua officia adimplent. Jamvero, qui non temere, sed prudenter, nec cito, sed post maturam deliberationem, sponte se obligant ad aliquid melius faciendum, nedum novis vinculis suam libertatem obstringant, liberiores eva­ dunt : nam voluptatibus valedicunt, quo fidelius reétæ rationi ipsique Deo serviant. — Ita certe sentiunt qui, post longam vitam in praxi virtutis impensam, non amplius vehementi passionum impetu ad malum trahuntur1. 1 Quod eloquenter sic declarat M. d'Huist, Carême 1S93, p. 134-136 : “Le vœu ennemi de la liberte? Mais n’apercevez-vous pas l’équivo­ que? La liberté, c’est-à-dire le droit de faire, oui, cette liberté-là, qui n’est qu’un bénéfice, après tout, elle est restreinte par le vœu. Ce qui était permis ne l’est plus. Mais depuis quand est-ce un amoindrisse­ ment moral que de renoncer à un bénéfice? Est-ce que tout ce qui est grand dans le monde des âmes n’est pas fait de cette étoffe? Vou­ lez-vous voir à qui le vœu profite? Regardez qui il contriste. Il con­ triste l’égoïsme, le besoin de jouir, d’accaparer les biens. Ah1 si l’égoïsme n’est pas satisfait, tant mieux; c’est que la vertu triomphe... Le pouvoir de choisir ses aéles, voilà le libre arbitre; et telle est la signification morale du mot liberté. Eh bien, ce pouvoir-là, où s’exerce-t-il, où s’affirme-t-il davantage? Parlez; j’en appelle à vos consciences. Est-ce dans la jouissance permise, ou dans la jouissance sacrifiée? Ah! dans la jouissance permise, je ne suis pas bien sûr d’être libre. Peut-être que je me l’accorde parce qu’elle est permise; alors c’est un aéle bon; mais peut-être que je cède à ses attraits parce qu’elle est jouissance, et alors je ne suis plus libre, je suis traîné. Si je réagis au contraire; si, en remontant le courant de mes convoitises, je dépasse même la ligne du devoir; si je m’aventure, audacieux et fier, dans les parages de la perfeélion; si je fais plus; si, modeste autant que fort, je me défie, dans ma ferveur d’aujourd’hui, de ma faiblesse de demain, et si, pour y couper court, comme ce conquérant espagnol, je brûle derrière moi les vaisseaux du retour et je m’engage par un lien 576 DE ACTIBUS RELIGIONIS SECUNDARIIS. CAPUT II. 983. 3° Corollarium. Opus bonum ex voto failuni, cete­ ris paribus, magis meritorium est quam idem opus sine voto. Quod S. Thomas triplici argumento demonstrat : Ça) vovere est aélus latriæ, seu religionis, quæ est præcipua inter vir­ tutes morales; cum autem actus inferioris virtutis sit melior et magis meritorius ex eo quod imperatur a superiori vir­ tute, opera inferiorum virtutum, prout jejunium, abstinentia, continentia, meliora efficiuntur et magis meritoria quando fiunt ex voto, quia sic imperantur a virtute religionis, quæ ceteris virtutibus moralibus præstat. (b) Qui vovet aliquid et facit, Deo se subjicit non solum quantum ad aélum, sed etiam quantum ad potestatem, ideoque pcrfeélius se subji­ cit; sicut plus dat qui proximo tradit arborem cum frudi­ bus quam qui ei tradit fruétus tantum. (c) Per votum voluntas immobiliter firmatur in bonum, ex superius dictis, n. 982; facere autem aliquid ex voluntate firmatâ in bonum, pertinet ad perfeélioncm virtutis, quæ ex naturâ suâ stabi­ lis est, sicut peccare mente obstinatâ aggravat peccatum. Dixi tamen ceteris paribus ; nam, cum caritas sit omnium virtutum perfectissima, qui ex caritate agit, perfeéliora per­ ficit opera quam qui ex voto, seu ex virtute religionis. Insuper qui non ex voto, sed ex repetitis aétibus eadem efficit ac vovens, aliquando majus meritum acquirit ex majori conatu quem frequentius renovare debet. II. De obligatione ex volo ortâ. 984. i° Principium : Voto inducitur in conscientia obligatio prostandi id quod promissum est; gravitas autem hujus obli­ gationis pendet tum ab intentione voventis, tum a gravitate materio. (A) Ex ScripturA constat vota sedulo implenda esse sub pœnà peccati : “Cum votum voveris Domino Deo tuo, non • volontaire aux actions he'roîques qu’il m’était permis d’omettre; oh! alors, dites si cela vous plaît, que je ne suis plus libre. Je vous répon­ drai, moi, qu’on est libre dans la mesure où l’on fait œuvre de volonté et que j’ai voulu plus fortement que vous, puisque j’ai voulu des choses plus difficiles. Et, si revenant à la charge, vous me parlez de nies chaînes, je vous dirai que je les porte parce que je les ai choisies, et que j’en suis fier, tandis que vous en portez peut-être que vous n’avez pas choisies et dont vous rougissez”. 577 tardabis reddere, quia requirit illud Dominus Deus tuus, et si moratus fueris, reputabitur tibi in peccatum1... Si quid vovisti Deo, ne moreris reddere : displicet enim ei infidelis et stulta promissio... multoque melius est non vovere quam post votum promissa non reddere2. Revera, si promissa hominibus facta servari debent ex virtute fidelitatis, a for­ tiori impleri debent ea quæ Deo fiunt, et quidem ex virtute religionis; fidelitas enim erga Deum, utpote ad divinum cultum speélans, nomine religionis merito decoratur. Verum est quidem promissionem non stricte obligare nisi quando acceptata fuit; sed, ex textibus superius allatis, clare cons­ tat vota, debitis conditionibus vestita, a Deo acceptari, eorumque impletionem urgeri; quare de obligatione quam inducunt dubitari nequit. 985. (B) Gravitas hujus obligationis pendet imprimis ab ipsa intentione voventis : cum enim votum sit veluti lex pri­ vata quam hic sibi imponit, sub gravi aut sub levi, prout vult, sese obligare valet. Pendet etiam a gravitate ipsius materiæ. Attamen, etiam quando agitur dc materia in se gravi, sub levi tantum potest votum emitti. Excipiuntur tamen illa vota, quorum gravitatem Ecclesia ipsa definivit, videli­ cet votum castitatis a ministris sacris emissum, et vota reli­ giosorum : tunc enim legitima auéloritas, ob bonum publi­ cum, manifeste declarat hujusmodi vota non posse fieri nisi sub pœnâ gravis peccati. — Præterca materia in se levis non potest voveri sub gravi, quia intentio gravem obligationem incurrendi, in materiâ levi, non est rationabilis, nec proinde Deo probatur {De Legibus, n. 274). Unde, ut votum sub gravi obliget, duo requiruntur : ut materia sit gravis, et ut vovens intentionem habeat sub mortali se obligandi. — Materia autem gravis censetur ea quæ, si ab Ecclesia præciperetuq sub gravi obligaret, ut assistentia missæ, jejunium,· communio, etc.; quod quidem ex prudentûm æstimatione determinari debet. Quando plures materiæ leves eodem voto promissæ sunt, coalescunt vel non in gravem materiam, prout, ex intentione voventis ut aliquid unum ut res singulares promissæ fuerunt; deficiente hâc inten­ tione, res ex prudentûm æstimatione dijudicari debet. 986. 20 Corollaria. (A) Votum directe obligat solum voventem; cum enim obligatio voti oriatur ex promissione 1 eut, XXIII, 21. — ’ Eccles., V, 3-4. Theol. Mor II. — 19 CAPUT II. DE ACTIBUS RELIGIONIS SECUNDARIIS. libere faélâ, ille solus hâc obligatione ligatur qui earn libere suscepit. Hinc : — faélâ, pars elcéla præstanda est, etiamsi altera pars impossibilis evadat; si vero pars eleéla impossibilis evadit, sine voventis culpâ, hic ad nihil tenetur. 578 (a) Filii non tenentur vota personalia parentum implere, nisi postea hæc vota sua fecerint. Subditi non tenentur exsequi vota a superiore communitatis faéla, vi ipsius voti, nisi eidem consenserint, sed, vi obedientia religiosa, si superior legitime id præcipit Pari­ ter posteri vota majorum vi voti servare non coguntur; sed, si com­ munitas ipsa, per suos legitimos præsides, votum aliquod emiserit, subditi aélus promissos exsequi debent rationepracepti, aut consue­ tudinis vim legem habentis : præsides enim possunt, ob bonum commune, aliquod opus præcipere, quod etiam posteri implere debent; quia vero opus ex motivo religionis injunélum esi, indireck ex eodem motivo a subditis præstandum est. (b) Quando agitur de voto reali, hæredes non ex religione, sed ex justitià, exsequi tenentur, quæ ab antecessoribus defundis pro­ missa fuerant, non tamen ultra vires hæreditatis. Nam votum reale, v. g. promissio alicujus eleemosynæ, est veluti onus ipsi hæreditati annexum; porro hæreditas ad hæredes transit cum suis oneri­ bus. Hi igitur tenentur onera solvere, primum quidem debita justitiæ, postea vero debita religionis, ex voto orta, quæ pia legata præcedunt. (c) Ceteroquin votum personale ab ipso vovente impleri debet, cum afliopropria promissa fuerit; si vovens illud implere nequit, non tenetur id præstare per alium. — Secus dicendum est de voto reali : cum enim res promissa fuerit, vovens potest eam dare sive per se, sive per alium. 987. (B) Votum impleri debet eo modo quo faftum est. Proinde : — (a) Si conditionatum, non obligat nisi impleta conditione. Non licet tamen conditionis exeeutionem fraudulenter impedire; ideoque contra votum peccat qui dolo, vi, minis aliisve injustis mediis hanc exeeutionem impedit; qui vero nonnisi precibus, suasione aut lici­ tis viis prohibet ne conditio apposita verificetur, striélc non peccat, et a voto suo liberatur, cum reipsa conditio impleta non fuerit. Pariter si conditio non proprie, sed solum cequivalenter impletur, probabiliter votum non obligat; v. g. qui ingressum in religionem vovit, si mater vidua secundas nuptias inierit, striéle non tenetur ingredi, si mortua fuerit, etsi ratio appositæ conditionis fuerit matris sustentatio. (b) Si sit disjunctivum, v. g. si convaluero, jejunabo tribus diebus aut viginti nummos pauperibus dabo, optio speClat ad voventem; sed alterutrum exsequi debet. Si, ante eleélionem faélam, una pars impossibilis evadit, absque voventis culpa,probabiliter ad nihil tenetur, quia non remanet facultas eligendi; sed vir pius et hones­ tus alteram partem nihilominus exsequetur. Eleélione autem 579 988. (C) Ad tempus quod speélat, votum impleri debet tempore prcefixo, quin necesse sit id prævenire, etiamsi prævideatur futurum impedimentum; et dilatio notabilis, sine justâ causâ, in re gravi, est per se grave peccatum. Quænam vero sit notabilis dilatio, a multis circumstantiis pendet, a naturâ voti, voventis ætate, periculo oblivionis aut impotentiæ votum in futurum exsequendi : quæ quidem omnia nonnisi ex pru­ dentûm aestimatione dijudicari possunt. Ita qui vovit religionem statim ingredi, et, sine causâ, tribus vel quatuor annis differt, ex se graviter peccat, quia subtrahit notabilem partem obsequii promissi; si vero agitur de piâ peregrinatione, diuturna dilatio non videtur gravis, nisi ex hâc probabile adsit periculum futuræ impotentiæ peregrinationem exsequendi. — Si votum tempore præfixo non est impletum, ejus obligatio cessat, si tempus ad finiendam obligationem appositum est, minime vero si ad eamdem urgendam : de quo pru­ dentes judicabunt, secundum intentionem veram aut præsumptam voventis, aliasque circumstantias. — Si nullum tempus præfixum fuit, quamprimum moraliter votum impleri debet : est enim velut debitum, quod quamprimum solvendum est. 989. (D) Quando agitur de interpretatione voti, hæc præ­ sertim attendenda sunt : (a) Imprimis votum interpretan­ dum est secundum intentionem expressam aut præsumptam voventis, ut ex jam diélis constat. Ita qui vovit se quotannis daturum, per decem annos, centum nummos Titio, ut in âlendâ familiâ hunc adjuvet, tenetur id præ­ stare, etiam mortuo Tu io, si ejus primaria intentio fuit familiæ sustentatio, non autem, si primaria intentio fuit patris levamen ab anxietate in alendâ familiâ. (b) Quando de voventis intentione non constat, votum interpretandum est secundum voti naturam, loci communem usum, aut generalem Ecclesice consuetudinem. Ita qui vovit rosarium recitare, potest id alternatim cum socio recitare; qui vovit jejunium, laéliciniis uti potest ubi hæc viget consuetudo; si vovisti jejunium per mensem, non teneris die dominicâ, cum, ex praxi Ecclesiæ, jejunium hâc die non fiat. (c) Si, omnibus perpensis, de sensu voti remanet dubium, benigniorem partem sequi licet ; nam in rebus odiosis, ad quas refertur voti vinculum, benignior pars sequenda est. Qui igitur promisit eleemosynam, quin quantitatem determinaret, voto satisfacit, dummodo summa erogata non sit ridicula omnibus 580 CAPUT II. attentis; qui vovit calicem, sine determinata qualitate materiæ, non tenetur aureum, sed argenteum offerre potest. Ceteroquin quoad omnia dubia quæ de existentiâ aut extensione voti oriuntur, præ mente haberi debent principia tradita in Tr. dt Conscientiâ, ubi de variis systematibus probabilismi; nec urgenda est impletio voti vere dubii. § I. De cessatione voti ejusve obligationis. Voti obligatio quadruplici modo cessare potest : i° sua naturâ, ex mutatione materiæ aut cessatione finis; 2° irri­ tatione, seu annullatione vel suspensione ab eo qui potesta­ tem habet; 30 dispensatione; 40 commutatione a legitimo superiore. % / 1. De cessatione voti ex ipsa rei natura. 990. Votum, sicut lex, cessare potest ex ipsâ rei naturâ, videlicet ex notabili mutatione materiæ vel circumstantia­ rum, aut ex cessatione finis principalis. i° Ex notabili mutatione materiæ vel circumstantiarum, nempe si res promissa evadit illicita, inutilis aut majoris boni tmpeditiva : res enim cessat esse apta materia voti. Ita parochus qui vovit peregrinationem tali die, si tunc debet graviter ægrotantibus assistere; aut qui promisit subvenire alicui necessitati, quæ jam finem accepit, vel tali die vovit jejunium, quod valde utile opus caritatis impediret. Idem dicendum, quando cir­ cumstantiae ita notabiliter mutantur ut, si vovens mutationem prævidisset, votum non emisisset : tunc enim se obligare non intendebat pro talibus circumstantiis. Sic qui vovit pinguem dare eleemosy nam, posteaque pauper factus est, non tenetur eam largiri; qui pro­ miserat sublevare pauperem, non tenetur ei pecuniam dare, quando animadvertit hunc eadem uti ad sese inebriandum. Ex adverso autem valet castitatis votum, etiamsi postea vehementes insurgant tentationes : hæ siquidem prævideri potuissent, ex communiter contingentibus. 991. 2° Ex cessatione finis principalis ; cum enim votum ordinetur ad finem aliquem consequendum, cessante fine principali propter quem intenditur, eo ipso cessat ratio obli­ gationis. Qui igitur vovit peregrinationem ad impetrandam amici sanitatem, non tenetur votum exsequi, amico mortuo. Cessante vero fine secundario, seu impulsivo, non eo ipso cessat votum, si finis principalis perdurat; qui vovit pium juvenem educare in clericum, ct Titium selegit. ob suavem vocem, non liberatur a voto, si vox minus suavis fiat, quia hic finis est omnino secundarius. 992. i° Notio. Irritatio voti est ejus annullatio aut suspensio ab eo faéla qui potestatem habet dominativam'i in voluntatem voventis, aut materiam voti. Duplex igitur distingui solet irritatio : (a) direfla, seu proprie diéta, quæ est annullatio voti ab eo faéla qui potestatem habet in voluntatem voventis : hæc obligationem in perpetuum sol­ vit, ita ut nunquam reviviscat. Quod sic declarari potest : qui alterius potestati subjacet, non potest absolutum votum emittere, sed solum conditionalum, additâ videlicet tacitâ conditione : nisi superior contradicat ; quare, si revera superior contradixerit, eo ipso votum non obligat, quia adnexa conditio impleta non fuit, (b) Indirefla, seu minus proprie diéta, est suspensio voti ab eo facta qui potestatem habet non directe in ipsam voluntatem voventis, sed in rem promissam : hæc obligationem voti non penitus tollit, sed solum suspendit, quamdiu scilicet materia manet subjeéta voluntati superioris; reviviscit proinde obligatio simul ac hæc materia ejus potestati subtrahitur. 993. 2° Quinam vota irritare valeant? (A) Directe id possunt qui potestatem habent dominativam in voluntatem aliorum : — (a) Pater directe potest irritare omnia vota filiorum ante pubertatem emissa, et probabiliter minorum non emancipa­ torum (Codex, 88, 89). Quæ potestas innititur quidem in jure naturali, vi cujus filii a patre dependent quamdiu judicio immaturi sunt, sed nonnisi ex jure ecclesiastico his præcisis limitibus determinata fuit. Hæc facultas extenditur ad omnia vota ante pubertatem emissa, etiam reservata et in gratiam tertii faôla; imo ad vota post pubertatem confir' Potestas dominativa, quæ dominis privatis competit quead subditos, a potestate jurisdifiionis differt : hæc enim e publico munere oritur, dum illa ex munere privato. Potestas dominativa quandoque a jure naturæ dimanat, ut paterna auftoritas; aliquando etiam a jure eccle­ siastico, ut superiorum religiosorum auifloritas in subditos. ' 582 UAPUT II. mata, nisi hæc firmentur novo voto a priore omnino independente. Idem privilegium competit iis omnibus, quibus de jure inest paterna potestas, nempe tutori, et, hoc defi­ ciente, avo paterno; imo probabiliter, juxta quosdam, matri, si, praesente patre aut tutore nec contradicente, hanc audio* *I * ritatem exercet. (b) Controvertitur num maritus directe irritare valeat omnia uxo­ ris vota post matrimonium emissa. Qui cum S. Thoma 1 affirmant, arguunt ex eo quod vir est caput mulieris, ideoque potestatem habet in ejus voluntatem. Multi tamen negant, quia subjectio uxo­ ris, ex matrimonio orta, non extenditur ultra officia matrimonialia; maritus igitur nonnisi indirecte irritare potest ea vota quæ suis juri­ bus adversantur; quam opinionem ut probabiliorem amplectimur. (c) Superior regularis directe irritare valet omnia vota privata subditorum post professionem emissa .-hi enim per votum obedientiae suam voluntatem superiori subjecerunt in omnibus licitis. Excipitur tamen votum transeundi ad strictiorem religionem, quod, ex jure ecclesiastico -, nemo irritare potest, cum cuique semper liberum sit ad meliora tendere. — Vota novitiorum nonnisi indirecte irritari possunt, cum hi nondum obedientiam voverint. Hæc eadem potestas competit superiorissis monialium quoad suarum subditarum vota. — 5. Pontifex, quatenus est supremus omnium religiosorum prælatus, potest eorum vota irritare; Episcopi eâdem auctoritate gaudent solum quoad religiosos qui ab Ordinario pendent. 994. (B) Ex Codice omnes superiores, qui potestatem ha­ bent in materiam voti, possunt suspendere subditorum vota, quee ipsorumjura kedunt. Ratio est quia, etiam jure naturæ, fieri nequeunt promissionesquæ jura alterius kedunt.Quare:— (a) Maritus irritare potest omnia uxoris vota, etiam ante nuptias emissa, quæ ipsius juribus matrimonialibus adversantur, v. g. votum continentiae, diuturnæ peregrinationis, etc. ; uxor eodem jure poti­ tur, ideoque irritare potest votum habitandi, per longum tempus, longe a conjugali domicilio. (b) Pater irritare potest vota filiorum, etiam puberum, quæ ipsius aut familiæ juribus obstant, v. g. votum longinquæ peregrinationis. (c) Heri, seu domini, irritare valent vota famulorum, quæ eos ineptos reddunt ad debita servitia præstanda, qualia sunt vota quo­ tidie jejunandi aut longum tempus in ecclesiis terendi. 1 5. Thom., 2. 2æ, q. 88, a. 8, ad 3. — Allegatur etiam, ad hanc opi­ nionem confirmandam, Humer., XXX, 7-9; sed hic textus ad legem ceremonialem mos ai cam pertinet, quæ abrogata fuit. ’ Decretal. 1. Ill, tit. 21, c. 18. DE VIRTUTE RELIGIONIS SECUNDARIIS. 583 (d) Pralati regulares irritare possunt vota novitiorum quæ cum regulæ observantia sunt incompossibilia; idem dicendum de omni­ bus superioribus collegiorum quoad vota alumnorum quæ debiiæ obedientiæ impedimentum afferunt. (e) 5. Pontifex et Episcopi possunt a fortiori irritare subditorum vota cum justis eorum praescriptis incompossibilia. 995. Notandum. Ad validitatem irritationis, in his aut ejusmodi casibus, nulla ratio requiritur, quia superior qui votum irritat sibi submissum, utitur jure suo. Imo/irw nulla ratio requiritur ad licitum hujus juris exercitium, quoties verificantur conditiones superius expositae. — Sed, in praxi, vix a peccato excusari potest qui, absque ulla ratione, vota subditorum irritaret, quia irrationabiliter eorum spirituale bonum impediret. Ex Codice, c. 1315, vota ante professionem religiosam emissa suspenduntur, donec vovens in religione permanserit. III. De dispensatione voti. 996. i° Notio et conditiones requisitae. Vota, etiam ex se firma, aliquando tollere expedit per dispensationem, quæ definitur relaxatio obligationis per votum indutlce,nomine Dei facia ab eo qua jurisdictionis potestatem habet. (A) Exinde patet discrimen inter irritationem et dispensationem : (a) hæc enim fit nomine Dei, dum irritatio nomine proprio irritan­ tis; (b) hæc requirit potestatem jurisdiflionis, dum illa supponit tantum potestatem dominativam : cum enim, vi voti, homo contra­ xerit obligationem coram Deo, hæc solvi nequit nisi ab eo qui po­ testatem jurisdictionis divinitus acceperit, vi cujus solvere possit vincula spiritualia, nomine ipsius Dei; (c) hinc ad validam dispen­ sationem justa requiritur causa, quæ ad irritationem necessaria non est; (d) irritatio fieri potest etiam invito vovente, dum dispensatio supponit consensum voventis, qui sibi obligationem imposuit. 997. (B) Potestatem in votis dispensandi Ecclesiae com­ petere constat : (a) ex generali concessione solvendi omnia vincula spiritualia quæ animarum saluti obstare possunt : “Et quodeumque solveris super terram, erit solutum et in ccelis1”; quandoque enim contingit, ob humanam fragili­ tatem, vota etiam mature emissa, nonnisi ægrc servari posse, cum maximo animarum periculo; maximi igitur interest ea relaxari posse, quo facilius voventes suæ saluti providere ’ Matth., XVI, 19. 584 CAPUT II. valeant; quare Christus contulit Ecclesiæ potestatem in votis dispensandi, nomine ipsius Dei qui solus condonare potest obligationem erga se contraétam. (b) Ex diuturna et universali praxi Ecclesiæ, quæ sæpe sæpius, justas ob causas, in votis dispensare solet. 998. (C) Quia vero dispensans non proprio nomine agit, sed nomine Dei, ad valide dispensandum justa requiritur causa, et quidem eo gravior quo excellentius est votum. Hujus causæ sufficientia prudenti superiorum arbitrio relin­ quenda est; et fideles, qui bona fide totam rem exposuerunt, de hoc inquieti esse non debent. — Causæ generales, quæ superiores movere possunt ad dispensationem legitime con­ cedendam, sunt honor Dei, utilitas Ecclesiæ et necessitas voventis. Inter causas particulares, quædam ex parte voti se tenent, et aliæ ex parte ejus exsecutionis, (a) Ex parte voti, videlicet si quis vovit indiscrete, ex irâ, tristitia, ante pubertatem, absque deliberatione; aut coafle, ex metu etiam levi, dolo, etc. (b) Ex parte exsecutionis, si hæc nimis ardua evadit, aut majus bonum impedit privatum vel publicum, aut fit occasio mali spiritualis vel temporalis; v. g., si, speétatâ voventis fragilitate, frequentis violationis est occasio. Si votum in utilitatem tertii faétum est, dispensari potest quamdiu promissio acceptata non fuit, quia hæc obligationem erga proxi­ mum non parit; sed, si jam acceptata fuit, generatim dispensari nequit sine consensu tertii, quia secus ejus jura violarentur. Atta­ men, si promissio principaliter faéta est in honorem Dei, et nonnisi secundario in gratiam tertii, a S. Pontifice dispensari potest, quia accessorium sequitur principale. 999- 2° De iis qui dispensare valent. Ii omnes ct soli dispensare valent in votis qui jurisdictionem habent in foro externo : talis enim dispensatio pertinet ad regimen Ecclesiæ. (a) S. Pontifex in omnibus votis dispensare potest pro universali Ecclesiâ : ipsi enim competit suprema et univer­ salis jurisdiétio. Hanc potestatem concedit Majori Pceni- ' tentiario pro toto orbe christiano, et Legatis apostolicis in provinciis ad quas mittuntur : quæ, licet ex commissione Pontificis, censetur esse ordinaria, ct non mere delegata, utpote eis tradita ratione muneris et ordinario jure. (b) Ordinarii et omnes jurisdictionem quasi-episcopalem. habentes, in omnibus votis suorum subditorum dispensare DE ACTIBUS RELIGIONIS SECUNDARIIS. 585 valent, iis exceptis quæ S. Pontifici reservata sunt; ideoque vicarii capitulares, sede vacante. — Vicarii generales hâc potestate cx Codice (c. 1313) gaudent vi officii sui; non autem parochi, quia jurisdictione non fruuntur in foro exter­ no, nisi cx delegatione. (c) Superiores ordinum exemptorum dispensare valent in votis non reservatis suorum subditorum. {Codex, c. 514). (d) Ex speciali privilegio, confessorii regulares possunt fidelium vota non reservata dispensando commutare; imo, juxta multos, pos­ sunt etiam simpliciter dispensare, ex privilegio a Julio II canonicis regularibus S. Salvatoris concesso, et a Leone X eremitis camaldulensibus, quod, vi communicationis privilegiorum, in alios regulares transiit. — Confessarii saeculares idem privilegium aliquando, ex delegatione, consequuntur.— In utroque casu, hoc privilegium etiam extra confessionem exerceri potest, nisi contrarium in concessione declaretur. 1000. 30 De votis S. Pontifici reservatis. S. Pontifex sibi quædam vota reservavit, in quibus solus dispensare valet; hæc sunt : (a) Vota solemnia religionis; imo, ex jure recenti’, vota religiosa simplicia quæ professionem solemnem præcedunt, et ea quæ in congregationibus a S. Sede approbatis emittuntur, sive perpetua sive temporanea. (b) Votum ingrediendi religionem ab Ecclesiâ approbatam. (c) Votum castitatis perpetua et perfefla etiam a laicis emissum. Vota peregrinationis romance, ad limina apostolorum; peregri­ nationis hierosolymitame, ad sepulchrum Domini; peregrinationis compostellance ad reliquias S. Jacobi non amplius reservantur. 1001. Quæ tamen vota non sunt reservata nisi sensu stricto supra exposito; — ct quidem quando sunt perfecta, id est sub gravi obligantia; —plene libera et completo i8° ætatis anno emissa; — absoluta, non autem conditionata aut disjunc­ tiva; — ct certa, non autem dubie emissa, aut dubie reser­ vata. Ratio est quia, cum reservatio sit odiosa, striôte est interpretanda. Quapropter minime reservata haberi debent vota non nubendi, non peccandi contra castitatem, castitatis conjugalis, castitatis tem­ poraries virginitatis (prout distinguitur a voto castitatis perfeCtæ), suscipiendi sacros ordines,ingrediendi congregationem in quà solum vota simplicia emittuntur. Pariter etiam vota reservata non reser­ vantur nisi quoad substantiam, non autem quoad circumstantias; ’ 5. Cong. Ep. et Reg., 12 jun. 1S58. 586 CAPUT II. ita qui vovit ingredi religionem strictiorem. ab Episcopo dispensari potest ut mitiorem ingrediatur. Praeterea, urgente necessitate, quando videlicet instat grave damnum spirituale vel temporale, et aliunde S. Pontifex statim adiri nequit, Episcopi dispensare possunt in votis reservatis. — Quando, vi concessionis apostolicæ, votum reservatum in alia opera commutatum est, hæc opera habent quidem rationem et obligationem voti, sed non reservati. IV. De voti commutatione. 1002. i° Notio. Voti commutatio est substitutio alterius operis loco illius quod promissum fuerat, cum eddem obliga­ tione. In commutatione igitur non relaxatur voti obligatio, sicut in irritatione aut dispensatione, sed, manente voti vin­ culo, obligatio contracta in aliam materiam transfertur. Quæ commutatio triplici modo fieri potest : in opus melius, in œquale. in minus bonum. 1003. 2° Conditiones. Ad commutationem duo requi­ runtur : legitima potestas et justa causa. (A) Jamvero (a) commutatio in melius fieri potest etiam propria voventis ancloritate. nisi obstet Ecclesiæ præscriptio aut bonum tertii; quod enim melius est, id est magis con­ fert, omnibus sedulo attentis, in Dei gloriam aut voventis utilitatem, in se includit minus perfeétum, et sine dubio a Deo acceptatur1. Ecclesiæ autem statuto, excipienda sunt vota reservata, quæ commutari nequeunt nisi in vota reli­ giosa, et votum transeundi ad ardliorcm religionem. Pari­ ter votum in gratiam tertii, ab eo acceptatum, sine ejus consensu commutari nequit. (b) Commutatio in opus œquale. juxta Codicem (can. 1314), non requirit superioris interventum, sed fieri potestpropriA auctoritate. Ita finis imponitur controversiae antea inter theologos agitatæ; ideoque omittimus quæ de hâc controversiâ scrip­ seramus. ■ Ita vota religiosa in se includunt cetera, ideoque vota in sæculo emissa extinguuntur per professionem religiosam, aut potius in earn commutantur. DE ACTIBUS RELIGIONIS SECUNDARIIS. 587 (c) Commutatio in opus minus, quippe quæ veram dispen­ sationem involvit, sine superioris interventu fieri nequit. Ii omnes hâc facultate gaudent qui potestatem habent dispen­ sandi, sive ordinariam sive delegatam. — Qui solam obti­ nuerunt potestatem commutandi, eâ uti possunt ad commu­ tanda vota in opus moraliter æquivalens, aut etiam paulo minus bonum, non autem in opus notabiliter minus. 1004. (B) Ad causam quod speéfat, votum in melius mutari potest sine causâ : in œquale, cum levi causâ, qualis est major devotio aut utilitas voventis; in minus, ex gravi causâ, quæ requiritur non solum ad liceitatem, sed etiam ad A'aliditatem : hæc tamen minor esse potest quam ad dispen­ sationem. Ceterum, faétâ commutatione, ad primum opus redire licet, — etiam quando hæc in opus melius faéta fuerat, saltem probabilius : -commutatio enim est favor quo nemo uti tenetur. — Sedulo tamen in praxi vitetur inconstantia, quæ haud raro in piis feminis inveni­ tur, et earum profeéhii non parum nocet. Si opus, in quod votum immutatum est, impossibile evadit : (a) ad primum redire necesse est, si commutatio auftoritatepropriâ faCta est, quia obligatio non exstinôla censetur nisi per opus æquale aut melius; (b) si commutatio faéta est superioris aufioritate, ad pri­ mum opus redire non necesse est, quia prior obligatio per superio­ rem dissoluta est. Corollarium practicum. 1005. Confessarii procliviores esse non debent in votis suadendis aut permittendis, præsertim ubi agitur de voto perpetuæ castitatis. Experientiâ enim constat quasdam puellas, tempore quo sensibilis fervet devotio, facile castita­ tem vovere, posteaque, exsurgentibus tentationibus nubendique opportunitate oblatâ, nuptias ambire et votis valedi­ cere, non sine magno animæ discrimine. Non sunt igitur audiendæ quæ statim perpetuam castitatem vovere volunt; sed, post maturam investigationem, permittatur prima vice votum castitatis pro tribus aut sex mensibus, postea pro integro anno, pro duobus annis. Raro admodum suadeatur 588 CAPUT II. votum perpetuae castitatis in saeculo manentibus, nisi jam sint protraôlæ ætatis, ct firmitatis exempla præbuerint. Pariter non facile commutent vota sine causâ, sed pænitentes hortentur ut vota impicant, Dcoque cum animi forti­ tudine et inviélâ constantiâ serviant : ita enim magis pro­ ficient quam facile sua proposita mutando. Gaput it). DE ACTU RELIGIONIS SOCIALI Cum homo ad societatem natus sit, et reipsa in socie­ tate vivat, omnino decet ut Deo reddatur cultus non solum privatus, sed etiam sodalis. Cultûs hujusmodi deter­ minatio, sub lege naturæ, ad presides societatis speélaret. Suppositâ vero institutione religionis supernaturalis, hæc determinatio ad ipsum Deum speélat, vel ad eos quibus commissa est cura rerum spiritualium, videlicet ad eccle­ siasticam auéioritatem. Praenotanda de sanctificatione sabbati et dominicae. 1006. Historica expositio.* 3* Revera Deus ipse, sub veteri tege, diem septimam cujuslibet hebdomadis selegit tanquam cultui divino dedicandam : “ Memento ut diem sabbati sanétifices. Sex diebus operaberis, et facies omnia opera tua. Septimo autem die sabbatum Domini Dei tui est : non facies omne opus in eo, tu, et filius tuus et filia tua, servus tuus et ancilla tua, jumentum tuum, et advena qui est intra portas tuas”3. Ratio assignata duplex est præsertim : una, ex parte Dei : hic enim die septimo requievit, et benedixit ei, atque sanétificavit eum, seu ab usibus profanis separavit; quaprop­ ter et nos eodem die requiescere debemus, ad testificandam no­ stram a Deo dependentiam : “Sex enim diebus fecit Dominus cœlum et terram, et mare, et omnia quæ in eis sunt, et requievit * 5. Thom., 2. 2®, q. 122, a. 4; Suarez, de Virt. relig., Tr. II, 1. II; Billuart, de Relig., diss. VI; 5. A iphons., n. 263-332; Sporer-Bierb., t. I, tr. 3, n. 482-541; Ball. P., n. 711-814; Berardi, t. I, n. 563-620; Boldtn, n 261-277. Gilfillan, The Sabbath viewed in the ligth of reason, revelation and history, Edinburg, 1867; A. Villien, Hist des Commandements de l’Eglisc, Ier Command., ap. Rev. du clergé français, t. XLI, 1905, P· 563-584î et t. XLII1, p. 339‘366. 3 Exod., XX, 8-10. — Diem sabbati a Patriarchis, ante Moysen, servatam fuisse, valde probabile est. Apud Assyrios, fuisse quosdam dies sabbati, seu quietis ab opere, tradit Sayce, Hibbert’s Leélures, p. 76-77. Cfr. M. d'Hulst, Carême 1893, p. 281-283. 590 CAPUT III. DE ACTU RELIGIONIS SOCIALI, in die septimo, idcirco benedixit Dominus diei sabbati, ct sanélificavit eum'... Videte ut sabbatum meum custodiatis : quia signum est inter me et vos in generationibus vestris : ut sciatis quia ego Dominus, qui sanétifîco vos’”. — Altera vero ratio se tenet ex parte hominis, ut Judæi videlicet, corumque servi neccssariâ requie gaudeant : “Non facies in eo quidquam ope­ ris, tu et filius tuus... ut requiescat servus tuus, et ancilla tua, sicut tu. Memento quod et ipse servieris in Ægypto, et eduxerit te inde Dominus Deus tuus in manu forti, et brachio extento. Idcirco præccpit tibi ut observares diem sabbati ”3. — Hujus præ­ cepti violatio pcenâ mortis puniebatur4. Die sabbati non solum quies servabatur, sed Deo sacrificia offe­ rebantur : “ Holocaustum autem hoc offeret princeps Domino : in die sabbati sex agnos immaculatos et arietem immaculatum”’. Eodem die renovabantur panes propositionis; praeterea Judæi in synagogis convenire solebant, ad orandum, et verbum Dei audien­ dum** : “Moyses enim a temporibus antiquis habet in singulis civitatibus qui eum prædicent in synagogis, ubi per omne sabba­ tum legitur. ” 2° Per novam legem pars cærcmonialis sabbati observantiarum abrogata est. Christus siquidem declaravit Patrem in spiritu et veritate colendum esse7, ct, ad Pharisaicas interpretationes evellendas, docuit sabbatum propter hominem esse, non vero hominem propter sabbatum8. Quare Paulus redarguit Galatas, qui, post conversionem ad fidem Christianam, observabant dies ct menses, ct tempora ct annos9, secundum mosaicam legem ; ct Colossenses admonet non amplius vigere obligationem servandi neomenias et sabbata10. Sæpc tamen Christus inculcavit neces­ sitatem Deum non solum interius, sed etiam exterius glori­ ficandi; et ad hunc cultum promovendum, sacrificium insti­ tuit cucharisticum, quod, cum sit sacrificii crucis renovatio, omnibus antiquis oblationibus multo excellentius est1’. Ipse quidem non determinavit specialem diem ct modum quo Deus colendus esset, sed Ecclcsiæ potestatem reliquit hæc omnia statuendi. 1008. Apostoli et primi Christiani per aliquod tempus, simul cum * Exod., XX, n. — · Exod., XXXI, 13. — 3 Deui., V, 1415. * Num., XV, 32 36. — ’ Exech., XLVI, 4. ‘ ACI. XV, 21; cfr. XIII, 27. — ? Joan., IV, 23. — · Marc, H, 27. ’ Galat., IV, 10. — ,ο Co loss., II, 16. " Cfr. Tr. De EucharistiA, n. 157 sq. SEU DE SANCTIFICATIONE DIEI DOMINICÆ. 591 Judæis,die sabbati conveniebant ad laudandum Dominum'. Mox autem speciales conventus habuerunt, ibique orabant et cœnam eucharisticam celebrabant’; et consuetudo invaluit ut hoc modo convenirent die sabbatum subséquente, seu primâ die hebdomadis, quæ postea dies dominica appellata fuit*3. Revera, jam sæculo II, ex variis documentis constat hanc praxim fuisse universalem4. Et ita au&oritate apostolicâ et consuetudine universali Ecclesiæ faétum est ut sabbato substitueretur dies dominica. Hinc Consti­ tutiones Apostolicœ (IV sæc.) Apostolis Petro et Paulo tribuunt institutionem diei dominicæ : “ Ego Petrus et ego Paulus consti­ tuimus ut servi quinque diebus opus faciant, sabbato autem et domi­ nico dic vacent in ecclesia propter do&rinam religionis5. ” Ibidem asseritur diem dominicum fuisse seleélum in commemorationem diei resurreébonis Christi. ‘‘ Die resurrectionis Domini, quem domi­ nicum dicimus, convenite sine ulla intermissione ad agendum gratias Deo, et profitendum beneficia, quibus nos Deus per Christum affe­ cit... ut sic sacrificium vestrum reprehensione careat”6. Ex testimoniis allatis, multisque aliis constat diem domi­ nicum Deo consecratum fuisse non solum cessatione ab opere, sed etiam orationibus, pradicatione verbi, et præsertim sacrifiai masic oblatione. Jam ineunte sæculo IV, Cone. Eliberitanum pcenas canonicas imponebat iis qui missæ assistere negligebant ptr tres dominicas : “Si quis in civitate positus tres dominicas ad ecclesiam non accesserit, pauco tempore abstineat (a communione), ut cor­ reptus esse videatur”7. — Sexto sæculo, Casarius Arelatensts \\οχ· tatur fideles ad totum diem sanélificandum, et fraiifit ut sacro assistant *. “Veniat ergo cuicumque possibile sit, ad vespertinam atque noéturnam celebrationem, et oret ibi in conventu Ecclesiæ pro peccatis suis Deum. Qui vero hoc non possit, saltem in domo suâ oret, ct non negligat Deo solvere votum, ac reddere pensum servitutis : in die vero nullus se a sacrii missarum cehbratione sepa/ct, neque otiosus quis domi remaneat”8. Et alibi addit omissionem cujuslibet precis et leCtionis die dominico esse peccatum graxe . “Si toto die dominico leélioni insistere et Deo supplicare negligimus, non leviter in Deum peccamus ’. Eodem tempore Cone. ' Aci., II, 46; III, 1; V, 12; XXI, 26. — ’ Λ <7., II, 42. 3 Ail., XX, 7; I Cor., XVI, 2; Apoc., I., 10. — Juxta Nicepborum Callistum, H. E., 1. VII, c. 46, imperator Constantinus voluit ut hæc dies vocaretur dies dominica. 4 Testimonia invenies ap. A. Villien, 1. c., p. 565-566. 5 Constit. Apost., 1. VIII, c. 33, Mansi, t. I, 579. 6 Ibid., 1. VII, c. 31, Mansi, 506. 7 Eliberit., c. 21, ap. Mansi, t. II, 9. 8 Serm. 280, inter opera Augustini, P. L., XXXIX, 2275. ’ Serm. 281, ibid , 2278. 592 CAPUT III. DE ACTU RELIGIONIS SOCIALI. Agathense (an 506) præcipiebat “missas die dominico a specula­ ribus iotas teneri... ita ut ante benedictionem sacerdotis egredi populus non præsumat”1* . xoio. Præter diem dominicum, festa quædam sæculorum de­ cursu, ab Ecclesia instituta sunt, eodemque modo celebrata. Cum episcopi dies festivos de præcepto instituere valerent, diversa fuit hac in re variarum ecclesiarum disciplina. Jure communi, ex Constitutione Urbani VIII, Universa, 13 sept. 1642, triginta sex dies præter dominicos ex præcepto colendi erant’. Pius X .vero ollo tantum dies retinuit34, festa scilicet : Nativitatis, Circumcisionis, Epiphaniae et Ascensionis Domini nostri Jesu Christi, Immaculatæ Conceptionis et Assumptionis Almæ Dei Geni­ tricis Mariae, Beatorum Petri et Pauli Apostolorum, Omniumque Sanctorum 4. Ex Codice, c. 1247, bis addi debent duo festa, nempe sanctissimi Corporis Christi et Sancti Joseph (19 mardi). Jure particulari, in Gallià aliisque regionibus, ex conces­ sione Card. Caprara i) apr. 1802, festa, extra dominicos dies celebranda, ad quatuor reducta sunt : Nativitas et Ascensio Do­ mini, Assumptio B. Mariæ Virg., festum omnium Sanctorum. Quorundam festorum principalium solemnitas transfertur in domi­ nicam sequentem. In Majori Britannia, festa ex præcepto servanda, rémanent^//#».· Nativitas D. N. J. C., Circumcisio, Epiphania, Ascensio, SS. Petrus et Paulus, Assumptio, festum omnium Sanflorum. Pro Stat. Ameriae fcederatis, sex sunt pariter festa de præcepto : Immac. Conceptio B. Μ. V.; Nativitas Damini; Circumcisio; Ascensio: Assumptio; festum omnium Sanflorum. Festumό’ό'. Petri et Pauli transfertur, quoad solemnitatem, ad sequentem dominicam. ion. Conclusio. Lex, quæ praecipit missa auditionem et cessationem ab opere servili diebus dominicis et festivis, * C. Agath., c. 47, Mansi, t. VIII, 322. ’Nativitas Domini, Circumcisio, Epiphania, Feria II. et III post Pascha, Ascensio, Feria II et III post Pentecosten, Festum Corporis Christi, Inventio S. Crucis; Purificatio, Annuntiatio, Assumptio, Nati­ vitas B. M. Virginis, (Immaculata Conceptio, a Clem. XI catalogo addita), SS. Petrus et Paulus, S. Andreas, S. Jacobus, S. Bartholomæus, S. Matthæus, SS. Simon et Juda, S. Mathias, S. Stephanus protom., SS. Innocentes, S. Laurentius Mart., S. Sylvester Papa, S. Joseph, S. Anna, Fertum omnium Samflorum; unus e principaliori­ bus patronis in quocumque regno seu provinciâ; alter principalior patronus in quAcumque civitate, oppido vel pago. 3 Motu proprio Supremi disciplina, 2 jul. 1911,/!. A .S., III, p. 305. 4 Dies festi patronorum ecclesiastico præcepto non subjacent. Lo­ corum autem Ordinarii possunt solemnitatem exteriorem transferre ad Dominicam proxime sequentem. SEU DE SANCTIFICATIONE DIEI DOMINIC/F. 593 innititur quidem juri divino, sed suam determinationem accepit a jure ecclesiastico1. (A) Quidam theologi putarunt non solum institutionem sabbati, sed etiam substitutionem diei dominicæ in sabbati locum, esse juris divini**. Sed communiter tenetur hanc substitutionem esse juris ecclesiastici, ut ex superius diCtis constat, n. 1008. (B) Alii dixerunt sanctificationem diei dominicæ esse tantum ex jure eccle­ siastico3, cum per novam legem abrogatum fuerit præceptum sanc­ tificandi sabbatum, et nonnisi ex auéloritâte Ecclesiæ dies domi­ nica sabbato substituta fuerit. (C) Putamus tamen, cum aliis quibusdam4, rem ita distin­ guendam esse : (a) sanétificatio unius diei per hebdomadcm ex jure divino esse videtur; nam Deus ipse divisionem tem­ poris in hebdomades instituit, et præcepit septimum diem cultui divino esse devovendum ; pars cæremonialis hujus præcepti, videlicet eleftio sabbati, abrogata fuit; sed nil probat præceptum omnino deletum esse quoad obligationem specialiter sanélificandi unam diem per hebdomadcm. (b) SeleClio autem diei dominicæ loco sabbati, nccnon modus hanc sanétificandi per auditionem missæ ct cessa­ tionem ab opere servili, ab auCloritate Ecclesiæ procedit. Valde quidem decebat ut, posita institutione sacrificii eucha­ ristici, fideles tenerentur aliquoties audire missam, præsertim diebus dominicis; sed id certo inferre ex textus “Hoc facite in meam commemorationem ”, sana exegesis non per­ mittit. Pariter, quo melius Deus hâc die colatur, omnino ’ Quæ conclusio parum differt ab eâ quam tradit 5. Thomas, 2. 2®, q. 122, a. 4, ad 1 : “ Præceptum de sanctificatione sabbati, litteraliter intelleClum, est partim morale, partim autem cæremoniale. Morale quidem est quantum ad hoc, quod homo deputet aliquod tempus vitæ suæ ad vacandum divinis... Sed in quantum in hoc præcepto deter­ minatur speciale tempus in signum creationis mundi, sic est præceptum ccremoniale. Similiter cercmomale est secundum allegoricam signi­ ficationem, prout fuit signum quietis Christi in sepulcro, quæ fuit septimâ die. ” Et addit ibidem, ad 4 : “Observantia diei dominicæ in novâ lege succedit observantiæ sabbati, non ex vi præcepti legis, sed ex constitutione Ecclesiæ et consuetudine populi Christiani. ” Cfr. 5. Alphons., n. 263. * Sperer-Bierbaum, tract. Ill, η. 485. 3 Suarez, de relig., tr. II, 1. II, c. 1-4. 4/♦ r. Schmid, Worin grii idet die Pflicht der Sonntagsruhe, Quartalsthrift Liens., 1900, S. 12, ff. ; Nolcttn, n. 261. # Luc., XXII, 19. 594 CAPUT III. DE ACTU RELIGIONIS SOCIALI, expedit ut homines abstineant ab operibus quæ mentem a rebus divinis avertunt; sed quænam sint hæc opera, quot horis ab eis cessandum sit, nonnisi jure ecclesiastico defini­ tum fuit. 1012. Exinde sequitur universalem hujus legis abroga­ tionem exspeétandam non esse. Quod admittunt etiam secundæ opinionis defensores, inter quos Lehmkuhl. n. 546 : “ Universalis abrogatio hujus legis propterea fieri non potest, quia ratio sufficiens vix concipi potest; atque eo magis lex ista sanéle conservanda est, quod usque ad apostolicam institutionem, imo aliquo modo ad ipsam rerum originem reducatur omnemque legis veteris institutionem prævertat. ” — Dispensationes autem particulares tum ab auditione missæ, tum a cessatione ab opere, possunt con­ cedi, et de facio conceduntur non solum singulis civibus, sed etiam communitatibus. Quibus expositis, dicemus : i° de sociali utilitate sanétincationis diei dominicæ; 2° de præcepto audiendi missam;. 3° de præcepto abstinendi ab operibus servilibus. § I. De SOCIALI UTILITATE DIEI DOMINICÆ. 1013. Thesis : Sanctificatio diei dominicæ, etsi non præcipiatur jure naturali, sed positivo, maxime tamen convenit tum ex parte Dei tum ex parte hominis. Declaratur. Lex naturalis præcipit quidem Deum esse ab homine colendum, ex superius uiétis, n. 856, sed neque modum neque tem­ pus quo cultus reddendus sit determinat. Pariter experientia constat hominem requie indigere, quo melius laborare valeat, suasque facultates perficere et evolvere : nil tamen jure naturæ definitur quoad durationem hujus quietis. Attamen, ex consensu fere unanimi populorum Christianorum, necnon diuturna experien­ tia, constat requiem sabbaticam vel dominicam, cum piis exercitiis quæ hâc die celebrantur, utilitatem socialem maximam præ se ferre. 1014. Probatur: i° Ex parte Dei. (A) Etsi enim Deus quotidie possit ac debeat adorari, omnino expedit, imo moraliter necesse est ut certa tempora determinentur, qui­ bus specialis cultus ipsi reddatur. Homo enim, assiduis laboribus oppressus ad se suosque sustentandos, variis curis ac sollicitudinibus sæpe distraéius, multisque voluptatibus alle&us, haud raro Creatoris ac Domini obliviscitur; si quandoque occurrit cogitatio Deum honorandi, multi ad SEU DE SANCTIFICATIONE DIEI DOMIN1CÆ. 595 crastinum diem hoc officium remittunt, quia alia, ut putant, urgent officia statim adimplenda; ita primum differtur, mox omnino negligitur religionis exercitium; sic homo, Dei ultimique finis immemor, nonnisi de temporalibus cogitat, de epibus augendis, de voluptatibus; vix de lege morali atque virtutum praxi curat, ct paulatim ad vitam animalem declinat.— Ex adverso autem, si quâlibet hebdomade certa dies praefinitur, quâ ab opere cessare Deoque laudes per­ solvere tenemur, jam facilior evadit divinus cultus. Ces­ sante enim servili opere, mens ad Dominum mox ascendit, de ultimo fine ac mediis eumdem attingendi fit sollicita, ct supremo omnium Conditori ac Gubernatori debitas laudes persolvit. Ad hoc sane multum conferunt sacræ conciones. quas devoti audiunt christiani, piæ lectiones scripturarum, preces in ecclesiâ recitatae, præsertim vero celebratio missa. quæ passionem Christi atque Redemptionis beneficia vivide commemorat; necnon caritatis aut beneficentia opera, quæ his diebus magis sollicite peragimus. 1015. (B)Praeterea Deo debetur non solum cultus inter­ nus ct privatus, sed etiam socialis, n. 859. Jamvero, nisi certi dies assignentur quibus christiani simul orent, impos­ sibilis evadit cultus socialis : quisque enim sive solus, sive cum parentibus, cognatis, paucisque amicis, privatim laudes Deo persolvet. Si vero quâlibet hebdomade, die præfixâ, omnes christiani in ecclesias congregantur, ibique per Chris­ tum, ct cum ipso, et in ipso, preces unanimiter fundunt, Deumque glorificant; si eidem sacrificio devote assistunt, in quo SS. Trinitas, nomine totius Ecclesiæ adoratur, lau­ datur, gratiarumque aéliones accipit, omnes facile intclligunt se esse membra ejusdem corporis, filios ejusdem cœlestis Patris; ct non solum tanquam privati homines, sed tanquam humanæ familiae membra, socialem cultum Deo persolvunt. 1016. 2° Exparte hominis. Celebratio dici dominicæmulta homini confert commoda, corporalia, moralia ct religiosa. (A) Corporalia : vires hominis physicæ, utpotc limitatæ, assiduo labore facile minuuntur, ct nisi hebdomadariâ quiete reparentur, mox penitus exhauriuntur1. Quod quidem * Ad rem Heyl de Herrnsheim, in conventu international! Berolint de requie dominica habito, an. 1890, (p. 48, éd. offic. de Paris) : " Depuis 596 CAPUT III, DE ACTU RELIGIONIS SOCIALI, magis verum est, quoties labor fit intensior, majoremque postulat mentis applicationem atque nervorum tensionem, prout res hodie se habet in plerisque industrialibus officinis. Atqui nisi certa dies quietis assignetur, vix opificibus possi­ bile erit ab opere cessare. Vi enim ineluélabilis concurrentice, quæ ubique prævalet, domini machinas, magnis expensis comparatas, nolunt ullà die improduftivas manere, ideoque sæpe ab operariis exigunt ut quotidie laborent; non pauci, sive majoris lucri spe sive timore re ab ofificinâ ejiciantur, revera id præstant, et mox, viribus fraéti, diu­ turnos contrahunt morbos, aut per longum tempus ab opere abstinere debent, non sine magno familiæ detrimento. Necesse est igitur ut certis diebus opera servilia prohi­ beantur, iis exceptis quæ ad bonum publicum necessaria sunt. Experientiâ pariter constat qualibet hebdomade unam diem quietis moraliter necessariam esse1; hanc autem diem dominicam esse omnino convenit, cum haec jam pemulta sæculaapud Christianas nationes servata fuerit. 1017. (B) Moralia. Homo siquidem non solo pane vivit, sed falcultates suas intellectuales et morales excolere debet : secus, in ratione agendi, vix a brutis differt. Positâ vero necessitate quotidie laborandi pro corpore sustentando, plerique homines ægre ullum tempus opportunum invenirent des milliers d’annees. le septième jour est un jour de repos. De tout temps, il a été reconnu nécessaire que l’homme interrompit périodi­ quement son travail pour réparer ses forces. S’il ne le fait pas, son corps s’use rapidement, ses forces et sa puissance de travail diminuent graduellement et finissent par être prématurément anéanties. Il est donc dans l’intérêt de l’humanité de prescrire un jour de repos par semaine. Quant au choix de ce jour, l’Allemagne est d’avis qu’il doit tomber pour chacun sur le dimanche qui, d’ailleurs, par tradition est déjà consacré au repos, et, suivant l’exemple donné par l’Angleterre, l’Autriche et la Suisse, l’autorité allemande se propose d’étendre aux adultes, par voie législative, l’obligation qui existe déjà pour les mineurs d’interrompre tout travail industriel le dimanche, sauf en cas de nécessité absolue. ” — Revera, in plerisque excultis nationibus, leges latæ sunt de requie dominicâ, quarum compendium exhibet A. Morel, Le repos dominical, Paris, p. 15-32; et in Galliâ mox pro­ mulgabitur hâc de re lex quam ipsi socialistæ enixe flagitant. ’ Tempore gallicæ Revolutionis, lege statu’um est ut decimo quo­ libet die plebs a labore cessaret; sed experimentum infaustum habuit exitum, ei mox ad observationem diei dominicæ redire necesse fuit. SEU DE SANCTIFICATIONE DIEI DOMINICÆ. 597 ad veritatem legemque moralem investigandam, nisi certis diebus ab opere servili abstinere tenerentur : totum enim tempus in temporalibus negotiis consumerent, et studium veritatis indefinite postponerent. — Datâ autem opportu­ nitate a labore manuum cessandi, homo ad superiora oculos et mentem erigere valet, de ultimo fine cogitare, de rebus moralibus, de officiis adimplendis. ConciDnes audire potest, optimos libros legere, superiores facultates excolere, et ite humanior fieri L Revera, ubicumque honeste et christiare samSlificatur dies dominica, major floret mentium cultura, expolitiores formantur mores, perfe&iusque servatur lex moralis. Ita etiam vita domestica familiarum integra ser/ar; potest. Varia familiæ membra sæpe diversis vacant operi­ bus per hebdomadem; præsertim in officinis industrialibus, conjuges ab invicem separantur, filii a parentibus, et, quando vespertinis horis coadunantur, plerumque viribus fraustiut/s, De moribus eccl., 1. I, c. 15; I’. L., XXXI1, 1322; Ô'. Grego­ rius Moral., I. II, c. 49, P. L., LXXV, 592. 6’8 DE VIRTUTIBUS MORALIBUS. nostros dirigamus ad te”1. In libro Sapientia (IX), per­ pulchra invenitur oratio ad impetrandam sapientiam, seu prudentiam. (b) Cum præjudicia et passiones, præsertim voluptas, men­ tem obnubilent, eamque præpediant ab attentâ et sinccrâ consideratione motivorum rationi consentaneorum, necesse est omnino ut præjudicia abdicemus, et passiones vincamus; secus ratio, perturbata et excæcata, non secundum æquitatem et honestatem judicium feret, sed secundum corruptae naturæ vitiosas propensiones. (c) Antequam judicium feras, attente considera et per­ pende omnia motiva, omnes circumstantias, effeétus ex tuà acStione probabiliter secuturos, tum quoad teipsum tum quoad alios; et de his omnibus judica in ordine ad aeterni­ tatem, quasi esses mox moriturus, et de tuâ aélione supremo judici rationem redditurus. — Nec tuae prudentiae innitaris, sed “sine consilio nihil facias, ct post faétum non pcenitebis2... Consilium semper a sapiente perquire”3. His aliisque ejusmodi mediis in prudentiâ proficies. Art. II. De Fortitudine. I. Genuinus fortitudinis conceptus. 1061. i° Definitio. Fortitudo (άνίρεία), de quâ hic agi­ tur, est fortitudo mentis, ac definiri potest : virtus, qud voluntas ita roboratur ut a bono arduo prosequendo non desis­ tat, neque propter difficultates, neque etiam propter periculum mortis 4. Fortitudo, sicut ceteræ virtutes morales, est tum naturalis, tum supernaturalis, prout prosequitur bonum arduum naturale aut supernaturale, et quidem mediis naturalibus aut supernaturalibus. (a) Objeflum hujus virtutis est bonum morale arduum, seu illud quod præ se fert specialem difficultatem. Omne quidem bonum est aliquo modo arduum; sed, quando speciales occurrunt difficul- « * II Parap., XX, X2. — 'Eccli., XXXII, 24. — s Tob., IV, 19. 4 Hæc est definitio fortitudinis, quatenus est virtus cardinalis. Ali­ quando autem hoc nomine designatur constantia illa, quâ difficultates ordinarias, in omnium virtutum exercitio occurrere solitas, superare satagimus : hæc non est specialis virtus. DE FORTITUDINE. 619 lates, magnaque pericula, præsertim periculum mortis’, specialis virtus fortitudinis requiritur ad hæc omnia superanda. Hinc præcipuus hujus virtutis aéhis est martyrium pro Deo susceptum, de quo in Tr. de Baptismo, n. 42-44. (b) Suhjcflum hujus virtutis communiter dicitur esse appe­ titus irascibilis : hic enim versatur circa bonum arduum, et ira debite moderatâ utitur ad superandas difficultates : ad iram enim pertinet insilire in obstacula eaque vincere. Attamen nobis vide­ tur fortitudinem primario existere in voluntate, ct secundario in appetitu irascibili; nam hic agitur de prosequendo bono honesto, quod est proprie voluntatis objeétum, non autem de bono utili aut sensibili, quod est objeélum appetitûs inferioris. Virtus igitur for­ titudinis primario residet in voluntate, quæ deliberate et firmiter adhæret bono honesto. Quia vero sæpe obstant difficultates et pericula, quæ non solum voluntatem, sed etiam appetitum inferio­ rem terrent, necesse est ut fortitudo in appetitum irascibilem secun­ dario influat, ad illum roborandum contra vanos timores, eumque excitandum ad ardua strenue aggredienda. 1062. 1063. (c) Duplex est præsertim fortitudinis aflus : susti­ nere ct aggredi : sustinere, id est, immobiliter sistere in periculis et inviélo animo gravissima tolerare tormenta2; aggredi, id est, ardua et periculosa strenue agere. — Gene­ ratin'! sustinere, ceteris paribus, difficilius est et magis meri­ torium quam aggredi : nam qui sustinet, jam sentit pericula imminentia, dum qui aggreditur habet ea ut futura; insuper sustinere importat diuturnitatem temporis, dum aggredi potest esse ex subito motu; difficilius est autem diu manere immobilem quam subito motu ferri ad aliquod arduum 3. ’ Scholastici, post Aristotelem, tenebant fortitudinem specialiter elucere in eo genere mortis quod in bello imminet, quia tunc bonum commune patriæ bono privato præfertur; sed 5. Thomas (2. 2«, q. 122, a. 1) animadvertit nomine belli venire omnes impugnationes quas propter veritatem et justitiam quis sustinet. Cicero autem (De offic., lib. 1,22) merito ait : “ Cum plerique arbitrentur res bellicas majores esse quam urbanas, minuenda est hæc opinio... Vere autem si volumus judi­ care, rnuitæ res exstiterunt urbanæ majores clarioresquequam bellicæ.” 3 Quod eleganter expressit Horatius (Od., III, 3, 8) : — “Justum ac tenacem propositi virum Non civium ardor prava jubentium, Non vultus instantis tyranni, Mente quatit solida... Si fradhts illabatur orbis, Impavidum ferient ruinæ”. 3 5. Thom., 3. 2«. q. 123, a. 6. 620 DE VIRTUTIBUS MORALIBUS. 1064. 2° Varii fortitudinis gradus, (a) Primus con­ sistit in coercitione, ct mortificatione passionum. Hæc est vera fortitudo; nam si fortes dicuntur qui belluas edomant, patriæque hostes devincunt, fortiores sane judicandi sunt qui iracundiam, libidinem, cupiditatem ita cohibent et gubernant ut his non ad malum, sed ad bonum strenue operandum utantur : “Melior est patiens viro forti : et qui dominatur animo suo expugnatore urbium”1. — Ii præsertim laudandi sunt qui, vana hominum judicia contemnentes, nunquam ab officio deterrentur aliorum irrisionibus. (b) Secundus gradus, qui primum antecellit, in eo est ut, pro spirituali vel corporali proximi bono, libertatem, famam, propriam vitam probabili periculo exponant. Hâc fortitu­ dine præcellcbat Apostolus, qui, pro animarum salute, sæpe diversis periculis se exponebat, “periculis fluminum, peri­ culis latronum, periculis ex genere, periculis ex gentibus, periculis in civitate, periculis in solitudine, periculis in mari, periculis in falsis fratribus”2. Eamdcm hodie exercent non solum missionarii qui apud remotas gentes Evangelium prædicant, sed etiam laici et sacerdotes qui, apud Christianas gentes, orthodoxam fidem contra insurgentes incredulos et politicos invicte propugnant, cum discrimine famæ, opum, atque etiam libertatis. 1065. (c) Tertium gradum attingunt qui, in casibus repentinis, horribilia mala forti et inviéto animo tolerant. Qui enim contra irruentia mala præviâ meditatione sese praeparare non potuit, et impavidus omnia sustinet, ostendit se fortitudinis habitum diuturno exercitio acquisivisse. (d) Quartum vero gradum ascendunt qui libenter et amanter martyrium pro Christo subeunt, prout subiit 5. Ignatius martyr, qui ad Romanos scribens, aiebat : “Utinam fruar bestiis, quæ mihi sunt paratae, quas et oro mihi veloces esse ad interitum et supplicia!” — Pauci quidem hodie martyrium proprie diélum pa­ tiuntur; sed pax Ecclesiae suos habet martyres : qui enim, pro Christo et animarum salute, omnia et seipsos impendunt, omnia sustinent, omnia aggrediuntur, quotidie parati vitam suam dare pro ovibus suis, — vere, licet non striélo sensu, martyres dici possunt. ioô5. 30 De vitiis fortitudini oppositis. Duo sunt prae­ cipua : (a) Timiditas, seu ignavia, quæ non satis fortiter ’ Prov , XVI, 32. - ’ II Cor., XI, 26. DE FORTITUDINE. sustinet, timendo ubi timendum non est, aut plus quam oportet. Timere ea quæ merito timenda sunt, et eo modo quo timenda, v. g. peccatum aut gehennam, non est timiditas neque illicitum est fugere mala, ex quorum tolerantia nihil boni provenit, omnibus sedulo perpensis; sed vanis timo­ ribus consentire, ct exinde officia negligere, est peccatum timiditatis, cujus gravitas ex variis circumstantiis, præser­ tim ex gravitate officii omissi, pendet. — Nostris diebus sedulo vitandus est ille timor qui dicitur respectus humanus, vi cujus tot Christiani sua religiosa officia prætermittunt, ne forte aliis displiceant. (b) Nimia audacia, seu temeritas, quæ est excessus in aggrediendo bono arduo, quod non convenit, aut quando non convenit, aut modo quo non convenit. Oritur ex contemptu vitæ aliorumve bonorum, — ex superbiâ, quæ propriis viribus nimis confidit,— ex jatlantici, quæ proprias vires ostendere cupit, — aut ex quâdam animi stoliditate. Peccatum ex hoc capite commissum dijudicari debet tum ex causA ex quâ oritur, tum ex effectibus quos inducit; v. g. graviter peccat qui, absque causâ, gravi periculo se expo­ nit1. II. De virtutibus fortitudini adnexis. 1067. Aggredi et sustinere duo sunt officia fortitudinis ex superius diélis, n. 1063 : ad quæ facilius implenda vir­ tutes quædam fortitudini adjunguntur : videlicet magna­ nimitas et magnificentia, quæ ad aggrediendum magna ordi­ nantur; patientia et constantia, quæ ad aspera sustinendum speélant ; de quibus seorsim dicendum. 1° Magnanimitas est animi promptitudo ad magnos vir­ tutum ailusperagendos, eos scilicet qui sunt magnis hono­ ribus digni. (A) Differt ab ambitione, quæ propter humanos honores magna aggreditur; vult enim magnificus operari quæ magna sunt coram Deo. quia rationali creaturæ convenit non solum quæ sunt com­ munia, $e I etiam quæ eximia sunt intendere. Despicit divitias, voluptates, honores hujus mundi, et ad» c destin anhelat. Intendit ’ His 'i 'is plerumque additur intimiditas, quæ non timet quando timendum est (>. Thom.. 2. 2æ, q. 12 >. a. 1-2); sed de eâ idem fere dici potest ac de tenu rit ite. 622 DE VIRTUTIBUS MORALIBUS. quidem magnos honores, sed quales a Deo conferuntur .· “Et ideo non extollitur ex magnis honoribus, quia non reputat eos supra se, sed magis eos contemnit... et similiter etiam dehonorationibus non frangitur, sed eas contemnit, utpote quas reputat sibi indigne afferri Quare vera magnanimitas non opponitur humilitati, ut optime Angelicus declarat’ : “In homine invenitur aliquid magnum, quod ex dono Dei possidet; et aliquis defeélus, qui competit ei ex infir­ mitate naturæ. Magnanimitas ergo facit quod homo se magnis dignificet secundum considerationem donorum quæ possidet ex Deo; sicut si habet magnam virtutem animi, magnanimitas facit quod ad perfeéLa opera virtutis tendat... Humilitas autem facit quod homo seipsum parvipendat, secundum considerationem pro­ prii aefeétus”. — Itaque magnanimus non tam propriis viribus innititur, quam divino auxilio, et suam fiduciam præsertim in Deo reponit. 1068. (B) Huic virtuti opponitur, per excessum, prœsumptio, et per defePium, pusillanimitas?. (a) Præsumptio est peccatum quo quis aggreditur id quod est longe ultra ipsius vires; v. g., qui suscipit munera judicis, confessarii, parochi, etc., quibus adimplendis omnino impar est, defectu scientiæ, prudentiæ, aliarumque virtutum; aut qui, in statu imperfeôlæ virtutis existens, stalim maxima opera facere conatur. Exem­ plum sit Petrus, qui, sibi nimis fidens, paratus erat pro Christo mori, et mox ad vocem ancillæ magistrum negavit, (b) Pusillani­ mitas est animi dispositio, quâ quis refugit ea quæ, omnibus atten­ tis circumstantiis, posset et deberet agere; ita qui, difficultatibus territus, et divino auxilio non satis fidens, munera fugit sibi a supe­ rioribus proposita4, aut proprii statûs officia, ex inani timore, non adimplet. Ad dijudicandum de malitiâ peccatorum ex hoc duplici vitio ortorum, attendendum est præsertim ad gravitatem effrfluum qui exinde sequuntur. 1069. 2° Magnificentia videtur esse quædam pars magna­ nimitatis, et inclinat ad res magnas faciendas per magnos sumptus, v. g., in splendidis templis exstruendis, aut collc* 5. Thom., 2. 2«, q. 129, a. 2, ad 3. ’ 5. Thom., 2. 2æ, q. 129, a. 3, ad 4. 3 Duo alia communiter recensentur, ambitio et inanis gloria; sed de his supra a quæ ex Deo sunt. Quare aliis relinquunt potiora, sibi autem viliora quærunt. — Attamen vere humilis generatim verbis seipsum non vilificat, nec de industria quærit ut ab aliis vilificetur; sed de se ipso tacet, amans nesciri et pro nihilo computari. Ceteroquin, ut ait 5. Thomas4, “in exterioribus humilitatis aétibus, sicut et in aétibus ceterarum virtutum, est debita moderatio adhibenda, ne possint vergere in detrimentum alterius”. 1086. (C) De humilitatis præstantiâ. (a) Quidam ita extollunt humilitatem ut eam ceteris virtutibus anteponere videantur. Quod tamen veritati non est consentaneum. Nam sane præstantiores sunt virtutes theologica, quibus direéle in Deum tendimus; præstantior est virtus religionis, quà Dei excellentiam profitemur, cique debitum reddimus cultum. Communiter etiam docetur prudentiam esse humi- 632 DE VIRTUTIBUS MORALIBUS. litate præstantiorem, quia magis universalis ac necessaria est. Sed ceteris virtutibus moralibus videtur excellentior. Humilitas enim subjicit hominem ordini rationis ct legi divinæ quantum ad omnia, dum aliæ virtutes solum quan­ tum ad aliquam materiam specialem x; qui enim humilis est, eo ipso supremum Dei dominium libenter agnoscit, eique in omnibus obedire paratus est. Prætereaad praxim virtutum theologicarum non parum prodest, quia removet superbiam quæ his virtutibus maxime nocet. (b) Revera humilitas merito habetur ut fundamentum multarum virtutum, carum mater ct nutrix, quatenus neces­ saria est ad eas adipiscendas et retinendas. Ad rem Augustinus : 3 “ Magnus esse vis? A minimo incipe. Cogitas magnam fabricam construere celsitudinis? De fundamento prius cogita humilitatis. Et quantam quisque vult et disponit superimponere molem ædificii, quanto erit majus ædificium, tanto altius fodit fundamentum... Sed quia magnum fastigium est, de fundamento cogita. Quo, inquis, fundamento? Disce ab illo, quoniam mitis est et humilis corde. Hoc in te fode fundamentum humilitatis, et pervenies ad fastigium caritatis”. — Qui enim humi­ litatem colit, inordinatum sui amorem abdicat, qui est maximum christianæ perfectionis, impedimentum; facile mentem suam Deo subdit per fidem, caritatem et obedientiam; ct, cum aliis inferiorem se arbitretur, dileClionem erga proximum absque difficultate colit; idem de multis aliis virtutibus dici potest. Maxime igitur interest, assidue humilitatem colere, sive super­ biam domando mediis supra expositis, n. 519, sive aétus eliciendo superius descriptos, n. 1082. 2° De mansuetudine^. 1087. Mansuetudo est virtus quæ iram secundum reHam rationem moderatur. Ex humilitate ct fortitudine nascitur : cum enim præcipua iræ causa sit inordinatus amor suiipsius, ægre ferens injurias ab aliis acceptas, facile mansuetus est qui humiliter agnoscit se multis injuriis dignum propter peccata quæ commisit. Aliunde, ad compescendam iram, maxima reauiritur fortitudo. ▲ (A) Mansuetudo iram temperat duobus præsertim modis : (a) pro­ hibet ne sine sufficiente causa irascamur; ira siquidem ad repulsio- * 5. Thorn., 2. 2*, q. 161, a. 5. —’ Λ August., Sermo 69, n. 2, P. L.., XXXVII 1,441 sq. — 3 0’. François ae Sales, Iiitrod., p. Ill, ch. 8 9; Olier, op. cit., ch. ro. DE TEMPERANTIA. 63S nem mali ordinatur, ideoque in tantum licita est in quantum neces­ saria ad aliquod malum repellendum; (b) impedit quominus ira, quando legitima est, justos limites prætergrcdiatur, ne, v. g., nimis cito oriatur aut longius perduret, aut excedat quoad modum. Perfeéte autem mansueti non solum iram temperant, sed ab eâ plerumque abstinent, etiam quando ceteroquin legitima est. Id sane Christus suadet, dum dicit’ : “Ego autem dico vobis, non resistere malo; sed si quis te percusserit in dexteram maxillam tuam, præbe illi et alteram. Et ei qui vult tecum judicio conten­ dere et tunicam tuam tollere, dimitte ei et pallium ”. De mediis iram compescendi, ideoque mansuetudinem acqui­ rendi, jam diélum est, n. 534-537. 1088. (B) Huic virtuti affinis est clementia, quæ superio­ res inclinat ad mitigandam poenam noxiis debitam, in quan­ tum justitia patitur, ideoque ad parcendum quando oportet. Oritur ex mansuetudine et quadam dulcedine affeôiûs, quâ quis abhorret omne illud quod potest alium contristare2; differunt tamen ab invicem, in quantum clementia est moderativa exterioris punitionis, mansuetudo autem proprie diminuit passionem iræ3. Clementiae opponitur crudelitas et, per abusum, nimia lenitas. 30 De modestiâ. 1089. (A) Definitio. Modestia est virtus inclinans homi­ nem ad servandum decorum in exterioribus. — Siquidem exteriores motus hominis sunt secundum rationem compo­ nendi, in quantum imperio voluntatis subduntur; pariter vestitus et ornatus corporis secundum leges honestatis ordi­ nari debent; utrumque præstat virtus modestiae, quam Græci εύταξίαν et ευτραπελίαν vocant. 1090. (B) Varii actus, (a) Modestia igitur primum quidem temperat exteriores motus corporis, ita ut nihil inde­ corum fiat. Pagani hâc de re multa scripserunt; inter quos Cicero' : “Status, incessus, sessio, accubitio, vultus, oculi, manuum motus teneant illud decorum. Quibus in rebus duo maxime sunt fugienda; ne quid effeminatum aut molle, et ne quid durum aut rusticum sit... Adhibenda est præterea munditia non odiosa, neque exquisita nimis, * Matt., V, 39. ’ 5. Thom., 2. 2®, q. 157. a. 2. — 3 5. Thom., ibid., a. 1. 4 Cicero, De officiis, 1, 35-37. 634 DE VIRTUTIBUS MORALIBUS. tantum quæ fugiat agrestem et inhumanam negligeniiam... Eadem ratio habenda est vestitfis in quo, sicut in picrisque rebus, medio­ critas optima est. Cavendum est autem ne aut tarditatibus utamur in gressu mollioribus... aut in festinationibus suscipiamus nimias celeritates, quæ cum fiunt, anhelitus moventur,vultus mutantur, ora torquentur, ex quibus magna significatio sit non adesse constan­ tiam... In voce autem duo sequamur, ut clara sit, ut suavis ”. Sacri scriptores pariter animadvertunt ex exteriori habitu hominis ejus indolem manifestari1: “ Ex visu cognoscitur vir, et ab occursu faciei cognoscitur sensatus; amiétus corpo­ ris et risus dentium et ingressus hominis enuntiant de illo”. Patres vero minutim modestiae regulas tradunt; inter quos 5. Am­ * brosius : “Est etiam in ipso motu, gestu, incessu tenenda verecun­ dia. Habitus enim mentis in corporis statu cernitur. Hinc homo cordis nostri absconditus aut levior.aut jadlantior aut turbidior, aut contra gravior et constantior et purior et maturior æstimatur... Est etiam gressus probabilis, in quo sit species auéloritatis gravitatisque pondus, tranquillitatis vestigium, ita tamen, si studium desit et affec­ tatio, sed motus sit purus ac simplex; nihil enim fucatum placet... Vox ipsa non remissa, non fraéta, nihil femineum sonans, qualem multi gravitatis specie simulare consuerunt, sed formam quamdam et regulam ac succum virilem reservans. Hoc est enim pulchritudi­ nem vivendi tenere : convenientia cuique sexui et personæ reddere. Hic ordo gestorum optimus, hic ornatus ad omnem aélionem accom­ modus. Sed ut molliculum et infradtum aut vocis sonum aut gestum corporis non probo, ita neque agrestem ac rusticum. Naturam imitemur : ejus effigies formula disciplinæ, forma honestatis est ”. Uno verbo, in omnibus corporis motibus, vitandum est quidquid affeffationem aut rusticitatem sapit. 1091. (b) Modestia etiam ludos moderatur, qui fiunt ad relaxandum animum3. Cum enim homo, qui diu operibus intendit, præsertim intellectualibus, defatigationem experiri soleat, quâ ineptus fit ad laborem, necesse est ut vires repa­ ret per quietem et ludum. In hoc tamen quædam mode­ ratio requiritur, ut omnis vitetur excessus : imprimis vitari debet quidquid turpe vel nocivum est, — postea quod est indecorum in modo; — nec in protrahis ludis terendum est tempus quod in rebus necessariis impendi debet; pariter sunt ludi qui laicos, non autem sacerdotes decent. Jam- S. Ambros., De officiis, 1. I, c. 18-19, P. L., XVI, 44 49. Fr. ile Sales, Introd., p. III, ch. 31-32. DE TEMPERANTIA. 635 vero virtus quæ hos excessus temperat est modestia, seu cutrapeleia. Contra quam peccant non solum qui excedunt, sed etiam illi qui nunquam ludere volentes, morosos ac difficiles se præbent. 1092. (c) Modestia tandem respicit vestimenta et corporis ornatum, eoque tendit ut externus apparatus congruat perso­ næ secundum sexum, statum, locum, tempus aliasque circum­ stantias hujusmodi. Ita qui in dignitatibus constituuntur,aut ditiores sunt, pretiosioribus vestibus quam ceteri induuntur. Quâ in re peccatur per excessum, quando ornatus est ultra cujusque conditionem, vel receptam consuetudinem;— quando nimium studium et tempus consumitur in se ornando, prout accidit non paucis mulieribus et quibusdam effeminatis juvenibus; — cum pre­ tiosae vestes studiose induuntur ostentationis causa, ob inanem gloriam, ad captandos oculos et admirationem excitandam. Vestes tamen sint mundae, nitidæ atque, procujusque conditione, decenter et eleganter compositæ’. Quâ occasione, quæritur num mulieribus liceat se ornare ad pla­ cendum viris. — Illicitum est sane lascivo ornatu uti, qui alios ad libidinem provocet : “Et si quidem hac intentione se ornent ut alios provocent ad concupiscentiam, moraliter peccant; si autem ex quâdam levitate, vel etiam ex quâdam vanitate propter jaélantiam quamdam, non semper est peccatum mortale, sed quandoque veniale”’. — Exclusâ hujusmodi intentione, uxoribus licetse ornare ut viris suis placeant, et ita conjugalem foveant amorem; idem puellis nubilibus licet, quo facilius sponsum inveniant. Illæ autem mulieres quæ viros non habent, nec volunt habere, non possunt absque peccato appetere viris placere, eorumque concupiscentiam excitare, cum hoc nihil aliud sit nisi eis præbere incentivum peccandi. Quidam autem peccant per defeflum, cultum corporis négligen­ tes, ita ut aliis tædium aut scandalum præbeant; quod magis inde­ corum est apud eos qui. vi muneris aut officii, aliorum bonâ existi­ matione frui debent Simplicitatem igitur simul et decorum christiani viri et mulieres, secundum suum statum, colant, haud immemores horum Apostoli verborum3 : “Similiter et mulieres in habitu ornato, cum vere­ cundia et sobrietate ornantes se, et non in tortis crinibus, aut auro, aut margaritis vel veste pretiosâ; sed quod decet mulieres, promit­ tentes pietatem per opera bona ”. 1093. Hæc pauca de virtutibus cardinalibus pro scopo nostro sufficiant. Si de relativa carum perfectione inqui’ S. Franc, de Sales, Introd., p. III, ch. 25. • 0'. Thom.·, 2. 2æ, q. 169, a. 2. — 3 1 Tim., II, 9. 636 DE VIRTUTIBUS MORALIBUS. ritur, cum S. ThomA * respondemus : “Inter alias (i. e. mo­ rales) virtutes, prudentia est maxima, quia est moderatrix aliarum, et post hanc justitia, per quam homo bene se habet non solum in seipso, sed ad alium, ct post hanc fortitudo. per quam homo propter bonum contemnit pericula mortis, et post hanc temperantia, per quam homo propter bonum contemnit maximas deleélationes corporalium”. — Ccteroquin, cum hujusmodi virtutes sint inter se connexae (n. 591) qui in unâ perfeétus evadit, eo ipso in aliis proficit; et ita de virtute in virtutem facilior fit ascensio. ΗρρεηΜχ DE PRÆCEPTIS DEI ET ECCLESIÆ 1094. Doélrinam moralem de virtutibus theologicis et moralibus exponendo, eo ipso Decalogipræcepta cum eisdem connexa, necnon praecipuas leges ecclesiasticas declaravimus : hæc enim non possunt ab invicem sejungi. Cùm vero, teste S. Augustino, Decalogus summa sit et epitome omnium legumx, homini imprimis christiano servandarum ut ad finem ultimum congruenter tendat ac feliciter accedat, non parvi refert Decalogi præcepta meditari ac distinéle intelligere, ut luculenter frequenti prædicatione fidelibus propo­ nantur, et juxta ea conscientiæ componantur, judicentur et reformentur. Cui muneri ut sint quam maxime pares paro­ chi et ceteri sacerdotes, etsi de virtutibus fuse tractamus in toto decursu Synopsis moralis, juvat exhibere compendio­ sam expositionem singulorum praeceptorum. Art. I. Decalogi brevis expositio. Præceptuin primum. “ Non habebis Deos alienos corànt me ” a. 1095. Hoc præccptum, omnium primum et maximum non ordine tantùm, sed ratione, dignitate et præstar.tiâ, duplici constat parte, ut cetera præcepta, ajJirmativA scili­ cet et negativA : quas successive tangemus. ’ 5. Thom., Quæst. disp,, de Virt., q. 5, a> ’ Quast, in Heptateuchum, q 140, P. L., XXXIV, 644. — Hic agitui de Decalogo, qualis a Christo completus et perfeélus est. Per quatuor priora sæcula, Patres vix de Decalogo sermonem habent. Sed S. Au­ gustinus, Christianum spiritum in interpretationem Decalogi infundens, eum exhibet ut summam legis christianæ; nam “decem præcepta (pendent) ex duobus illis, dileélione scilicet Dei et proximi, in quibus tota Lex pendet et prophetæ”. Interpretatio autem quam breviter con­ trahimus, coopérante E. M. QuÉVASTRE, ea est quam Catechismus C. Tridentini fusius e Traditione christianâ digessit. — Originem et indolem Decalogi in Tr. de Legibus, n. 235-245, jam descripsimus. Cfr. MANGENOC, Dift. de Thtfol., t. IV, 171-176 — * Exod., XX, 3. de PRÆCEPTIS DEI ET ECCLESI/E. 638 639 APPENDIX i° Ut affirmativum, jubet aélus fidei, spei et caritatis eli­ cere quibus Deum colimus ut fidelem cujus oraculis jure ac merito assentiamur, ut omnipotentem et clementem in quo spes omnes nostras collocemus, ut bonitate ct perfectione plenum ct diffluentem quem toto corde ampleétamur. Con­ tra quod præceptum peccant qui in hæresim labuntur, qui somniis, auguriis ccterisque vanissimis rebus fidem habent qui de suâ salute spem abjiciunt, divitiis ac corporis valetu dine et viribus nituntur, qui de Deo odium ac tædium con­ cipiunt, etc. 1096. 2° Alterâ autem præcepti parte, quæ est negativa, prohibetur idololatria seu falsorum numinum cultus. (a) Non prohibetur vero sanétorum angelorum ac beata­ rum animarum veneratio et invocatio, nec etiam sacrarum reliquiarum cultus. Sanctos enim honoramus ut domesti­ cos, amicos et ministros Dei : quam agendi rationem com­ mendant multiplex ratio theologica,, apostolica et ecclesias­ tica consuetudo, ipsorum sanctorum beneficia et patroci­ nium, multa et magna miracula (b) Nec etiam prohibetur ars fingendi aut sculpendi, nisi lædatur Dei majestas. Quod duplici ratione accidere posset : alterâ, si idola et imagines tanquàm Deus colerentur, aut crederetur inesse aliquam in his divinitatem vel virtutem, vel quod ab eis sit aliquid peten­ dum, vel qubd fiducia in imaginibus sit figenda; alterâ, si quis cona­ retur divinitatis formam aliquo artificio effingere, quasi corporeis oculis conspici vel coloribus aut figuris exprimi possit. (c) Unde licitum est imaginibus repraesentare SS. Trinitatis per­ sonas, imprimis ad modum apparitionum quæ in Sacris Litteris referuntur; licitum est effingere vel pingere imagines Angelorum, Sanétorum, B. V. Mariæ, et ipsius Christi. Hujusmodi enim reprae­ sentationes nos docent Dei attributa et beneficia, Sanétorum virtu­ tes et intercessionem, et consequenter nos excitant ad cultum, invo­ cationem et imitationem. Ceterum parochi curent abusus et supers­ titiones quæ in imaginum usu irrepere possint, juxta Tridentinuin decretum compescere. Quæ quidem omnia supra exposuimus, nempe : (A) quoad virtutes : (a) Necessitatem fidei ad salutem, n. 628-630; veritates neces­ sitate medii explicite credendas, n. 631-637; veritates de necessitate ' De quibus cfr. S. AMBROSIUS, Epist. XXII, P. L., XVI, 1019sq.; S Augustinus, De Civ. Det\ XXII, 8, P. L·, XLI, 760; Conf IX 7, P. L., XXXII, 770. præcepti, n. 639-647 ; necnon obligationem externe fidem profi­ tendi, n. 648-654 ; — peccata contra fidem, nempe hceresim et dubium in fide, 656-662; apostasiam et sectis massonicis adhæsionem, 663666; infidelitatem, 667-668; et præcipuas causas quæ fidei amis­ sionem inducunt, 669-688; nec prætermisimus media quibus in fide proficere valemus, 689-694. (b) Naturam et dotes spei, 696-713; ejus necessitatem, 714-718; peccata contra spem, nempe desperationem et prasumptionem, 720725; pauca addentes de mediis in spe proficiendi, 726-729. (c) Naturam caritatis erga Deum, 745-748; necessitatem diligendi Deum super omnia, 749-754; peccata contra hanc virtutem, præser­ tim odium Dei, 755-757; media in amore Dei proficiendi, 758-763. (d) Præceptum caritatis erga proximum, 769-779; quatenus impor­ tat dileIlionem inimicorum, 780-789; eleemosynam pauperibus erogan­ dam, 790-795; correptionem fraternam, 796-804, necnon ordinem in caritate servandum, 805-816; opera caritatis socialia hodie tam neces­ saria, 817-835 -, peccata fraternæ caritati opposita, videlicet discordiam et contentionem, 836-839; scandalum, 840-850. (e) Necessilatem virtutis religionis, præsertim vero adorationis et orationis, 855-873, necnon devotionis, 886-893. —- De cultu B. Maria et sanfiorum, de sacris imaginibus et reliquiis alibi scripsimus, De Verbo Incarnato, circa finem. (B) Quoad vitia : (a) idololatriam, 895-896; (b) vanas observantias, variasque superstitiones, in quibus diabolus intercedit, 899-905; (c) tentationem Dei, quâ insolitus effeélus a Deo sine causa exspec­ tatur, 925-928; (d) sacrilegium et simoniam, seu indignam traélationem rei aut personæ Deo sacræ, 929-942. Secundum præceptum. “ Non assumes nomen Domini Dei tui in vanum ” ’. 1097. Quanquam primo divinæ legis præcepto, hoc quod secundo loco sequitur, necessario continetur, Deus tamen pro rei magnitudine, hanc de suo ipsius divino et sanélitatis plenissimo nomine honorando, legem separatim ferre voluit. t° Ut affirmativum, jubet secundum præceptum nomen Dei honorare, ac per illud sanétc jurare. Honorare vero jubemur non ipsum nomen littcraliter sumptum, juxta inanem nonnullorum Judæorum supersti­ tionem, sed omnipotentem ac sempiternam majestatem unius ct trini numinis quam Dei nomen significat. Dei nomen, sic intcllcéium, honoratur : (a) confessione quA Deum et ejus Christum Dominum nostrum esse et ' Exod., XX, 7. 41 640 APPENDIX salutis nostræ auétorem agnoscimus; (b) meditatione verbi Dei quo voluntas ejus enuntiatur; (c) laude quâ, David et Job exemplum secuti, magnifica Dei attributa et opera cele­ bramus, ac de omnibus rebus turn prosperis, turn adversis Ei singulares gratias agimus; (d) oratione quâ ejus opem fidenter imploramus; (e) voto quo irrevocabiliter quædam opera ad Dei cultum referimus; (f) Dei nomen honore pro­ sequimur, cùm fidei faciendœcausâ testamur Deum, quâcumque id verborum formâ ct conceptione fiat; nàm et, Testis est mihi Deus, ct, Per Deum, idem sunt. Jurare etiam possumus per res creatas, ut, per sacra Dei Evangelia, per Crucem, per Sanatorum reliquias, et cetera id genus, quatenus divinæ ma­ jestatis splendor illis in rebus elucescit. Duo autem sunt jurandi genera : unum assertorium cùm aliquid de re præsenti aut præteritâ religiose affirmamus, ut Apostolus in epistolâ ad Galatas* 1; alterum promissorium, ad quod etiam comminationes referuntur, futurum tempus speétans, cùm aliquid ita fore pro certo pollicemur ct con­ firmamus, cujusmodi est illud Davidis ad Bersabeam direélum2. Ad legitimum autem juramentum tria requiruntur ; (a) veritas, quatenus quod asseritur et ipsum verum sit, et, qui jurat, id ita esse arbitretur, aut quatenus qui aliquid pollicetur, ita animatus sit ut, cùm tempus advenerit, id re ipsâ præster; fi) judicium, quo jusjurandum non temere et inconsiderate, sed consulto et cogitato adhibeatur : unde constitutum est ne a pueris ante XIV annum jusjurandum exigatur 3; fi) justitia, quæ maxime in promissis requiritur; quare si quis injustum aliquid ct inhonestum promittit, et jurando peccat, et promissis faciendis scelus scelere cumulat, ut fecerunt Herodes 4 et Judæi qui sceleste spoponderunt nihil gustare, donec Paulum occidissent5. Sub his conditionibus jurare plane licet, ut constat auftoritate Scripturæ6 et ratione multiplici?. ’ Gal., I, 20.— · III Reg., L 29· —3 Grat, decr.,y>. 11, C. 32, q. 5, c. 16. < Marc., VI, 23. — s Alt., XXIII, 12. 6 Psalm., XVIII, 8; Deuter., VI, «o, 13; Psalm., LXII. 12; Apoc., X, 3. 1 Cf. Catech. rom., hic, 7. DE PRÆCEPTIS DET ET ECCLESI/E. 641 2° Ut negativum, secundum præceptum vetat : (a) jurare sine consilio, sine veritate, sine justitiâ, vel cum aliquo contemptu, ut si quis juret se non obtemperaturum evangelicis consiliis, aut per falsos deos juret; (b) verbum Dei injuria afficere, vel Sacram Scripturam a rectâ et germanâ ejus sententiâ ad impiorum dogmata et hæreses flec­ tendo, vel ad scurrilia et fabulosa torquendo; (c) blasphe­ mare quod est longe magis detestabile scelus. Da quo egimus in Tr. de Virtute Religionis, exponendo videlicet: (a) quomodo prohibeantur : blasphemia, n. 919-924; vana assumptio nominis Dei, juramentum temerarium et legitimi juramenti violatio, 947-957; necnon voti violatio, 984-989; — (b) quomodo prœcipiatur reverentia nominis Dei, quæ exhibetur frequenti invo­ catione et laude, n. 963, — juramenti religiosâ observatione, 947952, — et voti fideli impletione, 979-989. Tertium præceptum. “ Memento ut diem sabbati sanctifices ” x 1098. Hoc legis præcepto externus cultus et socialis præscribitur, qui est veluti quidam prioris præcepti fructus. Quod officium religionis olim sabbato adseribebatur positiva tamen ordinatione; unde sabbati cultus, in signum creatio­ nis et liberationis a servitude Ægyptiacâ institutus, in Domi­ nicum diem potuit transferri ob resurrectionis Christi me­ moriam et effusionis Spiritûs Sancti. Etsi autem hoc præceptum differat a reliquis in eo quod ratione temporis, ritûs et caeremoniarum sit positivum, cum illis tamen convenit quia aliquid habet quod jure naturali praescribitur. Deo enim cultum ac religionem reddere natu­ rae inclinatio est et lex : unde apud omnes nationes statas quasdam ferias easque publicas fuisse cernimus, quæ sacris rebus ac divinis obeundis erant consecratæ. i° Præcepto autem tertio jubemur sacrosanctae Missae sacrificio interesse; sed insuper commendantur sacramento­ rum frequentia, imprimis confessio peccatorum et commu­ nio, verbi Dei auditio, oratio et laudes divinæ, opera mise­ ricordiae. 2° Prohibentur opera quæ a cultu divino impediunt, omne scilicet servilis operis genus, ac praeterea et præcipue ■ Exod., XX, 8. Theou Mor. II. —21 APPENDIX. DE PRÆCEPTIS DEI ET ECGLESIÆ. peccatum; minime verô ea quæ ad ipsum cultum spectant, ut altare instruere, templa ornare, vel alias necessaria sunt. in aegritudine, dando operam ne quid prætermittant quod vel ad peccatorum confessionem attinet vel ad reliqua sacra­ menta; (f) funeris et exsequiarum curam, et etiam suffragia ad requiem animæ maturandam. 642 De quibus actum est n. 1006-1047. Quartum præceptum. “ Honora patrem tuum et matrem tuam, super terram... ” ’. z/Z sis longevous 1099. i° Hoc præceptum cum tribus primis congruit : si enim parentes, quos secundum Deum diligere debemus, non veneramur et colimus, cùm nobis in conspectu fere semper sint : Deo, summo parenti et optimo, qui nullum sub aspectum cadit, quem honorem, quem cultum tribuemus*3? (A) Præter eos autem qui nos genuerunt, multi præterea sunt, quos in parentum loco colere debemus, vel potestatis nomine, vel dignitatis, vel utilitatis, vel præstantis alicujus muneris et officii. Ita honorandi sunt : (a) Ecclesiœ prœlati et sacerdotes qui nos in Christo Jesu per Evangelium genuerunt3, et quasi filiolos iterum parturiunt donec for­ metur Christus in nobis4; (b) magistratus qui rem publicam gubernant; (c) tutores et magistri, quorum procurationi, fidei, probitati sapientiæque commendamur; (d) senes etiam et ætate confecti. (B) Sed præsertim a nobis colendi sunt pater et mater, qui sunt immortalis Dei quasi quædam simulacra, a quibus vita nobis data est, quibus Deus usus est uti nobis animum immortalem impertiret, a quibus ad sacramenta deducti, ad religionem, ad humanum cultum civilemque instituti, ad morum integritatem et sanctitatem eruditi sumus. 2° Genitorum honor importat : (a) amorem, cùm erga nos sint ita affecti, nullum ut laborem, nullam contentionem, nulla pericula nostrâ causâ refugiant; (b) orationem, ut ipsi Deo ac sanctis commendatissimi sint; (c) obedientiam, quâ nostram agendi rationem ad eorum arbitrium voluntatem­ que conformemus; (d) imitationem, cùm iis plurimum tri­ buere videmur, quorum esse volumus quam simillimi; (e) auxilium quoad corporis et animæ necessaria, præsertim 1 Exod., XX, 12. — · I Joan., IV, 20. 3 / Cor., IV, 14. — * Galat., IV, 19. 643 Ad quem modum Episcopi et Pastores honorandi sunt, succur­ rendi et audiendi; Principes observandi et orationibus juvandi. Item de aliis, qui jure ac merito appellantur patres, ut magistratus et senes : digni enim sunt qui ex charitate, ex obedientiâ, ex ope nostra cultum et emolumentum percipiant. 30 Parentum etiam propria officia sunt atque munera : (a) ut sandtissimis disciplinis ac moribus filios imbuant; (b) ut æquitatem, continentiam, modestiam, religionem exemplis suis inculcent, (c) Tria insuper præsertim decli­ nent : 1) ne quid acerbius in liberos aut loquantur aut sta­ tuant ut non pusillo animo fiantx; 2) ne per indulgentiam dissolutam filios depravent; 3) ne in filiorum educatione ac doctrinâ præpostera consilia ineant, in hac unâ cogitatione curâque versantes, ut lautum et amplum patrimonium relin­ quant, nihil de æternâ salute solliciti. De quibus dictum est in Tr. de Variis Statuum Obligationibus, n. 969-1002 (30-63). Quintum præceptum. “ Non occides ” a. IIOO. i° Non prohibetur : (a) occidere animalia, “ quia nullâ nobis ratione sociantur ” 3, et illis vesci a Deo homini­ bus est concessum; (b) pcenam capitalem facinorosis scelestisque infligere, quâ tuta sit hominum vita; (c) vitam hosti­ bus adimere, solo publicæ utilitatis studio; (d) salutis suæ defendendæ causâ alterum interimere; (e) neque hujus prae­ cepti reus est qui fortuito hominem occidit, in quo tamen duabus de causis peccari potest : 1) si quis in re injustâ occupatus, hominem occiderit; 2) si non omnibus circums­ pectis, negligenter et incaute aliquem occiderit 20 Quod vetitum est. (a) Reliquæ autem cædes prohi­ bentur,'quæcumque sit differentia sive occidentis, sive occisi, sive occisionis. Omnes scilicet, etiam divites, etiam poten’ Coloss., III, 21. — · Exod., XX, 13. 3 S. Augustinus, De civit. Dei, I, 20, P. L., XLI, 35. —------ ■— , 644 APPENDIX. DE PRÆCEPTIS DEI ET ECCLESIÆ. tes, etiam parentes, a nece abstinere debent; omnes, humilis etiam et abjectæ conditionis, legis hujus vi defenduntur, neque seipsum interficere cuipiam fas est; omnis etiam mo­ dus cædis faciendae interdicitur, physica scilicet perpetratio ct moralis cooperatio, (b) Prohibetur etiam iræ sine justâ causâ indulgere, quâ cædi potest parari via. 3° Jubemur autem pacem et caritatem cum omnibus, etiam inimicis ct molestias ingerentibus, habere1; et conse­ quenter colere patientiam2, beneficentiam, mansuetudinem, injuriarum condonationem. 4° Immo, ad perfectam praecepti observationem a Domino consilium accipimus non resistendi malo, dexteram maxil­ lam percutienti præbcndi et alteram, ambienti tunicam et pallium dimittendi 3. De quibus disserimus in Tr. de Justitiâ, nempe : de suicidio et sui mutilatione, n. 289-308; de occisione innocentis, malefactorum et injusti aggressoris, 311-333; de duello, 334'344; de bello, 345'363- Sextum præeeptum. “ Non moechaberis ” 4. IIOI. i° Quad partem negativam, hoc præcepto prohi­ bentur : (a) adulterium quod, præter turpitudinem quæ ei cum aliis intemperantiae generibus communis est, injustitiæ quoque peccatum non solùm in proximum, sed etiam in civilem societatem adjunétum habet; (b) omne impuritatis et impudicitia genus, immo omnis intima animi libido quatenus ad adulterium disponunt et ordinem generationis divinitus institutum perturbant. 2° Quoad partem affirmativam, praecipitur unicuique castitas pro suo statu servanda ; ad quod procurandum maximo adjutorio erunt : (a) consideratio turpitudinis pec­ catis carnalibus inhaerentis, et injustitiæ quâ cumulatur adulterium, infamiæ simul et multiplicis perniciei quæ hujus­ modi peccata sequuntur; (b) vitatio otii, crapulæ, oculorum immodesti adspeétûs, elegantioris ornatfis, sermonis lascivi et librorum obscænorum. (c) Adhibeantur autem, ad libi• Matt., V, 23. — · 7. Cor., XI11, 4. 3 Matth., V, 39. —« Exod., XX, 14. M 645 dim’s vim opprimendam, confessio, et communio, assiduæ preces cum eleemosynis atque jejunio conjunétæ, vigiliæ, piæ peregrinationes aliæque id genus afflictationes. De quibus egimus in Tr. de Castitate et in Supplem. ad Tr. de Matrimonio. Septimum præeeptum. “ Non furtum facies ” ’. 1102. i° Hoc præcepto prohibetur quævis ablatio seu possessio rei alienæ, quæ in sensu lato dicitur furtum. Dis­ tinguitur autem, si pressiùs loquimur, furtum quo privatum quid privato adimitur; peculatus quo quid publico surripitur; plagiatum, quo homo liber in servitutem abducitur; sacrile­ gium, quo sacra res eripitur. (A) Quam gravia sint hæc peccata, apparet : (a) ex eorum naturâ, quâ justitiæ et interdum religioni contrariantur et eorum sequelis quæ sunt odia, inimicitiæ, innocentium homi­ num damnationes. (B) Furti rei sunt : (a) qui res alienas occupant; (b) qui fraudes adhibent in mercis qualitate, in pondere et mensurâ; (c) qui debitam operam non præstant aut dominorum opes diripiunt; (d) qui fallaci mendicitate pecuniam extorquent; (e) qui susceptum munus non adimplent; (f) nec vero ab eâdcm culpâ sunt alieni filiifamilias et uxores, qui pecunias a patribus et viris surripiunt. Quæ omnes injustitiæ occulte ct furtim committuntur : unde vocantur in striCliore sensu furta. (C) Rapina autem, quæ est rei alienæ ablatio aperte et aliquando vi et violentiâ commissa, rei sunt : (a) qui merccdem operariis non solvunt; (b) qui usuram exercent; (c) qui venalia habent judicia; (d) qui, sumpto temporis spatio ad solvendum, suâ vel alienâ fide merces emunt neque fidem liberant; (e) qui sibi debita acerbius exigunt; (f) qui frumenta necessitatis tempore comprimunt. (D) Ad restitutionem obligantur non solum qui furtum fecerunt, sed ct omnes furto coopérantes, ut mandantes, suasores, consentientes, participantes rei ablatæ, non prohi- APPENDIX DE PRÆCEPTIS DEI ET ECCLESIÆ. bentcs, non detegentes, receptores. Neque excusant statûs conservandi et vitæ commoditatem habendi cura, abundan­ tia eorum a quibus res aufertur, consuetudo furandi vel occa­ sio, vindiélam sumendi libido, debita solvendi necessitas. 2° Abundantius septimum præceptum servant qui varia opera misericordiae exercent, labori indulgent, frugalitatem et parcimoniam colunt, ut aliis benefaciant. De quo agimus in Tr. de Justitia, 431-610, 613-938. i° Hic prohibetur : non ipsa concupiscendi vis, quâ tùm ad bonum, tùm ad malum uti licet, sed ea tantum concu­ piscendi libido, quam carnis concupiscentiam vocat Aposto­ lus 1. Hæc autem cupiditas damnata est, vel quia malum appetit, veluti adulteria, vel quia quæ appetuntur, aliena sunt, ut domus, ager, uxor, bos, asinus, et alia multa, quæ eo ipso quôd aliena sint, ea concupiscere vetat divina lex. Præ ceteris autem hoc cupiditatis vitio laborant : (a) qui lusionibus non honestis delediantur, aut qui ludis immode­ rate abutuntur; (b) mercatores qui rerum penuriam, annonæque caritatem expetunt, atque id ægre ferunt, ut alii præter ipsos vendant aut emant, quo carius vendere aut vilius emere ipsi possint; (c) qui alios egere cupiunt ut aut vendendo aut emendo ipsi lucrentur; (d) medici qui morbos desiderant; (e) jure consulti, qui causarum litiumque vim copiamque concupiscunt, etc. 2° Pars affirmativa præcepti, imprimis decimi, in eo consistit ut si divitiæ affluant, cor non apponamus, easque pietatis et divinarum rerum studio abjicere parati simus, et in sublevandas pauperum miserias libenter pecuniam ero­ gemus; si desint facultates, egestatem æquo et hilari animo feramus. Hâc item lege præcipitur, ut ardenti studio summâque cupiditate optemus id potissimum effici non quod nos concupiscimus, sed quod Deus vult, quemadmo­ dum Domini oratione exponitur. 646 Octavum præceptum. “ Non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium ”r. 1103. i° Prohibentur : (a) falsum testimonium erga quemcumque hominem, etiam ad favendum, non solum in judicio, sed etiam extra judicium; (b) detradlio per calum­ niam et obtrectationem; (c) discordiarum excitatio; (d) adu­ latio; (e) mendacium; (f) simulatio; (g) contumelia; (h) judi­ cium temerarium. 2° Jubetur autem : (a) judicibus juste et ex legibus fdrensia judicia exercere; (b) reis et sontibus verum confiteri cùm legitime interrogantur; (c) testibus verum et certum testimo­ nium afferre quando ad normam juris interrogantur a judice; (d) advocatis justas causas juste defendere ac mercedem suam operæ suæ jure et æquo metiri; (e) accusatoribus et petitoribus veritatem ac justitiam erga omnes, etiam adver­ sarios, exacte servare. De quibus actum est in Tr. de Justitia : (a) de judicio temerario, n. 365-373; (b) de detractione, seu diffamatione, per maledicentiam et calumniam, 374-395; (c) de contumeliâ, seu honoris læsione, 397400; (d) de falso testimonio et mendacio, 401-417; et in Tr. de Variis Statuum obligationibus, ubi de officiis judicum, reorum, testium, advocatorum, etc., n. 992-1020. Nonum et decimum præceptum. “ Non concupisces domum proximi tui : nec desiderabis uxo­ rem ejus, non servum, non ancillam, non bovem, non asinum * nec omnia quæ illius sunt ”2. 1104. His præceptis monemur legem Dei ejusmodi esse, quæ non externis solum aCtibus, sed etiam intimo animi sensu servanda sit. * Exod., XX, 16. — 1 Exod., XX, 17. 647 De peccatis internis et desideriis egimus supra, n. 499-506. Hæc sunt, summatim exposita, Dei sanéta præcepta quorum locupletiorem explicationem invenire est turn in decursu Synopsis nostræ moralis, tùm in leélione ac meditatione tertiae partis Catechismi romani. Insuper Catechismus romanus nos docet tùm mo­ dum doétrinam parænetice et aperte proponendi, tùm consideratio­ nes quibus moveantur animi ad servandam legem Dei sive in genere sive in singulis præceptis perspeétam. Art. II. De Præceptis Ecclesiæ. 1105. Ecclesiæ auéloritatem competere condendi leges, in conscientiâ obligantes, jam probavimus in Tr. de EcclesiA, η. 843. Revera multas leges promulgavit, de quibus supe’ Galat., V, 16, 24. APPENDIX 648 DE PRÆCEPTTS DEI ET ECCLESIÆ. rius diélum est, η. 257-331· Sed inter multiplices hujus­ modi leges, quædam sunt quæ per antonomasiam dicuntur Ecclesiæ præcepta, quia sunt majoris momenti et omnes fideles attingunt : quinque, sex aut septem numerantur secun­ dum diversa tempora ct varias Ecclesiæ provincias. Horum præceptorum colleflio sub communi nomine non videtur antiqua : non enim invenitur apud Catechismum C. Tridentini, an. 1566 editum; sed Petrus Binsfeld (Enchiridion theol. pastora­ lis, 1591) jam quinque Ecclesiæ præcepta recensebat; Bellarminus, in suo Catechismo, 1598, sex enuntiabat; et P. Fagundez (+ 1645) ( edebat integrum tractatum in quinque Ecclesiæ præcepta . * Quinque tenta : olim. numerabantur his versiculis con­ “Festa colas, præsens sacro; jejunia serves; Annua sit confessio; sit communio Paschæ.” Primum igitur præceptum est sanctificatio festorum quæ Ecclesia instituit, juxta superius diéta, n. 1010. — Secun­ dum præcipit missæ auditionem diebus dominicis et festis, supra, n. 1020-1037. — Tertium compleélitur jejunium ct abstinentiam a carnibus : quæ duo præcepta olim unum efformabant, sed communiter hodie distinguuntur, cum sæpe, juxta hodiernam disciplinam, abstinentia sine jejunio injungatur. — Duo posteriora, annua confessio et paschalis communio, declarata invenies in Tr. de Pænitentiâ ct de EucharisliA. — In quibusdam vero regionibus, septimum additur præceptum de subsidio conferendo pro sustentatione pastorum. De tribus ergo manet dicendum : i° de jejunio; 2° de abstinentia a carnibus; 30 de sustentatione pastorum. § I. De jejunio ecclesiastico2. 1106. Jejunium triplex est : (a) naturale, quod consistit in omnimodA abstinentiâ a cibo et potu : tale est jejunium eucharisticum, quod requiritur a mediA nocte præcedente communionem; (b) ecclesiasticum, quod consistit in absti1 A. Villien, Histoire des Command, de l’Eglise, in Revue du Cl. français, t. XLI (1905), p. 562. ’ 5. Thom., 2. 2®, q. 147; Billuart, de Jejunio; 5. Alphonsus, 1. III, n. 1005 sq.; Bail. P., n. 1103-1153; Marc, n. 1218-1243; Lehmk.^ n. 1210-1222; Noldin, n. 662-680. 649 nentiâ a cibo, non totali, sed secundum limites ab Ecclesiâ præfinitos; (c) morale, quod est moderatio in cibo potuque sumendo, ct, per extensionem, in aliis delectationibus sive animi sive corporis. Hic agitur de jejunio ecclesiastico; exponemus: 1° ejus originem ct utilitatem; 2° modum servandi legem jejunii; 30 causas quæ ab eâ excusant. -.11 I. De origine et utilitate legis jejunii. 11 1107. i° Historica evolutio legis jejunii.1 (A) Sub an- II |1 tiquA lege, jejunium multoties commendatur, et quandoque etiam prœcipitur. (a) Ita exhibetur ut majorem vim orationi conferens : “Bona est oratio cum Jejunio”*·, hinc jejunavit David ut a Domino salutem pueri sui consequeretur3; laudatur Judith eo quod jejunabat omnibus diebus vitæ suæ, præter sabbata et neomenias et festa domûs Israel4; Esther ad Dominum confugit in oratione et jejunio3; Judas Machabæus, cum sociis, ad pugnam se præparat oratione et jejunio6. — Jejunium insuper prædicatur ut medium agendi pænitentiam et misericordiam a Deo consequendi : “Convertimini ad me in loto corde vestro, in jejunio et in fletu”7; itaque Ninivitæ suam conversionem et salutem oratione, planélu et jejunio consecuti sunt”. (b) Præterea Judæis præceptum fuerat jejunare decima die men­ sis septimi’; et tempore captivitatis instituta fuerant jejunia quarti, quinti et decimi mensis10. — Pharisæi frequentius jejunabant". — Deus autem externo jejunio non placabatur, msi veram pænitentiam, justitiam et caritatem simul colerent”. 1108. (B) Sub novà lege (a) Christus proprio exemplo jejunium commendavit, jejunando quadraginta diebus et noétibus antequam evangelium prædicarctl3. Discipulis suis non imposuit legem jejunii, sed simul annuntiavit eos postea jejunio vacaturos14; iis autem qui jejunant præcipit ut hypocrisim et ostentationem vitent, ne videantur horninibus jejunantes, sed Patri qui videt in abscondito *5. — Nul’ Brevem, quam delineamus, historiam fuse et erudite tradit Thomassin, Traité des Jeûnes de l’Eglise, Paris, 1680. ’ Tob., XII, 8. — 3 // Reg., XI1, 16. — 4 Judith, VIII, 6. s Esth., XIV, 2. — 6II Machab., X111, 12. — Cfr. I Esdr., V111, 23. ? Joel, II, 12. — * Jon., III, 5. 10. — ’ Exod., XVI, 29. ’° Zachar., VIII. 19. - " Luc, XVI11, 12. — » Isa., LVI11, 3-7. »3 Matt., IV, 2. — 44 Matt., IX, 14-15· “ *s Matt., VI, 1618. 11 I ί | I I I] I I I I I I j | j 650 APPENDIX libi tamen legitur Christum ipsum aliquot jejunia sta­ tuisse. (b) Apostoli et primi discipuli aliquando jejunâsse perhibentur, præsertim quando agebatur de eleélione et consecratione ministro­ rum Dei '. Paulus narrat se aliosque Christi ministros sæpe jeju­ nare2. Nec tamen in sacris scripturis legitur eos legem jejunii statuisse; sed nonnulli Patres dicunt jejunium quadragesimale in Ecclesia servari secundum traditionem Apostolorum; nihilominus fatetur Augustinus a Christo et Apostolis non fuisse definitum quibus diebus jejunare oporteat3. 1109. (c) Quidquid est, in Ecclesiâ cito mos invaluit jejunandi tempore quadragesimae, ad Christum imitandum, et pænitentiam agendam ante paschalem communionem. Ita 0’. Hieronymus ad Marcellam scribebat :4 “Nos unam quadragesimam secundum traditionem Apostolorum, toto nobis orbe congruo, jejunamus; illi (iMontanistæ) tres in anno faciunt quadragesimas, quasi tres passi sint Salvatores. ” — Revera, quarto jam sæculo, in utrâque Ecclesiâ servabatur quadragesimale jejunium, cum hoc tamen discrimine quod in Ecclesiâ orientali jejunium septem hebdomadibus perdu­ rabat, quia quolibet sabbato et die dominico interrumpebatur, dum in Ecclesiâ occidentali sex tantum hebdomadibus durabat, quia solum die dominico interrumpebatur5. — Huic jejunio pauci dies additi sunt a privatis, devotionis causâ, dies videlicet hebdoma­ darum sexagesimæ et quinquagesimae; et, a sæculo IX, induéla est consuetudo obligatoria jejunandi quatuor diebus quadragesimam præcedentibus, ut ita, deduétis dominicis, compleretur quadraginta dierum jejunium 6. — Hic vero non stetit fidelium devotio : quidam jejunare coeperunt, extra Quadragesimam, duobus aut tribus per hebdomadem diebus : quod tamen lege præceptum non fuit. Sed paulatim mos invaluit, circa sæc. V, quatuor anni temporibus, paucis diebus jejunandi,ad imitandam Judæorum praxim, totumque annum Deo dedicandum; postea ordinationes presbyterorumetdiaconorum nonnisi his diebus celebrari potuerunt7. — Postea, sæc. VI, in quibusdam ecclesiis institutum est jejunium trium dierum quâlibet Adventus hebdomade8. Eodem fere tempore, jejunare statutum est triduo Rogationum, primum quidem in Ecclesiis particularibus, mox in universâ Ecclesiâ. — Tandem, a sæc. VI, mos etiam incœpit jejunandi in vigiliis præcipuorum festorum, v. g. Nativitatis Domini, Epiphaniae, Assumptionis, festorum Apostolorum. ’ ’ All., XIII, 2-3; XIV, 22. — · II Cor., VI, 5; XI, 27. 3 S. August., Epist. 36, c. 14, P. L., XXXIII, 151. 4 5. Hieronym., Epist. 41, P. L., XXII, 475. 9 Auéloritates vide ap. Thomassin, op. cit., I, ch. 7, p. 33-44. 6 Thomassin, op. cit., II, ch. 1, p. 224 sq. — 7 Thomassin, op. cit., I, ch. 21. — * Thomassin, I, ch. 23. — » Thomassin, II, ch. 14. — _ DE PRÆCEPTIS DEI ET ECCLESTÆ. 651 ------------------------------ n 10. (d) Modus autem jejunandi valde striCtior erat primævis temporibus quam nostris : unica videlicet sumebatur refeClio in Ecclesiâ latina, post vesperas, id est circa finem diei; in Ecclesiâ graca pluries refectio sumebatur, sed valde modica'. Quibus temporibus, fideles abstinebant non solum a cibo, sed etiam a vino et nonnisi paululum aquæ, ad sitim extinguendam, certis horis sumebant2. — Sed sensim et sine sensu, a sæculo X, mos invaluit refeélionem sumendi horâ nonâ (id est tertiâ post meridiem), et, paulo post, horâ meridiana3. Sæculo XIII, unica tantum comestio permittebatur, teste S. Thomâ4 Sed paulo post usus invaluit, a monachis mutuatus, parvam collationem sumendi horâ serotinâ5. — Tandem, sæc. XIX, consuetudo incœpit mane sumendi parvam quantitatem cafei cum frustulo panis. Ex quo patet legem jejunii esse ecclesiasticam,consuetudine introducam, et variorum locorum consuetudine intelligendam ct applicandam. Illi. 2° Jejunii utilitas. Ecclesia, in Præfatione quadragcsimali, ita spiritualem jejunii utilitatem describit : “ Deus, qui corporali jejunio vitia comprimis, mentem elevas, virtutem largiris et prœmia. ” — Revera jejunium moderate ct sapienter adhibitum : (a) vitia comprimit, quatenus concupisccntiam carnis moderatur : experientia enim compertum est non solum lautis prandiis, sed quolibet excessu in cibo potuque non parum exardescere concupiscentiam, abstinentiâ vero frigescere luxuriam. Jamvero homines proni sunt, ob delectationem cibo adnexam, ad aliquot excessibus indulgendum, dum jejunio certis temporibus statuto, moderationem discunt, et excessus, si qui commissi sunt, reparant. (b) Mentem elevat; sicut enim homo, cibum immoderate sumendo, fit animalis, ad intellectuales operationes ineptus, et ad terrena pronus; ita, ex adverso, qui statis temporibus moderate se privat cibo potuque, fit spiritualis, de rebus spiritualibus frequentius cogitat, et ad cœlestia facilius tendit (c) Virtutem largitur, imprimis sobrietatem et temperantiam : qui enim aliquando a licitis abstinet, eo ipso facilius intemperantiam moderatur; necnon pænitentiam, quia jejunium, ex didis supra, ad veram cordis emendationem con- —------------------------------ _____ ' Thomassin, op. cit., II, ch. 9. — · Thomassin, II, ch. 7. » Thomassin, II, ch. 12. — 4 5. Thom., 2. 2«, q. 147, a. 6. Thomassin, 11, ch. u. HI I | I 1j II | i I I t I II |j 1 Il 1 I I ! 11 I I || I I |1 11 I Iί II i[ |1 J| : ] || I Ij J , j i I I I 052 DE PRÆCEPTIS DEI ET ECCLESIÆ. A PPENDIX fert : cum enim ad peccandum allidamur delectationis prosecutione, a peccato avertimur per mortificationem. (d) Prannia largitur, videlicet æternam gloriæ coronam : qui enim, propter Deum, a multis se abstinet, centuplum accipiet in alterâ vitâ. Quare Apostolus aiebat1 : "Omnis autem qui in agone contendit, ab omnibus se abstinet; ct illi quidem ut corruptibilem coronam accipiant, nos autem incorruptam. ” II. De modo jejunandi. m2. i° Legis extensio. Lex jejunii ecclesiastici obligat omnes baptizatos rationis compotes, ab expleto vigesi­ mo primo ætatis anno ad inceptum sexagesimum {Codex, c. 1254). — Hanc obligationem esse gravem, constat ex dam­ natione hujus propositionis 23 ab Alexandro VII, 24 sept. 1665 : "Frangens jejunium Ecclesiæ, ad quod tenetur, non peccat mortaliter, nisi ex contemptu vel inobedientiâ hoc faciat, puta quia non vult se subjicere præcepto”2. Dies autem quibus, ex jure communi, prcescribitur jejunium, sunt : (a) tempus quadragesimale, a die cinerum3 usque ad sabba­ tum sanctum inclusive, exceptis diebus dominicis et festis de præ­ cepto, ubi hæc servantur, excepto tamen tempore quadragesimæ: cessat jejunium sabbato sancto post meridiem {Codex, c. 1252). (b) Feria quarta et sexta necnon sabbatum Quatuor Temporum; quod fit ut quovis anni tempore fideles sua peccata expient, novas obtineant gratias, et bonos ministros a Deo consequantur (tunc enim conferuntur sacri ordines). (c) Vigilia quorumdum festorum, videlicet Natalis Domini, Pen­ tecostes, Assumptionis, omnium Sanctorum : eo fine videlicet ut hæc festa devote celebrentur. — Pervigilia autem, quod attinet ad jejunium et abstinentiam, non anticipantur. Ita si festum Nativi­ tatis Domini feria IIa occurrit, jejunium et abstinentia, quæ die dominica impediuntur, sabbato præcedente jam non sunt obser­ vanda. 1113. 20 De licitis refectionibus. Diebus jejunii, cx hodiernâ disciplina, una permittitur refectio plena, cui addi potest collatio modica et frustulum matutinum. 1 / Cor. IX, 25. Cfr. 5. Rasilius, homil. 1 et 2 de jejunio. 3 Ap. Deming., n. 994; cfr. l/iva in h. proposit. 3 In ecclesia Mediolanensi retinetur usus incipiendi jejunium a primâ dominicâ quadragesimæ, ut oliin communiter fiebat. _____________________ 653 (A) De unica refectione. A mediâ noéte ad mediam noélcm, una tantum permittitur rcfctSlioplena, cujus ceteroquin quantitas non determinata fuit. Præcepto igitur satisfacit qui lautius prandit quo facilius jejunii onus ferat. Si alicui excessui indulget, contra temperantiam peccat quidem, sed non contra legem jejunii. 1114. (a) Tempus quo, ex universali fere consuetudine, sumi debet hæc refedtio, est circa meridiem. Licet autem notabiliter anti­ cipare, justâ accedente causâ, v. g. necessitate iter inchoandi, negotium expediendi, debilitate complexionis. Imo notabilis anti­ cipatio (v. g. unius horæ), etiam sine causa, non est peccatum mor­ tale, quia non tollit substantiam jejunii quæ in unica comestione plena consistit. Licet pariter intervertere tempus prandii et collationis, ex rationa­ bili causâ, v. g. sumere collationem circa horam undecimam matu­ tinam, et prandium circa horam sextam vespertinam * * : quod hodie valde praéticum est in civitatibus, ubi vespere prandere solent. Imo, juxta quosdam’, justâ accedente causâ, licet mane collatio­ nem sumere, meridie prandium, et vespere frustulum, quia ita servatur substantia jejunii. (b) Prandium debet esse moraliter continuum, nec immoderate protractum. Nam si notabiliter interrumpitur, jam non est una refedtio, sed plures. Quænam interruptio sit notabilis, ex pruden­ tium aestimatione judicari debet, duobus præsertim attentis, inten­ tione jejunantis et diuturnitate interruptionis. Generatim levis cen­ setur interruptio quæ dimidiam horam non excedit; si quis vero prandere coeperit, et postea legitime interruptus fuit per horam, pran­ dium complere potest, quia intentionem redeundi habebat. Insu­ per, si interruptio gravi de causâ habeatur, v. g. ad ministranda sacramenta aut succurrendum periculose ægrotantibus, etiam post duas horas redire licet ad prandium; Ecclesia enim non exigit ut quis sine sufficienti refedtione diem transigere cogatur, quando aliquod urget officium adimplendum. Non licet prandium immoderate protrahere, v. g. ultra duas horas, nisi specialis adsit causa, v. g. consuetudo prandium protrahendi quando amici invitantur, ut fit in quibusdam regionibus. ii 15. (B) De collatione, seu canulâ. Præter pran­ • Ad queesitum : "Utrum in diebus jejunii, possit inverti tempus comestionis, sumendo serotinam refecliunculain infra horam decimam et undecimam matutinam, prandium vero differendo ad quartam vel quintam horam vespertinam 5. Pamitentiaria, 19 Jan.iS^. respondit : “ Si inversionis supradiCÏæ aliqua exstet causa, pænitentes, qui hoc more utuntur, non esse inquietandos". {Alla Ô. Sedis, I, p. 424). * D'Annibale, Ill, n. 134; Noldin, n. 674. 654 APPENDIX dium, permittitur collatio, quæ communiter vespere sumitur; hic attendi debet quid ex consuetudine liceat sumere quoad quantitatem ct qualitatem ciborum. (a) Quoad quantitatem cibi, sumi potest circiter quarta pars pleni prandii; et, juxta Λ’. Alphonsum (n. 1025), omnibus indiscriminatim permitti possunt oflo uncice (circiter 240 gr.), etiamsi hâc quantitate plene reficerentur. — Ceteroquin attendendum est ad cujusque complexionem, official munera, durationem jejunii, etc.; ita in fri­ gidioribus regionibus plus concedi solet quam in calidioribus, plus per totam diem laboranti quam otio tempus consumenti, plus debili et voraci quam robusto et fame carenti. Principium generale est sumi posse quidquid necessarium est ut quis sua officia convenienter obedire valeat. Universali consuetudine licet in vigilia Nativitatis Domini qwin· titatem duplo majorem sumere. (b) Quoad qualitatem ciborum, sequenda est consuetudo cujuslibet regionis, cum consuetudine collatio introduda fuerit. In quibus­ dam regionibus, non permittuntur pisces, ova, laélicinia, butyrum, caseus, sed solum offa, panis, fruélus, olera, legumina. In aliis, sive ex consuetudine sive ex Induito, permittuntur ova et laélicinia, pisciculi, aut etiam duæ vel tres unciæ piscis majoris. Unde, in praxi, sedulo legi debent mandata, quæ, initio Quadragesimæ, Epi­ scopi hâc de re promulgant. 1116. (c) De frustulo matutino, seu jentaculo. Ex Codi­ ce, c. 1251, licet mane sumere aliquid cibi, i. e. parvam quan­ titatem cafei, chocolatæ, theæ aut ejusmodi, cum frustulo panis1; quantitas cibi nutritivi generatim duas uncias (cir­ citer 60 gr.) excedere non debet, nisi ob complexionem aut officia implenda plus requiratur. 1117. 30 De iis quæ sumi possunt extra has refectiones. Juxta hodiernam disciplinam, extra præfatas rcfeCtiones, licet aliquid sumere per modum potus, aut medicines, juxta illud : liquidum non frangit jejunium. Per modum potus, bibere licet aquam, etiam saccharatam, vinum, cerevisiam, variosque liquores, etiamsi aliquomodo nutriant; per modum medicines, sumi possunt cafeum, thea, chocolatum valde dilu­ tum, eleéluaria (in parvâ quantitate) quæ fiunt ex saccharo, 1 Ita ex declaratione 5. Puenitentiarice, 21 nov. 1843. Proposito dubio : “ An permitti possit, ut mane diebus jejunii in parvâ quanti­ tate sumatur cafeum aut chocolata cum frustulo panis, ut fit in regione Canadensi"\ responsum est “eos qui talem usum sequuntur, non esse inquietandos”. DE PRÆCEPTIS DEI ET ECCLESIA. 655 junipero, citro, etc., si sumuntur ad cibi digestionem, vocem servandam, oris faetorem tollendum, etc.; imo parvulum panis frustulum ante potum, ne potus noceat, dummodo non fiat frequenter, sed semel aut iterum in die. — Sed sumi nequit quod proprie rationem habet cibi, v. g. juscu­ lum, mei, lac x, saccharum, oleum. Quantitas cibi, quæ ad peccatum grave requiritur, non potest mathematice determinari; satis communiter admit­ titur materiam gravem esse quæ quatuor uncias (120 gr.) excedit, sive unâ vice sive divisim per diem sumatur. Parvæ enim comestiones eâdem die sumptæ coalescunt et * gravem materiam constituere possunt, ex proposit. 29 ab Alexandro VII damnata 2 : “ In die jejunii qui sæpius modi­ cum quid comedit, etiamsi notabilem quantitatem in fine comederit, non frangit jejunium 1118. 40 De abstinentia diebus jejunii servanda. (A) Ex Codice, c. 1252, “ lex abstinentiæ et jejunii servanda est feria IV Cinerum, feriis VI et sabbatis Quadragesimæ, et feriis Quatuor Temporum ” et quatuor pervigiliis supra relatis (1112). Nomine carnis intelligc non solum carnem proprie diétam, sed etiam omnes partes animalium, ut san­ guinem, medullam ossium, cerebrum, adipem, laridum, et jusculum ex carne expressum. Minime tamen prohi­ bentur pisces. Quid vero sit caro et piscis sensu ecclesiastico, non ex theoriis physicorum, sed ex communi aestimatione et locorum consuetudine determinari debet : hæc enim dis­ tinctio cx consuetudine præsertim induCta est. Auétores antiqui generatim ut prohibitam habebant carnem ani­ malium “ in terrâ quiescentium et respirantium ”3, et ut licitam car­ nem animalium aquaticorum, quæ in aqua vivunt et respirant, aut saltem piscibus nutriuntur. Hodie vero, attenta consuetudine, nomine piscium intelliguntur non solum pisces proprie diéli, sed etiam : Crustacea, ut cancri, cammari, echini (crabes, écrevisses, homards, langoustes, oursins de mer); molusca, ut conchæ, ostreæ, limaces (coquillages, huîtres, limaçons); reptilia et amphibia, ut ranæ, testudines (grenouilles, tortues). Prohibetur autem caro ' In quibusdam regionibus lac depuratum tanquam potus licite sumitur. ’ Densiwg, n. 1000; cfr. Viva in h. proposit. ’ S. Thom., 2 2®, q. 147, a. 8. 6^6 A PPENDTX mammalium ct avium, paucis ex consuetudine exceptis; iLa permittuntur lutræ, castores seu fibri, phoeæ {loutres, castors, phoques'), ct in quibusdam regionibus anates certæ speciei {canards sauvages) *. il 19. (B) Tempore quadragesima, olim diebus etiam dominicis, prætea carnem, prohibebantur jure communi ova et lacticinia, id est lac caque omnia quæ ex lacte con­ ficiuntur, ut butyrum, caseus, etc.; sed, ex can. 1250, lex abstinentiæ “vetat carne jureque ex carne vesci, non autem ovis, lacticiniis et quibuslibet condimentis etiam ex adipe animalium.” 1120. (C) Quoad gravitatem materiæ, non consentiunt auctores; plcrique tamen concedunt, quoad carnem, gravem esse materiam quæ duas uncias (60 gr.) superat. Major autem quantitas requiritur, si agitur de condimento quod ex carne provenit, aut de ovis ct lacticiniis. Cum lex abstinentiæ hodie differat a lege jejunii, per se duplex peccatum committit qui utramque scienter lædit, absque ratione. Imo, juxta communem sententiam, toties contra abstinentiam peccatur quoties actibus moraliter distinctis comeditur caro. Secus dicendum de lege jejunii, quæ nonnisi semel in die violari potest. — In praxi vero, ad psychologicas dispositiones violatorum legis atten­ dendum est : sæpe hæc omnia nonnisi in confuso appre­ hendunt, per modum unius, et nonnisi unum peccatum com­ mittunt. 1121. 50 De vetita promiscuitate carnis et piscium. Ex lege a Benedicto XIV latâ 2, qui vi dispensationis licentiam accepit carnes comedendi, non potest, diebus jejunii, in eâdcm refectione simul carnes ct pisces comedere. Quæ prohibitio ex Codice, can. 1251 abrogata est : “ Non vetitum est carnes ac pisces in eadem refectione permiscere.” ’ Idem dicendum, juxta quosdam {Nbldin, n. 664), de fulicis, quia harum usus concessus est Minimis; sed, cum id ex gratia concessum fuerit, inde inferri nequit omnibus id licere, absque induito ; revera hæc facultas Carlhusianis denegata est. 9 Benedict. XIV, Constit. Non ambigimus, 31 maii 1741 ; In supretnâ, 22 aug. 1741; Libentissime, 10 jun. 1745. Quæ praescripta fuse exposita invenies ap. A mi du Clergé, t. XXII, 1900, p. 104-108. k DE PRÆCEPTIS DEI ET ECCLESIÆ. Λ57 III. De causis a jejunio excusantibus. 1122. Tres distingui possunt : i° impotentia; 2° officia statiis cum jejunio incompossibilia ; 30 dispensatio. i° Ratione impotentiae, excusantur ii omnes qui, propter debilitatem corporis, paupertatem, aliave gravia incommoda, non possunt moraliter legem implere : lex enim præsertim positiva non obligat cum tanto incommodo. (A) Ita, ratione debilitatis, excusantur : infirmi, convalescentes aut valetudinarii, mulieres priegnantes vel nutrientes, quæ sine notabili nocumento, jejunare nequeunt; item senes sexagenarii, etiamsi robustiores videantur, quia vires eorum decrescunt et frequentiori restauratione indigent; non autem mulieres quinquagenaria, nisi alia ratio concurrat : nam, juxta medicos, non magis egent cibo quam viri ejusdem aetatis .* (B) Ratione paupertatis, ii omnes excusantur “qui non possunt simul habere quod eis ad vidlum sufficiat”’, id est ad plenam comestionem, aut qui nihil aliud habent quam panem et legumina aliosve cibos parum nutritivos. (C) Ratione gravis incommodi, excusantur qui ex jejunio gravem capitis dolorem vel notabilem somni privationem patiuntur; — uxores etfilii-familias, qui jejunando gravem incurrerent indignatio­ nem virorum aut parentum; qui caritatis aut pietatis opera per­ agunt, quæ jejunantes deserere deberent; uno verbo, qui sine gravi incommodo legem implere nequeunt. 1123.2° Ratione officiorum status, ii omnes excusan­ tur qui jejunando officia sua re été implere nequirent sine magnâ defatigatione aut virium debilitatione. Igitur non quicumque labor a jejunio cximit3, sed solum arduus et per multas horas continuus, qualis est hodie multorum labor in agris, officinis, artibus industrialibus aut liberalibus. Hic agitur non solum de operibus manuum, sed etiam de intelleftuali labore, qui cerebrum ct nervos magis debilitat quam opus servile-h Jamvero hodie, propter legem concur- Ami du Clergé, 1903, p. 13. Thom., 2. 2», q. 147, a. 4. ad ’ Cfr. ’S. 3 Constat cx 4. damnatione propos. 30 Alexandro VII. '8 mart. 1666 : “Omnes officiales, qui in republic! corporaliter laborant, sunt excu>ati ab obi gationc jejunii, nec debent se certifi· are, an labor sit (Dcnsin^.. x\. 1001.) igitur excusantur professores ct scholares compatibles cum jejunio ”. 4 Ex hoc capite laborant, non autem qui pigritiæ indulgent. qui ardue 1 658 APPENDIX rcntiœ ubique fere vigentem, multis hominibus, cæteroquin divitibus, officium incumbit intense ct diu laborandi. Multi igitur ex hoc capite a lege eximuntur. Hic theologi recensere solent operarios qui, secundum naturam laboris, excusantur vel non; sed multa ex iis quæ olim scripserunt, hodie, mutatis circumstantiis, non possunt applicari; ita dicunt typographes versantes prelum excusari, minime vero eos qui typos componunt; jamvero hodie hoc opus, propter applicationem mentis quod requirit, sæpe magis arduum est quam versare prelum. Sola igitur regula generalis est omnem laborem, sive manualem sive intel­ lectualem, a jejunio eximere, quando simul arduus est et per mullas horas continuus; quod dijudicari debet omnibus attentis circums­ tantiis personarum valetudinis, inclementiæ aeris, etc. 1124. 11 inc iter, justâ de causâ susceptum, sufficit ad eximendum a jejunio, si, omnibus attentis, longum et arduum est; quod quidem pendet ab itincrantis valetudine, atque itinerandi modo; ita iter pedestre 12 aut 15 milliariorum satis arduum pst, præsertim si via sit aspera, dum iter 150 milliariorum in viis ferreis vix ullam fatigatio­ nem inducit. Jamvero iter non excusat a lege, nisi quando nota­ bilem causât defatigationem .* Qui ratione laboris excusantur, non tenentur jejunare paucis diebus quibus laborem intermittunt, saltem genera­ tim, quia vires proximis laboribus necessarias reficere debent. — Neque tenentur etiam divites labores inter­ mittere cum jejunio incompossibilcs : bonum enim publi­ cum postulat ut ordinariis occupationibus vacent. — Non licet tamen laborem suscipere cum jejunio incompossibiicm, meræ recreationis causâ, v. g. venationem, nisi raro et propter aliquam utilitatem. 1125. 30 De dispensatione. Quando non est causa cx se sufficiens ad excusandum a jejunio, nihilominus dispen­ satio concedi potest a legitimo superiore. (A) De auctore dispensationis. Legitimus superior est : 'a.) S. Pontifex, qui pro totâ Ecclcsiâ, valide semper dispen­ sare potest, ct licite justâ accedente causâ; (b) Episcopus, in suâ dioecesi, pro casibus particularibus, ex justâ causâ, non autem pro totâ diœccsi aut etiam communitate, nisi cx * Constat ex propos. 31 ab Alexandro VII damnatâ : “Excusantur absolute a præcepto jejunii omnes illi qui iter agunt equitando, utcum­ que iter agant, etiamsi iter necessarium non sit, et etiamsi iter unius diei conficiant”. (Densing., n. 1002.) * DE PRÆCEPTIS DEI ET ECCLESIÆ. 659 Induito' ; (c) parochus cum suis subditis, cx consuetudine, t dispensare potest, in particulari casu, non autem curn lota parochia aut integrâ familiâ; pariter ejus vicarius, quando, absente parocho, jurisdictionem in parochia exercet; aut quando a præsente parocho delegatur; (d) superiores regu­ lares quoad subditos sigillatim sumptos. Confessarit autem, nisi expresse fuerint delegati, non possunt proprie dispensare, sed solum declarare num in casu adsit causa excusans : quod cctcroquin possunt medici et superiorissce monialium. Quando dispensatio conceditur, minor requiritur causa quam ea quæ per se excusat. Imo superior dispensare potest non solum quando causa est sufficiens, sed etiam quando dubitat num sit sufficiens. Si vero certo novit cau­ sam non omnino sufficientem esse, potest dispensare com­ mutando, injungendo pia opera, ut orationes et eleemosynas, loco jejunii. Ex lege Benedicti XIV, dispensatio privatis personis concedi non debet, nisi de utriusque medici consilio, id est medici et confessarii; sed in multis regionibus hoc præceptum in desuetudinem abiit. 1126. (B) Notanda de interpretatione dispensationis, (a) Qui a S. Sede accepit licentiam vescendi carnibus diebus ab Ecclesia vetitis, salvâ lege jejunii, hâc dispensatione uti potest non solum diebus abstinentiæ, sed etiam diebus jejunii, sed solum pro plena refectione, non autem pro collatione. (b) Fideles qui, ratione ætatis, infirmitatis vel laboris, a lege jejunii eximuntur, (non autem a superiore dispensati) possunt toties carnes comedere, quoties cibum sumunt, quando esus carnis per indultum generale episcopi permittitur, nisi tamen episcopus dispensans hanc facultatem restringat. ' Id enim statuit Benedictus XIV, Const. Libentissime, 24 jun. 1745· Ex Codice, “ Non solum Ordinarii locorum, sed etiam parochi, in casibus singularibus justâque de causâ, possunt subjectos sibi singulos fideles singulasve familias, etiam extra territorium, atque in suo territorio etiam peregrinos a lege communi de observantiâ festorum, itemque de observantiâ abstinentiæ ct jejunii vel etiam utriusque dispensare. Ordinarii, ex causâ peculiari magni populi concursus aut publicæ valetudinis, possunt totam quoque diœccsim seu locum a jeju­ nio ct ab abstinentia, vel utrâque simul lege dispensare. In religione clericali exempt;! camdcni dispensandi potestatem habent Superiores ad modum parochi.” (c. 1245.) APPENDIX 660 (c) Quando, vi Indulti, conceditur, diebus jejunii aut abstinentia·, usus condimenti adipis, hodie, ex recentioribus decretis, intelligitur non solum laridum suinum, sed etiam adeps {graisse} cujuscumque animantis, non autem jusculum camis. 1127. Pro praxi notandum. Hodie lex jejunii in mul­ tis regionibus a paucis omnino servatur. Quod ex multi­ plici causâ contingit, præsertim vero : cx imminutione chris­ tiani spiritûs mortificationis, — ex generali hominum debi­ litate, præsertim in magnis urbibus, — necnon ex intensiori labore quem requirunt res industriales et commerciales. Ad aliquod remedium huic malo praebendum, mitior disciplina in quasdam regiones, ut Germaniam et Austriam, introducta * fuit : ibi siquidem, tum cx consuetudine, tum ex Induitis, facilior evasit jejunii praxis, et lex mitigata, melius servata fuit. Ubi vero magis stricte lex applicata fuit, et matutinum frustulum a confessariis denegatum, pauci admodum jejunium observant, utpote moraliter impossibile. Cavendum est igitur ne nimio rigore lex penitus abolea­ tur. Integre quidem servetur ab iis qui id sine gravi incom­ modo præstare valent. Si qui vero eam stricte servare nequeant, mitius cum eis agant confessarii, illos hortantes ut spiritum legis custodiant, fideliter ct ex animo facientes quidquid eorum vires non superat. Minime vero censeant se ab omni mortificatione excusatos esse eo quod non pos­ sunt ex integro jejunare; quidquid valent hâc in re, faciant; quod non valent præstare, aliis operibus abnegationis sup­ pleant, v. g. delicatioribus cibis et quibusdam licitis volupta­ tibus se privantes, internas concupiscentias efficacius refre­ nantes, pia caritatis opera frequentius colentes, etc., uno ”erbo, vitam magis christianam ducentes. DE PRÆCEPTIS DEI ET ECCLESIÆ. 661 quibusdam jejuniis, lex abstinentiæ perseveravit; et ita hodie dantur dies abstinentiæ qui non sunt dies jejunii. Jam primis sæculis vigebat consuetudo feriâ sextâ cujuslibet hebdomadis jejunandi et a carne abstinendi, in honorem dominicæ passionis. Eodem fere tempore, in Ecclesia latinâ, non autem in græcâ, idem mos invaluit die sabbati, in honorem Christi sepulturæ; sed, in nonnullis provinciis, lex hujusmodi in desuetudinem abiiL 1129. 20 I lodie præceptum abstinentiæ a carne: (A) ex lege communi, obligat, præter dies jejunii supra, n. Iil8, recen­ sitos1, tantummodo feriâ VI cujuslibet hebdomadis. 1130. (B) Hujusmodi lex attingit omnes fideles usu rationis gaudentes, ideoque eos qui septimum annum com­ pleverunt, nisi sint amentes. — Hortandi sunt parentes ut filios quamprimum abstinentiæ assuescant, etiam ante septennium, quo facilius postea legem observent. Lex obligat sub gravi ; etsi non possit absolute deter­ minari quænam materia sit gravis, satis communiter doce­ tur eum mortaliter peccare qui, sine ullâ ratione, scienter comedit duas circiter uncias. — Illicitum est pariter vesci jure ex carne, non autem condimentis ex adipe animalium. Per se toties peccatur contra legem abstinentiæ quoties, sine ratione, actibus moraliter distinctis comeditur caro (supra, n. 496); sed de facto multi violatores putant se semel peccâsse, etiamsi pluries eadem die carnem comederint. 1131. II. De causis a lege abstinentiæ excusantibus. Omnes reduci possunt ad moralem impotentiam, ratione cujus excusantur omnes qui sine magno incommodo a car­ nibus abstinere non possunt : — (a) Pauperes, qui carnem accipiunt in eleemosynam, nec aliud 1128. I. Origo et extensio legis. i° Abstinentia a carne olim solis diebus jejunii erat adnexa; suppressis vero habent quo vescantur; qui, butyro et oleo carentes, larido vel sagimine utuntur ad condiendos cibos. (b) Infirmi, convalescentes, debiles stomacho, mulieres lactantes, iique omnes qui, judicio medici aut viri prudentis, cibis esurialibus sufficienter nutriri non possunt. Idem dic de mulieribus priegnan- ’ Cfr. Correspondant, 25 fév. r898, Mandements de Carême en France et en Autriche; Ami du Clergé, t. XX, 1898, p. 884-886._ In HispaniA etiam, et hispanicis regionibus ubi viget Huila cruciatœ mitior facta est lex jejunii. Cfr. N. Rev. Théolog., 1891, p. 586; Ami du Clergé, t. XXII, p. 1032-1034. * Motu proprio, 2 Jui. 1911 (A. A. S., t. III, 306), Pius X decrevit : “ Quod si in aliquod ex festis quæ servata volumus (supra, n. 1010), dies incidat abstinentiæ vel jejunio consecratus, ab utroque dispensa­ mus. ” Quæ dispensatio non valet ubi prædicta festa ex induito non servantur. S’. C. C., 28 aug. 1911. § II. De lege abstinentiæ extra jejunium. f c 662 APPEN DIX tibus quæ, etsi came stricte non indigeant, magna carnis appetentia laborant : tunc enim buccellam carnis sumere possunt, ne hâc appe­ tentia nimis torqueantur. (c) Operarii qui quotidie laboribus incumbunt valde arduis, aut ciborum appetentiam auferentibus, — quales sunt qui in fusoriis, vitrariis, ferrariis, fodinis metallicis vel carbonariis, fabricis, loco motivis operam dant1. (d) Uxores, filiifamilias et famuli qui alios cibos habere non pos­ sunt 3 .· famuli autem alium dominum quærere tenentur, si fieri potest. — Ob eamdem rationem, excusantur viatores, qui alios cibos satis nutritives in cauponis invenire nequeunt; sed serio et instan­ ter hos petere debent, nec excusantur solo timore leves irrisiones provocandi; — necnon hospites qui, præter exspectationem, totum prandium inveniunt vetitis epulis paratum, nec aliunde sine gravi incommodo discedere queunt; si vero res prævideatur, invitatio­ nem recusare tenentur, quoties fieri potest. Si ex errore prandium paratum est in cibis vetitis, et aliunde sine gravi incommodo remitti nequit, v. g. quando de nuptiis agitur, licite sumitur; secus, si sine gravi incommodo prandium in sequen­ tem diem differri potest. (e) Milites et nantie in castris aut stationibus a Gubernio nutriti. — Quoad duces militum, controvertitur. Sed, in Galliâ, ex consue­ tudine antiquo induito fundata, hi possunt carnes comedere, paucis exceptis diebus, et hoc privilegium communicare membris familiæ ’ Quare S. Sedes licentiam concessit episcopis Statuum America Foederatorum permittendi operariis, et eorum familiis, usum carnium in iis circumstantiis locorum et personarum, in quibus judicaverint veram existere difficultatem observandi legem abstinentiae, exceptis tamen feriis sextis, feriâ quartà Cinerum, toto tempore majoris hebdo­ mada?, et vigiliâ Nativitatis Domini, et firmâ manente prohibitione cibos miscendi. Consilium vero dandum est fidelibus ut diebus, qui­ bus induito utuntur, aliquod aliud pænitentiæ opus exerceant, v. g. abstineant a potu inebriante. ’ Si paterfamilias licentiam obtinuit comedendi carnes, et idem non possit aut nolit duo parare prandia, alterum carnium et alterum cibo­ rum esurialium, filiifamilias aliique patris servitio addicti, possunt comedere carnes, non quidem vi indulti, sed quia versantur in impo­ tentia observandi præceptum. Constat ex responso 5. Pcenitent., 19 jan. 1834 : “Posse personis, quæ sunt in potestate patrisfamilias, cui facta est legitima facultas edendi carnes, permitti uti cibis patrifamilias induitis; adjecta conditione de non permiscendis licitis atque interdictis epulis, et de unica comestione in die pro iis qui jejunare tenentur”. — “ Ratio hujus permissionis non est indultum patrifamilias concessum, sed impotentia in qua versantur filiifamilias observandi præceptum”. (27 mai 1863.) t DE PRÆCEPTIS DEI ET ECCLESIÆ. 663 suæ cum eis * .conviventibus Idem concessum est pro Statibus America Paderatis, sex diebus exceptis, nempe feriâ 4* Cinerum, tribus ultimis diebus majoris hebdomadæ, vigiliis Nativitatis Do­ mini et Assumptionis. § III. De præcepto sustentandi pastores. 1132. i° Legis origo. Positâ institutione sacerdotii, et deputatione specialium ministrorum ad officia sacerdotalia exercenda, nomine totius populi, fideles tenentur necessaria ad victum suppeditare pastoribus aliisque curam animarum habentibus. Cum hi enim præcipuam vitæ partem devo­ vere debeant sacri ministerii praeparationi et exercitio, seipsos sustentare non valent, ex communiter contingenti­ bus, ideoque ab aliis victum vestitumque accipere debent. Cum vero pro animabus sibi commissis laborent, omnino æquum est ut ab eis necessaria accipiant. (A) Ita res se habebat sub Antiqua Lege. In partitione regionis Chananææ, nulla pars sacerdotibus et levitis assignata fuerat, quia Dominus eorum pars et hæreditas esse volebat2. Sed sacerdotes jus habebant ad primitias, quæ Deo offerebantur a filiis Israel3; levita. ad decimam partem fructuum4; hi autem tenebantur decimarum decimam partem sacerdotibus dare5. Praeterea præcepit Dominus filiis Israel “ ut dent levitis de possessionibus suis urbes ad habitan­ dum et suburbana earum per circuitum; ut ipsi in oppidis maneant et suburbana sint pecoribus ac jumentis”6. Revera quadraginta octo civitates levitis assignatae sunt, quarum tredecim sacerdotibus reservatæ fuerunt.— Ex quibus constat Deum ex unâ parte voluisse levitas a temporalibus curis immunes fuisse, et ex altera sapienter eorum necessitatibus providisse. 1133. (B) Sub Νονά Lege, modo generali declaratum est omnem Operarium, etiam eum qui pro salute animarum laborat, dignum esse cibo suo7; et eos qui altari deserviunt de altari edere posse : “ Nescitis quoniam qui in sacrario operantur, quæ de sacrario sunt, edunt : et qui altari deser­ viunt, cum altari participant? Ita et Dominus ordinavit iis qui evangclium annuntiant de evangelio vivere’’8. Revera, primis Ecclesiæ sæculis, clerici curæ animarum addicti, sustentabantur spontaneis fidelium oblationibus, iis præsertim quæ * Cfr. Ami du Clergl, t. XX, 1902, p. 636. — ’ Num., XVIII, 20. 3 Num., XVI11, 8-19. — 4 Num., XVII I, 21. s Num., XVI11, 26 ‘ Num., XXXV, 2-4· 7 Matt., X. 10. — 9 / Cor., IX, 13-14. DE PRÆCEPTIS BEI ET ECCLESIÆ. 664 665 APPENDIX occasione sacrificii eucharistici offerebantur. Huic mori successit decimarum solutio, quæ jam a sæculo nono in pluribus vigebat pro­ *. vinciis Alibi instituta sunt beneficia, ex quorum reditibus Eccle­ siæ ministri percipiebant quidquid ad propri; m sustentationem necessarium erat* 3. In multis autem regionibus sublatæ sunt decimæ; in quibusdam aliis usurpata fuerunt beneficia, quorum in loco pensio a Gubernio solvenda erat. Sed Gubernia quædam, ut in Gallia, pensiones solvere amplius nolunt; ct ita ad antiquum morem oblationum redire cogimur. Ceteroquin, in missionibus, sæpe nihil aliud habent clerici nisi quæ fideles sponte offerunt. Ex quibus constat omni quidem tempore, jure divino, fidelibus officium incubuisse legitimis pastorum necessitati­ bus providendi, sed diversis modis, pro diversis temporibus variisque regionibus hoc officium impletum fuisse, secundum præscripta juris canonici. 1134. 20 Legis indoles et extensio. (A) Jure divino et ecclesiastico officium incumbit fidelibus, pro cujusque opibus, aliquid conferendi ad propriorum pastorum sustentationem. Quod jam constat ex brevi historica expositione superius delineatâ; et confirmatur sequenti argumento : quando pastor aliusve minister a superioribus ecclesiasticis legitime deputatur ad curam animarum exercendam in tali parœciâ vel missione, initur quasi-contractus inter pastorem et fide­ les : ille quidem obligationem suscipit rite obeundi sacra munia et sacramenta ministrandi; hi autem sese obligant ad pastorem decenter sustentandum, juxta vires suas. Quod quidem omnino rationi consentaneum esse sic declarat 5. Thomas * : “ Quod enim eis qui divino cultui ministrabant ad salutem populi totius, populus necessaria victûs ministraret, ratio naturalis dictat; sicut et his qui communi utilitati invigilant, scili­ cet principibus ct militibus, et aliis hujusmodi, stipendia victûs debentur a populo. Unde ct Apostolus hoc probat per humanas consuetudines, dicens * : “Quis militat suis stipendiis unquam? aut quis plantat vineam, et de fructibus ejus non edit ”. Vi igitur quasi-contracttis, tenentur fideles necessaria providere pastoribus aliisque curam animarum habentibus. * Documenta invenies ap. Decretal., 1. Ill, tit. 30, De decimis, pri­ mitiis et oblationibus. 9 Documenta lege ap. Decretal., 1. Ill, tit. 5-13. 3 ό'. Thom,, 2. 2æ, q. 87, a. 1. — 4 / Cor., IX, 7. 1135. (B) Existentia hujus obligationis certa est qui­ dem, sed ejus extensionem stricte definire valde difficile est, nisi accedat lex ecclesiastica id clare determinans. Ubi adhuc viget decimarum solutio, decima pars fructuum sol­ venda est. Ubi vero non existit, sola regula generalis est ut singuli pro suâ parte aliquid conferant, ne sustentatione necessariâ indigeant sacerdotes. Unde nostra facimus verba Kenrick1 ; “Quamdiu nullâ certâ lege onus injungitur et definitur, non audemus peccati mortalis damnare eum qui omittit æquam portionem conferre, quoties non est peri­ culum ne sacerdotes eâ de causa indigeant, vel alii fideles nimis graventur. Illi autem qui præ avaritia recusant quid dare, in iis quæ indicavimus adjunctis, videntur graviter rei, et indigni veniâ sacramentali : violant enim legem Christi Domini de ministrorum Evangelii sustentatione, et se aliosque objiciunt discrimini salutis”. Quare omnino decet ut sacerdotes non tam minis et asperis increpationibus sua jura exigant, quam benigna admonitione et suasione; nam, ut recte ait S. Thomas2, *' ministri Ecclesiæ majorem curam debent habere spiritua­ lium bonorum in populo promovendorum, quam tempora­ lium colligendorum ; ct ideo Apostolus noluit uti potestate sibi a Domino tradita, ut scilicet acciperet stipendia victûs ab his quibus Evangelium prædicabat, ne daretur aliquod impedimentum Evangelio Christi ”. Cavendum est præsertim ne sacramenta denegentur fidelibus, qui nolint in collectis stipem dare, ad quam sub peccato gravi teneri non constat, præsertim vero iis qui morti sunt proximi 3. Etiamsi quidam fideles graviter pcccasscnt, nihil præbendo, quando poterant ct debebant, hoc peccatum non est magis irremissibile quam alia. Ceteroquin experientia constat eos sacerdotes copiosas oblationes a fidelibus accipere qui, ex unâ parte, strenue laborant pro salute animarum, et ex altera, benignos ct misericordes se ostendunt erga plebem sibi commissam, præsertim si honeste et minutim, in quantum fieri potest, rationem reddunt pecuniarum quas acceperunt. * Kenrick, Theologia Moralis, Mechliniæ, 1861, tract. IV, η. 64. 3 S. Thorn.. 2. 2æ, q. 87, a. 1, ad 5. 3 De quo vide Conc. Baltimorense III, n. 292. 66G APPENDIX 1136. (C) Episcopi est determinare modum quo colligi debent pccuniæ ad providendum cultûs expensis et sacer­ dotum honeste sustentationi, et parochos inobedicntes canonicis pœnis prosequi. Quare S. C. Concilii, interrogata an Episcopus valeat parochos adigere ad colligendas fidelium oblationes, 29 apr. 1911,respondit : “Episcopum in casu posse sub gravi parochos adigere ad colligendas, vel per se vel per alium, fidelium oblationes, et post monitiones poenis cano­ nicis prosequi, eosque, si contumaces fuerint, servatis de jure servandis, etiam a parœciâ removere ”.1 Et hæc satis sint de prœceptis Ecclesiæ, quæ si recte custo­ dita fuerint, temperantiam et castitatem non parum promo­ vebunt, necnon pios mutuae dilectionis sensus inter pastores et oves ipsis commissas. ’ A. A. X, III, 278. DE CENSURIS ECCLESIASTICIS 1137. Quo efficacius leges serventur, aliqua sanctione muniri debent; quapropter Ecclesia praecipua delicta pœnis quibusdam sancire solet. Poena autem ecclesiastica est “ privatio alicujus boni ad delinquentis correctionem et delicti punitionem a legitimâ auctoritate inflicta1 Tria sunt poenarum genera : 1) pœnæ medicinales seu censurae, quae directe tendunt in emendationem delinquentis; 2) pœnæ vindicativœ'2 quæ directe ad delicti expiationem et vitationem tendunt, v. g. interdictum locale, infamia juris, depositio, degradatio; 3) remedia pœnalia 3, qualia sunt monitio, correptio, præeeptum, vigilantia; necnon poenitentia 4, quæ imponuntur ut delinquens vel poenam effugiat, vel pœnæ contracte absolutionem aut dispensationem recipiat, v. g., spiritualia exercitia, recitatio determinatarum precum. Hic autem notandum est has poenas non plenum suum effectum sortiri in foro externo nisi post sententiam declaratoriam ut constat ex can. 2232 : “ Poena late sententiae, sive medicinalis sive vindicativa, delinquentem, qui delicti sibi sit conscius, ipso facto in utroque foro tenet; ante sententiam tamen declaratoriam a pœnâ observandâ delinquens excu­ satur quoties eam servare sine înfamiâ nequit, et in foro externo ab eo ejusdem pœnæ observantiam exigere nemo potest...” Hic de censuris præsertim agemus, cetera Canonistis exponenda relinquentes. Tres erunt articuli : in primo,generalia trademus principia de censuris; in secundo, de censuris in specie agemus, nempe de excommunicatione, suspensione et interdicto ; in tertio, dc censuris late sententiae in individuo. ■ Codex, c. 2215. — ’ Codex, c. 2286. —3 Codex, c. 2306. — « Codex,c. 2 Ju 2 668 DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. Articulus I. De Censuris in genere. 1138. i° Censuræ definitio. Censura definitur : poena spiritualis et medicinalis, quâ homo baptizatus, delinquens et contumax privatur quibusdam bonis spiritualibus vel spiri­ tualibus annexis, donec a contumaciâ recedens absolvatur.* * Dicitur : a) poena scu aliquid molestiam ingerens,et ita distingui­ tur ab irregularitate quæ est inhabilitas ad ordines recipiendos vel exercendos, et a reservatione quâ limitatur confessarii jurisdictio quin proprie paenitenti poena infligatur, b) Hæc poena consistit in privatione quorumdam bonorum spiritualium, ut sunt sacramenta, vel spiritualibus annexorum, ut sunt beneficia ecclesiastica, c) Exinde poena est spiritualis, d) Est præterea medicinalis seu tendens ad emendationem delinquentis : unde irrogatur tantum donec reus a contumaciâ recedens absolutionem recipiat 2. 1139. 2° Divisio censurarum, a) Ratione modi quo sta­ tuuntur, censuræ sunt a jure, si poena determinata in ipsâ lege statuatur; ab homine, si feratur per modum præccpti peculiaris, vel per sententiam judicialem conclemnatoriam aut declaratoriam, etsi in jure statuta 3. b) Ratione modi quo incurruntur, censuræ sunt latce vel ferendae sententiae, prout incurruntur ipso facto ante omnem sententiam condemnatoriam, vel solum post talem sententiam, c) Ratione modi quo absolvuntur, censuræ sunt reservatee, vel nemini reservatæ, prout absolutio Ordinariis, aut etiam R. Pontifici reservatur, aut ab omnibus confessariis dari potest, d) Ra­ tione divulgationis, censuræ sunt notoriae quando aut per sententiam judicis, aut per confessionem delinquentis in judicio factam, aut per delicti patrationem in loco publico, ita notum est aliquem censuram incurrisse, ut id celari non possit; secus, dicuntur occultae4. e) Ratione effectuum, id est, bonorum quibus privatur censuratus, tres censuræ enume­ rantur, scilicet : excommunicatio, suspensio, ct interdictum. De unâquâque specie dicemus in articulo sequenti. 3° De auctore censurarum. 1140. A) Censuras ferre valet qui potestate legem ferendi vel præcepta imponendi 5 gaudet. — Vicarius generalis sine mandato speciali non habet hanc potestatem 6. ’ Codex, c. 2241. — ’ Codex, c. 2248. — 3 Codex, c. 2217. * Cod. jur. can., 2197. — s Ibid,, 2220. — 6 Ibid. DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. 669 a) Potestatem igitur habent ferendi censuras : i) A. Pont fex et Concilium œcumenicum pro universâ Ecclesiâ; 2) legati apostolici, pro territorio ipsis assignato; 3) Concilium provinciale, pro suâ pro­ vincia; 4) episcopi ‘, in suos dioecesanos, dum in dioecesi commo­ rantur; — etiam in dioecesanos extra diœcesim commorantes quando violant non legem sed præceptum episcopi (probabiliùs), vel postquam in propria dioecesi, imo extra diœcesim delictum patrarunt; — in peregrinos qui, dum in aliqua dioecesi peregri­ nantur, ibidem delinquunt;— in exemptos in casibus jure determi­ natis; 5) superiores regularium, secundum statuta sui ordinis, in subditos suos in quocumque loco existentes. cum eorum jurisdictio sit potius personalis quam territorialis23 . b) Potestatem delegatam habent ferendi censuras omnes et soli clerici quibus id commissum est ab habentibus potestatem ordi­ nariam. Delegati autem non possunt subdelegare nisi id expresse eis concedatur, vel sint delegati a Romano Pontifice, aut ad universalitatem causarum. 1141. B) De sollemnitatibus servandis in ferendis censuris. a) Si agitur de censuris ferendot sententiae et ab homine, triplex monitio, vel saltem una tribus æquivalens, quæ dicitur peremptoria, praemittenda est 3 ; censuræ enim non possunt nisi in contumaces (n. 1144). Sententia autem debet in scri­ ptis proferri, ad liceitatem quidem, non vero ad validitatem ■». b) Si autem agitur de censuris latœ sententiae vel etiam de censurâ ferendae sententiae sed a jure, nulla monitio specialis requiritur, cum lex ipsa vel præceptum continuo admoneat 5. 1142. 40 De subjecto censurarum. Ex ipsâ definitione censuræ, requiritur ut censurandus sit homo — baptizatus — delinquens — et contumax. A) Homo ** viator" ct doli, id est,peccati capax, cum censura supponat delictum. ’ Idem dic, sede vacante, de vicario capitulari, vel de ipso Capitulo ante deputationem vicarii capitularis. Assimilantur episcopis etiam quoad hoc abbates habentes jurisdictionem quasi-episcopalcm. 9 Parochi non possunt ferre censuras, quia nunquam habuerunt veram jurisdictionem in foro externo. 3 Cod. jur. can., 2233, 2242. — 4 Cf. Codex, c. 1877 et c. 2239, § 2. 5 Codex, c. 2232, 2242, § 2. * Excommunicatio contra nociva animalia, quæ diu fuit in usu, non est proprie excommunicatio, sed supplex adprccatio ut Deus illa abigat. Contra daemones, Ecclesia utitur exorcismis, non censuris. » Excommunicatio mortui, quæ oliin fiebat, hoc solum significabat talem personam in excommunicatione decessisse. 670 DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. “Impuberes excusantur a poenis latæ sententiae, et potius puni­ tionibus educativis quam censuris aliisve poenis gravioribus vindicativis corrigantur; puberes vero qui eos ad legem violandam induxerint vel cum eis in delictum concurrerint, ipsi quidem poenam lege statutam incurrunt B) Baptizatus. Ecclesia enim non judicat eos qui foris sunt23 4. 1143. C) Delinquens. Delictum autem debet esse exter­ num, — mortale — consummatum. a) Externum : nam Ecclesia de internis non judicat. Non dicimus publicum; nam peccatum etiam occultum potest esse externum, v. g., hæresis ore prolata, etiam absque ullo teste. b) Mortale : alioquin non adesset proportio inter delictum et poenam, cum censura sit gravissima poena ecclesiastica. Proinde, quidquid excusat a peccato mortali, excusat etiam a censurât Unde, si de facto is contra quem lata est censura, peccatum subjective mortale non commiserit, licet in foro externo debeat haberi et se gerere ut censuratus ad vitandum scandalum, attamen non est vere coram Deo censuratus, nec proinde illis bonis spiritualibus privatus quibus privat censura. Insuper, delictum debet esse mortale quatenus externum, ita ut, si peccatum est mortale, sed non quatenus externum, censura non incurratur : v. g., percussio levissima clerici ex intentione graviter mala. c) Consummatum : id est, requiritur ut illud præcise delictum quod legislator intendit sub pœnâ prohibere, sit perfecte com­ pletum : nam leges pcenales sunt strictæ interpretationis ■». Attamen, si conatus delicti peculiari pœnâ in lege mulctatur, verum constituit delictum et ad censuram incurrendam sufficits. 1144. D) Contumax. Ad contumaciam requiritur ut delinquens sciat, saltem habitualiter, etsi actu de prohibitione et pœnâ non cogitet, aliquid esse jure ecclesiastico et sub censurâ prohibitum, et nihilominus contra prohibitionem ecclesiasticam libere agat. A contumacia autem excusant : a) metus gravis, imo et levis quando censura fertur contra praesumentes..., ausu * Cod., 2230. — » t Cor., V. 12 ; Trid., sess. XIV, de Pænit., c. 2. 3 “ Non solùrn quæ ab omni imputabilitate excusant, sed etiam quæ a gravi, excusant pariter a quâlibet pœnâ tum lata', tum ferendæ sententiæ etiam in foro externo, si pro foro externo excusatio evincatur.” Cod., 2218. 4 Cf. Cod. jur. can., 221-9, 2228. — 5 Codex, c. 2212. DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. 671 temerario agentes..., sponte aut scienter, aut consulto facientes; b) ignorantia legis aut pœnæ crassa vel supina». 1145.Varia notanda, a) “ Nisi expresse nominentur, S. R. E. Cardinales sub lege pœnali non comprehenduntur, nec Episcopi sub pœnis latæ sententiae suspensionis et interdicti Insuper qui supremum tenent populorum principatum, horumque filii ac filiæ iive quibus jus est proxime succedendi in principatum non incur­ runt nisi poenas a R. Pontifice inflictas aut declaratas3. b) In censuris, benignior interpretatio est facienda4. Unde, censuræ latæ in populum, clerum non tenent; latæ in clerum non ligant populum, nec regulares qui vota solemnia emittunt, sed probabilius ligant religiosos votorum simplicium. c) Aliquis potest esse simul obnoxius pluribus censuris speciei diversæ (excommunicationi, suspensioni), vel pluribus ejusdem speciei (v. g. pluribus excommunicationibus) : sive quia eadem vel distincta actione commisit diversa delicta quorum singula annexam habent censuram ; — sive quia idem delictum diversis censuris a distinctis Superioribus punitur; — sive quia delictum, censura punitum, pluries repetitur. — Censura ab homine multiplicatur si plura præcepta vel plures sententiae violentur s. d) In dubio utrum censura contracta fuerit necne, censura non tenet6, nisi dubitetur utrum pœna, a Superiore competente inflicta, sit justa 7. 1146. 50 De absolutione a censuris. Censura proprie dicta, cum semel fuerit contracta, non tollitur per mortem sive censurati, sive censurantis; — neque per cessationem legis aut praecepti ; — neque per emendationem rei, sed tantummodo per absolutionem a superiore compe­ tente datam 8. A) A censuris autem ab homine latis nemo potest absol­ vere. nisi ille qui censuram tulit, aut ejus successor, vel superior (modo in censuratum jurisdictionem habeat), aut eorum delegatus. In periculo mortis, omnis reservatio cessat. 1147. B) Censuræ a jure communi latæ, sunt vel nemini vel Romano Pontifici aut Ordinario reservatae. ’ Attamen quando fertur censura contra eos qui “ temere, ” “ ausu temerario, ” “ scienter, ” “ consulto, ” etc. peccant, ignorantia etiam crassa vel supina excusat, non vero affectata. Cod. jur. can., 2229. — Si agitur de pœnâ ferenda sententia, contumax is dicitur qui, canonice monitus, in delicto perseverat (can. 2233, § 2). ’ Codex, c. 2227, §2. —3 Codex, c. 2227 et 1557. — 4 Cod. c. 19, 20, 2219. Ibid., 2244. — 6 Can. 2233. — Can. 2219. — 8 Can. 2248. DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. 672 DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. __!_ mm - 673 _ 1_ _____ O B) Absolutio a censuris separari potest ab absolutione a a) A censuris nemini reservatis, quilibet confessarius valide et licite absolvit in foro sacramentali, extra forum sacramentale quicurnque jurisdictionem in foro externo habeat in reum l. b) A censuris Romano Pontifici reservatis, absolvere possunt : ipse Romanus Pontifex et Major Pænitentiarius; — episcopi; sacerdotes delegati; imo quandoque quilibet sacer­ dos, sub conditionibus et cum limitationibus exponendis in Tractatu de Pœnitentiâ. c) In casibus occultis, potest Ordinarius poenas latæ sen­ tentiae jure communi statutas perse vel per alium remittere, exceptis censuris specialissimo vel speciali modo S. Sedi reservatis 2. 1148. d) A censuris autem Ordinario reservatis, absolvunt Romanus Pontifex, Episcopus, Vicarius capitularis, Vicarius generalis, Praelatus regularis (suos subditos), Archiepiscopus in casu visitationis vel appellationis, et eorumdem dele­ gatus 3;— imo quandoque quilibet sacerdos, ut explicatur in Tractatu de Pœnit. 1149. C) A censuris a jure particulari latis et non reser­ vatis, quilibet confessarius valide et licite absolvere potest in foro sacramentali, extra forum sacramcntale quicunque jurisdictionem in foro externo habeat in reum 4.— Si autem sunt reservatœ, ab eis nullus absolvere potest, nisi is cui reservatae sunt, vel ejus superior, aut successor, aut dele­ gatus : in casu tamen urgenti, et in periculo mortis, quilibet sacerdos absolvere valet, sub certis conditionibus, ut expli­ catur in Tract, de Pœnit. 1150. Notanda circa absolutionem a censuris. A) Ad absolvendum a censuris, requiritur in absolvente jurisdictio in absolvendum, sed non necessario jurisdictio sacramentalis ; nam absolutio a censuris dari potest a Superiore, vel ejus delegato, etiam non sacerdote. ’ Codex, c. 2253. — 2 Codex, c. 2232, § 2. 3 Qui habet potestatem delegatam absolvendi a censuris Romano Pontifici reservatis, non idcirco valet a censuris Ordinario reservatis absolvere. Qui autem specialem facultatem habet absolvendi a censuris etiam Romano Pontifici reservatis, a censuris (a jure communi) Ordi­ nario reservatis absolvere potest. 4 Codex, c. 2253, P. peccatis. Unde si confessio sacramentalis slatim haberi nequeat, et aliunde adsint rationes ut statim reus a censuris absolvatur, absolvi potest a censuris, licet non a peccatis : v. g., si sacerdos habens potestatem absolvendi a censuris reservatis, non vacat audire integram confessionem, vel si reus non est paratus ad eam instituendam, sacerdos potest audire solos casus qui habent censuram adnexam, et a censuris absolvere, pamitentemque mittere ad alium qui, auditâ confessione, absolveret a peccatis ’. “ Si (vero) agatur de censura quæ non impedit Sacramen- torum receptionem, censuratus, rite dispositus et a contu­ macia recedens, potest absolvi a peccatis, firmâ censura” (can. 2250). Si, ex rescripto, absolutio a censuris dari non potest, nisi auditâ prius confessione sacramentali, curandum est ut pænitens ad absolutionem peccatorum disponatur. valida esset absolutio a censuris dummodo Sed præcesserit accusatio sacramentalis peccatorum 2. C) Nulla specialis formula requiritur ad absolutionem a censuris impertiendam in foro sacramentali, nisi in rescripto aliter præscribatur. Confessarius absolvit performulam ipsam absolutionis. Attamen ad excommunicationis absolutionem in foro non sacramentali, regulariter formam adhiberi convenit in libris ritualibus traditam 3. D) Absolutio a censuris dari potest absenti, imo et invito. Sed absolutio data invito, suum effectum non habet quoad censuram quæ peccato adhuc duranti, v. g., adhæsioni sectæ massonicæ, annectitur. E) Qui pluribus censuris ligatur, ab unâ absolvi potest, quin ab aliis absolvatur. Unde “ petens absolutionem, debet casus omnes indicare, secus absolutio valet tantum pro casu expresso; quod si absolutio, quamvis particularis petitio facta sit, fuerit generalis, valet quoque pro reticitis bonâ fide, excepta censura specialissimo modo reservata Sedi Apostolicæ Articulus II. De Censuris in specie. § I. De Excommunicatione. Ejus naturam et effectus declarabimus. 1151. I. Natura. Excommunicatio est censura quis separatur a communione fidelium. % * Gury-Baller., n. 954. — ** S. Pan., 4 Jan. 1839. — 3 Can., 2250. 4 Can. 2249. Theol. Mor. II. — as quâ 1 I I l 1 I I 1 1 I 1 674 DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. Inter excommunicates, alii sunt tolerati, alii vitandi, prout cum ipsis licet vel non communicare, Olim, quicumque excommunicatione majori plectebantur vitandi erant a fidelibus. Nunc, nemo est vitandus, nisi fuerit nominatim a Sede Apostolicâ excommunicatus, excommunicatio fuerit publice denuntiata et in decreto vel sententia expresse dicatur ipsum vitari debere ’. 1152. II. muntur :· Effectus his versiculis a canonistis expri­ Res sacræ, ritus, communio, crypta, potestas, Prædia sacra, forum, civilia jura vetantur. i° Res sacræ. His verbis interdicitur excommunicato tum receptio, — tum administratio sacramentorum. A) Quoad receptionem sacramentorum, excommunicatus prohibetur sub gravi recipere sacramenta2, nisi excuset necessitas gravis, v. g., metus mortis, periculum gravis infamiæ, etc 3. Valide tamen quælibet sacramenta recipit excommunicatus, etiam ipsam pænitentiam saltem si ad eam bond fide accedat. Tenetur autem excommunicatus ad absolutionem se disponere, ut præcepto de paschali commu­ nione satisfaciat. B) Quoad administrationem sacramentorum : a) pro­ hibetur excommunicatus licite Sacramenta et Sacramentalia conficere et ministrare, salvis exceptionibus quæ sequuntur : a) Fideles possunt ex qualibet justâ caysâ ab excommunicato •Sacramenta ct Sacramentalia petere, maxime si alii ministri desint, et tunc excommunicatus requisitus potest eadem ministrare neque ulla tenetur obligatione causam a requirente percontandi; b) sed ab excommunicatis vitandis necnon ab aliis excommunicatis, post­ quam intercessit sententia condemnatoria aut declaratoria, fideles in solo mortis periculo possunt petere tum absolutionem sacramentalem, tum etiam si alii desint ministri, cetera Sacramenta ct Sacra­ . mentalia * — Prohibetur etiam excommunicatus quilibet jure eligendi, præsentandi, nominandi5. 1153. 2° Ritus. Excommunicatus quilibet caret jure assistendi divinis officiis, non tamen prædicationi verbi Dei. ’ Can., 2258. —3 4Codex, c. 2260. Cf. can. 855, S 1. ' Ita d’Annibale (1, n. 360) censet excommunicatum, etiam vitan­ dum, non arceri a Pœnitentiâ, si in letali versatur, ct ei diu confessario carendum foret. Tunc enim urget necessitas gravis. 4 Codex, c. 2265. — s Codex, c. 2261. DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. 675 Si passive assistat toleratus, non est necessc ut expellatur; si vitandus, expellendus est, aut, si expelli nequeat, ab officio cessandum, dummodo id fieri possit sine gravi incommodo; ab assistentia vero activa, quæ aliquam secumferat partici­ pationem in celebrandis divinis officiis, repellatur non solum vitandus, sed etiam quilibet post sententiam declaratoriam vel condemnatoriam aut alioquin notorie excommunicatus 3° Communio. Hoc verbo indicatur privatio suffra­ giorum communium, id est, spiritualium auxiliorum quæ ex bonis operibus nomine Ecclesia factis, vel ex thesauro Ecclesiae, fidelibus obvenire solent. Hujusmodi sunt fructus Missæ et Breviarii, quatenus nomine Ecclesiæ peraguntur, indulgentiæ, sacramentalia, etc. — Excommunicati, etiam vitandi, non privantur suffragiis privatis quæ, ex bonis operibus nomine privato factis, privata intentione applican­ tur. — Imo sacerdotes privatim ac remoto scandalo pro excommunicato missam applicare possunt; sed si sit vitan­ dus, pro ejus conversione tantum 1154. 40 Crypta, i. e. ecclesiastica sepultura denegari debet : A) Excommunicatis post sententiam condemnatoriam vel declaratoriam 3; si absque pænitentiæ signis decesserit excommunicatus post sententiam declaratoriam vel condem­ natoriam, ejus inhumatione coemeterium violatur 4; si autem pænitens decesserit, absolvendus est (cfr. Rit. Rom., tit. 3, c. 4), ct in loco sacro sepeliendus. B) Quoad toleratos autem, quamvis nullum jus habeant ad sepulturam ecclesias­ ticam, eis concedi hæc tamen potest. Sæpe vero eis negari debebit, ex alià ratione, si nempe sint peccatores publici, vel hæretici (aut apostatæ) notorii. Huc spectant, exempli causa, responsa S. Pæn i tendance circa deputatos vel senatores qui in Gallia leges contra religionem suffragio suo approbarunt. Ut excommunicati haberi debent; privandi sunt sepulturâ ecclesiastica, si notorie constet eos in peccato suo decessisse; si vero pænitentes defuncti sunt, non sunt privandi consuetis honoribus. In dubio, sepeliantur absque solemnitatibus, v. g„ concedatur tantum missa lecta, cum simplici absolutione cadaveriss. ' Codex, c. 2259. — * Codex, c. 2262. Codex, c. 2260. — 4 Codex, c. 1207, 1172. .s. Pamit., 20 maii 1908; cf. Canonists, XXXI, p. 558. 676 DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. 5W Potestas, id est jurisdictio aufertur excommunicato, si contra eum lata fuerit sententia condemnatoria vel declaratoria, ita ut illicite et invalide eam exerceat, sive in foro externo, sive in foro interno, excepto casu necessitatis in periculo mortis. Toleratus autem, etiam notorius, non pri­ vatur jurisdictione, eamque licite exercet, si a fidelibus petitus sit ». fidelibus ut, secluso scandalo vel propriæ perversionis periculo, nemo teneretur a communione tolerati abstinere). A) Actus autem prohibiti cum vitando hoc versiculo 6° Prædia sacra seu beneficia valide conferri nequeunt excommunicato2 etiam tolerato. Beneficia autem antea possessa excommunicatus retinet, ct eorum fructus facit suos, dummodo non intervenerit sententia condemnatoria vel declaratoria3. Prohibetur autem quilibet excommuni­ catus ecclesiasticis officiis seu muneribus fungi et privilegiis antea ab Ecclesiâ concessis frui 4. Vitandus vero statim ipsâmet dignitate, officio aut beneficio privatus manet5. Jure novo, gratiæ omne genus a Sancta Sede concessæ, etiam censura irretitis, ratæ sunt ac légitimai, nisi de iis agatur qui sunt excommunicat! vitandi, vel excommunicat! sententiâ declaratoria aut condemnatoria. Eadem sancita sunt quoad suspensos ct interdictos 6* . 7° Forum : scilicet omnis communicatio inforo (olim etiam in foro civili) cum fidelibus, excommunicato interdicitur?. Itaque : a) non potest esse judex, arbiter, advocatus, procu­ rator, tabellio, testis, etc. Si autem citatur ut reus, omnia facere potest quæ ad suam defensionem requiruntur, nisi sit vitandus aut subierit sententiam declaratoriam vel condemnatoriam 8. b) Toleratus vero a nullo munere excluditur ipso jure 9, sed repelli potest a judice, ab actore, vel a reo. 1155. 8° Civilia jura. “ Communionem in profanis cum excommunicato vitando fideles vitare debent, nisi agatur de conjuge, parentibus, liberis, famulis, subditis, et generatim nisi rationabilis causa excusetIo Olim communicatio in civilibus, etiam cum toleratis, prohibita erat. Sed Afartinus V (Const. Ad evitanda) benigne induisit * Codex, c. 2261, 2264. — · Codex, c. 2265. — ·» Codex, c. 2266. 4 Codex, c.2263.—5 Codex, c. 2266. —6 Codex, c. 2265, 2 ; c. 2283 ; c. 2275. 1 Codex, c. 2263 : “ Removetur excommunicatus ab actibus legitimis ecclesiasticis.” 8 Codex, c. 1654. — 9 Ibidem. — '° Codex, c. 2267. 677 Os, orare, vale, communio, mensa negatur. Hinc non licet {nisi in casibus exceptis) vitando scribere, osculum dare vel aliquod specialis benevolenti® signum {os); nec cum illo orare, (etiam privatim, saltem sub veniali) nisi excuset status sub­ jectionis {orare); nec illum salutare, honoris exhibendi causa, nisi exigat urbanitas {vale); nec cum illo societatem inire {communio). vel ut commensalis convivari {mensa). B) Casus excepti. Licita est communicatio in civilibus cum vitando, quando excusat necessitas, vel utilitas, sive spiritualis, sive temporalis, tum ipsius excommunicat!, tum fidelis cum vitando communicantis, tum alicujus tertii. C) Pœnœ contra communicantes. Prohibitio illa commu­ nicandi cum vitando, licet per sc non obliget sub mortali, nisi communicatio fiat in divinis, adhuc subsistitl, eamque violantes aliquando quasdam pcenas subeunt. § II. De suspensione. Hujus naturam ct effectus expendemus. 1156. I. Natura. l° Notio. Suspensio est “censura quâ clericus officio vel beneficio vel utroque prohibetur". Unde : a) solos clericos attingit, quia soli officio vel beneficio frui possunt, eoque privari ; b) suspensio non privat ipsâ potestate ecclesiasticâ, sed tantum aufert jus utendi illâ potestate 2 : et sic differt a depositiones, quæ ipso officio clericum privat. 2° Species, a) Suspensio ab homine, ferri potest triplici modo : — ad cautelam, ad scandala removenda, contra cle­ ricum crimine suspectum » : quæ suspensio non est poena, sed simplex prohibitio; — vel per modum pœnœ vindicative, sive ad tempus, sive in perpetuum, in punitionem alicujus delicti ; — vel per modum pœnœ medicinalis, donec delinquens resipiscat, et hæc est proprie censura, b) Suspensio potest esse totalis vel partialis, prout ex toto vel ex parte privat clericum usu potestatis ecclesiastic® 5. 5. Officium, 2 aug. 1893, A. 5. S., XXXI, 401. - 1 Can. 3 Can. 2303. — 4 Codex, c. 2222. — 5 Codex, c. 2278. 678 DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. ΣΙ57· Effectus. ι° Ille contra quem fertur suspen­ sio Malis, ab officio <·/ a beneficio suspenditur, id est, ab exercitio muneris spiritualis (officio), et a jure utendi bonis temporalibus huic muneri annexis (beneficio); non autem a jure administrandi bona beneficialia, nisi decretum vel sententia suspensionis ipsam administrandi potestatem suspenso expresse adimat et alii tribuat ’. — Censetur autem totalis suspensio quæ fertur absolute absque ullà determinatione a. 2° Suspensio autem partialis potest esse sive ab officio, sive a beneficio. K) Officium duo comprehendit : potestatem ordinis et potestatem jurisdictionis. a) Suspensio ab officio simpliciter, nullà adjecta limitatione, vetat omnem actum tum potestatis ordinis et jurisdictionis, tum etiam meræ administrationis ex officio competentis, excepta administratione bonorum proprii beneficii 3. b) Suspensio a divinis vetat omnem actum potestatis ordinis quam quis sive per sacram ordinationem sive per privilegium obtinet ♦. c) Suspensio ab ordinibus vetat omnem actum potestatis ordinis receptæ per ordinationem; suspensio a certo ct definito ordine exercendo vetat omnem actum ordinis designati, et insuper eumdem ordinem actum superiorem recipere, receptumque post suspen­ sionem exercere; suspensio a certo et definito ordine conferendo vetat ipsum ordinem conferre, non vero inferiorem nec supe­ riorem 5. — Suspensus ab ordine, si actum ordinis sacri a quo suspensus est, solemniter exercet, fit irregularis6. d) Suspensio a jurisdictione generatim vetat omnem actum potestatis jurisdictionis pro utroque foro tam ordinariæ quam dëlegatæ. Imo invalide jurisdictionem exercet suspensus, si sit vitandus vel sub sententia declaratoriâ aut condemnatoria ?, et aliunde jurisdictio necessaria sit ad validitatem actûs; sed non fit irregularis. Suspendi etiam aliquis potest a determinatis actibus jurisdictionis : quo casu alios actus valide et licite exercere potest. 1158. B) Suspensio a beneficio privat fructibus beneficii cxceptA. habitatione in aedibus beneficial i bus, non autem jure administrandi bona beneficialia,nisi id expresse declaretur,— Si, quamvis censura obstet, beneficiarius fructus percipiat, ' Codex, c. 2280. -3 Codex, c. 2278. — 3 Codex, c. 2279, § L 4 lin'd., S 2. 5 Ibid., § 2. — 4 Codex, c. 9S5. - 3 Codex, c. 2265, 2283. DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. 679 fructus restituere debet, et ad hanc restitutionem cogi potest canonicis quoque, si opus sit, sanctionibus ». Si communitas seu collefium clericorum delictum commiserit, suspensio ferri potest vel in singulas personas delinquentes, vel in communitatem, uti talem, vel in personas delinquentes et communi­ tatem. i) Si primum, serventur regulas superius expositæ. 2) Si alterum, communitas prohibetur exercitio jurium spiritualium quæ ipsi, uti communitati, competunt. 3) Si tertium, effectus cumulantur2. Clericus suspensus absolvi potest a peccatis per simplicem confessarium, antequam a suspensione reservata per superiorem absol­ vatur. Suspensio enim non privat receptione sacramentorum, excepto tamen ordine 3. 8 III. De Interdicto. 1159. I· Notio. Interdictum est censura quâ fideles in communione Ecclesiæ permanentes, prohibentur sacris infra indicatis. Differt ab excommunicatione et suspensione. Excommunicatio enim “afficere potest tantum personas physicas, et ideo, si quando feratur in corpus morale, intelligitur singulos afficere qui in deli­ ctum concurrerint ; interdictum et suspensio, etiam communitatem, ut personam moralem; excommunicatio et interdictum, etiam laicos; suspensio, clericos tantum; interdictum, etiam locum; excommunicatio est semper censura; interdictum et suspensio possunt esse vel censuræ vel pœnæ vindicativæ, sed in dubio praesumuntur censuræ . * ” 1160. II. Species et effectus. Distinguendum est inter interdictum personale et interdictum locale. 1° Interdictum personale illud est quod immediate et directe afficit personas eisque adheeret, ita ut ubique locorum ei subjaceant. Personaliter interdicti : a) nequeunt divina officia celebrare eisve, excepta prædicatione verbi Dei, assistere; passive assistentes non est necesse ut expellantur; sed ab assistentia activa, quæ aliquam secumferat participationem in divinis officiis celebrandis, repellantur interdicti post latam senten­ tiam condemnatoriam vel declaratoriam, aut alioquin notorie interdicti; — b) prohibentur sacramenta, immo et post 1 Codex, c. 2280. — 3 Codex, c. 2285. CWr.r, c. 2250. — 4 Codex, c. 2255, § 2 680 DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. sententiam declaratoriam aut condcmnatoriam, sacrameiltalia recipere; prohibentur etiam Sacramenta et Sacramentalia conficere et ministrare; attamen fideles possunt sacra­ menta et sacramentalia petere ex quâlibet causâ ab interdicto simplici, a vitando autem tantum in necessitate periculi mortis, — c) prohibentur jure eligendi, praesentandi, nomi­ nandi, consequendi dignitates et officia in Ecclesiâ, recipiendi ordines et post sententiam declaratoriam aut condcmna­ toriam nequeunt gratiam ullam pontificiam valide consequi; — d) carent sepultura ecclesiasticâ post sententiam declara­ toriam vel condemnatoriam r. Il6l. 2° Interdictum locale illud est quod directe afficit loca et non personas, ita ut personæ in alio loco a divinis non arceantur. A) Si immediate attingit aliquod territorium, v. g., regnum, civitatem, pagum, habetur interdictum locale generale. Si aliud non fuit interdicti decreto expressum : a) permittitur clericis personaliter non interdictis omnia divina officia et sacros ritus privatim obire, januis clausis; b) in ecclesiâ vero cathedrali, ecclesiis parœcialibus vel in ecclesiâ quæ unica sit in oppido, in iisque solis, permittuntur unius missæ celebratio, asservatio ss. Sacramenti, administratio baptismatis, Eucharistiae, pænitentiæ, assistentia matrimoniis, exclusa benedictione nuptiali, mortuorum exsequiæ, praedicatio, etc., sed sine solemnitate 'J. B) Si interdictum immediate attingit certa loca sacra, v. g., hoc oratorium, hanc ecclesiam vel omnes ecclesias hujus loci, habetur interdictum locale particulare. Quo casu, “ si interdictum fuerit altare vel sacellum alicujus ecclesiæ, nullum sacrum officium seu sacer ritus in eisdem celebretur. Si interdictum fuerit ccemeterium, fidelium quidem cadavera sepeliri ibidem possunt, sed sine ullo ecclesiastico ritu34 .” Si interdictae fuerint ecclesiæ capitulares (capitulo non interdicto) vel parœciales, permittuntur sacri ritus sine solemnitate, nisi aliter disponat interdicti decretum ♦. Qui interdicto locali vel interdicto in communitatem seu colle­ gium subest, quin eidem causam dederit, potest sacramenta recipere sine absolutione ab interdicto aliâve satisfactione5. N. B. “ In die Nativitatis I )omini, Paschatis, Pentecostes, ss. Corporis Christi et B. Mariae Virginis in cælum assumptae 1 Codex, c. 2275. — 3 Codex, c. 2271. — 3 Codex, c. 2272, § 1-2. 4 Ibici., §3. — 5 Codex, c. 2276. DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. 681 interdictum locale suspenditur, et prohibetur tantum collatio ordinum et solemnis nuptiarum benedictio ’ 1102. Scholium. Interdicto proprie dicto affine est inter­ dictum ab ingressu ecclesiæ et cessatio a divinis. Triplicis sunt generis : excommunicationes, suscensiones et interdicta. * Codex, c. 2270, § 2. — ’ Codx, c. 2277. 3 Legitur enim in canone 6, 5“. "Quod ad /wnas attinet, quarum in Codice nulla fit mentio, spirituales sint vel temporales, medicinales vel, ut vocant, vindicative latæ vel ferendæ sententiæ, cæ tanquam abro­ gata.' censeantur.” ................. , „ I ■ — ............ , — — I II···· — ■ ■ 1 ■ » ■ ■ ■ ! ■ ■ vigentes, in Codice juris canonici (c. 2314-2414) inveniuntur 3, cum aliis poenis permixtae; eas secernere opportunum duximus. Prae oculis autem haberi debet his censuris innodari etiam delinquentium praecipuos complices ut constat ex can. 2231 ct 2209 : “Si plures ad delictum perpetrandum concurrerint, licet unus tantum in lege nominetur, ii quoque de quibus in can. 2209, § 1-3, tenentur, nisi lex aliud expresse caverit, eàdem pœna...” Porro can. 2209 sic se habet : “§ i. Qui communi delinquendi consilio simul physice concurrunt in delictum, omnes eodem modo rei habentur, nisi adjuncta alicujus culpabilitatem augeant vel minuant. §2. In delicto quod sua natura complicem postulat, unaquæque pars est eodem modo culpabilis, nisi ex adjunctis aliud appareat. § 3. Non solum mandans qui est princi­ palis delicti auctor, sed etiam qui ad delicti consummationem inducunt vel in hanc quoquo modo concurrunt, non minorem, ceteris paribus, imputabilitatem contrahunt, quam ipse delicti exsecutor, si delictum sine eorum operâ commissum non ■ 1163. Prænotanda. — A) Censuræ latæ sententiæ hodie ■ I ! Articulus III. De Censuris latæ sententiæ in individuo. I I “Interdictum ab ingressu ecclesiæ secumfert prohibitionem ne quis in ecclesiâ divina officia celebret vel eisdem assistat aut ecclesiasticam sepulturam habeat; si autem assistat, non est necesse ut expellatur, nec. si sepeliatur, oportet ut cadaver amoveatur’”. 682 DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. § I. De Excommunicationibus. 1164. Inter excommunicationes, quædam S. Pontifici, aliæ Episcopis, aliæ tandem nemini reservantur, iterum, ex jure novo, quædam S. Pontifici reservantur speciatissimo modo, aliæ speciali modo et aliæ simpliciter. Jamvero ad absolvendum a censura Sedi Apostolicæ reservata, cuilibet, præter R. Pontificem, requiritur delegata potestas, sive generalis, si censura simpliciter sit reservata» sive specialis, si modo speciali reservata, sive specialissima, si reservata specialissimo modo », exceptis tamen casibus urgentioribus, de quibus in Tr. de PanitentiA agitur. I. Excommunicationes R. Pontifici specialissimo MODO RESERVATÆ. Quatuor in Codice numerantur : 1165. I. “ Qui species consecratas abjecerit vel ad malum finem abduxerit aut retinuerit, est suspectus de haresi ; incurrit in excommunicationem latæ sententier specialissimo modo Sedi Apostolicæ reservatam ; est ipso facto infamis, et clericus præterea est deponendus * ”. Ex hoc canone constat eum qui modis designatis Vene­ rabile Altaris sacramentum violaverit, præter suspicionem de hæresi (et sanctiones ex hac suspicione sequentes, can. 2315), infamiam ipso facto contractam cum suis consectariis (can. 2294) et depositionem ferenda sententia (can. 2303), incurrere insuper ipso facto excommunicationem Sedi Apo­ stolicæ reservatam modo specialissimo, cum consectariis talis reservationis indicatis canonibus 2247, S 3, 2249, § 2; 2252, 2253, 2254. 1166. II. “ Qui violentas manus in personam Romani Pontificis injecerit, excommunicationem contrahit lata senten­ tia Sedi Apostolicæ specialissimo modo reservatam ; ct est ipso facto vitandus 3 ”, 1167. III. “ Absolvens velfingens absolvere complicem in peccato turpi incurrit ipso facto in excommunicationem specialissimo modo Sedi apostolicæ reservatam ; idque etiam ' Codex, c. 2253. De absolutione a censuris agimus in Tr. de /·α>. nitentia; interea legantur canones Codicis 2247-2254. Codex, c. 2300. — 3 Codex, c. 2343. DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. f>H3 >n mortis articulo, si alius sacerdos, licet non approbatus ad confessiones, sine gravi aliqua exoriturA infamiA ct scan dalo, possit excipere morientis confessionem, excepto casu quo moribundus recuset alii confiteri. Eamdem excommunicationem non effugit absolvens vel fingens absolvere complicem qui peccatum quidem complicitatis, a quo nondum est absolutus, non confitetur, sed ideo ita se gerit, quia ad id a complice confessorio sive directe sive indirecte inductus est 1168. IV. “ Confessorius, qui sigillum Sacramentale directe violare praesumpserit " * . Directe violatur sigillum sacramentale quando expresse revelatur quod est materia sigilli, simulque designatur persona quæ id fecerit. N. B. Ilie addi potest excommunicationem ab homine, quam aliquando fert S. Pontifex, ipsi esse specialissimo modo reservatam. ' II. Excommunicationes R. Pontifici speciali modo RESERVATÆ. Undecim in Codice recensentur : 1169. I. “ Omnes a christianA fide apostatae et omnes et singuli hæretici aut schismatici 3”. Præterea “si sectæ acatholicæ nomen dederint vel publice adhæserint, ipso facto infames sunt; et... clerici, monitione incassum præmissâ, degradentur··.” Hæresi autem faventes non excommunicantur ipso facto, sed sunt suspecti de hæresi : “ Qui quoquo modo hæresis propagationem sponte et scienter juvat, aut qui communicat in divinis cum hæreticis... suspectus de hæresi est5.” Suspectus de hæresi non cadit sub excommunicatione, nisi sit obstinatus^ infra, n. 1170. Quoad absolutionem hujus *censura. , hæc notentur : Si delictum apostasiæ, hæresis vel schismatis ad forum externum ( ) rd i nari i loci quovis modo deductum fuerit, etiam per voluntariam confessionem, idem Ordinarius, non vero Vicarius generalis sim 1 Codex, Codex, c. 2367. Codes. c. 2369. ’ Codex, c. 2314, £ I. — 4 Did. c. 2316. Can. 2315 statuit quibus poenis percelli possit suspectus de hæresi, et addit : “Si intra sex menses... sese non emen da\crit habeatur tanquam hæreticus, hæreticorum pœnis obnoxius.” 684 DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. mandato speciali, resipiscentem, præviâ abjuratione juridice peracta aliisque servatis de jure servandis, suâ auctoritate ordinaria in foro exteriore absolvere potest; ita vero absolutus, potest deinde a pec­ cato absolvi a quolibet confessario in foro conscientiae. Abjuratio vero habetur juridice peracta cum fit coram ipso Ordinario loci vel ejus delegato et saltem duobus testibus Auctoritate autem delegata, vi Indulti quinquennalis n. 3, absol­ vere possunt episcopi “ quoscumque pænitentes (exceptis hæreticis publicis, sive publice dogmatizantibus) a quibusvis sententiis, censuris, et pcenis ecclesiasticis incursis ob hæreses, tam nemine audiente vel advertente, quam coram aliis externatas; ob infideli­ tatem, et catholicæ fidei abjurationem private admissas, sortilegia ac maleficia hæreticalia etiam cum sociis patrata, nec non ob dæmonis invocationem, cum pacto donandi animam, eique prae­ stitam idololatriam, ac superstitiones hæreticales exercitas, ac demum ob quæcumque insinuata falsa dogmata incursis, — post­ quam tamen pænitens 1) complices, si quos habeat, prout de jure, denuntiaverit ; et quatenus ob justas causas nequeat ante absolu­ tionem denunciare, factâ a pænitente seria promissione denunciationem peragendi cum primum, et meliori modo quo fieri poterit, et postquam 2) in singulis casibus coram absolvente hæreses secrete abjuraverit et pactum cum maledicto dæmonc initum expresse revocaverit, tradito eidem absolventi syngrapho forsan exarato, aliisque mediis superstitiosis, ad omnia comburenda, seu destruen­ da; injuncta pro modo excessuum gravi pænitentiâ salutari cum frequentia sacramentorum, et obligatione se retractandi apud personas coram quibus hæreses manifestavit, et reparandi illata scandala3 ”. 1171. II. “ Opere publici juris facto, editores librorum apostatarum, hœreticorum et schismaticorum, qui apostasiam, haresim, schisma propugnant, itemque eosdem libros aliosve * Codex, c. 2314, S 2. ’ In conversione haereticorum, præ oculis habenda est Instructio S. Officii 20 Jul. 1859 (Collect. 2* ed., n. 1178). Primo inquirendum est de validitate baptismi in hæresi suscepti : a) Si certo invalidus æstimatur, baptizandi erunt absolute : tunc nulla requiretur abjuratio ncc absolutio; b) Si dubie validus fuit, 1) abjurationem seu fidei profes­ sionem emittant; 2) postea sub conditione iterum baptizentur; 3) deni­ que confessionem sacramcntalcm instituant, et conditionate absolvan­ tur ;c) si certo validus, sola recipitur abjuratio seu fidei professio, quam absolutio a censuris (et a peccatis) sequitur. Si tamen neoconvcrsus valde desideret ut ritus in ejus baptismo olim omissi hac occasione suppleantur, huic voto satisfacere sacerdoti licet. — Cf. alias quæstioncs practicas apud Gennari, Cons. Moral., 122. DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. 685 per apostolicas litteras nominatim prohibitos defendentes aut scienter sine debitâ licentiâ legentes vel retinentes 1 ”. Hic nomine librorum non intelliguntur manuscripta, epheme­ rides, diaria, publicationes periodicae sigillatim sumptae, libri ab hæreticis primorum sæculorum scripti...; intelliguntur veri libri apostatarum et hæreticorum non quidem si tantum contineant, sed si propugnent hæresim, — et libri a quocumque auctore scripti, sed per litteras ab ipso R. Pontifice ejusve nomine datas, nomi­ natim, expresso libri titulo, damnati sub pœnâ excommunicationis R. Pontifici reservatae. — Excommunicatione autem plectuntur ii qui scienter legunt intelligendo quæ scripta sunt, aut retinent aut edunt aut defendunt quomodolibet hos libros. Hi autem de­ fendunt libros qui eorum auctores vel doctrinas laudant aut tuentur præcise quatenus hæresim aut schisma propugnant vel continent. Ad absolutionem quod spectat, Episcopi potestatem delegatam habent “ absolvendi a censuris ob retentionem et lectionem librorum prohibitorum incursis : injuncta congruâ pcenitentiâ salutari; necnon firmâ obligatione tradendi, prout de jure, sive per se, sive per alium, absque ullâ morâ, et, quantum fieri poterit, ante absolu­ tionem, libros prohibitos quos pænitcns in suâ potestate retineat. " {Induit. S. Pœn., n. 5). 1172. III. “ Omnes ct singuli cujuscumquc statiis,gradhs seu conditionis etiam regalis, episcopalis vel cardinalitia fuerint, a legibus, decretis, mandatis R. Pontificis pro tempore existai tis ad Universale Concilium appellantes, sunt suspecti de hæresi, et ipso facto contrahunt excommunicationem Sedi Apostolicce reservatam 2 Hâc excommunicatione plectuntur appellantes a quacunque ordinatione R. Pontificis quâ talis ad Concilium, etiam præsens, legitime congregatum, non autem ad futurum Papam ; attamen hoc ultimo casu appellantes difficile effugiunt excommunicationem contra hæreticos et schismaticos latam. — Insuper appellantes sunt de hæresi suspecti, ideoque pcenis obnoxii in canone 2315 recensitis. 1173· IV. “ Violentas manus injicientes in personam S. R. E. Cardinalis vel Legati R. Pontificis, vel Patriarcha, Archiepiscopi, Episcopi, etiam titularis tantum 3". 1174. V. “ Qui leges, mandata, vel decreta contra liber­ tatem aut jura Ecclesia edunt ; qui impediunt directe vel indirecte exercitium jurisdictionis ecclesiastica sive interni 1 Codex, c. 2318. — ’ Codex, c. 2332. — ’ Codex, c. 2343. 686 DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. sive externi fori, ad hoc recurrentes ad quamlibet laicalem potestatem 1 ”, Quam poenam incurrunt : i° edentes leges... d) Edentes, qui videlicet aliquam legislativam potestatem parti­ cipant, vel debent concurrere ut lex aliqua vim legis obtineat. b) Edentes leges proprie dictas, vel mandata aut decreta lata ad complementum legis aut ad ejus practicam exsecutionem, non autem sententias judiciales, — bene vero ordinationes stabiles a magistratibus provincialibus vel municipalibus latas, quæ pro provinciâ vel urbe legibus æquiparantur. c) Contra libertatem aut jura Ecclesiæ. His verbis designatur non solum exercitium potestatis ccclcsiasticæ, sed quodvis jus Ecclesiæ competens, ut jus docendi, jus conferendi beneficia, jus publicas supplicationes obeundi, jus acquirendi et possi­ dendi, etc a.., 1175. 20 Impedientes exercitium jurisdictionis proprie ccclcsiasticæ, quâ fideles ad vitam æternam reguntur : Scilicet, ii qui injuste per quamdam coactionem, physicam vel moralem, efficaciter obstaculum ponunt ne quis actum jurisdictionis, quem in promptu habet, exerceat; quod sane præstant ad hoc recurrentes ad quamlibet laicalem potestatem sive summam, sive intermediam, sive infimam, sicuti est potestas magistratûs muni­ cipalis, v. g., qui episcoporum ordinationibus et decretis circa neutrales et impias scholas obsistunt, recurrendo ad quamlibet laicalem auctoritatem. 1176. VI. “ Qui ausus fuerit adjudicem laicum trahere aliquem ex S. R. E. Cardinalibus vei Legatis Sedis Apostolicæ, vel Officialibus majoribus Romance Curite ob negotia ad eorum munus pertinentia, vel Ordinarium proprium 3 ”. Quæ censura incurritur non solum a legislatoribus aliisque ’ Codex, c. 2334. — In antiquo textu legebatur “ ct ad hoc recur­ rentes”; in Codice autem et omittitur, idcoque ii solum excommuni­ cantur qui de facto impediunt exercitium jurisdictionis. ’ Notandum jam viguisse ex constitutione Apostoticce Sedis hanc excommunicationem latam contra eos qui leges vel decreta libertati aut juribus Ecclesiæ opposita ediderunt. Unde hujusmodi excommuni­ cationi obnoxii fuerunt ct manent usque ad absolutionem, Deputati ct Senatores qui pro legibus gallicis contra associationes religiosas (1 jul. 1901) et de Separatione Ecclesiæ et Statûs (9 déc. 1905) suum suffragium dederunt, etiamsi post completum necessarium numerum suffragantium votum suum dederint ; Prases Reipublica qui eas pro­ mulgavit; Ministri qui decreta ad earum exsecutionem ediderunt. ’ Codex, c. 2341. de censuris ecclesiasticis. 687 auctoritatibus, sed etiam a privatis qui prædictas personas ecclesia­ sticas ad tribunal laicorum vocent ibique adesse compellant. 1177. VII. “ Recurrentes ad laicam potestatem ad im­ pediendas litteras vel acta quaelibet a Sede Apostolica, vel ab ejusdem Legatis profecta, eorunique promulgationem vel exsecutionem directe vel indirecte prohibentes, aut eorum causâ sive eos ad quos pertinent litterae vel acta sive alios laedentes vel perterrefacientes 1 Hic agitur de actis quibuslibet sive R. Pontificis, sive S. Congre­ gationum, sive Legatorum, Nuntiorum, vel Delegatorum Sedis Apostolicæ, modo jam profecta sint. Hanc excommunicationem incurrunt : i°qui recurrunt efficaciter ad laicam potestatem ad illa acta impedienda; 20 qui directe per edictum, vel indirecte per facta, prohibent eonim promulgationem aut eorum exsecutionem, etiamsi, non obstante edicto, promulgatio postea fiat vel actus exsecutioni mandetur; 30 qui eorum causa, scilicet, ad impediendum actorum promulgationem vel exsecu­ tionem, Icedunt, vel minis gravibus perterrefaciunt sive ipsas partes sive alios cum partibus conjunctos. 1178. VI11. “ Omnesfabricatores vel falsarii litterarum, decretorum vel rescriptorum Sedis Apostolica vel iisdem litteris, decretis vel rescriptis scienter utentes 2 Hic agitur de litteris officialibus, non autem privatis, non solum R. Pontificis, sed etiam R. Congregationum. Excommunicantur autem : a) fabricatores ii scilicet qui ex integro hæc documenta effingunt; b)/ salvo legitimo privilegio, religiosum, ad familiam pertinentem quee sit extra territorium ipsius ordinantis, promoverint, etiam cum litteris dimissorialibus proprii Superioris, nisi legitime probatum fuerit aliquem e casibus occurrere de quibus in can. 966 ”, id est, nisi consti­ terit Episcopum diœccsanum esse vel consentientem vel diversi ritiis vel absentem, vel ordinationem non habiturum proximo legitimo tempore2. 1211. III. “ Suspensionem a divinis, Sedi Apostoliae reservatam, ipso facto contrahunt, qui recipere ordines prœsumunt ab excommunicato vel suspenso vel interdicto post sententiam declaratoriam vel condemnatoriam, aut a notori» apostata, hceretico, schismatico ; qui vero bona fide a quopiam eorum sit ordinatus, exercitio careat ordinis sic recepti donec dispensetur 3 ”, 1212. IV. 1213. V. “ Episcopus aliquem consecrans in Episcopum, Episcopi, vel loco Episcoporum, presbyteri assistentes, et qui consecrationem recipit sine apostolico mandato contra prcescriptum can. 953, ipso jure suspensi sunt, donec Sedes Apostolica cos dispensaverit 4 ”, “ Omnes, etiam episcopali dignitate aucti, qui per simoniam ad ordines scienter promoverint vel promoti ' Codex, c. 2394, 3°. — ’ Codex, c. 2373. • Codex, c. 2372. — 4 Codex, c. 2370. 697 j —receperint, II DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. ? fuerint ? " alia Sacramenta aut ministraverint vel sunt suspecti de hœrcsi ; clerici p reeterea suspensionem incurrunt Sedi Apostolicce reservatam1 ”. 1214. VI. “ Religiosus clericus cujus professio ob ad­ missum ab ipso dolum nulla fuerit declarata, si sit in minoribus ordinibus constitutus, e statu clericali abjiciatur, si in majo­ ribus, ipso facto suspensus manet, donec Sedi Apostolicce aliter visum fuerit2 ”. II. Suspensiones non reservatæ S. Sedi. Novem in Codice recensentur : 1215. I. Clericus qui, non obtentâ ab Ordinario loci licentia personam privilegio fori fruentem ausus fuerit ad judicem laicum trahere, ipso facto incurrit in suspensionem ab officio reservatam Ordinario 3. — Vide supra, n. 1176, 1193. 1216. I I |ί I II 1 | I , I ' | Ii I ! I II. “ Religiosus fugitivus ipso facto incurrit in privationem officii, si quod in religione habeat, et in suspen­ sionem proprio Superiori majori reservatam si sit in sacris 4 ”, 1217. III-IV. “ Sacerdos qui sine necessariâ jurisdi­ ctione praesumpserit sacramentales confessiones audire, est ipso facto suspensus a divinis; qui vero a peccatis reservatis absol­ vere, ipso facto suspensus est ab audiendis confessionibus s 1218. | V. “ Qui sine litteris vel cum falsis dimissoriis litteris, vel ante canonicam cetatem, vel per saltum ad ordines malitiose accesserit, est ipso facto a recepto ordine suspensus 6 1219. I VI. “ Clericus qui in manus laicorum officium, beneficium aut dignitatem ecclesiasticam resignare preesumserit, ipso facto in suspensionem a divinis incurrit 7 ”, j | “ Abbas vel Prcelatus nullius qui benedi­ ctionem non receperit, est ipso facto a jurisdictione suspensus 8 ”, 1220. VII. VIII. “ Vicarius capitularis concedens litteras dimissorias pro ordinatione contra præscriptum can. 958, § I, η. 3, ipso facto subjacet suspensioni a divinis 9”. 1222. IX. “ Superiores religiosi qui, contra præscriptum 1221. ' Codex, c. 2371. — * Codex, c. 2387. — 3 Codex, c. 2341. 4 Codex, c. 2386. — s Codex, c. 2366. — 6 Codex, c. 2374. 3 Codex, c. 2400. —8 Codex, c. 2402. — 9 Codex, c. 2409. j |. , 1 698 DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. can. 9^5"9^7> ad Episcopum alienum ordinandos remittere prœsumpserint, ipso facto suspensi sunt per mensem a Missa Celebratione1 ”, 1223. suos Insuper “ qui officium, beneficium, dignitatem obtinet cum onctc residentia, si illegitime absit, eo ipso privatur omnibus fructibus sui beneficii vel officii pro rata illegitima absentia, eosque tradere debet Ordinario qui ecclesia vel alieni pio loco vel pauperibus distribuat2 § III. Interdicta. Quatuor in Codice numerantur : 1224.I. Universitates, Collegia, Capitula aliœve persona ■morales, quocumque nomine nuncupentur, a legibus, decretis, mandatis Romani Pontificis pro tempore existentis ad Univer­ sale Concilium appelantes, interdictum speciali modo Sedi Apostolica reservatum incurrunt 3. 1225. II. “ Scienter celebrantes vel celebrari facientes divina in locis interdictis vel admittentes ad celebranda officia divina per censuram vetita clericos excommunicatos, interdictos, suspensos post sententiam declaratoriam vel condemnatoriam, interdictum ab ingressu ecclesia: ipso jure contrahunt, donec arbitrio ejus cujus sententiam contempserunt, congruenter satisfecerint 4 ”, 1226. III. “ Qui causam dederunt interdicto locali aut interdicto in communitatem seu collegium, sunt ipso facto personaliter interdicti 5 ”, 1227. 1V. Sponte sepulturam ecclesiasticam donantes infidelibus, apostatis a fide, vel haereticis, schismaticis aliisvc sive excommunicatis sive interdictis post sententiam declara­ toriam vel condemnatoriam, contrahunt interdictum ab ingressu ecclesia Ordinario reservatum 6 ”, o Scholion : recensentur praecipuae aliae pœnæ. 1228. Abs re non erit praecipuas alias poenas in Codice recensitas enumerare : 1229. i° Ipso jure infames sunt : a) qui sectæ acatholicæ nomen dederint vel publice adhaeserint i ; b) qui species consecratas abje- ’ Codex, c. 2410. — ’ Codex, c. 2381. — 3 Codex, c. 2332. 4 Codex, c. 2338, 8 3. —5 lin'd., § 4. — 6 Codex, c. 2339. — ? Codex, c.2314. DE CENSURIS ECCLESIASTICIS. 699 cerint vel ad malum finem abduxerint aut retinuerint'; c) qui cadavera vel sepulcra mortuorum ad furtum vel alium malum finem violaverint2; d) qui violentas manus injecerint in personam R. Pontificis, Cardinalis vel Legati R. Pontificis3; e) duellantcs ct qui eorum patrini vocantur<; f) bigami, i. e., qui, obstante conjugali vinculo, aliud matrimonium, etsi tantum civile, ut aiunt, attenta verint5; g) laici legitime damnati ob delicta graviora contra sextum0; h) insuper clerici in minoribus constituti, rei alicujus delicti contra sextum, pro gravitate culpæ puniantur etiam dimis­ sione e statu clericali, si delicti adjuncta id suadeant. Jamvero “ qui infamia juris laborat, non solum est irregularis ad normam can. 984, n. 5, sed insuper est inhabilis ad obtinenda beneficia, pensiones, officia et dignitates ecclesiasticas, ad actus legitimos ecclesiasticos perficiendum, ad exercitium juris aut muneris ecclesiastici, ct tandem arceri debet a ministerio in sacris functionibus exercendo 1 Infamia autem facti laborat qui “ob patratum delictum vel ob pravos mores, bonam existimationem apud fideles probos et graves amisit, de quo judicium spectat ad Ordinarium8**’. 1230. 20 Ipso jure exclusi habentur ab actibus legitimis ecclesia­ sticis : a) raptores mulierum (can. 2353), b) laici legitime damnati propter quædam atrociora crimina (can. 2354); c) catholici qui matrimonium mixtum, etsi validum, sine Ecclesiae dispensatione inire ausi fuerint (can. 2375); d) religiosi, apostatæ a religione (can. 23S5). Debent autem excludi sententia ferenda sententia ab actibus legitimis : a) qui infamiam facti] incurrunt (c. 2294, § 2); b) suspe­ ctus de hæresi qui monitus causam suspicionis non removeat (c. 2315); c) qui suicidium attentant (c. 2350, § 2): d) legitime damnati propter delicta contra sextum, publice adulteri et concubinarii (can. 2357). 1231. “ Nomine autem actuum legitimorum ecclesiasticorum significantur : munus administratoris gerere bonorum ecclesiasti­ corum; partes agere judicis, auditoris et relatoris, defensoris vinculi, promotoris justitiæ et fidei, notarii et cancellarii, cursoris et apparitoris, advocati et procuratoris in causis ecclesiasticis; munus patrini agere in sacramentis Baptismi et Confirmationis; suffragium ferre in electionibus ecclesiasticis; jus patronatùs exercere’ 1 Codex, c. 2320. — ’ Codex, c. 2328. — 3 Codex, c. 2343. 4 Codex, c. 2351. - 5 Codex, c. 2356. — ‘ Codex, c. 2357. ’ Codex, c. 2294, § . — Ex can. 2293 “ infamia juris illa est quæ casibus jure communi expressis statuitur » — 9 Codex, c. 2256, 20. * Codex, c. 22 700 DE CENSURA LIBRORUM. APPENDIX De prævia censura librorum eorumque PROHIBITIONE 1232. Duo in Codice statuuntur hâc dc re : i°prævia quorumdam librorum censura·, 20 quorumdam prohibitio. “Quæ sub hoc titulo de libris præscribuntur, publicationibus, diariis, periodicis et aliis editis scriptis quibuslibet applicentur, nisi aliud constet1”. I. — De prævia librorum censura 1233. i° Quidam libri edi nequeunt etiam a laids, nisi præcesserit censura ecclesiastica, quam “dare potest vel loci Ordinarius proprius auctoris, vel Ordinarius loci in quo libri vel imagines publicijuris fiant, vel Ordinarius loci in quo imprimantur, ita tamen ut, si quis ex iis Ordinariis licentiam denegaverit, eam ab alio Ordinario petere auctor nequeat, nisi eumdem certiorem fecerit de denegata ab alio licentia2”. Jamvero ii libri sunt : “a) Libri sacrarum Scripturarum vel eorumdem adnotationes et commentaria; b) libri qui divinas scri­ pturas, sacram theologiam, historiam ecclesiasticam, jus canonicum, theologiam naturalem, ethicen aliasve hujusmodi religiosas ac mo­ rales disciplinas spectant; libri ac libelli precum, devotionis vel doctrinæ institutionisque religiosæ, moralis, asceticæ, mysticæ aliique hujusmodi, quamvis ad fovendam pietatem conducere videantur; ac generaliter scripta in quibus aliquid sit quod religionis ac morum honestatis peculiariter intersit; c) imagines sacræ quovis modo imprimendæ, sive preces adjunctas habeant, sive sine illis edantur 3 ”, Insuper “in diariis, foliis, vel libellis periodicis qui religionem catholicam aut bonos mores impetere solent, nec laid catholici quidpiam conscribant, nisi justa ac rationabili causâ suadente, ab Ordinario loci probata * 1234. 20 Clerici sceculares vetantur sine consensu suorum Ordi­ nariorum, et religiosi sine licentia sui superioris maioris et Ordinarii loci, libros quoque edere qui de rebus profanis tractent, et in diariis, foliis vel libellis periodicis scribere vel eadem moderari s. I235· 3° Requiritur expressa licentia Sedis Apostolicœ “ ut typis edere liceat, quovis idiomate, tum collectionem authenticam precum piorumque operum quibus Sedes Apostolica indulgentias annexuit, tum elenchum indulgentiarum apostolicarum, tum sum· ’ Codex, c. 1384, §2. — ’ Codex, c. 1385, § 2. J Codex, c. 1385, § i. — « Codex, c. 1386, §2. — s Ibid., § 1, t DE CENSURA LIBRORUM. 701 marium indulgentiarum vel antea collectum, sed numquam appro­ batum, vel nunc primum ex diversis concessionibus colligendum 1 ". — Libri vero omnes, summaria, libelli, folia, etc., in quibus indulgen­ tiarum concessiones continentur, sine licentiâ Ordinarii ne edantur . 4° “ Quæ ad causas bcalificationum et canonizationum Servorum Dei quoquo modo pertinent, sine licentia .S. Rit. Congregationis edi nequeunt 3 5° “ Collectiones decretorum Rom. Congregationum rursus edi nequeunt, nisi impetratâ prius licentiâ et servatis conditionibus a Moderatoribus uniuscujusque Congregationis praescriptis 4 6° “ In edendis libris liturgicis eorumque partibus, itemque litaniis a S. Sede approbatis, debet de concordantia cum editionibus approbatis constare ex attestatione Ordinarii loci in quo impri­ muntur aut publici juris fiunt 5”. 7° “ Persiones sacrarum Scripturarum in linguam vernaculam typis imprimi nequeunt, nisi sint a Sede Apostolica probatae, aut nisi edantur sub vigilantia Episcoporum et cum adnotationibus praecipue excerptis ex sanctis Ecclesiæ Patribus atque ex doctis catholicisque scriptoribus6”. 8° Translationes et novie editiones operis approbati novâ appro­ batione communiri debent. Excerpta autem e periodicis capita seorsum edita novâ approbatione non indigent 7. 1236. 90 Quoad censores in universis curiis episcopalibus insti­ tuendos8 : a) “ Ex utroque clero eligantur ætate, eruditione, prudentia commendati, qui in doctrinis probandis improbandisque medio tutoque itinere eant b) Examinatores in suo obeundo officio, omni personarum acce­ ptione depositâ, tantummodo præ oculis habeant Ecclesiæ dogmata et communem catholicorum doctrinam quæ Conciliorum gene­ ralium decretis aut Sedis Apostolicæ constitutionibus seu praescri­ ptionibus atque probatorum doctorum consensu continetur. c) Censor sententiam scripto dare debet. Quæ si faverit, Ordi­ narius potestatem edendi faciat, cui tamen praeponatur censoris judicium, inscripto ejus nomine, exceptis paucis extraordinariis casibus quibus censoris mentio, prudenti Ordinarii arbitrio, omitti poterit. — Nomen vero censoris auctoribus nunquam pateat, antequam hic faventem sententiam ediderit. io° Ordinarius 9 potestatem edendi in scriptis concedat, in prin­ cipio aut in fine libri, folii vel imaginis imprimendæ, expresso nomine concedentis, loco et tempore concessionis. — Si licentia ’ Codex, c. 1388, §2. — ’ Ibid., § 1. — 3 Codex, c. 1387. 4 Codex, c. 1389. — s Codex, c. 1390. — * Codex, c. 1391. - Codex, c. 1392. H Codex, c. 1393. — ’ Codex, c. 1394. 702 DE PROHIBITIONE LIBRORUM. denegatur, roganti auctori, nisi gravis causa aliud exigat, rationes indicentur. II. — De PROHIBITIONE LIBRORUM. 1237. i° Præter libros sub excommunicationis pœna prohibitos ‘, et libros in Indice relatos, ex Codice ipso jure prohibentur2 : 1) Editiones textûs originalis et antiquarum versionum catholi­ carum sacræ Scripture, etiam Ecclesiæ orientalis, ab acalholicis quibuslibet publicatæ; itemque ejusdem verstones in quamvis linguam, ab eisdem confectæ vel editæs; 2) Libri quorumvis scriptorum, hæresiin vel schisma propugnan­ tes, aut ipsa religionis fundamenta quoquo modo evertere nitentes; 3) Libri qui religionem aut bonos mores, data opera, impetunt; 4) Libri quorumvis acatholiconim, qui ex professo de religione tractant, nisi constet nihil in eis contra fidem catholicam contineri; 5) Libri de quibus in c. 1385, § r, n. 1 et c. 1391 ; itemque ex illis de quibus in cit. c. 1385, S r, n. 2), libri ac libelli qui novas apparitiones, revelationes, visiones, prophetias, miracula enarrant, vel qui novas inducunt devotiones, etiam sub prætextu quod sint privatæ, si editi fuerint non servatis canonum praescriptionibus; 6) Libri qui quodlibet ex catholicis dogmatibus impugnant vel’ derident, j,457. Caritas eleemosynam Augustini (S.) moralis doétrina, præcipit, 462, necnon fraternam xxxvi. correptionem, 466. Ordo in ca­ Avaritia, quo sensu est peccatum, ritate servandus, 471. Præcipua 325; quænam ejus remedia? 326. caritatis opera, præsertim socia­ lia, 477. Peccata caritati oppo­ Basilius Magnus (S.), xxxiv. sita, 491. Beatitudo hominis non in bonis Carnes, quid sunt sensu ecclesias­ creatis, sed in consecutione ulti­ tico? 648. mi finis consistit, 7, seu in perfec­ Cassianus, xxxvi. ta Dei cognitione et amore, 11. Cessatio a labore, quomodo pr;eBeneficentia in Deum, 437; bene­ cavetur, 478-489. ficentia in proximum, Scriptura Cessatio legis, 183; cessatio obli­ et Patribus valde commendata, gationis a lege induilæ, 179; 454-456; praecipua beneficentiæ cessatio voti ejusve obligationis, opera, 462-466. 580. Benevolentia in Deum, 435. Chloroformii usus, 317. Bernardi (S.) dotflrina moralis, Christus, objeflum fidei, 369; xxxix. Christi amor ad perfedam cari­ Biblia acatholica possunt-ne adhi­ tatem ducit, 434; Christus, hu­ beri in præstando juramento? militatis exemplar, 306; patienti» exemplar, 311. 55°· Blasphemia, prout distinguitur ab Chrysostomi (S.) doôrina moralis, imprecationibus, 542; ejus species xxxv. « Circumstantia, quid est, et quo­ et malitia, 543; remedia, 544. Bonaventuræ (S.) opera moralia, modo influit in moralitatem. aeflûs humani ? 98. xliii. Bonitas moralis, undenam venit? Civilis lex, 190; ejus auiflor, 191; objeflum, 192; promulgatio, 191. 12-20. obligatio, 194. Cæsarius Arelatensis (S.), xxxvii. Clementis Papæ doilrina moralis, xxx i. Caritas, ut virtus theologica, 426; ejus objeélum et motivum, 431; Clementis Alex, opera et doftrina moralis, xxxi. subjcftum, 434. Cantas erga Deum : ejus natura Clementia, quomodo differt a man­ suetudine, 633. variique aAus, 535; necessitas, 438;hujus præcepti extensio,439; Cocaini usus, 317. INDEX RERUM ALPHABETICUS. 707 — Conscientiæ dubia notio, 216; Coemeterium, quomodo violatur seu modus solvendi dubium pra, 480. Electio ut specialis aélus volunta­ tis, 45· Eleemosyna, in veteri lege com­ mendata, 452; in nova, 454, necnon a Patribus, 455; quandonam præceptum eleemosynas erogan­ di obligat, 463. Epikeia, quid, et quandonam legi­ tima, 178. Epilepticus morbus, quatenus in libertatem influit, 82. Episcopus, quas leges ferre potest, 156; et a quibus dispensare, 182. Error, quomodo ab ignorantiâ dis­ tinguitur, 54; error vincibilis minuit liberum, 56; error invin­ cibilis tollit liberum, 56. Ethnicus, quomodo salvari potest, 3<>9· Eutrapclia ad temperantiam refer­ tur, 633. Evolutionismus, quomodo explicat notionem boni et mali, 25. Externus aélus, quomodo in mora­ litatem influit, 99. Favores, quo sensu ampliantur, •79· Feminae, in officinis laborantes, quomodo protegendæ, 4S9. Festa ecclesiastica quænam insti­ tuta fuere de præcepto, 591. Fides divina, ut virtus theologica, 356; fidei genesis, 358, præstan­ tia, 360; ejus necessitas, quate­ nus est habitus, 365; alius fidei, 709 quo sensu necessarius ad salu­ tem, 365; et quidem necessitate medii, 367, et necessitate pracepti, 37»; de aélu fidei externo, 375; Quinam aélus ei opponun­ tur, 376. — Peccata contra fidem : hæresis, 379; apostasia, 384; in­ fidelitas, 388; Causa peccato­ rum contra fidem sive interna, 389, sive externa, 392. Media in fide proficiendi, 400. Finis, quid et quotuplex, 3; finis ultimus hominis est Deus, 4; finis supernaturalis in visione intuitivâ et amore Dei beatifico consistit, 7. —Finis alius humani, seu intentio, quid ad morali­ tatem confert, 95; de obligatione finem ultimum et honestum in­ tendendi, 93. — Fine legis ces­ sante, lex ipsa cessat, 185. Forensia opera diebus festis inter­ dicuntur, 606. Francomurarii religioni catholicæ sunt infensissimi, 385. Fortitudo una est e cardinalibus virtutibus, 340; ejus notio et va­ rii gradus, 617; vitia fortitudini opposita, 621; inedia in fortitu­ dine proficiendi, 623. Frustulum, quod diebus jejunii ma­ ne sumi potest, 652. Gaudium de re malâ, quale pecca­ tum, 293; gaudium de bono effec­ tu, 293; de modo quo res mala peragitur, 294. Gratitudo erga Deum est via ad perfeélum amorem, 434. Gregorius Magnus de re morali, xxxvii. Gregorius Naz., Gregorius Nys.. xxxiv. Gula, seu excessus in comedendo aut bibendo, 312; malitia, 313; remedia, 314. 710 INDEX RERUM ALPH A BET1GUS. Habitus, quid, et quomodo in liber­ tatem influit, 74; subjeélum, ori­ go et augmentum habituum, 332. amissio habituum, 335; de modo bonos habitus acquirendi et pra­ vos eradicandi, 77. Hæreditariæ propensiones, qualem influxum in libertatem habent, 65. Hæresis formalis et materialis, 379. hæresis voluntariæ malitia, 382; quale dubium constituit hære­ si m, 383. Hæretici, quo sensu Ecclesiæ legi­ bus subjacent, 170. Licet-ne ædificare templa hæreticorum, 398; pecuniam dare ad eadem exstruenda, 399; ad scholas et orphanotrophia hæreticorum, 399; eorum sacris interesse, 395; in eorum templis celebrare, 396; eorum ritibus cooperari, 397; cum eis publice disputare, 397; hæreticum ministrum advocare, 400. Hermæ doélrina moralis, xxxi. Humani aélus, quomodo differunt ab actibus hominis, 41. Cfr. ailus. Humilitas, virtus temperantiæ an­ nexa, 627; ejus conceptus et præcipui aélus, 627; humilitatis præstantia, 638. Hypnotismus, quid et quo gradu in libertatem influit, 84; est-ne dia­ bolicus, 537; cautiones in ejus usu adhibendæ, 540. Hysteria, quomodo in libertatem influit, 80-81. Idololatria, quid et quale pecca­ tum, 527. Ignavia, quatenus fortitudini oppo­ nitur, 619. Ignorantia vincibilis et invincibilis, 54; antecedens, concomitans et consequens, 55; ignorantia in­ vincibilis tollit liberum, 56; vin­ cibilis illud minuit, 56. — igno­ rantia legis naturalis quo sensu admitti potest, 140. Inadvertentia æquivalet ignorantiæ, 54; cfr. ignorantia. Inanis gloria, una e superbiae filia­ bus, 301. Incarnationis mysterium, num et quo sensu credi debet necessita­ te medii, 369. Indeliberatus aélus, 41. Independentis ethicæ systemata ex­ ponuntur, 35; critice expendun­ tur, 36. Indifferens aélus, num datur in in­ dividuo, 113; doélrina 5. Thoma> 114, Thomistarum, 115, Scotistarum, 116; conclusio, 119. Indirecte voluntarium, quid, ib2; quotuplex, 103; quandonam effec­ tus indireéle volitus imputari debet, 104. Inductio in peccatum practice re­ fertur ad scandalum direélum, 495· Infantes quo sensu legi naturali subduntur, 137; legi ecclesiasti­ ca, 169. Infideles negativi et positivi, 388; quomodo fidem et salutem con­ sequi valent, 369; Ecclesiæ legi­ bus non subduntur, 168. Infusæ virtutes, 343; earum existentia, 344, augmentum et amis­ sio, 345. Inimici, quo sensu diligendi, 457; odium erga inimicos, quale pec­ catum, 457; quænam signa dilec­ tionis inimico exhibenda, 460; reconciliatio cum eis quomodo quærenda, 461. Intellectuales virtutes, 337. Intentio, quid ad moralitatem con­ fert, 92-93; quænam intentio ad aélum moralem requiritur, 95; ad aélum supernaturalem, 124; INDEX RERUM ALPH ABETICUS. 711 excusantes, 607;quandonam opi­ utilitas frequenter intentionem in Deum dirigendi, 117. I ficibus licet in horiis laborare, Interni aélus, quo sensu ab Ecclcsiâ præcipi possunt, 158; interna Lacticinia, quid et quandonam peccata tria sunt : deleélatio prohibita, 654· mala, desiderium, gaudium, 292. Laridum, quandonam diebus abInterpretatio legum authentica, 174. I stinentiæ permissum, 661. judicialis et usualis, 175; doélri- Laxa conscientia, 202; ejus causæ, nalis, 176. 203; pericula, 203-204; remedia, Invidia, peccatum capitale, ex su205. perbiâ oritur, 304; ejus filiæ et Lectio librorum fidem impugnan­ malitia, 305; remedia, 306. tium, 393. Invincibilis ignorantia aut error, Lex, utpote moralitatis norma ob49; vide ignorantia. — Invinci­ jeéliva, 126; ejus notio, 127, et bilis propensio,quomodo in liber­ discrimen a præcepto, 129, a tatem influit, 72. lege æternâ, 129. Ira ; ejus notio et gradus, 307; Lex divina naturalis, 131, vere malitia, 309; remedia, 310. existit, 132; ejus objeélum, 135, Irreligiositas complectitur blaspheindoles; 136; quo sensu immuta­ miam, tentationem Dei, sacrile­ bilis, 137; quomodo promulgata, gium et simoniam, 541; cfr. hæc 139; potest-ne ignorari, 140. verba. Lex divina positiva, 141. Legis Irritatio votorum, a quo et quan­ inosaica indoles et finis, 142; donam fieri potest, 580. objeélum, 145; obligatio, 146; abrogatio, 147. — Legis Chri­ Jactantia, inanis gloriæ filia, 302. stiana indoles et finis, 148; ob­ Jejunium ecclesiasticum, quomodo ab eucharistico distinguitur, 646; jeélum, 151 ; perfeélio, 154. ejus origo, 647; ejus utilitas, 649; Lex ecclesiastica, 155; quinam m Ecclesiâ legem ferre valent, 156; hodierna extensio legis jejunii, circa quæ objeéla, 157; quomodo 650. promulgatur lex ecclesiastica, Jentaculum diebus jejunii permis­ 160; quomodo obligat, 163; quos sum, 652. obligat, 170; quomodo impleri Joannes Damascenus (S.), christia­ debet, 172; quomodo interpre­ næ ethicæ expositor, xxxviii. tari, 173; quot variis modis ces­ Judicialis legum interpretatio, 167. sat, 179. — De lege non scriptâ, Juramentum, quid et quotuplex, seu consuetudine, 184. 555; ejus honestas, 557; condi­ tiones ut sit licitum, 558; obliga­ Lex civilis, 190; a quibus fertur, 191; circa quæ objecta, 192; tio quam inducit, 561; extensio quomodo promulgatur, (91 ; quos et interpretatio hujus obligatio­ obligat, et quomodo, 194; spenis, 562. ciatim de obligatione legis irri­ Kantismi systema morale exponi­ tantis ct poenalis, 197. tur, 32; critice expenditur, 34. Libertas aéluuin humanorum, 41; Labor servilis diebus festis prohi­ ejus gradus, 42; principia quæ bitus, 603; causæ ab hâc lege ad hanc libertatem concurrunt, I 4 712 INDEX RERUM ALPHA BETICUS. 48; causæ in libertatem influen­ Milites, quandonam a lege jejunii tes : ignorantia et error, 53, nec­ et abstinentiæ excusantur, 649, 655. non passiones, 58, speciatim me­ tus, 62; habitus, 75, et propen­ Misericordiæ opera, 476; vide ca­ siones hæreditariæ, 67, necnon ritas. temperamentum, 70, et educatio, Missæ auditio diebus dominicis ac 72. — Status pathologici qui in festis præcipitur, 590; ad satis­ libertatem influunt, 77 : aboulia faciendum præcepto, requiritur et invincibilis propensio, 77; præsentia corporalis ac religiosa, neurasthenia, 79; hysteria, 80; 598, in loco debito, 601 ; causæ morbus epilepticus, 82; hypno­ amissâaudiendâ excusantes,603. tica suggestio, 82. — Quomodo Modestia, virtus temperantiæ an­ servatur et augetur vera liber­ nexa, 632. tas, 84. Moralitas aituum, undenam ori­ Locus sacer, quomodo violatur, tur, 13; moralitas ex objefto de­ 548. rivata, 88; ex fine, seu intentione, Ludus per modestiam, seu eutra91 ; ex circumstantiis, 77; ex a