MUSEUM LESSIANUM PUBLICATIONS DIRIGÉES PAR DES PÈRES DE LA COMPAGNIE DE JÉSUS LOUVAIN SECTION ASCÉTIQUE ET MYSTIQUE SECTION THÉOLOGIQUE SECTION PHILOSOPHIQUE Rédaction : 11, RUE DES RÉCOLLETS, LOUVAIN Administration: BEYAERT, BRUGES ΚΟΜΑ — 8CUOLA TIPOGRAFICA PIO X — VIA DEGLI ETRUSCHI, 36 MUSEUM LESSIANUM: SECTION TIIÉOLOGIQUE ARTHURUS VERMEERSCH, e S. J. DOCTOR IÜRIS CANONICI ET SCIENTIARUM POLITICARUM THEOLOGIAE MORALIS PROFESSOR IN PONT. UNIVERSITATE GRKGOBlANA THEOLOGIAE MORALIS PRINCI PIA - RESPONSA - CONSILIA TOMUS II DE VIRTUTUM EXERCITATIONE M< . eal FIRME CHARLES BEYAERT ÉDITEURS PONTIFICAUX, BRUGES, BELGIQUE ROMAE (19) PARISIIS (6) Univcrsita Grkgoriana Via del Seminario, 120 Dépôts Charles Bryaert (A. Giraudon) Rue Jacob, 22 1924 •I IMPRIMATUR Josephus Filograssi, Praep. Prov. Pom. S. I. Fr. Albertus IMPRIMATUR Lepidi, 0. P., S. P. A. Magister. IMPRIMATUR Josephus Palica, Arch. Philippin., Vicesger. PRAEFATIO Praesens huius operis tomus argumento destinatur quod moralis theologus ut maxime suum merito vindicarit. Ineo enim principia Theologiae moralis fundamentalis iugiter utenda veniunt; in eo exponendus est ordo moralis qui, regnante Christo Redemptore, hu­ manae libertati servandus praestituitur ; in eo immutabilis et nobis intima lex divina potissimum interroganda et consulenda est, ita ut h umana decreta secundarias tantum complementi partes explendas habeant, lias tamen non exigui momenti esse fatemur in tractatu De lustitia, qui, cum tractatibus De Virtutibus theologicis et De Religione, vere principalis vocandus est. Quomodo ad usum scholae vere international is iura positiva nobis adumbranda videantur, in ipso limine tractatus de iustitia explicabimus. Xegotium profecto satis arduum suscipiendum nobis erat conferendi dictamina con­ scientiae cum multarum legum civilium postulatis. Labor tamen ex parte nobis levabatur pluribus hodiernis operibus quae, ut genera­ les vel speciales lucubrationes AERTNIJS, ARREGUI, ('holly, DUIJNSTEE, FERRERES, GARIEPY. LeHMKUHL, PiSCETTA-GENnaro, Prümmer, Slater, Van (1 estel, vel legales definitiones allegant, vel, quod maioris pretii est, aliquatenus declarant. Quos libros adhibuerimus, Bibliographie tomi IV docebit. Vtrum magis nobis profuit benigna opera doctorum amicorum qui, e variis par­ tibus Europae et utriusque Americac, vel textus iuris suppeditarunt, rei nostris quaesitis de i ure erudite responderunt. His debitas grates agere hoc loco speciatim intendebamus. Velimus iam ut qua mente liber noster scriptus est eadem odeatur et legatur, i. e. sincero consectandae veritatis studio. Ideo nec VI PRAEFATIO congruum honorem auctoritati negare, neque intrinseco causarum examine abstinere, neque animum abstrahere proposuimus ab at­ tendendis adiunctis quae, in suis responsis et consiliis, summi doctores considerare non praetermiserunt. Hac via tantum, ni fallimur, semper optabilis progressus scientiae sperari potest. Ut autem ipse scient ifeus progressus incrementum istud afferat quo solo cultores scientiae sacrae contenti esse possunt, incrementum dico euange­ lio pacis proficuum, id unus Deus dabit. Spiritualem huiusmodi utilitatem humili nostro conatui a divina munificentia efflagitamus per sanctum iuvenem, olim in hoc Instituto theologiae auditorem, in cuius festo die finem scribendi facimus. Romae, in festo S. Aloysii, 21 i un i i 1924. INDEX ANALYTICUS Introductio. — Cur tomus inscribatur de virtutum exerci­ tatione Pag...................................................... LIBER PRIMUS. DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS. TRACTATUS PRIMUS. De virtute Fidei. Utilitas tractatus. Ordo dicendi................................................... TITULUS I. — Notio fidei et actus fidei. Meritum eius obsequii (2-5)........................................... * Summarium (6)...................................................................................... TITULUS II. — De officio credendi. Cap. I. — Quaenam credenda sunt(7-14).......................................... Summarium (15)................................................................................ Cap. II. — Quandonam credendasunt(16-18).................................. Summarium (19)................................................................................ TITULUS III. — De officio profitendi fidem (20-26). . . Summarium (27)................................................................................ TITULUS IV. — De infidelitate et peccatis contra fidem. Cap. I. — De infidelitate (28-40).................................................... Summarium (41)................................................................................ Cap. II. — De aliis peccatis contra fidem (42-45)....................... Summarium (46)................................................................................ TITULUS V. — Legalia fidei praesidia. Conspectus generalis (47)............................................................... $ 1. Censurae contra haeresce (48. 49)................................. $ 2. Communicatio cum infidelibus et acatholicis (50-53) $ 3. Disputatio cum acatholicis, et religionum exhibi­ tiones (54. 55)........................................................ » Summarium (56)................................................................................ 1 * * * * * » * 1 3 4 8 9 11 11 16 » * * * 17 25 27 30 * » » 30 31 33 » 36 37 VIII INDEX ANALYTICÜS TRACTATUS II. De Spe. Utilitas tractatus. Ordodicendi......................................................... Pag· TITULUS I. — Spei notio, necessitas, usus (57-59) ... » Summarium (60)................................................................................. » TITULUS II. — Peccatacontraspem (61-67)............................... » Summarium (68)................................................................................. » 39 39 41 42 45 TRACTATUS III. De Caritate. Divisio tractatus............................................................................. Pag. TITULUS I. — Caritatis notio, sublimitas, ambitus, fa­ cilis exercitatio (69-71)......................... » Summarium (72)................................................................................. TITULUS II. — De caritate ut est amor Dei (73-77) . . » Summarium (78)................................................................................. TITULUS III. — De caritate ut est amor nostri et proximi. Cap. I. — Varia dilectionis seu amicitiae ratio, universalitas, ordo (79-85)................................................... » Summarium (86)............................................................................. » Cap. II. — Corollaria de dileetioue inimicorum (87-94) ... » Summarium (95)............................................................................ » Cap. III. — De caritate effectiva. Utilitas capitis et ordo dicendi................................................. » Art. I. — Procuratio bonorum spiritualium (96-101) . . » Art. II. — Procuratio bonorum corporalium et tempora­ lium (102-109).................................................................. » Art. III. — Procuratio bonae proximi actionis (110). . . » $ 1. De fraterna adhortatione et correptione (111-118) . » § 2. De spirituali aedificatione et scandalo. I. De spirituali aedificatione (119)................................. » II. Do scandalo (120-128)................................................. » $ 3. De cooperatione ad bonam et malam proximi actionem. I. Notio et divisio cooperationis (129)............ » II. De cooperatione ad bonam actionem (130. 131) . » III. De cooperatione ad malam actionem (132-137). . » IV. Corollaria seu applicationes. A) Casus qui ipsa hominum condicione adducuntur (138-146) ...................................................................... B) Casus de variis obiectis (147-153)......................... Summarium (154)................................................................................ i 47 » » 47 50 51 53 54 60 61 66 66 67 69 75 75 81 82 90 91 92 » 97 » 106 » 115 INDEX ANALYTICUS LIBER II. DE VIRTUTIBUS MORALIBUS. PaO- Observatio de ordino 121 TRACTATUS PRIMUS. De Prudentia. 123 Utilitas tractatus................................................................................ Art. unicus. — Notiones. Gradus. Opposita vitia. Annexum Con­ silii donum. Eubulia. Gnomft. (155-161) . . . . Summarium (162)....................................................................... 123 128 TRACTATUS II. De Religione. Cur hoc loco de religione................................................... TITULUS I. — Virtutis notio et actus eliciti (163) . . . Summarium (164)................................................................................ TITULUS II. — Positiva religionis officia. Utilitas. Ordo dicendi........................................................ ’ · · Cap. I. — De essentiali officio cultus. Art. I. — De varia cultus ratione et terminatione. 1. De cultu in genero (165-170)........................................ ύ 2. Cultus liturgicus. I. Recta liturgiae definitio (171. 172)............................. II. Partes liturgiae in vita spirituali (173-175). . . Art. II. — Do specialibus cultus actibus. 1. De tribus prioribus actibus (176-178)....................... $ 2. De oratione (179-188)......................................................... Summarium (189)................................................................................ Cap. II. — De officiis quae cum iuramento cohaerent. Art. I. — luxamenti notio, divisio, moralitas (190-193) . Art. II. — De iuramento promissorio (194-205) . . . . Appendix. — De adiuratione (206. 207)........................................ Summarium (208)................................................................................ Cap. III. — De officiis quae cum voto cohaerent. Art. I. — Voti notio, condiciones, divisio, utilitas (209-213) Art. II. — Voti obligatio et exsecutio (214-222) . . . . Art. III. — Voti cessatio (223-228).............................................. Summarium (229)................................................................................ » 129 129 130 » 131 131 135 138 141 142 149 152 155 160 161 162 167 171 176 INDEX ANALYTICVS TITULUS III. — De vitiis virtuti religionis oppositis. Utilitas.................................................................................. Cap. I. — De superstitione et rariis dus speciebas. Notio generalis (230)............................................................ Art. I. — De vitioso cultu veri Dei (231-234) . . Art. II. — Do superstitioso cultu creaturae. Observatio de ordine (235)............................................ $ 1. De idololatria (236-210)...................... $ 2. De magia (241)...................................... $ 3. De vanis observantiis (212-246) . $ 4. De spiritismo hodierno (247-250) . . Summarium (251)............................................ Cap. II. — De irreligiositate ei usque generibus Art. I. — De tentationo Dei (252-255). Art. II. — De blasphemia (255-263) . . . Art. III. — Do sacrilegio (264-274) . . . Art. IV. — De simonia. $ 1. Notiones et divisiones (275-277).................................. $ 2. Simouiao malitiae (278).................................................. $ 3. Quomodo et quatenus simonia absit a stipendiis, taxis et oblationibus (279-283)................................. § 1. Sanctiones contra simoniam latae (284)...................... Summarium (285)............................................................................ pag- 178 179 » » » » » » 181 181 184 185 189 195 » » » 197 198 204 218 219 228 229 TRACTATUS III. De Pietate. Cap. I. — Notiones generales (286).................................................. Summarium (287)............................................................................ Cap. II. — De pietate ad parentes (288-292)................................. Summarium (293)............................................................................ Cap. III. — Dc pietate ad filios (294-303)................................. Summarium (304)............................................................................ Cap. IV. — De pietate inter coniuges (305. 306)...................... Summarium (307)............................................................................ Cap. V. — De pietate ad reliquos consanguineos (308) Summarium (309). . . ·....................................................... Cap. VI. — De quasi-pietate inter tutores et pupillos (310-313) Summarium (314)............................................................................ Cap. VII. — De pietate ad patriam (315-318)........................... Summarium (319)............................................................................ Cap. VIII. — De pietate ad scipsutn et suicidio (320-326) . Summarium (327)............................................................................ Pag» » » » » r> » » » » » » » » » 235 236 236 244 244 251 251 253 253 254 251 257 257 258 259 265 INPEX ANALYTICÜS XI TRACTATUS IV. De Observantia et mutuis superiorum et inferiorum relationibus. Utilitas................................................................................................. Pag- 267 Virtutis notio (328).......................................................................... » 267 Art. I. — Do mutuis dominorum et famulorum officiis. $ 1. De horis et famulis domesticis(329. 330) .... » 267 § 2. De magistrisoperarum et opificibusconductis (331-331) » 269 Art. II. — De mutuis principal» et subditorum officiis (335-337)...................................................... » 271 Summarium (338)....................................................................... » 272 TRACTATUS V. De lustitia. Introductio (339)................................................................................ Pag. 275 Sectio I. Generales notiones de virtute iustitiae (3-10-345) . » 278 Summarium (346)................................................................................ » 281 Sectio II. Officia triplicis virtutis institiae. TITULUS I. — Officia iustitiae legalis et distributivae. Utilitas..................................................................................................... » 283 Cap. I. — Officia iustitiae legalis (347. 348)...................................... » 283 Summarium (349).................................................................................... » 285 Cap. II. — Officia iustitiaedistributivae (350).................................... » 286 Summarium (351).................................................................................... » 287 TITULUS II. — Officia iustitiae commutativae. Ordo dicendi.......................................................................................... » 287 Utilitas...................................................................................................... » 288 Cap. I. — De vario iuris dominio et possessione. Art. I. — De vario dominio (352).................................................. » 288 I. Do dominio perfecto et imperfecto (353-366) . . > 288 II. De condominio (367)........................................................ » 297 Art. II. — Do possessione (368-370)............................................ » 298 Summarium (371).................................................................................... » 301 Cap. II. — De subiccto iuris. Art. I. — Generalia (372).............................................................. » 303 Art. II. — Do variis personis in specie. $ 1. De filiis familias (373-375)................................................... » 307 $ 2. De uxoribus (376-378).............................................................. » 312 Art. III. — De clericis (379. 380).................................................. » 316 Art. IV. — Do religiosis (381) . .................................................. » 319 Summarium (382)..................................................................................... » 319 ! XII INDEX AN ALYTICUS Cap. IU. — De obiecto iuris (383. 384)....................................... 321 » 322 Summarium (385)........................................ » Cap. IV. — De modis acquirendi iura in genere. (386) . 323 » Summarium (387)............................................................................. 323 Cap. V. — De modie originariis acquirendi iura. Art. I. — De occupatione et. thesauro. » $ 1. De occupatione (388-394).................................................. 324 » $ 2. De thesauro (395-397)....................................................... 330 » Art. III. — De accessione (398. 399)....................................... 333 Art. IV. — Praescriptio. » $ 1. Quid sit, quotuplex sit, quid operetur (400) . 335 » ύ 2. Quid leges positivae statuant (401. 402) .... 336 $ 3. Quaenam sit vis praescriptionis in foro conscientiae » (403-406)................................................................. 342 » Summarium (407)............................................................................. 347 Cap. VI. — De modo derivato acquirendi, qui est contractus. Art. I. Generalia de contractibus. » 349 I. Notio, divisio, elementa generaliter (408-410) . . » 352 II. De obiecto et causa, specialiter (411-413) . » 353 III. Do contrahentibus specialiter (414-416) .... IV. De consensu specialiter. e A) Qualis consensus requiritur et quid etticiat » 358 (417422).................................................................. B) Quibus causis et quomodo consensus vitietur » 362 (423-426).................................................................. » 367 C) Quomodo contractus interpretandus sit (427) . V. De obligatione contractuum. 367 » A) De obligatione principali (428)............................ » 368 B) De variis stipulationibus secundariis (429-435) 373 » VI. Obligationum exstinctio (436-438)............................ Art. II. — De variis contractibus specialiter. 378 » I. De simplici promissione (439-442)...................... » II. Do donatione (443-447)............................................ 383 » 388 III. Commodatum et precarium (448)............................ » 389 IV. Mutuum et usurae (449. 450) ....... » V. Census (451. 452) ...................................................... 395 VI. Emptio-venditio. » A) Generalia (453)....................................................... 397 B) Obligationes venditoris (454. 455)...................... » 398 » C) Obligatio emptoris (456-467)................................. 399 D) De quibusdam venditionibus specialiter (468-475) » 105 VII. De permutatione et cambio. A) De permutatione (476)...................................... » 410 B) De cambio (477. 478)............................................ » 411 VIII. Do locatione-conductione. A) Notio generalis (479)............................................ » 412 INDEX ANALYTIC US B) De locatione rerum (480)............................................ P. « ac­ cedentem ad Deum credere oportet quia est et quia diligentibus se remunerator est ». Et ratio ipsa est in promptu. Omnino oportet ut homo, quatenus per actus suos salvandus sit, voluntatem suam cum voluntate divina formaliter per cari­ tatem coniungat. Nisi autem noverim Deum esse bonum meum, non potero allectare cum Deo unitatem, quae est caritatis seu amoris. In ordine autem praesenti, ubi raritas requiritur theo­ logica, sola cognitio per fidem valet ad caritatem introducendam. Oportet ergo ut explicita fnles Dei exsistentis et Dei remune­ ratoris supernaturalis indispensabilem caritatis actum praeces­ serit. Î7-9.] 6 LIBER I, TRACT. I, TIT. II, CAP. I Controversy autem quaestio utrum ipsa existent!» alicuius causae primae a mundo distinctae, quae est fidei preambulnm, possit ipsa esse simul fidei obiectum (’), a nobis praeteriri potest. Sullicit ut doceamus cum Apostolo (Heb. 11, 8), necessariam esse necessitate medii fidem supernaturalem et cxplicitain in t’jxùtentiain, Dei quatenus eam Ipse revelat, atque insuper in cius providentiam remuneratoris quam exercet erga nos. lam vero, non se mere revelat ut exsistentem, sed ut exsistentem vel unum, omnipotentem, providum: sicut revelabatur ludaeis; vel unum et trinum, Patrem, sicut christianis revelatur (S. Tu. 1. 2 in c. XI ep. ad Hebraeos). Quare, eum Deus proponitur credendus ut exsistens, simul proponitur credendus sive unus in tribus Personis, sive praeditus attributis quorum fides nulla evidentia naturali impeditur. 10. — Suntne necessitate medii credenda haec alia duo puncta : Trinitatem et Incarnationem Filii Dei / Quidam explicitant illam fidem requiri putant post evangclii promulgationem; pliures hoc negant, tum quia talis necessitas ex nullo fonte revelato demonstratur; tum quia fides ista ad actum caritatis perfectae per se non requiritur; tum quia salvificae Dei voluntatis magis consentaneum videtur ut id solum exigat quod quasi ex rei na­ tura ad salutem necessarium sit. Quia tamen ev. S. Matth., ult.; S. Ioan. 3. 16. 18; Act. 4, 12; Rom. 3, 22 fides lesu Christi medium esse iustitiae demonstratur; quia explicita SS. Trinitatis fides baptismo praemittenda est, praeferenda videtur sententia SUAREZ (7)e fide, d. 12, 4, n. 18. 19); LuGK) {De fide, <1. 12, n. 106. 107), se­ cundum quos haec fides necessaria est, sicut ipse baptismus, in re, vel in voto. Itaque positiva dispositio ad primam sanctificatio­ nem non est in adulto, nisi quia in eius caritatis actu votum inest illa explicite credendi. Quare, etiam post iustificationem, obligatio­ nem servat duo ista puncta explicite credendi, quam primum po­ test. sicut servat obligationem suscipiendi sacramentum baptismi. Inde quoque perspicitur cur necessitas medii de istis duobus punctis colligi nequeat ex hae 64a prop, damnata ab lunoc. XI : « Absolutionis capax est homo, quantumvis laboret ignorantia mysteriorum fidei, et etiamsi per neglegentiam etiam culpabilem nesciat mysterium SS. Trinitatis et Incarnationis I). N. I. C. » {Den:. n. 1214). In schola S. Thomae, id communiter negatur., Cf. S. Thom, in c. XI ep. ad He­ braeos, 1. 2 versus finem, C. Billot, De virtutibus infusis, De fide thés. XI; Vas Nookt, De virtutibus infusit. p, 240 ss. (ed. 1506). QUAENAM CKEOENOA SUNT. 11. Necessitas praecepti dicit, qua talis, meram condicio­ nem requisitam ad finem assequendum *(). I. e. materialis obser­ vatio rei praeceptae non est necessaria tamquam medium, sed id solum requiritur ut voluntas nostra sit formaliter cum volun­ tate divina conformis et sic maneat in caritate. Verum formalis illa conformitas ex conscientia indicatur (cfr. I, 338. 339), nec proin inculpata praeceptorum ignorantia destrui potest. lam vero, inter status Christiani officia istud repetitur, ut religio Christiana quod ad substantiam cognoscatur, nec com­ munia Christianorum officia ignorentur. Et quia haec in sequen­ tibus documentis continentur, documenta haec sub gravi cogno­ scenda sunt, non quidem, saltem per se, ita ut recitari queant, sed crasso saltem modo et quod ad substantiam: a) Symbolum apostolorum, excepta tamen perpetua Mariae virginitate, Christi sepultura et descensu ad inferos, quae, utpote secundaria, sub levi cognoscenda sunt; excepto etiam nomine Pontii Pilati, circumstantia tertiae diei quod ad resurrectionem: quae impune ignorantur. Sessio ad dexteram Patris et communio Sanctorum cogno­ scenda sunt, quatenus dicunt gloriosum regnum Christi in caelis, et beatitudinem quam Sancti cum Ipso participant. ύ) Praecepta decalogi et ea Ecclesiae praecepta (piae omnes afficiunt; c) Sacramenta maxime necessaria: baptismus, eucharistia, paenitentia; alia, quando (piis ea suscipere vult; d) Oratio Dominica: quatenus hoc saltem resciri debet, omnia bona esse a Deo tamquam a Patre petenda; c) Actus fidei, spei, caritatis, contritionis, ita ut fideles haec elicere queant. 12. — Corollaria. — 1. Attenta probabili medii obligatione cognoscendi quattuor puncta : «) Nomo sanus, haec ignorans, baptizari vel absolvi potest, ante­ quam haec, suggerente ministro vol confessuri o, distinete crediderit : v. g. faciendo cum rudi signum crucis, singula verba minister declaret. Non (x) a Si vis ad vitam ingredi, serva mandata > Sed cave ne indo inferas bona iustorum opera, inter quae eminet libera mandatorum iinpletio, non esse simul causas meritorias vitae aeternae. [10-12.] ]■ Î 8 LIBER I, TRACT. I, TIT. II, CAI’. I J■ Iα F I r £ I est tamen opus ut luiec iaiu memoriter recitare queat, sed de obligatione ea cognoscendi et melius addiscendi, pro captu suo monendus est. h) Etiam in moribundis barbaris, quantum fleri potest, actualis tides in haec mysteria obtinenda est; quod si obtineri nequeat, sub condicione tantum baptizabuntur et absolventur. ’ I 1 I I : ft I . 13. — 2. Attenta morali incapacitate rudium aliter cognoscendi quae cognosci praecipiuntur, omni vi inculcandum est ut eadem memoriter et accurate discant. Nec illud neglegere sine culpa saltem veniali possunt. Non desunt tamen, saltem in quibusdam regionibus, rudes qui ipsa sua incapacitate ea capiendi et retinendi excusantur. Minus autem excusantur, seu potius inexcusabiles sunt qui, in ceteris rebus eruditi, de cognoscenda Γ il religione non curant. II I 11 II j H J ■ ■ ■ |. Π Jj i 1 .1 !4. — 3. Attento bono oriam suarum cui prospiciendum est, graviter peccat parochux qui pueros et fideles docere neglegat quae sub gravi cognoscere debout. 4. Attento munere suo ministri sacramenti, debet confessorius ea docere quae hic et nunc necessaria sunt ut sacramentum paenitentiae cum fructu suscipi posait; — attento vero officio caritatis cuius implendi facilem occasionem habet, debet confessorius medium quodpiam indicare quo paenitens nimiam suam ignorantiam dissipare queat: ut v. g. sibi procuret et legat. libellum quo haec clare exponantur; ut ea audiat a persona parente, amica et competente; ut assistat sacro sub quo catechesis populo traditur. 5. Hodie opportunissimum opus misericordiae spiritualis exercent qui, sive soli sive congregati, scientiam religionis industriose propagare student. SUMMARIUM. 15. — I. Actus fidei obiectum, necessitas. Omnia quae Deus revolavit saltem implicite credenda sunt, ne, primae veritati in aliquo puncto derogantes, fal­ sam propriae mentis opinionem auctoritati divinae anteponamus, et nihil iam propter solam Dei auctoritatem credamus. Alia revelata etiam medii necessitate, alia, sola praecepti necessitate, alia, nulla necessitate explicite credenda sunt. Medii necessitatem habet istud cuius influxus requiritur ut homo eam ad finem suum proportionem consequatur quam ex Dei ordinatione habere debet: «piare dicitur ex natura rei necessarium; praecepti necessitatem habet quid­ quid lego requiritur. Involuntaria omissio a nulla medii necessitate, bene vero a praecepti necessitate excusat. Porro medii necessitas potest esse stri­ ctior, in re, quando nullo actu vel dispositione suppletur; et latior, seu in roto, quando formali vel virtual! intentione, in quodam alio actu contenta, suppleri potest: sic actus perfectae caritatis baptismum iis (pii eius neces­ sitatem ignorant vel eius occasione carent, supplere potest. OBLIGATIO FIDEM EXERCENDI & II. Quaenam, (μια necexeitale credenda Hunt. 1. Necessitate medii explicite credendus est Dens ut exfintens et ut remunerator (Hebr. 11, 6); controvertitur num etiam Trinitae et Incarnatio Filii Dei necessitate medii cre­ denda sint. Praeferenda est sententia Suarez, et Lugo, qui necessitatem medii in re vel in voto de ista fide affirmant. 2. Necessitate praecepti religio Christiana quod ad substantiam cogno­ scenda est. Quare, explicite credenda sunt principalia puncta symboli Apo­ stolorum; et cognoscenda sunt praecepta Decalogi et communia Ecclesiae praecepta; sacramenta maxime necessaria; oratio dominica; actus fidei, spei, caritatis, contritionis. Fer ne non requiritur ut formulae recitari queant. CAPUT II. Quandonam credenda sunt. 16. — Internus actus fidei interdum ex ipsa lide. seu se; interdum ex altera virtute, seu per accidens, fieri potest cessarius. Ac damnata est ab Alex. VII 1» propositio et Innoc. XI prop. 16R quae negabant exsistere obligationem se (Denz. n. 1101. 1166). per ne­ ab per 17. — I. Ex ipsa fidei virtute seu per se: 1. Pueri Christiane instituti, eum pertectum rationis usum consecuti sunt, quasi ultro credunt mysteria fidei ipsis propo­ sita, et actu credere debent mysteria quorum explicita fides ab ipsis ad salutem necessaria esse cognoscitur. 2. Adulti infideles vel acatholici, quando veritas catholica ipsis satis proposita est, eam actu credere, debent. Quamdiu mere probabilis habetur, hanc solam obligationem habent orandi et pergendi in sua investigatione. Actus enim fidei certam veritatis cognitionem supponit et requirit. Quo paeto ad ipsam istam certitudinem comparandam gratia seu illuminatio supernaturalis utilis vel necessaria sit, in schola dogmatis explicatur.— De ra­ tione autem qua ab Innoc. XI damnata est propositio 4a « Ab infidelitate excusabitur infidelis non credens ductus opinione minus probabili », in th. fumi. n. 155 b dictum est. Quare fate­ mur non videre quomodo quidam obligationem imponant ample­ ctendi in hora mortis religionem probabiliorem si haec postulet actum fidei supra omnia firmum. — Gratia Dei aliter nodum illum solvet. [13-17.] ΙΟ LIBER I, TRACT. I, TIT. II, CAP. II 3. Qui in liaeresim aut apostasiam lapsi sunt, ut reparent iniuriain Deo factam, actum fidei elicere debent. 4. Urgente tentatione contra fidem, obiecta quidem difficultas generatim non est examinanda sed potius est ut ad alia obiecta mens se convertat. Sedata dein tempestate, de occasione dubii, si speciosum fuerit, doctus confessarius vel alius vir interrogari poterit, immo, luibita ratione periculi novae tentationis, interdum debebit. Verum simplicem, sine examine, generalem actum fidei pacato animo elicere plerumque in ipsa tentatione iuvabit. Idem necessarium esse dicunt si tentatio aliter vinei non posset: sed quo pacto id constabit? 5. Fides interdum in vita ipsis actibus colenda est. Quaerere solent ipiotiens. Et alii pro menstrua, alii pro annua, alii pro minore obligatione responderunt, ita ut Innoc. XI damnaverit prop. 17: «Satis est actum fidei semel in vita elicere» {Denz, n. 1167).— Praeceptam frequentiam theoretice definire nobis impervium est : satis frequens esse debet usus fidei ne homo in proximo periculo versetur illam perdendi. Definitio autem neces­ sariae frequentiae est practice inutilis. Etenim, cum actus suffi­ ciant quos quasi-virtuales vocavimus, et necessariae talium actuum occasiones abundent in vita Christiana, ex ipsis praeceptis Ec­ clesiae ) Dum ipsa tentatio ingruit, saepe melius erit mentem time ad alia divertere, potius quam difficultatis examen in­ stituere. Verum minime dissuadendus est formalis actus fidei gene­ ralis, sive in ipsa tentatione, sive ante tentationes quas quis fu­ turas praeviderit. Saepe tamen protestari de fide in ipsa tenta­ tione, nullatenus necesse est. Ac, postquam tentatio recesserit, minime quoque impro­ bandum est quietum examen de difficultate cui tentatio conexa erat; sicut etiam vir peritior seu magis eruditus opportune in­ terrogatur. Positiva demum lidei exercitatio, etiam in cotidiana conver­ satione, per actus sive formales sive virtuales, omnino commen­ danda est. SUMMARIUM. + 1 — 1. Infulelitax, seu status cius qui assensu fidei saltem implicito non credit quae ab ipso credenda sunt, est negativa seu non culpanda, et priva­ tiva, seu peccaminosa. More, privativa est quae, etsi culpanda, voluntatem tainen credendi quae sint revelata et sufficienter proposita non excludit. — [39-41.] 26 LIBER I, TRACT. I, TIT. IV, CAP. I Hac exclusione dignoscitur infidelitas contraria, quae toto genere est grave peccatum, et ipsam fidem habitualem aufert. — Alii tamen alitor infidelitatem dividunt. Triplex distinguitur infidelitas contraria: paganorum, qui fidem Chri­ stianam recipere nolunt; indaoorum, qui fidem suam in Christo complere nolunt; et haereticorum vel apostatarum, qui a recepta in baptismo fido, ex toto, si apostatae, ex parte, i. e. retento saltem nomino Christiano, si haeretici, recedunt. 2. Haeretis latius sumpta erroneum dicit indicium, quo homo baptizatus falsum vel dubium pronuntiat quod credere debet esso a Deo revelatum. Complectitur tunc negationem vel deliberationem do qualibet veritate quam objective credere debeat, et prorsus interna esso potest. Strictius sumpta dicit recessum exteriorem a veritate quam Ecclesia proponit credendam ut revelatam, seu repudiationem, exterius manifestatam, magisterii Ecclesiae. Ilaeresis potest esse materialis, in eo qui errat sine pertinacia, seu qui non est conscius negationis vel dubitationis oppositae veritati revelatae; ot formalie, in eo qui cum voluntate aversa a fido, i. e. non credendi revelata, errat. Formaliter haeretici esso praesumuntur, quicumque dogma negant vel dubium dicunt quod ab Ecclesia propositum esse norunt. Improprie dicitur materialiter haereticus, qui, magisterio Ecclesiae adhaerens, errat circa Ec­ clesiae dogmata, ita ut propter ignorantiam antecedentem neget punctum de fide definitum. Etiam materialis haeresis graviter culpanda esse potest in causa. Formalis haeresis et apostasia, et haoreses inter se specie non differunt; nec sectae qua errantes: hae tamen superstitiones variae speciei exercere possunt. 3. Quo plenior orat aberratio, eo verius converti dicitur qui, deposito errore, veram fidem amplectitur. Porro, in conventione haeteredoxi haec prae­ standa sunt: instructio in fide, formalis sectae abiuratio et professio fidei ; baptismus condicionatus, si prior dubius esse praesumitur vel probatur; ab­ solutio condicionata vel absoluta ab haeresi et conexis censuris; confessio, vel, si ante baptismum facta fuerit, brevis resumptio accusationis, et abso­ lutio sacramental is; domum, si adultus est ac nihil obstat, communio per missam quam statim audiet. Minores quattuordecim annis completis sine abiuratione admittuntur; nec in foro externo, cum poenas latae sententiae non contrahant, a censuris absolvuntur. I. Tentatio contra fidem proprie habetur, cum ipsa voluntas propendet ad fidem negatione vel dubitatione deserendam. Tentationes huinsmodi non sunt consulto evocandae; sed in tentatione vel ante tentationem actum fidei elicere, animum ab obiecto tentatiouis avertere expediet. Postea quietum difficultatis examen, interrogatio doctioris commendanda sunt. Huc addas positivam fidei exercitationem. SUMMARIUM. - VARIA PECCATA CONTRA EIDEM CAPUT II. De aliis peccatis contra fidem 42. — Voluntate non credendi fide supernatural! etiam ea quorum revelatio satis proposita sit, constituitur peccatum dire­ cte fidei contrarium, necessario grave, quo peccator ipso fidei habitu spoliatur. Verum plura alia peccata, variae gravitatis, contra fidem committi possunt. 1. Peccatur omissione professionis Jidei, divina vel ecclesia­ stica lege praescriptae; — omissione actus Jidei eliciendi ex lege divina; — omissione diligent iae in comparanda relative sufficienti cognitione fidei ; — omissione diligentiae, in inquirenda vera re­ ligione. Peccata ista, genere suo gravia, non solo conscientiae errore, sed etiam materiae parvitate a letali excusari possunt. Peccatur externa fidei negatione vel erubescentia. Negatio toto genere gravis est ; non item erubescentia. Peccatur temeritate seu imprudentia qua fides periculo expo­ nitur. 43. — Quaeres, quomodo peccet qui definitiones de verita­ tibus non revelatis respuat, vel tueatur propositiones infra haeresim notatas? 1. Ex theologia dogmatica, novimus infallibilitatem Ecclesiae se porrigere ad veritates (piae, quamvis deposito fidei non conti­ neantur, ita tamen sunt eum eodem conexae ut sine his illud in tuto non foret. Quamvis hae fide divina credi nequeant, virtus tamen fidei divinae oboedientiam, etiam internam, huius modi definitionibus reddit necessariam. Oboedientia ista dicitur religiosa-catholica. Motivuni assensus est auctoritas infallibilis, a Deo constituta, cui omnes subiecti sumus. Non nulli utuntur ver­ bis Jidei ecclesiasticae. Itaque, (pii infallibilem declarationem conscius reicit, gravi­ ter peccat peccato inoboedientiae seu rebellionis erga Ecclesiam : quod peccatum adversatur ipsi virtuti fidei, cum ipsa subiectio nostra ad tutandam fidem sit praecepta. <’fr. Palmieki, Op. theoL. t. 2, tr. 5. e. 4, n. 106. [42. 43.] 28 l.IBKR I, TRACT. I, TIT, IV, CAP. II 2. Propositio damnata tamquam xcandalosa, haeresim vel er­ rorem sapiens, piarum aurium offensi ea, non est necessario falsa. Directe tunc proscribitur sola enuntiatio thesis. Quare qui eam profitetur, peccat contra religionem, dum oboedientiam detrectat religiosae potestati : quae oboedientia ex religione necessaria est : peccat contra caritatem, quatenus aliis scandalo sit, vel unitatem Ecclesiae labefactet: peccat demum contra virtutem cui propo­ sitio ista directe noceat. Cf. Lehmk. I, 418. 3. Etiamsi a potestate non infallibili, utpote a S. Congr. romana, damnatio profecta sit. praeter inoboedientiam externam contra religionem, quae committitur proscriptas theses defen­ dendo, profitendo, plerumque etiam temeritate peccatur per inter­ num dissensum, excepto raro aliquo casu ubi assensus pruden­ ter suspendi possit, donec infallibilis auctoritas in re pronuntia­ verit. Cfr. LEHMK. I, 419 et dicta I, 317. — De ista quaestione agunt Suarez, De Fide, d. 19, Lugo, De Fide, d. 20, η. 133. N. B. Codex, c. 2317. gravibus poenis, sed ferendae senten­ tiae. eos plectit qui doctrinam ab Apostolica Sede (i. e. a R. Pon­ tifice vel S. Congr. romana, cfr. c. 7) vel a Concilio Generali damnatam sed non ut formaliter haereticam, pertinaciter, sive publice sive privatim, doceant· vel defendant; et c. 2331 § 1 pa­ riter congruis poenis puniendum dieit qui R. Pontifici vel pro­ prio Ordinario aliquid legitime praecipienti vel prohibenti, per­ tinaciter non obtemperet. 2. Quid singulae notae significent, in theologia dogmatica proponi­ tur. Lehmk, I, 116 rem sic compendio effort : « Erronea opponitur thesi theologice certae, seu illi quae, mediante altera veritate (naturaliter certa, ex doctrina revelata certo consequitur ». Qui eam sustineat, est suspectus de haereri et praesumitur haereticus. Haeresi proxima illa est quae non tantum est erronea, sed etiam thesi opponitur que fidei proxima dicitur, quia a multis, non tamen ab omnibus, pro revelata habetur. « Errori proxima opponitur ei quae probabilissime ex doctrina revelata colligitur ». Temeraria opponitur communi theologorum doctrinae, quae sine solidis rationibus atque ideo temere deseratur. 44, — Quaeres de peccato illius qui adhaereat libéralisme. 1. Etiam secluso libéralisme extremo, qui re idem est ac pantheismus vel rationalisions, obiective haereticus est qui liberali­ sm!. etiam (piem mitiorem vocant, doctrinam, vel plene amplecti- LIBERAEISMUS, SOCIALISMCS, RESPECTI’ FIDEI 29 tiir vel sumina eius capita tenet : v. g. plenam, in societate Chri­ stiana. independentiain Status ab Ecclesia et sublectionem Ec­ clesiae sub auctoritate Status. Hoc enim omnino repugnat primatui Romani Pontificis et magisterio Ecclesiae hic in terris: quae ambo sunt Iulei dogmata. Cfr. Palm., Op. theol. t. 2, tr. 5, c. 4, ii. 107. 2. Qui secundaria tantum liberalism! capita tenet, obiectire haereticus erit vel non, pro sui erroris qualitate. Sic haereticus erit qui neget fide tenendam doctrinam de sacramento matrimo­ nii (cfr. prop. 05. 66. 68. 73 Syllabi) ; nondum erit haereticus, si opportunitatem praesentem libertatum « modernarum » absolute tueatur contra prop. 77 Syllabi. In dubio quod minimum est te­ nendum est. Peccat tamen contra fidem, quia plerumque repro­ batam infallibili magisterio doctrinam tuebitur. 3. Subicetire, non raro, ob ignorantiam, etsi saepe graviter culpandam, ab haeresi formali liberalis excusabitur. In punctis quibusdam, v. g. in relationibus inter Ecclesiam et Statum, faci­ lius in bona fide versari potest. 4. Confessorius, ex statu subiectivo, de reatu, de censura paenitentis indicabit. Si bonam fidem deprehenderit in homine •pii ceterum olliciis vitae Christianae satisfaciat, qualitas erroris quo laborat, scandalum maius vel minus quod dederit, fructus speratus et damnum timendum ex denuntiato errore, ipsum do­ cebunt prudentem normam interrogandi et monendi, (’fr. Palm. 1. e. n. 103-108. ('fr. Enc. Libertas, Leonis XIII, 20 iun. 1888. 45. — Similis quaestio quae de socialismo moveri potest, fere eodem modo solvenda est. Est socialisions quidam integralis. qui religionem ad vitam privatam amandat, qui auctoritatem reicit. (pii matrimonium respuit pro amore libero : et iste sine haeresi defendi nequit. Restrictus autem ad bona temporalia exteriora eorumque possessiones, alia profert placita (piae sunt certo damnata infal­ libili Ecclesiae magisterio, ut si negaveris res exteriores quae fons sint redituum iuste possideri posse. Alia vero placita qui­ bus, non reprobata ordinatione anteriore, novus ordo, novum regimen bonorum praedicatur, cautius examinanda sunt. Praeter enim temeraria et respuenda, puncta facile continent (piae vel controvert! possunt vel adeo utiliter, legitima via, introduci possunt. [11. 45.] 30 LIBER I, TRACT. I, TIT. V, Ipsa coacta plurium operarium adhaesio societatibus socialisticis nos movebit ut in confessione prudenter agamus, ne vel scandalosa coniventia vel funesto rigore peccemus. Instructiones Ordinariorum locorum quoque sedulo attendendae erunt. SUMMARIUM. 46. — Praetor contrariam infidelitatem, quae voluntate fidem excludente committitur, peccari potest : «) variis oin inion ibue professionis fidei, actuum fidei, diligentiae in scientia fidei, in inquirenda vera fide : quae peccata genere suo gravia sunt; b) dein negatione (semper gravi) fidei, erubescentia de fide; c) temeritate et imprudentia in lectione facienda, in frequentandis sociis quibus fides exponitur periculo. Ipsi fidei virtuti opponitur grave inoboedientiae peccatum ab eo com­ missum qui infallibiles declarationes, etiam extra fidem stricte dictam, con­ scius reicit; plerumque etiam temeritate peccat qui interne dissentit a doctri­ nalibus S. Congregationis Romanae decretis, praeter peccatum externae ino­ boedientiae, quae etiam fidei est periculosa. Varie, sed non necessarie contra fidem peccat qui violat decreta quibus ipsae propositiones vel saltem earum enuntiationes damnantur. Adhaerens liberaliemo, etsi non semper obiective haereticus sit, contra fidem peccare convincitur. Prudens tamen confessarum nubiectirain persua­ sionem et omnia adiuncta considerabit, ut inde modum interrogandi et monendi colligat. Eodem fero modo quaestio de nocialiemo theoretice et practice sol­ venda est. TITULUS V. Legalia Fidei praesidia. 47. — Conspectus generalis. Fidem, pretiosum a Patre lu­ minum descendens donum, quod fideles in vasis fictilibus portant, praesidiis munire Ecclesia debet nec praetermittit. lam in hunc finem praecipitur inultis professio Fidei, abiuratio errorum modernorum, ut rectoribus et ductoribus, ne sint vastatores sed probi et securi fidelium ductores et magistri. Leges dein de censura et prohibitione librorum fideles mo­ nent, quaenam scripta tuto atque inoffenso pede adire queant ; quaenam alia nullatenus vel admodum caute assumenda sint. Leges istae explicantur III. n. 889-906. Huc spectat quoque proscriptio propositionum. SUMMARIUM. - LEGALIA FIDEI PRAESIDIA: CENSURAE 31 Ipsis dein medicinalibus poenis censurarum, iideles ab hae· resi et haereticis sibi cavere docentur, praeter poenas vindica­ tives quae, ut denuntiatae, hacreticales audacias coercent. Demum tides protegitur vetitis quae communicationem cum infidelibus et acatholicis, vel disputationes Jcum haereticis et re­ ligionum exhibitiones respiciunt. Cum cetera iam declarata sint, de utroque posteriore argu­ mento breviter disserendum est. § 1. — Censurae contra haereses. Ut omittamus hic poenas ferendae sententiae: 48. — I. Excommunicatio apostatarum et haereticorum. Ex c. 2314, § 1, omnes a Christiana fide apostatae et omnes et sin­ guli haeretici incurrunt, ipso facto, in excommunicationem Sedi Apostolicae speciali modo reservatam. Apostatae sunt quotquot, post receptum baptismum, a fide Christiana totaliter recedunt. Ita, ex c. 1325, § 2. Potest ergo etiam qui sectae haereticae ascriptus sit, canonice fieri apostata. Et quis canonice sit apostata, non est opus ut religionem pa­ ganam, puta Buddhismum vel Islamismum amplectatur: satis est ut fiat theosophus (x), pantheista, rationalists, vel complete in­ credulus. Omnes et singuli. Hac verborum abundantia Legislator usus videtur, ut non solos variarum sectarum asseclas (qui per verba omnes haeretici designari videntur) sed etiam qui separate et privatim pertinaciter in fide errant (singuli haeretici) attingat. Haeretici non ii soli sunt qui veritatem fidei negant, sed etiam qui eam dubiam habent (c. 1325, § 2). Sola tamen externa haeresis vel apostasia poenis ecclesiasticis punitur. Sed quia poena ipso facto contrahitur, prorsus occulta haeresis externe et culpabiliter prolata (ut si quis eam solus in cubiculo proferat) dat locum excommunicationi. Culpabiliter, in(x) Thfosofihiae nomine venit quidam satis parum definitus syncretismus, qui, ex exploratis et comparatis inter se religionibus seu religiosis experimentis, quid religioni fundamentale, quid essentiale et proin omnibus religionibus commune lit, veluti extrahere et sic syntheticam ratio­ nem pro sola religione vera, universali, perpetua et ex toto humana, exhibere contendit. Cf Giovanni Busnrli i, S. I., Manuale di Teosofia, 4 vol. Roma, 1909-1915; Doitrine teosofiche < dottrina cattolica, Roma, 1919; Ill. D. Janssens: Peut-on lire à la fois, chrétien et thio * i /he I Parti, 1923. [46-48.] LIBER 1, TRACT. 1. TIT quam, prolata, quia qui consilii petendi causa suam internam haeresim manifestarii, effugerit excommunicationem. Porro excommunicatione soli canonice haeretici plectuntur. Necesse itaque est ut circa veritatem quam Ecclesia ut revelatam proponit pertinaciter erraverint. Coram Deo autem, seu re vera in conscientia, soli haeretici formales plectuntur, dum ascripti sectae haereticae in foro externo formales praesumuntur et ut tales tractantur. In eodem foro externo ignorantia simplex (non crassa) etiam a censura contrahenda excusat. Absolutio in foro interno facultatem in casus specialiter S. Sedi reservatos per se requirit, firmis normis generalibus quae omnibus confessariis permittunt ut dent absolutionem eum onere recurrendi infra mensem ad S. Sedem vel ad Superiorem potestate munitum vel ad confessarium privilegiatum : et excepto periculo mortis. Quia tamen Ordinarius loci est index etiam criminalis in prima instantia, delictum haeresis ad ipsius forum externum de­ duci potest. Ad quod sufficit quoque voluntaria rei confessio ex­ terior. Tunc autem resipiscens (recessus enim a contumacia pro absolutione a censuris necessaria est) potest ab ipso Ordinario loci (non tamen a Vicario generali sine speciali mandato) vel a viro ecclesiastico (piem Ordinarius specialiter delegaverit, absolvi in foro exteriore. Quae absolutio, ex c. 202 § 1, censuram quoque in foro interno tollit, ita ut peccatum iam ab omni confessario remitti possit. Absolutioni praerequiritur abiuratio iuridice pe­ racta: ad id satis est ut fiat coram Ordinario loci vel eius dele­ gato et duobus testibus. Servanda sunt de iure servanda: salu­ taris paenitentia imponenda, scandali reparatio, separatio a secta, denuntiatio, si (pia praecepta sit, v. g. ex c. 2336, § 2. Nec solus Ordinarius proprius, sed quilibet loci Ordinarius absolutionem istam impertire potest (( ’appello, De censuris, n.68). 49. — II. Suspecti de haeresi qui, postquam iuridice mo­ niti sunt, causam suspicionis non removerint, et ideo actibus le­ gitimis prohibiti fuerint, vel. tamquam clerici, a divinis suspensi fuerint; (pii, impiam, intra sex menses a contracta poena non se emendaverint, tamquam haeretici habentur, ac proin eandem ex­ communicationem, modo explicatam, contrahunt. Suspecti de haeresi intelleguntur iuridice tales, ex expressa canonica dispositione. Numerantur III, n. 916. 33 CKNSUKAE. COMMUNICATIO CCM ACATHOLICIS § 2. — Communicatio cum infidelibus et acatholicis. 50. — 1. Quinam hoc loco intellegantur esse infideles. Quae­ stio ponitur de iis qui falsum cultum profitentur vel sectae acatholicae adhaeserunt. De catholicis enim incredulis nulla spe­ cialis prohibitio exstat. Communes prudentiae leges observandae sunt. 2. Communicatio autem significat actionem communem. Quae­ rere de licita communicatione cum acatiiolicis est itaque inter rogare utrum liceat necne catholicis quaedam communiter cum ipsis peragere. Communicatio est igitur genus quoddam coopera­ tionis quod in morali participatione alicuius actionis consistit. Sic in missae celebratione communicant qui missam illam sti­ pendio petierunt, qui sacerdoti ministrant, qui eius precibus vel cantui respondent, qui illam formaliter audiunt. Non autem for­ maliter communicant sed mere, per se, cooperantur, qui inter missam, musicis instrumentis vel organo ludunt, qui missam Cam­ pana, verbis, scriptis nuntiant, nec qui organo cantum iuvant. Hoc loco de sola communicatione agimus, postea casus coopera­ tion is considerabim us. 3. Quaenam communicatio attendatur. Hodie communicatio in rebus civilibus cum acatholicis, nullo iure per se prohibetur. Quaestio ergo ad communicationem in rebus sacris restringitur. Res autem esse possunt sacrae functiones catholicorum, orationes catholicae privatae, et res sacrae acatholicorum. Ius positivum a iure naturali probe secernere hic iuvat. a) In rebus sacris catholicorum. Res istae esse possunt pri­ vatae orationes: secluso scandalo, privatae orationes quae sint in se bonae, cum acatholicis fundere hodie nullatenus vetamur. Possunt esse functiones sollemnes. In his non magis quam alii excommunicat i, acatholici formalem seu activam partem habere possunt. Quare ipsos admittere non possumus ad ministrandum sacris, ad respondendum sacerdotis precibus. Observes tamen baptizatos, ante aetatem quattuordecim annorum completorum, forinaliter pro acatholicis non haberi. — Ad passivam assistendam acatholicos admittere hodie non prohibemur. Sic toleratur ut in collegiis catholicis, ubi acatholici mixti catholicis instituuntur, illi sacrificio missae * intersint. Ad contiones vero audiendas forinaliter invitari possunt. Quin musicis instrumentis ludant vel 3 [49. 50.] UBER I, TRACT. I, TIT. V 34 organum pulsent non impediuntur. Sacramentis recipiendis per se excluduntur, excepto matrimonio et periculo vitae. Of. Ill, 195. b) In rebus sacris acatholicorum. α) Ipsa lege naturae in­ trinsece malum est ritum proprie acatholicum seu cultum erroneum celebrare, vel cultum erroneum profiteri seu serio simulare, vel celebrationem cultus erronei formaliter petere. Namque in ritu, quatenus est haereticus, proprie dicta superstitio continetur. Si quae vero acatholici obeunt omnino recte, sicut catholici, graves auctores communicationem in his sacris qua talem illicitam esse negant. Cfr. Suar., De Fide, 21, 3, 4; Lugo, De Fide, 22. 1 et ss.; Benedictus XIV, De Syn.; 6, 5, 2. β) Propter coniuncta damna propria aut proximi, eadem communicatio illicita erit. Mala autem timenda sunt: auctoritas addita ad haeresim vel talsitatem, propagatio indifferentismi.Quae mala per se sunt multorum: quod in aestimanda excusatione ob­ servandum est. γ) Lege dein positiva, propter bonum commune, severiores prohibitiones accedunt. 4. Can. 1258 § 1 haec habet: « Haud licitum est fidelibus quo­ vis modo active assistere seu partem habere in sacris acatholi­ corum ». Iure itaque saltem positivo vetatur commercium istud in sacris acatholicorum etiam rite peractis, quod per se illicitum esse plures probati theologi et canonistae negant. 51. — Corollaria. 1. Ne quidem in mortis agone admittere licet mi­ nistrum acatholicum qui in ritu suo acatholico sacramenta etiam valido de­ ferat seu ministret. 2. Extra periculum mortis, in quo secluso scandalo et altero deficiente, id licebit, vetamur ab acatholicis petere sacramenta catholico ritu admini­ strata, v. g. baptismum; missam schismatici audire, communionem ex cius manibus recipere, eidem confiteri peccata nostra. Quare, nec patri num agere licet in baptismo quem haereticus conferat: patrimis enim baptismum petit. Excipitur matrimonium, quod, obtenta propter gravem causam dispen­ satione, cum acatholico contrahere permittitur, quamvis, si ambo baptizati sint, ambo coniuges, ac proin acatholicus, sint alter alteri ministri. Istud tamen coram ministello qua tali (secus si qua officiali civili) contrahere non licet. Quod si fiat, catholicus nec testis proprie dictus esse potest. 52.— De praesentia mere materiali. 1. Ex c. 1258 §2: «To­ lerari potest praesentia passiva seu mere materialis, civilis officii vel honoris causa, ob gravem rationem ab episcopo in casu dubio i 35 COMMUNICATIO CUM ACATHOLICIS probandam, in acatholicorum funeribus, nuptiis similibusque solleinniis, dummodo perversionis et scandali periculum absit ». In actibus ergo quos d’Ann. I, 110, mixtos vocat, quia civilis quoque officii causa obiri consueverunt, praesentia passiva pro­ pter gravem causam tolerari potest. Sed si, attenta qualitate per­ sonae, v. g. sacerdotis, vel adi unctis, honestas, propter scandalum, dubia evaserit, Ordinarius loci dubium dirimere debebit. Dubium istud facilius occurret in funeribus mere civilibus eorum qui, catholice baptizati, sacra mentajresp nerunt,"maxime si insignia damnatae sectae, simul exhibeantur, vel. quod peius est, ipsi feretro apponantur. Ipsa caerimonia non raro tunc in forma­ lem impietatem desinit. Et patet in huius modi casibus catholici animi esse ut in abstentionem, quantum fieri potest, inclinemus. Exclusa impietatis significatione, de funeribus |mere civilibus va­ lent dicta quae de funeribus acatholicorum. Gravis assistentiae causa potest ipso famulatu praeberi, dum­ modo ne ita templum acatholicum frequentetur, utjfamulus vel ancilla videantur acatholici esse. Cfr. Lehmk. 1,809. Quare Gén. I, 200 et R/'P. WOUTEBS, Xed. Kath. St. 1919, permittunt ut ancilla catholica puerulum teneat dum a ministello baptizatur. Passiva toleratur assistentia. Non licet itaque ipsis ritibus active cooperari. Non est tamen participatio ritus acatholici. genuflexio ante tabernaculum ubi verae sint hostiae consecratae, neque honor privatus redditus sacrae imagini B. Μ. V. neque etiam, ut nobis videtur, actus, in ‘se indifferens, qui ipsa urba­ nitate fere exigitur: ut si in templo caput detegas, assurgas eum alii assurgunt, ne sedendo iniuriosus aestimeris. Quare, in locis acatholicis, secluso omniJscandalo, visitatio Sanctissimi in ecclesia schismaticorum privatim peragi potest. Et si quis, ob gravem ra­ tionem, functioni funebri, cuius missa pars sit. assistat, reveren­ tiam Christo praesenti debitam in consecratione et post conse­ crationem omittere non poterit, cavendo ut, quod ad cetera, satis a ministro se separet. 2. Etiam ubi gravis ratio deficiat, qui, secluso scandalo, pe­ riculo iidei et activa participatione, ex curiositate, functionibus acatholicorum intéressé, contionem observare voluerit, nihil grave per se commiserit, quamvis regulariter id non liceat. Verum adiuncta severiorem prohibitionem suadere possunt. Sic In­ structio Card. Vic. Urbis 12 pulii 1878, n. 5, strictissime prohibuit quo minus aliquis scienter, ex mera curiositate, aulas et templa protestantium [51. 52.] 36 LIHER I, TRACT. I, TIT. V tempore collationum sou conferentiaruni ingrederetur ; et graviter peccare declaravit qui ex mera curiositate conferendas protestantium audirent, aut etiam pure materialiter caerimoniis acatholicis assisterent. Observes, in decreto isto, schismaticos non nominari. 53. — De monitione facienda eum interrogamur, et de bona lide non turbanda eorum qui in difficillimis adiunetis faciunt, sine periculo propriae ruinae, quae in se non licent, regulae ge­ nerales applicandae sunt. Basque applicavit S. Officium 26 april. 1894 ad pueros qui in Russia ritus acatholicos participare adi­ gebantur (Ooll. P. F. n. 1868). Attente de istis punctis legenda sunt in Coll. Prop. Fid.: Instr. P. F. 1729, n. 311 ; et S. Off. 1752. n. 384; resp. 22 aug. 1900, n. 2093; et quae habet Lehmk. I, 809 ss. § 3. — Disputatio oum acatholicis, ET RELIGIONUM EXHIBITIONES. 54. — Non quidem ad investigandam veritatem sed ad eam aliis persuadendam vel ad eius honorem vindicandum, disputare de lide cum haereticis licet, quando ea sunt adiuncta doctrinae et personarum ut fructus saltem apud audientes sperari possit. Quia tamen imprudens disputatio valde nocere potest, c. 1325 haec sapienter edicit : « (’aveant catholici ne disputationes vel collationes, publicas praesertim, cum acatholicis habeant, sine venia 8. Sedis, aut. si casus urgeat, loci Ordinarii ». lam sae­ culo XVII non semel respondit *S. 0. de Prop. F. se inconsulta, disputationes formaliter publicas ne quidem a clericis faciendas esse. Ct per se patet, prohibitio cessat cum aliud exigit neces­ sitas aut, ut videtur, magna fidei utilitas, nec Ordinarius loci adiri potest. Nec raro hodie expediet verbo lepide dicto impio­ rum audaciam retundere ; minus tamen per se opportunum erit longiores coram testibus controversias admittere quae sine ulla quidpiam addiscendi intentione flunt: in his ipse amor proprius fructum impedit. Codex autem agit de disputatione quae ex professo ineatur de re dogmatica quam acatholici negent. Non attinguntur disputationes quae obiter, ex tempore, occasione data hunt, nec collationes privatae quae non ad vincendam personam sed ad eam convertendam diriguntur. De controversis scriptis solae regulae de censura scriptorum observandae erunt. Sic etiam Gén.-Salsm. I, n. 201, VI. 37 COLLATIONES. RELIGIONUM EXHIBITIONES 55. — Multo minus regulariter probandae videntur «imultaiieae quae dicuntur exhibitiones religionum, in quibus, ordine quis­ que suo, propria placita exponunt, et subinde, sine ulla confuta­ tione, apologias aliarum doctrinarum placide audiunt. His enim per se indifferent isinus fovetur, et, specie saltem, veritas et ementitae religiones pari iure ac honore habentur. Cfr. epist. Leonis XIII ad Deleg. A post. Stat. Foed. Amer. 18 sept. 1895 (Xouv. Rev. Théol. 28, p. 79). Huic assimilationi S. Sedes valde repugnat. Quare deer. S. Off. 4 iuL 1919 iussi sunt catholici abstinere societate ad procurandam christianismi ui/itatem, et evulgatae iterum sunt litterae 8 nov. 1865 de simili argumento (A. A. S. 1919, XI, 309). SUMMARIUM. 56. — Praeter praescriptas fidei professiones, regulas Indicis, damnatio­ nes propositionum, legalia fidei praesidia sunt : 1. Poenae latae sententiae. 1. Apostatae et canonice haeretici qui cul­ pando modo exteriorem haorosim etiam occulto proferunt, plectuntur ex­ communicatione quae, in foro interno, specialiter S. Pontifici reservata est. In foro tamen externo, reus delictum confitens a quolibet Ordinario loci vel delegato, servatis servandis, absolvi potest, ita ut postea a quolibet confessorio peccatum eius remitti possit. 2. Qui canonice sunt suspecti do haeresi, nisi emendentur intra sex menses, computandos a sententia quae, post monitiones, eos puniverit, poenas hae­ reticorum contrahunt. II.’ Communicatio cum acatholicis prohibita. 1. Acatholici intelleguntur hic quotquot, baptizati vel non baptizati, extra Ecclesiam sunt propter sectam cui adhaeserunt. Formalis autem adhaesio non censetur ante pubertatis annos completa fuisse. Communicatio non omnem cooperationem, sed actio­ nem communiter factam significat. Licita hodie por se est communicatio cum acatholicis in robus civilibus et in privatis orationibus. Sacra catho­ lica active participaro, vel sacramenta (extra necessitatem periculi vitae) recipere acatholici non possunt, si matrimonium excipias. Ad mere assi­ stendum sacris hodie admitti, innuo ad contiones audiendas, etiam attentis antiquis legibus, invitari possunt. Numquam licet sacramenta ritu acatholico recipere, vel sacra acatholicorum activo participare. Lege naturali non videtur per ho prohibitum no communices in sacris quao acatholici recte, sicut catholici peragunt. Id autem positiva lege votatur, extra mortis peri­ culum, in quo sacramenta recipienda sint. Excipe quoquo matrimonium eum debita dispensatione contractum, quod tamen coram ministello, qua tali, celebraro non licet. Passiva praesentia catholicorum in sacris acatholicorum, [53-56.] 38 LIBER I, TRACT. I, tit. V propter gravem causam, ab episcopo in casu dubio probandam, permit­ titur; inanio qui ex curiositate iis intersit, per se nihil grave committit. 2. Disputatio cum acatholicis de dogmate quod negant non potest praetermittunt; pro vulgari cupidine habent sublimem participationem an­ ticipatae beatitudinis divinae: bonum concupitum seu praemium detrudunt ad summam sed vulgarem quandam delectationem, dum agitur de ipsa in­ trinseca et supernatural i hominis perfectione; affectum supponunt humanum, dnm est communicatio sanctissimi istius amoris quo Deus amat suam beatitndinem. Ignorant dein vel ignorare tingunt, catholice non honestari ti­ morem serviliter servilem, sed eum tantum qui affectum ad peccatum excludat : nec spem laudari vel immo subsistere cum exclusione inotivi superioris qui est amor. Ipsi vero sua gratuitae virtutis praedicatione peccant in naturam humanam, quae invincibili tendentia nihil amaro potest nisi quod aliquo modo sit bonum suum; logico damnaro doberont omnia socialia instituta quae, ad coercendos malos ot bonos stimulandos, poenas delictis, ot bene facti» iustam mercedem promittunt. Quocirca eorundem praedicatio perfecte ste­ rilis demonstratur. Quanto felicius insignis isto hortator perfectissimae caritatis, S. 1’ai i.rs. oculos athletae Christiani intentos roddit in caeleste bravium, dum eidem fidem inculcat quae per caritatem operatur. Inde hanc formulam actionis ut Paulinam commendat R. P. Bover S. I. (La asoética de S. Pablo, p. 90): « Fide» per caritatem propter spem operatur ». SUMMARIUM. t 60. — 1. Spes est virtus theologica qua, innixi Dei bonitate, omnipotentia et fide­ litate in promissis, animo erigimur ad certam exspectationem beatitudinis, et con­ sequenter mediorum quae ad eam obtinendam requiruntur. In illa animae ere- [58-60.) LIBER I, TRACT. II, TIT. II ctione et firma exspectatione, spes formaliter consistit. Relativa Dei Bonitas anxiliatrix, Eius Omnipotentia et Fidelitas in promissis, obiectum eins for­ mait constituunt. Deus beatificans, connotans beatificam visionem, est eius obiectum materiale primarium, dum secundarium in mediis scu auxiliis necessa­ riis consistit. Spes fidem praesupponit atque in theologico affectu seu amore Dei (caritate imperfecta) inchoatur. Est simul Deo gloriosa, nobis magna­ nima et meritoria. Ex parte Dei certa est boni sperati consecutio, quae ex parte nostra, per accidens, deficere potest. Fiducia est modus quidam et spei perfectio, quatenus est spes ex aliqua firma opinione roborata. II. Cum sine spe nulla caritas esse queat, eius habitus est essentialis pars iustiticationis ; einsque actus habet in adulto necessitatem medii et praecepti. ITT. Praeceptum obligat per m· et per accidens, fere sicut de fide dictum est, nisi quod controvertitur obligatio actus spei statim ab usu rationis. Cf. Ball.-Palm. II, 122. IV. Cum Deo ipso frui velimus et amor Dei, ut nobis boni, minimo excludat, immo praeparet, amorem Dei propter se, spes in nullam repre­ hensionem cadere potest. Praedicatores gratuiti virtutis amoris ignorantia decipiuntur, atque in naturam humanam peccant. TITULUS II. Peccata contra spem. 61. — I. Spes violatur desperatione, qua voluntas deliberate cessat a beatitudinis persecutione, quam sibi moraliter imper­ viam vel neglegendam existimat: sive de auxilio divino ad supe­ randas difficultates necessario, sive de misericordia divina pro­ pter peeeata sua. obstinate saltem dubitet, sive nimium aestimet laborem exantlandum, ac praemium fastidiose contemnat. Desperatio directe fiduciae in Deum opponitur, Huic est iniuriosa, ac proin mortalis est ex toto genere suo. Saepe tamen, v. g. in gravi tristitia, imperfectio actus a gravi excusabit. 62. — IL Non defectu, sicut desperatio, sed malo excessu, homo praesumptione in spem committit. Praesumptio, in genere, dicit fiduciam (piandam de re ante­ quam eveniat vel evenisse cognoscatur. Sensu « peiorativo » et recentiore, est fiducia non fundata. Quatenus autem vana fiducia vitam nostram moralem aliquo pacto sustentamus vel informa- 'i ; 43 PECCATA CONTRA SPEM mus, inordinate agimus; peccamus imprudentia et temeritate variae gravitatis et speciei pro quantitate et specifica qualitate mali cui exponimur. Hinc distinguenda est praesumptio contra apem theologicam, et praesumptio praeter istam spem: (piae praesumptio etiam vul­ garis vocari potest. Praesumptione contra spem, homo propriis viribus beatitudinem supernaturalem obtinere contendit; vel tribuit auxilio Dei (piod ei non convenit, cum veniam sine paenitentia, gloriam cum finali perseverantia in peccato sperare audet. Primum praesumptionis genus formale spei obiectum removet: alterum mutat eius obiectum materiale, quasi (pii credere velit obiectum non revelatum. Ambo haec genera mortalia sunt ex toto genere suo. Ac S. Thomas gravius aestimat velle spem exercere in obiecta falsa, (piam suis viribus potius quam divino auxilio confidere. Pulchre S. Thomas graviorem quam praesumptionem dicit desperatio­ nem, (plia dare caelum, Deo secundum se, punire autem solum secundam peccata nostra convenit (2, 2, q. 21, art. 2, c.). Peccata proprie dictae praesumptionis vix umquam commit­ tuntur. 63. — Practice, nomine praesumptionum, homines accusant malas confidentias, quibus nimia a se, etiam cum gratiis divinis, exspectant atque ita pericula temerarii adeunt, vel. longanimitate divina abutentes, paenitentiam differunt, vel peccatum ad pec­ catum addunt, quia tria peccata aeque facile atque unum accu­ sentur. vel Dens non minus promptus sit ad plura quam ad unum peccatum condonandum, etc. In huiusmodi actibus nullatenus niti cogitant promissione divina seu exercere spem theologicam. Quare praesumptiones istae non sunt contra spem sed praeter spem: homines isti pec­ cant temeritate contra caritatem ad seipsum. et ingratitudine in Deum. Pro natura et gravitate periculi cui se committunt, pec­ cabunt graviter vel venialiter. Propositio: Deus aeque tria sicut unum peccatum condonat, sane de se est blasphema, quasi Deus numerum peccatorum non curet: sed ad blasphemiam istam parum attenditur. Observes quoque, bonitatem seu misericordiam divi­ nam non assumi tamquam motivum peccandi, sed potius a pec­ cato tunc non prohibere (Cf. Leiimk. I. n. 4.36 *4,38). [61-63.] 44 UBER I, TRACT. II, TIT. Il Genus quoddam praesumptionis committitur, ex gravitate periculi vel mali aestimandum, cum vires suas nimium aestimans quispiam se in periculum peccandi conicit; vel cum quaedam praeter ordinationem divinam exspectantur: v. g. valetudo sine usu medicinae. Pro gravitate periculi vel mali, peccatum erit grave aut leve (Cf. modo dicta). 64. — III. Desperatio summo gradu continetur certo quodam odio Dei, quod dicitur abominationis, quo Deus nobis displicet tanquam infensus propter vindictam peccatorum, ita ut homo felicitatem suam iam in Deo non ponat. Verum, peccatum istud, potius quam ipsi spei formaliter, adversatur dilectioni Dei quam quidam vocant amorem spei. Dilectio ipsa ad ipsam animi erectionem, (piae formalis spes est, praesupponitur, et melius ad caritatem (utique imperfectam) refertur. 65. — Mortale est sperare sive amare magis, amore concu­ piscentiae. terrena haec quam caelestia: puta aliquem ita com­ paratum esse ut perpetuo in hac vita degere cupiat, et Deo relinqueret caelum si sibi terram relinqneret. Plerumque tamen verba haec mortalem istam repudiationem boni caelestis prae terreno non continent, sed meram velleitatem exprimunt, quae magnum affectum ad praesentem vitam, vel timorem mortis ob incertam salutem, vel etiam defectum vivae fidei et naturalem quandam haesitationem de vita futura significant. 66. — Omni peccato quo perit ipsa fides, spes concomi­ tante!· adimitur. Praeterea amittitur desperatione : sive bonum divinum tamquam non desiderabile contemnas, sive non iam confidas bonum illud tibi esse pervium; ac duabus rationibus proprie dictae praesumptionis (cf. n. 62): haec sunt spei theolo­ gicae directe opposita. 67. — Quaeres, quomodo peccet qui spem suam applicet ad obiecta quae Deus dare nullo modo possit: malum morale, res indifferentes, qua tales. Si velit ipsum spei theologicae motivum ad haec impetranda appellare, tribuendo promissioni *divinat (piod omnino non convenit, contra ipsam spem, ut diximus, n. 62, peccarit, peccato quod cum habitu spei componi minime possit. Cf. 2, 2, q. 21 art. 1 ad 3. Si vero mere Deum pro ista re ora- PECCATA CONTRA SPEM. 45 SCMMARIt Μ verit. nullam promissionem divinam appellans, tunc obiectuni malum inoraliter ab indifferenti distinguendum est: graviter, non contra spem sed contra religionem peccaverit qui Deum oret ut ipsum in malo morali adiuvet. Peccatum istud ad genus super­ stitionis ascribendum est. Addas obiective blasphernum esse ut Deum supponas malo morali faventem. Non peccant autem qui mere oraret ut physice incolumis evaderet, post malum patra­ tum; nec qui in ipso peccati actu misericordiam Dei imploraret. Quamvis etiam inordinatum sit indifferentia, qua talia, postu­ lare, cum Deus omnia velit et det ut ad salutem nostram or­ dinem dicunt, id tamen grave esse non censemus. SUMMARIUM. 68. — I. Contra spem peccatur: 1. desperatione, qua quis a persequenda beatitudine cessat, sive de auxilio divino, v. g. post commissu peccata, saltem dubitet, sive ipsum praemium caeleste fastidiat : haec est desperatio minuproprie dicta; — 2. praesumptione, qua quis vel propriis viribus vitam aeter­ nam obtinere tentaret, vel auxilio Dei tribueret quod ei non convenit: ve­ niam sine paenitentia, gloriam eum finali perseverantia in peccato. Tam desperatione quam praesumptione, formale spei obiectuni removetur ipsaqmspes amittitur. Ista autem praesumptio vix committitur: desperatΐοΊιοη ra.ro ipsa actus imperfectione a gravi peccato excusatur. Nomine vero praesumptionum, plerumque veniunt plures malae confiden­ tiae quae pro vario gradu, conscientia et creato periculo, grave vel leve peccatum esse possunt. Grave contra ipsam spem foret motivis spei deliberate niti ad petendum a Deo quae Deus dare nequit prae infinita sanctitate sua: malum morale, indifferentia qua talia; ac grave quoque est contra religionem, auxilium ad malum morale (aliud foret ad evadendum incolumem) a Deo simpliciter po­ stulare. II. Spei opponere solent odium quodpiam Dei. conceptum ex occasione iustitiae qua Deus peccata punit. Potius tamen peccatum istud adversatur caritati imperfectae quae ipsi spei praesupponitur. III. Gravis foret repudiatio boni caelestis prae terrestri; sed verba qui­ bus quis optare videtur ut semper in hac vita degat potius continent ve­ nialem inordinationem nimii ad praesentem vitam affectus, vel nimii timoris mortis, vel non satis vividae fidei. [G4-68.J TRACTATUS III. DE CARITATE Divisio tractatus. — Tractatus iste principalis de caritate theologali liane naturalem divisionem admittit ut, post generalem virtutis conspectum, de caritate ut est amor Dei et de caritate ut est amor nostri et proximi successive agamus. TITULUS I. Caritatis notio, sublimitas, ambitus, facilis exercitatio. Utilitas. — Id theologo morali maxime usu venit, ut percepta virtutis notione, quam nobilis et simul quam facilis sit caritatis actus fidelibus sua­ dere possit. 69. — I. Notio, sublimitas, ambitus. Novae et ineffabili com­ munitati qua, ex nostra supernatural! vocatione, unum cum Deo et proximo efficiemur in immediata Dei possessione beatifica, re­ spondet nova virtus, operativa simul et unitiva, qua Deum et. in Deo, omnem proximum nobiscum diligimus sicut, attento prae­ senti ordine, diligere oportet; quemadmodum per spem, beatificam illam possessionem intendimus et exspectamus, sicut tantum bo­ num exspectare oportet; quemadmodum per fidem, Deum credi­ mus et in Deum revelantem credimus, sicut oportet. Itaque, definitur theologica caritatis virtus : habitus superna­ turalis, infusus, guo valemus ad Deum, tamquam infinite in se bo­ num, amandum suprema amicitiae dilectione, et nosmetipsos et pro­ ximum propter Deum. In definitione istu, formale caritatis obieetum esse demonstratur infinita Dei bonitas in se-ipsa, amabilitas ista quam Deus patefacit bonitatem suam intuenti; duplex assignatur obieetum materiale: primarium, qui est ipse Deus infinite in se bonus; secundarium, quod ipsi sumus, cum proximo. A Deo, ad nos et ad proximum fit quaedam extensio seu diffusio amoris: [«!).] 48 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. nos et proximum diligimus quatenus ad partecipandam divinam naturam vocati sumus. Dilectio ista est amicitiae, qua· tenus est mutuae benevolentiae fundatae in communicatione beatitudinis divinae et aeternae. Haec communicatio enim, quam­ vis non sit· motivum caritatis, est tamen condicio necessaria ut Deum supremo benevolentiae amore amare possimus, et ut amor iste sit amicitiae. Est simul suprema, non solum quatenus, in aestimatione nostra, Deus, bonitate sua, infinite superat omne bonum creatum, verum etiam quatenus, fundata in supernatural! cognitione fidei et in supernatural! ardore spei, dilectio ista do­ natur virtute (piae obiecto quadantenus proportionate est: dili­ gere incipimus Deum quasi Eum videamus. Caritas, ut omnis vera dilectio, amat, unit, operatur. — Amat, sed affectu qui imitatur infinitum amorem quo Deus amat Boni­ tatem suam et in hac quidquid extra Ipsum amabile est: et sic purior ac sublimior affectus excogitari nequit. — Unit nos cum Deo et proximo: per sanctam illam amicitiam, pervenimus ad quandam communionem causae et unitatem cum Deo, quae nos divinizat; per eandem amicitiam homines perfectissimo vinculo inter se conjunguntur: fit ut bonum singulorum fiat bonum om­ nium. et sic de omni bono universale praeparatur gaudium; fit ut malum singulorum fiat malum omnium, et sic universali be­ neficentiae datur initium. — Operatur, coniungendo nostram vo­ luntatem cum voluntate divina: et sic ad apicem perfectionis nos perducit; operatur, stimulando omnem bonam actionem: et sic evadit maxime fecunda. Nihil magis gloriosum Deo praestare possumus, quam ut Eum perfecto amore amemus; nihil magis nobis meritorium, quam ut libero voluntatis conatu bonum divinum affectu et effectu am­ plectamur; nihil magis utile proximo, (piam ut ipsum eodem quo nos et Deum amore comprehendamus. Sine caritate nihil plane meremur : et sic omnis meriti radix est caritas; per caritatem qua ipsi Deo eoniungimur opera nostra ad Deum perveniunt: et sic, qua meritoria, opera nostra perfi­ ciuntur caritate, (piae omnium virtutum fit forma. Nulla virtus in nobis, magis quam caritas, est formaliter (li­ rina. Deus enim, qui se intuetur et sibi praesens est, formaliter lx) Relativa Dei bonitas condicio est amoris benevolentiae quem etiam in ordine naturali erga Deum qua servi fovere deberemus; bonitas progressa usque ad communionem vitae beatae filiali amori amicitiae locum dat. 49 CA 11 ITATI S SUBLIMITAS, NOMEN, FACILITAS nee credit nec sperat. Tam fides quam spes defectum conotant sive visionis sive praesentiae Dei; sed in formali caritate, con­ venimus cum Deo. Inde caritas est virtus aeterna: «Caritas numquam excidit» (1 Cor. 13, 8). Nulla exercitatio magis praecepta est quam caritatis, ad quam omnia praecepta sicut ad finem diriguntur. Et simul nulla magis est libera, cum caritas ultroneo motu omnia praecepta impleat, ita ut lex dicatur ipsi non esse posita (Cf. 1 Tim. 1, 9). Nihil affectu sublimius, nihil effectu fecundius. Regina virtutum, caritas omnibus aliis tamquam subordinates instrumentis utitur. Et quatenus universum mundum cum Deo ad magnificam unius obiecti amati unitatem redigit, caritas est laetitia, splendor et perfectio universi mundi creati. 70. — Nomen. Vi ipsius vocis, caritas (gr. αγάπη), nobilius quam amor nominatur. Affectum enim designat qui a) proprius est hominis, hic in terris, dum amor (gr. ερως), etiam de brutis praedicatur; ύ) magis procedit ex ratione etexiusta personae ama­ bilis aestimatione quam ex impetu passionis, unde nascitur amor. 71. — II. Facilitas. Ne tamen sublimem istam caritatis exer­ citationem lingamus nobis difficilem. Ex toto impervia nobis sine Dei auxilio, spontaneus fit eius usus ab iis qui spiritum adoptio­ nis receperunt, i. e. eorum qui, actu a peccato gravi aversi, in­ fusum caritatis habitum possident. Quid enim sufficit, ut. tilii Dei effecti, Illum caritate actuali diligamus? Sufficit ut Deum non solum concupiscamus, sed vere amemus, « sicut homo amat ami­ cum » (2, 2. q. 17 art. <8, c). Ad hunc autem amorem nonne co­ gimur, (piando, a servitute peccati immunes, consideramus vel divina beneficia, tam ea quae accepimus quam ea quae exspecta­ mus. vel passionem Christi cui ea referimus accepta ? Spes ipsa, ait ibidem S. Thomas, caritatem introducit (l). Et quae gratia facere iubet, ipsa adiuvat ut facere possimus. (xl Gratitudo enim, quamvis receptis beneficiis formaliter imperetur, et sub hoc respectu ad amorem concupiscentiae pertineat, gratum hominem quasi ultro impellit, ut in ipsis benefi­ ciis ipsam largientis bonitatem amet, quod est proprium caritatis (Ci. Billot, Dt caritate. Dt praecutis caritatis, p. 427). Proprium quo pie est amantis ut unionem cum amico affectet. Quare desiderium possi dendi Deum, nisi explicite ad propriam consequentem felicitatem detrudatur, est practice actus caritatis. Cf. S. Alph., 1 2, n. 24 4 [70. 71.] 50 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. I Immo Deus, in omni online, est tantopere bonum omnis crea­ turae, ut secundum S. Thomam (1, q. GO art. 5; 1, 2, q. 109 art. 3; 2, 2, q. 26 art. 3), omnis creatura naturaliter amet Deum plus quam se ipsa. Ceterum, non possit magis et melius amare se quam amando Deum, a cuius bonitate bonitas omnis creata essentialiter pendet. Verum, in ordine naturali, amor inter Deum et hominem non fuisset amor amicitiae, qui postulat quampiam aequalitatem sive naturae sive gratiae, ac proin communicatio­ nem in eadem vita. N. B. Plura quae de caritate controvertuntur theologiae dogmaticae definienda permittimus. Iam de utroque materiali ca­ ritatis obiecto: Deo et proximo, distincte agendum est. SUMMARIUM. 72. — I. Theologica caritas est habitus supernal uralis, in fusus, quo capaces efficimur Deum, tamquam infinite in se bonum, conaturalitcr amandi supremae ami­ citiae dilectione, et nosmctipsos et proximum propter Deum. — Formale caritatis obiectum est infinita Dei bonitas ac proin amabilitas in so ipsa ; materiale obiectum primarium est ipso Deus; secundarium: nosmetipsi cum proximo: hos diligimus ut actu vel potentia participes divinae naturae ; condicio est communicatio beatitudinis divinae et perpetuae; natura est amicitia, fundata in hac communicatione, seu communione in eadem vita ; gradus ost supremus. II. Caritatis amore, imitando amorem quo Deus Bonitatem suam amat, et in Hac, quidquid amabile est, unum cum Deo et proximo efficimur; et, coniuncta voluntate cum divina, omne bonum operamur. Quare nihil magis Deo gloriosum, nihil magis nobis meritorium, nihil magis utile proximo quam exercitatio caritatis: sine qua nihil moremur et quae omnium vir­ tutum fit forma. Nulla exercitatio est magis praecepta. Nulla virtus est magis formaliter divina et aeterna; est laetitia, splendor et perfectio mundi creati. — Nobilius quam nomen amoris, est ipsum nomen caritatis. III. Nec iis qui a servitute peccati immunes sunt et infuso habitu sunt donati, exercitatio eius fit difficilis. Sufficit amaro Deum sicut homo amat amicum. Qui affectus ipsis beneficiis obtentis et speratis praeparatur : bo­ nitas benefactoris in ipsis donis diligitur. Cf. Billot, De caritate, De prae­ ceptis caritatis, p. 427. 51 CARITAS, AMOR DEI TITULUS Π. De caritate ut est amor Dei. Utilitas. — Duo potissimum in hoc titulo nobis attendenda sunt: quomodo praecepto amandi Deum satisfiat, et qua ratione timor servilis et desiderium beatitudinis cum amore filiali componantur. 73. — I. Praeceptum. Dominus in Evangelio, S. Mare. 12, 30, tamquam maximum et primum mandatum promulgavit prae­ ceptum diligendi Deum, idque verbis Deuteronomii, 6, 5: « Di­ liges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex tota mente tua, et ex tota virtute tua ». Cfr. S. Matth. 22, 37. (Apud Hebraeos, cor significat intellectum et affectum.) Verba ista praedicant nobis amorem affectivum et effectivum, amorem totius hominis hac ratione plenum, ut nihil quod ab amore Dei discordet admittatur. Cfr. citatos scriptores a Knabenbauer in allegatos locos. In his itaque locis, non praecipitur amor intensive summus. Is talis est ex subiectiva vi affectus, po­ tissimum quatenus amor sensibilis cum amore voluntatis con­ currit: quae intensitas maximopere decet, quantum est in nostra potestate. Sed solus praecipitur amor Dei apprêt iative summus, seu ex aestimatione indicii, ita ut nullam creaturam Deo ante­ ponamus et omnia potius quam Deum perdere malimus. 74. — Praecepti exsecutio. Sicut de fide dictum est, caritas, praeter actum suum formalem, reperit in actibus qui affectum illum supponunt, exercitationem quasi virtualem qua praeceptum caritatis impleri potest. Porro urget praeceptum caritatis per se: sub initio vitae mo­ ralis, ut nos convertendo ad Deum, ad ipsum finem nostrum nos dirigamus (cf. tamen dicta n. 58); — si tentatio odii Dei aliter supe­ rari nequeat; —ut plures volunt, in fine vitae; — frequenter in vita. Quotiens? Alii dicunt semel in anno, alii semel in mense, alii singu­ lis dominicis et festis. Redeunt dicta de actu fidei et spei. Quisnam Illius interrogat quotiens affectum suum ad parentes actu de­ monstrare debeat? Neque ipse neque alius numerum definire possit. Verum, bonus filius satis habet affectum fovere qui multis actuum occasionibus libentissime utetur; minus bonus autem de ista fre­ quentia nullam sollicitudinem gerit. [72-71.] 52 UBER I, TRACT. Ill, TIT. I Ex alia virtute, seu per accidens, actus caritatis fieri debebit, si reconciliatio cum Deo procuranda est, nec copia est sacramenti quocum attritio sufficiat; — si tentatio contra diversam virtutem aliter superari nequeat. Actum caritatis implicite seu quasi virtualiter exercet qui orationem dominicam ex animo recitat, qui gaudet de divinis per­ fectionibus, qui optat ut nemo Deum offendat, qui dolet de of­ fensis Deo per alios irrogatis, qui cupit ut omnes Deum colant, qui vitat-qieccata quia Ipsi displicent, etc. Gury-Ball.—Palm., I, n. 219. In hac re, neqnentos propositiones damnatae sunt ab Innoc. XI : 5. « An peccet mortaliter qui actum dilectionis Dei semel tantum in vita eliceret, condamnare non audemus ». — 6. « Probabile est, ne singulis quidem rigoroso quinquenniis per se obligare praeceptum caritatis erga Deum ». — 7. « Tunc solum obligat, quando tenemur iustificari, et non habemus aliam viam qua iustificari possimus » (2 mart. 1679 — 'Dens. n. 1 155, 1156, 1157). — Antea, Alexander VII, 21 sept. 1665 (Denz. n. 1101), hanc proscripse­ rat: «Homo nullo umquam vitae suae tempore tenetur elicere actum fidei, spei et caritatis ex vi praeceptorum divinorum, ad eas virtutes pertinen­ tium». (Propositiones damnatae sunt ut minimum tanquam «candaloxuc; priores etiam ul in praxi perniciosae.) Res itaque practice huc redit, ut fideles ad frequentes actus caritatis eliciendos, ad agendum in spiritu amoris et ex motive amoris hortemur, et graviter aegrotantibus actus caritatis sua­ viter inculcemus. 75. — Caritatis necessitas. Habitus caritatis est in re ne­ cessarius necessitate medii. De actu caritatis perfectae idem stricte dici nequit, cum sacramentum paenitentiae habitum cari­ tatis restituat, et, quamvis quasi virtualem usum fidei et spei postulet, sine actu caritatis perfectae fructuose recipi possit. 76. — Peccatum odii Dei. Mortale et gravissimum omnium est, Deum Ο. M. formali inimicitiae seu malevolentiae odio pro­ sequi, ut si quis optet Deum non esse vel attributo quopiam pri­ vari, v. g. scientia, potentia, etc. 77. — Timor inferni et amor beatitudinis. Veccaminosa qui­ dem foret praesens intentio peccandi si non foret infernus (timor serviliter servilis); aut non amandi Deum nisi esset praemium 53 CARITAS, AMOR BEATITÜDINIS, TIMOR INFERNI beatitudinis; sed non peccat qui, dum actum caritatis elicit, ipsam beatitudinem pro fine operantis habet. Non ideo enim Deus ap· pretiative minus diligitur. Nonne omnis actus rectus, qualis est spes, iam per se in Deum tamipiam finem supremum dirigitur.' Nonne S. Thomas (in h. 1.) de ipsa spe theologica intellegit di­ ctum a S. Paulo: Caritas... « omnia sperat » (1 Cor. 13, 7)? Nonne S. Paulus haec magis expresse probat: « Audientes fidem vestram in Christo lesu, et dilectionem quam habetis in sanctos omnes, propter spem quae reposita est vobis in caelis» (Col. 1, 4.5)? Contra, reprobatae sunt ab Alexandro VIII inter damnatas et prohibitas, 7 dec. 1690, tamquam temerarias, scandalosas, male sonantes, iniuriosas, haeresi proximas, haeresi m sapientes, erroneas, schismaticos et haereticas respective propositio (piae negabat timo­ rem gehennae esse supernaturalem (prop. 14. Denz. 1305), et ab INNOOENTIO XII. 12 mart. 1699, inter damnatas et reprobatas... tamquam temerarias, scandalosas, piarum aurium ofi'ensivas, in praxi perniciosas, ac etiam respective erroneas, propositiones (piae vitiosum dicebant intuitu beatitudinis operari {Denz. 1327. 1331. 1332). SUMMARIUM. 78. — I. Speciale praeceptum diligendi Deum pleno amore affectivo et (in dispositione) effectivo, ideoque appretiative non intensive summo. Domi­ nus ipse, in Ev. S. Marci 12. 30, ut primum et maximum mandatum promulgavit. Praeceptum istud urget per se, secundum S. TlIOMAM, sub initio vitae moralis, et. ut plnros volunt, in tine \itae; dein, si tentatio odii Dei aliter superari nequeat; tum frequenter in vita: frequentia quae theoretice defi­ niri non potest, practice vero a pio homine abundanter procuratur. Per accideux urget, cum, deliciente copia sacramenti paenitentiae, reconciliatio cum Deo procuranda est, vel si tentatio contra aliam virtutem superari alio modo nequeat. II. Caritas autem, praeter suos formales act us, quasi virtualiter exercetur in actibus qui caritatis affectum supponunt. III. Habituu caritatis est in ve necessarius necessitate medii. IV. Gravissimum omnium peccatorum est odium malevolentiae quo quis Ileum persequeretur. Non ipsa praevitio peccati futuri, sed praesens intentio peccandi nisi esset infernus, peccaminosa foret; nec peccat qui, dum cari­ tatis actum elicit, ipsam beatitudinem pro fine operantis habet. [75-78.] 54 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. Ill, CAP. I TITULUS HL De caritate ut est amor nostri et proximi. CAPUT I. Varia dilectionis seu amicitiae ratio, universalitas, ordo. Utilitas. — Plurimum refert distinctam do ordine caritatis rationem nobis comparare, ac conaturalem concordiam inter amorem nostri et ainorein pro­ ximi probe intellegere. 79. — I. Varia ratio. 1. Quia omnis amicitia in quadam vitae communione fundatur; quot sunt communiones tot erunt genera amicitiae. Ineffabilis communicatio qua, supernatural! gratia sanctificante, in vita divina communicamus, amicitiam fundat simul maxime sublimem, cum sit caritatis cuius obiectum prima­ rium est ipsa Bonitas divina in se; et maxime universalem, cum ipsos puros spiritus nobiscum et cum proximo coniungat. Communicatio in natura universalem hominum quos Deus in­ fernali degradatione non punivit, societatem et amicitiam gignit. Praeterea inaequales coniunctiones inter creaturas rationales initium ducunt ab inaequalibus communicationibus in aliis bonis: utpote in familia et in civitate. Coniunctiones quae in inferioris vitae communione nituntur, tum ex caritate, tum ex benevolentia minus altae honestatis ob­ servari possunt. Cum enim a sapientissimo Deo praevisae et volitae sint, ipsa caritas earum observantiam praecipit. Integrant ordinem caritatis, potius quam legi caritatis repugnent. Atque honeste colendo varias inferioris ordinis amicitias, exercemus virtutes caritate quidem inferiores, sed (piae tamen, in homine iusto, suo proprio merito non carebunt. Bifariam itaque legitimas coniunctiones observare possumus: quatenus in ipsa caritatis exercitatione ad illas attendamus; et quatenus ex motive.» inferiore lideles amici demonstremur. 2. Nulla vera dilectio in sola exteriore actione consistit: bonam et utilem actionem etiam brutis, inuno plantis, honeste praestare possumus. 55 VARIA AMICITIAE RATIO, UNIVERSALITAS, ORDO Quare, pro varia exercitatione, distinguere possumus dile­ ctionem cordis, seu interiorem; oris, seu quae est in significatione ; et operis, quae est in beneficentia. Quae distinctio in ipso cari­ tatis ordine attendenda est. 80. — II. Caritatis universalitas. Praeceptum est diligendi proximum etiam affectu. Proximus est sola et quaevis creatura rationalis, exceptis damnatis. Hi enim, sicut creaturae irrationales, excluduntur beatitudine in cuius communicatione caritas innititur. — Etiam af­ fectu diligendus est. Nulla enim est vera dilectio quae mere sit exterior. Praeterea, ab interna benevolentia proficiscitur actio benefica quam erga nos exercemus. Ex Christi ore autem se­ cundum praeceptum simile primo, his verbis excepimus: « Diliges proximum tuum sicut te ipsum ». Ergo generali benevolentiae affectu omnis proximus fovendus est. Huc faciunt ambae propositiones 10 et 11 damnatae ab Innoc. XI 2 mart. 1679, inter damnatas et prohibitas, ut minimum tanquam scanda * loses et in praxi perniciosas: « Non tenemur diligere proximum actu interno « et formali ». — « Praecepto diligendi proximi satisfacere possumus per «solos actus externos» {Dcnz. 1160. 1161). 2. Illud officium non postulat ut formales actus universalis amoris eliciamus. Satis est ut, pro occasione data, bonum vel malum cuiuslibet proximi quod noverimus, excitet in nobis ali­ quod gaudium approbationis vel aliquam compassionem, quae de­ monstrent generalem quampiam benevolentiae dispositionem seu sympathiam. Se manifestat quoque et exercetur generalibus ora­ tionibus, v. g. Pater Noster, Are Maria, unde neminem excludamus. 81. —III. Caritatis ordo. 1. Praenotanda. Inter rectum amorem nostri et proximi nulla per se est oppositio, sed, contra, mira con­ cordia. Non possumus melius amare proximum quam recto nostri amore, quo fimus perfectiores ac proin potentiores ad proximum iuvandum. Immo, propter bonorum communitatem quae amici­ tiam consequitur, bonum nostrum iam est bonum proximi, saltem cum de iis veris bonis agitur quae non ita dividenda sunt, ut quo plus unus recipiat eo minus alteri competere queat. Ac rursus, amando proximum nos amamus, eum rectus amor proximi sit meritorius. Dum igitur proximo bona spiritualia procuramus, no­ stro bono spirituali nullo modo per se nocemus, et a meliore [79-81.] I* LIBER I, TRACT. Ill, TIT, III, CAP. I proximo plura subsidia exspectare possumus. Si vero, pro proximi utilitate, bona nostra temporalia, immo vitam neglegimus, detri­ mentum istud ordinis inferioris compensatione boni superioris abunde redimitur (2,2, q. 26, art. 4). Unde sibi eligit maius bo­ num, ac proin magis se quam amicum diligit amicus qui vitam dat pro amico suo. Quare vera quaestio de practica praelatione qua unum alteri praeferimus potius inter varios proximos quam inter nos et pro­ ximos oritur. Namque cum agitur de aliis, ii quos beneficentia nostra non iuvat, non obtinent de se meritum et compensatio nem ordinis superioris, quae ille adipiscitur qui « non quaerit quae sua sunt» (1 Cor. 13, 5). Itaque sine ulla « egoismi » specie statuere possumus, cum S. Thoma, rectum ordinem postulare, ut ex caritate magis nos quam proximum, pariter tamen diligendum, diligamus, quia caritas ad nos relata fundatur in nostra participatione beatitudinis divi­ nae, dum alii ut socii in ista participatione diliguntur (2, 2, q. 15 art. 12; q. 26, art. 1 et 4). Praeterea, secundum S. Scripturam et ipsum Christum: «Diliges proximum tuum sicut teipsum », dilectio nostri est regula pro dilectione proximi ; regula autem est prior regulato. Praeter communicationem in beatitudine aeterna, supra quam caritas theologica fundatur, habentur inter homines inaequales communicationes in aliis bonis, quae varias gignunt coniunctiones : utputa in familia, in civitate. Coniunctiones istae, cum sint a sapientissime Deo praevisae et volitae, legi caritatis non repu­ gnant sed potius ordinem caritatis integrant, ita ut secundum ipsam caritatem sint observandae. .2. Duplex ordinis principium. Post S. THOMAM, 2, 2, q. 26 art. 6, duplicem ordinis principium agnoscimus: alterum ex parte obiecti, quod est Deus; alterum ex parte subiecti, quod est ipse qui diligit; et secundum inaequalem propinquitatem ad alterutrum principium variat ipsa ratio dilectionis ex caritate. Sic. se­ cundum S. Doctorem, intensitas affectus sumitur ex diligente; quare intensiore affectu volumus magis propinquis bonum quod ipsis optare et procurare possumus (1. e., art. 7). Semper autem ipse diligens est principium et vel uti regula diligendi propinquum. 82.— 3. Ordo caritatis, a) Quod ad actus interiores. Si agitur de simplici complacentia et approbatione, unicuique proximo velle 1 i [ j I j ' οηυο caritatis. necessitates 57 debemus bonum quod habet. « Ad caritatem pertinet ut. velit iustitiain Dei servari secundum (piam meliores perfectius beatitudinem participant » (2, 2, q. 26, art. 7). Quare ista dilectione, quae mixta est aestimatione, et honorem, cultum et reverentiam secuin fert, nudiores, sanctiores anteponendi sunt minus sanctis, quamvis magis nobiseum coniunctis. Ob similem rationem, etiam in ordine communionis inferioris, parentes magis (piam filii vel uxor, bene­ factores magis quam ii quibus benefecimus (*) diligendi sunt (2. 2. q. 26, art. 9-12). Si vero agitur debenevolentia et desiderio, quibus alteri bonum nondum possessum optamus, sicut ipsa sollicitudo providendi sub­ jectiva propinquitate augetur, sic ordini consentaneum erit ut magis cupiamus- bonum eorum (pii artiore nexu nobis vinciuntur. Quare, hoc ordine, uxor (piae est una caro cum viro, lilii (pii sunt aliquid parentum, ipsis parentibus praeferuntur. b) Quod ad significationem. Caritas debet quoque exterio­ ribus signis manifestari. Haec variant pro qualitate personae et ipsa coniunctione. Superioribus debentur obsequia, affabilitas aequalibus, benignitas inferioribus. Exsistunt signa communia, (piae nemini per se deneganda sunt, et specialia, inter magis pro­ pinquos. c) Quod ad actionem beneficam. Denique caritas vera debet esse benefica. In aestimandis laudabilibus actibus et otliciis ca­ ritatis, ordo caritatis hic cum variis necessitatibus componi debet. 83. — Porro duplex genere distinguitur necessitas: spiri­ tualis, (piae consideratur respectu vitae aeternae (non simpliciter respectu vitae gratiae); temporalis, quae aestimatur respectu vitae temporalis. Extrema spiritualis est eius (pii sine alterius auxilio certum et proximum subit aeternae damnationis periculum, ita ut haec ruina sit moraliter certa v. g. puer moriturus est sine baptismo. In simili necessitate versatur quoque rudis infidelis, vel rudis fidelis (pii pessime vixerit; non autem omnis rudis fidelis: is enim se actu contritionis iuvare potest. Gravis est (piae dilliculter superatur: ut cum (piis in periculo satis proximo versatur amittendi fidem aut bonos mores.— Com-i i1) Naturali tamen inclinatione magis amamus eos quibus bene fecimus, quia aliquid no­ strum in iis positum est, et sic nos in ipsis amamus. Hinc humilem amicitiam testatur qui be­ neficium acceptat : annuit ut ad alium quodammodo pertineat. [82. 83 J 58 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. Ill, CAP. I munis premit peccatores aut eos qui peccaturi sunt nisi doceantur aut corrigantur. Extrema temporalis ea est ex qua egenti imminet mors vel malum aequivalens in morali existimatione : perpetua servitus, infamia, stuprum, ruina valetudinis. Imminere dicitur malum qua­ tenus certo et brevi, utputa inter paucos menses, sit secuturum. Cf. Busembaum, Dubium de eleemosyna·; S. Alph. 1. 2, 31; LUGO, De lustitia, d. 16, n. 135; (xÉN.-SALSM. I, 222. Huic necessitati fere aequiperatur ea quae quasi extrema dicitur, quando minus imminens, probabile tamen est periculum mali extremi, vel quando imminet malum quod morti fere aequivalet: perpetuus languor, gravis infamia positiva. — Gravis necessitas constituitur imminen­ te malo gravi quo tamen non auferuntur bona quae natura voluit per se esse omnium : v. g. amissione divitiarum, magistratus, deiectione e statu, captivitate non gravissima. — Communis ne­ cessitas definitur remoto illo vitae periculo in quo habitualiter versantur qui nulla bona habent. Est communis sors mendican­ tium ; quare dicitur esse ipsorum. I In materiali necessitatum descriptione non omnes stricte conveniunt. LüGO, d. 16, n. 154, sat commodam regulam proponit formalis distinctionis, ut necessitatem dicas extremam, quasi extremam, gravem, prout privatio morali certitudine afficit bona quae natura voluit simpliciter omnibus adesse, vel per se omnibus suppetere, vel contra aliis concessit, aliis ne­ gavit. Altera formalis ratio sumitur ex relatione qnam bonum habet cum bono temporali quod est maximum et fundamentale: i. e. cum vita. 84. — Ordo caritatis cum variis necessitatibus compo­ situs. 1. Inter nos et proximos, quod ad actionem beneficam, haec generalia principia seu normae ipso caritatis ordine demonstrantur. 1. Bonum spirituale necessarium pro nulla proximi utilitate posthabere nobis licet: quare, cum certa peccati mortalis praevisione, nulla opera proximo praestari potest. — Bonum spiri­ tuale non necessarium, sed certum, officio postponere debemus, nulli vero proximi utilitati cuius cura nobis non sit imposita. Quare nec filius matrem indigentem deserere, nec religiosus oboedientiam violare potest ut barbaris evangelium praedicet. Non autem suadendum est ut boni spiritualis iactura utilitatem proximi redimamus. — Bonum spirituale incertum utilitati proximi prae­ ferre licet. Quid consulendum sit, ex adiunctis colligi debet. Quare, pro vita probabiliter perfectiore actioni valde bonae in populo renuntiare licet, quamvis non semper magis expediat. i [ i I I ORDO CARITATIS. NECESSITATES 59 Fac tamen observes, oppositionem istam inter bonum spiri­ tuale nostrum et proximi utilitatem non esse nisi accidentalem. Sic, in classico exemplo filii qui officio pietatis erga pauperes parentes impeditur quo minus ingrediatur religionem, vel mis­ siones exteras obeat, filius per se non minus sanctus apud pa­ rentes (piam in mediis barbaris evadere potest. Verum humana fragilitas efficit ut difficultati adiunctorum cedamus. 2. Bonum corporale nostrum spirituali proximi singularis ne­ cessitati extremae posthabere debemus; corporali proximi bono per se possumus sed non debemus. 3. Quod ad bona externa, possumus per se sed non debemus proximum singularem nobis praeferre; ac proin, qua ratione licet physicam corporis curam neglegere propter aliam nostram utili­ tatem temporalem, eadem ratione fas erit corpus propter proximi utilitatem neglegere. 4. Excepto bono spirituali nostro, cum de aliis bonis agitur, communis utilitas (J) propriae anteponenda est. Principia ista facile demonstrantur, si consideres : a) Opor­ tere ut nos magis quam proximum caritatis dilectione diligamus: 6) Detrimentum spirituale nullo bono nobis compensari, dum de­ trimentum corporale et temporale compensatione boni melioris admittat; c) Nos per corpus et bona exteriora, non autem per spiritualia, membra seu partes esse communitatis, partes autem esse propter totum ac proin earum bonum bono communitatis cedere debere. 85. — 2. Inter ipsos proximos, idem caritatis ordo iubet ut prius succurramus personis privatis magis coniunctis. et quidem attendendo prius ad illos quibus per se opem ferre debemus. Quare proximi hoc ordine veniunt: uxor vel maritus, filii, pa­ rentes, consanguinei collaterales et propinqui, domestici et fami­ liares. Una ordinis istius exceptio admittitur: in extrema neces­ sitate. parentes, eo quod vitam dederint, etiam uxori et liberis praeferendi perhibentur. Cf. Laymann, L. 2, t. 3, c. 3, n. 5. 6. Necessarium bonum publicum, bono privato anteponendum est; non necessarium bono privato necessario (seu obligatorio) praeferri non potest; bono privato non necessario praeferri potest, idque per * se laudabile est. Nomine utilitatis venit quod italic© vel gallfco dixerimus Z/f/rrr/χς ista non sola bona utilia sed vel maxime etiam ntctstarin complectitur. Quare vox [81. 85.] 60 LIBEK I, TRACT. Ill, TIT. Ill, CAP. I SUMMARIUM. 86. — 1. Variae communicationes in bonis varias coniunctioues gignunt quae ex suprema caritatis amicitia observari possunt; et variis quoque ami­ citiis honestis sed inferioris dignitatis locum praebent. Ac, pro varia exercita­ tione, distinguitur caritas interior, exterior eius significatio, et exterior eius operatio. 2. Proximum non sola exteriore actione sed etiam affectu diligere iubeinnr, eum eum sicut nos diligere debeamus, et nulla dilectio vera mere exterior esse possit. Interior autem affectus conaturalem eius manifestationem appellat. Proximus autem est sola et quaevis creatura rationabilis, exceptis daninatis. Hinc praecepta dilectionis universalitas quae, praeter formales actus qui generali oratione (Pater Noster) continentur, nullos alios expresse uni­ versales exigit: satis est ut, occasione data, generalis benevolentia exer­ ceatur. 3. Inter rectum amorem nostri et proximi, nulla per se est oppositio, ita ut sine ulla « egoismi » specie principium statuere possimus: ex cari­ tate prius nos quam proximum, pariter tamen diligendum, diligere debemus. Id ex verbis Christi : « Diliges proximum tuum sicut te ipsum », et ex caritatis fundamento manifesto colligitur. Quaestio autem de practice prae­ latione potius inter varios proximos quam inter nos et proximos exoritur. I diplex porro est ordinis principium : ex parte obieoti, quod est Deus, et ex parte pubiccti, quod sumus nos, ut diligentes. 1. Ordo quoi ad actu * *. interiore Simplici complacentia et approbatione, meliores minus sanctis in nostra aestimatione praeferendi sunt ; benevolentia autem desiderii, magis coniuncti recte praeferuntur. 5. Quod ad *nignificatioue , signa personae qualitati et coniunctioni accom­ modanda sunt. 6. Quod ad beneficam actionem, ordo caritatis cum variis necessitatibus componendus est. Distinguitur, respectu citae aeternae, necessitas spiritualis : et temporalis respectu citae *prae . enti Extrema npirituali is premitur cuius ruina aeterna sit, sine alieno auxilio, moraliter certa: grari, qui ruinam diffi­ culter superaturus sit : communi, qui, nisi iuvetur, peccaturus sit vel gra­ tiam non moraliter statim sit recuperaturus. Extrema * temporali est eius qui. sine aliena ope, imminentis mortis vel aequix alentis mali periculum non effugiet; *ijrari , imminente malo absolute vel relative gravi constituitur: graxe vero malum est quo qualitas vitae praesentis notabiliter afficitur, quamvis ea bona intacta esse sinat quae natura omnibus communia esse x oluit. *Communi necessitas definitur remoto illo periculo in qifo qui nulla bona habent communiter versantur. Inter extremam et gravem necessitatem interiacet fere extrema, quando periculum mali extremi minus imminet, xel malum imminet quod fere cum morte comparatur. SUMMARIUM. — DILECTIO INIMICORUM 61 Hi» positis, hae sunt normae caritatis effert irae, a) Inter no * et pro· rimoe: spirituale bonum nostrum utilitati proximi praeferre licet; non semper expedit; interdum debemus; officio vero postponere debemus: nec tunc de bono nostro necessario sermo esse potest. — Bonum corporali nostrum spi­ rituali proximi necessitati extremae posthabere debemus; corporali, per se possumus, sed non debemus. In bonis externi * proximum singularem nobis praeferre possumus sed non debemus. Excepto bono spirituali nostro, pu­ blica seu generalis necessitas vel utilitas nostrae propriae anteponenda est. Nos enim prius quam proximum diligere debemus; sed, contra ac spi­ rituale, detrimentum corporale et temporale compensationem boni meliori * admittit. Per bona autem exteriora et corpus, non autem per bona spiri­ tualia sumus partes communitatis: partes autem sunt propter totum. b) Normae inter ipeo * * proximo huc redeunt, ut juins succurramus personis privatis magis coniunctis, atque, inter has, iis quibus per *e opem ferre debemus. In extrema tamen necessitate jmrentes, eum nobis vitam dederint, omnibus aliis praeferendi sunt. CAPUT II. Corollaria de dilectione inimicorum. Utilitas. — Quia recta casuum aestimatio ita a variis adiunctis pen­ det ut ipsa probatorum auctorum responsa ad circumstantias aptanda sint nec litteraliter observari possint, magnopere oportet ipsa principia deter­ minaro unde in hae re peccantes monere, timoratos ad meliora hortari et simul a scrupulis liberare prudenter possimus. 87. — Quisnam sit inimicus et quotuplex. Ille est cuius­ piam inimicus affectu qui eum odio vel mala aversione prose­ quitur; vel effectu qui eum iniuste laesit in persona, fama, ho­ nore, bonis. Inimicos diligendos esse Christus nos formaliter do­ cuit: « Diligite inimicos vestros» (S. Mattii. 5, 43 s.: Lue. (>. 27 s.); et ipsa ratione demonstratur, cum sint proximi. Distinguendus autem est inimicus qui actu talis est propter praesens odium vel offensionem, et qui talis fuit. Is rursus po­ test praesenti obligatione reparationis teneri, vel nullum huiusmodi officium habere. 88. — I. Praecepto illo prohibetur: 1. Odium inimicitiae. Odium dicit aversionem animi qui bono alterius sit contrarius (Of. I. 2, q. 29, a. 1 et 2). Est odium ini­ micitiae, cum quis alteri, in se vel bonis suis, vult malum qua­ tenus illi malum est: idque est mortale ex genere suo. Odium [86-88.] 62 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. Ill, CAP. II abominationis non afficit ipsam personam sed eius malitiam. Illo odio aversamur personam non qua talem sed quatenus culpanda est: ita v. g. Psalmista se laudat quod iniquos odio habuerit,— vel quatenus nobis est noxia. Ac saepe significat sensibilem istum horrorem vel repugnantiam quam, viso, audito inimico, experimur. Tale odium, de inimicis religionis, civitatis conceptum, plane ho­ nestum est; de istis qui nobis infensi sunt, plerumque veniali culpa miscetur, sicut etiam per se veniale est sensibilem istum horrorem non superare seu domare. 2. Vindicatio illicita. Haec malum offensoris principaliter in­ tendit et in eo malo quiescit. Licita, contra, est quae, servatis debitis circumstantiis, per poenam consectatur vel emendationem peccantis, vel cohibitionem eius et quietem aliorum, vel iustitiae conservationem et Dei honorem. Multo magis fas est exigere sa­ tisfactionem pro damno. Immo stricte loquendo, oblatam satis­ factionem non acceptare et iuridicam actionem iniuriarum per­ sequi non vetamur. Id tamen est periculosum: facile malae vin­ dictae tunc ceditur, et si valde gravis poena inimicum maneat, sine proportionate incommodo proprio aut aliorum, culpa facile gravis fuerit contra caritatem. · Itaque confessarius paenitentem de licita et illicita vindicta instruat ; eique proponat ut rem perpendere velit, quasi non pro­ pria sed tertii cuiuspiam causa agatur. 3. Exclusio inimici a communibus orationibus, v. g. ab ora­ tione dominica; atque etiam, saltem si ab ininria cessavit et de­ bitam reparationem facere paratus est, a communibus dilectionis signis, ut sunt: communes eleemosynae, resalutatio, responsio ad eius verba, venditio expositarum mercium. Quare ex genere suo mortale esse censent ut quis omnes cognatos, solo inimico excepto, invitet; omnes obvios e vicinia vel collegio salutet, solo excluso inimico. Supponitur, ut patet, inimicus ab iniuria cessasse. Attamen cui ius puniendi competit, ut patri, is potest ad tempus, ad correctionem, haec negare. Excusatur quoque denegatio quae non manifestat odium, sed potius iustum moerorem propter iniuriam recentem aut atrocem et infamem. Omitti etiam potest conversatio ex qua timeas maius malum, dummodo inte­ rius diligas, et scandalum apud alios declines aut repares. Nec prohibemur, in casibus levioribus et ob iustam causam, v. g. ad retundendam audaciam, legitimam vindictam sumere quae vix a indice peti potest. 63 DILECTIO INIMICORUM Leve erit peccatum si vel causa futilis ostendat non agi de gravi odio: ut si duae moniales ob modicum discidium, per ali­ quot dies commercium abrumpant; — vel si distantia persona­ rum gravitatem rei auferat: ut si persona multo maior inferio­ rem non salutet. Paucis verbis, gravis est negatio signorum communium quae ex gravi odio procedat, vel inimicum graviter offendat, vel aliis sit scandalo. Cfr. Noldin, II, 83. Et ad id magis attendendum est quam ad materiales descriptiones signorum caritatis quae sub gravi negari nequeant: si res aliam atque odii interpretationem fert, non erit gravis; interpretatio autem ista alia est in alio loco et tempore. Vitandum enim est ne nimis absolute proferamus do casibus concretis responsa etiam probatissimorum anctorum, qui in alio tempore vel regione scripserunt. Oracula ipsorum vera exstitisse pro moribus et adiunctis quae contemplabantur, facile concedemus; sed non ideo sine novo examino hodie prudenter inculcari possunt. Hodie, v. g. in pluribus locis, ille qui mere signa dilectionis omiserit, simul tamen iniuriis ot detractionibus abstineat, et stricta caritatis officia, si quae ex necessitate oriantur, imploro non re­ cuset, plerumque a gravi reatu excusandus videtur. l'bi enim distinguunt quandam affectus abalienationem seu frigiditatem a vero odio mutuo, rarae sunt inimicitiae mortales. Et abruptio commercii seu consuetudinis, sive ob lovein causam discidii, sive ob permanentem in­ solubilis controversiae statum, sive ob non reparatam offensionem, sive ob relaxatum familiarum vinculum, quo fit ut no quidem inter satis arte pro­ pinquos consuetudo frequentis commercii semper exsistat, aliter ac per grave odium explicatur. 89. — Bene quoque distinguenda est fuga qua quis inimicum evitat ad ipsum contristandum, a fuga quae imperatur perma­ nente quadam aversione sine cupidine vindictae. Prior sola de­ monstrat odium inimicitiae; altera, si Iit sine ratione, peccaminosa quidem erit, sed. secluso scandalo, non videtur graviter culpanda. Aliud est antipathia, aliud est odium; aliud est odium voluntarium, aliud horror et ira quae non nulli, viso vel memo­ rato offensore, experiuntur, unde dicunt se ignoscere quidem velle sed non posse rem oblivisci, hominem alloqui, etc. Tales, quamvis non semper credendum sit ipsis dicentibus se odio carere, absolvi poterunt, si confessarius deprehendat motus istos irae ex nulla deliberata malevolentia procedere (Ball.-Palm., II, 180). [89.] (U LIBER I, TRACT. Ill, TIT. Ill, CAP. II 90. — In confessione, qui non mere verbali imprecatione, quae saepe non est nisi ira, sed vere voluit ex odio grave malum inimico, plerumque speciem mali optati declarare non debebit, quia sub confusa et communi notione mali id optavit, sine spe eiali affectu ad tale vel tale malum defluite. Lugo, Vuen. 16,260. 91. — II. Inimicum non odisse caritati non sufficit ; sed ca­ ritatis praecepto iubemur inimicum diligere dilectione interiore et exteriore, communi tamen, non speciali, nisi spiritualis neces­ sitas inimici aut scandalum quod aliter (v. g. declaratione) vitari nequeat, plus postulaverit. Communis autem dilectio, considerata qualitate et necessitate personarum aestimanda est, ita ut quae communis inter fratres est, specialis foret inter extraneos. Ser­ vandus itaque est in corde affectus quem communiter omni pro­ ximo (cf. n. 80) et peculiariter maiore necessitudine coniunctis habere debemus, una cum animo prompto ad reconciliationem, si ab altero praestentur quae iuste ab ipso exiguntur; affectus iste etiam satis, prudenter tamen manifestandus est, nisi iustae causae dispensent; atque exsequenda sunt officia caritatis quae vel pro­ pinquitas vel necessitas imponat. 92. — Veniam poscenti, haec per se danda est; idque, ne odium prodas, externis etiam signis manifestare debes: stati m post illatam offensam veniam concedere non debes, eo quod res ista sit violenta et supra humanam fragilitatem. Nec post reconcilia­ tionem intimior et ultronea familiaritas quae prius exsistebat re­ dintegranda est. Ei tamen qui officia peculiaris amicitiae exhibeat similia reddere oportet. S. Tu. in 1. 2 S. d. 30, q. 1 art. 2 ad 5,,m. 93. — Reconciliationem prior tentare debet offensor; vel, si mutua offensa fuerit, qui gravius, vel qui prius offenderit. Ve­ rum, nisi res manifesta fuerit, praestat, prudenter tamen, utrique inculcare ut reconciliationem procuret, quae aliter numquam fu­ tura foret, ob occaecatam amborum mentem, qua alter alteri cul­ pam ascribit. Reconciliatio requirit ut venia petatur et quidem per se for­ malité)·. Hoc offensus rationabiliter quandoque exigit. Saepe tamen supplet implicita, virtualis, quae continetur dono, obsequio inde­ bito. Id admittitur, si offensor alterum dignitate, statu longe su­ peret; si offensus formalem veniae petitionem non curet, si plena alio modo satisfactio data fuerit. Non raro tamen Superior qui 65 DILECTIO INIMICORUM veniam petere non erubescit, sibi fiduciam et amorem conciliat, nec derogat suae auctoritati. Ne res peiores fiant, si laesus veniam concessurus non vi­ detur. magis opportunum veniae petendae tempus prudenter ex­ spectari potest. Confes.sarius caveat ne umquam, propter delictum occultum quod sic manifestaretur, formalem veniae petitionem imponat ; et etiam ubi certa sit obligatio, saepe prudens tacebit ne, sine spe fructus, bonam fidem turbet. Obligationem istam mere declarare potest, non autem in paenitentiam imponere, ne sigillum sacrainentale violet. 94. — Suasio evangelica. Hactenus quod minimum est in hac re tenendum declarare conati sumus. Verum evangelicus spi­ ritus perfectiorem tum ministris Christi tum fidelibus agendi ra­ tionem suadebit. Dolens de litigiis Corinthiorum, Apostolus, ex S. Matth. 5, 39; S. Luc. 6, 29, haec incunctanter scribebat (1, (’or. G. 7): « lam quidem omnino delictum est in vobis, quod indicia habetis inter vos. Quare non magis iniuriam accipitis? Quare non magis fraudem patimini?» In epist. ad Boni. 12. 17; et ad Hebr. 12, 14, haec commendabat: « Si fleri potest, quod ex vobis est, cum omnibus hominibus pacem habentes... »;« Pacem sequi­ mini cum omnibus ». Immo volebat ut benefica actione sua di­ scipulus Christi « carbones ignis » congereret « super caput eius » inimici, i. e. in bono ita malum vinceret ut inimicus rubore suf­ fusus, quasi morae impatiens, amorem negare non posset. His documentis instructus, praedicator evangelii et palam et privati ni improbabit catholicas istas familias quae, propter con­ tentionem de hereditate, tam facile parum aedificans exemplum dant divisionis et separationis ; detrimenta etiam temporalia dis­ cordiarum demonstrabit; monebit quomodo prima odii victima sit ipse qui odium fovet: affectus enim ille alit quidem super­ biam, sed pacem et felicitatem cordi eripit. Fideles autem, et in vitandis dissensionibus erunt solertes. de vano honore parum solliciti ; in condonandis iniuriis faciles et prompti, ut inter pacificos sint qui, cum maxima omnium aedifi­ catione, filii Dei vocabuntur. Hae etiam consideratione stimulabuntur, quod, cum nulla exercitatio magis amore proprio soluta esse perspiciatur. nulla est quae certius ad theologicam caritatis virtutem pertinere de5 [90-94.] U 66 LIBER I, TRACT. HI, TIT. Ill, CAP. Hl monstretur. Propinquos, benefactores, amicos etiam propter pro­ prium commodum vel solacium, inimicos solum propter Deum diligimus. SUMMARIUM. 95. — 1. Inimicus alicuius est affectu, qui eum odio vel mala aversione prosequitur; effectu, qui eum iniusto laesit. Potest actu talis esse vel talis fuisse, sive maneat reparationis obligatio, sive sola mala aversio supersit. 2. Inimicos diligere, debemus : Christus id aperto docuit, et sunt pro­ ximi. Quare prohibemur omni odio inimicitiae, quo malum qua tale alieni velimus; vindicatione illicita, et positiva inimici exclusione a communibus ora­ tionibus; immo, nisi insta causa excusarit, a communibus dilectionis signis. Peccatum genere suo grave est, sed levitatem materiae admittit; et mera omissio significationis dilectionis, raro hodie de gravi damnari poterit. Praeterea et affectu communi et effectu officia positiva caritatis erga inimicum implenda sunt. Ab odio inimicitiae odium abominationi» distinguendum est: hoc non personam sed eius malitiam allicit ; quaedam aversio quae in sensu obser­ vatur etiam ab odio est secernenda. 3. Species mali quod quis vere inimico optaverit, saepe non erit decla­ randa, cum potius sub generica mali ratione volita fuerit. 4. Veniam poscenti per se danda est, saltem post non nimiam moram; quamvis intimior familiaritas per se, si ultronea erat, redintegranda non sit. Reconciliationem per veniam formaliter vel saltem virtualiter potitam · prior tenture debet qui solus vel gravius vel prius offendit. Saepe utrique inculcandum erit tentamen, quod tamen interdum prudenter differtur, et a confessario caute tantum imponendum est. 5. Evangelicus spiritus perfectiorem agendi modum tum Christi mini­ stris tum fidelibus suadebit. CAPUT III. De caritate effectiva. Utilitas et Ordo dicendi. — Sub titulo isto explicantur cotidiana officia quibus in lege ovangelica frater fratrem in necessitatibus tum spiri­ tualibus tum corporalibus et temporalibus adiuvare iubetur ct suadetur Suc­ cedunt quaestiones de adhortatione et correptione fraterna, de aedificatione et scandalo ; demum de cooperatione ad bonam et malam proximi actionem. Cum multitudo, tum momentum rerum usus cotidiani attentionem theologi moralis sollicitam eflicere debent. Maxime autem ei proderit probe cogno­ scere quaenam necessitates hodie proximum premant, quantum urgendum sit , I CARITAS. PROCURATIO BONORUM SPIRIT! ALIUM I ; 67 eleinosynae praeceptum rtis aut gravis morbi) neglegere est perse grave, pec­ catum; saepe tamen ignorantiae excusatio habetur: in ista enim causa, ex amore proprio, potius in nimiam curam propendemus. Casus tamen evenit ubi quis a medico monitus de instante pe­ riculo, non renuntiet cuidam proxime fatali voluptati seu oble­ ctamento.^ Vita praesens non tanti pretii aestimatur ut debeat quispiam longa cura, magno dispendio, remedio extraordinario valetudi­ nem recuperare. 104. — 2. Numquam illam opem proximo singulari debemus, (piae nos in eandem coniciat necessitatem cui proximum eripe­ re velimus. Nec magnam pecuniae vim dare debemus pauperi ad pretiosam emendam medicinam vel eum e periculo mortis eripiendum. Id tamen temperate accipiendum est. ubi non de proximo extraneo sed de arte coniuncto agatur. 105. — De praecepta eleemosyna. lain ARISTOTELES {Po­ litica, 2, c. 2) communisme anteponebat regimen bonorum tempora­ lium quo, non quidem dominium, sed usus possessionum esset lege vel benevolentia factus communis. Qua sententia proprieta­ tem privatam ita tuebatur ut simul negaret facultatem plene sub­ ducendi res temporales generi humano in universum, cui, ex prima Dei intentione, addictae sunt et addictae manere debent. Com­ munem autem utilitatem divitiae iam procurant ipsis commodis (piae possessoribus fruenda offerunt: sic enim magis intensam et ingeniosam operositatem stimulant (l), et sinunt ut plures nobi­ lioribus studiis communitati serviant; communem quoque utili­ tatem promovent parsimonia (pia. vitata nimia consumptione, so­ cietati servantur thesauri, praeparantur capitalia; demum com­ muni utilitati prosunt magis immediate necessaria inter multos distributione quae divitiarum expensas et frugiferas industrias comitantur et consequuntur. Restat tunc gratuita distributio (piae ad lines temporales atque etiam ad morales et spirituales dirigi potest. Hinc duplex elee-(*) (*) Cf. nostrum Principes de morale sociale, n. 148 ss. l’RAKCKI’TÜM KLKKMO8YXAK motynae ratio, altera angustior, qua materiali inopiae; altera ple­ nior, qua omni indigentiarum generi succurritur. Praeceptum eleemosynae (pio pauperes aluntur iam apertis utriusque Testamenti paginis, nec. paucis SS. Patrum locis incul­ catur; hodie autem urgendum praesertim est ut ad spirituales plurimorum necessitates imminuendas vel tollendas divitiae tem­ porales eflicaciter conferant. Praeceptum istud sic exponi posse videtur. a) Bonorum distinctio. Bona dicuntur necessaria aut xizperflua; idque sive respectu vitae cuiuspiam propriae et suorum (quibuscum moraliter pro una persona habetur) sive respectu sta­ tus seu condicionis. Simpliciter statui necessaria dicuntur ea sine quibus homo sua condicione deiceretur: ut si notabiliter famu­ latum, exceptionem hospitum, rationem liberos instituendi minuere deberet, aut non haberet unde inopinatis infirmitatis casibus pro­ videret, etc. Ad decentiam status necessaria dicuntur tum bona sine quibus, intra limites honestae libera litatis, non posset eadem consueto modo continuare, tum alia quae pertinent ad curandum moderatum ascensum. Cetera bona habentur tamquam relative superflua. Absolute superflua hodie moraliter non habentur in nostris regionibus, ubi pecunia non iam consuevit otiose reponi, sed omnia utiliter im­ penduntur (exceptis nimiis luxus sumptibus) in opera et negotia unde divitiae publicae atque etiam humilium facultates accre­ scunt. Verum superflua dicere possumus modica illa bona quae, sive adsint sive non. consuetum vitae cultum vel prosperitatis in­ crementum moraliter non alliciunt (*). Hinc recte damnata est haec prop. 12 ab iNNOCENTio XI : « Vix in saecularibus invenies, etiam regibus, superfluum statui. Et ita vix aliquis tenetur ad eleemo­ synas, quando tenetur tantum ex superfluo statui » Den:. 1162. b) Obligatio pro varia necessitate. Pauperi extreme vel (piasi extreme indigenti opitulari debemus etiam ex bonis quae aliquo modo statui sunt necessaria. Sed casus de paupere singu­ lari vix eveniet, cum non debeamus magna pecuniae vi tempo­ ralem proximi indigentiam levare. Obligatio autem succurrendi proximo extreme vel paene extreme indigenti est gravis. c) Si pauper graviter indigeat, id controvertitur utrum de­ beas ex bonis superfluis illam necessitatem levare, cum nemo alius p) Quid v. g. plerumque refert 45000 potius quam 5 fr. habere? 1108-105.) 72 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. Ill, CAP. Ill probabiliter id facturus sit, an possis eleemosynam tuam alii bono operi reservare quando utrumque commode non potes. Hanc optio­ nem plures permittunt, quia ea privari grave censent esse incom­ modum. Quod ipsi menti S. Tiiomae, 2, 2, q. 32 art. 5, consen­ taneum videtur. Sub gravi itaque teneberis, si nullum alium usum pium tibi proponas; si commode possis utrique intentioni satisfacere; si agitur de auxilio quod aliam utilitatem non habet. Sic v. g. sub gravi monere debes illum cuius domus incendio flagrare incipit, quia monitio tua non potest per se, sicut pecunia, alii operi bono deputari. Probabilius quoque graviter peccat qui, relative superflua habens, pauperes gravi inopia laborantes frequenter repellit. Scripturis enim parum consentaneum videtur ut gravia earum monita ad rarum extremae necessitatis casum restringamus. Ad­ das scandalum et sociale nocumentum. d) In communi necessitate, gravis obligatio non probatur, quamvis a pluribus affirmetur, (’fr. S. Alpli. 1. 2, n. 32. Et minus hodie constat, cum per subsidia publica quibus cives omnes con­ tribuunt, temporalibus indigentiis satis laute provideatur, ac pe­ cuniae fructuose collocatae usum habeant qui minus fortunatis non est inutilis. Obligationem saltem venialem esse largiendi in­ terdum eleemosynas, si bona habeas naturae et statui superflua, a nemine dubitatur. e) Inquirere pauperes, privati homines non debent. Si ta­ men de extrema cuiuspiam indigentia serium dubium habeant, oportet ut de re se certiores reddant. Solita mendicantium as­ serta se esse ieiunos, sine pane, ad dubium efficiendum non suf­ ficere per se perspicitur. 106. — De quantitate eleemosynae erogandae in communi pauperum necessitate, nulla melior et expeditior regula est quam ut ad usus piorum suae condicionis se. quisque accommodet. Hanc regulam formalem scriptores proponunt, id dandum esse quo, collatis aliorum divitum eleemosynis, pauperes subsidio non sint destituti. Rationabilem existimabat S. Alph. 1. 2, n. 32, eam magis certam taxationem, ut quis quinquagesimam partem redi­ tuum tribueret, si quinquagesima ista pars ad bona superflua pertineret. (Reditibus abundantem, minore rata parte contentum esse posse quidam declarant.') Sic explicamus, ex auctoribus quos 73 praeceptum eleemosynae S. Doctor 1. c. videtur approbare, locum satis ambiguum Hominis Apostoliei, Tr. 4, c. 2, n. 19: «Sufficit si detur quinquagesima pars annuorum proventuum, qui supersunt ». Quem locum plures v. g. AertniJS-DameN, I, 364, Q. 2 intellegunt de quinquagesima parte superlini annui. Liquet hic non agi nisi de strictius dicta eleemosyna, qua alimenta praestantur. Quid hodie dicendum vi­ deatur, cf. infra, n. 108. 107. — Eleemosyna ex alienis bonis. Qui bona propria ha­ beat, ex his, non ex alienis, eleemosynas facere debet. Excipe expressum vel tacitum domini consensum. Sic fideles famuli, prae­ sertim qui propter diuturna obsequia quasi ad proprie dictam familiam pertinere demonstrantur, huius modi assensum praesu­ mere et herum in stipe eroganda honeste, prudenter et moderate iuvare non videntur prohibendi. Bona furto sublata non esse materiam eleemosynae sed re­ stitutionis, per se est manifestum. Is autem qui aere alieno gra­ vatus est peiorem creditorum condicionem largitionibus suis fa­ cere vetatur: a modicis autem eleemosynis ideo abstinere non debet. Uxor, qua talis, potest, in regionibus nostris, moderatas elee­ mosynas largiri. Pro notabilibus, nisi bona sua libere administret, per se assensu mariti opus habet. Assensum tamen istum faci­ lius quam filius, et is facilius quam servus praesumere potest. Qui ex officio bona aliorum curant, quales sunt tutores et curatores, ex administratis a se bonis eas eleemosynas facere pos­ sunt (piae dominum per se facere deceret. In hac re, sicut in administratione, dominum supplent. Perinde dicendum est de iis (pii communitatem personarum regunt. 108. — Conclusio generalis de eleemosynae officio: 1. Si con­ troversias consideres moralistarum, id persuasum habebis, posi­ tivum caritatis praeceptum accuratae definitioni resistere: non perturbatione timoris sed liberiore et generosiore impulsu est exercenda: « Hilarem datorem diligit Deus» (2 Cor. 9, 7). 2. Si ad humanos mores animum convertas, causae pauperum et bonorum operum bene cedet ut divites in antecessum statuant quamnam ratam partem in pios fines erogare velint. Etiamsi valde exigua sit, plus plerumque largientur ac si, occasione data, hanc vel illam liberalem contributionem pendant. Quot sunt qui pu[106-108.] 74 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. Ill, CAP. Ill tent se amplos benefactores fuisse qui, si summam annuam a se libéralité!· expensam computarent, propriam parsimoniam erube­ scerent! 3. Si tempora nostra respieias, forma eleemosynae manualis trivialibus pauperibus datae, haec intima et magis caeca miseri­ cordiae demonstratio, in dies minoris aestimatur. Sed simul quasi in eius locum succedunt plura communis et prudentioris benefi­ centiae opera, quae ubiques caritatem bonorum provocant: piares spirituales necessitates praecipue catholicis institutis sunt levan­ dae; et ex longinquis regionibus operarii evangelici et ipsae ephe­ merides, quae tristia plurium gentium fata narrant, misericordiam implorant, ita ut nemo sit qui se ollieio temporalis beneficentiae solutum putare queat. 3 Materialis aestimatio eleemosynae pleniore sensu intellectae. Si homo cui omnia necessaria vel utilia abunde praesto sunt, simul omni onere familiari levatur, nulla ratio perspicitur cur non omnes saltem reditus qui supersunt operibus piis deputet. Quod fortiore ratione dicendum est de ministris sa­ cris, praesertim si ex ipsis ministeriis sacris reditus profecti sint. Nonne ium Ecclesiastes, 4, 7, eum irridebat qui, sine filio et fratre oculos numquam divitiis satiatos ferebat, nec recogitabat cuinam laboraret. Quia ta­ men non omnes capiunt istud », tamquam rationabilem, si nulla peculiarie necessitas generalis plus postulet, hanc normam agendi proponimus, ut· ex annuis reditibus qui post omnes expensas supersint, rata pars deputetur ope· ribus piis; quae rata pars esse possit: Si reditus supersint : possessor sine onere familiae ; cum 3-1 cum ·* o 25.000 fr. 10 p. e. tribuat 20 p. c. » 50.000 » 6 24 p. c. 12 p. c. » 6 75.000 » 13 p. c. 26 p. c. e· » » i 100.000 28 p. c. 14 p. c. » 150.000 » i 30 p. c. 15 p. e. » 8 200.000 » 32 p. c. 16 p. c. T> 36 p. c. 9 250.000 » 18 p. c. » 300.000 » 40 p. c. 20 p. c. 10 7-10 liberis; p. c. p. c. 1/2 p. c. p. c. 1/2 p. c. p. c. p. c. p. c. Magis autem positive probata norma a scriptoribus ecclesiasticis haec luit, ut qui id sine detrimento familiae possent, facultates suas (annuas, ut putamus) in tres partes dividerent, ut prima pauperibus; altera religioso cultui deputaretur; tertia vero addiceretur alendae familiae. (Exerc. spir. S. bpiatii, Regulae in distribuendis eleemosynis servandae.) Observes a nobis augeri ipsam proportionem pro maiore sumina redi­ tuum; dum aetateS. Alphonsi eandem potius pro eadem ratione minuebant. Verum, ni fallimur, hoc statuebant de sola eleemosyna stricte intellecta et ELEEMOSYNA. FRATERNA A1UIORTA 1 ΙΟ ET CORREPTIO 75 quiie tunc erat magis loco circumscripta: facile crut per summam absolute niaiorern communibus pauperum necessitatibus satisfactum. Sed si. ut hodie debemus, eleemosynam ampliore sensu et extensione sumamus, cum inex­ haustae necessitates sint, nulla nobis ratio esse videtur, cur regulae rari­ tatis alia ratione ac regulae tributorum ponerentur; i. e. secundum capa­ citatem. quae, quo maiores sint reditus, non decrescit sed relative crescit. 109. — Scholion. /)e eleemosyna per verba et actionem. Quam­ vis, minus quam res exteriores, ingenitae et acquisitae ingenii dotes sint prima origine communes, cum ab initio et ex ipsa ea­ rum natura sint cum persona coniunctae, nihilo minus non ad solam hominis docti vel habilis utilitatem sunt a divina Provi­ dentia ordinatae; sed observanda est lex (piam Leo XIII his magnificis verbis efferebat: «Summa est: quicumque maiorem copiAm bonorum Dei munere accepit, sive corporis et externa sint, sive animi, ob hanc causam accepisse et ad perfectionem sui. pariterque, velat minister Providentiae divinae, ad utilitates adhibeat ceterorum » (Enc. Rerum Xorarum. 15 maii 1891). Est itaque laudanda et praecepta eleemosyna consilii et cuius­ libet beneficae actionis. Sic causidici, medici et chirurgi sua arte pauperes indigentes etiam gratis iuvare debent, obligatione quae ex necessitate indigentis et incommodo succurrentis, et inter­ dum ex assumpto munere aestimanda est. Omnia ’opera miseri­ cordiae, tam corporalis (piam spiritualis, rationem eleemosynae continent. Articulus III. — Procuratio bonae proximi actionis. 110. — Societas humana efficit ut actiones alienas verbis seu monitione, exemplo et physica vel morali participatione iuvare vel impedire possimus. Pro vario actionis genere, caritas alterutrum suadebit vel imperabit. Hinc ordine nobis agendum est de fraterna adhorta­ tione et correptione ; de aedificationc et scandalo: et cooperatione ad bonam et malam actionem proximi. 1. — De fraterna adhortatione et correptione. 111. — Bonum et modi adhortationis fraternae. Quia omnes infirmi sumus in opere bono peragendo, opportunissima exerci­ tatio misericordiae spiritualis consistit in pia hortatione qua pro­ ximus ad bonas actiones stimulatur. Pia huiusmodi hortatio [109-111.] 76 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. Ill, CAI’. Ill communis et publica esse potest in contionibus ml populum di­ rectis, vel allocutionibus cuiuspiam communitatis ; ut ilissime iit privatim, sive in sacramento paenitentiae sive extra sacramen­ tum. Caritas movebit confessarium ut faustissimam spiritualis consilii occasionem quam ipsi praebet spontanea accusatio paenitentis minime neglegat, praesertim cum de iis agitur qui. raro ad sacramenta accedentes, vix iimquam aliter spirituale amici consilium audirent.— Quamquam etiam cum piis personis, modus ille plerumque non est omittendus. Paenitentibus gratus esse solet, praesertim si hortatio fiat, non generalis et indefinita, sed ad propriam animam aptata. Atque etiam in colloquio mere pri­ vato, quam saepe verba prudenter suasiva fecundum magni boni initium fuerunt ! Immo genus istud apostolatus inter homines eiusdem condicionis maxime efficax praedicatur. Porro, attento obiecto, duplex genere, est hortatio: altera, ad intellectum directa, potius docet, instruit, opportunitatem lucri spiritualis indicat, memorat; dum altera, in voluntatem agens, magis movet, animos addit ad operandum bonum. Attento tempore, altera rursus bo­ nam actionem instigans, hanc praecedit, dum altera bene factam approbat et laudat. Sincero et temperato eneomio, ab adulatione alieno, mire stimulantur homines ad meliora tentanda, dum plures aliorum silentio graviter alliciuntur et paene animum despondent. 112. — Correptio seu correctio fraterna admonitionem dicit qua quis, fraterna caritate motus, proximum a peccato revocare conatur. Est exercitatio misericordiae spiritualis, in spirituali ne­ cessitate communis gradus tentata. Et tum persona corrigente tum fine differt a monitione et a correptione auctoritativa et iudiciali, quam sola persona publica, sive secreto sive publice pe­ ragit ad bonum publicum vel aliquo modo commune, vitato de­ licto tutandum. In foro canonico haec ordinatur ce. 2307-2309. Rarior est eius usus in foro civili, ubi plerumque sola iustitia vindicativa exercetur, et correptio in ipsa poenae impositione con­ sistit. Praeceptum correptionis fraternae interpretes communiter legunt in loco S. Matth. 18, 15: « Si peccaverit in te frater tuus, vade et corripe eum etc. ». Constat ipsa ratione: debemus ex caritate, secluso gravi in­ commodo, grave malum a proximo avertere. Nec obstat neminem peccare nisi volentem, nec eleemosynam deberi ei qui voluntaria 77 C< > R R E I*TI Ο l' R ATE R X Λ egestate laborat. Namque homo quem malesana cupido agitat, comparandus est cum insaniente, qui sine alterius ope vix a malo sibi inferendo abstinebit ; ac sunt praeterea ignorantiae depel­ lendae et removenda pericula quoque involuntaria. 113. — Correptionis materia. 1. Omne mortale proximi pec­ catum est per se sufficiens materia ut hoc praeceptum sub mor­ tali obliget. Id enim quod vitam spiritualem tollit, sufficientem correptionis necessitatem inducit. Veniale peccatum nullam gra­ vem corripiendi obligationem paritj nec levem, nisi facillime possis. Ac venialiter tantum peccat privatus vir qui. ob timorem, verecundiam, pusillanimitatem, existimet se non esse ita obliga­ tum./ vel minus esse idoneum. Tali enim,/ ex huius modi affectu.1 nascitur fere grave incommodum quoeum caritas minus obligat. Severius autem est pronuntiandum de Superiore, ad quem ex of­ ficio corrigere pertinet. Is, ad tutandum disciplinae nervum, ipsas culpas veniales et transgressiones regularum, facile sub gravi (non tamen in singulis casibus) corrigere debet. 2. Hactenus dicta valent quoque de peccatis factis vel fa­ ciendis ex ignorantia vincibili, praesertim graviter culpanda. Si vero ignorantia fuerit invincibilia, correptioni proprie dictae sub­ trahitur ipsum fundamentum, i. e. delictum. Subintrat tamen la­ tius dicta, quae officio docendi ignorantes impojiitur. Officium istud magis proprium est Superiorum; obligatio tamen alios quo­ que afficit propter damnum quod non correctus defectus afferat vel ipsi ignoranti: sive agatur de punctis necessario credendis ad salutem, sive agatur de libidine quae ex consuetudine ty­ rannica evaderet; vel aliis: sive scandalum inde patiantur, sive laedantur in bonis fortunae, famae, corporis; vel ipsi ho­ nori Dei. De (pia re haec observanda sunt. Transgressio legis naturalis semper noxia est; (piare levis saltem est obligatio monendi eum qui legem istam materialiter violat. — Cum agitur de bonis for­ tunae (piae, ex facta correctione, mere possessorem mutant, non autem de damnis (piae nulli lucrum aequivalens afferunt, correctio non obligat sub gravi, nisi possessor legitimus gravi egestate prematur vel, ob aliam causam, a te praeferri debeat. Namque ad bonum commune per se parum refert bona exteriora ab hoc potius (piam ab illo detineri; et bona fides omne scandalum per se aufert. [112. 113.] 78 LIBER I. TRACT. HI, TIT. Ill, CAP. Ill Si quis aatem per accidens, puta ex diei oblivione, et sine scandalo praeceptum aliquod humanum violet, v. g. ieiunii, absti­ nentiae, nemo contendit gravem monendi obligationem adesse: nec pauci omnem obligationem negant. 114. — Personae obligatae. Privati ex sola caritate; parentes etiam pietate; Superiores ae Praelati ex stricto oflicio obligantur: quod officium est religionis vel quasi-pietatis, immo iustitiae commutativae, si pars est suscepti muneris. Et quamvis pietas non minus obliget quam iustitia, curan­ dum bonum commune eflicit ut Superiores cum graviore incom­ modo quam ipsi parentes teneantur. 115. — Condiciones obligationis colliguntur ex necessitate cor­ reptionis, ex probabilitate effectus, ita ut in dubio excuseris, et aliunde ex incommodo quod correptio seeum afferat. Ut haec magis explicentur: 1. Solus Superior indagare debet. Neque id facere debet in­ discrete, curiose de singulis interrogando, sed de iis tantummodo de quibus indicia data sunt. Privato viro oportet ut proximi pec­ catum vel periculum peccati certo de se constet; nec signum du­ bium sufficit. Inquisitio quam privatus tentarit odiosa et potius vitiosa foret. 2. Soli egenti eleemosyna danda est. Quare ut corripere te­ nearis, oportet ut saltem probabile sit nec fuisse nec, sine mo­ nitione, futuram esse emendationem. 3. Privatus non tenetur, .si alius adsit aeque idoneus qui cor­ repturus putetur. 4. Sine spe fructus nulla obligatio correptionis premit saltem privatum virum. Namque Praelatus interdum, ad vitandum scan­ dalum, etiam immediate inutilem correptionem facere debet. Opor­ tet ut fortis reprehensio vitii bonos confirmet.— Ubi modica spes fructus fuerit, cessabit, saltem in privato, gravis obligatio, Cor­ reptio quae forte nociva fuerit non iam est praecepta, nisi ratio maioris boni concurrat. In dubio tamen correctio utilis praesu­ menda est. Et quam diu spes fructus est. correptio repetenda erit. 5. Extra locum et tempus opportunum, correptio facienda non est. Nec privatus tenetur cum gravi suo damno. Corollarium.— Gravis ergo obligatio correptionis in privatis (non item in Superioribus vel Confessariis) potius raro aderit. 79 CORREPTIO FRATERNA. DENUNTIATIO Regulariter ea facienda excusantur scrupulosi, cum incapaces sint opportuni consilii in’ hae re mlliibendi, et obligatio ipsis foret gravissimi incommodi, Cum illis demum quorum ignoret inge­ nium, privatus satius habebit correptionem omittere. Cfr. de au­ diente detractionem S. Tu. 2, 2, q. 73 art. 4. 115. — Ordo in correptione servandus is ab ipso Christo in­ dicatur. ut primo omnino privatim liat, deinde coram testibus, tum ad Praelatum Ecclesiae sive Superiorem res deferatur. Verba enim « Dic Ecclesiae » tantumdem valere ac « dic Praesidibus Ecclesiae » communiter admittitur. Cfr. Knabenbauer in Matth. 18, 17. Ratio est servanda fama. Peccatum publicum seu ita notorium ut nulla tergiversatione celari queat, statim palam corripi vel Superiori deferri posse, per se est manifestum. 1'tilitas ipsius delinquentis (quae damno revelationis propor­ tionate» fuerit), damnum aequale innocentis praecavendum, dam­ num communitatis, consensus specialis vel generalis ipsius de­ linquentis, sinunt quoque ut, omisso illo ordine, res immediate Superiori deferatur. Ac, prout sunt mores nostri, quamvis Domi­ nus prius unum vel duos adhibendos dixerit (S. Matth. 18, 16). non frequenter eveniet ut alii testes praeter Superiorem vel ante Superiorem advocandi sint. Praestat ne rem statim ad Praelatum deferre ? Haee ex S. Tn. Quodlib. 11, 9. 10. accipiamus: «Tenendum est hoc pro regula, quod in omnibus istis semper servanda est caritas, et quod me­ lius et magis expedire videtur; et si hoc intendat, scilicet emen­ dam proximi, et servet (piantum potest bonum caritatis, tunc de­ nuntiando non peccat ». Ipsi autem Superiores ne faciles aures praebeant ultroneis accusatoribus qui, per speciem boni communis, saepe se’ipsi quae­ runt. Nec delatum pro convicto vel suspecto habeant antequam eius explicationes audierint. 117. — Denuntiatio. Quia correptio fraterna aliqua denuntia­ tione miscetur, operae pretium videtur de denuntiatione haee pauca tradere, praesertim eum omnis denuntiatio denique tandem ad propulsandum malum vel proprium vel proximi dirigatur. Triplex distinguitur denuntiatio, ovangelica, canonica, iudicialis. Prima lit Superiori ut patri, finemque habet bonum ipsius [114-117.1 80 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. HI, CAP. Ill delinquentis. — Altera recipitur a Superiore tamquam praeside communitatis cuius bono prospicere debet; ac tendit ad incolu­ mitatem servandam sive personae innocentis sive communitatis. — Tertia fit, propter bonum commune, vindici publicae securi­ tatis, sive impedienda sint mala quae noxii meditantur, sive sal­ tem per punitionem delicti nocentes coercendi sint et animi bonis sint addendi. Judicialis denuntiatio per se licita est, sine alia considera­ tione facienda: quia officium indicis nulla privata actione sup­ pleri potest, et fama delinquentis neglegi potest prae utilitate communi quam delictorum punitio affert. Per accidens tantum, in certis adiunctis, propter nimium damnum vel privatae personae vel religionis (ut si deferatur persona valde catholica aut sacer­ dos) erit ex caritate vel religione omittenda. Ubi necessaria flat ad damnum publicum vitandum, eadem denuntiatio erit prae­ cepta. Canonica denuntiatio iisdem regulis subiacet quibus ipsa cor­ reptio fraterna, cuius est quaedam extensio. Ilie igitur famae parcendum erit personae reae, ubi prudenter incolumis manere potest. Quare, per se omittenda erit denuntiatio si eius finis cor­ reptione privata satis obtinetur. Prospiciendum quoque est ca­ ritati communi, quae imprudenti denuntiatione facile labefactatur. Ipsa persona Superioris plus vel minus benigni, discreti, pru­ dentis attendenda est. In pari tamen causa utilitatis vel detri­ menti, innocens reo praeferendus erit. Evangelica denuntiatio est ipse modus correptionis fraternae (pii, rebus prudenter perpensis, immediatae monitioni praeferendus videtur. Evangelica denuntiatione, Superior non potest nisi ut pater procedere ac proin solani poenam medicinalem iuiungere. Nihil tamen obstat quin quaedam subdito denuntiato vetet in virtute s. oboedientiae vel sub poena excommunicationis, si id bono eiusdem subditi profuturum videatur. Ex canonica denuntiatione, licet Superiori sanctiones omnes sumere quae ad disciplinam communem tutandam vel restauran­ dam conducere videntur: idque etiam si haec per accidens de­ nuntiato nocitura praevideantur. Judicialis denuntiatio locum dat vindictae publicae. Si res id ferat, potest Superior evangelice deferenti declarare obligationem denuntiationis canonicae aut iudicialis, et utramque stricte eidem praecipere. Quam diu autem denuntiatio evangelica 81 DENUNTIATIO — SPIRITUALIS AEDIFICATIO non fuerit in canonicam vel iudicialem legitime conversa, Supe­ rior per se, generali secreti commissi lege, canonice aut iudicialiter agere prohibetur. Per se, inquam, quia ipsa secreti commissi obligatio certis finibus circumscribitur. 118. — Corollarium — 1. Occulti * corruptori in collegiis quibus pru­ dentes Superiores praesunt indicatio regulari ter enixe suadenda est: perpenso tamen damno illius qui defertur, cui forte, si expellatur, ruina spiritualis immineat. — 2. Quam diu agitor tanturn de unius alterinsve damno, non videtur, si grave sit deferentis incommodum, stricte imponenda. Grave in­ commodum fuerit, si deferens proprium delictum manifestare inde debeat, si tamquam « delator » aliis fiat invisus. — 3. Si autem plurium corruptio, infamia domus, aut alia ratio damni communis timeatur, delatio, neglecto gravi damno proprio, facienda erit. Confessarius tamen silere de re poterit, si monitio plane inutilis *fort videatur, aut de efficacia factae denuntiationis ad malum praecavendum dubitandum sit. Nondum corruptor est qui minus caste locutus est. Sed videndum est utrum occasio fuerit extraordinaria, an potius ex aliqua consuetudine ser­ mones turpes misceat : is per se deferendus est. Pro Superioris qualitate ratio agendi mutari potest. Sed Superior prae­ sumendus est prudens et discretus. § 2. — De SPIRITUALI AEDIFICATIONE ET SCANDALO. I. De .spirituali aedificatione. 119. — In operibus asceticis, vox aedificationis translate sumi consuevit ad designandam actionem istam positive beneficam quam vel inconscius exercet homo pietati et virtutibus colendis sincere addictus. Mira vis boni exempli ipso proverbio:« Verba sonant, exempla trahunt », exprimitur et confirmatur. Ac nihil praeclarius in laudem boni exempli afferendum est his verbis Christi :« Sic luceat lux vestra coram hominibus ut videant opera vestra bona et glorificent Patrem vestrum qui in caelis est » (S. Mattii. 5, 1G). Non ideo tamen virtus fingenda seu simulanda est. quem ad modum etiam docemur a Christo : «Tu autem eum ieiunas. unge caput tuum, et faciem tuam lava, ne videaris ab hominibus ieiunans, sed Patri tuo qui est in abscondito » (S. Matth. 6, 17. 18). Perit enim tunc meritum, si ob solam gloriam humanam haec fiant, et perit ipsa aedificatio, si suspicio vanae gloriae suboriatur. 6 [118. 119.] 82 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. Ill, CAI·. II! Sunt itaque actiones quae, ut palam factae, semper aedificant, quia directe cedunt in honorem Dei, et ipsa manifestatione exer­ cetur virtus: v. g. professio fidei, observatio externae legis, v. g. audiendi sacrum, abstinendi carnibus. Et sunt actiones bonae quae, quia omnibus in pretio sunt, facile minus recta intentione miscentur. Hae potius celandae sunt quam affigendae, et permit­ tendum adiunctis ut manifestentur. Ceterum est quaedam virtutis exercitatio vel imperfecta et partialis, vel incauta et inelegans, quae mixtam quadam invidia aversionem excitat. Dum, contra, simplex, humilis et modesta virtus animos ad Deum et ad se allicit. Scite S. Paulus caritatem praedicabat benignam (1 Cor. 13, 4). Ut meritum aedificationis sibi comparet homo eam satis intendere debet. Cf. I, 130. Intentio ista manifesta est, cum quispiam consulto aliis exemplo praeit, v. g. in confitenda fide, in subeundo periculo propter nobilem causam, in praestando caritatis officio. Quid autem dicendum est de ista aedificatione «piam dat virtus quae se ipsa ignorat, et, prae modestia, se oc­ cultat ? Quamvis distincta notitia istius aedificationis agentem fugiat, humilis homo tamen vim boni exempli in genere non ignorat, et saepe ea dicit vel facit quae intentionem produnt spi­ ritualité!· iuvandi proximum omni ratione cuius copia ipsi datur. Quare intentio ad meritum sufficiens ipsi deesse non videtur. I II. De scandalo. 120. — Scandali notio et divisio. Scandalum significat pro­ prie offendiculum quod, in via positum, casum praeparat ei cuius pes in illud impingitur. Translate, est dictum, factum, omissum, cuius occasione proximus facile peccat. — Per se, huius modi actio non est nisi quidpiam minus recte factum, quamvis per accidens optima actio peccato occasionem dare possit. Nonne ipse Christus in multorum ruinam positus esse dicitur ? Cum tale quid acciderit, scandalum dicitur mere receptum seu passivum, sed non active datum. Quare scandalum activum definire solent factum minus rectum, praebens alteri occasionem ruinae spiritualis. Minus rectum est quatenus malum sit in se, vel mali speciem habeat. — Activum scandalum dividitur in directum, cum quidpiam ea intentione agit ur ut alter peccet : puta directam peccati sollicitationem. Ac 1 I 1 SCANDALUM ■S3 si, ex aliquo Dei vel proximi odio, ipsa ratio peeeati formaliter intendatur, scandalum dicitur diabolicum. Indirectum est scan­ dalum, cum peccatum proximi praevidetur quidem et permittitur, sed non intenditur. Scandalum passivum est ipsum peccatum occasionatum. Si eum scandalo activo conectitur, dicitur scandalum pusillorum seu fra­ gilium; si fuit mere receptum ex malitia scandalizati, dicitur pharisaicum, quia Pharisaei, ex odio et invidia in Christum, per oc­ casionem eius benefactorum, tale passi sunt. Quomodo istud vocabimus, quod non pauci pauperes, rudes, indocti occasione sacerdotum, religiosorum horumque actionis pa­ tiuntur. quia, pravis scriptis decepti, personas et actionem istam sibi sub ementito colore repraesentant ? Scandalum potius est pusillorum; verum minus ex ipso sacerdote vel eius actione, quam ex calumniis osorum religionis exoritur. Observes autem, non ipsum alterius peccatum sed solam ten· tationem esse immediatum dati scandali effectum: nemo peccat nisi volens. Porro scandalum passivum interdum est peccatum eiusdem rationis ac scandalum datum, quale inter complices necessario habetur; nec raro est omnino diversae rationis. Sic scurrilitas, impudicitiae sacerdotis, contemptum ordinis sacerdotalis et reli­ gionis inducunt. — Per se quoque manifestum est, scandalum passivum sim * activo haberi posse et contra. Iinmo actio mala, puta blasphemiam. actionibus bonis quales sanctae protestationes et expiationes sunt, initium dare potest. Nec scandalum est ipsa miratio, vel horror spectantium et audientium, quod solent scan­ dali nomine appellare. Quare qui coram aliis peccat non est semper simul active scandalosus, sed tunc solum quando, perspectis adiunetis peccantis et testium, timendum est ne inter testes sint qui ad peccatum trahantur quod secus non commisissent. Propter improbitatem vel probitatem testium scandalum abesse potest: pro­ pter improbitatem, ut si (piis blasphemet, castitatem violet coram aliis qui parati idem facere, isto exemplo nullatenus moventur; pro;iter probitatem, ut si (piis coram mansuetis contendat, rixetur, caedat. Nec scandalum dabitur testibus ita assuetis ut re periculosa nullatenus excitentur. Merito tamen scandaiosae praesu­ muntur actiones malae quae palam committuntur, praesertim a personis certi nominis vel auctoritatis. [120.] 84 LIBER I, TRACT. HI, TIT. Ill, CAP. Ill 121. — Peccatum scandali activi. 1. De peccato scandali di­ recti, non est ambigendum: et constat speciem contrahi peccati ad quod quis alterum perducere intendit. — Scandalum diabo­ licum, cum formale odium contineat, specialem dicit contrarietatem ad caritatem, quae in confessione aperienda est. 2. Verum peccat quoque per se auctor scandali indirecti. Et peccatum eius est officio correptionis fraternae contrarium. Si enim caritas nos obligat ut peccatum, saltem grave, proximi im­ pediamus^ multo magis nobis imponit ne simus causa per accidens (i. e. occasio) peccati alieni. — Contra autem ac plures iidemque graves auctores tenent (v. g. Sanchez, Decal. 1. 1, c. 6, n. 3). peccatum istud soli communi caritatis obligationi, non autem al­ teri virtuti adversatur. Quod enim est praeter actionem et inten­ tionem agentis, speciem non constituit (2, 2, q. 43 art. 3). Sed peccatum mere occasionatum est praeter intentionem, ut est mani­ festum. et etiam praeter actionem agentis. Sufficiens enim causa peccati est propria peccantis voluntas (ibid. art. 1 ad 3). Quare: con­ diciones variae personarum quae scandalum istud passae sunt non sunt declarandae, excepta qualitate parochiani, filii et similis, cui auctor scandali spiritualem aedificationem speciali titulo debebat; nec restitutione tenetur qui solo exemplo alios ad furtum vel damnificationem induxit. 122. — Permissio scandali. Scandalum per actum malum et per actum (pii mali speciem habeat dari potest. Ac potest esse mere receptum, sive ex fragilitate, sive ex malitia. Hinc : a) Liquet semper peccare qui per actum malum auctor est scandali. Ac sub gravi vitare debeo ne meo facto malo alter in tale gravis peccati periculum inducatur unde difficile se expe­ diat. Id est enim alterum conicere in necessitatem spiritualem, quam depellere deberem, nisi proportionate incommodo excusarer. Si alter mere de peccato veniali, etiam directe tentetur, auctor scandali per se non peccabit nisi venialiter. &) Si actio mere speciem mali habeat, auctor scandali pro­ portionate incommodo excusari potest. Et si grave periculum fuerit multorum, grave incommodum ad illud vitandum mihi suf­ ferendum est. humo si tota vita Christiana, ipsa fides inultorum sit in periculo, nullo damno proprio excusabor. c) Ipsum scandalum mere receptum seu passi cum per se per­ mitti non potest: quia peccata proximi, si facile possumus, im- SCANDA I.ΓΜ «5 pedire debemus. Proportion ata causa necessitatis vel utilitatis permissionem scandali excusat. Perpendenda sunt: incommodum abstinendi actione, gravitas mali quod in aliis timetur, proxi­ mitas occasionis peccati, natura scandali quod sit pusillorum vel pharisaicum. Maior causa requiritur ut scandalum pusillorum quam pharisaicum permittatur: scandalum pharisaicum ob quam­ libet causam permitti potest, nisi actionis dilatione, magnus fru­ ctus speretur. Immo scandalum passivum interdum permitti debet; namque, ad illud vitandum, non licet peccare, vel propriam salutem gravi periculo obicere, vel graviter aliis, praesertim communitati, nocere. 123. — Scandali reparatio. Qui malo exemplo alios scanda­ lizaverit, iis bonum exemplum dare debet, quatenus vis mali exempli aliquo modo permanere censeatur. Vim istam ex caritate auferre debet; haec tamen non est vera restitutio sed potius ces. satio ab actione, mala. Reparatio ista, pro natura scandali (pu­ blici. occulti, contra proprium ollicium vel non) variabit.— Ple­ rumque generalis reparatio quae aperta conversione continetur sufiicere poterit. Cf. Aertnijs, I, 395. 39«. 12+. — Nonnullae applicationes. 1. Duo qui peccatum simultanée committant sunt alter alteri necessario seandalosi. Etenim, etiam si uterque malam intentionem proprio marte conceperit, exsecutio tamen, seu peccatum externum alterius complicitatem reqnisivit. ita ut etiam complex instigatori occasionem peccati dederit. Magis profecto peccat qui alterum ad peccandum excitavit vel induxit. Quia tamen haeo est mere aggravans circumstantia, in confessione aperiri non debet, contra ac quidam opinantur. 2. Non licet sine causa, honestum opus petere ab eo qui istud sine peccato non praestabit, x. g. iusiurnndnm petere ab aliquo qui periurabit, vel sacra­ mentum a ministro quem in malo statu versari novisti. Id tamen ob ratio­ nabilem causam licebit : namque altor ex propria sua malitia peccat. Immo si v. g. indignus minister inin sit actu determinatus ad peccatum, petitio tua mere peccatum externum anticipat, itant petitio pluribus non videatur graviter peccaminosa, etiam si sino causa fiat. Cf. Lugo, />e lurcet laetitia, courra S. . 2, n. 17. (Is οχ e<» arguit quod peccatum , n. externum malitiam internae voluntatis augeat.) Unde simpliciter permittunt fidelibus ut a suo malo sacerdote sacramenta petant. \d hanc enim administrationem ins habent. Pariter uxor viri onanistae ius habet nd copulam. Hanc ergo postulare poterit, nisi mediocri abstinentia virum ad meliora ton­ silia pertrahere possit. 3. Ob scandalum pharisaicum, bona non necessaria, sive spiritualia she etiam temporalia omittere vel differte nemo debet, secundum illud S. Mattii. 86 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. Ill, CAP. til 15, 14 : « Sinito illo»: caeci sunt et duces caecorum ». Excipe si ex dilatione fructus notabilis speretur. 4. Facilius ac saepius bona ista differenda vel omittenda sunt propter scandalum putillorum. Sic differendus erit ingressus in religionem ob scan­ dalum parentum, si eorum consensus brevi obtentum iri videatur. 5. Data explicatione quae speciem mali removeat, v. g. quae iustiim demonstret actionem juins suspectam, scandalum pusillorum in pharisaicum facile converti potest, ita ut obligatio istud vitandi valde extenuetur. 6. (Irarc xcamlalum paxillorum excusat ab implendis quibusdam prae­ ceptis positivis ioiunii, abstinentiae, etc. nisi omissio esset magis damnosa omittenti, (‘asus potest esse uxoris cuius maritus graviter offenderetur ab­ stinentia foriae VI ; mulieris (piae in ecclesia obvium haberet iuveiiem a quo turpiter concupiscitur. Non nulli obligant in talibus adiunctis ad prae­ cepta interdum omittenda, quia lex naturae de vitando scandalo positivae legi praeferri debeat. 8. Alph. 1. 2, n. 51 hanc opinionem probabiliorem esse existimat. Sed observatio praecepti videtur aliis esse insta causa per­ mittendi scandalum. Itaque do obligatione non constat, nisi peccatum per­ sonae peccaturae ex otlicio impedire debeas. 7. Praelati eeclexiautici. ad vitandas turbas, certas caerimonias sacras omittere interdum debebunt; — possunt, ad maiora mala vitanda, dissimu­ lare subditorum peccata, «pine secus corripere deberent ; — nec debent nec per se possunt omittere lites vel ea quae necessaria sunt ad bona ecclesia­ stica tutanda, ut scandala pharisaeorum vel etiam pusillorum vitentur. In casu tamen speciali, iure suo cedere ipsis satius erit: sed, nisi res sit parvi momenti, assensus 8. Sedis rogandus erit. 8. Puella formosa et decenter ornata de tentationibus et peccatis vi­ rorum (pios obviam habebit sollicita esse non debet. Si tamen facile vitare possit virum (piem ex eius occasione peccare noverit, istamque libidinem una vel altera fuga exstinguere queat, id sub gravi facere debeat. (AertnlJS, 884, 4'·.) 9. Propter instam ac proportionatam causam, fas osse videtur ut occa­ sionem, non tamen proximam, peccati apponas : sic pater LieroHt-tllfs ? Enquête sur les danses modernes. Paris, 1923; et, de isto opere, Doncœvk. avril 1923, t. 160, p. 193 ss. vel Hocf.dhz, Apwt*. Rct. Thiel 1924, t 51. p. 32 ss. [127. 128.] 90 LIBER I, TRACT. III. TIT. Ill, CAP. Ill (pieat. Cum autem meretrix invita non sit, designatio meretricis eligendae prae coniugata non videtur reprobanda si, intentione minuendi malum, a consiliario facta sit. Tertiam hanc sententiam veriorem esse arbitramur. Caven­ dum tamen erit a scandalo quod ’suasio secuni ferre queat. Ob quam causam, ni fallimur, 22-23 nov. 1922, S. Officium negavit licere ut confessarius dimidiatam copulam suaderet viro onanistae. Episcopi enim Neerlandiae, in praefatione sui libelli suppli­ cis, indicaverant cur, in concretis adiunctis, consilium istud fo­ ret scandalosum, quatenus pias aures offenderet et ad malthu· sianas artes propagandas viam sterneret. Cf. Per. XII, p. 33-37. De huc re cf. LuGO, lust. d. 19, n. 13 ss. Is etiam, mi. 50-54 quae­ stionem versat et benigne solvit de eo qui aequale malum suadeat, quia suasio ista etiam huc condicione apposita purgetur : « Si es determinatus ad hoc, fac istud alterum ». Atque etiam concedit ut haerenti inter duos determinatos homines, utri noceret, suaderi possit ut Titium potius quam Cainin damnificaret, saltem quatenus malum a ('aio avertere velit. § 3. — De Cooperatione ad bonam ET MALAM PROXIMI ACTIONEM. I. Notio et divisio cooperationis. 129. — Cooperatio, vi vocis, simultanedm dicit duorum tel plurium actionem seu operationem. Sic cum gratia Dei in omni bona actione cooperamur. Cooperatores possunt vel partes prin­ cipales sibi assumere omnes, vel alii partes principaliores alii se­ cundarias. Ili magis stricte vocantur cooperatores: ita tamen ut distinctio potius exsecutionem exteriorem respiciat (piam actionem lotam. Itaque, quamvis, ut ipse Codex can. 2209 § 3 docet, man­ dans seu iubens sit auctor principalis, praeter exsecutorem seu exsecutores, inter cooperatores numeratur. Cooperatio distinguitur formalis et materialis. Formalis po­ tissimum habetur cum coniunguntur ipsae intentiones, seu (piando ad intentionem agentis concursus praebetur, vel communi consilio res lit et iuvatur. — Materialis tunc praebetur, quando diversa intentione unus agit, alter concurrit. Sed formalis quoque dici­ tur cooperatio quae in se, sive natura sua sive ex necessaria sua significatione, bonitatem vel malitiam eiusdem generis continet atque actio principalis. Alii hanc vocant materialem immediatam. COOPERATIO Al> HONI M. SOCIETAS MERITORUM 9L Materialis itaque ad malum cooperatio fit, sine intentione mali ab agente principali intenti, per actionem in se bonam vel indifferentem aut saltem prorsus extraneam malitiae actionis principalis quae consideratur: ipse agens principalis tua actione tunc abutitur ad sua prava consilia : ipse suam malam volun­ tatem cum tua actione coniungit. Cfr. S. Alpii. 1. 2, n. 63. Pro distantia ab actione principali dicitur proxima vel re­ mota. II. — De cooperatione ad bonam actionem. 130. — Cooperationis utilitas, valor, meritum. Ad pauca soli valemus. Quare caritas suadet promptam et multiplicem coope­ rationem, cum physicam tum moralem, ad bonum, consilio, adiumento exteriore, approbatione et laude, communicatione scientiae vel praestatione virium. Uniusmodi auxilium, cum saepe aliis plausus et successus praeparet, frequenter continet humilitatis exercitationem et valde remota est ab invidia. Quare ipsa affectus puritate eadem coope­ ratio commendatur. Ac summam laudem attingit, cum coopera­ tor sibi laborem eligit, alii honorem procurat. Propter commu­ nionem sanctorum, orationes et bona opera nostra omnia coope­ rari possunt omnibus piis incoeptis quae ubique terrarum ten­ ta ntur. Cooperatio formalis seu « intentionalis » meritum actionis principalis communicat, non item materialis, nisi sit conscia et. qua cooperatio, approbata vel intenta. 131. — Superiores religionum solent amicos et benefactores ad societatem meritorum et bonorum operum admittere. Qui illa communicatione donantur iam ad eos ascribuntur pro qui­ bus non pauca sacrificia et suffragia in religione offeruntur, sive ex Superiorum indictione sive ex ultroneis precibus quas reli­ giosi ad mentem Superiorum fundere solent; ac praeterea, ut pe­ culiariter cum religione eoniuncti, modo analogo ei quo ipsi qui in religionem cooptantur, multiplex inde auxilium supernaturale et divinam misericordiam sibi expertare possunt. Cfr. de hae re S. Th. in 1 S. d. 45, q. 2 art. 1; TAMBURINI Ascan., De hire ab­ batum. t. 2, d. 9, quaesit. 3; BUCOERONI, Theol. morS' tom. IV, p. 428, Altera afjUiatio, ubi hoc argumentum fusi1 versat. [129-131.] 92 LIBKR I, TRACT. MI, TIT. HI, CAI*. Ill III. — />t' cooperatione ad inalam actionem. 132. — 1. Stricte formalis cooperatio malitiam actionis prin­ cipalis necessario participat. Quare, si haec est intrinsece mala, ipsa cooperatio numquam licita flet. Perinde (licendum est de for­ mali cooperatione (piam alii immediatam materialem vocant, si solam excipias iniustitiam in bonis materialibus. Etenim, ob ius necessitatis, licet interdum ad talem iniustitiam materialiter, etiam immediate, cooperari. 2. Materialia cooperatio ipsa per se illicita est. Respectu enim agentis opponitur officio correctionis fraternae, (pio malam eius actionem ex caritate impedire aut corripere debemus; ac saepe praeterea conectitur alius effectus honori Dei derogans, vel aliis nocivus seu damnosus. Inde non parva quaestio lit, utrum materialis cooperatio, quando illi­ cita est, solam caritatis virtutem laedat, an etiam diversas alias virtutes quibus, pro casus diversitate, actio principalis opponitur. Ac solam laedi carita­ tem, nisi praeterea peculiare munus geras parentis, indicis, ministri sacramen­ torum, quod tibi curam oppositam imponat. existimavitCard. h’Annib. I. n. 174, quia materialis cooperator nihil in se malum efficiat. Aliter opinatur Sanchez, Decal. 1. 1, c. 7, n. 10. 12, sed is consequenter dicit ad suam de malitia scandali indirecti opinionem quam reiecimus. Alii(cfr. do Prop. 51 Ixnoc. XI. Cardenas, diss. 31. η. 10. 11) eandem conclusionem tenent, quia coniuncta cum actione principali, cooperatio huius malitiam participet. Verum, id negandum «ήΙ, cum nexus non sit intrinsecus sed extrinsecus, ex mala alterius voluntate. Atque admissa hac ratione, ipsa cooperatio intrinsece mala evaderet, ita ut num­ quam excusaretur : quod communissime reicitur. Sunt qui distinguunt in­ iustitiam ab aliis peccatis, quia tunc, praeter rationem impediendi ex cari­ tate peccatum agentis, «adest ratio impediendi damnum tertii qui ius habet ne alter ad eius damnum concurrat ». Sic Bale.-Palm. t. 2. tr. 5, n. 297. Sed. obicit Card. h’Anmb. 1. c., cur iustitia plus quam ceterae virtutes constringat ! Non desunt qui, de sola gravitate peccati solliciti, de specie quaestionem omittunt, quamvis aliter aliae virtutes, aliter sola caritas obli­ gent; vel qui brevissime et satis confuse rem proponunt. Sic Lehmk. I. 786, haec pauca habet : « laesio caritatis non unica, immo saepe ne principalis qui­ dem ratio est cur cooperatio aliqua sit illicita ». Quibus tamen verbis, cum communi sententia, a placito d’Annib. dissentit. Sic breviter dicendum putamus. Haec sola cooperatio hic consideranda venit quae est ponitira, seu per actionem. Haec sola vere concurrit. Ncgatira mere non impedit. Quare, nisi diversam ex officio obligationem habe.'ts, haec solum caritatem laedere potest. 93 COOPERATIO Ab MALUM Ipsa cooperatio positiva materialis non magis quam scandalum est causa per se rei malae. Illud tamen interest inter scandalum et hanc cooperatio­ nem, quod ex nulla physica operatione scandalosi, qua talis, effectio depen­ det. dum, praeter quidem intentionem operantis, huius causalitas assnmitui ad effectionem malam, quae sic active permittitur. Iam vero, variae virtu­ tes inaequalem nobis curam positivam imponunt, ne actio nostra, etiam no­ bis invitis, earum causae seu bono noceat. Itaque cooperatio materialis non vetator praecepto „.? 1. Qui homini parato ad peccandum, seu cuius voluntas iam mala est, occasionem dat peccandi, graviter inde ipsi non nocet. Lugo, lust. et lur., d. 25, n. 235. 2. Per se, seu secluso scandalo, cooperationes remotae quae non sunt removens prohibens, i. e. quae ab alio supplerentur, a gravi peccato excusantur. Sanch., Decal. 1. 1, c. 7, n. 1G. 3. Omnis cooperatio ad grave malum, quae vel proxima est vel, si remota, est removens prohibens, gravi tantum damno excu­ sari potest. Si simul est proxima et removens prohibens, vel malum sequitur gravissimum unius, aut grave plurium seu mul­ torum, cooperatio gravissimo tantum damno excusatur. 4. Ad eripiendum aliquem ab extrema necessitate spirituali. omne damnum ferendum est, dum damnum vitae vel status seu fortunarum non est subeundum ad liberandum proximum a tem­ porali necessitate etiam extrema. Gravis necessitas spiritualis grave incommodum imponit, iis saltem qui positivum oflicium habent bonum curandi, vel nisi necessitas generalis fuerit; tunc ipsum damnum vitae subeundum est. Cf. n. 99. Ad vitandum cuipiam peccatum formale, grave incommodum sufferendum non est. 5. Verum, severius vetamur ne tale malum causemur. Quocirca fit ut eiusdem mali a (pio proximum non debeas cum gravi detri­ mento liberare, non possis esse causa positiva et proxima Q), etiam per accidens nisi damno proprio moraliter extremo excuseris. G. Causae excusantes cooperationem distinguuntur levissimae, leves sed rationabiles, satis graves, (/raves, valde graves, et gravis­ simae. Prodest haec exemplis declarare. Levissimam excusationem affert lucrum ordinarium: haec vix umquam sufficit. Levem sed rationabilem, famulatus, condicio subditi : semper damnosum reputatur ut negare debeas quod ad oflicium pertinere videtur. — Talem inducit quoque lucrum extraordinarium, incom­ modum non vendendi aeque bene res suas. Satis gravis excusatio petitur a timore amittendi bonum fa­ mulatum. bonum clientem, immo lucrum notabile, si agatur de homine tenuis fortunae. x) Quatenus peccati alieni causa esse possimus. (2) Per accidens, i. c. praeter intentionem. [135. 136.] I JII Π· ΪΓ 96 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. Ill, CAP. III Gravis inest in difficultate vera reperiendi alium famulatum, aliud officium ; — in penuria rerum, sive haec praesens tollenda sit, sive formidetur futura ; — in infamia apud unum virum di­ scretum ; — in expulsione secreta e collegio ; — in desertione plurium clientium; — imino in magna indignatione viri, patris, heri. Valde (/ravis demonstratur amissione status seu condicionis civilis; diffamatione apud plures ; — expulsione notoria e colle­ gio; — periculo decidendi notabiliter ex statu. Gravissima habetur cum bonum aequivalens vitae in discri­ mine versatur. Atque observes in universum, graviorem excusationem a damno positivo quam a cessatione lucri proficisci. Quando autem, ad excusandum famulum, rationem postulant quae ad famulatum accedat, debet famulus cooperationem istam declinare quaerendo alium famulatum, nisi ipsa amissio talis fa­ mulatus sufficiens incommodum inducat. 137. — Quaeres, utrum necne illicitam cooperationem in alium iam paratum reicere possis : ut si magistratus, miles ab aliis postulet ut causas indicent, res exsequantur quae, vetante con­ scientia, a te indicari, fieri non possunt ? Petere illicita non licet. Quare catholicus magistratus vel miles formaliter ab alio honeste postulare nequit actionem in se et alii illicitam. Sed simpliciter recusare propriam cooperationem, petere ab illo qui causas vel praeceptas actiones distribuit, ne haec sibi indicanda vel facienda imponat, nemo vetatur. Neque obstat praevisa alterius subrogatio. Qui propriam actionem recu­ sat, futuram illam substitutionem mere permittit. Quare non re­ pugnat ut in regione infideli, christiani famuli pecuniam solvant magistro operum, ne superstitiosa agere vel participare cogantur. Lehmk., I, 820 ; Noldin, Praec. 122. IV. — Corollaria seu Applicationes. Praestat valde, legendo probatos auctores, sibi rectum indi­ cium comparare, ut facilius deinde rasibus variis principia appli­ care possis, perpendendo conexionem cum peccato et huius ratio­ nem, fructum recusatae cooperationis, damnum sustinendum. Quocirca varia adducimus exempla, simul monendo non unam esse de omnibus sententiam. 97 COOPRRATIO MINISTRI SACRI, SOROR CM ('ASUS QUI IPSA HOMINUM CONDICIONE ABDUCUNTUR. .4. 138. — Parochus, minister sacramenti, confessarius, ne vio­ lent secretum, ne infamem reddant, etc. non raro, in publica vel etiam privata sacramenti administratione, sacrilegio cooperari debent. Sicut eidem licite cooperatur sponsa quae matrimonium contrahit cum sponso in statu peccati mortalis versanti. 139. — Cooperatio Sororum religiosarum in hospitiis cli­ nicis. Cum hodie facile occurrant medici-chirurgi qui, in arte sua exercenda, conscio vel inconscio modo peccent contra ius divi­ num naturale, quale a S. Sede declaratur, quaestio gravis mo­ menti de Sororum cooperatione exoritur. Casus potissimum sunt: ministratio morphii, non ad praesentem dolorem leniendum, sed ad abalienationem mentis in mortis agone procurandam: dein di­ recta abortus procuratio et foeticidium. Porro, hospitia quibus Sorores addicuntur triplicis sunt ge­ neris: alia sunt publica: alia privata medicorum: alia ad ipsas Sorores pertinent. In nullo hospitio, ut liquet, Sorores illicitae actioni forma­ liter cooperari possunt; sed materialis cooperatio minus difficulter in hospitiis publicis quam in privatis excusari potest. Ad com­ mune enim religionis bonum et plurimarum animarum salutem refert ut Sorores potius quam feminae laieae aegrotis in publicis nosocomiis ministrent. Quare, excepta formali cooperatione seu exsecutione ipsius illicitae operationis, utputa certo illicita mor­ phii infusione, (piam omnino recusare debent, materialis coope­ ratio, etiam purgandi et disponendi instrumenta, lavandi et prae­ parandi corpus pro operatione, et translatio infirmi in operationis locum, damnari non poterit, secluso scandalo, quod satis com­ mode, v. g. declaratione, removebitur. Si vero agitur de privato medici hospitio, in primis, ante­ quam operam suam et Sororum promittant. Superiores cautiones sumere debent, ne umquam aliquid contra conscientiam Sororum petatur; atque neganda est omnis cooperatio etiam materialis, nisi forte remotissima, ut est ipsa exceptio personae laborantis malo, in cubiculum a Sororibus adornatum. Demum, si ad ipsas Sorores dominium hospitii pertineat, ipsae, in contractu cum medico, cavere debent ne ullus medicus 7 [137-189.] 98 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. Ill, CAP. Ill advocetur vel admittatur qui quidpiain illicitum attentet. Ac so­ lum in casu extraordinario, non praeviso, locus erit tolerandi actionem, in se illicitam medici, et materialiter cooperandi, ad • peiora vitanda mala. Demum in dubio, actu invincibili, Sorores rem conscientiae medici, ceteroquin probi, in quolibet hospitio permittere poSSunt. Si tamen firma ex ipsa medici religione praesumptio hauriri ne­ queat, de casu qui pluries futurus esse praevideatur, pleniorem securitatem sibi postea comparare debebunt. De difficultate quam falsus acatholici aegroti cultus adducere potest cf. infra, 147, 6 et 7. 140. — Coniux, quomodo cum coniuge onanista vel qui voto astringitur carnale commercium habere possit vel adeo debeat, explicatur in tract. De castitate et vitiis oppositis. Cfr. n. 255. 265-268. 141. — Famulus: 1. Ob solam famulatus rationem praestare per se potest obsequia quae a famulis exigi solita sunt et remote ad peccatum concurrunt : puta vestire dominum, sternere equum, aperire innuam concubinae, eiusque lectum praeparare, vinum ap­ ponere domino se inebrianti, parare carnes die vetita, emere ephe­ meridem liberalem aut librum non ita obscenum, etc., immo et comitari herum vel eum rheda vehere ad domum amasiae, vel litteras deferre quas amatorias esse suspicatur. Intolerabile enim foret ut, dum his consuetis officiis fungitur, famulus inquisitio­ nem censoriam de line perageret vel ad heri intentiones respi­ ceret. Attamen ad permittendas actiones posteriores (enumeratas post vocem immo) multi exigunt ut accedat notabilis damni ratio, quae vix aberit. Quam rationem omnes postulant ut ipsam me­ retricem ad herum deducat. N. B. Aurigae publici, cum sine gravissimo incommodo non possint pu­ blice peteuti ollicium detrectaro, nec de ratione itineris solliciti esse soleant, haec facilius praestare possunt. Laudandi sane erunt qui haec industriose vitent. Severius tamen respondendum putamus do iis qui, ultra tines regionis in qua duellum vetatur, ducant eos qui manifesta duelli intentione iter po­ stulant. Non omnis tunc, causa sufficere videtur. 2. Alia praeterea proportionate gravis causa postulatur ut fa­ mulus invitanti vel iubenti domino praestare possit quae propius COOPERATIO CONII CIS, FAMI I.I, MAGISTRAT! S 99 ad peccatum accedunt, ut v. g. snbicere humeros, admovere scalas hero per fenestram ascendenti ad concubinam ; litteras certo ama­ torias deferre ad meretricem; comitari ad duellum; scribere, di­ ctante domino, litteras quae non continent quidem nisi signa ur­ banitatis sed praevidentur turpem amorem aucturae esse; emere imaginem non adeo turpem ut proprie obscena sit seu non talem ut nihil nisi libibini inservire possit. 3. Gravissima causa requiritur, eum postulatur actio quae si­ mul propius ad peccatum accedit et damnum grave innocenti ef­ ficiet, aut ipiae proximam cooperationem continet: v. g. snbicere humeros liero ascendenti ad stuprandam virginem; excubias agere ad defendendum herum si forte, dum est cum amasia. adventantes aemuli eum aggrediantur (SANCII. 1. 1. c. 7, n. 23); deferre lit­ teras (piae turpem invitationem certo continent, ete. 4. Ob nullam causam, fas foret litteras turpes aut turpem in­ vitationem continentes simul scribere et deferre, aut personam nomine alterius invitare ad conveniendum peccati causa, indicato tine pravo. Reticito line pravo, cooperatio per invitationem, ex gravissima causa excusari potest. Non licet itaque servis istis Nigritis, qui vulgo vocantur « boys » oboedire Europaeis (pii iubent ut sibi quaerant concu­ binam ex Nigritis. Secundum dicta n. 3, si in illo congressu decipienda est puella, solus metus mortis excusarit ab invitatione; vel denun­ tiandum fuerit puellae sibi insidias structas esse. 142. — ludex seu magistratus non mere legem exsistentem declarat, sed eam, tamquam Superior, authentice partibus inti­ mat, ita ut latis sententiis lex practice confirmetur et moribus recipiatur. Non sponte sua tamen praecipit, sed iussus lege, of­ ficio coactus, et vehit i mandatorius legislatoris. Summopere prae­ terea interest ut indices catholici et probi in oflicio manere pos­ sint. Itaque indicis ad legem iniquam cooperatio quae non potest nisi demisso ollicio declinari, gravi ratione boni communis postu­ latur. Videnda iam cooperationis obiectum et adiuncta. Seclusa ultronea cooperatione, (piae, quasi formalis, excusari nequit, index numquam directe praecipere potest (piae intrinsecus sint illicita: puta incensum idolo offerendum, cohabitationem cum sponsa illegitima. Si vero agitur de poena imponenda, eadenupie non gravi, solutio ex consideratione praevalentis boni publici re­ [140-142.1 100 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. Ill, CAP. Ill petenda videtur. Quam diu contra legem, sive quia aperte im­ piam, sive quia recentem, omni ratione est enitendum, vel si haee est manifesta voluntas Superiorum Ecclesiae qui obligationes morales definiunt vel declarant, potius officio cedendum erit quam huiusmodi cooperationem iniquae legi praestare licebit; contra, remoto scandalo et spe sublata aliquid proficiendi, ipse multandus innocens non censetur rationabiliter invitus quominus modica pecunia solvenda damnetur. Ceterum, fas quandoque est imme­ diate cooperari ad ininstum damnum in bonis quibus quis renun­ tiare licite potest; et publica utilitas conservandi bonos indices, hanc iuris sui renuntiationem innocenti, ex caritate, necessariam facere potest. Ita v. g. in Belgio, casus esse videtur indicis qui multam irroget sacerdoti qui benedictionem nuptialem ante civi­ lem matrimonii caerimoniam impertiverit. Lehmk. quidem. I. 962, hanc gravem difficultatem movet, innocentem poena afficere, poena dignum declarare, esse intrinsece malum. Noldin autem, De praeceptis, n. 726, putat malitiam istam consenso innocentis tolli posse. Nos ita distinguendum esse arbitramur: — Condemnatio ista nocet innocenti et continet per se improbationem actionis. Quatenus nocet, si agatur de bonis istis quae propter utilitatem publicam directe tolli possunt, sententia non est intrinsece mala. Nota autem improbationis interpretatione communi auferri potest, ita ut mere noscatur esse applicatio litteralis legis quae ad maiora mala vitanda toleranda est. Et tunc iam nihil intrinsece malum in sententia ista demonstratur. Si lex hac ratione iniqua sit, quod contineat usurpationem fori ecclesiastici, in certis regionibus ipsa consuetudo sanctiones saltem positivas istius immunitatis sustulit, sicut a Card. Seer. Status est declaratum, an. 1911. Cfr. Periodica·, t. 6. p. 190. Quare ad naturalem obligationem consulendi honori Ecclesiae tunc re­ spiciendum est. Atque, in casu graviore vel insolito, licentia aut declaratio petita ab Ordinario vel, per Ordinarium, a S. Sede, ma­ gistratum de officio suo certiorem faciet. In hac re causae civiles et causae criminales minorum clericorum, a causis criminalibus Epi­ scoporum distinguendae sunt. De prioribus vel Concordata vel con­ suetudo in pluribus regionibus indicant quid agendum sit; alibi, po­ stulanda licentia non negabitur. De posterioribus causis, utpote gra­ vioribus, res erit mediate vel immediate componenda cum S. Sede. Nec applicando legem divortii, index praecipit aliquid intrin­ sece inhonestum, sed civilem protectionem a matrimonio tollit et • 101 COOPERATIO ICRATORCM, CAVPONÜM partibus facultatem concedit novi matrimonii civilis. In hac re nihil intrinseci * inhonestum cernitur, sed quidpiam quod, pro adiunctis, erit vel non scandalosum et inhibendum vel tolerandum. Ac responsa S. Sedis pro tempore et loco variarunt. Cfr. scripta castitate, n. 286. Dum de legis iniustae applicatione Leiimk. I. 962 severius dicit quam BUCCERONI, Theol. mor., n. 19. 20, prior. II. 921 nota, benignius quam alter, 1. e., casum pronuntiantis divortium solvit. 143. — Dicendo de iudicibus, iam diximus de iuratis, quo­ rum similis est casus, nisi quod hi facilius, negata condemna­ tione, sententiam adversus Ecclesiae iura impedire possint. Non est tamen per se expediens ut reus convictus absolvatur. Quare satius erit ut. ubi opus sit. petita facultate, secundum allegata et probata respondeant. Nec suadendum per se est ut catholici iurati istud munus detrectent, cum periculum sii ne ministri Ec­ clesiae ab inimicis indicentur. N. B. Iurati pro sua conscientia, mere de reatu pronuntiant, respondendo affirmative vel negative ad quaesita proposita a prae­ side curiae. 144. — Caupones: 1. Violandis legibus Ecclesiae favere vel % eas observatu difficiles reddere non possunt; ipsi tamen, rursus, ob mixtos catholicos et acatholicos, pios et impios, sanos et in­ firmiores, magnam hodie difficultatem experiuntur in ministrandis, abstinentiae diebus, cibis lege vetitis, iis solis quibus eosdem pa­ rare permitterentur. Inde non desunt regiones ubi in diversoriis et cauponis generalis legis dispensatio concessa est. Atque, ex­ ceptis locis plane catholicis, ubi oblatio cibi vetiti seandalosa foret, hodie caupones satisfacient officio suo si clientibus omnem commoditatem servandae legis suppeditent, nec variis praetexti­ bus aut etiam minore qualitate esculentorum, rationes augeant cur clientes observationem disciplinae ecclesiasticae ut nimis gra­ vem declinent. In contemptum religionis petitas carnes suppedi­ tare numquam fas est. 2. Choreae occasio sunt multorum peccatorum. Quare excu­ sari nequeunt caupones qui illas inducant vel soli eas retineant. Qui mere, pro more recepto, choreis, ceterum non inhonestis, lo­ cum praebent, culpandi non sunt, saltem graviter. Verum ut ibi agantur choreae istae recentioris generis, quae etiam inter sele[148. 144.] 102 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. Ill, CAP. Ill etas condicione sua personas non leviter carpendae sunt, id nulla­ tenus vel a pastore animarum vel a confessario tolerari potest. 3. Ephemerides fidei et moribus prorsus adversantes, vel ob­ scenas eλ >mere vetantur, etiamsi a multis clientibus deseranturContra, curare debent ut bonae iisdem praesto sint. De aliis ephe’ meridibus, conentur quam minimam occasionem dare legendi quae minus deceant, sive fidem sive mores respicias; malum extenuent quod exstinguere nequeunt. Ipsi ephemeridibus minus bonis clientes non alliciunt, quod nefas foret; sed impediunt ne a clientibus deserantur. Quare id licere potest. 4. Locum ad peccandum praebere postulantibus numquam ita possunt ut in peccatum consentire videantur. Immo notabilis ne­ cessitas, quae sola excusaret, plerumque non habetur. Diversoria (piae huiusmodi personas admittunt saepe quadam infamia no­ tantur, dum alia unde severe excluduntur ipso bono nomine com­ mendantur. Patet tamen inquisitiones non esse faciendas de per­ sonis (piae se tamquam coniuges praesentant. 145. — Artifices ultro conficere nequeunt res quae, sive in se sive attenta regione ubi fiunt, non habent nisi pravum usum: imagines prorsus turpes ac sine usu scientifico, pharmaca abor­ tiva, « condoms » in regione nostra, in regione idololatrica. idola· Huiusmodi enim generalis et spontanea confectio manifestum con­ tinet favorem sine necessitate rei malae praestitum, ita ut nota cooperationis formalis notanda sit. — Quid autem si coactus fa­ cias? Hic res distinguendae sunt et conficientes. Ipsa confectio certarum rerum vix sine peccatojhaberi potest : puta vere obsce­ nam picturam vel photographiai!): haec peragere numquam li­ cebit nisi forte ad gravissimum malum vitandum. Aliarum rerum confectio in se indifferens est, sed usus malus erit. Puta instru­ menta neomalthusianae artis, atque ipsum idolum. Genus mali attendendum est. Quia idololatria Deo gravissime iniuriosa est. conficiendae vel ornandae statuae quae idololatriae destinatur operam praebere plerum pie non licebit, et ex sola gravissima causa huiusmodicooperatio honestari potest. Cfr. Noldin. II. 123.c. Quod ad condoms, in quibusdam regionibus, ut ferunt, eadem ludis puerilibus inserviunt; et modica quantitate, sicut ipsa phar­ maca abortiva, viris qui scientiis medicis student praesto sint oportet. Cooperatio rursus conducti operarii in oflicina est remota. COOPEHATIO ARTIFICUM, OFFICINATORUM 103 nec de peculiari rerum destinatione sollicitus esse debet. Quare, si pauca tantum conficienda sint, operarius qui explicationem quaerere prohibetur, cooperari poterit, ne secus dimittatur ex officina. Si vero magna copia haec in nostris regionibus praepa­ randa sint, tam grave malum commune per haec propagatur, ut operarius qui suam cooperationem aliter detrectare nequeat, sub gravi debeat alium magistrum quaerere, nec possit nisi ad breve tempus in ista officina permanere.— In typographia, singuli opi­ fices de genere tantum typographiae solliciti esse possunt et de­ bent; nec. ubi melior occasio defuerit, prohibentur locare operam ubi obscena quidem vel vere impia non eduntur, libros tamen alios bonos, alios minus bonos typis scribendos habent. Vestes etiam insufficientes ab induentibus illas semper com­ pleri possunt. Quare singularis opificis opera minus difficulter admitti potest. 2. Officinatores seu magistri officinae, eum multis rebus con­ ficiendis praesint et ipsam diffusionem rerum confectarum cu­ rent. numquam administrare possunt confectionem rerum quae vix usum innocuum habere possunt. Namque causa forent mul­ torum peccatorum quae secus non committerentur. Hic etiam tamen ad variam rerum naturam attendendum est. Libri seu ephemerides quae non sunt obscenis rebus addicta, praeter partes minus probandas, innocuas et utiles continere so­ lent. Quare non sunt ponenda inter res quarum usus bonus fere nullus est. Igitur, (piando non agitur de libro obsceno vel vere impio, conductus officinator, propter gravem causam, v. g. si secus privaretur sufficienti operum copia, opus minus bonum imprimere permittitur, nisi, quia notus ut valde catholicus, eius cooperatio scandalosa foret. Talem tamen librum formaliter edere non po­ terit, cum editor diffusionem curare debeat, ita ut eius cooperatio pro formali habenda sit. Qui proprio marte inveniunt et conficiunt inhonestas vel minus honestas restes muliebres, a gravi peccato excusari nequeunt. Con­ tra. mediocris aut gravis rausa excusabit eos (pii tales postulan­ tibus adornant: mediocris causa sufficiet si vestes paulo liberiores sint; gravior causa requiretur si notabiliter inhonestae fuerint. Verum hodie gravius conscientia oneratur officinatorum (pii non aliis (piam minus honestis vestibus iam confectis amplas suas hi­ bernas instruunt. Etenim, cum minore pretio veneant quam vestes ad lubitum clientis adornatae, a mulieribus obscurioris [H5.1 104 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. Ill, CAI’. Ill loci emuntur, ita ut vestitus minus pudicus mulierum et puel­ larum plebeiarum istis officinatoribus saltem ex parte impu­ tandus sit. Mediocris causa sufficere videtur, secluso scandalo, ut mini­ stro haeretico vel schismatico vestes conficias, non stricte sacras, quibus usurpata eius dignitas dignoscitur, ut si episcopo ianseniano praepares habitum violaceum episcoporum. Ad vitandam necessitatem quasi extremam, Lehmk. 1. <815, permittit ut conficiantur emblemata francomurar iorum seu sectae damnatae, quia superstitionem in se non contineant et a secta­ riis tantum ad pravos fines diriguntur. Et valde gravem excu­ sationem sufficere nobis videtur, secluso speciali scandalo ex qua­ litate conficientis. Nullam superstitionem exercet qui. in parandis cibis, ea vitat quibus alii superstitiose abstinendum putant. Quare haec petenti ob levissimam causam annuere fas est. Et qui sponte nuntiet a se confectam caocaticam (cioccolata) puram elementis quae ludaei admixta nolunt, hodie omnibus videbitur lucrari velle, non autem iudaicam sectam approbare. Mediocris igitur causa, v. g. notabile incrementum lucri, istam cooperationem excusabit. (Oportet tamen ut ipse ritus nullo titulo honorifico decoretur.) 146. —‘Mercator, inter conficientem et utentem, medium lo­ cum tenet. Eius cooperatio est magis propinqua ; praeterea, qui venales res proponit (saltem ultro) eas commendare videtur et ipso lucri studio stimulatur ut emptores quaerat. Quare eius coo­ peratio magis ad formalem accedit et est ipsi spiritualité!' pericu­ losa. Rursus tamen mercator praesupponit conficientem, ita ut res conficiens interdum, sua actione, necessitatem pariat cui mer­ cator obtemperat dum res illas venales habet. Inde simili modo scriptores de artificibus et de mercatoribus loquuntur, ita tamen ut paulo benignius cooperationem mercato­ rum aestiment. Hinc statuuntur sequentes normae : 1. Moraliter numquam vendere licet quae non habent nisi pravum usum. Eum tamen excusant qui. in casu speciali, gravis­ sima compulsus necessitate vitandae mortis fecerit. 2. Res quae ingenti periculo abusus sunt obnoxiae regulariter vendi nequeunt nisi bonus usus futurus moraliter constet. Sic pleraque venena, iis tamen exceptis quae, quia frequentem usum bonum habent, iam omnibus offerri consueverunt. 105 CoopEHA I l<> MERCATORI Ji, VENDITORI M 3. Impune. veneunt res indifferentes quibus pl ures bene utun­ tur quamvis plurimi abutantur: aleae, fuci, gladii, selopeta, aleoholum, (piam diu intentio abusionis non constet. Ordo enim ad peccatum est remotus; et negotia ista impediri nequeunt. Si vero de abusu moraliter constet, ratio proportionate gra­ vis, ex prudenter spectatis principiis aestimanda, addi debet. Unde si abusus iit ad cultum idololatricum, urgentissime causa postulatur; gravior pariter requiritur, si innocens damnum iniustum passurus est; immo proxima cooperatio quae simul neces­ saria sit ad effectum, sola gravissima causa excusatur. Quare oc­ cisuro hominem gladium vendere non possis nisi ad vitandum malum morti aequivalens. Cfr. S. Alph. 1. 3, n. 571, ubi corrigit (piod 1. 2, n. 66, severius scripserat. Liectne, absolute seu sine condicione, vendere bonas merces, v. g. vi­ num purum alteri qui eas subinde, kuo nomine, vendet adulterata * ? S. Alph. 1. 2, n. 69 id non permittit nisi ob metum mortis aut infamiae; alii, v. g. Lehmk. I, 832, gravem causam exigunt, dum alii, melius, mediocri eunt contenti. Valde remota est vendentis cooperatio; publicum scandalum nul­ lum est; et cooperatio frustra negatur. Immo, ex usu, deminuto pretio, etc. saepe dubia erit ipsa iniustitia adulterantis. Gravissima tamen causa requi­ retur si adulteratio nociva fuerit et proin publico bono notabiliter damnosa. De vendendis restibus sen ornatibus parum modestis mulie­ rum, recurrunt dicta de confectione, n. 145. Specialis difficultas est de libris et ephemeridibus. Bibliopolis catholicis facultas Iit ut selectis personis libros proliibitos pro­ curent quibus in studiis vel professione iuventur. Promiscue au­ tem illos libros venales habere iisdem non licet. De ephemeridibus haec peculiariter observanda sunt :a) Spon­ tanea venditio ephemeridum quae lidei vel moribus adversantur infert proximam cooperationem ad non pauca peccata. Quare, etiam (piando formalis commendatio vitatur, id tolerari nequit nisi ob gravissimam egestatis causam et ad breve tempus, b) Longe minus gravis est cooperatio illius (pii, exclusis obscenis et valde impiis, venales habet ephemerides varii generis. Eius opera indi­ recte utilis esse potest, si ephemerides parum Christianas minus commendat vel exponit (piam alius (pii eius loco tales venderet. Quare, remoto scandalo, id in certis adiunctis, simpliciter per­ mitti possit, c) Fit interdum ut ab administratione publica vel generali redimatur ius seu monopolium vendendi ephemerides in « stationibus » viarum ferrearum vel plateis, ea lege ut aeque [1-16.] 106 LIBER I, TRACT. HI, TIT. Ill, CAP. Ill vendantur ephemerides omnium partium politicarum. Venalis ista distributio ephemeridum comparari potest cum distributione om­ nium litterarum, ephemeridum et librorum (piae fit per oflicia postalia. Nihil itaque prohibet quin catholicus vir vel catholica so­ cietas, tale ius sibi acquirat. Nullum scandalum coniventiae cum malo dabitur; atque indirecte occasio habebitur non pauca im­ pediendi mala. B. — Casus de variis obiectis. 147. — Cooperatio ad falsum cultum. Hodierna adiuncta nos monent sedulo removendum esse periculum cuiuspiam indifferentismi (pii varias religiones fere aequali modo honorat vel ne­ glegit; simul tamen, iinmo magis, debellandam esse irreligionem, (piae sane peior est et magis falsa (piam cultus erroneus. Prae­ terea. in plerisque saltem locis, professio cultus falsi minus quam olim cultum catholicum directe offendit. Denique, in mixtis nostris societatibus, materialis cooperatio minus censetur esse favor prae­ stitus sectae falsae. 1. Itaque haec regula generalis de ista cooperatione statui potest, ut sat facile licita dicatur, seclusa positiva legis prohibi­ tione. (piando nullum sapit indifferentismum, sed cum aversione a secta falsa componi potest, nullum coopérant! periculum creat, et scandalum abest vel gravi incommodo excusatur. 2. Operam dare exstruendo templo acatholico, sive pagano, sive mahnmetano, sive iudaeo, sive haeretico, numquam licebit si pe­ tatur in contemptum religionis catholicae, aut si habeatur tam­ ipiam signum protestativum falsi cultus. Qua ratione explicari debent decreta severissima data, ex auctoritate N. Officii, a S. ( '. Prop. Fid., v. g. 8 ian. 1851, de cooperatione ad aedificanda templa idolorum. Cf. Ball.-Palm. t. 2, tr. 5, n. 300. Quamquam gravior necessitas adesse debet ut excuseris a cooperatione ad templum paganum quam ad ipsam «moscheam» propter maiorem distantiam a vero cultu. Cooperari autem exstruendo templo quod, legibus permissum, in nullam catholicae religionis offensionem erigitur, simplices opi­ fices conducti ex ipsa condicione sua possunt. Operum autem re­ demptores (entrepreneurs, appellatori. intraprenditori) quatenus •nere exsequuntur exemplar architecti, difficilius quam opifices, acilius (piam architecti excusabuntur. Chi mos diversus iam non COOPEKATH» ΛΙ> FALSUM CULTI M 107 invaluerit, propter solum damnum satis grave redemptor operis excusari posse videtur: obstat scandalum indifferentismi. Damnum autem omnino grave exigendum est, ut excuses architectum : is enim splendorem addit et sic favet cultui falso. Mitius tamen responderim, si potius, contra irreligionem, divino cultui sub com­ muni ratione favere videatur. A scandalo tamen indifferentismi cavendum est. Quia extractiones templorum haereticorum in Urbe special i in scandalosae censebantur, Instructio Card. Vicarii 12 ini. 1878, peccati mortalis reos declaravit architectos, conductores, opificum dominos, « qui curam et operam suscipiunt ad exstruendum et ornandum aliquod templum protestantiuiu ». 3. Pecuniam conferre ad aedificationem templi non est in­ trinsece illicitum, quia ipsa aedificatio nondum est exercitium falsi cultus, neque contributio approbationem erroris necessario continet. Si tamen immediate iuvet ipsum consilium aedificandi templum, ut ait Noldin. Praec. n. 122, « in se continet externum consensum cum intentione prava haereticorum vel infidelium atque externum favore haeresi vel idololatriae praestitum ». Nota tamen illa vel protestatione vel ipsis adiunctis tolli potest, ut si catholici possint hac ratione se liberare a simultaneitate.— de se scandalosa, — qua unam ecclesiam eum hacterodoxis com­ munem habere coguntur. Cf. N. Paeii. 1822. Seclusis huiusmodi circumstantiis, satius est id vitare quantum copia habetur, ac pecuniam potius hospitio vel profano bono protestandum offerre. Ubi contributio vitari nequeat, gravi incommodo excusabitur, si ex communi interpretatione nullus favor censetur cultui haere­ tico datus, sed mere significata est benevolentia. Sic etiam toleratur ut deputati catholici subsidia rata ha­ beant quae ex aerario variis sectis solvi consueverunt : haec con­ cedunt non acatholicis qua talibus sed concivibus, et ad vitandum grave damnum religionis catholicae. Leiimk. I. 818. 4. Vendere supellectilem indifferentem ad ornandum templum acatholieum (scamna, sedes, mensam, lampades) ita remota est cooperatio ut excusatio lucri inde percipiendi sulliciat. Gravior causa requiritur ad res huiusmodi apposite pro illo templo con­ ficiendas. quia haec formalem cultus exercitationem iuvant : et quo magis immediate ritui acatholico inserviant, eo gravior rausa requiritur. Cf. Noldin, Praec. n. 122. Hodie nihilominus permit [U7.] 108 LIBER I. TRACT. HI, TIT. Ill, CAP. HI tunt ut simpliciter, propter lucrum inde percipiendum, agnus im­ molandus ludaeis vendatur: cooperatio ista valde remota est (x). Sed gravis causa requiritur ut restes sacrae ipsis vendi possint, et vix ad gravissima damna avertenda licuerit vestes sacras ven­ dere quae signa superstitiosa contineant. Simpliciter autem licebit libros nostros liturgicos acatbolicis qui illos adhibent pretio ven­ dere, cum haec simul nostram fidem commendent. 5. Pulsare oampanam non est ritum exercere, sed est vel formaliter ad sacram caeremoniam invitare aut futurae caeremoniae signum dare. I bi. ex adiunctis, videatur esse invitatio, haec est intrinsece illicita ; si vero, ut per se intelligenda est. pro mero nuntio habebitur, haec materialis sed satis propinqua cooperatio ex valde gravi causa licebit. Lehmk. 1.812; Noldin, Praec. 120. Ut pro sollemnitate profana, v. g. in signum laetitiae pro victoria patria, campanae catholicae et aeatholieae etiam ex condicto simul pulsentur, nihil obstat; sed ne scandalum indifterentismi detur, non est probandum ut statuta hora omnes in hunc finem pulsentur ut fidelibus simul et acatbolicis signum dent functionis sacrae, (’f. Lehmk. I, 812. 6. Praeparare res exercendo ritui superstitioso vel acatbolico necessarias, v. g. mensam sternere et ibi res apponere quae mi­ nistro usui veniunt ad assistendum aegroto, est propinquam exer­ cere cooperationem, materialem tamen, quae gravi causa excusa­ bitur. Ambiguitas autem intentionis, si qua aderit, *protestationi tollenda erit. ('f. Lehmk. I, 811. 7. Ministrum «catholicum formaliter invitare ut ministerium suum exerceat apud moribundum, est ab ipso formaliter petere actionem illicitam, quod nefas est. (’f. Λ’. Ο/Λ 15 mart. 1848 apud Lehmk. I, 810. Mere illum monere esse ibi aegrotum suae sectae, non est nisi praestare cooperationem materialem, quae ex gravi omnino causa licita erit. Hoc facere poterunt v. g. laici carceribus vel nosocomiis praepositi. Attenta earum qualitate, ne id per se faciant Sorores. 8. Organa pulsare ad cantum ritualem, vix non videtur esse cooperatio formalis. Quare solum ex valde gravi necessitate, proxima ista cooperatio admitti potest. Sed paulo facilius excii-i i1) Verum casus satis diversi sunt laici viri qui ludaei* aliqurm cx agnis vendat qui in variis locis venales prostant, et viri ecclesiastici qui sacerdoti schismatico farinam vendat, expresse ad confie endas hostias pro missa postulatam et quam nemo alius vendere possit. Valde gravis < ausi, pra-sertim ordinis public , sola istam cooperationem excusare posse videtur. COOPEKATIO AD FALSUM Ct'LTI M, At» MASSOXICAM SECTAM 109 sabitur qui in concentu quodam partem suam musicam aliquo instrumento exsequi cogitur. Ac diversus est casus concentus qui ob rationem profanam, v. g. honorandi principem, celebrandi vi­ ctoriam. inter sacrum ponat ur. Hoc in hniusmodi adiunctis passim, per se, licebit. 9. I t in ipso templo haeretico, catholici assistentes simul cum acatholicis sacrum canticum gratiarum actionis cantent, v. g. Te Deum,in signum laetitiae communis potius quam ad sacram functionem paragendam, id non videtur licere nisi ad scandalum vitandum: ne affectu patrio destituti videantur. Si potius ut res sacra consideretur, magis abstinendum erit ab ista communica tione, quae tamen nondum est intrinsece illicita. Quare procuramtum est. quantum copia dabitur, ut hniusmodi demonstrationes sepa rati m fiant a catholicis et ab acatholicis. 10. Cum minister haereticus preces ante vel post mensam re­ citat. ei respondere nefas erit si eas recitet qua minister haere­ ticus. Si qua senior vir sacris deditus, ubi mos terat id commit­ tendi antiquiori, res non videtur prohibenda, eum nulla tunc auctoritas ei (pia ministro addatur. Deficiente more, reverenter abstineamus. In navibus Angliao, debet navarchus, ex officio, die dominica preces libro dicto « Prayer Hook » desumptas in communi recitare. Dummodo preces seligat errore vacuas, navarchus catholicus partes istas explere posse vi­ detur. Officio cui astrictus est eius actio explicatio·, et demonstratio reli­ giosa hodie potius optanda est. 11. Si in regione acatholica, iuramentum praestandum est tan­ gendo biblia sacra ab haereticis edita vel conversa, nec copia est adhibendi editionem catholicam, res illicita non videtur, cum per se sit manifestum haec non adhiberi nisi quatenus verbum Dei contineant, non autem, quatenus editioni catholicae non perfecte conformia sint. Si fieri potest, haec mens declaretur, (’f. Lehmk. I. 552 nota. — De cooperatione ad cultum falsum, utiliter le­ guntur Sanchez, Dec. 1. 2, <·. 9. η. 7; Laymann, 1. 2. tr. 3, e. 13-, Lugo, De Fide, <1. 14, s. 5; d. 22, s. 1. n. 10. 11; Lehmk. I, SOO823; Noldin, Praec. 122. 148.— De aedibus francomurariorum exstruendis valent dicta de templis. Magis remote cum inalo usu coniunctae sunt quam sacra haereticorum aedificia. Cf. Lehmk. I. 816. Rursus tamen catholicae fidei et religioni magis actu secta infensa esse solet [U8.] 110 I.IBBR I, TRACT. HI, TIT. Ill, CAP. Ill quam secta acatholica, praesertim antiqua. Quare peius est eorum impietatem quam falsam horum pietatem fovere. Perinde dicendum est de favore, praestito societatibus socia­ listarum, quales vulgo noti sunt. Quocirca his pecuniam procu­ rare ut sibi proprias aedes habere queant, id a reatu obiective gravi excusari nequit. Non est tamen intrinsece illicitum, sed ob proportionatani rausam licebit conferre pecuniam societati socialistarum cuius immediatus tinis honestus sit. Noldin, Praec. 122. 149. — Cooperatio ad politicas partes in vita publica. — Breviter, hac occasione, dicemus de ofiicio eorum qui i lira politica participant. Caritas et pietas in patriam obligant cives ut quantum rei publicae intersit politica sua iura exerceant. Quare: I. De iure suffragii. (’um obligatio ferendi suffragii non sit ex suscepto ofiicio, peccatum omittentis suffragium commutativae iustitiae numquam adversabitur. Damnosa tamen vel magni boni privativa omissio, vel scandalosum exemplum socordiae, erunt pec­ cata (piorum gravitas ex probabilitate, vel gravitate damni, com­ paratis cum incommodis ferendi suffragii dimetienda erit. Practice: a) Ubi probus ac pius candidatus pravo opponitur, abstinere suffragio sine causa, non videtur, in praesentibus ad­ junctis, regulariter a peccato levi excusari posse. Ubi ex omisso suffragio fata electionis variatura non praevideantur, de se non erit grave, suffragio abstinere. Si grave privatum damnum for­ tunarum. valetudinis, etc. ex dato suffragio serio timetur, raris­ sima erit gravis obligatio positiva concurrendi. 6) Suffragio positivo concurrere in eligendum indignum, qua talem, seu ex mala intentione, ipsi commutativae iustitiae adver­ satur. cum societas ius strictum habeat ne ab indignis regatur. Seclusa hac intentione, grave id erit, si suffragium notabiliter influere videatur in sat proximum gravis mali periculum. Res tamen non videtur intrinsece illicita: omnes eliguntur ut rem pu­ blicam bene administrent. Quare ratio proportionate gravis quem­ piam ab omni vel saltem a gravi peccato, excusare poterit. Itaque per se non licet suffragia dare candidato qui prava principia profiteatur.— Ubi copia optandi pro alio non habetur, suffragium ei dare fas est cuius electione peiora mala removeantur, saltem si suffragium utiliter in hunc finem feratur. — Verum, oportet ut significatio istius suffragii appareat, sive aperta de- COOPERATIO Λ1> POLITICAS PARTES, Al> NEGOTIATIONES Jll claratione, sive ex eo quod in priore scrutinio suffragareris viro probo atque catholico. Sub usurpatore constituti cives, non in huius favorem sed propter bonum commune, politicis iuribus uti non raro debebunt. 150. — II. ])e electis deputatis, «) Ipsi bonum publicum ex officio procurandum habent. Quare, etiam abstinendo, commutativam iustitiam violare possunt. Legi pravae cooperari non possunt nisi quatenus minus mala sit quam illa quae secus rogaretur: puta legem quae, sanciendo divortium, priorem de divortio legem ex parte corrigit. Scandalum erit per declarationem removendum. />) Qui solus capax videtur, munera publica declinare ve­ tatur. Quare, « (pii idoneus est et communibus votis expetitur, nisi probabilem habeat rationem cessandi, tenetur electioni acquiescere, dum aliter nequeat consuli bono publico ». Ball-Palm. Opus theol. t. 4, tr. 9, n. 640, 7. 151. — De actionariis societatum. 1. Societati quae finem illicitum persequitur, utputa edendi pravam ephemeridem, per pecuniam favere nefas est. Quare moraliter numquam, in huiusmodi constituenda societate partem habere possis. Sed, secluso scandalo et prava intentione, causa proportionate adesse poterit emendi « actiones » societatis iam constitutae. Immo hoc medium esse potest supprimendi malum. — Qui autem « actiones » seu titulos iam possideat vel haereditate acquisierit, cum earum de­ structio vel alienatio nihil prosit, videtur eas servare posse aut etiam vendere alii viro honesto ac prudenti a quo abusio timenda non sit. Cf. scripta ab 111. D. WAFFELAEBT, De Cooper. - Nour. Iter. Théol. t. 13, p. 366 sq., ubi plures alii casus proponuntur. 2. Si vero linis sit honestus vel indifferens, sed illicita media interdum adhibeantur, rationes facilius adesse possunt, cur in huiusmodi societatibus maneas, cum animo mala pro viribus tollendi. 11 ac ratione excusari quoque possunt opifices qui societatibus « socialistarum » nomen sine gravibus, immo sine gravissimis incommodis recusare nequeunt, praesertim si soli fines oeconomici expresse intendantur. Accepta autem pecunia non est restituenda, nisi contra cominutativam iustitiam damnose peccatum fuerit. [119-151.] ' I J I i I t| *1 j 1 ' ] j J j j 1 j Ί 112 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. Ill, CAP. Ill 3. Omnibus autem societatis actionariis sua ofticia valde inculcanda sunt, ne onera detrectent dum lucrum percipere cupiunt. Porro, non raro, in societate industrial!, suprema potestas competit coetui generali act iona riorum, quotannis cogendo, et in quo, communibus suffragiis, mandatarii eliguntur qui vocantur administratores, quia negotiationem ipsi exercere censentur. Ac facultas est actionariis ut per alium actionarium in isto coetu repraesententur, vel suas « actiones » cum aliis coniungant, si definitus « actionum » numerus necessarius fuerit ad ferendum suffragium. His itaque positis : a) Quod ad ipsam societatem seu alios socios, ius actiona· riorum est prieilegium, quo, incolumi saltem iustitia commutativa, non uti possunt. />) Verum graviore obligatione tenentur quod ad extraneos et operarios. Id enim edicere debent ut honeste pro ipsis res ge­ ratur. Quare ab ipsis constituendi sunt administratores probi et honesti, (pii in legibus moralibus servandis curam operamque ponant; et quotannis in rationem qua res gestae sint inquirere debent. Sin minus, secundum regulas de cooperatione ad iniustitiam, ipsis merito imputabuntur praevisa mala, iniustitiae (piae, praesentes se sistendo, impedivissent. Qui sive positivo suffragio, sive ipso silentio, sive absentia a conventu, res iniustas explicite vel implicite proba rit, iniuriae, (pia mandans, reus erit. Solutio tamen minus obvia est, cum propter alias qualitates praeficiendus videtur administrator (pii simul iniustitiae com­ mittet, (piae in conventu annuo nulla suffragatione impediri po­ terunt. Qui sub alio respectu talem elegerint, honestum man­ datum ei dederunt unde ipse abutitur; simul tamen ei contule­ runt facultatem abutendi. Haec cooperatio, proportion» ta causa excusari poterit. Practice ergo, pro gravi vel levi efficacia quam in his coe­ tibus ex numero « actionum » habent, gravi vel levi obligatione caritatis aut iustitiae aetionarii tenentur ut per se vel per ido­ neum procuratorem coetibus intersint et officia sua impicant, nisi tales fuerint administratores quibus plane fidere possint. Ac saepe paucorum exemplo alii trahuntur, ita ut excusatio inuti­ litatis non facile admittenda sit. Cf. Lugo. lust, et lur. d. 19. n. G8. Ac si forte, propter diversum usum nihil examinandi, nihil interrogandi, quidquam in coetibus istis obtinere, immo proponere, 113 COOPERATIO AI> THEATRA sit valde difficile et molestum: ut ipse usus iste mutetur, probi actionarii conari debent. 152. — In genere luxuriae. Iam plura diximus ubi de scan­ dalo *(t de cooperatione famulorum et artificum agebamus. Haec dicenda supersunt. De theatrorum spectaculis. «) Hodierna theatra bonos mores bifariam corrumpere solent. Fabulae enim ibi recitatae audientes assuefaciunt ad amores liberos, adulteria, divortia, sive haec pro­ bentur, sive haec tamquam quidpiam obvium et naturae consen­ taneum repraesententur; et immodestis vestibus et gestibus libi­ dinem excitant. Horum pravus effectus est magis immediatus; directa vel indirecta impugnatio doctrinalis corruptionem generat magis profundam. Haec nuptis aeque ac non nuptis est damnosa, dum libidinosa excitatio minus gravis est in statu coniugii (piam apud caelibes. Denique qui theatra frequentant, occasiones ibi peccati reperiunt sive propter ludentes sive propter alios as­ sistentes. Sicut choreae ergo, ita theatra, quantum decentia status sinit, vere catholicis potius fugienda sunt. b) Componentes fabulas parum honestas graviter peccant, nec excusari possunt. Nec ullatenus excusandus videtur qui solus obscena dicere vel canere non detrectet, cum ita haec proferre cogatur ut per haec indecora risus vel plausus cieat: cooperatio ista est formalis. Qui ipse nullam lasciviam provocandam habet, per breve tempus excusari poterit si ob gravissimum incom­ modum, in his exhibitionibus partem habeat. Facilius excusari poterit qui in choro vel musico concentu quidpiam agendum habeat. Ut ait Gén. I, 242, ipse sensus communis horum coope­ rationem benignius aestimare solet. Quare, ubi res non fiunt extraordinarie scandalosae. « non videntur a bona fide deturbandi (pii talem cooperationem sibi licitam putant ad maius lucrum fa­ ciendum, famam acquirendam, etc. » (Gén. 1. c.). c) Qui sua praesentia nullum speciale scandalum dant, nisi sibi proximam adeant occasionem peccati, de gravi peccato non sunt arguendi. Dehortandi quidem sunt, maxime iuvenes. ab as­ sidua theatri frequentatione. Levis aestimatur cooperatio illius qui ius Spectaculi videndi pecunia interdum redimit. Gravior fit pro maiore actuum fre­ quentia. Et severius indicant eum qui annuam subscriptionem 8 [152.] 114 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. Ill, CAP. HI solvit. Is enim, sic aiunt, omnes exhibitiones, etiam turpes, pro­ bare et adiuvare censetur. Verum alia subest interpretatio, si pro assiduitate sua, per annuam subscriptionem propriae pecuniae parcit. Quare res aestimanda est ex theatri nomine vel fama. Et cum, denegata subscriptione, theatrum moraliter eadem fortuna uteretur, pari ratione et assiduitas et subscriptio damnandae sunt vel, saltem a gravi, excusari possunt. d) Perinde dicendum de circorum ludis, qui non raro magis quam theatrorum fabulae libidinem excitant, et de « cincmatogra· phicifi » exhibitionibus. e) Ad vitandam marito periculosam societatem, pia uxor. — nisi res nimis indecens sit,— marito comitem se adiungere ne dubitet. 153. — Cooperatio ad prava scripta. 1. Numquam scribere licet quae mala, inhonesta sunt. — 2. Ut in ephemeridibus non bonis narrationes indifferenter inseras, gravis ratio te excusabit ; gravis ratio requiritur, ne cooperatio catholici sit scandalosa. Si autem propter elegantiam sermonis, tua cooperatio diffusionem ephemeridis augeat, gravissima causa excusans postulatur, et co­ natus faciendus est ad necessitatem istam removendam. — 3. Qui nuntios mercatorios inserat, damno quod nuntii omissio afferret excusatur. Sane, magni momenti est pro ephemeride ut multos nuntios colligat; sed voluntas et utilitas insertionis posteriores esse solent ipsi iam factae ephemeridis diffusioni, ita ut omissio cuiuspiam nuntii prosperitatem ephemeridis parum afficiat. Prae­ terea, notarii et alii qui auctiones publicas moderantur, quasi ex contractu curare debent ut venditiones ubique nuntientur. Verum, bene de fide catholica merentur qui per ephemerides sive bonas sive etiam indifferentis argumenti talem nuntiorum diffusionem procuraverint, ut nuntios in pravis foliis inserere minus utile vel necessarium fiat. — 4. Praeter positivas legis prohibitiones in emptione, lectione ephemeridum non bonarum, cavere unus­ quisque debet : a propriae animae detrimento, quod ex habituali potissimum lectione nasci solet, a cooperatione, quae per se levis est. et a scandalo. Non raro, ubi causa fuerit haec folia legendi, expedit ut vir catholicus, maxime sacerdos, per aliam personam, magis obscuram, ea sibi comparet. N. B. De typographie et venditoribus, supra actum est. 1 15 COOJ'EKATfO AD PRAVA «CRIPTA. HTMMARH Μ SUMMARIUM. 154. — $ 1. I. De bonis spiritualibus procurandi . * Propria salus .spirituali . * a nemine neglegi potent sine peccato, quod tamen, accusando alia peccata, iam implicite accusatur ab eo qui non vult formaliter salutem suam ]>erdeie. Numquam autem, ad ullum bonum consequendum vel alii procurandum, venialiter peccare licet. Et in proxima graviter peccandi occasione manere propter aliorum singulorum vel communitatis utilitatem aut necessitatem nomo per se debet. Urgente tamen extrema proximi necessitate spirituali, contidi potest maiore gratia qua proxima occasio in remotam convertatur. Propter honestas causas, non peccabit qui spirituale bonum quod probabi­ lius sit maius omittat; quid autem melius sit ex variis considerationibus aestimandum est. Proximo in extrema spirituali necessitate versanti etiam eum certo sitae periculo succurrendum est, dummodo aeque certa sit spes illum iuvandi, nec gravius malum indo, v. g. communitati vel Ecclesiae, immineat. — Gravem necessitatem communem, i. e. generalem, extremae singulari aequi­ peraro solent. In gravi autem spirituali proximi particularis necessitate grave incommodum ab eo solo sufferendum est qui alienam salutem ex ofticio curare debet. II. De. bonis corporalibus et temporalibus procurandis, a) Principia ante oculos habenda. Caritas non obligat cum gravi incommodo; ac proin. ex­ cepta necessitate moralitor extrema, temporali proximi indigentiae cum no­ tabili incommodo proprio succurrere non debemus. — Quidquid sine peccato contra caritatem ad nos, propriae incolumitati corporali aut temporali ne­ gare possumus, id quoque proximo non dare nobis licet. — Publicam causam privatae, etiam eoniunctorum, anteponere fas est : id publica auctoritas etiam exigere potest. Sdholion. Cum gravi detrimento salutem corporalem propriam, sine causa neglegere, per se grave est ; sed magno dispendio vel longa cura, aut extraordinario remedio ad valetudinem recuperandam uti non debemus. b) De eleemosyna. Strictiore sensu est laryitio boni temporalis exteriori * ad finem temporalem ; pleniore vero sensu, est eiusdem boni temporalis donatio ad fines sire temporales sire spirituales ; plenissimo demum sensu est communicatio omnis boni et talenti rei facultatis ad lerandas cuiuslibet rationis necessitates facta. Bona materialia distinguuntur alia necessaria, sive respectu vitae pro­ priae cuiuspiam et suorum, sive respectu status seu condicionis, idque sim­ pliciter vel attendendo ad decentiam status ; alia relative superflua. Extreme vel quasi-oxtreme indigenti sub gravi succurrere debemus ; idque etiam ex bonis aliquo modo statui necessariis, si tamen modica pecuniae vis, quae sola in temporali alius privati inopia contribuenda est. largienti ad statum necessaria fieri possit. In gravi proximi necessitate temporali, gravis obligatio ita manet ut tamen optionem diversi boni operis non tollat. [154.] 116 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. Ill, CAI’. Ill In commun i demum necessitate materiali gravis obligatio, hodie praesertim, non probatur. Qui superflua habeat, eleemosynas interdum facere sub ve­ niali debet. Inquirere pauperes maxime laudabile est, sed per se non est praeceptum. Quantitas eleemosynae praeceptae magis usibus piorum quam mathematica aestimatione reperitur. luvat ratam quandam redituum partem eleemosynis destinare. Eleemosynae moderatae ex bonis communibus vel mariti permittuntur uxori: et etiam, sed cautius, fidelibus famulis. Tutores et curatores personam protectam supplent vel iuvant; praelati eleemosynas pro communitate largiuntur. Verum hodie colendae sunt eleemosynae prudentioris rationis quain pe­ cunia triviali pauperi data ; et maxime spiritualibus indigentiis opitulandum est. Praeterea, pro eleemosyna locali vel regionali, successit hodie nationalis vel internationalis : quod non sinit nos olim admissas normas de ele­ emosynarum quantitate simpliciter confirmare. $ 2. I. De fraterna adhortatione et correptione. 1. Pia hortatio, sive mere instructiva, sive suasiva, sive instiget, sive factum approbet, ut optimus sti­ mulus ad bene operandum commendanda est.— 2. Correctio autem fraterna, i. e. privata monitio quae, proximum, ex caritate, a peccato revocare conatur, secluso gravi incommodo, caritate imponitur: sub gravi, cum mortale pec­ catum sic vitari potest; sub levi, si facillime possis, cum de peccato veniali agitur. Superior tamen sub gravi impedire debet ne nervus disciplinae etiam in rebus minoribus relaxetur. Si peccatum ignorantia invincibili excusetur, obligatio pendet ab oftlcio docendi, quod magis proprium est Superiorum, alios tamen pro damno vitando sive ignoranti sive aliis quoque urget. Obligationis titulun est caritas in privatis, pietas in parentibus, religio vel quasi-pietas et interdum institia in Superioribus et Praelatis ; condicione» vero colliguntur, comparata, cum corrigentis incommodo, correptionis ne­ cessitate, effectus probabilitate, ita ut in dubio excuseris. Solus Superior indagare debet, idque discrete. Gravis obligatio rara erit in privatis; et scrupulosi facienda correctione regulariter excusantur. Etsi per se primo privatim facienda sit, variae rationes permittunt ut statim ad operam Su­ perioris recurratur, nisi ipsum caritatis bonum obstiterit. II. Denuntiatio esse potest evangelica, seu Superiori ut patri: et bonum ipsius delinquentis pro fine habet ; canonica, seu Superiori ut Pracsidi com­ munitatis, ad hanc tuendam vel ad innocentem protegendum ; iudicialie, ut vindici publicae securitatis. Judicialis per m licita est ; canonica, ut extensio fraternae correctionis, et evangelica, quae huius correctionis est modus, normis fraternae correctionis reguntur. Evangelica denuntiatio solam poenam medicinalem permittit ; canonica locum dat sanctionibus quae bonum com­ mune vel innocentis tueantur; judicialis vindictam publicam inducit. Nisi conversio denuntiationis cvangolicae in canonicam vel judicialem obtineri aut praecipi possit, Superior per ne generali commissi secreti lege canonice vel iudicialiter agere prohibetur. S VMM ARIUM 1 17 Occulti corruptorie denuntiatio in collegiis regulariter suadenda, inter­ dum stricte imponenda est. Dotes tamen Superioris, spes fructuosae moni­ tionis, damnum delati, incommoda deferentis, perpendenda sunt. III. Spirituali# aedificatio procuratur bonis actibus simplicis, humilis et modestae virtutis, quae, etiamsi se ipsa ignorat et occultat, effectum boni exempli satis vult ut intentio, ad meritum necessaria, minime in ipsa de­ sideretur. IV. De ncandalo. 1. Notiones. Scandalum complete sumptui» seu cum scan­ dalo passivo, dici potest dictum, factum, omissum, o cuius occasione proximus ita tentatur ut peccet. Per #e, huiusmodi actio non est nisi quidpiam quod vel malum sit vel saltem mali speciem habeat. Ac talo factunx quod pro­ ximo teutationein seu periculum peccati generet (cf. 2, 2, q. 43 art. 1), di­ citur scandalum activam : sive mere directum, quando ea intentione agitur ut proximus peccet; sive diabolicum, si ipsa ratio peccati ut sic intenditur; sive indirectum, cum peccatum proximi praevidetur quidem et permittitur, non tamen intenditur. Pannivum scandalum est peccatum occasionatum : sive pa­ xillorum, cum ex fragilitate, sive pharinaicum, cum ex malitia receptum fuerit. Immediatus scandali activi effectus est tcntatio proximi ad peccandum, sive eadem ratione ac seandalosus, sive diversa ratione. Miratio vel horror spectantium, proprio non est scandalum. Sicut malitia testis efficit ut scan­ dalum passivum sit sine activo, sic vel probitas vel etiam improbitas testium rationem scandali tollit, si propterea cesset seria efficacia in tentationem vel periculum peccandi. Actio tamen mala quae palam committitur scandalosa futura esse merito praesumitur. 2. Directe seandalosus peccat ea peccati specio ad quam alterum per­ ducere intendit; et est gravo, nisi ad veniale peccatum terminetur; diabolice seandalosus, reus praeterea est gravis peccati epccialitcr contrarii caritati Dei et proximi. Indirecte seandalosus cum peccat, officium correctionis fraternae actu contrario violat ; solam autem caritatem laedit (nisi alio etiam titulo, sicut parochus, pater, spiritualem aedificationem debebat) quia peccatum proximi est praeter cius intentionem et actionem. 3. Scandalum pavorum permitti non potest sine proportiouata causa, quae gravior requiritur cum est scandalum pusillorum vel plurium vel cer­ tum, quam si est incertum vel unius, vel pharisaiciun. Ex causa necessi­ tatis vel sufficientis utilitatis pormitti potest scandalum pusillorum ; immo interdum debet, si secus peccares vel salus tua periclitaretur, vel aliis gra­ viter noceres. Quaevis causa per se sufficit ad permittendum scandalum pharisaienm. Immo, ob gravem causam v. g. explorandi virtutem, fas est. per actionem in se non malam, alteri peccati occasionem consulto dare. I. Qui alios scandalizavit, ita agere debet ut vis mali exempli mora­ liter exstinguatur. 5. Applicatione#. Ob proportionatam causam, non vetamur actionem, etiam soluta pecunia, ab eo petere qui, propter malitiam suam, imum, propter erroneam coDscieutiam subiective peccabit : quia solum bonum in- 118 LIBER I, TRACT. Ill, TIT. Ill, CAP. Ill tenditur et nihil objective malum eligitur. Si fieri potest, falsa alterius conscientia erit, data explicatione, corrigenda. Ceteras applicationes, cf, textum. H. De ornatu muliebri, eboreis, imaginibus, cfr. T. IV, De Castitate. 7. Ei qui malum facere statuit licebit minus malum (seclusa graviore scandali ratione) suadere eiusdem generis, dummodo ne consilio tuo tertiae personae, rationabiliter invitae, noceas. Nec per se damnandum videtur con­ silium de aequali malo datum, vel quo a Titio malum avertas quod alter vel Titio vel Caio disjunctive inferre decreverat. V. De. Cooperatione. 1. Cooperatio simultaneam duorum vel plurium actio­ nem mgnifiqjt. Cooperatores strictius vocantor omnes, praeter principalem essecu torem. Formalis strictius dicta ipsas intentiones eoninngit, cui tunc omnis al­ tera tanquam materialin opponitur. Verum formalis dicitur quoque, paulo latius, cooperatio quae in se, seu natura sua, seu ex sua necessaria signi­ ficatione, bonitatem vel malitiam eiusdem generis atque actio principalis continet. Hanc alii vocant materialem immediatam. Distinguitur a materiali mediata, quae, quando est ad malum, fit per actionem prorsus extraneam malitiae actionis principalis quae consideratur. Pro distantia ab actione principali, cooperatio proxima vel remota vocatur. 2. Multiplex cooperatio ad bonum, quae non raro meritum humilitatis continet, atque etiam precibus et omni opere bono praestari potest, ut me­ ritum actionis principalis participet, debet esse formalis, vel saltem conscia, et. qua talis, approbatu. Qui a Superioribus religionum ad societatem meritorum et bonorum operum admittuntur, praeter utilitatem procum et sacrificiorum quae pro ipsis offeruntur, ut peculiariter cum religione coniuncti, ex eius meritis et bonis operibus fructum reportant analogum ei qui ipsis in religionem co­ optatis accrescit. 3. Formalis cooperatio ad malum, atque etiam materialis immediata, excepta iniustitia in bonis materialibus, — cuius participatio iure necessitatis interdum excusatur, — malitia actionis principalis necessario contaminatur, ita ut. intrinsece mala sit, si ipsa actio principalis talis fuerit. Etiam mediata cooperatio per ne illicita est, cum ollicio correctionis fraternae opponatur, praeter Dei inhonorationem vel alienam damnificationem, quae saepe accedunt. Atque illicita cooperatio materialis, si sit positira, non solam caritatem sed \ arias virtutes laedit quae exigere possunt ne actio nostra, etiam nobis invitis, efficaciam iis oppositam habeat. — Materialis cooperatio licita fit. cpiando cum sufficienti virtutis cura componitur, seu proportionate incom­ modo excusatur. Aestimatio proportiomitae excusationis laboriosa est propter difficultatem adaequatae investigationis, certae distinctionis (pia actio intrinsece vol semper illicita ab actione in se nondum mala discernitur, attentionis ad concur­ rentes rationes scandali et cooperationis; propter dissensus inter scriptores 119 SUMMARIUM ac nimie .servilem seu litteralem dependentiam a classicis auctoribus, qui, quamvis utilissimi sint nobis consiliarii, in aliis tamen adiunctis ac nos scribebant. Porro cooperatio materialis tunc licita erit, si nullum affectum ad malum prodat, si scandalum removeatur vel permitti possit, si damna cooperationis excusante causa compensentur. Ad haec aestimanda, prae oculis habendum est quid caritas, quid alia virtus cui principalis actio adversetur, prohibeant vel praecipiant. In causae examine, in primis quid in ea intrinsece illicitum sit defi­ niatur; varii deinde respectus tum cooporantis, tum agentis principalis, tum aliorum, tum laedendae virtutis, tum praecedentis actionis malae quae forte iuvetur, tum sequentium effectuum considerentur. Praesumptionem quandam recti responsi dabit, post haec considerata, simplex prudentis viri intuitus; pro rei momento tamen distincta inspec­ tione confirmandus erit. Demum consilia ad responsionem addenda sunt. Causae vero excusantes distinguuntur levissimae: amissio lucri ordinarii ; leves sed rationabiles : famulatus, lucrum extraordinarium ; satie graves : timor amittendi bonum famulatum, infamia apud unum virum discretum, magna indignatio mariti, patris, heri ; valde graves : amissio status, infamia apud plure», periculum decidendi notabiliter e statu ; gravissimae: periculum boni cum vita comparandi. Ceteris paribus, gravior excusatio e damno positivo quam o lucro cessanto petitur. Illicita cooperatio in alium qui eam praestare sit paratus, directa pe­ titione honeste reici nequit ; propriam autem cooperationem cum praevisione alterius subrogationis recusaro, iuimo rogare distributorem ne haec nobis imponantur, licet. Applicationes : attenta hominum condicione, fiunt ad sacerdotes, religiosas, famulos, caupones, artifices, me rcatores ; attentis variis obiretis, examinatur coo­ peratio ad falsum cultum, ad exhibitiones vel recitationes parum honestas thea­ trorum ; ad prava scripta ; ad politicas partes ; ad illicita societatum. De his cf. ipsum tractatum, et T. IV, De Castitate. [154.] LIBER SECUNDUS. DE VIRTUTIBUS MORALIBUS. Observatio de ordine. — Quid sint virtutes morales et quomodo dividantur, diximus I, nn. 495. 496. Singulis virtutibus locum parare theo­ logi morales non solent. Sed, pro sua intentione practice, cum tractant de tribus primis praeceptis, actus qui ad virtutem religionis pertinent librart consueverunt ; virtutem pietatis sub quarto et quinto praecepto exponunt : virtutem cantitatis ad sextum et nonum praeceptum referunt ; virtutem iustitiae ad septimum et decimum praeceptum ascribunt. In expositione tamen quinti praecepti fortitudo et ipsa iustitia sibi quasdam partes vindicant. Porro virtus castitatis est pars snbiectiva temperantiae; eius expositio com­ plet quae de virtute cui nomon temperantiae ut proprium reservatur, dicta sunt I, 475-484, de gula et ebrietate; comprimere iram et excutere acediam etiam partes sunt fortitudinis. Nos, S. Thomam in 2, 2, imitantes, formaliter ad virtutes referemus quae proponenda habemus. Ac post prudentiam, cui, utpote directi vae. primum locum assignabimus, ordine agemus primo de religione, de pietate, cui proxime accedit observantia; doin de iustitia, cuius modo nominatae virtutes sunt partes potontiales; tum de veritate et sinceritate, quae etiam sub cardinali v irtnte iustitiao ponuntur ; demum do temperantia et humilitate et de cardinali fortitudinis virtute. Tractatus do castitate et oppositis vitiis Tomo IV reservatus ost. Monuimus iam non ontologici sed logici ordinis esse distributionem virtutum in cardinales et potontiales, ita ut logica subordinatio nulli vir­ tutis excellentiae praeiudicet. hinno, propter honorem reddendum nobiliori virtuti, prius de religione et de pietate agemus quam de cardinali iustitiae virtute ad quam ambae logice referuntur. TRACTATUS J. DE PRUDENTIA. Utilitas. — Quia practical intius tractatus quaestiones etiam suu variis aliis capitibus perpendi possunt, Manualia theologiae moralis vix expressam mentionem cardinali prudentiae virtuti concedere solent. Invat tamen rectam et distinctam istius virtutis notionem possidere, et quomodo ab humana prudentia quae, per se, sine merito est differat, accurate discer­ nere. Quod in his paginis, vestigiis S. Thomae insistentes, praestare cona­ bimur. Articulus I. — Notiones. 155.— I. Notiones praeviae de intellectu practico et de virtu­ te intellectuali. 1. Intellectus proprie practicus nondum iste est in quo indicia quaedam de agendis et omittendis efficiuntur et conti­ nentur. Haec enim, sine ulla ad futuram actionem relatione, menti humanae speculative obversari possunt. Nonne professor asceticas normas sine ulla perfectionis assequendae studio vel voluntate proponere potest? Innuo nimis saepe accidit ut homo agat contra conscientiam seu huiusmodi indicium. Indicium autem cui con­ traria actio opponitur re vera ad actum non pertinet: i. e. non est practieum. λ’erum ille practicus dicitur intellectus qui, ex motu voluntatis agere volentis, deliberat, indicat et imperat. Quia tamen humana voluntas tali intellectus deliberatione et indicio non cogitur, sed consensum negare atque intellectum ad alteram conclusionem practieam, mediante opposita considera­ tione. pertrahere potest, potissimum practicus dicendus est ille intellectus qui actione miscetur, seu qui, post consultationem et indicium, imperio actionis est informatus. Ac notant, cum voluntas sit appetitus rationalis, in eius quidem potestate esse ut per applicationem intellectus ad diversa consideranda, ultimum indicium de actione facienda vel omit­ tenda mutet, minime autem fieri posse ut sine indicio practico [155.] 124 I.1BEH II, THACT. I agat vel ab aliquo indicio practice ultimo discrepet. Nulla itaque fit libera actio quin ita agendum esse aliquo modo indicetur. Processus iste actionum nostrarum sic distinctius narrari potest. Ex vera cuiuslibet finis voluntate movetur intellectus ad considerandum, inquirendo, media ; dein, in fine inquisitionis, ad sententiam de aptis mediis ferendam; denique ad proponendam mediorum exsecutionem; quae propositio fit, ex motu voluntatis, imperium,quo propositio activis facultatibus sequenda praecipitur. Supponamus aliquem qui officium quoddam obtinere velit. Deliberabit, consultabit de via. Praeter conciliandam sibi prin­ cipis seu collatoris benevolentiam, quod statim perspicitur esse necessarium, ipse modus conciliandae, gratiae indagabitur. Cui inquisitioni finem imponet sententia huiusmodi : is modus videtur aptissimus. Atque, ex eadem officii cupidine, repertus modus pro­ ponetur amplectendus, maiore vel minore vi. pro eius efficacia, officii existimatione, et coniunctis exsecutioni difficultatibus. Modum propositum voluntas eligit approbando ; et inventus mo­ dus fit exemplar exsecutionis: actus ad intellectualem rationem accommodatur. 2. Quia omnis virtus nostros liberos actus perficit, virtus intellectualis non est tota in intellectu, sed bonam etiam *volun tatis dispositionem supponit; neque actus talis virtutis sine vo­ luntatis motu haberi potest. Quare intellectualis virtus bona voluntatis et intellectus dispositione concrescit. Itaque, quali­ tates ingenii sicut ipsa corporis sanitas virtutem quidem adiuvare possunt; non sunt tamen formaliter virtuosae; ac bona in­ tellectus dispositio nequit, qua talis, ess · meritoria. Qualitates istae in virtutum inchoationibus poni possunt quae voluntas ad finem virtutis adhibere potest, et (piae ex ipso virtutis usu perficiuntur. 156. II. 1. Prudentia latiwi dicta est ars quaedam attin­ gendi finem intentum, (pii finis potest esse mere humanus, immo malus, ita ut Dominus filios tenebrarum prudentiores quam filios lucis vocare potuerit. 2. Proprie dicta cirtus prudentiae in agendo, intentionem boni praesupponit. ac definiri consuevit: recta ratio agibiliuni. Ratio idem est quod forma intellectus repraesentativa actionis ut agibilis. — Recta est, quatenus recto congruit appetitui; seu 125 PRUDENTIA quatenus, post sufficiens studium, id amplectendum dicit quod apparebat regulae morum consentaneum: et quatenus ex bona voluntate procedit. — Agibilium. Hac voce assignatur pruden­ tiae, obieetum aliud atque obieetum artis: haec respicit factibilia. Plurali autem numero indicatur habitus. Recta ista ratio sequitur rectam inquisitionem, rectum indi­ cium; et imperio honestae actionis absolvitur. 3. De eubulia. Sollicita honestatis inquisitio, ex intentione honesti profecta, est actus eubuliae. Quae sollicitudo si facile et expedite habeatur; si. v. g. nullo turbetur passionum impetu, prodit in intellectu acquisitam eubuliae virtutem: quippe cuius actus sit moraliter bonus, et qua nemo male utitur. Namque inquirere honestum ex voluntate honeste agendi est necessario moraliter bonum. 4. De synesi vel gnome. Necessario bona est etiam prolata de moralitate talis actionis sententia, quatenus et ipsa ex hone­ state actionis studio procedit. Quae sententia si fundatur in lege vel in altiore ratione ascribitur synesi vel gnomê. Rursus si sententia ista sit facile sincera et firma, habitum signabit cumque virtuosum eiusdem nominis. 157. — III. Prudentia, virtus cardinalis Electio praecept i va actionis indicatae honestae, quae electio componitur practica intellectus conclusione: actionem esse faciendam; et voluntatis consensu, est propriissimus prudentiae actus. Actus iste est meri­ torius, in insto, namque manat ex libera honesti intentione, et eo bene vivitur. Atque si fuerit prompta, expedita et efficax, electio ista virtuosum signat habitum prudentiae acquisitae. Ut processum istum distinctius proferamus: haud secus atque in ordine temporali, in morali ordine, ex supremo synteresis in­ dicio, quo pronuntiatur in universum, legem Dei servandam esse, honeste esse vivendum, voluntas libere inclinat in hone­ statem, vult honeste agere. — Hanc boni honesti intentionem excipit consultatio : quid sit honestum; id est. inquisitio honesti, quam iubemur sollicite facere, cum ea qua par est cura. Inquisitionem absolvit indicium de actionis moralitate: istud est honestum, bonum vel melius. Quod indicium fundari potest sive in consideratione legis, sive in attentione ad superiorem legis rationem. Iubemur actioni nostrae huiusmodi indicium prae­ ponere sincerum. — Idem deinde indicium ab intellectu offertur [156. 157.] 126 LIBER H TRACT. I ut practice sequendum, quasi aequivalenter maiore vel minore rationum vi, dixerit: « Fac istud honestum ». Annuit voluntas; atque habetur honestae actionis electio quae, ex motu voluntatis, est istius actionis praeceptum subditis facultatibus impositum. Fiet honestum secundum tale imperium. Ita legis idaea in Principe fit, ex principis voluntate, praeceptum pro subditis et exemplar actionum eorum qui obtemperant. 158. — IV. Prudentiae acquisitae gradus. Quo vehementior erit intentio boni, et (pio altius ipsum bonum intentum; quo magis deinde intellectus erit dispositus ad studiose quaerendum, ad sincere agnoscendum honestum et ad eius amabilitatem, in lumine rationum, melius perspiciendam, eo melior et fortior erit virtus intellectualis. Accurate discernere oportet has praefici intellectus disposi­ tiones, quibus inservit voluntati honesti, et qualitates ingenii, puta naturalem subtilitatem, quae ad quemlibet usum adhiberi possunt. Ita vir doctus et acutus facilius poterit honesti rationes speculative invenire; cedet tamen vera prudentia hebetiori in­ genio viri magis virtuosi, quatenus is maiore donatur practice honesti studio. Ex vi enim motiva intellectus, moralis aestiman­ dus est valor imperii. 159. — V. Corollaria. 1. Fusior prudentiae descriptio haec esso po­ test : rirtu» quae intellectum praaticum perficit ut, movente voluntate, prompte • t facile agenda imperet quae ut honeuta et hoiicatiora apprehenduntur. 2. Prudentia non accurato actibus recognitionis seu indicii describitur. Quare TaXQVEREY, postquam, II, n. 1049, prudentiam descripsit virtutem qua intellectus dirigitur « ut in singulis operationibus, dignoueamuM quid honestum sit et ad finem conducens », seipse corrigere cogitur n. 1051, ubi tertium et principalem actum prudentiae ponit « praeceptum, quo ratio pra­ ctice non solum pronuntiat quid agendum sit, sed illud imperat ». 3. Prudentiae provincia non tinem ipsum sed ea quae sunt ad tinem respicit. Supponit enim linis intentionem et in medii electionem desinit. ■1. Functiones prudentiae sunt: bene conxultare, seu, sub respectu boni moralis indagare; bene indicare, seu, in tine investigationis cum certitudine pronuntiare quid, eodem respectu sit agendum; bene imperare, seu etlieaciter ad opus ordinare. 160. — VI. Vitia opposita Prudentiae. Vitia ista a S. Thoma, 2. 2, qq. 53. 54. 55, in duo genera dispescuntur : imprudentiae, per PIUDENTIA. DONUM CONSILII 127 defectum sive ipsius prudentiae sive actuum praeviorum quae ad prudentiam requiruntur ; et falsae prudentiae, quae mediis pru­ dentiae abutitur, quatenus vel finem inordinatum persequitur, ut prudentia carnis, vel viis illicitis utitur, ut astutia : haec per excessum virtuti prudentiae opponuntur. Ut haec posteriora omit­ tamus, defectus potest prudentiam in actibus anterioribus con­ silii, vel indicii, aut in proprio actu praecipiendi aflicere. Consi­ lium vero praecipitatione, indicium inconsideratione, rectum prae­ ceptum neglegentia vel inconstantia impeditur aut vitiatur (2. 2. q. 53 art. 2). Praecipitatio est in impetu voluntatis vel passionis, (pii elementa sanae deliberationis pertransit ζ1); inconstantia est defectus stabilitatis in praecipiendo, seu in recessu a bono pro­ posito prius delinito: neglegentia est defectus sollicitudinis seu promptae voluntatis. Verum, sicut naturalis ingenii dotes (piandam naturalem ef­ ficiunt prudentiam (piae est sine merito, sic defectu istarum dotum resultat quaedam imprudentia quae est sine demerito. Culpanda imprudentia inordinationem liberae voluntatis sup­ ponit, ut cum impetu passionis abripitur ad male consiliandum, indicandum vel praecipiendum. Conscius tamen defectus natu­ ralis locum dat obligationibus moralibus attentionis, praecau­ tionis et correctionis, quae observari vel violari possunt. In omni peccato imprudentia quaedam committitur; non est tamen vitium generale, cum sit circa actus speciales, i. e. actus rationis. Sed cum ad omnem materiam moralem se extendat, non est vitium speciale ratione materiae, et accusando peccatum commissum, ipsa imprudentia satis accusatur, nisi quis ex for­ mali prudentiae contemptu imprudens esse voluerit (cf. 2. 2. (|. 53 art. 1, et 54 art. 1 c.). 161. — VII. De conexo dono consilii. Quomodo Spiritus Sanctus virtutes nostras per dona sua perficiat, indicavimus in tomo I, n. 497. Secundum S. TllOMAN, 2, 2, q. 52 art. 2, prudentia adiu vaturet perficitur dono Consilii, quo movemur a Spiritu Sancto, tamquam a Consiliario ad recte inquirendum de agendis. Cur autem donum Spiritus Sancti intimum actum virtutis pruden(*) (*) Quid sit praecipitatio et quid matura deliberatio requirat, S. Thomas perbelle ex­ ponit in 2, 2, q. 52 art. 3, c. [158-160.] I Π B I • ’ L 128 LIBER II, TRACT. I fine, seu bene consultare, potins quam superiores actus prudentiae perficiat, S. Thomas liane rationem affert: indicare et praecipere, qui sunt isti actus superiores, esse moventis non moti, dumconsilinm non minus ab alio quam a deliberante oriri potest. Etenim cum in donis Spiritus Sancti mens humana non se habeat ut movens sed magis nt mota (2, 2, q. 52 art. 2 ad 1) prudentia in illo actu perficienda est qui, ex natura sua, secum fert alienam directionem seu mentionem. In consultando autem alieno consilio conatnraliter adinvamnr. (De modo quo agant dona S. Spiritus Cf. J. de Guibert, S. J. Dons du S. Esprit et vie mystique, Revue d’ascétique et de mystique, 1923, pp. 321 ss.) SUMMARIUM. 162. — Prudentia est actioni, quod effectioni est ars. Ars definitur recta ratio /adibilium ; prudentia definitur recta ratio agibilium. Verum id inter utramquo interest, artem non pendere a bona voluntate, dum prudentia proprie dicta, ut omnis virtus, cum Dei gratia, in potestate nostra versatur. Rectitudo enim, de qua in brevi definitione agitur, non respicit finem quempiam hu­ manum seu temporalem : hac prudentia, quae dicitur prudentia secundum quid, etiam sancti carere seu privari possunt; sed in ordine ad bonum sim­ pliciter aestimatur. Quare fusius describitur : virtus quae intellectum practicum perficit nt, movente voluntate, prompte et facile agenda imperet quae nt honesta et honestiora apprehenduntur. Intellectus practicus est ille qui vere, ut principium directivuin, actione nostra miscetur. Non re sed ratione differt ab intellectu speculativo, qui etiam ros practicas cognoscere potest. Porro functiones prudentiae sunt : bene consultare seu indagaro, sub re­ spectu boni moralis; bene indicare, seu, in fine investigationis, cum certititudino pronuntiare quid, eodem respectu, sit agendum ; bene imperare seu efficaciter ad opus ordinare. Virtuti prudentiae opponitur, per defectum, imprudentia, sive in actibus anterioribus consilii, i. e. praecipitatio ; vel indicii, i. e. inconsideratio ; sive in proprio actu praecipiendi, i. e. inconstantia vel neglegentia. Culpanda ta­ men imprudentia inordinatam voluntatem supponit; et quamvis sit specialis, eum speciales actus rationis afficiat, plerumque, accusato peccato ad quod mala intellectus directio perduxit, satis accusatur. Obligatio praeterea vel magis attendendi vel corrigendi defectum ex na­ turali prudentiae defectu manat. Eidem virtuti prudentiae opponitur, per quondam excessum, falsa prudentia, quae ad malum finem, et astutia, quae mediis illicitis est materialiter prudens. TRACTATUS II. DE RELIGIONE. Cur hoc loco de religione. — Distributioni logicae inhaerens, s. Thomas, absolutis articulis de prudentia, statim iustitiam aggreditur, vir­ tutem cardinalem, cuius religio est pars potcntialis. Plerique autem ho­ dierni theologi, quibus astipulamur, ordinem dignitatis praeferunt, ita nt prius de religione quam de iustitia agant. TITULUS I. Virtutis notio et actus eliciti. Utilitas. — Virtutis cuius, in hodierna honestatis ratione, ip.-si mentio nimis saepe praetermittitur, accuratam notionem sibi comparare ut eam ipse magis aestimet et etlicacius praedicet, theologi moralis summopere in­ tereat. 163. Sumpta, non nt forma cultus pluribus communiter imposita (religio catholica) sed ut virtus, religio est rirtus mo­ ralis qua interior et exterior cultus qui Deo debetur re vera exhi­ betur. Nobilissima post virtutes theologicas, religio annectitur iustitiae. sed ut pars potentialis, quia numquam ad aequalitatem reddere possumus quod Deo Creatori, Domino et universali Be­ nefactori debemus, et quia Deus etiam actibus liberis colitur. — Virtutis istius obiectuni materiale sunt varii actus cultus, ad (pios faciendos eadem inclinat ob specialem honestatem obser­ vandi divinam illam excellentiam quae omnem aliam infinite transcendit. Statim perspicitur quomodo religio formaliter a caritate dif­ ferat. Dum caritas amat, religio adorat; illa unitatem, haec di­ stantiam et dependentiam observat : illa est amici aequalis, haec creaturae et inferioris. Nulla tamen est inter utramque oppo­ sitio; miraculum enim bonitatis quae distantiam inter Deum et 9 [162. 163.] 130 LI BEK II, TRACT. II. TIT. I nos superat, nonne est aptissimum a Cl LT I N 131 TITULUS II. Positiva religionis officia. Utilitas. — Parte sua positiva tractatus de religione plura comple * etitur quorum momentum immediato manifestum est. Generalis enim artuum cultus expositio occasionem praebet instruendi theologiae candidatum de genuina liturgiae notione et recta eius aestimatione, enmque a pluribus practices erroribus praeservandi. De eflicacia enim orationis prudenter di­ cendum est, ac paucis quibusdam notionibus ipsi theologiae mysticae viam praeparare oportet. Quae dein de oratione, de iuramento et voto propo­ nuntur ad usum cotidianum pertinent. Peculiariter referi cognoscere quid de ficto iuramento sentiendum sit, ne sancta ista res liat tyrannicae oppres­ sionis instrumentum, et quomodo potestas irritandi vota intelligenda sit. Ordo dicendi is erit ut primo de vario cultu in genere et litnrgia. dein dc oratione, tum ile iuramento et adiuratione, denique de voti * agamus. Ipse autem decalogus nobis est istius ordinis auctor; cum oratio ad primnm, juramentum autem et votum ad secundum praeceptum referri consueverint. CAPUT 1. De essentiali officio cultus. Articulus I. — De varia cultus ratione et terminatione. § 1. — De cultu in genere. 165. — Quid sit cultus. Omnis cura de aliqua re nomine cultus insignitur: cultus corporis, scientiae. Specialiter autem significat recognitionem et practicam observationem excellentiae Superioris. Sic omnes actus quibus homo se Deo subicit ut Ei reddat quod Ei debetur sunt actus cultus divini. Tales autem sunt omnes actus virtutis religionis. Dum hoc dicimus, minime atlirmamus actus istos esse t r toto actus sive unitus sive religionis: non enim quatenus ad nostrum bonum diriguntur, sed quatenus ad Deum ordinem di­ cunt sunt actus cultus. Ut autem sint actus religionis seu cultus, satis est ut afiectum sublectionis ad Deum et fidentis reveren­ tiae prodant. f 164. 165.] 132 LIBER II, TRACT. II, TIT. II, CAP. I Demum magis stricte actus cultus sunt actus protestât ivi di­ rt nac excellentiae et subtectionis hominis sub ltco; seu actus quos vocavimus elicitos religionis actus. 166. - Quotuplex sit cultus. I. Cultus est interior, in mentis devotione, et exterior, qui subdividitur in privatum et publicum. Publicus ritualis dicitur liturgicus, de quo infra. Ad cultum pu­ blicum pertinent etiam sacramenta: sunt enim simul in remedium peccati et in cultum divinum: sive consecratione deputent ho­ minem ad divinum cultum, ut baptismus, confirmatio et ordo; sive consecratum cultorem purificent, ut poenitentia et extrema unctio; sive cultores praeparent et rem sanctam, i. e. unionem Christi et Ecclesiae repraesentent, ut est matrimonium; sive sint ipsi actus cultus, ut est confectio sacramenti eucharistiae, quae fit sacrificando. Ex c. 1256, cultus publicus est qui defertur « nom ine Ecclesiae a personis ad hoc legitime deputatis et per actus ex Ecclesiae insti­ tutione Deo, Sanctis ac Beatis tantum exhibendos ». In quo canone, ut patet ex C. Quamvis i usto, 30 apr. 1749, § 12, Benedicti XIV. ad quam in nota remittimur, particula et addit non alteram requisi­ tam condicionem, sed alteram cultus publici formam, ita ut tan­ tum valeat quantum vel. Actus (pii Deo, Sanctis vt Beatis tantum exhiberi permittuntur, sunt: imagines altari imponere, depingere cum aureolis, radiis vel alio indicio (pii cultum prae ne ferat et excitet, tabellas votivas vel donaria votiva ad eorum sepulcra appendero, lumen coram reliquiis accendere aut oas publicae venerationi proponere. Contra, quod in parietibus aut in vitris colorati» ecclesiae, sine sanctitatis indicio, personae non beati fi catae depingantur; quod, assontiento Ordinario, ad (piem res deferenda est, occulto serventur » ex voto» eum testimonio obtentae gratiae: haec ad publicum cultum non pertinent. Quamvis non pauci pii scriptores soleant adhuc, in describendis vitis Sanctorum, protestationes inserere (piae ab 1’rbaXo VIII nomen habent, decretu tamen ista sunt iam C. OJkfono» Leoms XIII. 25 ian. 1897, abro­ gata. Cfr. nostrum !>< prohibitione rf cmnura librorum, n. 19 nota et 79. Cultu publico hodie hi soli honorari possunt qui S. Sedis decreto inter Sanctos vel Beatos relati sunt. Disciplina ista ab ALEXANDRO Ill (1159-1181) introducta est. et perfecta ab UR­ BANO λ III. Quare, de formali canonizatione Servorum Dii qui Alexandro III sunt anteriores et in martyrologio nominantur. QUOTCPLEX KIT CI'J.Tl'S 133 Ecclesia non est sollicita. Cuit us immemorabilis praestitus Servis Dei qui post Alex. Ill et ante tempus Constitutione Urbani VIII praefixum^) vixerunt, manere potest in statu quo. Imino de eorum beatitleatione instrui potest processus « per viam cultus scu casus excepti », ut cultus ille formaliter approbetur. Qua obtenta ap­ probatione, Servus Dei est aequipollentcr beatitieatus. f’fr. ca­ nones 2125-2135. Servi Dei recent iores, contra, non possunt bea­ tificari vel canonizari nisi prius constiterit nullum cultum pu­ blicum iisdem fuisse datum. Quare processus dicitur « per viam non cultus». — Ex decreto N. /»’. C. 26 aug. 1913, Servi Dei non possunt iam Venerabiles vocari ex quo eorum causa intro­ ducta est, sed tantum ex quo heroicitas virtutum vel martyrium sunt comprobata. Canonizatlo, non autem Beatificatio continet infallibile et irreformabile indicium. Quare « Sancti coli possunt ubique et quovis actu cius generis (duliae) cultus; Beati vero non pos­ sunt nisi loco et modo quo Romanus Pontifex concesserit » (c. 1277, § 2). Modi isti alii ex immemorabili consuetudine, alii ex speciali induito demonstrant ur. ('fr. Weiixz. Ius Decr- t. 3. n. 367. ('ultus prirahis ei cuius sanctitas moraliter tibi constat, ho­ neste impenditur. Sic. infantes baptizati. etsi, quia nullas vir­ tutes heroicas exercuerunt, non sunt subiecta canonizationis (WEKNZ, t. 3, n. 365), a parentibus et fratribus tamquam veri intercessores apud Deum invocari possunt. 167. — II. ('ultus distinguitur latriar. «pii proprius est Infi­ nitae Maiestatis Divinae; duliae, «pii honorat singularem simili tudinem cum Deo quam Sancti participant. Speciale nomen hyperduliae hodie reservatur actibus quibus colitur singularis dignitas *KAN> 143 pronuntiamus. i’f. opus nostrum « Quaestiones de Virtute reli­ gionis » etc. q. 1, c. 2. 3. Intellectui et voluntati, suae competunt in oratione partes. Quia tamen ad genus cuiusdam locutionis pertinet, et persua­ sione ordinat Deum ad aliquid in gratiam orantis faciendum, oratio est formaliter actus intellectus. 180, — Partes orationis completae. Ex occasion· * verborum S. Ρλγι.ι « Obsecro igitur primam omnium fieri obsecrationes, orationes, postulation·-, gratiarum actiones pro omnibus hominibus » (I Tim. 2, 1), S. Thomas, 2, 2, q. 83 art. 17, in omni perfecta oratione repperit quattuor partes : ac­ cessum ad Deum per quandam obsequiosam salutationem, quam orationem stricte dictam vocat ; formalem petitionem, quae postulationi * nomine desi­ gnatur ; expositionem rationum et sacram contestationem, quae olnocratio vocatur ; et gratiarum actionem pro iam receptis beneficiis, quae ad nova eoncedemla disponit. Quae partes in pluribus Ecclesiae orationibus facile distinguuntur, v. g. in oratione SS. Sacramenti : « Deus (oratio) qui nobis . · · · sub sacramento mirabili passionis tuae memoriam reliquisti (gratiarum actio), cppcede propitius etc. (postulatio), Propitius, (pii vivis et regnas (obsecratio) ». 181.— II. Subtectum orans. Numquam Curistes oravit ser­ viliter, sicut creaturae quae nequeunt sibi praestare quae pe­ tunt; sed disjiensative, voluntaria sui demissione, quae, naturae humanae suae minime repugnans, simul nobis erat exemplo. In caelo autem exhibetur nobis ab Apostolo ut « semper vivens ad interpellandum pro nobis » (Ilebr. 7, 25). Sed eum nunc sit in gloria Patris, et ipsi, ut homini omnia in manibus sint tradita, potius quam de formali oratione, id melius accipitur de titulo omnis impetrandae gratiae (piem in vulneribus suis et in humani­ tate sua perpetuo habemus. Beatam Virginem Mariam esse nobis per orationem suam universalem gratiae Médiatricem, est persuasio quae magis ac magis in fidelium animis radicatur, pluribus documentis ponti­ ficiis confirmatur, ipsa concessa Missa propria quasi authentice exprimitur, studiis theologorum nutritur, ita ut dulcis spes in dies crescat, fore ut quondam veritas ista ut dogma fidei fide­ libus credendum proponatur. Peculiaris vis «piam, ut Mater Dei et Mater nostra, Maria habet ad intercedendum pro nobis adeo in comperto est ut ideo vocata sit Omnipotentia supplex. Sancti pro se ipsi petere possunt et gloriam corporis et ac­ cidentalem gloriam honorum vel cultus. Pro nobis omne genus [179-181.] 1 I I UBER II, TRACT. II. TIT. II, CAP. I bonorum impetrare possunt, secundum ordinem divinae Provividentiae. Animae purgatorii, etiam si petitiones nostras ignorent (quod putat S. Thomas, non tamen certum est) saltem pro viventibus communiter, et specialiter pro roniunctis orare posse videntur. Immo, quamvis satisfacere nequeant, Deum utiliter orare pos­ sunt ut quam citissime beatitudine potiantur, petendo aliquam poenae condonationem vel divinam quondam motionem qua Deus viatores moveat ad orandum et satisfaciendum pro ipsis, Cf. Sr.v BEZ, De Religione, Tract. IV, Lib. I, c. 10, n. 25-28. Omnis viator orare potest non solum pro se. sed etiam pro proximo, quorum, propter raritatis vinculum, quodam modo unum edicitur. 182. — III. Obiectum. Omnia a nobis sunt petenda in ordine ad salutem. Nequit ergo res indifferens, qua talis, esse bonestar petitionis obiectum. Ii tamen soli objective peccare videntur qui. dum temporalia petunt, rectum boni temporalis usum formaliter excludunt. Res enim ex obieeto indifferens ad divinam gloriam referri potest. Quicumque autem honesta intentione agit, tacite rem non postulat indifferentem nisi quatenus eandem postulare ipsi liceat. Quare, potius quam de re petita ut indifferenti scrupulos excitemus, multo magis praestabit ut consilium Domini incul­ cemus: « Quaerite primum regnum Dei et haec omnia adicientur vobis» (S. Lue. 12. 31); ne ex modico orationum successu coepe­ rint christiani animis radere in oratione et languentem ducere vitam spiritualem. Quare etiam moneantur bona temporalia a Deo non concedi nisi in ordine ad iuvandam salutem ; nimioque affectu quo temporalia ante alia bona petantur ipsam orationem ex parte vitiari. Res autem peti possunt determinate: quod nostrum fer­ vorem iuvat. vel indeterminate, ut cum fidentes dicimus: « Quem amas infirmatur» (Ev. S. Ioan. 11, 3). 183. — IV. Termini. 1. Oratio proprie lit ad Deum. a quo omnia bona nobis expectamus. Secundaria ratione, cultus sup­ plicis orationis ad Sanctos dirigitur, ut ipsi pro nobis orent, et propter eorum merita Deus nos exaudiat. Quia formalis eorum invocatio minus essentialis est. nihil mirum quod ad aevum evo­ lutae religionis Christianae sit referenda. In praesenti autem eam 145 ORATIONIS OBIECTUM, TERMINI, EFFICACIA peiiitus neglegere, quandam superet superbiam et irreligiositatem. Quare c. 1276 haec opportune iubet: « Prae ceteris, filiali de­ votione Beatissimam Virginem Mariam fideles universi prose­ quantur ». 2. Pium opus iuvandi animas purgatorio detentas valde con­ ferre ad impetrandas gratias non ambigitur: pia eleemosyna sic cum oratione coniungitur. 8. Thomas, 2, 2, q. 83 art. 11 ad 3, negat animas purgatorii invo­ candas esse, quia petitiones nostras ignorent et potius invalidai- sint quam ipsae invent (cf. n. 181). Haec tamen non sunt argumenta certa. Nec ap­ paret, cur non possint pro viventibus in communi et pro specialiter coniunctis orare. Cf. Svar. Relig. tr. IV, L. 1, c. 10, 25-28. Et procul dubio, receptae in aeterna tabernacula benefactoribus suis gratae erunt. 184. — V. Efficacia. 1. Ex divina promissione, quae manifestis S. Scripturae locis continetur, oratio, debito modo facta, infalli­ bilem impetrandi efficaciam possidet. « Petite et dabitur vobis » (S. Mattii. 7, 7; S. Luc. II, 9). « Omnia quaecumque petieritis in oratione credentes accipietis » (S. Matth. 21, 22). Ut debito modo fiat, requiritur humilitas, qua, Deo Supremo Domino subiecti. bona nobis optemus secundum ordinem nobis divina Sapientia praestitutum ; fides, qua Dei omnipotentiam et promissiones cre­ damus; fiducia, qua de fidelitate divina non dubitemus; perse­ verantia, qua nostra virtus, praecipue humilitas, exercetur, et de­ fectus singularum orationum suppletur; initialis saltem conversio ad Deum, ut petitio nostra sincera esse possit. Quare, cum Deus nobis nulla bona ut indifferentia ad salutem destinet, et nos suae Supremae et universalis Providentiae legibus subditos velit, haec omnia et sola nobis infallibiliter impetrare possumus, quae ad consequendum gradum caelestis gloriae nobis praedestinatum ne­ cessaria vel utilia sunt. 2. Minus constat orationem pro aliis fusam esse infallibilis efficaciae. Hanc tamen probare videtur universalis vis verborum S. Scripturae, praesertim eum orationem pro aliis diserte com­ mendent, v. g. ad Eph. 6, 18. 19; 1 ad Tim. 2, 1-4. Verum ne­ cessaria dispositio in eo pro quo oramus desiderari potest. Et quia applicatio orationis ad animas purgatorii aliis ac praesenti harum dispositioni obnoxia esse videatur, utputa misericordiae qua ipsae dum in terris degebant commendabantur, ideo suf­ fragia pro animalius purgatorii eas non semper liberant. 10 [182-184.] 146 LIBER Π, TRACT. II, TIT. II, CAP. 1 3. A diurnenta efficaciae, ('uni divina Providentia nos ad statum nostrum perduxerit, et varias coniunctiones eum aliis nobis prae­ paraverit, quo magis petimus ea quae sunt secundum nostram condicionem, et quo magis nobis coniunetae sunt personae pro quibus oramus, eo facilius exaudiemur. Sanctitatem porro orantis ad orationis efficaciam conferre, non est ambigendum. 4. Utilitas imperfectae orationis. Quamvis promissionibus di­ vinis niti nequeat oratio cui desit aliqua condicio requisita, non iit tamen inutilis, cum benignitas Dei ei aliquam vim impetratoriam conservet *(), ac repetitae orationes singularum defectum supplere possint. 185. — Quaeres de necessitate attentionis et de distractio­ nibus. Quaedam attentio seu applicatio mentis necessario habetur, eo quod quis ex formali vel virtuali intentione, verba precatoria pronuntiet. Distractio igitur minus mentis abalienat ionem a Deo quam divisionem mentis inter plura significare solet. Reverentia autem Deo debita postulat ut saltem quando ex professo oramus, mens moraliter tota ad Eum sit conversa. Verum insta propor­ tionate causa, sive laboris per quem simul orationem quandam fundere cupimus, sive momenti ipsius negotii cuius cogitatio mentem subit, sive ipsius utilitatis distractionis, irreverentiam istam, ac proin veniale peccatum tollere potest. Cf. dicta, III, 39, ubi triplex attentio etiam explicata est, vel TANQUEREY, II, n. 872. 186. — VI. Necessitas. 1. Orationem nobis necessariam esse saltem necessitate praecepti, fide certum est. Clarissimis enim S. Scripturae locis, verbo et exemplo Domini, hortatione aposto­ lorum id nobis demonstratur. Ac Scripturae adeo coniungunt orationem eum bonis necessariis, ut inculcent iam necessitatem medii, (piae clarius in Traditione praedicatur et communiori * opi­ nione admittitur. Est tamen deminuta medii necessitas, quatenus non stricte omnes, sed plerosque e lege ordinaria premat ; i. e., secundum receptam in schola doctrinam, gratia immediate suffi­ ciens ad plene credendum vel ad vincendas graves tentationes pluribus non alia via suppetit nisi orationis. Quis autem, sine, magna temeritate, praesumere possit se fore magnis difficultatibus vel tentationibus immunem ? (‘) Cf. Akktnij», I, 414. V ; Tanqukrey, II, 872. OISTHACTIO. ΟΚΛΤΙΟΝΙβ NECESSITAS. OKATlO PRAEI EREXlM 117 2. Frequenter in vita orandum esse iisdem locis Scripturae efficitur. Sacri textus enim volunt ut in omni necessitate, de omni re mi Deum fidenter recurramus. Quotiens autem, nequit definiri. Theologi qui menstruam orationem postulant suum inten­ tum non demonstrant. Dicendum itaque est praeceptum istud legi­ bus Ecclesiae de Sacro audiendo, de sacramentis recipiendis, magis determinari, atque variis vitae Christianae officiis abunde impleri. 3. Idem praeceptum obligat per accidens : «) ('qm praevi­ dentur vel vincendae sunt graves tentationes : omissio erit unum, numero et specie, peccatum cum peccato quod per orationem de­ buit vitari. Oratio enim non erat praecepta nisi ad istud vitan­ dum, ita ut unum praeceptum non committendi tale peccatum violatum fuerit; />) Cum in periculo mortis venia a peccato mor­ tali impetranda est; c) Cum. in gravi calamitate publica vel con­ junctorum, oratio demonstratur esse remedium efficax quod alii neglecturi sunt (quandonam haec constabunt?); J) Ex officio imposito: pastor animarum ipso munere ad orationem obligatur; ordinati in sacris, bénéficiât! simul cum munere ab Ecclesia sibi impositam habent obligationem recitandi horas divinas. Plerumque, ex minus recta causa, renialis erit omissio omnis orationis matutinae, vespertinae, ante et post refectionem corpo­ ralem. quamvis haec non sint praecepta. Valde opportune mo­ nentur familiae catholicae, ne preces istae, piae Ecclesiae con­ suetudine commendatae, paulatim neglegantur et praetereant ur. ( um refectio in loco publico sumitur, attentis nostris regionibus, decet ut sacerdos vel religiosus orationem non praetermittant. Ac per se quoque suadendum est laicis, ut modo qui simul a timiditate et ab arrogantia sit immunis, consuetudinem servent. Quod audent mahumetani et multi protestantes, non iam aude­ bunt catholici ? 187. — Quaeres, quaenani oratio praeferenda sit, utrum mentalis an vocalis. Mentalis oratio non eo praecise differt a vo­ cali, quod prior vocis et corporis partes excludat, altera autem interiores discursus et affectus. Nani qui mente orat solet omni corporis habitu se exhibere orantem, nec raro in voces erum­ pere. Rursus autem sine aliqua mentis attentione non esset vo­ calis oratio. Sed ambae orationes hoc discrimine separantur, quod vocalis definit ae verborum formae est alligata, dum mentalis oratio hoc vinculo est soluta. [185-187.] LIBER II, TRACT. II, TIT. II, CAP. I lib His praesuppositis, vocalis oratio sola ad orationem publicam aptata est; atque altissimae cogitationes possunt in oratione vo­ cali volvi. Quare, in primis eam orationem unusquisque antepo­ nere debet qua ipse magis iuvatur. Potior tamen et per se uti­ lior est oratio quae mente dirigitur, (piae nobilioribus facultatibus expeditam sinit esse copiam se explicandi ; oratio in qua voces inserviunt mentis affectibus, et eum tantum usum habent (pii praesenti »'-»nimae voto vel indigentiae congruat, quam ratio pre­ candi (piae exteriorem normam sequitur, aciem intellectus saltem ex parte in verba figit, ita ut superiores facultates minus plene se actibus suis dare possint, et aliquo modo verbis tamquam pe­ disequas se adiungant; vel verborum pronuntiatione facile impe­ diuntur. Addas mentalem orationem solere esse magis laboriosam, ita ut meritum maioris afflictionis corporalis accedat. 188. — De oratione mystica. 1. Notio. Oratio mystica dicit contemplationem Dei vel rerum caelent ium, affectu plenam, extraor­ dinariam et ineffabilem, cum sensu quodam divinae praesentiae, et quidem intimae. Etsi non omnes sensum istum ut essentialem re­ quirunt, in eo tamen sensu, (pio mystici dicuntur experiri divina, specificam notam i nesse putamus qua mystica contemplatio a communi differre convincitur. Ipsam mysticam contemplationem variis gradibus distingui, (piorum supremus est spirituale conubium, passim notum est. Facta porro mystica seu phaenomena quae contemplationem istam comitantur alia dicuntur exdeica, quatenus terminum habent ali­ quid creatum, ut sunt ipsae visiones, revelationes, extases; alia sunt endeica, quae ipsum Deum seu artiorem cum ipso coniunctionem attingunt. Priora pertinent ad gratias gratis datas, (piae nec obieetum sunt meriti, nec ad sanctitatem conferunt; dum posteriora, in aliquo gradu ut satis communis merces peculiaris fidelitatis offeruntur et ad sanctitatem sunt valde utilia. Quare priora nec petenda nec cupienda sunt sed potius humiliter fu­ gienda. Neque ad perfectam contemplationem indiscrete conan­ dum est (/) ; ad hanc tamen homo magna cordis puritate, profun­ da humilitate, et ardenti caritate se disponere laudabiliter potest. Omnis quidem status mysticus est fructus gratiae propriae, distinctae a gratia (piae actum supernaturalem et salutarem ef(’) Alvarm' de Paz, De inquisitione fftcis, b. 5, p. 2, c. 13. ORATIO MYSTICA. SUMMARIUM 1J<) licit; sed aptitudo remota generalis, ne dicam universalis, a Sancti communiter honorantur. Excepto sacrificio, qnod ad solum cultui» latrenticum publicum pertinet, alii externi actus, pro colentis inten­ tione et adiunctis, latriam vel dnliam manifestare possunt. Cultus est interior et exterior. Exterior esse potest privatus et publicus : publi­ cus defertur nomine Ecclesiae, a personis ad hoc legitime deputaris, vel per actus qui ex Ecclesiae institutione, Deo, Sanctis et Beatis tantum exhiberi possunt (c. 1256). Cultus publicus dicitur lituryieus, eum defertur ritu seu ordinato modo a legitima potestate (a Christo vel ab Ecclesia) praescripto. Normae materialis exsecutionis rituum sacrorum vocantur rubricae. Spiritus liturgicus seu studium accommodandi personalem devotionem ad proprio socialem, quae est liturgies, valde commendandus est, ita tamen ut non praedicetur exclusivus, et privatam devotionem non deprimat. Vitam demum liturgicam ducit •pii assiduus est in celebrandis actibus liturgicis atque ad eos privatis exercitationibus spiritualibus se accingit. Publico cultu hodie hi soli honorari possunt qui, Alexandro III ante­ riores, in martyrologio descripti sunt, vel qui S. Sedis decreto inter sanctos vel beatos sunt relati. In suo tamen statu manere potest cultus immemorabilis praestitus servis Dei qui ante 1531 mortui sunt. (Tempus istud non sumitur mathematico vel rigoroso, sed moraliter.) * Venerabile ii tantum servi Dei vocari possunt quorum vel martyrium vel heroieitas virtutum comprobata sunt. Cultus privatu * ei cuius sanctitas alicui moraliter constat ab eo honeste tribuitur. Canonizatione, non autem beatification e infallibile decretum continetur. Quare Beatorum cultus loco et modo est circumscriptus. Cultus absolutu * ad personas terminatur; π7α* tiru ad res quae, propter conexionem eum personis, earum sanctitatem par­ ticipant. Tales sunt reliquiae et imagines: has possumus, propter personam, immediate honoraro; sicut possumus, sine ullo honore ipsi imagini praestito, mere imagino uti ad honorandam personam. Ordinario competit dolegabilis potestas sollemniter benedicendi imaginent (piae publico cultu honoratur; nec insolita, sine Ordinarii loci licentia, in locis sacris poni potest. /Vr *c, sino authentico documento, nequeunt reli­ quiae publico cultu in ecclesiis honorari, nisi antiqua veneratione donatae sint et eas falsas esso non constet. [188. 189.] 150 i LIBER II, TRACT. II, TIT. Il, CAP. 1 Cultus distinguitur latriae qui soli divinae maiestati, et duliae qui sanct is exhibetiir. Singularis dignitas et sanctitas quam maternitas divina Vir· gini Deiparae contulit locum dat cult ni hyperdiiliat. Excepto sacrificio, quod cultus latriae est proprium, ceteri externi actus, pro intentione colentis et adiunctis, latriam vel duliain manifestaro possunt. II. Dc actibus in specie. 1. Devotio definitur voluntas quaedam promptest tradendi ad ea quae ad Dei famulatum pertinent. 2. Adoratio, presse sumpta, est formalis summae reverentiae exhibitio; la­ tiore usu vocis, etiam creaturae adorantur. Adaequate sumpta est interior et exterior: quod naturae nostrae congruit et sociali cultus necessitate in­ terdum praecipitur. 3. Laus, qua benejieam Dei perfectionem seu bonitatem, iuterni rei externe profitemur, pars est debitae Deo gratitudinis. Expressa cantu, devotionem infirmiorum adiuvat. Latiore usu vocis, laus maxima Deo accrescit ex pro­ mota perfectione creaturae rationalis. 4. Oratio, a) Ex subiecto et termino dicitur: ascensus mentis in Deum; ex obieoto: decentium petitio a Deo. Distinguitur formalis, qua, ex supplici intentiono ad Deum aditur, et victualis seu vitalis, quam continent bona opera eius qui orare non renuit; mentalis, quae non est verbis alligata, et vocalis, quae verbis exterioribus ex proposito redditur. Mentalis dividitur in meditationem discnrsivam et in contemplationem intnitivain, quae ordinaria vel extraordinaria seu mystica esso potest: my­ stica est eum aliquo sensu divinae praesentiae. Vocalis, in privatam et pu­ blicam dividitur. — Etsi intellectus et voluntas in oratione interveniant, oratio est tamen formaliter actus intellectus. — Distractio, quatenus mere dicit divisionem mentis inter plura, substantiam orationis, saltem vocalis, non tollit; si tamen voluntaria est, venialiter derogat reverentiae Deo de­ bitae, nisi proportionata causa excusetur. — Quia in morali existimatione attentio perseverare censetur, is qui in voluntarie distrahitur, interdum satis improprie, virtualiter attentus esse dicitur. Nec ad vocalem orationem opus est ut orans se ipse audire queat. b) Cum oratio confessionem propriae subicctionis et agnitionem ac laudem divinae excellentiae contineat, est actus de se meritorius reli­ gionis. c) Completa oratio accessum ad Deum (oratio pressius dicta), postula­ tionem, obsecrationem seu contestationem motivomm, et gratiarum actionem de iam acceptis beneficiis continet (I, Tini. 2. 1). d) Orant, non soli viatores, sed etiam sancti, animae purgatorii, et. minus proprie, ut videtur, Christus gloriosus et regnans. c) Orationis obiectuni. Peti possunt quaecumque, pro nobis vel aliis, ad salutem pertinere possunt, non autem res indifferentes seu temporales, qua tales. Qua tales enim Deus eas ad nos minime ordinavit. f) Terminus ut a quo obtinetur est solus Deus; terminus per quem est Christus; ac. propter Christi merita, etiam B. Virgo et Sancti. SUMMARIUM 151 !l) Mfficacia. Honesta iam per ho et cuiusdam efficaciae, oratio debito modo facta habet e.r (lirina proinianionc infallibilem qtiandam efficaciam no­ bis impetrandi (piae, secundum divinae Providentiae ordinationem, ad no­ stram salutem conducunt. Quae efficacia etiam ad orationem pro aliis dispo­ sitis oblatam extendenda videtur. Debito modo facta oratio exigit humilitatem, fidem, fiduciam, perseverantiam, et saltem initialem ad Deum conversionem. Pro orantis dignitate, pro qualitate orationis, et orantis cum eo pro (pio orat coniuuetione, ipsa orationis efficacia gradu variat. h) Xeccaxitan. Clarissimis Scripturae locis praecipium orationis ita de­ monstratur. nt fide certum sit. Atque orationem cum bonis necessariis Scri­ pturae ita eoniiingiint, ut saltem deminutam medii necessitatem inculcent, quam communior opinio in Traditione legit. I. e. gratia immediate suffi­ ciens ad plene credendum vel ad vincendas graves tentationes pluribus sola orationis via praesto esse poterit. Plerique autem magnas difficultates supe­ randas habent, ita ut oratio plerisque medium evadat ad salutem necessa­ rium. Quotiens orandum sit. definiri nequit ; sed praeceptum frequenter orandi variis Christianae vitae officiis abunde impletur. Praeceptum obligat per ac­ cident, cum graves tentationes praevidentur vel vincendae sunt; cum in mortis periculo, venia a mortali peccato impetranda est; vel, si id nmquam constet, cum gravis necessitas publica aut eoniunctorum, sola cuiuspiam oratione averti possit ; demum, quatenus officium status ingreditur. Etsi oratio matutina, vespertina, ante et post refectionem corporalem, proprie non est praecepta, plerumque, in concreto, completa omissio, oh minus rectum motivnin, veniali culpa non carobit. i) Unicuique melior est oratio (pia magis iuvatur; per se tamen praestantior est oratio mentalis, quatenus, nullis verbis alligata, magis liberam facultatibus superioribus directionem esse sinat. k) Slatux iiiynticim, (pii affectuosa quaedam passio seu experientia di­ vinorum dici potest, quamvis specialem Dei gratiam postulet, videtur, in aliquo gradu, minus portentoso, remoto plerisque, ne dicam omnibus, obla­ tus; et, (pia valde ad sanctitatem utilis, pie, humiliter peti potest, ac vir­ tutum exercitatione, dispositive praeparari. Accedentes autem rarae gratiae gratis datae, quae non ad arctiorem cum Deo coniunetionem sed ad aliquid (■reatum, ut visio vel revelatio est. tendunt, non cupiendae sed humiliter fugiendae sunt. Cetorum, in ipsa ecstasi, homo libere amare Deum ac me­ reri pergit, atque omnia decentia, implicite a Deo postulat. [189.] 152 LIBER II, TRACT. II, TIT. II, CAP. Il CAPUT II. De Officiis quae cum iuramento cohaerent. Articci.cs I. — lurarnenti notio, divisio, moralitas. 190. — Notio et essentia. 1. Îusiuranduni est « invocatio Χοminis divini in testem veritatis » (c. 1.316). Potest esse explicita, quae conceptis verbis enuntiatur, vel tacita, ut si, in signum iuramenti, tangas evangelium, formulam subscribas. Qui sponte ta­ lem formulam subscribat qua quaedam declarare simul et iura­ mento confirmare censetur, re vera mentitur seu flete i urat, nisi animum iurandi habeat ; qui vero lege vel auctoritate publica coa­ ctus, tunc tantum mentietur, si legitime iubeatur. Illegitime praecipiens formalem adhaesionem suae intentioni vel iussioni rationabiliter sibi sperare nequit, nec proin subscriptionem talem pro iurata considerare potest. Sola iurandi intentio sufficit ut apud Deum iures; ut vero apud homines, apta intentionis signa praeterea requiruntur. Dubia ex communi verborum acceptione per se solventur. Communis verborum usus (piandam quoque in foro interno praesumptionem gignit. Hic tamen in dubio pro libertate respondebitur. 2. Aptae formulae sunt: Testor Deum; invoco Deum testem; sic me Deus ad i uvet. Sola vox: « i uro », per se quidem sufficeret, sed ex communi usu iuramentum non significat nisi petito iuramento respondeat. Saepe quoque, quamvis per accidens, non censetur i i ira re (pii di­ cat: per fidem catholicam, per sanctum evangelium. 3. Ineptae formulae sunt per se: Deus novit, — Deus testabitur suo tempore, — coram Deo loquor, — Deus novit omnia. — Deus ridet meam conscientiam, — Deus scit quod non mentior ; quia haec narrative tantum, sine Dei invocatione, proferri censentur, nisi aliud e circumstantiis colligatur. Magis absolute ineptae sunt formulae : Vere, certe, in veritate, fide boni viri, per fidem meam, Jidc honesti hominis, boni Christiani, sacerdotis, regis, per conscientiam meam, super conscientiam meam: per haec mere (piis declarat se ex dictam i ne conscientiae loqui et notitia veritatis. Ex usu, fortem tantum affirmationem produnt haec: expono caput meum, amputentur mihi aures, nisi... Dicta per modum im­ Π ΚΛΜΕΝΠ ΝΟΤΙΟ, OIVISIO 153 precationis alia facilius erunt iuramentum. saltem quando desi­ gnatur eventus in quo manum Dei agnoscere solemus. Ideo iarn facile habetur invocatio: fulmine tangar ; mortuus cadam nisi... Sivero exsecratio seu optio mali haberetur, nova adderetur species. Perinde dicendum est de verbis comparativis: tam rerum est quam sol lucet, quam Deus est, quam Christus est in sacramento, quam verum est evangelium,· tam innocens est quam B. Virgo, eXe.·. haec forent blasphema si quis in aequalitate insistere vellet. Si simul falsa affirment, continent mendacium, et ubi nomen Dei pronuntiatur, vanam istius Nominis usurpationem. Neque hodie iurare censetur qui dicit « per animam meam ». Quamquam per nobiliores creaturas iurari possit, si subaudiatur Ille qui in iis peculiariter praesens est: puta per caelum.per an­ gelos Dei, etc.: hodie rarior est usus talium formularum. — Cum euangelia repraesentent Christum, tangere evangelia est tangere Christum ; iurare per evangelia, est iurare per Christum. 4. Invocatio Dei. quae ad essentiam iuramenti pertinet, in hoc consistit, quod iurans. quantum in se est. cupiat et velit quod Deus id quod iurat testetur seu confirmet esse verum (si quando Ipsi placuerit) et simul poenas divinas seu ultionem di­ vinam acceptet si mentiatur, ut probant verba: .Sic me Deus ad i uvet... Quare philosophia iuramenti haec est: Qui Deum appellant in confirmationem falsitatis, Dei reverentiae graviter derogarit. se ipse poenis divinis exposuerit : homo religiosus haec non cen­ setur facere velle; quare tali interpositione auctoritatis divinae, sua ipse dicta confirmat. 191. Divisio. 1. Ex forma exteriore, distinguunt iuramen­ tum verbale, quod verbis, reale, quod actione v. g. erigendi di­ gitos, tangendi crucem, evangelia. continetur, et -mixtum, quod utroque signo componitur. 2. Ex ipsa ri formulae, est invocatoriuin seu contestatorium, et exsecratori um seu impreeatorium. Priore Deus simpliciter ut testis invocatur; altero expresse simul ut vindex falsitatis appel­ latur: sive se ipse vel alterum dilectum, puta filium, poenis op­ ponat. Cum non soleat quispiam serio sibi vel amico mala ex animo imprecari, et omne iuramentum iurantem poenis divinis opponat, falsum istud iuramentum non videtur, practice saltem, specie a simplici falso iuramento differre. [190. 191.] 151 LIBER H, TRACT. Il, TIT. II, CAP. Il 3. Ex obiecto distinguitur assertorium et promistforium. Asser­ torio. praeterita vel praesentia affirmantur aut negantur; promissorio. simul intentio praesens atlirmatur, et promittitur factum futurum. Ad promissorium refertur comminatorium, quo quis sic v. g. iurat: per Deum, ego te percutiam nisi... Promissorium potest esse absolutum et condidonatum. 4. Ex ritu demum distinguitur iiiramentum simplex et sol­ lemne: hoc lit certo ritu coram Praelato, indice, notario, ete. — Ad ritum canonicum pertinet ut fiat personaliter: « 1 usiurandiim quod canones exigunt vel admittunt, per procuratorem praestari valide nequit » (c. 1316 § 2). 192. — liudtx interdum vim i u ramenti propriam ignorant, ita ut for­ maliter mm iurcnt, eum iurare videntur; vel interdum essentialem putant certum ritum, v. g. re vera erigendi digitos, ita ut si digitos non bene eri­ gant a periiirio se immunes existiment. Haec indici observanda sunt; a sa­ cerdote autem dedoceri debent. 193. — ludicium morale. 1. Iiiramentum, debitis condicioni­ bus stipatum, est honestum et laudabile. Est enim actus reli­ gionis. cum professionem veritatis, auctoritatis et providentiae divinae contineat. Verba autem quibus Dominus omne inramentum damnare videtur, a traditione intelleguntur de improbatione malae consuetudinis miscendi iuramenta omni hora et occasione. Honestas ista est tide definita. 2. Condiciones autem honesti iuramcnti consueverunt tres enuntiari verbis (piae ipse Codex usurpavit, cum c. 1316 § 1 dicit: « Praestari nequit nisi in veritate, in iudieio et in iustitia ». a) l'critas postulat ut haec proferas quae vera esse putes ea certitudine (piam sollemnitas rei prodit. Quare non licet pro certo aut sim­ pliciter a flirmare id de E SUPERSTITIONE tandtun periculum damni ex veri simili commercio cum nefario et callidissimo hoste, sine causa, nobis vetatur. Cf. ιγΛννιβ. 11,54 fine. Insta quoque et proportionata causa etiam postulatur pro co­ operatione, etsi mere materialis sit, cum iis qui saltem subjective sunt superstitionis rei. 244. — Corollaria. 1. Arhm Pythonum exercere non licet, etiamsi nulla media inhonesta adhibeantur, et sine lirina fide coniocturac de rebus futuris fiant, v. g. ex dextrae, lineamentis, nisi intentio iota udi exterius manifestetur. Non pauci enim scandalum superstitionis inde patiuntur; non pauci damnose decipiuntur in rebus suis, vel, timoribus perculsi, re vera causam dant cur formidata mala subeant. Qui autem sine firma fide et scandalo, ex quadam curiositate, vel ad risus ciendos, hniusmodi personas consultum adit, non peccat, nisi forte vonialiter. Cf. Sanch. Dec. L. 2, c. 38, n. 20; e. 10, n. 13; Ball.-Pai.mieri, Dp. Theol., II, 347. 2. Homines per somnia quaedam rite doceri, ipsae ss. litterae nos mo­ nent. Verum prudens spirituum discretio hic facienda est. Ut praeternaturalein eamqiie bonam originem somnio ascribas, oportet ergo nt res in st sit Deo non indigna; ut ad bonum opus impellat; ut animae finalem saltem pacem aderat et ad caelestia erigat. — Ut autem «piis plene fidat somnio, fere certus esse debet de divina origine. Teste enim S. Ai.rtt. 1. 3, n. 9, Dens, dum talia immittit, simul hanc certitudinem praebet. — Atque hoc excluso casu, qui iudifierentes quasdam somnii non quaesiti indicationes sine plena fide sequitur, ita v. g. ut emat eos « numeros » loteriae quos somniatus est, vel vitet iter quod ipsi pro periculoso ostensum est. non est certi peccati arguendus, praesertim eum mysteriosae nonnullae futurarum vel di­ stantium rerum praevisiones interdum saltem confuse habeantur. 3. Ob i ustam causam, cum alia media evacuandi dubium desiderentur, fas est, praemissa humilii prece sortes consultorias adbibere, dummodo a solo Deo indicium exspectetur. Ut si quis in bivio positus, nescit quaemim via sumenda sit, et bonam iniri aliquantum referat. 1. Certi usus derotiouis, \. g. circumeundi ter altare vel sacellum, se­ minandi vel plantandi tali Sancti festo, non sunt superstitiosi, sed rationes implorandi auxilium B. Μ. V. vel Sancti, nisi circumstantiae istae putentur infallibiles, aut plane necessariae, aut per se efficaces. Nec novemdiales de­ votiones improbandae sunt, quatenus fundantur quadam revelatione, vel honorant quoddam mysterium, pnta menses quibus Christus fuit in utero, vel imitantur exemplum apostolorum in praeparatione Pentecostes, vel con­ dicionem indulgentiae implent; supersitiosum tamen foret credere eas preces non prodesse in maiore vel minore numero. 5. Sicut iam monebat UaIETAnus, in 2, 2, q. 96 art. 2, abest formalis supers! itio ubi, ex ignorant ia, naturalis vel divina \ irtus in quibusdam remediis vel usibus inesso aestimatur. Sic ipsa S. C. dt P. 1'. superstitione exemptum [243. 244.] 188 LIBER Π, TRACT. H, TIT. Ill, CAP. I pronuntiavit ηβηιη Sinensium explodendi, tempore eclipsis, tormentum bel­ licum, ne draco Innam devoret. Quare missionarii, cum inepta quaedam re­ media a barbaris adhiberi deprehendunt, v. g. quaedam ad collum appensa obiecta, ne ilico putent ea osse superstitiosa, sed genus virtutis quod inesse existimatur explorent. Imrno, ex sententia Caietani, in art. 4, plerumque aut non peccant aut venialiter tantum qui simplici corde observant quosdam ritus ab Ecclesia non receptos, quibus, praesertim si a maioribus edocti sunt, sperant effectue non nullos divina virtute secuturos: ut qui contra definitum morbum gestant primam monetam in 1‘arasccve Christo oblatam. Haec itaque potius pro ineptiis non propagandis habeantur, quam scrupuli de gravi reatu illi­ ciendi sunt. 6. Perse patet nullam illicitam exerceri divinationem ab iis qui ex vultu, membrorum dispositione, lineis et partibus manus, scripturae notis, temperiem corporis, immo etiam animi propensiones et affectus probabiliter conicient. Nec superstitionis argui potest usus virgae diriiiatoriae, quae ubi me­ talla fodienda sint vel fons aquae lateat quadam sui inclinatione vel agi­ tatione revelaro censeatur. A sola enim attractive virtute naturali, sive vera insit sive inesse falso existimetur, effectus exspectatur. 245. — In dubio de virtutis qualitate, effectus, dummodo, propter analogiam cum effectibus certo naturalibus, probabilem esse sinat causalitatem naturalem, potius naturalibus viribus ascribatur. Et quae hodie inventa sunt vel etiam observata v. g. de naturali telepathia, talia sunt quae praesumptionem virtutis naturalis confirment. Generali tamen ratione ignoratae virtutis naturalis inniti nequit prudens conclusio qua omnia praedicarentur naturalia Cf. quoque dicta n. 243. 246. — De Maleficiis. Malejicium est vis nocendi aliis ex paeto et cooperatione daemonis comparata. Aliud dicitur amato­ rium seu philtrum, cuius usus est ad carnalem amorem vel odium excitandum, daemone hominis phantasiam commovente, ita tamen ut libertas non auferatur: namque daemon nihil in voluntatem agere potest. Aliud est veneficium, quo alieni personae vel eius bonis damnum infertur. Etsi, ne hodie quidem, usus maleficiorum plane exsulare vi­ deatur. atque, in quibusdam coetibus occultis, horribiles artes in­ terdum exerceri videantur; quia tamen haec plerosquc latent, et quia popularis credulitas nimis ad suspiciones maleficii propensa est. parochi et confessa rii potius eos cohibere debent qui temeraria maleficii accusationem gravem iniuriam innocentibus inferunt. 189 MALI 1 H I Λ. Sl'lKITISMUK IIOOIERNUS Neque ipsi prompti sint ad effectus supernaturales agnoscendos. Quain saepe, praeternaturalis explicatio sola ampliata factorum narratione postulabatur, ita ut seria inquisitio vel fraudem quam­ piam vel nihil valde mirum detexerit! Simul prudenter rudes dehor­ tantur ne ad vanas et superstitiosas artes in morbis, praesertim animalium, confugiant, sed a peritis medicinae consilia requirant. § 4. — De Spiritismo hodierno. 247. — I. Notiones. Spiritismi nomine stricte venit formalis evocatio spirituum defunctorum qui, a) varia mira peragant: strepitus, mensarum rotationes, pulsus, sonitum instrumentorum musicorum quae nulla manu moveantur, scriptiones quas dixeris automations, materiales apparitiones, interdum photographica ima­ gine servatas (/), « levitationes » quibus personae vel res in aerem certa distantia a pavimento attolluntur; b) ac potissimum curiositati interrogantium satisfaciant, varias dando notitias de defunctis, de altera vita, de rebus abditis, de adhibendis reme­ diis, de futuris contingentibus. Latiore iam usu, spiritisnius dicit eadem phaenomena, v. g. responsa per pulsus mensarum, sine formali seu expressa spi­ rituum evocatione obtenta. Saepe vero adhibetur medium, seu, secundum strictam notio­ nem, persona apta, quae inter viventes et mortuos mandata deferat et referat. Inde, si proprie loquamur, non est vel censetur esse «medium» nisi qui alterius agentis sit causa instruinentalis. Effec­ tus autem cuius causa principalis eat, vel esse putatur alter agens (intellectu et voluntate praeditus) dicuntur psychici, seu metapsychici. propter eorum originem seu quia ab anima aliena sint vel censeantur profecti ; dum physici dicuntur effectus (pios medium tanquam causa principalis operatur (Cf. Heredia, Spiritism and common sense, p. 54). Aliae personae « medium » sunt publicae seu publici usus, quae se omni occasione exhibentes, quasi pro arte sua habent agere medium; aliae sunt tantum privati usus. II. Historica. A remota iam antiquitate, solebant homines per pytho­ nissam (seu personam quae pythonem habere censebatur) mort nos do variis robus occultis interrogare. Exemplum nobis aifort S. Script, in L. I SaC·. Thurston, S. I , Tht frabitm of m^ttrialiaatiau^ Month, 1922, p. 331 p. 07 μ. ; 227 m. ; 334 ; 19-3, [215-247.] 190 LIBER II, TRACT. II, TIT. Ill, CAP. I muelis («eu Rogum). c. 28, v. 6-19; quo loco Saul, post frustra intcrrogatmn Dominum, adit Pythonissam quae, roganto rege, Samiiolem suscitavit nt Sanlum de futuro eventu instrueret. Triplex autem de facto isto explicatio proponitur. Pleriqne SS. Patres (S. Aren stints dubius haeret) existimant daemonem in figura Sainnelis apparuisse; postea. a tempore pseudo-refor· unitionis protesta ut icae, scriptores catholici Samuclem, re vera, permittente Domino, comparaisse arbitrati sunt : nec defuere qui totam rem ad fraudu­ lentas Pythonissae artes ascriberent. Hodierni spiritismi antesignanus fuisse perhibetur quidam SwedenBORG (1688-1772), qui anno 1715 Londini visionem sc habuisse declarabat, post quam cum spiritibus habituale commercium inire potuit, cuius fructu» fuit serta protestantica. Sed potius visionaries dicendus est. cuius methodi nimis ab hodiernis evocationibus distant. Quare originem praesentis spiri­ tism! potius referunt ad mysteriosos strepitus qui. in rustica domo lori Hydesville (Americas Septemrrionalis) anno 1817-1848 auditi a filia Fox, eam impulerunt ut interrogaret num forte alieni spiritui defuncti strepitus tribuendi essent. Recepto responso affirmativo, coepit ipsa et soror communi­ cationes cum spiritibus tenture, propter quas binae filiae mox universalem celebritatem obtinuerunt. Anno tamen 1888, altera ex sororibus confessa est omnia fuisse ficta, et credulitatem matris occasionem fraudi dedisse (Cf. Heredia, op. c., p. 11-11). lude coepit diffundi usus communicandi (vere vel apparenter) cum sic dicti» spiritibus, ita ut in Statibus Foederatis America© et in Canadensi regione sint pluries milies milia sociorum (Rocre, Λγ mrrrcilhur tyirite, c. 12). Namque iam anno 1900 consortium Statuum Foederatorum et Cana­ densis regionis (National spiritualistic association of America) declaraverat ibi esse 10.000 medium, 350 contionatores propagationi addicti, 82 templa. Etenim spiritdamns jn sectam religiosam excrevit, quae innixa scientifica (ut asserunt) demonstratione, a communicatione inter viventes et de­ functos tamquam exordium sumit, ab iis dogmata sua accipit : infinitam intelligent iam divinam ; permanentem, post mortem, personalem identita­ tem ; negationem poenarum aeternarum, et sic porro. III. Damna. Praeter haereticas suasiones quae ibi Hunt, assidua praesentia in coetibus spiritisticis phantasiam excitat, mentem perturbat, homines propensos facit ad superstitiones colendas. Ac seria spirituum evocatio evocantem formalis super­ stitionis reum ellicit. Itaque cum pessimis consectariis moralibus spiritismus conectitur, ita ut hac saltem ratione, etiamsi diabolus manum scribentis responsa non arripuerit, spiritismus, sicut omnis haeresis, opus diabolicum merito appellari possit (*). -- ——. De damnis quae ex usibus spiritisticis timenda sunt, ci. P. Ch\rlf.s, S I., A dc iffiritiitn/. N&irv. Tkfol., !921. p. 113 ss. ι I . | \ i Sl’IRITISMl S IKIOIEHM S 191 IV. Obiectiva rerum interpretatio. In primis, (pii animo praeiudiciis vacuo allegata preserutantiir. magis ac, magis ad hanc conclusionem perveniunt, pleraque mira consuetis fraudibus et collusionibus circulatoriis tribuenda esse. De hac re conve­ niunt RR. PP. KouRE in Gallia (Λβ merveilleux. spirite. Le spi­ ritisme d’aujourd’hui et d’hier)·, Thurston (in Month. 1917, ]). 226 ss. Spirit phenomena), in Anglia: Zacciii (). Pr., Λο spiri­ tisme e la sopracrirenza dell’anima, in Italia : et in Statibus Foederatis Aniericae, Heredia S. 1., qui ipsa artificia quibus «medium» utuntur detexit, ita ut maxime mira imitari potue­ rit; et in libro « Spiritism and common sense », plures artes re­ velat, demonstrat etiam quomodo viri scientiarum periti, sint minus idonei ad fraudes istas dignoscendas, et plures recitat confessiones « medium » (pii, postquam maximam famam sibi adepti erant, fatentur se fuisse deceptores (x). Quare ab aliquo scribi potuit : (pio magis facta explores, eo minus mira apparent. Quod ad ea, pauca numero, (piae sine circulatoriis artibus vere acciderint, scriptores in quattuor sententias abeunt. Alii, inter catholicos, fere omnia diabolico interventui imputant, abutentes hoc principio, diabolica esse ex praesumptione indicanda omnia, si quaedam diabolica esse demonstrentur. Cui dicto P. Zacchi, op. c. XII hoc opponit: « Perdie qualclie raro fenomeno spiritico si mostra refrattario ad ogni spiegazione naturalistic». non è permesso alfermare, come si fn da multi. cbe tutti i fenomeni dello spiritism»), senza distinzione, sono dovuti a cause extra­ naturali ». — Alii, « spiritistac ». ab hoc initio proficiscentes, haberi, praeter corpus materiale et animam, corpus aliquod magis subtile (corpus sidereum) (pio anima cum rebus exterioribus communicat, eadem tribuunt animis defunctorum (piae, per si­ dereum (astrale) corpus a « medium » possessum, cuius vis a spectatoribus augetur, istas actiones exteriores peragunt. Alii («i Nuperrime celeber GvziK ausus est so committere examinandum non nullis doctis viris Parisicnsis Facultatis scientiarum et Instituti dicti « Collège de France»; i. c. DI). P. I an· gevin, Etienne Rabaud, Laugier, Λ. Marcellin, I. Meyerson» Experimenta, incoepta 6 nov. 1923, in me lio mense decembri finem habuerunt, ita ut per sex hebdomadas protracta sint. Sic in officiali relatione inserta in L'Opinion et La Crj>i.it 21 déc. 1923 concludunt: < Les soussignés déclarent que leur conviction est complote et sans reserve: les phénomènes qui leur ont été présentés ne mettent en jeu aucun mécanisme mystérieux. — Le médium les produit: en se servant de son coude pour certains contacts appliqués a la région de l’épaule; — en li­ bérant du contrôle une de ses jambes: il réalise alors déplacements, contactsr projections d’« bjels nu moyen de ce membre libéré ». Cf. ctiara Docnnitnlaii n cathoPtguel 1924, p. 495 ss. [247.J 192 LIBER II, TRACT. II, TIT. HI, CAP. I omnia naturalia esse existimant; explicari autem cryptomnesia (memoria inconscia). telepat hia et quadam nondum bene cognita virtute corporali, quae ad magnetism uni qnendam animalem ascripta a non nullis fuit. Alii haec praemittunt: a) Non ideo quod hodierna explica­ tione careamus ad praeternaturalem originem confugere merito licet. Quam plura in quibusdam factis certo naturalibus manent mysteriosa; quam plura quae olim pro vere praeternaturalibus phaenomenis habita essent hodie scientiiicas formulas admittunt! b) t'outra explicationem praeternaturalem faciunt: perpetua re­ petitio eiusdem phaenomeni in iisdem adiunctis; necessitas quarundam circumstantiarum; limitata ratio (pia, v. g. non ultra certam altitudinem persona vel res attolli queat: liquet enim spiritum physicis legibus non esse obnoxium, c) Communicatio cum anima defuncti, (piae sine Dei permissu fleri nequit, raro quidem permittitur; sed nullatenus pro normali et ordinaria ha­ beri potest, ita ut certae iussiones vel caerimoniae nostrae illam communicationem determinare vel inducere possent (’). Nec an­ geli boni sic fiunt servi nostri. Exclusis autem bonis angelis et animis separatis, non superest nisi praeternaturale diabolicum. Ilis positis, sententia ista plura tribuit consuetis fraudibus et collusionibus circulatoriis; plura alia in speciali vel morbido statu personarum explicationem habere existimat. Pauca quae­ dam vehementer suspicatur xatanicum prodere interventum, me­ liorem tamen factorum demonstrationem exoptans. Sic alterum Cone. Baltimorenxe (T. I. c. 7, n. 36) pronun­ tiavit: «Bene vero videtur esse exploratum, plura quae in cir­ culis Spiritismi exhiberi phaenomena miranda dicuntur, vel esse omnino ementita et operatorum inter se collusione fraudulenta producta, vel personarum quae dicuntur media imaginationi et spectatorum credulitati esse praesertim ascribenda, vel demum manuali cuidam dexteritati, qualis apud praestigiatores usu venit esse tribuenda. Vix dubitandum tamen videtur, quaedam saltem ex iis a Satanico interventu esse repetenda, cum vix alio modo satis explicari possunt ». Haec est quoque conclusio nostra. Haec utiliter addenda putamus. Ex Rituali Ramano, t. X, c. 1. «signa obsidentis dae(l) Quod etiam de animi * limborum valere arbitramur. Miram de hac re hypothesim pro­ fert Thurston S. I., ConiunicatiNf with the dtad (Month, 1917, ρ. 139 ss ). /1« 193 3PIRITX8MÜS HODIERNUS nioiiis sunt: ignota lingua loqui pluribus verbis, vel loquentem intellegere; distantia et occulta patefacere; vires supra aetatis seu condicionis naturam ostendere; et id genus alia quae, cum plurima concurrunt, maiora sunt indicia ». Signa ista formaliter vera manent; sed quandonam re vera adsint, id aliter atque olim, propter facta recens observata, indicandum est. Ex quo enim rationabiliter admittendum videtur, esse qui in corpore mysteriosam quandam virtutem interdum explicent; haberi, per phantasticas repraesentationes mutuas, sine loquela orali vel scripta, communicationes; stupendam quandam vim praesen­ tiendi facta in quibusdam inesse (x), multo cautius dicemus vere haberi communicationem ignotae linguae vel imperviae natura­ liter. — Praeterea iam ipse Apostolus (I Tim. 4, 7) loquens de erroribus satis similibus spiritistarum, nos monuit ut ineptas et aniles fabulas devitaremus, nos autem in pietate vera exerce­ remus. Atque honor verae religionis postulare videtur ut ipsa severitate (pia facta comprobemus et dein diiudicemus, osten­ damus minime nobis opus esse miseris phaenomenis spiritisticis ad roborandam nostram fidem, huic autem prorsus alia subesse fundamenta rationalia; ac removeamus periculum lugendarum deceptionum «piarum recens memoria nos prudentiam docere debet. Credulitatis facilitas minime cum promptitudine Fidei confundi potest. 248. — De inoralitate usus vel participatione, sola spe­ ctata religione, haec dicenda videntur: 1. Coetibus spirit ista­ rum, ubi ex evocatis mortuorum animis de ipsa religione et factis mundi invisibilis certiores fleri contendunt vel cupiunt, active cooperari profecto nefas est. Sive enim vera sive conficta sint prodigia, mera ac saepe putida in his exercetur superstitio. Cf. litt. 0/7’. 30 iul. 185G. — 2. Superstitiosum quoque fuerit mysteriosis istis mediis uti ad cognoscendas res quae humanam scientiam certo transcendunt. — 3. Qui animo a superstitione alieno, ita ut diabolicum interventum repudiet, adest experi­ mentis vel in se dubiae naturae vel quae ipse persuasum habet esse ordinis naturalis, superstitionis quidem argui nequit, sed malam seu periculosam curiositatem plerumque fovebit. — 4. Quare (x) Sunt in Westphalia personae, vulgo Kiektrs vocatae, quae quadam dote res praesen­ tiendi praeditae videntur. Cf. Zur B<»nskn, Das zwritf Gtsicht (Du I x8. Pae- 195 SI'lRITISMfS HOIJJERNIS. s( MMARII M nitcntiarid rem attigit suis responsis 1 iul. 1841 et 1 febr. 1882 (A. S. 8., I, 177). Ex c. 2325, qui exercuerit superstitionem ab Ordinario puniendus est. 250. — De magnetismo animali et hypnotica suggestione. Exeunte saec. XVIU multus sermo fuit de propria quadam vi­ ventium corporum virtute mysteriosa. quae, propter tunc dete­ ctam virtutem magneticam electricam, nomen obtinuit magnetismi animalis. Hodie varia nomina usurpantur: Od ; vis nervosa radians; vis vitalis tluidica; vis psychica; vis ideoplastica. teleplastica (cf. ZacCHI, op. c., p. 191), vires physico-psyeliieae : (piae verba nihil explicant. Uniusmodi virtute quosdam medium esse donatos, admitti potest. Quam exercent potissimum in speciali excitatione quam « transe. » nominant. — Hypnoticas suggestiones ipsi quo­ que pati possunt; sed hae iam multo magis a phaenomenis spi­ ritisms separari consueverunt, ita ut potius ubi de cura propriae vitae et sanitatis agitur locum reperiant. SUMMARIUM. 251. — Superstitio est falsa religio, i. e. cultus vitiosus veri Dei vel cultus prohibitus creaturae, et dicitur religioni por excessum oppositus. I. Cultus ritiosus reri Dei potest esse falsae significationis, ut eum per abrogatas V. L. caerimonias, vel per usurpatum ministerium, vel per falsas reliquias aut miracula quis Deum honorare velit : quod, per se mortale, ignorantia, simplicitate, vel levitate materiae a gravi excusari potest : — est cultus superfluus, qui peccat in modo et circumstantia : ut si quasdam caerimonias addas, vel ipso numero orationum, qua tali fidas : haec potius venialia censentur. Rudes de recto sacrarum rerum usu docendi sunt. II. De supertitioso cultu creaturae. Ordino de idololatria, do magia, de vana observantia et de hodierno spirit ismo agemus. 1. Do idololatria. Idola tum falsos deos tum, idque magis proprie, eorum imagines, statuas, symbola significant. Quare idololatria stricti est cultus la­ trino falso deo aut alicui eius imagini vel symbolo tributus. Materialis idololatria cultum simulat ; formalis vere reddit. Perfecta idolo­ latria adorat creaturam quam ex infidelitate Deum esse existimat ; imper­ fecta, ex cupiditate vel odio Dei, honorem creatura»! quasi Deo exhibet. Perfecta indicanda est obiective (non semper subjective. saltem immediate) gravior quam imperfecta. Ipsa materialis est grave peccatum. Ac paganismus rulgaris imaginem vel symbolum eum ipso deo confundebat. In S. Scriptura, idola interdum nihil, interdum daemones esse dicuntur. Fuit etiam cultus principii mali. Similia hodie apud barbaros occurrunt. (249-251.) 196 • ·* LIBER II, TRACT. II. TIT. Ill, CAP. I Generaliore acnen, idololatria omne vitiosum creaturae cultum designat. Is iam habetur ei quaedam alitor ac Deus ordinavit, per creaturam obtinere velis. Namque religio vult ut omnia bona immediate vel mediate secundum ordinem a Deo praestitutum exspectemus. Per expressum cultum, vel notitiae vel alii effectus, praeter generalem protectionem, quaeri possunt. Cum, excepto daemone, nulla alia creatura nobis invisibilis, soluta a Deo dependentia agere velit, absoluta creaturae invocatio necessario ad daemonem terminatur. Expressa autem daemonis in­ vocatio, qua formale servitutis commercium cum iurato Dei hoste initui, est gravis peccati arguenda. Ad expressam daemonis invocationem, gene­ ralior pactio cum daemone refertur. 2. De magia. Quod formales idololatrae supplici prece, id mystoriosao potestatis usu magi obtinere contendebant. Qui conscius potestatem exercet quam simul praeternaturalem et non a Deo profectam existimat, is in operando, subiective reus est tacitae invocationis daemonis, quae a gravi excusari nequit. 3. De rana observantia, seu usu positivo vel omissione quae inepta sunt ad finem propter quem adbibentur, Vani isti usus, si ut ritus colendi crea­ turam vel magicam potestatem obtinendi adhibentur, grave idololatriae vel invocationis daemonis peccatum continent. Extra huiusmodi intentionem. sino firma fido adhibiti, potius veniales sunt defectus fiduciae in divinam Providentiam, nisi ob constantem usum, diffidentia evadat gravis. Protestatio qua quis cum daemone commercium excludit, potest facto elidi, quando quis media adhibet quae, sine diabolico interventu, inellicacia novit, vel cum absolute vult quae daemoniaca esso suspicatur. Nec protestatio impedit quin, cum seria est dubitatio, interventus iste permittatur. Quare proportionata causa excusans adesse debet, sicut ad materialiter cooperan­ dum cum istis qui superstitionis subiective rei sunt. Artem pythonum serio exercere non licet. In admittendis somniis, pru­ dens spirituum discretio adhibenda est. Certi usus devotionis, in se innocui, aliqua veniali superstitione mi­ scentur. si circumstantiae materiales loci, numeri, personae, ut necessariae vel infallibiles habeantur. Vacua autem est superstitione, coniectura dc pro­ pensionibus ex physicis indiciis, vel adhibitio falso existimati remedii na­ turalis. Credulitas de maleficiis potius cohibenda est, etsi maleficia adhuc esse possunt. 4. Dc spiritismo hodierno. Spiritismus est proprie formalis evocatio spi­ rituum qui varia agant et potissimum varia secreta doceant, sive persona pe­ culiariter idonea « medium » adhibeatur, sive directa liat interrogatio v. g. per pulsus mensae. Phaenomena distinguuntur physica et psychica, ex causa principali operante : psychica ab aliena anima censentur profecta. Est etiam religio spiritismi, quae a defunctis accipere censetur dogmata erroribus contra fidem inquinata. Frequens praeterea spiritismi usus damnosos phantasiae et menti effectus gignit, ita ut opus diabolicum re vera vocari possit. In pu- 197 TESTATIO DEI I \ blicis spiritismi coetibus portentu quibus astantes commoventur, saltem pleraque sunt ficticia. Quae vera accidunt alii daemoni, alii animis separatis, alii viribus naturalibus tribuunt. Excluso commercio cum animis separatis, quod Deus regulariter non permittit, pleraque ad vires naturales sive iam notas, sive probabiliter cognoscibiles et cognoscendas ascribenda videntur. Pauca supersunt pnychica, et quidem potius notitiae plane imperviae quam varia mira, v. g. « levitationes », quae fundatam daemonis suspicionem in­ gerunt, quatenus de iis constet. Cf. Rituale T. 10, c. 1, n. 3. Coetibus spiritistarum actin’ cooperari nefas foret, cum in his plures vere superstitionem exerceant. Ac superstitiosum foret mysteri<-NS mediis uti ad cognoscendas res quae humanam scientiam certo transcendunt. Malam seu periculosam curiositatem plerumque fovet qui. diabolicum interventum re­ pudians, adest experimentis dubiae naturae vel quae ipse persuasum habet esse ordinis naturalis. Periti tamen viri prohibiti non sunt quin, sine scan­ dalo et physicis personarum detrimentis, scientificam faetorum investiga­ tionem, exclusa omni spirituum evocatione, peragant. Assistentia locutionibus vel spiritistkis manifestationibus a S. OU i ci o 21 april. 1917, declarata < st illicita. Non ideo tamen vir satis expertus impeditus videtur quominus, sine scandalo, praesertim consulto Ordinario, intervenire velit ad fraudes dete­ gendas et denuntiandas. Iam solent eruditi theologi Kuggextiom·» hypnotica , * qua tales, ad phae­ nomena naturalia ascribere, ita nt potius infra, ubi de snicidio, etc. tractatur, de his agendum sit. CAPUT II. De irreligiositate eiusque generibus. Articulus I. — De tentatione Del. i 252.— Quid sit tentare Deum. 1. Reverentia Deo debita po­ stulat, nt modeste, discrete et humiliter ad speciale Dei auxilium eiusque attributa cottfugiamus. Velle ut quasi scaenice se exhi­ beat, est Deo graviter iniuriosum. Quicnnique ergo, sine causa, interventum Dei petit, hanc malitiam committit. Propria itaque ratio tentationis Dei est in temeraria postulatione interventus divini. Huic malitiae accedere potest peccatum contra fidem et spem, si quis, quasi dubitans, formaliter veritatem vel attributum divinum explorare voluerit, et sii; Deum magis stricte tentare seu experientia comprobare cogitaverit. 253. — Varii conceptus. Theologi non omnes eodem modo tentationem Dei concipiunt. Aliis est temeraria exploratio divinae [252. 253.] 198 LIBER II, TRACT. II, TIT. Ill, CAP. II perfectionis ; aliis vero temeraria exploratio beneplaciti divini. Ex­ pressam distinguunt, quae explorationem intendit, et interpretaliram, quae in agendi modo lateat. Utraque est formalis, quando, dubitando vel non, quis conscia temeritate petit ut Deus sibi succurrat aut manifestet. 254. — Quinam rei sint tentationis Dei. Deum tentât qui. sine speciali instinctu divino, absolute vult vel promittit miracu­ lum; vel qui, sine causa sufficiente, miraculum vult condicionate (si Deo placeat), Utputa si quis miraculum offerat ad pro­ bandam fidei veritatem; si quis, in re levi vel cum alia media sup­ petunt, miraculosum signum postulet. Prius per se mortale erit peccatum; alterum practice plerumque aliqua simplicitate et mo­ dica instantia a gravi excusabitur. 255. — Vulgaris usus. Vulgo dicitur tenturo Deum qui suam vale­ tudinem temero exponit, qui sine praeparatione contionatur, docet, quatenus indebitum auxilium divinum postularo videatur. Sed est potius praesumptio quae alii praecepto, v. g. quinto, adversatur. Namque unde desit exspectatio auxilii divini, tentatio Dei necessario abest. — Gravitas reatus ox praevisi damni momento diindicanda est. Articulus II. — De Blasphemia. 256. — I. Notio et divisio. 1. Notio. Voluntati colendi Deum directe opponitur voluntas in Deum contumeliosa, quam prodit blasphemia. Est enim blasphemia: contumelia in Deum allata. 2. Divisio, a) Cum Deus affectum contumeliosum in corde legere queat, potest homo sine ullo signo exteriore esse blasphemus; et potest animum istum exterius, sive signis verborum, for­ malium vel aequi pollentium, sive actione contumeliosa, manife­ stare vel exercere. Hinc blasphemia cordis, oris et operis. Divisio tamen ista non est formalis. Cum reservatur blasphe­ mia, sola ea intellegitur, quae fit per locutionem, oralem vel scriptam. b) Blasphemia directa a formali inhonorandi Deum inten­ tione proficiscitur: indirecta intentionem virtualem continet in voluntate dicendi vel faciendi quae sunt in Deum contumeliosa *(). Prior gradu non specie ab altera differt. t1) Sub alio respectu formalis dicitur culpanda ; materialis, excusanda | > 199 ΗΕΛΗΡΗΚΜΙΛ c) Blasphemia potest esse vel simpliciter contumeliosa, vel haeret iealis, quae simul, saltem exterius, veritatem revelaram ne­ gat; vel imprecator ia·, qua Deo malum optatur. Et in.genere suo completur affectu detestationis seu odio, (piae simul est gravis­ sima caritatis violatio. d) Deus potest in ne blasphemari, vel in nanctis suis et in rebus sacris. Prima est gravior, etsi, (pia blasphemia. specie ab altera non differt. Sed, pro intentione blasphemantis, potest simul ipsos Sanctos vel Beatam Virginem in propria eorum excellentia, v. g. in Immaculata Conceptione, attingere: tunc simul erit contra duliam vel hyperduliam. Id regulariter (suo tempore) non acci­ dere, existimabat S. Alpti., 1. 3, n. 132. e) Blasphemia demum distinguitur vulgaris, quae usitatis­ simis formulis, saepe interiectionis instar, profertur, ita ut bla­ sphemator ipse verba non composuerit vel in formam sententiae adornaverit; et studiosa, cuius formula est ab ipso blasphematore inventa vel confecta. 257. — II. Gravitas. Peccatorum quae religioni adversantur, blasphemia est ex genere suo gravissimum, ita ut vera blasphemia parvitatem materiae non admittat. Toco, non ex contemptu vel odio ant indignatione, pronuntiatum ver­ bum contumeliosum in Sanctos, putatur esse veniale. Sed id non liet ioco nisi cum de rebus agitur minoris momenti quae facetiae dant occasionem: ut si Sanctos Crispimini et Crispinianum voces sutores. Radix blasphemiae directae, i. e. causa impulsiva quae ho­ minem ad formalem blasphemiam inducere solet, est per se ap­ petitus vindictae adversus Deum. Indigne scilicet ferens sortem suam, (piam Dei arbitrio novit obnoxiam, homo iratus eam ultio­ nem affectat cuius solius copiam habet; et honorem aggreditur Eius (piem Ipsum laedere vel attingere nequit. Radix ista apparet quoque in selectione qua, in variis adversitatibus, blasphemat sanctos (pii tamipiam protectores contra definitas calamitates in­ vocantur: ut si, propter amissa vel aegrota pecora, blasphemes S. Paschalem, propter luem, S. Bochum. Indirectae blasphemiae radix est nimis velox ira vel impa­ tientia, simul cum defectu reverentiae erga Deum vel Sanctos. Idem reverentiae defectus quoque ioeosis blasphemiis locum praebet. (254-257.) 200 LIBER ΙΓ, TRACT. II, TIT. Ill, CAP. II 258. — III. Exempla. 1. Quotquot Deum esse negant vel ipsum colere nolunt, reipsa sunt, obiective, gravissimae blasphe­ miae rei. Summum gradum infidelium tenent athei; ii dein qui omnem inter Deum et hominem relationem positivam abrumpunt, ita ut Deum quasi extra commercium ponant. Succedunt qui solam religionem naturalem admittunt ; denique qui deminitum tantum cultum mahumetanorum, iudaeorum vel haereticorum Deo red­ dere volunt. Gravior Iit haec blasphemia si accedat, per forma­ lem Dei tentationem, quaedam provocatio, ut, « si adsit vel si possit, puniat negatorem fidei, eucharistiae », etc. 2. Maxime graves, formales et scandalosae blasphemiae com­ mittuntur impiis libris et ephemeridibus. 3. Blasphemat non solum is qui contra Deum infrendens Ei maledicit, vel eius sapientiam, bonitatem verbis negat aut dubia habet; sed is quoque qui sine ira contra Deum, ea serio et scienter profert quae, ex sua significatione aut modo loquendi et circum­ stantiis, imminutionem inferunt divini honoris aut imperii. Et alia signa contra Deum, ut spuere in caelum, sunt, aeque ac voces, blasphema. 259. — Criteria. In diiudicandis blasphemiis, ratio habenda est significationis verborum secundum communem hominum in­ tellectum. Quare quaedam formulae quae per se haeresim sonant, quia ut tales non apprehenduntur, a labe blasphemiae Jerunt im­ munes. Sic, hodie saltem, cum homines irati dicunt: Perdat te .sanguis Christi, nullam virtutem perdendi sanguini Redemptoris ascribere videntur, sed mere homini imprecari cogitant. Quare errare existimamus qui blasphemiam existimant haec dicta : mil­ liard de dieux, tausend Sakrament, quasi quis cogitet multiplica­ tum verum Deum vel plura quam septem sacramenta, dum tam facilis subest explicatio: «sume verbum semel dictum quasi millies et saepius pronuntiatum ». ('outra, formulae quae non sunt blasphemae, ex communi interpretatione, hanc notam habe­ bunt. Sic diu, propter existimationem communem, blasphemabant qui flandrien imprecatione utebantur: Deus me damnet. — Ac perinde dicendum est de interlectione per se ambigua: Haere nam de Dieu. Id tamen observandum est. Cum formula, sicut flandrien, sensum refert completum, error demonstrari et facilius corrigi potest. Ubi vero non habetur nisi quaedam interlectio, nullus BLASPHEMIA 201 error demonstrari potest, sed quasi sensus vocis immutandus est. Voces enim sunt signa arbitraria. Quare, anno 1903, episcopi Belgii communi consilio errorem de for­ mula flandrien denuntiarunt et mox communem persuasionem mutarunt. De gallica formula magis dubitatum est. Sed cum ipsae voces non viderentur ubique significatione contumeliosa accipi, episcopi et plures auctores coe­ perunt aliam interpretationem inculcare et verba illa blasphemiae nota pur­ gare. Quocirca, hodie, istud commodum habetur, ut de nulla formula bla­ sphema sive in Belgio sive in Gallia constet. Paenitentes, secundum con­ scientiam quidem praeteritam indicandi erunt ; sed moneri possunt ut verba ista parum urbana et interdum scandalosa, omittant quidem, vadem tamen ne considerent tamquam blasphema, nisi haec contra ipsum Deum irati pro­ tulisse ex adinnetis demonstrentur. Vere blasphemae sunt, immo haeresim vel impietatem obie­ ctive continent plures formulae in certis Italiae partibus usur­ patae, quibus malum optatur Deo « mannaggia a Dio ». vel Beatae Virgini, vel quibus B. Μ. V. puritas negari videtur. Potius tamen quam negent puritatem, videntur indignationem exprimere de modo agendi Dei vel B. Μ. V. « Afadonnaccia ». quae vox de ine­ leganti pictura innocenter dici potest. Iit blasphema cum ad B. Μ. V. refertur. Quod ad verba « mannaggia ai morti tua » (litteraliter: male sit mortuis tuis), haec non sunt blasphema nec seriam maledictionem hominis mortui significant. Qui ea profe­ runt communiter non intendunt nisi « ex probare vivis, ad quos maledictionem istam instar iniuriae dirigunt » (S. Alpii.. L. 3. n. 130, qui illud non aestimat nisi leve peccatum). Formulas, in dubio, pro non blasphemis habendas esse monet S. Alpii. (’outra ac severi quidam docuerunt, formulae corruptae non sunt habendae tamquam blasphemae. 260. — V. Reatus subiectivus. 1. l’t habeatur blasphemia. verba usurpari debent significati ce, non mere historice vel per modum ioci. ('nde non blasphemat (pii auditam vel dictam a se blasphemiam ipsis blasphemis verbis referat. 2. Formalis blasphemiae rei sunt indicandi: a) qui liquido animo vel deliberate scribunt impia; — b) qui sui satis com­ potes, ex impatientia mali quod Deus vel sanctus avertere po­ tuerit, verba proferunt quae norunt in Deum vel sanctos esse contumeliosa, vel (pii mala Deo aut sanetis exoptant; — c) qui ad illudendum sacerdotibus vel piis personis, verba blasphema 202 UBER II, TRACT. II, ITT. Ill, CAP. II evomunt. Immo haereticalis ironia hniusmodi blasphemiae facile aggravat, cum contemptum addat fidei vel religionis. 3. A formali blasphemia excusantur qui non advertunt hoc quod dicunt esse blasphemum. A gravi reatu immunes existimantur qui in magna tristitia sententias proferunt (piae, litteraliter sumptae, blasphemae et haereticales forent; v. g. « Deus me nimis atiligit ; Deus me de­ reliquit ; Deus non est iustus ». 5. Quid autem de iis dicendum est qui, ex ira in creaturas rei ex consuetudine, sine intentione Deo contumeliosa, advertenter pronuntiant formulas in se blasphemas, non tamen secundum bla­ sphemant significationem sed mere per modum cuiuspiam interfe­ ctionis cui omnis definita significatio desit? Non pauci eos formalis blasphemiae damnant, quia indirecta intentione laedendi divinum honorem blasphemia committi possit, haec autem in formali verbi blasphemi prolatione contineatur. Attamen, sublata significandi intentione, verba sunt merus sonus. Blasphemia ergo materialis non remanet nisi apparenter. Nulla itaque formalis locatio habetur, quamvis forsan ab audientibus putetur. Et cum Deus cor intueatur, sicut interior sine exteriore blasphemia esse, sic exterior per interiorem mentem corrigi po­ test. Formalis igitur blasphemia neganda videtur. Scandalum utique blasphemiae apud audientes facile dabitur; quare gravis obligatio urgenda est vitandi verba ista, quae semper reverentiae notabi­ liter derogant, vel deponendi consuetudinem ea dicendi, per fir­ mum propositum identidem renovatum et per fugam proximae occasionis. Attamen, cum vulgares blasphemiae ex mera consue­ tudine. permixtae aliis formulis non blasphemis dicuntur, vel sine ira. vel etiam ex ira, sed aperte sine ullo respectu ad Deum, nonne formulae istae satis ex adinnctis demonstrantur sine in­ tentione blasphema proferri, seu blasphema significatione esse vacua? Quare saepius quam dici consueverit, huiusmodi homines a gravi peccato excusandi videntur. Ipsi, ultro vel interrogati, statim dicere solent se de Deo non cogitasse. Et dum permixtim proferunt et accusant in sacramento formulas vere et falso bla­ sphemas. conscientiam a reatu blasphemiae immunem ipsi pro­ dere videntur. Neque horror fidelium, dum verba blasphema au­ diunt. diversam conclusionem suadent. Similem enim fideles experiunturenm vanae usurpationes nominis Dei in ira accumulantur. Cfr. Baller, ad Gury, I, 303, nota 10. BLASPHEMIA. VANA XOMINIS OKI Γ81 RPATIO 203 6. Blasphemias in ebrietate prolatas alii a peccato blaspheniiae excusant, quia de ratione blasphemiae est ut scienter sit prolata. Ila VASQ. in 1.2, d. 127, η. 11 ; Gobat, Quinarius, tr. 5, c. 9 n.19; et 19. n. 34-39 ; Salmanttcenses, tr.25,c.2, n. 30-32. Alii, v.g. SANCHEZ, Decal. L. 1 c. 10, n. 44, ebrios in causa praevisa reos esse existimant, cum verba obi ecti vain suam significationem retineant, vel (plia ebrii veros conceptos habeant, ita ut essentia blasphemiae materialis tota quanta habeatur. Distinguendum arbitramur inter blasphemias quas ebrii quasi mechanice et sine advertentia ad significationem proferunt, et blasphemias quas, ira correpti, in Deum dirigunt. Priore casu, pro ipsis astantibus, obieetiva significatio perire videtur, ita ut ne quidem in causa blasphemiae sint; in altero casu, contumeliam in causa imputabilem, si con­ fusa saltem fuerit praevisio. ipsos commisisse censemus. Cf. I. 483. N. B. Nefas fuerit ebrios ad blasphemias provocare. Si enim directe provocaveris, per eos sicut per instrumentum blasphemas: quod grave est. Si indirecte, subsistet saltem venialis irreverentia in Deum, cuius nomen vano et satis odioso modo usurpatur. Cf. Lehmk. I, 226. 261. — Quaeres quid sit vana usurpatio nominis Dei, et quomodo aestimanda sit. 1. Vana est usurpatio (piae fit sine utilitate et sine causa rationabili, (pialis iam est quaelibet pii affectus expressio seu manifestatio. Vana usurpatio nominis Dei est peccatum veniale quod, pro adiunctis et affectu, inter graviora vel leviora ponendum est. In ira contra homines prolata verba « Der Deum - Nomen Dei ». fere sonant sicut blasphemiae. periculum quodpiam blasphemiae affe­ runt, itant gravia venialia sint. In ira contra Deum, forent vere blasphema, interius tamen, non exterius. Sine ira, ex quadam parva impatientia (Donc Deus, linque mihi pacem) vel in signum admirationis vel per modum crebrae interlectionis verba: .I/oa Dieu, bone Deus, et similia. levem quandam irreverentiam. Eccli. 23. 1(1. prohibitam, sapiunt. Quamquam saepe inadvertentia ex­ cusantur. Si subsit quaedam invocationis ratio, ut interdum lesu. Maria ! omnis culpa aberit. Secluso hoc casu, quia verba ex usu communi vim suam trahunt, nec eorum significationem mutare loquens per se solus [261.] 204 LIBER II, TRACT. II, TIT. Ill, CAP. II potest, non eo quod per modum cuiuspiam interiectionis sine sensu nomen Dei proferatur, culpa vanae usurpationis aufertur. Nec decet Christianum ut nomen daemonis assidue pronun­ tiet. In se tamen istius nominis usus non est peccatum. 262. — Imprecationes de malo gravi in homines prolatae, graves erunt, si serio volitae, vel si a tiliis in parentes vel a sub­ ditis in Superiores similis auctoritatis proferantur. Sin minus, gravem reatum continere non videntur. Quare de intentione sua paenitentes interrogandi erunt. 263. — Actio confessarii. 1. Errores particulares de formu­ lis (piae blasphemiae existimantur dum vanam tantum usurpa­ tionem Nominis Dei continent, dedocebit. 2. Qui formulas blasphemas usurpant et simul se excusant a peccato gravi, quod mere iram et seriam voluntatem signifi­ caverint. melius aliis argumentis (piam iniecta peccati mortalis conscientia ab his moribus avertentur. ('onfessarius rationem quoque urbanitatis invocet, et insistat in opportunitate maioris patientiae et mansuetudinis. 3. Apta remedia contra consuetudinem suggerat. Talia sunt, fervens renovatio propositi cotidiani, addita quadam parva paenitentia, v. g. tundendi pectoris; recitandi Gloria Patri ; ero­ gandae modicae eleemosynae ; surrogatio alius formulae sonorae in locum blasphemae. Nec monere omittet hunc esse fructum immediatum huiusmodi conatus, ut culpam tollat ex actibus qui per consuetudinem indeliberate liant. 4. Graviter parentes increpet vel heros (pii maiore scandalo coram liliis, operariis blasphemant. — Immo vitandae sunt for­ mulae (piae, (plia similes sunt blasphemiarnm, ansam dant apud pueros gravium peccatorum. Articci.i s III. — De Sacrilegio. 264. — I. Notiones. 1. Historice, sacrilegium, iam apud pa­ ganos. dictum est primo rei sacrae furtum, quo violabatur sancti­ tas (piae rem custoditam a templo, ab ecclesia, protegere debuit. Hinc sacrilegium iit per omnem et solam actionem qua publice, protecta sanctitas, qua talis, violatur. sacrilegium: • i i 205 quid et quotuplex sit 2. Itaque late sacrilegium est qiiodlibet peccatum contra vir tutem religionis; stricte est violatio rei sacrae, seu talis irreveren­ tia erga rem vel personam sacram commissa, quae cum eius san­ ctitate specialiter repugnat. 3. Sacrilegium supponit rem vel personam sacram, i. e. us, qui a praestatione separari nequit: v. g. opera, tempus impendendum in celebranda missa, etc. Do isto labore non modica fuit controversia, quae hac distinctione solvenda videtur: terminatire sumptus, isto labor nullo pretio vendi potest, cum ad rem spiritualem terminetur: in se consideratus, cur non possit ipsa opera impensa locari-conduci sicut vendi potest aurum calicis consecrati, non statiin apparet. Bene tamen reponunt, in casu non agi de locatione et conductione operae, cum nullus labor sed fructus spiritualis quaeratur, ita ut labor non sit pretio aestimabilis nisi ex opere cuius causa suscipitur. Quare si opus venale esse vetatur, nec labor operi intrinsece necessarius venale esse per­ mittitur. Nihil tamen prohiberet, si propter istum laborem minister sacer alium frugiferum facere non potuit, compensationem lucri cessantis postu­ lare. Cf.LAYMANN, L. 1, tr. 10, c. 8, η. II. 12; AnENDT, S. I. Dt laesione iustitiae commntatirae. in missae manuali * stipendio altui celebranti diminuto, Parergon: p. 44. 45. Positive autem vetatur ut maius stipendium exigas ad di­ cendam missam ad altare privilegiatum (can. 918). Maius tamen non exigit sacerdos qui, cum varia stipendia receperit, applica­ tiones ad altare privilegiatum pinguioribus reservat et de re pe­ tentes monet, dummodo sincere agat. Sed facile quatiam cupidi­ tatis specie is modus agendi inficietur. Antea receptis dicendi modis, non adeo perspicuis, Codex limpidiores et pleniores surrogavit. duplicem conexionem distin­ guens: alteram ne.rus individui seu necessarii, v. g. qualem habet beneficium ecclesiasticum, seu ius percipiendi reditus ecclesia­ sticos, quod officium ecclesiasticum necessario appellat : « benefi­ cium propter oflieium »; alteram, participationis contractus, ut si. vendendo calicem consecratum, pretium propter consecrationem augeas: haec Iit tunc partiale contractus obiectum. Verbis canonis « rem temporalem rei spirituali annexam ita ut res tem­ poralis sino spirituali nullo modo esse possit », videtur tamquam obiectum Bononiae includi labor qui a spirituali actione vel administratione separari nequit, quod ceterum, iam ante Codicem, communior opinio tenebat. Ob generalem tamen legislatoris mentem, qui non praesumitur, nisi id clare enuntiet, huiusmodi quaestiones aut lient ice definire, controversiam adhuc moveri posse de hac re arbitramur. [276.] 218 UBER Π, TRACT. II. TIT. HI, CAI·. II 277. — Simonia iuris ecclesiastici est « Dare... res tempo­ rales spirituali annexas pro temporalibus spirituali annexis, vel res spirituales pro spiritualibus, vel etiam temporales pro tem­ poralibus. si id ob periculum irreverentiae erga res spirituales ab Ecclesia prohibeatur » (c. 727, § 2). Sola tamen simonia iuris divini, stricte simonia vocatur. Cf. Laymann, Th. mor. L. IV, tr. 10, c. 8, n. 3. Simonia iuris saltem ecclesiastici committitur : 1. permuta­ tione beneficiorum quae fiat propria auctoritate vel contra alia praescripta (cc. 1487, 1488, § 1); privata resignatione beneficii in favorem tertii aut sub condicione quae redituum erogationem at­ tingat (c. 1486). 2. Variis solutionibus vel compensationibus quae clerico in actu provisionis beneficii faciendae imponantur (c. 1441). 3. Venditione officii quod extrinsece tantum ad res sacras est ordinatum, ut oflicium Sacristae, Oeconomi. Quamvis enim, ex e. 145, oflicium ecclesiasticum stricte sit accipiendum nisi aliud ex contextu sermonis appareat, manere tamen putamus dispo­ sitionem iuris anterioris quae gratuitam talis officii collationem imperabat. 4. Postulata renumeratione laboris impensi in colligendis et distribuendis missis, nisi quam concesserit Ap. Sedes. Integrae enim transmitti debent stipes manuales, ex e. 840. (Cf. FeBRERES, 1. 375: sed. contra atque is existimat, non putamus simoniaeum esse qui pro receptis stipendiis merces tribuat celebrantibus, contra praescriptum c. 827.) 5. Postulata, sine Episcopi venia, remuneratione pro expensis celebrationis missae (c. 1303). (Qui autem maiorem stipem quam concessam postulaverit, potius iniustus quam simoniacus esse videtur. Contra FERRERES, I. 376.) Nulla vero hodie simonia committi videtur ab iis qui, pro valore materiae, vendunt res sacras, benedictas, indulgentiis ditatas (cf. c. 1539, §1), quamvis indulgentiae reipsa pereant (cf. c. 924, § 2). §2. — SlMONIAE MALITIA. 278. — 1. S. Thom, 2, 2, q. 100 art. 1, triplicem malitiae ra­ tionem in simonia agnoscit: «quia res spiritualis non potest aliquo terreno pretio compensari ». eum terrena longe transcendat; (plia venditio licita non est rei cuius dominium non habetur: ipse SIMONIAE MALITIA. I»E STIPEXOILS ET TAXIS 219 autem Papa non est dominus sed principalis dispensator rerum spiritualium (1. c. ad 7); (pda repugnat spiritualium rerum ori­ gini, cum ex gratuita Dei Voluntate ad nos pervenerint, Con­ temptus igitur transcendentiae rerum spiritualium et gratuitae earum originis, praeter usurpationem perfecti dominii, malitiam istam componit. Maxime tamen rei sacrae iniuriosa est aequipe­ ratio rei spiritualis et pretii temporalis. Communiter autem existi­ mant in simonia haberi specialem rationem sacrilegii realis. quod, extra hunc casum, in alias species subdividere renuunt. Et quia nullum donum gratiae sine gravi irreverentia tam ipsius doni quam etiam Dei venire potest, nec quantitas pretii irreverentiam istam mutat, in simonia iuris divini, parvitas materiae haberi posse negatur. Saepe tamen exiguitas praemii probare potest mentem simoniacam abfuisse. 2. In simonia iuris ecclesiastici nulla fit comparatio rei spi' ritualis cum temporali. Est igitur quaedam extensio simoniae ad casus lege naturali non comprehensos ; sed. cum eodem motivo vetetur, utraque simonia eiusdem speciei moralis (realis sacrilegii) est. Quamquam haec simonia parvitatem materiae admittit. In vetita tamen commutatione duarum rerum spiritualium inesse potest intentio lucri temporalis et abusiva usurpatio dominii rei sacrae. Quare ipsa simonia iuris ecclesiastici aliqua simonia iuris divini interdum vitiari potest. Ideo maluimus exempla simo­ niae iuris ecclesiastici supra recitare ut saltem hoc simoniae ge nere infecta. § 3. — Quomodo et quatenus simonia absit a stipendiis. TAXIS ET OBLATIONIBUS. 279.— Quid quaeratur. Usus esi in Ecclesia stipendiorum, laxarum et oblationum. pro sacris functionibus seu praestatio­ nibus. Inde (piaestio Iit quomodo haec sine simonia solvi vel exigi possint. 1. Notiones. Stipendia ei solvuntur qui vel missam appli­ candam promisit vel sacramentum administravit vel functionem sacram obiit. Taxae designant pecuniam quam, praeter compen­ sationem laboris in scribendo documento insumpti, exigit Prae­ latus qui ius reddit, dispensationem vel gratiam concedit. Obla­ tiones extra ista peculiaria adiuncta a fidelibus contribuuntur [277-279]. 220 LIBER II, TRACT. II. TIT. Ill, CAP. II sive libere sive coacte; libere, ut, in certis locis ad offertorium in missa exsequiali vel quae in capsis pro variis intentionibus deponuntur, vel etiam super altaria posita reperiuntur; coacte, ut fuere primitiae et, ubi adhuc sint in usu, decimae. Stipendia, ministro sacris operanti, taxae Superiori dispensanti vel gratiam largienti aut ius reddenti, oblationes sive personae sacrae (pa­ rocho) sive Ecclesiae universali aut particulari solvuntur. Sti­ pendia (’) et oblationes alicui personae factae ad genus retribu­ tionis seu mercedis, saltem reductive pertinent, ita tamen ut stipendia magis pro servitio seu administratione particulari, obla­ tiones magis pro servitiis in genere v. g. parochi, pendantur; taxae et oblationes quae non sunt personis debitae magis ad rationem tributi accedunt. 2. Permissae commutationes In primis distinguendae sunt compensationes praestationum quae actionibus sacris acciden­ tales sunt, vel cum iis fere ut calix cum consecratione coniunguntur. Talis est cantus, exterior missae pompa, caerimoniae sacrae apparatus exterior, obligatio celebrandi tardiore hora, loco distanti vel incommodo; ipsa obligatio celebrandi delinito loco vel agendi eappellanum ; compensatio usus supellectilis sacrae. Nisi enim iam aliunde sint debita ex officio, vel nisi Ecclesia quaedam vetet, sicut vetat ne quidpiam pro obligatione cele­ brandi ad altare privilegiatum petatur, haec omnia possunt pretio commutari. Solet tamen Ecclesia, ad omnem mercimonii speciem vel turpis lucri cupiditatem removendam, legale pretium, consuetu­ dine vel competente auctoritate definitum, his adiunctis externis imponere. Qui ultra istud iustum pretium quidpiam exegerit est iustitiae violator. Estne etiam simoniacus ? Id non nulli putant. «Excessus, aiunt Ball.-Palm. II, 465, censetur exactus pro re spirituali atque adeo simoniam involvit ». Verum haec, summum, erit praesumptio fori exterioris. In foro interno mens agentis erit consideranda. Nec arbitramur intentione per se diversa mo­ veri «pii simul petit quod poterat et quod nimium erat (Cf. Leiimkuhl, I, 534). (l) Remuncratio servitii praestiti generic uni stipendii nomen habet; quod prius fuit de retributione militari usurpatum. Si causa fuerit non valor gratiae rollatae vel servitii prae­ stiti, sed sustentatio agentis, vocatur stiff udiunt sustentationis (Suarez, De Relig., Tr. 3, L. 4, c· 46). · 221 !>]'. >1 II’J.MHIS, TAXIS ET OBLATIONI BO 3. De stipendiis, etc. pro ipsa re sacra. Seposito omni ac­ cessorio labore cxtrinseco vel compensando sumptu, catholicis indubium est stipendia, taxas, oblationes, secundum probatos usus, sine siinoniae peccato dari et recipi posse, cum Ecclesia in iis quae, ad ordinem fidei vel morum spectantia, facit ipsa vel approbat errare nequeat. Atque in c. 730 expressa declaratio legitur: « Xon habetur simonia,, cum temporale datur non pro re spirituali .sed eiu.s occasione, ex iusto titulo a sacris canonibus vel a legitima- consuetudine recognito ». In quo canone verba « non pro re spirituali ». intellegenda sunt quasi dixeris non per modum commutationis cum re spirituali, seu, ut ait S. Thomas (2, 2. q. 100 art. 1, c.) non compensando rem spiritualem terreno pretio (Cf. Ball.-Palm. II, 401). Nec ipse labor intrinsecus seu ab actione sacra inseparabilis pretio compensari potest, quia, cum opera non sit qua talis conducta, ipse labor tantum ex valore fructus seu operis, quod est spirituale, aestimatur. Quaeritur iam de meliore explicatione rei quam honestam esse constat. Non nulli eandem laboriosam et diflicilem esse cen­ sent. Nos potius adhaeremus Ball.-Palm. dicentibus. II. 403. « Et quaestio, sic. proposita, de stipendio scilicet quod operanti debeatur satjs plana est et expers diflicultatis ». Quaestionem istam sic solvendam esse arbitramur. Teste S. Paulo, in 1 Cor. 9, 7-14. etiam in Novo Testamento Dominus exercenti ministeria sacra iustum titulum sustentationis contulit: «Nescitis quoniam qui in sacrario operantur quae de sacrario sunt edunt; et qui altari deserviunt eum altari parti­ cipant? Ita et Dominus ordinavit iis qui evangelium annuntiant de evangelic» vivere ». Sicut igitur societas civilis congruam sustentationem debet iis qui muneribus publicis funguntur, non aliter societas spiritualis seu Ecclesia alere debet (pios sacris ministeriis exercendis ipsa deputat. Potestas autem suprema civilis modum delinit (pio congrua sustentatio suis officialibus adve­ niat: aliis, utputa indicibus, ex aerario iustam pensionem annuam solvit; aliis, utputa notariis, ius tribuit exigendi stipendia pro actibus quibus fidem publicam addunt. Ac non dissimili ratione. Legislator ecclesiasticus, (pii munera sacra ad Ecclesiam perti­ nentia confert, modum ordinat quo congruae ministrorum sacro­ rum sustentationi provideatur. Modus iste historice variavit. Hodie, tum per reditus beneficiorum, tum per iura stolae et va­ rias oblationes, si agitur de parochis, tum per stipendia missarum [279.] 222 LIBER II, TRACT. II, TIT. Ill, CAP. II et taxas et hiiiiisinodi mutuas praestationes isti sustentationi providet. Abesse autem ab istis praestationibus omnem simoniae labem, ita facile demonstratur. Dominium Dei non violatur, cum ipse Deus permittat ut minister cum altari participet et de evangelic \ ivat : nihil contra gratuitatem a Deo imperatam agitur, cum correlativam ministeriorum et stipendiorum vel oblationum obliga­ tionem. ut ex eodem sacro textu fit manifestum, ipse Dominus permittat. Trium igitur malitiarum (pias supra n. 278, diximus in simonia inesse, tertia, i. e. acquiparat io rei spiritualis ct temporalis, (piae sola superest. ipsa aufertur si. ut ait Suakez, ReZ.tr. 3, L. 4, c. 46, pecunia non datur ratione rei sed ratione subiecti; i. e. non datur ut pretium commensurandum vel commensurabile mi­ nisterio vel labori operantis, sed « condicioni personae indigenti sua et familiae sibi proportionatae congrua sustentatione, ut satis per se clarum est » (Ibidem). Proposita explicatio ad condiciones c. 730 perfecte quadrat. Recolamus canonis verba. « Temporale non datur pro re spirituali », quatenus nulla Iit commutatio rei cum re, nulla «conventio pro re temporali sub ratione pretii (SUAREZ. I. c.). « Per comparationem rei ad rem. sic pergit Eximius Doctor, ibidem n. 10, gratis uter applicationis missae ad levem unius stipendii materiam non aptetur. Quare non nulli fautores sententiae quam improbamus ipsam gravitatem obligationis negarunt. Palmieri, in nota ad IV, 1012. difficultatem fatetur : et. non secus atque Bucceroni, Theol. mor., III, 621. denique tandem recurrit ad praeceptum Ecclesiae, ita ut aliquo modo ad nostram sententiam accedant : d) quia cum e. 730 aegre componitur. Canon exigit titulum approbatum ab Ecclesia. Sed si re vera in promissione sacerdotis elementum inest quod, secundum se, pretio sit commutabile, superflua tit positiva tituli agnitio ab Ecclesia, quam tamen recognitionem canon postulat. Et in omni praesta­ tione sacra, sive a ministro deputato sive a privato promittatur, pari modo ίηβββθ dicendum foret. Verum hoc ad practice impossibiles conclusiones nos adduceret. Quae diximus supra, satis sunt ut ab omni stipendio labes simoniae absit. Nostra tamen explicatio specialem de aliqua rei sacrae praestatione, utputa de missae applicatione, explicationem minimo excludit. Specialem et non inelegantem de missae stipendiis, historicum sacrificiorum conspe­ ctum appellans, R. P. de la Faille tum in recenti et iam celebri opere « Mytteriu-m Fidei », tum in Gregoriani m, 1923, proponendum duxit : sti­ pendia hodierna vices agere oblationum quas olim fideles ad altare tere­ bant, et quae, cum ex parte saltem in corpus et sanguinem Christi conver­ terentur et sacerdotem sustentarent, non secus atque victimae Antiqui Te­ stamenti, Deo oblatae censebantur per sacerdotem velut mandatarium obla­ toris, et a Deo sacerdotibus tribuebantur. Solutio ista quaestionis magno (x) In emd ta et valde utili lucubratione sua historico-iuridica cui titulus Stipendia Mis * tarum prof. Vinckntius Dkl Gcudick, in c. 5, n. 5 ss., rem tamen magis iundicc quam mo raliter perpendens, omnem commutationis contractum impossibilem esse demonstrat. Ipse autem n. 10 ad mandatum recurrit. 15 [281.] —— M^KP' — J r‘ ;e3* if! H » ?j·' i |Ή H J MI '* I ' * ,Πι [ I I , * ‘, ΊΪ /. I, L| 226 ■| I '£· * t ■11 ■| I I · , ■£ ; , II KH e · '* l^l<9 · · • L. i ; B ■i > III • Ili IIT |H i ? III lf|l ■i i HI ’'·» L· î? Π jiwl· : t divi ii I I i ii li Γ I* J :4, *M ' . , 47· il aR1 j ’■ 1 j3l|. I 4/ n, tract. h. tit. hi. cap. h lirer plausu excepta est a R. P. Beauduin, O. S. B. in Les Questions i.itukG1QUE8 et paroissiales, 1922, pp. 178-195 ; et sane, procul ab omni sinionia. rationem tituli sustentationis optime servat. Historico rei examine, ntpote ad finem nostrum non necessario, hic abstinemus. Observamus tantum explicationem istam proponi non posse ut universalem, cum per eam ratio reddi nequeat stipendii quod acatholicns oderat ad obtinendam missae apim ­ plicationem ciun ne per sacerdotem quidem infidelis sacrificium missae offerre 7* *· B· < ·_& ·♦ possit; vel iuriinn stolae, quae tamen ex iustitia deberi, hodie non videtur negare posse, attento c. 463,$ 1 etc. 1410 quo etiam dotem beneficii constituere possunt. 3. Per fideles qui stipendium solvunt, Legislator ecclesiasticus, saltem ex parte implet obligationem iustitiae sustentandi ministros sacros. Sub hoc igitur respectu fideles isti dici possunt quasi mandatarii Ecclesiae esse in stipendiis solvendis. Res ita se habent ac si Ecclesia recipiat stipendia vel alias oblationes, easque deinde sacerdotibus vel ministris sacris tribuat. Sicut ergo olim communem massam bonorum per manus episcoporum divi· débat inter sacerdotes seu ministros sacros, pauperes et ecclesias, sic nunc, etiam ope stipendiorum, directam perceptionem congruae partis sustenta· tinnis, ministris sacris permittit. Et sicut habitualis perceptio redituum saepe cum obligatione dicendi plures missas conectitur, sic accidentalis perceptio pecuniae cnm accidentali munere pascendi, per missae celebrationem, eum vel illos pro quibus missa offerenda est conectitur. «Sacerdos itaque separatum stipendium acceptans repraesentat Ecclesiam quae ipsi munus assignat applicandi ex iustitia, sicut permittit Ordinariis ut, perpetnas fundationes acceptando magis stabile officium applicationis missarum, Ecclesiae nomine, constituant. 282. — Applicationes. 1. Simonia iuris divini, nostra sen­ tenti», committitur exigendo aliquod pretium temporale prominister io sacro si titulus non est ab Ecclesiaagnitus, etiamsi causa sustentationis allegetur. 2. Admissio in religionem est praestatio spiritualis, quae proin pretium temporale excludit. Ecclesia tamen modo universali per­ mittit ut in Congregationibus religiosarum dos sustentationis exi­ gatur; immo, in Monasteriis Monialium, dos exigi debet (c. 547). Expensas postulatus et noviciatus compensari posse, per se liquet, cum postulantes vel novicii nullum ius ad bona religionis aequisierint. Religio egens potest etiam exigere unde novus professus queat. Si autem fuerit ojmlenta, ipsi religiosi ius habent ut e alantur, ita ut exigendo compensationem alimentorum committeretur saltem simonia iuris ecclesiastici; immo, secundum S. Thomam (4 S. d. 25, q. 3 art. 2, quaestiuncula 2 ad 7) simonia iuris divini. Id tamen controvertitur. r — qi'INAM STIPENDIA ET ΓΑΧΑΗ DEEJNIAN1 ' I 3. Ipsa legata missarum et fundationes nequeunt, contra atque existimabat Wernz, lux Decret. \'1.344 per donationem sub modo vel condicione honestari. Modus enim iste, in se consideratus, ut optime, observat Del GiuDICB, Stipendia Missarum. e. 5, n. 9, ab ordinaria obligatione nullatenus diftert. Quando ergo in favorem largientis vel alius personae atque ipse oneratus consti­ tuitur, necessaria gratuitas ad vitandam simoniam desideraretur, nisi explicatio per titulum sustentationis ministrorum sacrorum, a Deo permissum et ab Ecclesia agnitum, hic quoqu<- appellari posset. Sitnoniacus non est (pii stipendio ad celebrandum movetur; — qui redimit reliquias ne pereant vel profanentur; — qui ve­ xationem iniustam, suae electioni contrariam removet, nisi simul velit positivum eiusdem personae auxilium obtinere; —qui alium pecunia allicit ad exercendos actus pietatis vel religionis vel alius virtutis. Nisi tamen periculum sit in mora, de reliquiis quae venales prostant monendus est Ordinarius, ut ipse provideat. Cfr. decr. 21 dee. 1878 apud Ball.-Palm., Dp. theol. II, n. 475, et c. 1289. 4. Quid de pauperibus dicendum est qui pro certo pretio preces quasdam fundunt, novendiales devotiones peragunt ad in­ tentionem solventium f Quamvis neque hic proprie dicta aequiperatio rei spiritualis et temporalis habeatur, attamen, quia pauperes nullum ministe­ rium spirituale exercent quod ipsis titulum sustentationis con ferat, usus iste, ut loco iam allegato 2, 2, q. 100 art. 3 ad 2 di­ citur. honestari debet tribuendo donatoribus intentionem gratuitae beneficentiae, sub spe spiritualis orationum subsidii. Promissio pauperis tunc non potest nisi eius fidelitatem obligare. Qui vero existimant onus susceptae obligationis pecunia com pensari posse, ab admittenda vera pactione non erunt alieni. 283. — Quaeres ad quosnam spectet stipendia et ta.rax definire. 1. a) Stipendium Missarum definitur ab Ordinario loci. vel. deficiente huius decreto, per consuetudinem dioeceseos (c. 831). Maius nullus sacerdos, etiam religiosus exemptus, exigere potest; ultro tamen oblatum maius accipi potest, et, nisi Ordinarius id prohibuerit, etiam minus (c. 832). b) Episcopi (non Vicarii capitulates nec, sine mandato, Vi­ carii generales) definiunt, etiam pro religiosis exemptis, stipem [282. 283.] 228 LIBER H. TRAIT. Il, TIT. Ill, CAP. H quam ecclesia pauper a sacerdotibus in ea in proprium commo­ dum celebrantibus propter utenxilia et cetera Missae necessaria, exigere potest. Definitio in synodo fieri debet, aut capitulum au­ diendum est (Cfr. c. 1303). 2. a) Locorum Ordinarii conficiunt. pr<» suo territorio, de con­ silio capituli cathedral is, indicem funeralium taxarum seu elee­ mosynarum; nec aliquid ultra exigi potest (c. 1234. 1235). b) Pro variis actibus iurisdictionis voluntariae, vel pro ex­ secutione rescriptorum Sedis Apostolicae vel occasione ministrationis sacramentorum vel sacramentalium, taxae in tota ecclesia­ stica provincia solvendae definiuntur a Concilio provinciali vel conventu episcoporum provinciae; sed praefinitiones istae non valent nisi prius a Sede Apostolica probatae fuerit (c. 1507). Semper tamen exigi poterit taxa pro exsecutione rescripti (piam ipsa S. Sedes statuere solet in rescriptis forma commis­ soria datis. Poterit ne autem haec taxa cum taxa Concilii'.provin­ cialis cumulari? Per se, negative; sed utilior eligi poterit. Id tamen ex ipso tenore probatae taxationis provincialis colligen­ dum est. c) Taxatio pro actibus iudicialibus a Concilio provinciali vel conventu episcoporum provinciae definitur (c. 1909). § 4. — Sanctiones contra simoniam latae. 284. — 1. C. 729 irritat pleno iure omnem contractum simoniacum, et, in materia beneficiorum, officiorum, dignitatum, pro­ visionem seu nominationem inde, v. g. ex praesentatione, secutam, etiamsi, inscio proviso, simonia a tertia persona commissa sit, dummodo ne facta sit in fraudem eiusdem -provisi (v. g. ad im­ pediendam eius promotionem alioquin certam), aut eo contradi­ cente. « Quare, — sic pergit c. 729, — l) ante quamlibet indicis sententiam, res simoniace data et accepta.si restitutionis sit capax nec obstet reverentia rei spirituali debita, restitui debet; et be­ neficium. officium, dignitas, dimitti; — 2) simoniace provisus non facit fructus suos; quod si eos bona fide perceperit, prudentiae indicis vel Ordinarii permittitur fructus perceptos ex toto vel ex parte eidem condonare ». Idcirco, qui vel stipendia pro missis lunationis, vel, occasione administrationis sacrae, quidpiam praeter legitime admissas oblationes, promiserit, promissis stare non de­ bet. Cum tamen missa celebrata vel facta administratio sacra re- SANCTIONES COM Η Λ SI.MONIAM. — SI ΜΜΑΚΙΓ.Μ 229 stitui nequeat, ne hodie quidem constat quidpiam restituendum esse ab illo qui renumerationes istas male receperit, nisi simul iniustus’ fuerit, ut si pecuniam postulaverit pro administratione quae ipsi ex iustitia, v. g. qua parocho, facienda incumbebat. 2. Si patronus ius patronatus simoniace in alium transferre attentaverit, ex c. 1470, § 1, 6°, ius patronatus exstinguitur. 3. « Delictum perpetrantes simoniae in quibuslibet officiis, be­ neficiis aut dignitatibus ecclesiasticis: 1) incurrunt in excommu­ nicationem latae sententiae. Sedi Apostolicae simpliciter reser­ vatam; — 2) ipso facto privati in perpetuum manent hire eli­ gendi, praesentandi, nominandi, si quod habeant; — 3) si clerici sint, praeterea suspendantur (c. 2392) ». — Cum delictum non sit plene perpetratum nisi effectu secuto, poena non est contracta nisi saltem rei spiritualis traditione sit perfecta. Consonat vetus interpretatio (Laymann, L. 4. tr. 10. c. ult., n. 68 et 78). Suspecti de haeresi declarantur omnes, etiam episcopi, qui quemquam per simoniam ad ordines sacros scienter promoverint, vel . Praeter obligationem restitutionis pro i niuste perceptis taxis, qui eas augent, puniendi dicuntur, c. 2408. SUMMARIUM. 285. — Irreligiositas religioni per defectum opponitur, sive peccet irreve­ rentia erga Deum : tentatio Dei, blasphemia, periurinm et violatio voti: sive personas vel res sacras indigne tractet : sacrilegium et simonia. 1. — Tentatio Dei proprie in temeraria interventus divini postulatione consistit, quamvis Deum magis stricte tentet qui. quasi dubitans, perfectionem di­ vinam vel beneplacitum divinum explorare voluerit: quae duae aliae rationes sunt tentationem Dei concipiendi. Ac distinguunt expressam, et tacitam ; haec in agendi modo latet. Formalis autem est, quotiescumque quis conscia te­ meritate petit ut Deus sibi succurrat aut se manifestet. Mortaliter per se peccat qui, sine speciali instinctu divino, miraculum absolute vult vel promittit ; plerumque venialiter tanturn qni sine sufficienti causa miraculum etiam con· [284. 285.] 230 UBER It, TRACT. II, TIT. dioionate postulat. Vulgo dicta tentatio Dei, ab eo commissa qui salutem suam temere exponit, est potius praesumptio, cuius gravitas ex praevisi damni momento aestimanda est. II. — Hlasphemia 1. eat contumelia in Ileum illata, sive in corde, sive ore, sive opere sen actione contumeliosa. Reservatum blasphemiae peccatum de sola blasphema locutione, orali vel scripta, intellegitur. Distinguitur directa, ex formali inhonorandi Deum intentione, indirn tu, ex sola voluntate dicendi contumeliosa : gradu non specie differunt ; for­ malis, materialis : simpliciter contumeliosa, haireticalie, imprecatoria ; qua Deus in se vel in sanctis suis et in rebus sacris inhonoratur: haec etiam pro­ priam sanet -cum excellentiam impetere potest : rulgaris, quae locutionibus usitatis, et affectata, quae studiose quaesitis concepta est. 2. Graritas. Peccatorum contra religionem gravissimum est genere suo blasphemia, ita ut. in vera blasphemia, de levitate materiae non sit cau­ sandum. Directa radicem habet appetitum vindictae adversus Deum ; in­ directa, nimis velocem iram vel impatientiam. Omnes formaliter infideles et impii scriptores sunt gravissimae blasphemiae rei. Communis usus verbo­ rum significationem blasphemam vocibus addere vel tollere potest. l't bla­ sphemia habeatur, verba haec significatire dici debent, non mere historice aut per modum ioci. Qui ex ira in creaturas vel consuetudine verba bla­ sphema sine *attention» ad Deum proferunt, videntur saepe a gravi excusari posse, quamquam consuetudinem istam deponere debent. Prolatae in ebrie­ tate blasphemiae, prout mechanice vel ex quadam ira proferuntur, in causa culpandae non erunt vel erunt. 3. Vana usurpatio nominis Dei est per se peccatum veniale, pro adiunctis gravius vel levius. •I. Imprecationes in homines saepe, deficiente seria voluntate, a gravi excusantur. 5. Confessorius a) dedoceat errores ; b) vulgares blasphematores a con­ suetudine avertat, apta remedia suggerendo; c) gravius carpat parentes vel her»»s qui cum scandalo filiorum vel inferiorum blasphemant. Ne scandalose coram pueris peccetur, vitandae quoque sunt similes blasphemiarum for­ mulae. 111. — Sacrilegium l. late est omne peccatum contra rirlutem religionis; stricte est riolatio rei sacrae, irreverentia quae cum eius sanctitate specialiter repugnat. Ros autem vel persona non est sacra nisi publica, sive Dei, Christi, sive Ecclesiae institutione cultui divini» dicata sit. Ut autem ha­ beatur sacrilegium, actio requiritur *direct» isti sanctitati opposita, vel con­ traria legi quae sub eadem sanctitatis ratione quaedam praescribat vel pro­ hibeat. Violationes aestimabuntur sacrilegae, partim ex ipsa violationis natura, maxime eum sanctitas est divinae originis; partim ex positiva Ecclesiae determinatione. Distingui consuevit sacrilegium personale, reale, locale, quasi hae sint tres species intima» *, Quid tamen specifice intersit inter locale et reale sa- » SUMMARIUM. PECCATA COXI KA KKUGiUXKM 231 cri legi uni, vix apparet. Verum in indigna Eucharistia» * tractatione, duple, sanctitas : absoluta Doi, et relativa sacramenti, violatur. Sanctitas personae est magis partialis ; sanctitas loci magis extrin.se» ... et positivi iuris ; sanctitas rei potest ita totalis ésse ut omnis ustis pro­ fanas sit sacrilegus. Sacrum est ipsum ins Ecclesiae in loca vel re­ sacras. 2. Grave genere suo, sacrilegium parvitatem materiae admittit. — Sa­ crilegus est omnis contemptus qualitatis sacrae; et praeterea committitur, a) personale sacrilegium omni reali iniuria clerico vel religioso * utrinsqm sexus intlicta, et luxurioea libidine clerici in sacris, vel personae publico castitatis voto ligatae ; fortasse quoque violatione privilegii fori ; b) local, per actiones quibus ecclesia, oratorium consecratum aut publica benediction»· donatum, et coemeterium benedictum violatur ; i. e. per homicidium, snicidium, iniuriosam loco sacro occisionem, gravem sanguinis effusionem, im­ pios et sordidos usus, sepulturam infidelis vel ex commun i cati post senten­ tiam condemnat oria m vel declaratoriam (c. 1172); dein per violationem immunitatis et temperati iuris asyli, quatenus subsistant ; c) reale, indigna susceptione, tractatione et administratione sacramentorum ; peccat»» carnali commisso paulo post communionem, aut cum quis celebrat, Eucharistiam ge­ stat. aut ad sacrum celebrandum est vestitus ; profanatione vasorum et in­ strumentorum sacrorum quae saltem benedicuntur ; indigna tractatione ima­ ginum sacrarum et reliquiarum ; abusu S. Scripturae : furto rei sacrae vel (piae templi custodiae est commissa. — Tactus, nuda 'manu, calicis cum patena, et, ante lotionem, puriticatorii, pallae, corporalis in missae sacrifi­ cio adhibiti, sub veniali prohibetur laicis qui eorum custodiam non habent : ac prima lotio per s»' clericis in sacris reservanda est. Profanus usus sacrae supellectilis prohibetur; eius maxime quae con­ secrata est vel benedicta benedictione constitutiva, vel quae in publico cultu adhibetur; reliquae enim supellectilis usus honestus facile excusatur. Reautem sacrae, ex toto mutatae, ad omnem usum adhiberi possunt. Atque hodie vestes sacrae, usu consumptae, videntur, mutata forma, civilem aut profanum usum recipere posse. Ita in hac re scrupuli per confessariuni amovendi sunt, ut nihil reve­ rentiae rerum sacrarum deroget. IV. — 1. Simonia est reale sacrilegium pactionum çm«< de re spirituali vel »o conexa temporali, intuitu religionis sunt prohibitae. Distinguitur iuris *divin . cum, tacita vel expressa pactione, pretium temporale (pecunia, verba, ser­ vitia) promittitur vel datur pro re spirituali vel pro temporali quae sine spirituali nullo modo esse potest (c. 727. ύ 1); et iuris ecclesiastici. Simonia iuris divini malitiam continet ininriosae aequiperationis r» *i sacrae cum re temporali ; usurpationis perfecti dominii rei sacrae; neglectae gratuitae intentionis benefici Dei (2, 2, q. 100 art. 1). Prohibitione ecclesiastica peccatumsimoniaeextendituradquasdam commu­ tationes rerum eiusdem generis, si id, propter periculum irreverentiae erga re- (285.1 Λ. - 232 Î.IHKR Π, TRACT. H, TIT. TH, CAP. H spirituales, ab Ecclesia prohibeatur. Ad idem tamen genus, cum prohibitio eodem motive religionis imperetur, siinoniam inris divini et siinoniam inris ecclesiastici referunt, dum in utraque specialem realis sacrilegii rationem agnoscunt. Pactio veram obligationem promissarii supponit; nec siinoniaous eet mo­ dus vel condicio rei vel operis spiritualis, apposita liberali promissioni vel donationi rei temporalis, saltem si spirituale opus non cedat in utilitatem donatoris. — Re * spirituali * potest esse talis formaliter (dona Spiritus San­ cti), cautaliter (sacramenta, contio, preces), vel effective, sen per modum cf· * fictu potestatis (consecratio, benedictio). Non vero est spiritualis, commu­ nicatio scientiae, etiam sacrae. Res temporalis quae sine spirituali esse ne­ quit, est beneficium, seu ius ad reditus ecclesiasticos. Vendi vel locari potest labor <‘xtrineeeim cum actione spirituali coninnctns : de labore iutrineeeo, seu de opera impendenda in conficienda re spi­ rituali, v. g. in celebranda missa, dubitatur num vendi vel locari possit: et eum agitur de labore * iuMcparabili, communiter negatur eum sine simonia inris divini vendi vel locari posse. 2. l>e xtipi *ndii missae et functionum sacrarum. Diuturnus iam usus Ecclesiae licitum esse probat, ut fideles, formaliter vel virtmiliter soluto sti­ pendio, ius acquirant ad spiritualem fructum missarum et functionum sacra­ rum, dummodo stipendium titulo tuetentationie offeratur et accipiatur. Quo­ modo, sine ulla simonia. sacerdos qui stipendium recepit, debeat, ex ipsa institia commutativa, ad intentionem dantis missam applicare: id variis sententiis explicare tentant. Quaenam praeferenda sit explicatio, in ipso tractatu declaratur. Nostra quidem sententia, secluso Ecclesiae interventu, seu pro functionibus pro quibus receptio stipendii non permittitur, simonia iuris divini committeretur. Constat quoque ex usu Ecclesiae iura stolae, a ministris sacris honeste percipi posse. 3. Stipendium ** arum mi ab Ordinario loci, vel, deficiente decreto, per consuetudinem dioecesis definitur, etiam pro religiosis exemptis, ita ut nul­ lus maius exigere possit, immo, si id Ordinarius prohibuerit, nec minore contentus esse queat. Ordinarius loci, de consilio capituli cathedralis, conficit quoque fune­ ralium taxarnm indicem, ultra quas nihil exigi potest ; episcopus vel quasiepiscopus, in synodo vel audito capitulo, non autem Vicarius capitularis nec, sine mandato speciali. Vicarius generalis, definit quoquo stipem quam ecclesia pauper a sacerdotibus ibi in commodum proprium celebrantibus, pro expensis celebrationis exigere possit (c. 1303). Ceterae taxao a Sede Apostolica probandae sunt (c. 1507). Concilium provinciale vel conventus episcoporum delinit taxas pro ex­ pensis judicialibus. Solet ipsa 8. Sedes definire quid pro exsecutione rescri­ ptorum suorum peti ab Ordinariis possit. 4. Simoniacus non est qui pecunia alium allicit ad actus pietatis vel alius virtutis exercendos, vel qui rem sacram pro valore materiae vendit, bl M.MARIlÎ.M. I ♦ 233 PEC< A l Λ CONTRA RELIGIONEM vel qui vexationem in i ustam pecunia data removet, vel qui redimit reliquias ne pereant vel profanentur, monito tamen Ordinario, si copia detur. 5. Intentione liboralitatis explicandae sunt pecuniae quae pauperibus ilantur ut preces ad certae intentiones fundant. Cf. 2, 2, q. 100 art. 3, ad 2. 6. Saltem inris ecclesiastici simonia committitur vetitis permutationibus beneficiorum vel aliis similibus actibus. 7. Contractus simoniacus est, ex. c. 729, pleno iure nullus, sicut pro­ visio seu nominatio simoniace obtenta, etiam pro alio, nisi in fraudera pro­ visi vel eo contradicente pretium datum sit. Et delictum Codice punitor. [285.1 TRACTATUS III DE PIETATE. CAPUT I. Notiones generales. Ratio ordinis. — Post religionem, qua colitur supereminens excellentia Dei Creatoris et Gubernatoris nostri, eae virtutes primatum obtinent quae analogas hominum excellentias colunt. Maxime ad Deum accedit Parens. Ilinc de virtute quae ad ipsum primario est, seu de pietate, prius est di­ cendum. / Utilitas. — Genuina pietatis ratione distinctus intellectus nobis compa­ randus est de causa cur non soli parentes et patria, sed etiam uxor, filii, nosmetipsi obiectum pietatis simus; praeterea mutua parentum et liliorum oflicia, cum sua ad hodierna tempora applicatione, probe cognoscenda sunt ut eadem fortiter et efficaciter inculcari possint. Ordo dicendi. — Praemissis notionibus generalibus, de pietate ad purentes, ad filio , * inter coniuge *, ad reliquos consanyuineo * ; de quasi pietate inter tutore * et pupillos, de pietate ad patriam, de pietate hominis ad *eip>un> (ubi de suicidio) ordine dicemus. 286. — Quid sit. et ad quos. I. Porro Pietas est specialis virtus (μια propriam colimus e.rcellentiam torum a quibus ortum du­ cimus. 2. a) Eminens est in Deo pietatis titulus, eum, in ipso ordine naturali, sit magis absoluti * et actione magis voluntaria quam quilibet alii nobis principium essendi; et in ordine supernatural! nos. adoptione deificante, vere suos filios esse voluit. b) Deinde parentes, ipsa generatione, patria, ipsa prote­ ctione et tutela quibus parentes et nos ipsos munivit, vere nobis sunt principium essendi. Formalis itaque pietatis titulus in ipsis primario inest. [286.] 236 LIBER II, TRACT. HI. CAP. II e) Propter unitatem autem cum ipsis parentibus, parentes in coniuge, in jiliis, in consanguineis, in nobismetipsis venerari possumus et debemus. Quia « Deus Ipse fecit nos et non ipsi nos (Ps. 99, 3)», debemus in nobismetipsis non solum parentum sanguinem, verum etiam, immo magis, imaginem Dei venerari. Ac spontanea reverentia qua consanguineos colimus et (piae, ma­ xime inter propinquiores, est praesidium castitatis, ipsa testatur formalem pietatis rationem a coniuge, a filiis, a consanguineis, a nobismetipsis participari. Nec dissimili modo, propter patriam, a ciribus participatur; propter Deum, a reliquis hominibus: — in omnibus Deus aliquid divinum posuit, — ita tamen ut fortior sit titulus pietatis in sanctis, quia magis sunt divini, et in pau­ peribus, (piia specialem sollicitudinem Dei in se convertunt, atque imaginem Christi patientis praeferunt, ita ut maxime divinae pietatis obiectum sint. Cfr. Quaestiones de religione, etc. n. 178 ss. SUMMARIUM. 287. — Pietas est specialis virtus qua propriam excellentiam colimus eorum a quibus ortum ducimus. Formalis pietatis titulus in Deo, dein in parentibus et patria primario ineat : propter coniunotionem cum parentibus, titulus n coniuge, a filiis, a consanguineis, a nobismet ipsis, sicut propter coniunctio· nem cum patria a civibus ; et, propter Deum, a reliquis hominibus partici­ patur : qui postremus titulus fortior est in sanctis et in pauperibus. CAPUT II. De pietate ad parentes. 288. — Officia. Species. Pietas erga parentes imponit liliis amorem, (pii respondet coniunctioni et beneficio; reverentiam, quae respondet dignitati et auctoritati; et consequenter oboedientiam, (piae respondet muneri generandi, cum generatio hominis, per­ fecta tantum educatione compleatur. Duo priora ollicia exsistunt absolute, sunt perpetua, lege di· vina naturali definiuntur. Tertium, radicem habet in ipsa liliorum necessitate, exsistit per se sed minus absolute, quatenus institu­ tioni filiorum parentes re vera praeponuntur; cessat cessante ne­ cessitate; et. tum (piod ad personam cui debetur, tum quod ad r PIETAS AI» PARENTES „ t 237 actus quos complectitur, tum quod ad spatium temporis fier quod permanet, positiva lege ecclesiastica et civili magis determinatur. Tria oflicia virtute pietatis imponuntur, ita tamen ut sua cuique specifica ratio insit. Attamen amor et reverentia saepi." sime simul exercebuntur aut violabuntur: ac praesertim reve rentia vix sine amoris offensa violari poterit. Praeterea, parentes sunt proximi. erga quos, titulo quoque communi, omnia oflicia caritatis et iustitiae adimplere debemus. Atque oflicia quae ad personale * relationes pertinent duplici ti­ tulo imperabuntur. Sic furtum rei pertinentis ad parentes solam iustitiam per se offendet, sed contumelia simul iustitiae et pietari adversabitur. Denique intima personarum coniunctio. vel peculiaris reveren­ tia parentibus servanda, id efliciunt ut quod leve foret commissum contra personam extraneam, liat grave si contra parentes factum sir. Itaque alia oflicia sunt propria filiorum, alia sunt communia proximi, et haec vel a prioribus sunt separata, vel cum prioribus concurrunt, sive in suo gradu maneant sive, propter illam ao mixtionem, ipsa severius urgenda sint. 289. — I. Amor suadet unitatem et concordiam: concordiam * intellectu ut, salvo veritatis iure, ad idem opinandum quod pa­ rentes, lilii inclinent; concordiam *avectu . ut eadem sint utro­ rumque causae laetandi et tristandi: concordiam l'oluntatum. ut filii voluntates parentum implere studeant. Suadet praeterea ef­ ficacem benevolentiam, et obligat ad opitulandum parentibus si in levanda indigentia versentur. Sicut supra, n. 85. dictum est. parentes qui in extrema necessitate versantur omnibus aliis prae­ ferendi sunt; in alia necessitate, uxor et liberi ordine priores veniunt. Quare ad levandam quasi extremam parentum necessi­ tatem, debebit filius magnas quoque expensas facere: illas intel­ lege quae sinunt ut statum suum servet, et (pias, habita fami­ liae ratione, commode ferre queat. Cf. Palm. (>p. theol. II. n. 822. In hac re excessu etiam peccari potest, ut si uxor ma ritum nimis spoliet ad opitulandum suis parentibus. (Iraviter contra amoris praeceptum peccat filius qui paren­ tibus gravem et rationabilem causam tristitiae dat. sive pei odium sive per actiones quae odium vel animi aversionem sa­ piunt, sive per mores minus bonos: frequentando malos socios, studia neglegendo, vigilias protrahendo extra domum, etc. [287-289.] i 238 LIBER II,• TRACT. III.7 CAP. II Ad officium amoris spectat quoque nt filii parentibus aegrotis tempestivum sacramentorum usum provideant, ut suffragia, se­ cundum condicionem suam et piorum usus, pio parentibus de­ functis fieri curent; ut rationabiles eorum voluntates expressas, etiam post funus explere studeant. Graviter peccare aestimant filium qui parentes malis artibus a testamento faciendo im­ pediat. 290. — II. Reverentia aestimationem postulat et honorem. Haec laeditur percussione parentum; ac gravis offensa censetur esse si filius etiam leviter parentem percutiat, vel. etiam sine percutiendi animo, manum ad percutiendum deliberate attollat; laeditur despectu et contemptu, per contumelias, convicia, per ipsam affectatam ignorationem, si, quia pauperes, non agnoscantur. Aliud foret si filius cum criminosis consuetudinem abrumpat ob iustam causam v. g. ne ipse infamia notetur.— Atque, excepta boni communis necessitate, filii ne vera quidem parentum crimina indici deferre possunt. Quaenam contumeliae vel convicia gravia sint, id ex adiunctis aestimandum est: ex adiunctis educationis, morum, etc. Facilius a gravi excusabitur filius qui parentes minus recte agentes vel morosos corripiat, qui cedit impatientiae, sed aliunde se bene ad parentes affectum demonstrat. Et, quamvis id parum laudandum sit, scriptores quoque tolerabile putant ut filius qui ad locum valde honoratum pervenerit, parentes humilis condicionis nosse dissimulet, dummodo eosdem necessariis sufficienter provideat. 291. III. Oboedientia obligat filios (piam diu et quatenus sub potestate parentum sunt. Quae potestas variat pro materia et filiorum aetate. Quod attinet ad salutem animae, filii sunt semper sui iuris; quatenus conscii, et veram religionem amplecti et pietatem modo approbato colere, semper possunt. Consilia parentum in hac re. reverenter excipere debent. An etiam sequi .' Id pendet a pie­ tate. a prudentia parentum, a propria indigentia, cum melior consiliarius adesse vel desiderari possit. Quod attinet ad electionem status, definitus status a pareil tibus imponi nequit. Innuo ipsi, attenta sua condicione, copiamsufficientem eligendi liliis suis permittere et procurare debent. Ut autem filii ipsum statum amplectantur, parentes, iuriflice conseil- ‘239 PIETAS AD PARENTES. PATRIA POTESTAS ! ; % I I tire debent: canonice certe neque ad pubertatem filiorum, quae regula erat ante Codicem, et nunc fortasse, propter c. 89, usque ad maioritatem vel emancipationem. — Ex ipsa naturae lege. quando agitur HELIQ(’O8 (1, Cor. 11, 3) agnoscatur et lege confirmetur. Principium istius potestati·· ponitur in art. 213 C. Galliae declaranti» oboedientiam viro ab uxore de­ beri; quae vox oboedientiae in Codice italien (art. 130-137) exsulat. Atta­ men art. 132 in marito caput familiae honorat. Consectaria potestati» maritalis in Gallia sunt haec. I xor participat nationem (hoc tamen non est ubique verum), cognomen, residentiani ma­ riti; praeterea in exercenda potestate patria, auctoritas mariti praevalet; denique ad varios actus juridicos opus habet consensu mariti, qui etiam in bona communia nimis amplam potestatem servavit. — Concordant leges Belgii, Hispaniae, Portugalliae, Rumeniae.— Recens lex Italiae. 17 iul. 1919 incapacitatem contrahendi uxoris penitus sustulit. Idem antea fecerat lex Angliae 13 aug. 1882. In Γ. S. A. uxor plene capax manet, etsi, in qui­ busdam Statibus, paucis actibus maritus cooperari debeat. In Helvetia-et Germania, uxor plene capax manet. Si tamen personalem praestationem ipsa promiserit, vir, in Germania, rescissionem actus postulare potest. SUMMARIUM. 307. — Valde stricta pietate eoniuges sibi amorem, eohabitationem. alimenta debent ; ita ut. excepta extrema parentum necessitate, alter alterum omnibus aliis coniunctis praeferre debeat. Pares sunt in usu coniugii ; in ceteris competit marito ex ipso natural et evangelico iure quaedam auctoritas, cui in uxore respondet officium oboe­ dientiae, ita ut usurpata domestica potestate, si maritus vere et rationabi­ liter invitus sit, graviter peccaret. Socia tamen est non serva. Perse, virum sequi debet. Légitimât' causae separationis esse possunt ; non tamen perfecti divortii, saltem post consummatum inter baptizatos matrimonium. CAPUT \ . De pietate ad reliquos consanguineos. 308. — Officia. Ex ceteris consanguineis alii sunt in linet» recta ascendentes vel descendentes, alii collaterales. Cognati li­ neae rectae similibus quibus parentes et lilii pietatis officiis astrin­ guntur, idque ratione sui. cum ascendentes originem revera de­ derint, nepotes et descendentes re veni receperint. Gradu tamen minores sunt obligationes. Hae artu magis urgent cum parentes et filii desunt ita ut nepotibus ascendentes quasi parentes sint. In linea collaterali, pietas potissimum imponit amorem et mutua subsidia. Quare gravis obligatio succurrendi in gravi ne· [305-308.] LIBER II, TRACT. Ill, CAP. VI cessi ta te, quae, quod ad alios proximos, controvertitur, ambigi nequit inter fratres. Ac leges quoque civiles obligationem alimen­ torum inter fratres sanciunt. Negant tamen theologi oportere ut ad fratris inopiam levandam, religiosus iam professus e religione egrediatur. Inter alios lineae collateralis cognatos, nulla iam gravis est pietatis obligatio, ita ut peccata contraria a communis caritatis laesione differre non censeantur. summarium, 309. — Inter ascendentes et descendentes eaedem specie, minores gradu obligationes consistunt, atque inter parentes et filios. In linea collaterali, pietas amorem et mutua subsidia imponit ; sed gravis obligatio ultra primum gradum non porrigitur. CAPUT VI. De quasi-pietate inter tutores et pupillos. N. B. (Illicia episcopi, parochi respectu subditorum ad reli­ gionem et pietatem quoque referuntur. Cfr. dicta ’IIT, nn. 87. 94. 292. 310. — Divisio personarum. Personae quae parentes sup­ plent vel iis legitime substituuntur, iura et officia parentum re. ipsa participant. Aliae loco parentum penitus succedunt, aliae ab ipsis parentibus in paternae sollicitudinis partem vocantur. Priores nomine tutorum veniunt, posteriores vario nomine prae­ reptorum, magistrorum, rectorum convictuum, etc. appellantur. 311. — Itaque tutor est persona fida quae liliis minoribus non {emancipatis, vel personis interdictis, delicientes parentes generali ratione supplet. Ex Codice canonico, tutor {agit [et respondet in indicio pro pupillo (c. 1648), et pro pupillo impubère ecclesiam funeris aut sepulturam eligere potest (c. 1224, n. 1). hi hire civili Belgii, Galliae et Italiae distinguitur tutor *te tamentariu f qui per testamentum vel etiam, in italico Jiure, per actum authenticum co­ ram notario a eoniugo superstito patriam potestatem exercente constituitur ; tutor legitimu *, quem lex designat; tutor dalivM, qui a consilio familiae oli- 255 QUASI-PI ETAS INTER TUTORES ET PUPILLOS gitiir. ('uni agitur de liliis, testamentarius aliis praefertur, ita ut tutor da­ tivus tertio loco veniat, secundo tamen, in inre italico, si tutor testamen­ tarius tamquam incapax exclusus sit vel excusatus. Tutor legitimus, in inre gallico non est nisi coniux superstes ; in inre vero italico. coninx superstes, cum paternam potestatem exerceat, nomino tutoris non appellatur. Sed tu­ tela legitima avo paterno, eoqne deliciente, avo materno defertur. Cum pupilli et tutoris utilitates contrariae esse possint, huic adiungitur altera persona tida, quae, in his casibus, tutoris vicem agat. Is dicitur tutor suffectus (subrogé tuteur) inre gallico; inre vero italico. protutor ; iure canonico, curator (c. 1648). Iure gallico, protutor dicitur qui bona admini­ strat quae minor, domicilium habens in Gallia, possideat in coloniis; vel bona quae possideat in Gallia, si minor coloniam incolat. Munus tutoris regulariter detrectari nequit, estque semper gratuitum, ('ansae quae ab officio tutoris et protutoris dispensant art. 272-276 Cod. It. enumerantur ; causae incapacitatis, exclusionis, remotionis indicantur ait. 268-271. Quamvis plures sint filii, unicus tantum tutor omnibus designatur. Vult enim lex imitari paternitatem. Personis mente ita infirmis ut actibus civilibus interdicantur, assigna­ tur quoque tutor secundum normas art. 324 ss. Cod. Italici. Inxta tutorem ponitur consilium familiae qni eius administrationem di­ rigit, observat, ita ut in gravioribus actibus assensum praebere debeat. — De quibusdam negotiis maioris momenti, tribunal quoque cognoscere debet « liomologando » seu approbando decretum consilii familiaris. Tutori debetur a pupillo reverentia, oboedientia, amor gratitudinis. Munere suo debet tutor personam pupilli dirigere eiusque bona fideli­ ter administrare. Ipse in actibus pupillum repraesentat, seu agit pro ipso. Civilia tutoris officia sanciuntur obligatione reddendi rationem. Immo. excepto avo paterno et materno, ceteri tutores, art. 303 Cod. Ital., annuam administrationis rationem consilio familiari reddere debent. Antequam, linito of­ ficio, rationes redditae sint, nullae firmae pactiones inter tutorem et pupil­ lum fieri ipossunt (art. 307). In Gallia, pactiones, eae saltem quae circa factam gestionem versantur, postulante cx-pnpillo, infirmari possunt (art. 472) et nisi tutor fuerit ex ascendentibus, ipsa legata vel donationes eidem facta ex art. 907 infirma sunt. Simile est ius Hispaniae. In re publica Argentina et Chilena. tutela a parentibus, vel loge, vel a indice defertur. In U. S. A. et Anglia, tutor qui simul bona administret seu curator bonorum a solo indice constituitur. In Venezuela possunt parentes singulis filiis singulos tutores assignare, vel unum pro omnibus vel pluribus. Habetur ibi consilium de tutela quod a tribunali audiri debet quotiescumque tutor auctoritate iudiciali opus habet. Nec munus tutoris ibi est gratuitum. — In iure Germanico, pater et dein mater qui patriam potestatem exercent tutorem testamento nominare possunt, et impedire ne quaedam personae nominentur. Tribunal tutelarum confert [309-311.] - * »■ 256 - LIBER II, TRACT. Ill, CAP. VI ex officio tutelam, prius certo ordine legali, dein libere. Potest etiam ne­ gotia, non tamen pupillos inter plures tutores dividere. 312. — Parentum mandatarii. Quadam parentum delegatione, seu mandato, in iuribuset ofticiis parentum partem habent qui insti­ tutioni filiorum praeficiuntur. Tales proprie sunt Superiores colle­ giorum. Qui, sub ipsis, litteras docent vel moribus adolescentum vi­ gilant censentur'esse Superioris mandatarii. Alumni his oboedire debent quatenus ad mentem Superioris agunt vel scholae cuipiam praeficiuntur; generalior autem oboedientia et conexa reverentia soli Superiori debetur. Per peccata contraria, institutores, Supe­ riores quasi-pietatem et saepe iustitiam laedunt ; discipuli contra observantiam peccare dicuntur. 313. — Protectio amentium et personarum debilis mentis, lure canonico, habitualiter amentes assimilantur infantibus (c. 88, § 3) et legale domicilium curatoris vel tutoris sortiuntur (c. 93, § 1). Pro ipsis agit et respondet in indicio curator (e. 1648); quod valet quoque de iis (pii bonis sunt interdicti et minus firma mente laborant (c. 1650). Curator vel tutor, auctoritate civili constitu­ tus, accedente consensu Ordinarii proprii illius cui datus est. a 9 indice ecclesiastico admitti potest (c. 1651). In gratiam personarum quae non quidem aetate sed mente debiliores sunt, leges positivae civiles protectionem quasi-patriae potestatis instituerunt. Ac distinguere solent eos (pii, plenius in­ capaces, vel hospitio detinentur vel interdicti (bonis) pronun­ tiantur: his, in iure italien et gallico et belgico, tutor (pii pro iis agat constituitur, et eos qui, nimis prodigi, iam contractu et expensis faciendis prohibentur, nisi ipsis curator vel « consilia­ tor iudicialis » assistant. Etenim, saltem in pluribus legibus, di­ stinguitur tutor, qui immediate datur personae (pro qua agit) et consequenter bonis administrandis praeficitur, et curator, qui mere patrimonio conservando praeficitur, et assistit personae, quae pro pter aetatem vel mentis debilitatem, actus graviores prudenter facere nequeat. Sic. in iure Italico. Gallico, Belgico curator assi­ stit minori emancipato. In iure tamen Angliae et Americae Se­ ptentrionalis, (pii tutor est personae, non est per se defensor pa­ trimonii sed distinguitur guardian of the person et guardian of the estate. Praeterea non pauci casus sunt quibus per curatores spe­ ciales providetur. Sic. si maritus uxoris gravidae moriatur, cura- A Λ Μ ENTI ΓΜ l’R<>ΤECT IΟ PIETAS Al> PATRIAM 257 tor ail ventrem nominari potest (art. 236, Cod. It.); persona quae bona legat minori, curatorem his bonis praeficere potest (art. 247). SUMMARIUM. 3I+. — Personae . 18). Maxima autem impietas ad seipsum ab eo committitur qui. vim sibi directe inferendo, simul dominium Dei violat et agit contra caritatem ad seipsum. Suicida dominium Dei violat. Etenim, dum se destruit, di­ recte disponit de se, seu actum facit perfecti dominii. Dispositio ista, ut honeste fiat, supponit dominium vel facultatem factam a domino. Dominium autem non est nostrum sed Dei. Cf. 2. 2, q. 64 art. 5 c. Porro facultas nulla probatione, nulla miseria vel tentatione huius vitae facta demonstratur, cum omnes aliam meliorem interpretationem ferant. Ac re vera, ad essentialem ho­ minis dependent iam pertinet, ut homo ad probationes quales Dens per adiuncta ab ipso exigit se accommodet et in his se exhibeat patientem et fidelem. Qui autem sibi vim infert, essentialem istum dependentiae ordinem sub Deo violat, eum genericam suae pro­ bationis rationem mutare intendat, et. sibi vitam eripiendo, fun­ damentalem omnis obsequii condicionem tollat. Violat caritatem ad seipsum. Qui enim se amat, a ult esse, quod bonum est fundamentale sine quo nullum bonum concipi potest. Dum suicida, qua talis, vult non esse. Nec opponas nihil directe contra vitam animae attentari. Anima enim non est totus homo; snicidium autem dicit destructionem hominis ab homine patratam. Confirmatur eo quod suicida agit contra naturalem inclina­ tionem, (piae ordinem divinum nobis manifestat, eum quaelibet res se in esse conservet quantum potest. S. Tu. 1. c. [317-320.] 260 LIBER II, TRACT. III. CAP. VIII Radicitus quoque suicida renuit se perficere, cum statum pro­ bationis violenter egrediatur; et omnia oflicia negat quae ex le­ gali iustitia societas ab ipso exigere potest. Quare et ipsi com munitati est iniustus. Cf. S. Th. 1. c. Ratiocinium istud valet quoque de suicidio per inediam. Haec enim non toleratur sine positiva voluntate qua omnis instinctus quaerendi alimenta necessaria violenter reprimitur. Et fundamen­ talis lex qua iubemur propter bonum 'nostrum agere, actionem quae ad b®num istud necessaria est simul nobis imponit. 321.— Activa necis permissio. Aliud est seipsum directe in­ terimere. aliud necem suam active permittere, exsequendo, propter proportionatam causam, actionem quarum periculum probabile vel adeo certissimum mortis coniunctum est. Sic milites, cum praevisa nece propria, arcem explodere vel navim incendere aut submergere possunt, ne hostes ex capta arce vel navi magnam utilitatem percipiant. Idem non licet ad vitandam propriam ser­ vitutem, quia tunc mors propria directe quaeritur. Ad indirectam seu active permissam sui occisionem refertur quoque actus {quo virgo, stupratorem fugiens, non quidem se transverberat sed se ex alto loco praecipitem dat; immo si im­ mineat oppressio, ex altissima turri se abicit. Ut autem potius mortem patiatur quam sinat se violari, id, ob consensus pericu­ lum, est res etiam consilii. Pariter mortem suam mere permittit qui, ut alios incolumes esse sinat, in alto mari, cymbam nimis onustam deserit, vel ta­ bulam amico cedit. Reo quoque licet non fugere; immo, ad liberandos alios, ad debiles in bono conservandos, in lide confirmandos, se tyranno offerre, et, cum eius peccato, propriam occisionem permittere fas est. Potestno reus obtemperaro Principi vel indici a quo se ipse veneno, laqueo, ense se interimere iubetur? Res ista controvertitur. Licere negant plerique, v. g. LESBIUS, L. 2, c. 9, n. 25; Logo, luxt. et lur. d. 10, n. 11. quia iustitia sit ad alterum ; non nulli, ut Vasqvez, in 1, 2, d. 173, c. 3, saltem cum agitur de veneno bibendo, sen do morte minus crudeli, atlinnaro videntur, quia quis duplicem personam gerere possit : carnificis et rei; nec ad seipsum eadem atque ad patrem sit rolatio reverentiae et obsequii. Id S. Alph. L. 3, n. 369, Lehmk. I, 733 et Palm. II, n, 862, nota, probabile habent. Verum, ita dicendum videtur: potestas publica occisionem sui numquam imperare po- 261 Kl’ICllHUM. MUTILATIO ( test, quia illa crudelitas in so ipsum nullo bono communi exigitur, et qui se interimit, qua talis, se societate excludit nec proin eius bono cooperatur: solam autem cooperationem socialem pnbliea potestas imperare potest. Quod autem non valet ad itibenduni, hic nec permittere potest, quia permissio a morte noxii hominis notam publicae vindictae tolleret et actionem intrinsece malam licitam reddere tentaret. Reo enim permittere ut se interimat est ipsi optionem dare suicidii vel internecionis. Itaque solus Deus inordinationem istam ad altiorcm finem referre po­ test et sic cuipiam concedere ut vitam sibi eripiat. Quid si paratum venenum bibere iubearis ? Veneni potatio paulo magis quam letalis percussio vel suspendium a nece dicit. Is qui venenum bibit specificae veneni actioni immediate tantum locum dat, fere sicut qui collum laqueo vel gladio submittit actionem carnificis praeparat. Quare, coram in­ terfectore cogere parato, haec tria, ad praecavendas violentas immissiones aliter inevitabiles, licere videntur. 322. — Ex quaesito mortis periculo non licet communem utilitatem et multo minus lucrum sibi procurare. Quare peccant funambuli qui cum magno periculo quaedam tentant (piae propter ipsum periculum plausu excipiuntur; peccant quoque (pii medi­ cinas periculosas, sibi inutiles, in se experiuntur. Si autem independens a periculo ac sutliciens utilitas in ten­ tamine periculoso vel in negato tali cibo. v. g. haereticorum, adsit, actio honesta evadit et interdum commendanda erit. Sic laudatur (pii eum magno periculo proprio se in flumen praecipitem dat ad salvandam alterius periclitantis vitam; sic damnati non fuerunt (pii non sine magno periculo in aere navigare coeperunt. 323. — De mutilatione. Nec in partem personae nostrae seu corporis proprii dominium habemus, quod in totum nobis esse negavimus. Quare directa mutilatio intrinsece illicita est. Muti' latio autem proprie habetur cum abscissione supprimitur quae­ dam functio organica vel quidam usus membrorum. Quar? mu tilatio est cast ratio, non autem circumcisio, nec quaedam corporis accommodatio in modum (pii ad pulchritudinem conferre vulgo exi­ stimatur: ut si mos sit extremam (piandam partem nasi aut au­ riculae auferendi. Ac levis quoque materia datur, ut si (piis sibi unum vel alterum dentem inutiliter auferat. Directa tamen mutilatio licebit ad corpus totum vel huma­ nam vitam salvandam: quia pars ordinem ad totum dicit. Quo­ circa licet amputare membrum ne totum corpus inficiatur; licet [321-323.] 262 LIBER II, TRACT. Ill, CAP. VIII amputare sibi brachium quo quis catenae vincitur, ad fugiendum incendium. Quod idem permittendum videtur si nexus sit extrin­ secus, utputa ut quis se ex dura servitute liberet, ut (piis redi­ mat necem intentam sibi nisi ipse se manu truncum efficiat. Pari ratione admittunt ut virgo suam faciem deturpet ne vio­ letur. Castrat ionem tolerare nemo potest ad servandam castitatem vel vincendas tentationes, quia remedium istud non est necessa­ rium ad istum finem et saepe ineptum. Si vero possit homo si­ mili operatione ab insolita et morbida concupiscentiae vi libe­ rari. operationem, seclusa alia meliora via, honeste tunc fieri existi­ maverimus. Quare si re vera, per vasectomiam quispiam ad iustam temperiem perventurus sit. operationi consentire posse nobis vi­ detur (’). Sed prorsus improbandum est ut potestas publica huiusmodi operationem hominibus innoxiis sed infirmi corporis aut hebet ae mentis imperet, ne minus validi vel minus mentes va­ lentes propagentur. Omnino quoque damnanda est castratio muliebris eo fine per­ acta ut vitam eoniugalem deinceps sine periculo damnosae gravi­ ditatis exercere queat. Ner laudandus vel probandus videtur usus (pii olim exsistebat castrandi consentientes pueros ut vocem puerilem servarent et sic in ecclesiis cantum sibi lucrativum nec Ecclesiae inutilem participare possent. Ecclesiae enim illud non est necessarium, cum veri adolescentes partes illas in choris mixtis explere queant, hominibus autem aliae praesto sunt lucrandi artes. Et quomodo pueri irreparabili mutilationi. cuius vis eos. fugit, validum as­ sensum dare possint ? Quia tamen agitur de conservanda voce. S. Alpii. L. 3, n. 371 sententiam benigniorem non improbabilem existimavit. 324. — Valetudinis cura. Ipsi valetudini directe nocere ve­ tamur, vitamque mediis ordinariis iucolumen serrare debemus. Parvitatem materiae hic haberi non ambigitur. Quare: 1. Excessus in cibo et potu quibus sanitas laeditur quidem, sed non proxime et notabiliter, etiamsi graves sint contra temObserves nos mere condicionale loqui, nec de veritate condicioni^ quidquam pronuntiare. Non decst enim qui putet effectum potius oppositum ex hac « operatione , quae intactam lin­ quit secretionem interiorem» exspectandum esse. VAI.ETl DIMS Cl'RA 263 perantiam, pietati sen caritati ad seipsum non graviter adver­ santur. Multo severiore nota reprobandae sunt insanae appetitiones morphiae, fumi opii (in Sinis), fumi cannabis (in A t rica apud bar­ baros et mahiimetanos). ac. magis recens, post bellum, immissio­ nis coca i nae, (piae valetudini ita noxiae sunt, ut publicas cala­ mitates praeparent. Quare, non paucae leges severis sanctionibus vel abusum opii, vel cannabeta. vel venditionem coeainae sine medici iussione, merito prohibuerunt. Singuli usus de gravi dam­ nari non poterunt, sed iam in singulis habetur periculum gravis abusionis et consuetudinis quae vix vinci poterit. Diffundendo, etiam et maxime inter adolescentes et invenes,spiritum contrarium mortificationis, sensualitates istae potissimum praecavebuntur. 2. Licet, non tamen ex intentione abbreviandi vitam, exer­ cere artem utilem (piae valetudini damnosa sit. Si tamen altera ratio suppetat res conficiendi, haec adhibenda erit. 3. Quia paenitcntiae exteriores immediatam habent utilitatem magis domandi passiones, et inde, propter plures fines spirituales, tam proprios (piam alienos, sancte adhibentur, licet corpus vi­ giliis et paenitentiis extenuare, etsi quaedam vitae abbreviatio et remota iactura inde consequat ur. Ae similiter, ob effectum im­ mediate utilem, in vehementi tentatione licebit vulnus sibi infli­ gere unde sanguis erumpat, dummodo laesio sit rationabilis et, attenta tentatione. expediens. Netas tamen est iis castigationibus uti (piae quempiam muneri adimplendo imparem reddant vel (piae mortem notabiliter seu non remote accelerarint. Immo immode­ ratae paenitcntiae et abstinentiae corpus excitare et tentationes augere possunt. Ae prudens director omnem quoque corporalem vexationem impediet (piae « Masochismi » cuiuspiam seu lubricitatis dolorosae suspecta evadat. 4. Ad mortem vitandam nemo pretiosa et exquisita medicina uti cogitur, vel relicto domicilio, salubriorem aerem extra patriam quaerere, vel mediis extraordinariis et nimis duris, v. g. abscissione cruris, vitam conservare. Immo excusant virginem (piae magis (piam mortem manum medici aut chirurgi fugiat. Satius tamen videtur personas istas ad rationabile sui imperium informare ne luiiusmodi terroribus percellantur. — Operationem minus gravem subeundam pater vel Superior praecipere potest. 5. Cartbusianus sanus cui desint alii cibi, ne fame pereat, carnes su­ mere potest et debet ; aegroto autem Carthusiano probabiliter permittunt ut [321.] 264 LIBER II, TRACT. Ill, CAP. VIII cum extremo periculo vitae suam abstinentiam servet. Hie enim intervenire rationem boni communis, i. e. robur disciplinae religiosae; quam rationem deficere in casu rariore accidentalis egestatis. Huc addas longe magis certo nexu vitam conecti cum solo cibo qui homini sano praesto sit quam cum tali cibi qualitate quam sumat aegrotus. 325. — Quaeres, quid de usu hypnoticae suggestionis di­ cendum sit. Sive somnus specialis admittatur, sive esse negetur, status hypnoticus condicionem designat personae quae ad imperia aliena suggestiones hypnoticas sive tunc sive postea exsequenda se valde docilem exhibet. Estne eius oboedientia omnino caeca et abso­ luta, ita ut omnia facere parata sit / Id hodie potius negatur; sed dicunt esse quaedam a quibus animus personae hypnotizatae nimis refugit quam ut ea patrare velit; immo addunt, plura ri­ dicula vel etiam specie cruenta non obtineri nisi quia hypnotizata plus vel minus conscia sit fictionis. Bene multae personae, utriusque sexus, in isto statu poni possunt; aliae tamen aliis facilius et profundius, ita ut sint quae, morbo nervoso affectae, narrent vel agant quae re vera mirationem movere possunt. Demum, etiam extra istum statum, nisi honeste et prudenter actum sit, hypnotizatae personae sub servili dependentia, ut aiunt, manent illius qui eas hypnotizavit. De phaenomenis istis triplex quaestio movetur: 1. De mo­ ruli imputatione actionum (piae in statu hypnotico fiunt: atque actiones istas moraliter esse in 8c imputabiles, saltem quod ad gravem reatum, antea negavimus. — 2. De honestate consensus (pio persona sinat se in statum hypnoticum conicerc. Et quia nefas est libertatem suam in alienis manibus temere abdicare, quia usus hypnotici non parum sanitati nocere possunt et phan­ tasiam ac mentem facile perturbant, consensus talis honeste non datur sine gravi causa et debitis cautelis. Et, quantum fieri potest, procurandum est ut libertas substantialiter intacta ma’»eat, et nulla diuturna potestas in personam hypnotizanti per­ mittatur Q). Cum debitis cautelis, rationem suflicientem dabunt curandus morbus corporalis vel mentalis, moderandae passiones nimiae, et etiam studia scientitica a vere peritis existimata utilia.i i1! Hoc interest inter somnum hypnotizatae personae, sive dicatur specialis, sive pro mere communi habeatur, et ebrietatem ; quod expergefacta statim fit sui compos, dum ebrius per sc stupidus vel hebes manet donec potum inebriantem decoxerit. 265 IlYPNOTLSMÜS. POENAE KtIClhH Sine istis cautelis, consentiens derogat caritati erga seipsuin, qui vero personam non consentientem « hypnotizet », ut qui nocet eius valetudini, quintum praeceptum violasse convincitur. Quo circa legibus, qualis lex belgica 30 niaii 1892, prudenter puniuntur exhibitiones personarum « hypnotizatarum », atque ipse nsns liypnotismi in amentes vel minores natu ab iis peractus qui non sunt medici vel specia­ lem guberni licentiam non obtinuerunt. 326. — Sanctiones canonicae. Ex c. 985, 5: « Qui seipsos vel alios mutilaverunt vel sibi vitam adimere tenta verunt sunt irregulares ex delicto »; — ex c. 1240: « ecclesiastica sepultura privantur nisi ante mortem aliqua dederint paenitentiae signa... 3° Qui se ipsi occiderint deliberato consilio »; — ex c. 2350 § 2: Qui in seipsos manus intulerint, si mors secuta non fuerit, « ar­ ceantur ab actibus legitimis ecclesiasticis et, si sint clerici, su­ spendantur ad tempus ab Ordinario definiendum, et a beneficiis aut (illiciis curam animarum interni vel externi fori annexam ha bentibus removeantur ». N. B. De obligatione laborandi, dictum est in prima parte. I. 488. SUMMARIUM. 327. — l.Quia in nobis revereri debemus eos a quibus originem trahimus, ipsam pietatem violamus per actus quibus naturam nostram violamus: quod Iit omni peccato gravi, praecipue luxurioso proprii corporis abusu. Maxima autem impietas a swicidi committitur. 2. Directe enim sibi vim inferre est agere contra amorem erga se. cum. quantum in se est, sibi neget fundamentale bonum vitae atque ulteriorem perfectionem, dum statum probationis violenter egreditur; praeterea sibi vitam eripiendo, fundamentalem omnis obsequii condicionem tollit, ac sic essentialem creaturae dependentiam sub Deo practice abicit ; manifestatum indita omni creaturae inclinatione ad esse ordinem divinum contemnit ; atque ipsi humanae societati debita otlicia radicitus negat. Quod etiam de quaesita per inediam morte valet. 3. Licet tamen, propter proportionatam causam, necem suam active permittere actione quacum periculum probabile vel adeo certissimum mortis coniuuetum est. Id licet militi qui utilem hostibus navim qua vehitur sub­ mergit oo capiatur; virgini quae altissimam turrim deserit ne violetur : ei qui cymbas in naufragio aliis cedit. Keo licet non fugere; non videtur tamen, etiam iubente publica potestate, se interimere posse. I. Neque ex ipso periculo mortis, qua tali, utilitatem privatam vel com­ munem quaerere licet; si vero in tentamine positive periculoso, vel in no- [325-327.] 266 LIBER II, TRACT. Ill, CAP. VIII gato tali cibo, v. g. haereticorum, independens a periculo utilitas insit suf­ ficientis momenti, res honesta evadit, et interdum commendanda erit. 5. Directa quoque nuitilatio intrinsece illicita est, nisi fiat ad corpus totum tuendum vel ad salvandam vitam. (i. Valetudini directe nocere vetamur; quare excessus in cibo et potu saltem venialiter culpandi sunt; utilem vero artem sed valetudini necessario nocivam exercere per se non prohibetur. Simili, inimo superioris utilitatis ratione, exteriores paenitentiae quibhs nullum bonum necessarium impeditur honestantur. Gravius carpendae et tempestivae cohibendae sunt nimiae cupiditates morphine, fund opii, cannabis, cocainae, quae non pauca mala privata et publica praeparant, vel inducunt. 7. Vitam mediis ordinariis, non extraordinariis servare debemus. 8. Officium tuendi simul libertatem propriam et sanitatem prohibet ne quis sine sufficienti ratione v. g. morbi curandi, studii vere scientifiei, et sine debitis cautelis quibus v. g. diuturnum imperium alienum vitetur, sinat se in statum hypnoticum conivere. Atque aliter hypnotizans quinttUn praeceptum violaret. 9. Ecclesiasticis poenis c. 985, 5; 1210: 2350, $ 2 plectuntur snicidii actio et tentamen. TRACTATUS IV. % DE OBSERVANTIA ET MUTUIS SUPERIORUM ET INFERIORUM RELATIONIBUS. Utilitas. — Quamvis praesentis tractatus argumentum, quod ipsam quaestionem socialem non leviter attingit, pro merito explicare non vacet, iam summaria propositio relationum quibus, in ordine privato et publico, Superiores et interiores mutua benevolentia ex ipsis suis officiis vinciuntur valde opportune hodie opponitur osoribus et contemptoribus omnis auctori­ tatis, iisque societatis perturbatoribus qui civium ordines xel confundere vel exitiali odio separare meditantur et contendunt. 328. — Virtutis notio. Observantia est virtus quae alterius excellentiam colit. Propter bonam gubernationem inducta est. Namque omnis excellentia aliquam dicit aptitmlinem ad alios in aliqua re ducendos vel gubernandos. ( Illicia istius virtutis pie­ tate, cum agitur de colendis parentibus, religione, cum agitur de colendo Deo absorbentur. Pro diverso gubernationis ordine, specifice variat virtus: unde politica observantia a religiosa distinguitur: in eodem autem or­ dine. honestas et necessitas virtutis gradu sed non specie diflerunt. Quare eiusdem speciei sunt oflieia observantiae ad paro­ chum et episcopum. Cf. Lehmk. 1. 923. Articclvs I. — De mutuis dominorum et famulorum officiis. § 1. De heris et famulis domesticis. 329. — 1. 1. Famuli contubernales domesticam heri pote­ statem quasi lilii saltem maiores natu agnoscere et revereri de­ bent. Si vero minores natu fuerint, sub paterna heri guberna­ tione re ipsa constituuntur. In rebus itaque quae ad ordinem domesticum, et. si minores, ad rectam eorum institutionem spe­ ctant. hero oboedire debent. Atque ad internum et externum [328. 329.] 268 UBER II, TRACT. IV amorem et reverentiam fovendum et demonstrandum simul obli­ gantur. Si tamen, in quibusdam regionibus, expressa pactio vel usus iura seu potestatem domini, saltem pro famulis maioribus natu, magis temperent et certis actibus circumscribant, satis erit ut famulus promissa praestet. 2. Praeterea, ex pacta mercede, fideliter servire deb nt. Nec contractum ante tempus seu diem statutum, sine gravissima causa abrumpere possunt. 3. Quod si ante diem discedant,per se iustum quoddam pro tempore per quod servierunt, stipendium petere non prohibentur. Conventam tamen mercedem pro rata solvere herus tunc non debet, sed satis est ut discedenti ante tempus, infimam iustam solvat: immo. iniuste recedens damnis tenetur. Leges vel recepti usus haec magis definire solent, sicut ipsam faciendam praemo­ nitionem ordinant. 4. Famuli contubernales grave damnum domini quod pos­ sunt impedire debent. Si autem agitur de rebus (piarum cura, expresse vel tacite ipsis commissa est, a restitutione excusari nequeunt qui damnum inferri, sive ab extraneis sive ab aliis fa­ mulis. permittant. Secus, munus invigilandi aliis famulis per se non habent, ita ut eosdem peccantes vel tarantes ex iustitia de­ ferre non debeant. 5. Secluso scandalo vel alio gravi incommodo, propter ne­ gatam iustam mercedem vel congruam sustentationem, famuli occulta compensatione uti non prohibentur, (’aveat tamen confes­ sarius ne haec facile suadeat vel adeo permittat, cum famuli prompti sint ad excedendum, et artes istae malas ipsis consue­ tudines inolescant; si ultra debitum obsequia praestiterint, pru­ denter indicandum est utrum illa gratis suscepisse censeantur, ut si omnino sponte sua haec exsecuti sint, an contra, saltem tacite rogati, ex intentione mercedis. Inter propositiones quae damnatae et prohibitin'sunt « sicut inceni, tam­ quam scandalosae et in praxi perniciosae », ab Ixnocentjo XI, 2 mart. 1679, legitur haec 37" : « Famuli et famulae domesticae possunt occulte heris surripere ad compensandam operam suam quam maiorem indicant salario quod recipiunt » (Z)oii. n. 1187). Propositio enim tam generalis etiam famulo qui libere, sine necessitate, de stipendio COUVenisfjet, etiam illi qui ex caritate ad aliqua servitia admissus esset, etiam imprudenter, indicanti permitteret compensationem quae caute tantum tolerari vel excusari potest. Immo plure * MCI CA 269 HOMINI ET FAMCEI OFFICIA ancturos exigebant indicium cominunissimum peritomm, vel viri valde docti et in re morali versati of. S. Αειίι. L. 3, n. 522-521; Lehmk. I, 1126). 33o. — II. 1. Ipsi domini et Superiores quasi-pietatis offi­ ciis erga istos famulos astringuntur. Vetantur itaque iis proxi­ mam peccandi occasionem permittere, cum eam impedire pos­ sint: eos prohibere quo minus praecepta Ecclesiae observent: eos iniuriis lacessere; illos ante diem e domo expellere. Quod si ipsos sine gravissima causa expulerint, saltem id quod interest, et quod index solvendum statuerit refundere debent. Namque sunt leges civiles quae ad totam mercedem solvendam obligant. 2. Debent positive eos monere et corrigere, quatenus utiliter fieri possit : eosdem exemplo bono iuvare. et cavere ne aliorum corruptores tecto recipiant vel conservent: iis congruentem mer­ cedem polliceri et tempestive solvere, nedum, ut interdum lit. ab iisdem mutuam pecuniam pro luxu suo extorqueant. 3. Per se. famulo aegrotanti salarium solvere non debent, nec sumptus curae sufferre coguntur. Verum usus observandi sunt, nec decet ut qui de familia sunt rigorose tractentur, cum contra, pietas et caritas suadeant ut personae istac, ultra debitum, amica benevolentia circumdentur. 4. Si famuli fuerint adolescentes vel minores natu, heri pa­ rentes supplent, neque officium institutionis humanae, moralis et religiosae exuere possunt. §2. — l)E MAGISTRIS OPERARUM ET OPIFICIBUS CONDUCTIS. 331. — 1. Ambo, tam magister quam opifex, in contractu faciendo et exsequendo iustitiam servare debent. 2. Iustitia praeterea obligat magistrum, ut tum personam operarii, i. e. eius corpus et animam, tum eius honorem incolu­ mem servet; obligat operarium ad non laedendas res vel famam magistri. «) Iustitiam itaque violat magister qui. cum maius solvere potest, operario valido et plene utili salarium insufficiens polli­ cetur; qui congruam diligentiam non adhibet ad cavendum ne ex officinae dispositione, laboris ordinatione, aliquod non neces­ sarium impendeat periculum valetudini, vitae vel membris ope­ rarii. Quae vero detrimenta moraliter auferri nequeunt, maiore saltem stipendio rependenda sunt. — Cavere quoque ex iustitia [330. 331.1 270 I.IRER II, TRACT. IV debet ne ex ratione qua res componuntur vel ex licentia aliis per­ missa, operarii in proxima peccandi Occasione versentur. Labor die festivo, labor nocturnus, labor nimis diuturnus vel qui vires aliqua ratione consumit, seclusa pactione, sine necessi­ tate imponi nequeunt et maiore pretio compensandi sunt. Pactio, libere inita, de huiusmodi labore, saepe improbanda, iustitiae ta­ men stricte non repugnat. Si vero de pueris vel de adolescentibus agitur, nec proprius ipsorum nee eorum parentum assensus a violata commutativa iustitia excusant officinatorem qui operas nimis graves, vel nimis diuturnas, vel nimis mentem hebetantes ab illis postulant. Z>) lustitiam violat operarius qui instrumenta, animalia, fa­ mam magistri laedit, qui secretum expresse vel tacite promissum prodit, ) quaeiniustain aliorum coactionem exercent. Iniusta autem est coactio qua vi, fraude, minis vel mediis stricte damnosis ceteri operarii la­ bore prohibentur; vel qua ceteri operarii virtualité!· aqua et igne interdicuntur. Ex effectibus caritati el pietati in patriam graviter adversantur *(piat fiunt propter causam non satis gravem, vel (piorum felix exitus est nimis incertus, vel (piae intimantur, cmn suavior via suppetit intentum finem assequendi. Verum ex ope­ rariis alii inviti ad exsequendum operistitium coguntur: et hi ne­ queunt iniustitiae argui: alii in operistitiis formalem partem ha­ bent, sed ignari sunt eorum iniustitiae: bona fide a formali iniustitia. immunes sunt; alii conscio modo cooperantur iniustitiae: hi pec­ cant, sed exceptis damnis quae immediata sua cooperatione fecerint, practice obligandi vix erunt ad restitutionem, (piam exsequi ple­ rumque non poterunt et (piae facile iis tacite condonatur. Re­ manent tunc auctores et fautores illicitorum operistitiornm. (pii gravissimi peccati rei sunt et gravissimas obligationes saepe in se suscipiunt. — Cf. plura in Quaestiones de Iustitia, n. 470-475. OPKRISTITIA. PRINCIPIS EI SI BDIToRl M OFFICIA 271 333,— Conductionem operarum consequitur vinculum artio­ ris propinquitatis quo magister et operarius alter cum altero coninngitur: essentiali enim hominum societati, quaedam nova unio superaddita est. Consequitur quoque debitum quasi-pietatis in liero,in operario autem observantiae. Ex ipsa enim pactione, ma­ gister movet, dirigit operarios in ordine ad finem operis conse­ quendum; magister et opifices in unum finem immediatum con­ spirant. Haec, fieri nequeunt sine aliqua superiori!ate et suble­ ctione, (piae mutua officia quasi-pietatis et observantiae neces­ sario generant. Sane, pro variis adiunctis et personis, officia illa intendi vel remitti possunt; ex toto autem supprimi ne­ queunt. 334. — Imitatio autem quaedam herilis societatis, (pia (•(in­ ducti operarii, condicione et affectu, ad familiares accedant, ap­ prime votis naturae consentanea est, cum in genere humano maiorem unitatem inducat et maiorem felicitatem diffundat. Cf. Quaest. de Iustitia, n. 467. Codex duos istos notabiles canones continet, de re praesenti. « Non solutu parentes aliique qui parentum locum tenent, sed heri quoque ac patrini obligatione astringuntur curandi ut omnes sibi sublecti vel commendati catcchetiea institutione erudiantur » (c. 1335). « Omnes, et praesertim clerici, religiosi ac rerum ecclesiasticarum ad­ ministratores, in operum locatione debent assignare operariis honestam instamque mercedem ; curare ut i idem pietati idoneo temporis spatio va­ cent; nullo paeto eos abducere a domestica cura parsimoniaeque studio, neipie plus eisdem imponere operis quam vires ferre queant neque id genus quod cum aetate soxnque dissideat » (c. 1524). Primum etiam, in tractatu international! pacis post cruentum bellum, declarationes leguntur quae iura utilitatesque operariorum tuentur. Articii.is II. — De mutuis principum et subditorum officiis. 335. Officium principis. Quicumque summam rerum ge­ runt. bonum publicum procurare et se intra fines competentiae suae continere debent. 336. — Officium subditorum. Obligatione subtectionis et reTerentiae subditi tenentur. 1. Xubiectio ista oboedientiam iustis legibus imperat, et vetat rebellionem. Rebellio autem proprie [332-336.] 272 LIHER II, TRACT. IV habetur cum iniusta vigentis regiminis eversio tentatur. Iniiistitia autem abesse potest: h) si vexationes iniustae tales sint quae exercendo iuri prudentis defensionis locum dant, prudenti, in­ quam, ac proin cum certa spe felicis exitus; /?) si ipsa lex fun­ damentalis mutabile regimen induxerit. Ab iniustis tamen artibus semper cavendum erit. Servandum praeterea erit iuramentum vel sacramentum fidelitatis quod legitimo principi sit factum. Demum pietas et caritas in patriam quoque postulant ne, sine manifesta utilitate publica, studiis etiam non iniustis rerum novarum per­ turbetur. 2. Reverentia honorem erga Principes et alios officiales pro ipsorum gradu et condicione imponit. (’outra reverentiam con­ temptu interiori graviter peccari potest, si atliciat Superiorem, vel legem qua talem. Si ailieiat Superioris personam quatenus tali vel tali defectu aut vitio laborat, peccatum a temeritate indicii pendebit. Per gravem autem contumeliam aut detractio­ nem, per negatum signum externi honoris cum Princeps publice honorandus est, si denegatio, ex circumstantiis, pro gravi con­ temptu habeatur, sicut per formalem legis contemptum, graviter peccabitur. Officia ista, quae non semel S. Scripturae v. g. Rom. 13, 1: 1 Petr. 19; inculcantur, peropportune hodie in memoriam revo­ cantur. Plures tamen hodie sunt, attenta regiminis forma, qui, ut ninguli, nullam auctoritatem possident; quibus proin. ut singulis, longe minor observantia per se debetur. 337. — Idem cultus et caritas erga patriam qui cives im­ pellit ad observantiae otlicia pie exercenda, et non raro ipsa quoque religio, eosdem movebunt ut suis politicis iuribus debita ratione fungantur. (Cf. dicta n. 148. 149.) Ac circumstantiae tales esse possunt ut legitimus et in­ noxius Princeps, ex iisdem virtutibus caritatis, pietatis et iustitiae legalis, potestatem abdicare et sacramentum fidelitatis re­ mittere debeat. Personali enim dignitati bonum publicum ante­ ponendum est. SUMMARIUM. 338. — I. Notio virtuti . * Observantiae virtute aliena excellentia colitur. Bo­ nam iuvat gubernationem, pro cuius vario ordine ipsa observantia distin­ guitur specifice politica et religiosa. f 273 SUMMARIUM Π. Conducti famuli fidelem promissi servitii exsecutionem debent; propter negatam iustam mcrcedem occulta compensatio ipsis caute et prudenter permitti potest. Nec omni observantiae significatione se immunes existimare possunt. Contubernalem praeterea, si minores natu, quasi-pictatis iura et officia participant; si maiores natu, domesticam saltem heri potestatem revereri debent; grave domini damnum etiam impedire, non tamen aliis famulis invi­ gilare aut furantes denuntiare ex iustitia debent, nisi quaedam res ipsis expresse vel tacite commissae sint. Pro legibus, usibus et adiunctis, officia observantiae intendi vel remitti possunt. III. Domini et Superiorem quasi-pietatis officiis negativis et positivis te­ nentur, praeter iustitiac obligationes ex contractu manantes. Si adolescentes vel minores habuerint famulos, parentes supplere debent. IV. Magister operarum et opifex, in pactione facienda et exsequenda, iustitiam servare debent. Praeterea magister ex iustitia debet personam seu corpus et animam, tum honorem et famam opificis incolumem servare : quod, cum agitur de adolescentibus, nullo parentum assensu dispensari potest. Neque operarius res vel famam magistri laedere potest. Operbdifia ex tine, ex modo et ex effectibus diiudicanda sunt, etsi inter mala socialia, ut ipsa bella, numeranda sint; nec paucas difficiles cooperationis quaestiones adducunt. Etsi pro variis adiunctis et moribus, officia haec minora vel maiora esse possunt, necessario tamen vinculum artioris propinquitatis, ac debitum quasi-pietatis in conducente operas, et observantiae in opifice conducto, con­ tractum consequuntur, cum ex ipsa pactione directio ad operis tinem ma­ gistro competat. In votis autem naturae est imitatio quaedam herilis socie­ tatis, qua conducti operarii ad familiares accedant. V. Principum officia. Quicumque summam rerum gerunt, bonum pu­ blicum procurare et se intra fines potestatis suae continere etiam ex iustitia debent. Subditorum officia. Tenentur nubicctione, quae oboedientiam imperat, et, excepta iusta defensione, vetat rebellionem ; et reverentia, quae honorem exigit, ac vetat Superioris qua talis, contemptum, praeter contumeliam, de­ tractionem et negatam externam honoris significationem. Servandum quoque est sacramentum fidelitatis, legitimo Principi factum. Quia tamen non pauci, hodie, ut singuli, nihil possunt, ad longe mi­ norem observantiam titulum habent. Adiuncta quoque postularo possunt ut legitimus Princeps, ex ipsa pie­ tate in patriam, munus abdicare et sacramentum fidelitatis remittere debeat. 18 [337. 338.] TRACTATUS V. DE IUSTITIA. Introductio. 339. — L Quid tractatu intendatur. Tractatus iste nimis exiguum locum in isto manuali volumine occupare potest. Sua tamen peculiari utilitate minime carebit, si principia conclusio­ num, adiecta brevi demonstratione, quasi synoptice exhibeat; si, quid ipso iure naturae exigatur vel suadeatur, quid vero statutis positivis definiendum linquatur, apprime distinguere doceat; si demum normas suppeditet rationem detegendi qua humanae leges in officia conscientiae influant. Porro conatus noster huc tendet. II. De variis legibus positivis. Ipsa multitudine legum, quae hodie in tam variis populis fere cotidie feruntur, diffi­ cultatem augeri minime dissimulandum nobis est. Licet tamen in pauca genera conferre iura ad quae potissimum attendere debemus. Praeter enim ius canonic uni, quod theologo morali longe principale est, satis, pro nostro intento, esse videtur ut tria con­ sideremus legislationum genera: latinum, quod multa a Romano antiquo et a moribus Europaeis mutuatur; germanicum, quod non longe a praecedenti distat, sed scientifica elaboratione elucet; et anglo-a/mericanwn, quod, in pluribus punctis, magis propriis notis ab aliis distinguitur, quamvis ipsum auctoritati i uris romani mi­ nime subductum sit (cf. Catholic Encyclopedia, verbo Laic (Roman) art. los. I. Kelly). Quantum res feret, positivis sanctionibus, documenta legis naturalis praeponemus. Ubi vero separatio fieri nequeat, ius italicum quasi exemplum seu specimen afferemus, non neglecta so­ bria aliarum legum adumbratione: quod in hoc Instituto interna­ tional! praetermittendum non videbatur. Ne quis tamen existimet nos isto errore decipi ut speremus paucis paginis lectores nostros legibus civilibus erudire. Id solum contendere pos­ sumus, quod ceterum per se sutllcit, ut ideae fundamentales, quae quasi f339.] 276 IJBER II, TRACT. V. INTROIM CITO. anima particularium logum dici possunt, communicentur, ot pauca iuris positivi elementa tradantur quibus theologus statum quaestionis de variis casibus conscientiae percipere, et frequentem necessitatem adeundi iuris peritos agnoscere queat. «Pro faciliori intellectu iuriclicae expositionis, non nulla ob­ servanda manent. 1. Codex Galliae, cui Napoleo nomen dedit, brevitate dicendi et methodo res disponendi anteriora Corpora hiris longe superavit, ita ut novam leges scribendi rationem in­ tinxerit qu .m gentes excultae fere omnes, immo, recens, ipsa Ecclesia suo Codice iuris canonici imitatae sunt. Et cum juri­ dicas persuasiones et propensiones labentis saec. XVIII satis redderet, simulque leges romanas et consuetudines Francorum seu Germanicae originis componeret, non tantum propter politicam Napoleonis 1 auctoritatem pluribus populis communis evasit (’), sed etiam pluribus aliis, v. g. Brasiliensis reipublicae et multis Statibus Americae latinae modi ordinandi civilia i ura auctor fuit. Posteriores tamen Codices Gallicum accidentaliter perficere non omiserunt. Quod, v. g. peculiariter observandum est de Co­ dice Italiae. Praeterea, cum Codex Galliae nota individualism! peccaret, a medio saeculo XIX pluribus legibus socialibus in ipsa Gallia reformandus vel complendus fuit. 2. Dum Codex Austriaeus sollicitudine de iuris naturali com­ mendatur, nullus alius Codex magis methodica praeparatione et diuturna (ultra 20 annorum) deliberatione doctorum et iuristarum conscriptus est quam Codex qui ab anno 1900 Germanicum Im­ perium regere coepit. Isti Codici coniuncta est lex Introductionis (piae accurate definire studuit quid de variis legibus particula­ ribus retineri posset. Huiusmodi Codicis promulgatio vim quandam in aliis etiam regionibus exercere debuit; quod maxime cer­ nitur in Helvetia. Helvetica enim Foederatio ab ineunte anno 1912 novo Codice civili regitur qui magis quam ius praecedens a Codice Galliae differt; non ita tamen ut proprium ius Helvel1) Mox tamen gentes istae Codicem Galliae recognoscere et sibi peculiarem conficere studuerunt. Sic in Hollandia, anno 1333, proprius Codex civihs promulgatus est; fundamentalis lex Belgii legislatorem obligat ad novo* Codices conficiendos, quod opus tamen de civili iure nondum perfectum est. Et quemadmodum Hispania et Lusitania civilem Galliae Codicem ad suam indo­ lem aptarunt, ita variae utriusque Gentis coloniae, cum in respublicas autonomas adolevissent, speciales Codices civiles adornare coeperunt. Neque post semel perfectas leges a labore cessatur, ita ut v. g. in Mexicana republica, Codex die 13 dec. 1870, suppressus sit Codice qui a 1 tunii 1881 ibi vigere coepit, et cui rccentior lex de relationibus familiaribus ex parte obro­ gavit. VARIAE LEGES POSITIVAE. DIVISIO TRACTATI S i I ricnm a latino separare debeamus. In Helvetia autem, praeter Codicem civilem, habetur specialis Codex obligationum, consu­ lendus pro contractibus, et qui, in duabus prioribus sectionibus correctus, etiam a 1 ian. 1912 vim obligandi obtinuit. In Cana­ liensi dominio, provincia Quebecensis proprio Codice civili re­ gitur (pii ad Gallicum ius proxime accedit; dum ceterae octo provinciae, etiam in rebus civilibus, iure anglico utuntur. 3. De legibus Angliac et Statuum foederatorum Americae Septemtrionalis, id observandum est. nomine Common Law, ibi designari antiquum regimen Anglicum, non scriptis actibus sed consuetudine innixum. Quae lex. in utraque regione, tum sta­ tutis positivis, tum iurisprudentia quae aequitatem consultabat fuit saepe obrogata. Itaque, spectata potissimum legum natura, nomine iuris La­ tini complectimur ius civile Americae latinae, Austriae. Belgii, Canadensis provinciae Quebecensis, Galliae. Helvetiae. Hispa­ niae, Italiae, Lusitaniae. Nomine iuris Germanici, ius designamus civili Germaniae Codice 190(1 introductum. Nomine iuris Anglicani, ius vigens in Anglia, in octo pro­ vinciis dominii Canadensis et in variis partibus Britannici im­ perii. Nomine iuris Americani, ius U. S. A. si tamen excipias insulas Philippinas et Statam Luisianae quae legibus latinis re­ guntur. III. Quod ad contenta huius tractatus, id superest dicen­ dum. Cum quinque, ultima Decalogi praecepta, in sua saltem explicita formula, ad iustitiam pertineant, tractatus noster sub una communi rubrica exhibebit (piae scriptores sub variis titulis de V, de Vil et X praecepto ponere solent. Nam de VI et IX praecepto agimus in brevi Tomo IV; octavo praecepto reser­ vamus specialem locum post hunc tractatum. In ipso autem tra­ ctatu breviter proponemus quae interdum de quibusdam statibus laicorum inscribuntur. IV. Divisio. Tres autem erunt huius tractatus sectiones : prima generalibus notionibus deputata; altera.de iuribus et officiis tri­ plicis iustitiae; tertia de iniustitia et conexa restituendi obliga­ tione agens et disserens. [339.] 27S LIBER Π, TRACT. V, SECT. I Sectio I. Generales notiones de virtute iustitiae. Utilitas maxima in ista brevi sectione inerit, si minus accuratam sed vulgatissimam hiris notionem corrigere, et confusionem qua plures labo­ rant iri distinguendis tribus iustitiae virtutibus dissipare nobis contigerit. 340. — Definitio. Justitia, specialis virtus cardinalis, virtus est moralis, qua inclinamus ad ius suum cuique reddendum. 341. — Varia iuris notio. 1. Ius in definitione sumitur obit- dice·, idque est quod alteri tamquam suum competit, i. e. quod debetur alicui secundum iura formalia quae habet ut altera per­ sona coordinata ad eundem finem ultimum. 2. Ius formale seu subiectivum, est inviolabilis autonomie personae, seu entis sibi exsistentis, in persequendo tine proprio propter quem existit, et inviolabilis relatio praevalentiae seu quasi dominii in res quae ad finem seu bonum istius personae desti­ natae sunt. Indigentia enim personae postulat, et natura rerum patitur ut ad bonum personae quaedam res tamquam media re­ ferantur. Quae res, lato sensu intellectae, sunt tum quaedam substantiae, tum actiones libere a persona faciendae, tum aliorum praestationes huic personae qua tali debitae. Autonomiae per­ sonae respondet vox Ego; destinationi rerum in bonum personae, vox Meum; mea tamen quoque dicimus membra, corpus, animam propriam. 3. Porro natura personae et rerum postulat ut inter istas res sint facultates activae (f) in finem personae exercendae, quae eodem titulo quo cetera cuiusque personae sua, sint moraliter inviolabiles. Non pauci hodie existimant facultate activa invio­ labili. quasi prima nota essentiali, ius subiectivum definiri, unde vulgata descriptio, qua ius subiectivum describitur: personae fa­ cultas moralis inviolabilis quidpiam habendi, agendi, (‘.rigendi (pro triplici obiecto iuris). Verum facultates istae non semper sunt in personis quarum res aguntur: plures enim personae (impuberes, personae morales) nequeunt se ipsae in finem dirigere. Insunt • l) Etenim mea facultas lubitctiva alteri abite tum inviolabile bene esse potest. i IU8T1TIAK ΝΟΤΙΟ, 8PKCIK8 279 tunc in personis a quibus diriguntur, ut consectaria officii quo personas istas dirigere debent (l). 4. Ius supponit quoque pro iuris regula, seu lege; immo pro universo quodam legum systemate: ius naturale, positivum, ci­ vile, canonicum; iuris peritus. 5. Immo pro ipso loco ubi ius dicitur: comparera in iure. 342. — Triplex specie ius, triplex iustitia. Praeter personas physicas, quae (plot sunt supjntsita rationalia, tot sunt numero, ex­ sistunt personae morales, quae constituuntur personis physicis con­ spirantibus in unum finem et per illum finem ad unitatem (piandam redactis. Uniusmodi sunt duae, perfecte: Ecclesia, (piae ut institu­ tum iuris divini positivi, et Societas civilis, quae ut institutum natu­ rale exsistit. Relate ad istas societates, personae physicae, non (pia personae, sed per ea quae habent, sunt partes, dum societates sunt totum. Partes autem (pia tales sunt propter totum; et totum rursus est propter bonum partium; quod hic magis verum est. cum Societates istae propter perfectionem personarum physico­ rum exsistant. lam vero, si pars est propter totum, id quod est (iure) partis est totius; et similiter, id quod est totius est partium; non immediate tamen, sed mediante iure partium vel totius cuius sunt immediate. Itaque ius esse potest ius immediatum et ius mediatum ; hoc autem est duplicis rationis; namque mediatum est tum illud ius quod totum habet ad ea (piae sunt partium, tum ius quod partes habent ad ea (piae sunt totius. Quot autem specie sunt iura, tot sunt iustitiae. Est ergo iustitia (pia redditur ius immediatum : haec exsistit inter per­ sonas quae sunt vel considerantur tamipiam coordinatae seu aequales, et vocatur commutative. Est etiam iustitia qua redditur ius mediatum; haec autem in binas species iterum dividitur. Al­ tera specie partes reddunt quod communitati (pia tali debetur: et est iustitia generalis seu legalis; altera, communitas reddit quod partibus debet, et est iustitia distribut ira. (l) Quidam dicunt facultates in Istis personis incapacibus inesse sed ab iis non exerceri. Sane, quando agitur do facultate /Λ/γιΤτλ, distinctio ista inter potentiam et actum bene intelle­ gitur, nec tunc facultas in alio residet. Sed quando facultas tota est moralis, facultas sine exercitio est facultas quae non habetur sed quae haberetur si persona capax foret. Praeterea persona moralis facultates istas numquam exercet; et facultates istac possidentur a quibusdam personis physicis. Dicecnusne facultates istas bis exsistere ' [310-312.] 280 LIBER Π, TRACT. V, SECT. I 343. — Ius ordinis publici seu Jurisdictionis, et ius ordinis privati. Facultas moralis inviolabilis, quae inter iura reperitur, et saepe pro ipso iure formali sumitur, alia exsistit propter personas privatas, alia propter Societatem. Posterior haec iuris ratio est or­ dinis publici et dicitur iurisdictio. Est itaque iurisdictio, potestas publica regendi Societatem perfectam, seu illam ad bonum commune dirigendi. Dicitur autem iurisdictio, quia continet facultatem imperandi sociis, propter bonum commune, varios actus virtutum (pii necessariam constituunt cooperationem sociorum ad bonum commune: exercendo talem facultatem iura dicuntur, i. e. defi­ niuntur. 344. — Hae sunt proprietates omnis iustitiae: 1. ut sit ad alterum, i. e. ut satisfaciat titulo (pii in altero est quatenus est distincta persona ; — 2. ut faciat quod debet, non autem cpiod honeste omittere possit. Eius enim formalis honestas est ut exi­ gentiae iuris satisfaciat;—3. ut debitum reddat ad aequalitatem, i. e. ut quantum debeat tantum praestet. Propter primam proprietatem, accurate distinguenda sunt (piae personae coniunctae, v. g. pater et filius sibi debent qua­ tenus sunt coniunctae, et quatenus sunt personae. Priora oflicia, in exemplo allato patris et filii, pertinebunt ad pietatem; sola posteriora regentur vel iustitia tantum vel iustitia concurrente cum pietate. Ac modo magis generali, (piae debeo proximo qua­ tenus est alter ego. pertinent ad caritatem; quatenus est distincta persona, provinciam iustitiae ingrediuntur. 345. — lurium divisio. 1. Spectato proximo fundamento, iura alia sunt absoluta, i. e. soluta in sua *origini omni speciali per­ sonarum',relatione, vel relativa, quae in specialibus personarum relationibus fundantur (q. Spectato ordine in quo versantur, iura sunt ordinis publici vel privati. Publici ordinis sunt iura politica, seu iurisdictionis, quae partem dant potestatis publicae; alia dicuntur iura civilia vel pri(x) Potius quam, cum Colin et Capitant, ex personis quibus circumscribuntur, malumus iura ex proximo fundamento suo dividere. Namque omnibus est etiam officium non impediendi exercitium iurium quae ex contractu Titium obligant ad vana praestanda ; et deberemus tertium genus mixtum distinguere; nam iura familiaria patris, mariti, tutoris, ab omnibus observari de­ bent. et simul speciales relationes inducunt inter parentes et filios, inter mantum et uxorem, inter tutorem ac pupillum. 281 irsTIlIAi: PROPRIETATES. DlVISIO IUR1UM rata. Haec rursus sunt iura communia personae et civis in Ec­ clesia et Statu: iura publica; vel iura familiaria, quae in familia personas distinguunt; demum iura patrimonialia. Patrimonium est ens rationis quo designatur summa iurium et obligationum (piae pretio aestimari possunt ac proin valorem oeconomicum habent. Haec sunt vel iura in re, quae immedia­ tam potestatem dant in aliquam rem, vel iura crediti (piae alte­ rius obligationem alliciunt, vel iura aliquid faciendi ; v. g. acce­ ptandi hereditatem, donationem, testandi. Obligatio correlativa crediti potest esse quidpiam faciendi (ope­ ram conferendi), omittendi (non aedificandi, non plantandi) vel solvendi aliquam rem. i. e. efficiendi ut dominium cuiuspiam rei ad creditorem transferatur. Creditor tunc dicitur habere iux ad rem. De his cfr. Colin ot Capitant, I, p. 101-106; Pacifici-Mazzoni, II. n. 1-6. Perspicitur igitur divisionem iuris in ius in re et ius ad rem, etiam si ad iura mero patrimonialia attendas, minime esse adaequatam, quamvis sit valde utilis. Comparata inter se, ius in re habet terminationem imme­ diatam in res; ius ad rem, terminationem immediatam ad actionem alienam per quam' res iiat mea. Per ins in re servo quod iam est meum, per ius ad rem, exigo ab altero ut tiat mea, ac proin acquiro. Quare ius ad rem di­ citur ius personale seu creditum. Quod meum est, semper iam est corpore de­ terminatum et in individuo demonstrari potest; quod mihi debetur potest esse res genere tantum determinata: v. g. 100 kil. frumenti, 5000 libella­ rum. Qui habet ius in re, per se omnes alios excludit, cum nomine con­ currit, rem ubique vindicat tamquam suam, actione quae dicitur in ren ; qui habet ius ad rem. eam per actionem tantum pt rsonah m ab eo qui debet exigere potest, nec qui prior creditor est posterioribus necessario praefertur. 3. Spectata perfectione dominii, alia sunt alienabit ia, alia inalienabilia. Alienatio efficit ut itis ad alium transeat vel exstin­ guatur; atque apprime distinguenda est a non usu iuris. vel a non oppositione iuris. Qui ius habet potest semper valide per suum consensu in efficere ut nota iniustitiae contra ipsum, ab actu alterius etiam illicito auferatur, ita ut semper valeat istud: «Consentienti non Iit iniuria ». Verum, si ius est inalienabile, consensus iste semper valide revocatur, ita ut nota iniuriae re­ stituatur. SUMMARIUM. 346. — I. laetitia, specialis virtus cardinalis, virtue eet moralis qua flectimur ad ius suum cuique reddendum. In qua definitione ius sumitur obiectiee, seu significat quod altori debetur propter aliquod eius ius formale. [348-346.1 282 EI BEK Π, TRACT. V, SECT. Π, TIT. I, CAP. 1 II. lus formale sen snbiectivum est inviolabili# autonomia personae in *persecution finis sui, et inviolabilis relatio praevalentiae seu dominatus in res quae, ad bonum istius personae sunt ordinatae. Ros istae esse possunt sub­ stantiae (quas homo suas dicit), actiones libere a persona faciendae, et aliorum praestationes ; atque etiam facultates activae exercendae in finem personae. Inde magis vulgata sed minus accurata iuris descriptione, ius siibiecti vum dicitur personae facultas moralis in violabilis habendi, agendi, eri· pendi. Nomine iuris obiecti vi venit quoque regula iuris seu lex; immo uni­ versum legum systema seu complexu#: ius naturale, civile, iuris peritus; ct ipse locus ubi ius dicitur: comparera in iure. III. In ordine praesenti, personae physicae, seu supposita rationalia huius mundi, actu pertinent seu pertinere debent vel possunt tamquam partes ad duas societates (personas morales) perfectas: Ecclesiam et aliquam societatem civilem. Partes autem, qua talos, sunt propter totum, salva ta­ men, in casu, dignitate personali ; et totum rursus est propter partes. Inde ea quae sunt partis sunt etiam totius, ct quidem ratione partium; et ea cpiae sunt totius sunt etiam partium, ratione totius. I. e. partes sunt pro­ pter totum cum iuribus quae habent, et similiter totum est propter partes cum iuribus quae possidet. Ergo ea quae immediate sunt partium vel totius sunt mediate (quia sunt partium vel totius) totius vel partium. Ita tit ut ius esse possit immediatum et mediatum ; ius mediatum autem sit duplicis rationis: ius quod totum habet ad ea (piae sunt partium et ius quod partes habent ad ea quae sunt totius. Quot autem iura, tot sunt iustitiae. Est ergo iustitia (piae reddit ius immediatum, inter personas quae sunt vel considerantur ut coordinatae seu aequales: vocatur commutatira ; est iustitia (piae reddit ius mediatum com­ munitatis: iustitia generalis seu legalis; et iustitia (piae, in communitate residens, reddit ius mediatum partium: iustitia distributiva. IV. Quod communitati qua tali debetur exigitur iure (sumpto pro activa facultate) ordinis publici, quod dicitur iurisdictio. Haec est potestas publica regendi societatem seu illam ad bonum commune dirigendi. V. Omnis iustitia est ad alterum: satisfaciens titulo (pii in altero est ut est distincta persona ; facit quod debet, satisfaciens exigentiae iuris, ita ut eius actus sint omnes proprie necessarii; debitum adaequat: quantum debeat tantum praestat, nec plus nec minus. VI. Invium divisio. 1. Spectato proximo fundamento suo, alia iura sunt relativa, alia absoluta, prout vel non in speciali personarum relatione fun­ dantur. 2. Spectato ordine in (pio versantur, sunt ordinis publici: politica seu iurisdictionis, vel ordinis privati: iura privata seu civilia, sive communem condicionem civium in Ecclesia vel Statu definiunt, ut iura publica sive pro­ priam in familia: familiaria ; sive propriam oeconomicam afficiant: patrimo­ nialia. Complexus iurium et obligationum istius ordinis vocatur patrimonium. 2X3 K’STITME LEGALIS OFFICIA Patrimonialia sunt vel iura in re, quae immediatam potestatem in ali­ quam rem conferunt; vol iura faciendi, et iura crediti: haec alterum obligant ad aliquid faciendum vel omittendum, vel ad transferendum alicuius rei dominium, quo casu creditor in» ad rem habere dicitur. Iu» in re actione in rem, ius ad rem, actione in pereonam (condictione) contra debitorem pro­ tegitur, et potioro alterius iure, v. g. in ipsa re, elidi potest. 3. Spectata perfectione dominii, alia iura sunt alienabilia, alia in alienabit ia. Alienatio, quae ius transfert, a mero non usu vel non oppositione iuris. quae locum dat proverbio: «Consentienti non fit iniuria », apprime distin­ guenda est. Sectio II. Officia triplicis virtutis iustitiae. TITULUS I. Officia iustitiae legalis et distributivae. Utilitas. — Pauca quae hic tradimus notiones iustitiae legalis et dietributivne magis explicant; eimulque gravem quaestionem attingunt de legum, praesertim civilium, vi et obligatione. CAPUT I. Officia iustitiae legalis. 347. — Definitio. Iustitia legalis, (piae redditur societati (pia taü. cires propensos efficit ad actus istos faciendos qui. sire neces­ sitate communi, sire e.v usu iurisdictionis, propter bonum commune debentur.— Actus isti sunt formaliter honesti; namque actus in­ differentes, (pia tales, ad bonum commune non conducunt. Sunt autem actus variarum virtutum. Et inde iustitia legalis dicitur generalis, quia non habet materiam specialem cui, sicut castitas, caritas, primam honestatem tribuat; sed actus, qui iam aliunde honesti, vel adeo praecepti sunt, exercet ut debitos propter bo­ num commune. ('ives, in quibus ut in subiecto virtus inest, alii sunt prin­ cipes, seu potestatem publicam exercentes, alii sunt subditi. Prin­ cipes, (pia tales, iustitia legalis disponit ad bonas leges faciendas, [347.] 284 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. I, CAP. I unde architectonice in iis inesse dicitur, vel ad bene administran­ dam rem publicani. Subditos, quà tales, disponit ad instas leges bene servandas. Inde, cum plerique iustitiae legalis actus lege imperati sint, nomen iustitiae legalis mutuatur. Inde simul per­ spicitur cur, pro varia materia, quae praecipitur, actus jurisdi­ ctione praeceptus ad varias virtutes pertineat, ita ut colat tem­ perantiam, fidèlis qui ieiunium ecclesiasticum observat, et peccet contra religionem, catholicus qui die dominica opus servile pe­ ragit. Bonas autem leges condere, bene administrare rem publi­ cam vel Ecclesiam est rectoribus officium iustitiae commutativae. Ad pietatem vel ad alias virtutes spectant varii boni actus ipios cives intuitu boni communis libere faciunt. Id non paucos hodie fugit scriptores, (pii actus istos honestos ad iustitiam le­ galem confuse ascribunt. 348. — Quaeres de vi legis positivae. Tam canonica quam civilis lex humana positiva, plura de actionibus et rebus subdi­ torum. propter bonum commune, efficaciter disponere potest. Plura etiam, non ita lege divina, naturali vel positiva, terminata sunt ut mutilis hominum relationibus sufficere queant; sed magis de­ finienda et ad praesentes societatis utilitates accommodanda sunt: regimen matrimoniale, hereditates, testamenta. Potest lex positiva, ad protegendas personas infirmiores, eas­ dem incapaces firmae obligationis facere; certas pactiones, intuitu boni communis, nullas reddere; gravioribus actibus iuridicis, ad praecavendas abusiones et dubietates, certas servandas sollem­ nitates imponere; propter bonum commune, iura creare, exstin­ guere; ad pactionum condiciones, novas addere. Variis istis de­ cretis, legislator humanus conscientiam ligare potest. lam quae­ ritur, quousque eam ligare voluerit. Attendenda in primis sunt verba legis, si fuerint clara ; et pro conscientiae obligatione respondendum est, si conscientiam formaliter appellent, vel, ex rationabili legis interpretatione, ad (piam legislatores suam mentem accommodasse censentur, con­ scientiae obligatio colligatur. Interpretatio ista cum tempore et adiunctis variare potest. Accedit hic vis cuiuspiam consuetu­ dinis. Hodie, inter leges ecclesiasticas et civiles apprime distin­ guendum est. Leges ecclesiasticae, ut I, 253, observavimus, per — 285 VIS LEGIS POSITIVAE se conscientiam obligant, ita ut praesumptio sit pro obligatione. Contra vero in nostris legibus civilibus dicendum est. Hodie enim, in nostris legibus civilibus, pro minima conscien­ tiae obligatione potius respondendum esse videtur: id suadet ip­ sum bonum commune, ut cives magis aequali loco sint coram lege; et professio indifferentiae religiosae multorum legislatorum demonstrat talem legislatoris mentem fuisse. Accedit quoque, magis hodie vigilans et fortis actio fori exterioris, quae id efficit ut le­ gislator exteriore coactione facilius contentus esse possit. Itaque non pauci scriptores, quibus assentimur, hanc regulmn statuunt. In materia iustitiae, leges civiles conscientiam obligant, quantum satis est ut ordini publico et communi paci sit con­ sultum. Quare obligabunt conscientiam: a) leges iustae post definitionem indicis (pia res cuipiam adiudicatur: b) ante in­ dicis sententiam, leges quae silentem legem naturalem suis de­ finitionibus complent. — Verum, si casus iure naturae solvi po­ test, et conflictus inter titulum naturalem (puta occupationem) et civilem habetur, res, usque ad indicis sententiam, ex titulo naturali servari posse videtur Ç1). Et duplex istud critérium pro­ poni potest: obligant conscientiam leges quae iura rea lia imme­ diate definiunt, saltem cum definitio est necessaria: post vero indicis sententiam, leges (piae civibus actus quosdam immediate praecipiunt. Cfr. Van G estel, De iustitia et lege, pp. 141. 203. 224. 225. Quam diu men * de privatis relationibus patrimonialibus agi­ tur, ne quidem ratio boni communis, seu affectus ad patriam ex­ citat cives ut, ultra quam conscientia iubet, leges istas exse­ quantur. De obligatione legum (piae tributa imponunt, agemus infra, ubi de iniustitia. SUMMARIUM. 349. — Iustitia legalis varios actus virtutum propter bonum commune imperat. Quia autem actus isti iam sunt secundum se aliunde honesti, et ad omnes virtutes (saltem morales) pertinent, est virtus generalis, speciali ma-(i) (i) Haec formula tamen potius nostra est· Saepe, ex principio quod nobiscum commune habent colligunt, in omnibus legibus quae iura rtalia immediate et honeste definiunt vim li­ gandi conscientiam per so inessc, dum conscientiam minus immediate tenent leges quae eMiga· tionem imponunt. Verum alii, teste ip«o R. P. Cobnbmssk, II, 10, 3° magis ad necessaria banc vim restringunt. [348. 349.] 286 UBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. I, CAP. II teria carens et in omnium virtutum materia imperans. Dicitur legali», quia, excepta manifesta necessitate boni communis, lex actus eius delinit. Principes, qua tales, institia legalis disponit ad implendum sunni of· licium iustitiae commutativae faciendi bonas loges, bene administrandi rempublicani. Quare, in istis architectonico inesse dicitur. Quousque lex humana, quae conscientiam directe obligare potest, eam in materia iustitiae obligare voluerit: id in primis communi legis interpretatione doceri possumus. Hodie autem, secundum probatos auctores, leges civiles conscientiam directe obligant tantum quantum satis sit ut ordini publico et communi paci sit consultum. Ergo conscientiam obligant leges iustae, post sententiam indicis qua res alicui adindicatur: ne perpetuus sit conflictus fori exterioris et fori conscientiae; et etiam ante sententiam, leges quae silentem legem naturalem supplent : no iura et bona maneant in incerto. CAPUT II. Officia iustitiae distributivae. 350.— lustitia distributive aequa proportione, (piae pro na­ tura rerum et ipsius Societatis variat, quantum id sinat bonum commune, bona directe, et indirecte onera communia inter cires par­ titur. Per eam, hoc modo Societas reddit membris suis quod ipsis, qua talibus, debetur. 1. Proportionem servandam dicimus quantum id sinat bonum commune, «plia res de quibus agitur communitati in primis desti­ natae sunt, et proin. salva tantum ista destinatione, ad privatos pervenire possunt. lustitia distributive igitur est iustitiae legali «piodam modo subordinate, ita ut ipsam inaequalitatem «piam bonum commune postulaverit, cives tolerare non raro debeant. 2. Porro, cum sola bona sint per se appetibilia, per solam bonorum distributionem. Societas directe reddit membris «piod ipsis debet. Indirecte tamen prodest non nimis onerari; atque ita ipsa aequa onerum distributio institia distributive impe­ ratur. Immo, cum potestas publica propter solum bonum commune cives bonis suis privare possit, iniqua onerum distributio ipsam iustitiam commutativam offenderet. Regulas materiales variare diximus pro varia societate. In societate enim regiminis autocratie!, fieri potest ut omnes functiones publicae censeantur esse penes monarchain, qui proin eas per personas idoneas, sed sibi acceptas 287 IUSTITIAE DISTRIBUTI VAE OFFICIA exercere legitime potest ; in societate aristocratie», ratio aequae distributionis erit ad privilegia accommodanda. In nostris autem societatibus, cives sunt iure aequales, et munera publica sunt inter bona communia reponenda. Haec igitur, non secundum politicas partes ad quas cives pertineant, sed secun­ dum titulum qui in ipsis insit partienda erunt. * Titulii ipse secundum bonorum naturam variabit. Inde: a) si bona, ut munera publica, etiam postquam uni addicta fuerint, principalem, ad com­ mune bonum, relationem retineant, semper debebunt in primis intuitu rei pu­ blicae conferri. Ea ergo omnia in ambientibus munera erunt observanda quae meliorem muneris procurationem sperare permittunt, et, ceteris paribus, ratio meritorum habenda erit, «pria munera simul aliquam praemii rationem poesident; b) si, circa quasdam utilitates merito e communitate speratas, omnes cives eadem necessitate specie, etsi forte non eodem gradu, premuntur, v. g. si agitur de. tutanda qnieta iurium et bonorum possessione, haec, pro qnanlitate bonorum et iurium quae periculo sunt obnoxia, erit omnibus aeque praestanda, nisi tamen peculiaris quornndam necessitas maiorem sollicitndinem imponat ; c) media quibus nimia miseria propulsatur erunt magis infligentibus; et media quibus artes et scientia promoventur erunt magis merentibus procuranda. | I j | I j 1 | 3 ] SUMMARIUM. 351. — lustitia dintributira aequabili proportione communia bona directe, indirecte communia onera inter cives partitur. Quia bona distribuit communia, quae prima destinatione communitati inservire debent, aequalitas ista servanda est quantum bonum commune id sinat. Inter ista bona hodie etiam munera publica computanda sunt, quae proin, non secundum partes ad quas cives pertinent, sed, salvo bono communi, secundum titulum qui in civibus inest, conferenda sunt. TITULUS II. Officia iustitiae commutativae. Ordo dicendi.—Cum oflicia ista huc spectent ut suum cuique ius red­ datur, eorum explicatio iurium explicatione continetur et finitur. Ordo di­ cendi is erit ut successive agamus do iuribus quae distinguenda sint; — do iurium subiecto; — do iurium obiecto; — de modis acquirendi iura, inge­ nero; — de modis originariis; — de modis derivatis acquirendi iura per contractum, per munus commissum aut admissum; per hereditatem et testanientum; per altering delictum vel qnasi-deliotum. [350. 351.1 I I I | I I | 288 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, 'I IT. II, CAI*. I Utilitas. — Ex titulo isto theologus hunc fructum potissimum colligere debet, ut varios actus et titulos iuridicos satis cognoscat, ad casus qui pro­ ponuntur saltem intellegendos, non dico, ad eos sine periti iuris subsidio sol­ vendos, et ut simul, obtenta fori exterioris solutione, noverit quousque solutio ista efficax sit in conscientia, et coniunctas morales obligationes recte aestimare queat. CAPUT I. De vario iuris Dominio et Possessione. Articulus I. — De vario Dominio. 352. — Omnia iura, ut ipsa iuris ratio demonstrat, attento obiecto, aliquod dominium, plus vel minus perfectum, interunt; et a dominio iurisdictionis, de quo supra egimus, distinguitur do­ minium proprietatis, quod immediate, quamvis non exclusive, propter utilitatem habentis exsistit et exercetur. Hoc solum, in hoc titulo consideramus. Attento rursus subiecto. potest esse do­ minium singulare seu unius personae, vel plurium condominium. T. — De Dominio perfecto et imperfecto. 353. — Divisio ex iuris amplitudine. Dominium plenum seu perfectum est ius disponendi in proprium commodum de rei sub­ stantia et utilitate. Huic opponitur dominium imperfectum, quod, in iure romano et pluribus iuribus inde derivatis, in directum, nudum, vel etiam radicale, et in utile seu indirectum distinguitur. Prius ius percipiendi utilitatem excludit et dicitur directum, quia substantiam immediate aflicit; nudum, quia est titulus sine usu et fructu; radicale, quia fontem seu radicem utilitatum et fru­ ctuum spectat. Alterum solam utilitatem complectitur, et dicitur utile, (plia commoda dat dominii, indirectum, quia tant um ratione fructuum vel utilitatis ipsum fundum domino utilitatis subor­ dinate Dominium utile plus vel minus amplum exsistere potest; et sic, cum agitur de rebus exterioribus, exsistunt varia iura quae variis nominibus appellantur et a dominio perfecto quasi distracta seu dismembrata sunt. In iure latino et gcrmauico numerantur, ut iura quae per ho subsi­ stunt, ususfructus, usus, habitatio, territus, superficies, emphyteusis; ut iura DOMINIUM PERI ECTUM ΕΊ IMPERFECTUM 289 quae obligationem principalem supponunt eique accedunt: pignus, antichresis, pririIc) servetur iustitiae aequa­ litas, et proin ut damnum subdito illatum ex bonis communibus compenset. Namque, ut diximus, iustitia ista, in oneribus par­ tiendis, facile evadit e.ommutativa. 290 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. I Approbari itaque nequit lex quae civi cui aufert dominium ratam tan­ tum partem valoris addicat; dum, contra, profectus justitiae agnoscendus est in conatu quo, post immane bellum, inter omnes cives partiri studue­ runt qnorundam peculiaria damna occasione belli illata. 356. — IJ. 1. Ususfructus est iw.s· utendi et fruendi rebus alie­ nis, salva earum substantia. 2. Fructuarius omnes fructus suos facere potest. Fructus autem est « quidquid e re nasci et renasci solet ». Fructus alii sunt naturales, alii civiles. Paulo latiore usu hoc nomine venit quoque quod ex venis carboniferis etc. regulariter extrahitur. Xaturales vere ex re producuntur: sive sola natura, et tunc dicuntur simpliciter naturales, sive coniuncta hominum industria, et tunc sunt industriales seu potius mixti. Namque industriale proprie dicitur quod totum industriae debetur. Civiles non ex ipso corpore rei nascuntur, sed consistunt po­ tissimum in pecunia quae, ex contractu circa rem. constanter, post singula intervalla, solvenda est: puta pretium annuum lo­ catae domus (2). 3. Fructus naturales acquiruntur perceptione vel separatione (haec, in casu non distinguuntur); civiles de die in diem acquiri censentur, ita ut. si ususfructus in medio anno finem habuerit, pensio pro media parte ad dominum, et ad fructuarium pertineat. Fructus pendentes initio et in fine ususfructus, puta segetes maturas sed nondum sectas, mutua vice ad fructuarium et ad dominum pertinent. Quid nomino fructus intellegatur, aliter alio inre definiri potest. «The­ saurus » tamen inter fructus reponi non consuevit. Haec generaliter dici possunt. Variae tamen leges consuli debent. Sic ius anglicum et U. 8. A. nomine ususfructus abstinent, quamvis rem non ignorent « right to the “fructus ,, from property belonging to another ». Codex tier nt an iae, contra, de usufructu fuse agit art. 1030-1089, distinguens usunifrnctnin rerum, iurium, patrimonii. Debetne fructuarius initio iuris compensare expensas factas pro fructibus quos colliget; potestne in fine exigere compensa­ tionem expensarum fructuum quos non acquirit: ius Austriacum, )( Ita C. Gall., art. 58?. * (2) Codex Germaniae has distinctiones omittens, potius distinguit (art. 99) fructus rei et 'ructus iurh ; fructus qui ex re vel iure secundum suam destinationem oriuntur et fructus qui tribuendi sunt relationi cuipiam iuridicae. I SVSEKl'C TVS, U8U8, SERVITUS 291 ('anadense Q.. Hispanicum expensas culturae concedit, dum hire Amerieae latinae, Belgii, Galliae, Hollandiae, Germaniae, nihil ipsi solvendum est: quod, ut parum aequum, etiam a jurisperitis carpitur, v. g. a Colin et CAPI TANT, Cours de droit ciril français. I. p. 803. 4. Ususfructus per se constitui non potest nisi in res quae primo usu non consumuntur. In alias tamen, puta in oleum, vi­ num, admittitur quasi ususfructus seu ususfructus latius dictus. — Eo finito, quid restituendum sit, paulo aliter quam a Codice gallico, a Codice italien (art. 483) definitur. Si res non primo sed lento usu consumuntur (puta vestes, mobilia), sufficit ut res red­ datur in statu in quo, sine dolo vel culpa fructuarii, finito usufructu, reperiuntur (art. 484 Cod. it.). Plura cfr. leges civiles. 357. — III. Usus et habitatio. lure romano. iure canonico (ante Codicem), et quibusdam legibus hodiernis ut Austriaea (art. 504-508. 521), Belgica. Gallica (art. 025-635), Germanica (art. 1000-1003), Italica (art. 476. 521-530), rei publicae Argenti­ na# (art. 2537), designatur nomine usus et habitationis, ius rea le habitandi domum alienam vel percipiendi ex agro alieno utilita­ tem circumscriptam necessitate propria et familiae utentis vel habitantis. — Possunt quoque, cum usu fructu, generali nomine serv i t u tu m perso naliiim d e s i g n a ri. 358. — IV. Servitus est onus quoddam reale rei immobili inhae­ rens in gratiam rei determinatae personae rei alterius fundi. — Haec est servitus passiva, dum ius inde natum est servitus actira. Divisio. 1. Servitus personalis ea est quae in utilitatem defi­ nitae personae constituitur; et non nullas, in pluribus legibus, nomine proprio designari (ususfructus, etc.) modo vidimus. Ser­ vitus rea lis, seu praediorum in utilitatem rei immobilis exsistit. Sic, praeter personalem usus servitutem. varii rei immobilis usus in utilitatem alterius fundi (seu eius proprietarii) constitui pos­ sunt, idque lege vel pactione. Singuli huiusmodi usus erunt quae­ dam servitutis realis ratio. In servitute real i distinguitur fundus serrions, cui onus imponitur, et fundus dominans: huius est ve­ lati qualitas (piae separatim exsistere non potest. 3. Kealis servitus dicitur urbana vel rustica, prout in utili­ tatem praedii urbani, h. e. aedilicii, constituitur, vel aedificiis non inhaeret. Divisio ista e Cod. ital. exsulat. [356-358.] 292 LIBEK I!, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. I Est continua vel non continua, prout causam habet perpe­ tuam: servitus prospectus, aquaeductus; vel, quia actione humana exercenda est, per intervalla servit: servitus itineris. Est apparens vel non apparens, prout signo exteriore mani­ festatur ve! non. Est affirmativa, quae activum ius dat quidpiam agendi, v. g. transeundi per alienum praedium; negativa, quae mere prohibet : v. g. ne alter altius aedificet. Observes, servitutem in faciendo consistere non posse, i. e. servitus neminem ad actum positivum obligat, sed mere ad tolerandum vel non faciendum. Factae distinctiones attendendae sunt in modis acquirendi, exercendi et exstinguendi servitutes. Servitutes legales ipsa lege imponuntur ut ius proprietatis, praesertim inter vicinos, prudenter ordinetur. 359. — V. In quibusdam legibus agnoscitur ut ius distinctum in re aliena, superficies, quo quis dominium habet vel omnium (superficies completa) vel saltem quarundam rerum (superficies incompleta} quae in fundo alieno aedificantur vel plantantur. In Belgio ius regitur loge peculiari 10 ian. 1821, quae ius quinqua­ ginta annis circumscribit. Do hire illo speciali silent Codices Argenlinae rei publicae, Galliae et Italiae, quamvis Codex Galliae art. 552. 553. 661 ; Italiae art. 140. 118. 562, de dominio rerum quae infra solum vel in super­ ficie exsistunt agere non omittant. Ius istud tunc variis dubiis et contro­ versiis locum dat, de quibus iurisperiti adeundi sunt. — De superficie Codex Germaniae agit art. 1012-1027. 360. — VI. Emphyteusis est ius in re aliena, quo quis re ista plene frui potest, ea lege ut aliquid (nummos vel alias species) domino quotannis soleat, saltem in agnitionem dominii. Quod sol­ vendum est, canon appellatur. In hire italico, art. 1556, obligatio meliorandi fundum in descriptione emphytlieusis ponitur, quamvis, exceptis paucis dispositionibus art. 1562. 1563. 1564, plena libertas paciscendi de mutuis iuribus concedatur. In hire Germanico, nomine Erbpacht, ut ius quorundam Statuum, art. 63 legis introductoriae Codicis nominatur et admittitur Quaedam leges, sicut Codex Ilollandiae, Italiae, admittunt nt in perpetuum constituatur ; sed lex Italiae ius istud perpetuum, essentialiter redimibile efficit, soluto capitali quod canoni respondeat. In Belgio, vi legis 10 ian. 1824, tempus eius minimum est 27, maximum 99 annorum. Nec leges U. S. A. permittunt perpetuam agri locationem; sed tempus maximum vario modo definiunt. ' I BCPEKKICIES, EMPHYTEUSIS, PIOXUS, HYPOTHECA 293 Codex .-liistriacus, art. 1 122 88. distinguit locationim-conduciioncm here­ ditariam, pro insto pretio, emphytheusim, pro qua canon, longe infra instam protium solvitur, et censum fundiarium, qui ab eo qui titulo hereditario fruitur superficie solvitur domino fundi qui simul iis fruitnr quae infra solnin sunt. Do iuro illo plures Codices, v. g. Galliae, silent, sed lex 25 iun. 1902 omphyteusim ut ius in re agnoscit, eique minimum tempus IX annorum, maximum vero 99 annorum assignat. 361. — Feudum, quatenus adhuc in Anglia et Germania exsistat, designat ius reale, perpetuum et hereditarium in re aliena frugifera, cum adiuncta obligatione feudatarii (seu vassalli) exhibendo domino directo obsequium et fidelitatem. Art. 59 legis introductoriae Codicis Germaniae, leges Statuum de fendis confirmantur. 362. — VII. De iuribus accessoriis. 1. Generalia. Quaedam iura mere ad firmandam exsecutionem obligationis principalis exsistunt, ita ut cum hac corruant: «accessorium sequitur prin­ cipale ». Omnis debitor obligat suum patrimonium, i. e. universitatem rerum mobilium vel immobilium quibus constat vel constabit. Sed haec obligatio nullam alienationem impedit, nullum confert ius in re, et omnibus creditoribus idem commodum offert. Nec specialia dicenda sunt de facultate (piam lex interdum concedit retinendi certas res alterius donec is quibusdam debitis cum ista re conexis satisfecerit. Verum quaedam indicanda sunt de pignore et antichresi, de privilegio (exigendi) et de hypotheca. 363. — 2. De pignore et hypotheca. Pignus designat tum speciale ius quod creditori obtingit in rem oppignoratam. tum ipsum iuris istius obiectum, tum contractum (pio constituitur. Ius autem speciale huc spectat, ut creditor rei possessionem obtineat quam Codex Germaniae vocat indirectam, ac dein, sire per ven­ ditionem, sire per rei acquisitionem, sibi ante alios creditores sa­ tisfaciat. Pignore proprie dicto, res formaliter vel aequivalenter cre­ ditori possidenda traditur. Quare, per se non constituitur nisi in res mobiles et in titulos (talares) (pii iura repraesentant. Sic differt ab hypotheca, quo nomine intellegimus ius in re immobili aliena, quo haec, pro re principaliter debita, creditori [359-363.J 291 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. I specialiter obligatur, ut ante alios ipsi e pretio rei satisfiat. Etiam mutato possessore, res obligata manet. Triplex autem distinguitur hypotheca, pro fonte eius pro­ ximo, qui est lex in hypotheca legali, decretum indicis, in indiciali, pactio in conventionali. Non omnia tamen iura hypothecam iudicialem ut formaliter talem admittunt. De conventionali haec potissimum observanda sunt : pactio seu constitutio, quae plerumque fieri debet actu authentico seu coram notario; piddicitas. qua cavetur ut inscripta in tabulis ab omnibus quorum interest cognosci possit; tempus per quod servatur: nisi enim post definitum annorum numerum renovetur, ex ofiicio de­ letur inscriptio, et creditor saltem ordinem suum amittit; ordo hypothecarum, eum res immobilis pluribus creditoribus oppigne­ rari possit. Sed qui primus ordine venit, seu qui primani hypo­ thecam habere dicitur, priusquam alii obtinet quod interest; qui secundam habet tertium praecedit, et ita porro. Demum, in plu­ ribus legibus conventionalis hypotheca debet esse specialis, qua­ tenus definiantur accurate bona obligata et obligationes quibus tuendis deputata sunt. Sicut autem pignoris constitutio ita concipi potest ut creditori transfe­ ratur ipsum rei dominium donec solutionem debiti principalis obtinuerit, sic. rursus, nihil repugnat quin res, etiam mobilis, sine traditione, securi­ tati cuiuspiam obligationis affectetur. UeuB isto fieri potest v. g. crediti in­ scripti in Codice debitorum Status (grand Livre de la dette publique), Ac pleraequc hodiernae leges varias huiusmodi securitatis formas agnoscunt: tunc autem sollemnitatem cuiuspiam inscriptionis in publicis tabulis exigere solent, ut sine tertiorum praeiudicio ius exerceri possit. Pignus sic intel­ lectum vix aliter atque obiecto, quod mobile est, ab hypotheca differt. A pignore communi distingui quoque consuevit pignus in re commer­ ciali, quod minore sollemnitate (v. g. sola traditione sine comitante scri­ ptura) constituitur, et ius magis expeditum obtinendi solutionem confert. Per se, creditor re oppignerata uti frui vetatur. Contrarium tamen expresse vel tacite convenire potest, ita ut creditor utilitatem et fructus percipere possit prius ad compensandos sumptus et usuras, dein ad exstin­ guendum debitum principale. Leges quae modum definiunt quo creditor pignus verniore vel sibi acquirere possit, et quasdam clausulas prohibent, debitorem ab abusionibus, maxime « usurariorum » protegere conantur. N. B. Hodie non tantum propter aes alienum vel definitas privatorum obligationes fiunt pignora et conceduntur hypothecae, sed etiam phires officiales, publici aut privati, qui magnas pecu- HYPOTHECA. VARIAE LEGES CIVILES HE II'RIBÜK ACCESSORIIS 295 nias gerendas habent, securitatem dare debent de rebus quae ipsis imputari possunt. Quod plerumque iit depositis « titulis » in argentaria vel simili pignore; interdum etiam constituta hy­ potheca, quae crediti hypotheca vocatur. 364. — Variae leges civiles de his iuribus. I. Tux lati num. Iure italico (art. 1878-1890) gallico et belgico (art. 2071-2084), (luxtriaco (art. 451. 1368); helvetico (art. 884 c. civ.); hollandico (art. 1198) pignus solis verbis constitui non potest, sed traditio rei est necessaria; pignus dat creditori privilegium vi cuius per sententiam indicis, vel rem acquirat, soluto quantum eius valor debitum exsuperet, vel ex pretio venditionis sub hasta, ante alios solutionem obtineat (’). IIapotheca affici possunt in iuro italico, bona immobilia, eorumquo uaus fructus, iura omphytoutica, tituli obligationum Status (art. 1967). Ubique hodie exigitur ut de hypotheca publice conxtet. Quare iure italico, belgico, gallico inscribenda est apud officialem cui nomen « coneerratorix hypothe­ carum ». Et post certum tempus (ante elapsos 30 annos in Italia, ante 15 annos in Belgio, ante 10 annos in Gallia) renovanda est. Inter plures creditores qui ius habent hypothecae, aliis prius inscripti praeferuntur. In iuro italico (art. 2008), id cavetur ut qui documentum simul tempore praesentent, sub uno inscriptionis numero ponantur. Dum in iure belgico et gallico, a die inscriptionis aestimantur, ita ut tempore pares sint qui eadem die inscriptionem obtinuerint. In canadenxi Q. et hollandico ab inscriptione ordinem sortiuntur ; excepta in Canadensi, hypo­ theca qua cavetur stipendiis quae mutuis societatibus assecurationis contra incendium debentur. Hypotheca per instrumentum authenticum (coram no­ tario) constituenda est, et conventionalis obnoxia est logi « specialitatis », i. e. tum creditum cui securitatem praebet, tum bona quae securitatem dant debent esse in individuo definita. Possessor gravati fundi illud alienare potest, non autem rem in praeiudicium creditorum facere deteriorem. His competit ius « sequendi » (droit de nuite) rem hypotheca affectam, nisi novus dominus velit, facta solutione debiti, eam onero liberaro. Ius hixpanicum, limitamini et .Inicrieai latinat est simile; in iure ta­ men rei publicae .Irgentinae attendenda est lex specialis (n. 9661) quae pignus agrarium (premia agraria) instituit in machinas, et instrumenta agri­ culturae, in animalia et mobilia colendis agris addicta, in fructus etiam(*) (*) hire italico, affinis pignori ost coacta pignoratio ι/içnora/nrntoi qua, postulante cre­ ditore. res mobilis et etiam messis debitoris in mora, auctoritate publica venduntur ad debita exstinguenda. Verum pignoratio nulli creditori privilegium confert quo aliis praeferatur. Gallice id dicitur saitie et pignoratio messis vocatur taitie-braudoH. [364.] 296 LIBER II, TRACT. V, SECT. Il, TIT. II, CAP. I fodinarum. Debitor lit quasi depositarius rei oppignoratae nomine credi­ toris. Contractus iste scriptura authentica vel etiam privata constitui po­ test, sed nisi in tabulis publicis inscribatur, nullos effectus habet quod ad tertios. Codice austriaoo pignus ut vox generic» adhibetur, et distinguitur pignus rei mobilis (pignus inris gallici) et pignus rei immobilis seu hypo­ theca. 2. Ius germanicum (art. 1205-1257) de pignore et antichresi vix a latino differt, nisi quod art. 232 varios modos dandi securitatem numerat; quod, in antichresi (Nutzungspfand) non fit distinctio rei mobilis et immobilis. De hy­ potheca nutem, haec notanda veniunt. Primo, sine ulla relatione ad aliquod debitum principale, res immobilis gravari potest onere solvendi, sive semel sive etiam, ad modum census, periodice, summam quandam, et quidem ita ut titulus scriptus quo ius agnoscitur pertineat ad latorem : constituitur sic debitum praediale vel census praediolis. Cf. art. 1191-1198 et 1199-1203. Debitum istud vocatum est hypotheca abstracta. Verum, hoc omisso, Codex distinguit Buchhypothek, (piae est nostra ordinaria; Briefhypotek seu hypotheca quae non solum inscribitur in ta­ bulis publicis (registro), sed praeterea probanda est scripto quodam instru­ mento, cuius cessione ipsum ius ceditur seu transfertur; domum Sicherungshypothek, qua quis creditum forte futurum in antecessum securum efficit (art. 1181-1190). Potest itaque hypotheca hoc modo constitui ut ipsa sumina cuius solutionem securam reddit nondum sit definita, sed sola definiatur maxima ultra quam fundus obligari nequit (art. 1190). 3. In iure anglico et U. S. A., distinguenda sunt pawn vel pledge, lien, mortgage. Pledge, seu pignus est contractus quo res subiecta dominio personali (personal property) alteri traditur pro securitate obligationis. — Lien nec dominium nec possessionem dat creditori, sed alligat rem, maxime immobilem, securitati inris creditoris. — Mortgage, vi common law transfert ad ipsum creditorem dominium rei vel inris donec creditori sit satisfactum. Constitui potest in personal vel real estate (property). Constitutum in per­ sonal estate vocatur chattel mortgage. Traditio rei non est necessaria. In plorisque Statibus foederatis Americae mortgage ex aequitate ad simplex lien redactum est. Lien in rem immobilem ad nostram hypothecam proxime accedit. In Anglia habetur ab anno 1879 specialis lox de Pawnbrokers (usura­ riis) quae regit fenerationes quae decem libras (pounds) non superant. 365. — 3. De antichresi. Nomine antichresis designatur pi­ gnus cuius fructus a creditore percipi possunt. Repudiatus Co­ dice OAUttriaco (art. 1372) qui solum admittit concessionem usus (art. 459 et 1372); admittitur a Codice germanico (art. 1213). Velut pignus rei immobilis, est in Italiae (art. 1891-1897) Galliae et Belgii (art. 2071-2085-2091) iure antichresis, quo ere- ANTICHRESIS, PRIVILEGIUM. — CONDOMINIUM. 297 ditor nullum quidem privilegium in ipsam rem acquirit, sed ius habet percipiendi fructus, ad illos prius in usuram, dein in ca­ pitale imputandos. 366. — 4. Privilegium est favor legis, in ipsa crediti quali­ tate fundatus, vi cuius bona debitoris, vel omnia vel saltem quaedam exstinguendis certis debitis (privilegiatis) ante alia, etiam quae hypotheca muniantur, servire debent. Itaque esse potest generate vel speciale. Sic, in Italia, privi­ legio generali in res mobiles proteguntur expensae judiciariae quae in communem creditorum utilitatem cedunt, expensae funebres: expensae ad curandam valetudinem per sex ultimos menses vitae; alimenta, et quaedam credita fiscalia. Privilegium autem .spéciale addicit res quas viator in diversorium attulerit expensis ibi factis solvendis. Cfr. Cod. ital. art. 1955-1963. Privilegium sola lege constituitur; nec aestimatur ex tempore sed ex causa: unde, inter privilégiâtes, is aliis praefertur cui lex magis favet; aeque autem concurrunt ii quibus lex aeque favet. Hniusmodi privilegia in omni iure occurrunt. N. B. Excepto dominio perfecto, quod cum ipsa re confun­ ditur, omnia iura in re, sicut sunt quaedam dismembratio inris proprietatis, sic sunt quaedam servitus rei propriae. Quae ser­ vitus interdum nomine proprio, usus, ususfructus, etc. interdum communi servitutis nomine appellatur. Quare quodlibet ius in re, si nomine proprio careat, servitus appellari potest. Nec omnes leges eadem numero nomina propria adhibent. II. — De Condominio. 367. — Notiones et principium. Spectato numero ius haben­ tium, distinguitur dominium separatum seu singulare, i. e. unius personae physicae vel moralis (’), et plurium condominium rei non divisae. Commune plurium dominium, si finem habet communiter intentum lucrum, vel utilitatem, ad societatem pertinet, de qua (») Persona moralis enim non est nisi unum iuris subtectum. Immo, antiquo iure (ierma· nico, plures qui bonum non divisum simul possidebant, non censebantur quotae partii indivisae possessores singulares, sed omnes rem totam quasi per modum unius habere existimabantur. Cf. DuvNSrxx, C. SS. R. Burçtrlijk Rccht tu n. 588. [365-367.] 298 LIBER II, TRACT. V, SECT. II. TIT. II, CAP. I infra in contractibus agetur; exclusa ista communi intentione, habetur mera indivisa possessio. Tune, salva diversa legum vel pactionum dispositione, singuli de sua quota parte actus iuridicos soli exercere possunt; omnis actus autem quo materialis status rei mutatur omnium consen­ sum exigit. Cum regimen condominii sit satis impeditum, ho­ diernae leges ei parum favent. Quare ius singulis generatini agnoscitur petendi divisionem, hora tamen opportuna seu sine aliorum damno, et salva contraria obligatione inducta per pactionem. Haec tamen, iure latino nequit in perpetuum partes ligare, sed non ultra 5 annos Codice Galliae (art. 815); non ultra 10, Codice civ. Helvetiae (616-651), Italiae (673-684); non ultra vitam, Codice Juxtriae (831. 832) una pactione statui potest. Una, inquam, pactione: namque elapso tempore renovari potest. (Numeri xic legibus appositi sunt Codicum articuli.) In iure italico consensus omnium non requiritur ad varia statuenda de re communi, sed sufficit assensus eorum qui maximam rei communis partem possident. Propter gravem causam, potest index, non obstante pactione, divisionem permittere. Codex Germaniae pactionem communitatis perpetuae non reicit, sed permittit ut propter gravem causam rescindatur. Quae hactenus diximus applicari non debent ad quasdam communitates accessorias, ut muri inter duo aedilicia vel hortos communis, vel quae e natura rei manant, ut si domus per varias contignationes vendatur et possideatur. Perpetua possessio com­ munis sepulcri familiaris, archivi familiae etiam in Gallia ad­ mittitur. Cf. de iure italico Paoifioi-MazzoNI, III, p. 499 ss. de iure Gallico Colin et Capitant, I, p. 770 ss. Articulus II. — De Possessione. 368. — Possessio. Potestas facto in rem existens ad ius acce­ dere potest, vel ius et factum separantur. Coniuncta cum iure, possessio dat ius habenti omnia commoda et privilegia posses­ soris. Et etiam separata, secundum se, vinculum quoddam nectit inter rem seu ius et possidentem, vi cuius possessor, qua talis, ex ipsa lege naturae omnibus qui ius suum non probant prae­ fertur. et etiam pluribus legis positivae privilegiis interdum munitur. * WK ft K * 299 POSSESSIO Ne accuratior operosae quaestionis expositio nimis, pro prae­ sentis tractatus line implexa fiat, consueta definitione utemur, quam tamen verborum declaratione temperabimus vel corrigemus, paulo fusiorem explicationem minori textui reservantes. Itaque: 1. Quid sit possessio. Possessio, quae, ut confuse omnes sentimus, est conaturalis consequentia iuris. seu factum quod cum iure regulariter cohaeret, adhuc communius definitur: de­ tentio rei animo domini. In qua definitione, detentio, quae per se significaret tantum effectum corporalis apprehensionis, impossibilis in rebus immo­ bilibus. multo latius et etiam improprie sumi debet; designat enim facto exsistentem rei ad personam relationem, qualis, ad rei utilitatem libere capiendam, postulatur ; seu brevius, apprehensio­ nem veram vel in morali existimatione aequiperatam. — Nomine rei. etiam iura aliquo modo intellegere solent, varia tamen ra­ tione. Namque alii, considerantes solas res proprie possideri posse, ut metaphoricum usum excusarent, quasi-usufructum et quasi-possess io nem iurium ad rerum usumfruetum et possessionem addunt; Codices (ralliae (art. 2228) et Italiae (art. 685) posses­ sionem rerum et iurium aeque admittunt, his verbis: « I! pos­ sesso è la detenzione di una eosa o il godimento di un diritto ohe uno ha o per se st esso, o per mezzo di un altro, il quale detenga la eosa o eserciti il diritto in nome di lui »; melius, nostra sen­ tentia. et magis consequenter ad receptam divisionem dominii in directum et. indirectum, Codex Germaniae (cf. art. 854 et 868) domino (vero vel existimato) possessionem directam rei. indire­ ctam vero ei agnoscit qui ob ius in re aliena vel ob contractum v. g. locationis, rei expedite dominatur vel dominari censetur. Demum, per verba « animo domini » excluditur possessio eius (pii rem pro altero detinet. Potest enim aliquis rem per se vel per alium detinere. Detentio ipsa interdum corpus possession is vocatur. Haec (»st possessio naturalis, (piae cum facto nascitur, per­ manet. et desinit. Verum, cum possessio lege positiva protegatur et variis pri­ vilegiis muniatur, etiam possessio cui lex positiva favet, i. e. possessio civilis, consideranda est. Porro lex positiva protectio­ nem suam quibusdam possessionibus naturalibus negare potest: sic quaedam res sacrae a persona privata possideri nequeunt (c. 1510. § 2). et c. 1695. § 1, post annum tantum actionem reti[36S.J 300 LIBER Π, TRACT. V, SECT. Il, TIT. II, CAP. I nendae possessionis concedit. Per se quidem ipsam possessionem naturalem sancit, ita ut plerumque possessio naturalis sit etiam civilis; sed interdum ut possessorem tractat qui possessionem na­ turalem amisit: sic, legibus Galliae et Italiae, possessio agri non est amissa, nisi per annum naturaliter cessaverit: vel etiam posses­ sorem existimat qui numquam fuit possessor. Haec possessio est mere civilis; vel etiam civilissima quando solo iure civili nititur, et numquam fuit naturalis. In U.S. A., possessio mere civilis dicitur const ruet i ve possessi on vel etiam possession in law seu legal possession. 369. — Uberior explicatio. Memorandae tantum sunt mirae et pa­ rum ceientificae etymologiae quae olim admittebantur. Sic Paulus, L. 1, Prine. I). De acquirenda possessione scribebat: « Possessio «licta est a pedibus, quasi pedum positio » ; alii derivarunt nomen ab antiquo Dos, i. e. potens et sedeo, quasi significant : cum potestate sedeo. 2. Quid autem sit possessio, id definire, teste Molina, tr. II, d. 12, n. 2. 3 jurisperiti semper difficillimum indicarunt. Quare Glossa in L. Sti­ pulati, § Haec quoque, De verborum obligatione, pronuntiavit : «possessionem peritissimi ausi non sunt definire ». Satis communiter dein recepta est de­ finitio Hostionsis in Summa : « Rei corporalis detentio corporis et animi inrisque adminiculo ». Quam tamen definitionem magis causalem quam formalem esse arbitratur Molina, «pii, in «i. 17 eiusdem tr. 2, n. 3 hanc formalem pro­ ponit: « insistentia actualis vel habitualis in re aliqua ex apprehensione cor­ pore et animo iuris adminiculo proveniens ». In qua descriptione, verbum apprehensio late et etiam improprie sumenda est, et naturalis possessio a civili non distinguitur. — LuGO, d. 2, n. 59, difficultatem iurisperitorom narrat, sed quaestionem neglegit. Saec. XIX, VON Savignù (1779-1861), illustris iuris romani interpres, definitionem similem Hostionsis propagavit, post quem, de corpore et animo possessionis etiam nostri iuris civilis prudentes expresso loqui coeperunt. Recens, celeber Ihering, exennte saec. XIX, negqvit ne­ cessitatem animi, cum secus amentes essent possessionis incapaces; corpus autem possessionis minimo in physica potestate in rem seu detentione essen­ tialiter consistere, vel ab physica apprehensione minime formaliter manare «•entendit, cum omnis possessio non sit nisi relatio inter personam et rem facto exsistens, qualis relatio utilitate rei oeconomica, quae cum re variat, postulatur. Haec proposuit, dum Codex civilis Germaniae conficiebatur; et obtinuit ut de animo sileretur, non autem ut aliter ac physica potestate in rem possessio describeretur. (Cf. textum a Savigny scriptum de corpore possessionis in opere magistratus de Meulenaere, Code civil allemand, Ap­ pendice et p. 230.) De possessionis corpore satis cum Ihering consentimus; difficultatem de animo factam nullam esse existimamus, cum eadem rediret ubi de acquisitione dominii ab amentibus ageretur; scilicet, personae quae, incapaces repraesentant animum pro ipsis habere possunt. 301 FACTUM IURIDICUM. — SUMMARIUM Nobis, ex supra tradita ipsa iuris notione, satis commoda est posses­ sionis naturalis descriptio. Est enim farto exsistens relatio praevalentiae et subicctionis inter rem et personam, quae, ei sit inviolabilis, ipsum ius constituit. 370. — Quid sit factum iuridicum. Factum iuridicum est quidquid, voluntarium vel non voluntarium, in varia iura perso­ narum influit. Neque omnia voluntaria ad contractus revocari possunt. Quare, nomine actuum juridicorum veniunt testamenta. Facta iuridica sunt designationes munerum, sive bate expetita fuerint sive propter commune bonum imposita. Facta iuridica sunt ipsa delicta et quasi-delicta. SUMMARIUM. 371. — 1. Omni iure tribuitur aliquod dominium, vel in bonum com­ mune publicum et est iurisdictio ; vel in bonum privatum habentis et suo­ rum, et est dominium proprietati/ι. II. Ad dominium jurisdictionis pertinet sic dictum altum dominium, quo boni communis intuitu, societas perfecta exercitium iuris proprietatis ordi­ naro, moderari, immo, servata aequalitate justitiae, quae hic facile coinmutativa evadit ac proin damni compensationem exigit, subditum suis rebus privaro potest. lam do solo privato dominio nobis agendum est. III. In res haberi potest dominium proprietatis plenum, quod, salva saltem iustitia, permittit domino usum seu fruitionem pro lubitu, exclusionem aliorum, etiam cessante usu, et rei dispositionem. Divisione fit imperfectum: sive, exclusa utilitate, servetur ius in substantiam, quod dicitur dominium nudum, directum vel etiam radicale; sive sit solius utilitatis sine dispositione de substantia, quod dicitur indirectum seu utile. Hoc posterius dominium dismombrari potest, ita ut separatim, in pluribus subiectis, exsistant varia iura partialia quae simul dominium plenum constituerent. De singulis bre­ viter. IV. 1. Ususfructus est ius utendi et fruendi rebus alienis, salva earum substantia. Fructus est « quidquid o re nasci et renasci solet». Quos ros producit dicuntur naturales, saltem lato sensu; stricto sensu, si sola rei natura gi­ gnuntur; qui hominum industriae debentur vocantur industriales; dum mixti sunt qui, ut plerique, coniunctis viribus naturae et hominis producuntur. Demum civiles fructus intelleguntur pecuniae quae, ex contractu circam rem, constanter, post stata intervalla, solvendae sunt : v. g. annuum locatae domus pretium. Sic leges civiles fructus secundum ipsam eorum naturam distinguere solent ; dum Germaniae Codex, etiam ad originem ex qua attendens, fructus [369-371.] 302 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, ill. IX, CAP. I rei, fructus iuris et fructus qui relationi iuridicae circa rem vel ius debentur, distinguit (art. 99 Cod. Germaniae). In res quae primo usu consumuntur constituitur guasi-usufruclus ; quid tunc, in fine usufructus, reddendum sit, iura civilia definiunt. 2. Usus et habitatio, in quibusdam legibus significant circumscriptum ius mere utendi re vel habitatione. 3. Servitus, passive, est onus reale, quo res immobilis in gratiam vel alterius fundi (servitus rcalis), vel definitae personae (personalia) gravatur. Pro acquisitione, exercitio et exstinctione servitutum, distinguendae sunt continuae et non continuae, apparentes et non apparentes, positivae et negativae. 5. Superficies designat dominium omnium vel quarundam saltem rerum quae in fundo alieno aedificantur vel plantantur. 6. Emphyteusis est ius in re, quo quis re aliena diu vel in perpetuum plene frui potest, ea lege ut domino solvat aliquid (canonem), saltem in agnitionem dominii. Liberatio ab ista obligatione redemptio canonis vocatur. 7. Hactenus de iuribns quae secundum se consistunt. Praeterea, ut accessoria, mere ad firmandam obligationis principalis exsecutionem, exsi­ stunt: a) pignus seu res mobilis quae, ex contractu, a debitore creditori traditur, ut is exinde ante alios creditores, debiti solutionem obtineat. Pi­ gnus commerciale facilitate constitutionis et efficaciae a communi distinguitur. In quibusdam legibus agnoscitur etiam antichresis, velut pignus rei immobilis. Ac plures aliae securitatis formae hodie legibus agnoscuntur. b) Privilegium, seu legis dispositio vi cuius, exstinguendis quibusdam debitis (privilégiâtis), debitoris bona vel omnia (privilegium generale), vel quaedam (privilegium speciale) prius quam aliis debitis (etiam hypotheca­ riis) servire debent. c) Hypotheca, seu, in re immobili aliena, ius quo creditor, ante alios sibi ex pretio rei satisfacere potest. Distinguitur legalis, iudicialis. conven­ tionalis. Dominium potest esse singulare vel ad plures pertinere. Condominium indivisum legibus hodiernis parum placere solet, ita ut in perpetuum statui non possit. V. De Possessione. Possessio proprie est detentio rei animo domini: in qua definitione detentio valde ample sumenda est: res etiam insesse potest; animus domini animo possidendi pro altero opponitur. Acquiritur quadam rei apprehensione, — sive vera, sive symbolica, quae legaliter sufficiat, — eum intentione domini. Quam diu autem res in nostra potestate manet, possessio solo animo conservatur; immo diutius, si lex ita statuerit. Possessio ipsa devincit facto rem possessori ut merito aliis qui ius non probent contrarium, praeferatur. Praeter istam possessionem naturalem, est etiam mere civilis, quae, ex solo iure positivo, manere vel constitui censetur. Habetur quoque possessio iuris, quae ei prodest qui ius istud tamquam eius dominus exercet. 303 SUBIKCTCM H'RIS Distinguitur possessio bonai fidei, quae, stricte sumpta, cum persua­ sione dominii ve] iuris coniuncta est, et malae fidei, seu eius qui novit rem esse alienam, vel. in dubio, debitam inquisitionem neglegit. Simplex detentio bonae fidei est eius qui, sine animo domini, saltem absoluto, rem detinet, existimans id sibi licere. Latissime, omnis bona fides concordiam inter intentionem et conscien­ tiam significat. Vit iota dicitur possessio respectu eius cui vis est illata vel celata pos­ sessio. Secus est non vitiosa. VI. Quid sit factum iiiridicum. Hoc nomine compellatur omne factum, voluntarium vel involuntarium, quod iura dat. aufert, mutat. CAPUT II. De Subiecto iuris. Articulus I. — Generalia. 372. — Personae physicae et morales. I. Dominii et iurium capaces sunt hic in terris omnes et soli homines. Quam capaci­ tatem auctoritas publica. propter bonum commune, restringere potest. II. Homines autem vel ut singuli vel ut plures in finem conspirantes considerari possunt. Ipsa ista conspiratione nascitur nova unitas, ac proin novum ens. non quidem physicum, sed quod ratio cognoscit et quod per varia iura et oflicia, ad eius consti­ tutionem consequentia, ordinem moralem ingreditur. Quatenus autem ens istud est subiectum iuris, evadit quoque, in sensu iuridico, vera persona, quae iuridica vel moralis dicitur. Ipsa conspiratio originem habere potest voluntariam vel ne­ cessariam. Ac novimus Providentia divina naturali, i. e. ♦ natura duce. Heri ut homines in societates perfectas ordinis temporalis coale­ scerent, (piae ab ipsa Natura esse inviolabile et iura ad tinem ■suum consectandum mutuantur. Hae sunt societates civiles, qua tales; sunt quoque Status seu politicae potestates, a civibus seu membris independeutes, atque instructae omnibus iuribus (piae propter bonum commune sunt necessaria. Verum, intra ipsam Societatem perfectam, societates minores conaturaliter conflantur, (piarum origo a libero civium consensu, [372.1 301 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. Il, CAP. II non ab auctoritate politica repetenda est. Quae propter finem vel inedia illicitae vel periculosae sint, politica auctoritate prohiberi vel destrui possunt; sed. contra ac. schola liberalis contendebat, nec a Statu creatae sunt, nec a Statu ius exsistendi cum mediis necessariis obtinent. Ius istud ex ipso iure personarum physica­ rum proxime manat. Formalis earum agnitio protectionem et iura addere potest; sed iam ante istam agnitionem ut vera persona exsistunt. Quia tamen facilius quam singuli homines damnosae fieri possunt, nec facultas cavendi communi bono a Statu abiudicari potest, frequentior est causa et frequentior usus proliibitionum quibus libertas agendi vel possidendi intra artiores limites moralibus personis continetur. Historico autem, leges quae novas Galliae res, exounte saec. XVIII or­ dinarunt, valde infensae fuerunt societatibus quae personas eiusdem artis seu professionis consociabant, vel finem non oeconomicum intendebant ; dum, contra, societatibus rerum, seu industrialibns et negotiatoriis, valde favero coeperunt. Verum intolerantia ista societatum personalium, quam adversaria Ecclesiae catholicae ac proin religiosis Congregationibus studia alebant, diu permanere non potuit; et, inaequali celeritate, v. g. nomine syndacatuum, a medio saec. XIX societates personarum publice agnosci coeptae sunt. Simul societates lucrativae non parum personis et rebus abusae sunt; et nunc, ex­ tensione et divitiis usque crescentes, adeo potentes factae sunt ut de bello et pace statuere et ipsam auctoritatem publicani sibi obnoxiam facere vi­ sae sint. Praesentes leges civiles. In praesenti, maxime commodae sunt omni consociationi et destinationi rerum fini speciali, etiam philanthropico vel religioso, leges Hollandiae, Statuum foederatorum America? Mptemptrionali * et Angliac; ius corporativum maxime in Germania evolutum est. — Quamvis autem Codex Germaniae art. 21 pro inridica capacitate so­ cietatum quae finem oeconomicum non persequuntur non exigat nisi inscri­ ptionem in libro Amtm/ericht (tribunalis inferioris), articulo 81 logis intro­ ductionis confirmantur leges Statuum quibus sola lex eandem capacitatem consociationibus religiosis conferre potest. Liberalior Codex Auntriae art. 26 societatibus licitis eadem iura quibus personae singulares fruuntur regula­ riter confert. De cetero Codices iuris latini in hac re non concordant. Post Codicem Galliae qui personas iuridieas penitus ignorare videtur, Codices Hiitpaniae, art. 35; .Mexicanae reipublicae, art. 39; Lusitaniae, art. 33, ut fiat persona moralis, interpositam volunt legis auctoritatem ; dum Codex civ. Helvetiae, art. 52, fundationes ecclesiasticas et familiares, omnesque honestas consociationes quae finem lucri non persequuntur eximit inscriptione in ta­ bulis commercialibus quae societatibus quae lucrum pro fine habent neces­ saria est ut evadant iuridicae personae; et art. 54 principium capacitatis iZJ Ar 305 PERSONAE MOKALES. I.EGES POSITIVAE ♦istarum personarum sancit; Codex roipnblicae Brandithkîh, ait. Ifi, inscri­ ptione in tabulis publicis contentus est ut consociationes civiles, vel religio.-ci· constituantur et sint personae morales. Magnam nunc facilitatem consequendi civilem personalitatem recens, 27 iul. 1921 lex Belgii procurat (*), ossit. sed solis officiis pietatis et caritatis proteguntur. Cf. Molina, lust. tract. 2 d. 18, n. 3; Lugo. lust. d. 3. n. 14-17; TanqUEREY, 111, 143. Leges positivae naturalem, in hac re. supplere debent et solent. b) Ex quo autem veri consensus capaces sunt, plena sepa­ rati dominii habilitas ipsis lege naturae colluta est. 2. De mutua alimentorum obligatione, a) Filii maxima indi­ gentia, per se, laborant. Huic opitulari est officium pietatis pa­ rentibus impositum. Quia tamen immediatus obligationis titulus non alius nisi indigentia demonstrari posse videtur, lex naturalis parentibus permittit ut ex bonis liliorum expensas alimentorum et institutionis sibi compensent; nec filii obligationem alimento­ rum urgere possunt, nisi quatenus bonis destituantur, Cf. TanQUEREY, III, 148. b) Rursus autem pietas filios obligat ut, quatenus id pos­ sint, accidentali parentum indigentiae prospiciunt. [373. 374.] 308 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. II c) Quamvis pictas nullum strictum ius ad rem gignat, ef­ ficit tamen ut qui sibi sumat debitum ex pietate, quod secus non solveretur, *violatae iustitiae argui nequeat, eum dominus ratio­ nabiliter invitus esse non possit. Ob similem causam, integrum est parentibus ut, quatenus opus sit, communibus familiae necessitatibus ex salario vel bonis filiorum provideant, cum sic oflicia pietat is liliorum exsequentur. 3. Ipsa inhabilitas minoris aetatis ius dat parentibus vel iis qui curam liliorum vel amentium gerunt, ut eorum negotia pru­ denter administrent, nisi alius officium istud legitime susceperit. Ac praeter stricte dictos sumptus reficiendos, in rigore prohiberi posse non videntur, quin aequam operae praestitae compensa­ tionem exigant. 4. De expresso vel tacito consensu, a) Varia munuscula quae parentes vel coniuncti, occasione festi, primae communionis liliis qui sui compotes sint offeruntur, his plene acquisita sunt, ita ut ne ipsi quidem parentes eadem, salva institia, filiis eripere pos­ sint. Vestes autem quas filii deferunt ipsis ad usum personalem datae sunt, ita ut sine iniustitia ab ipsis venumdari vel ludo ex­ poni non possint. b) Filius, etiam impuber seu minor natu, expensas quae pro se rationabiliter fiunt, tum bonis suis, tum ordinario (l) cum statu suo congruente labore compensare per se tenetur. Qui tamen sibi partem salarii retinuerit, iniuriae non statim argui potest, cum quidam existiment obligationem filios alendi absolute, sine consideratione facultatum filiorum, parentibus incumbere. Multo minus, propter facile praesumptas condonationes, erit restitu­ tionis damnandus. Quamquam enixe hortandus est ut cum pa­ rentibus sincere et liberaliter agere studeat, ipsisque libenti animo opem ferat· quam pietas et gratitude ab ipsis exquirunt. c) Quod pecuniarum parentibus ex labore suo tribuerit, filius absolute parentibus dare praesumitur. d) Per se quidem LESSIUS (L. 2, c. 12, n. 81), cuius aucto­ ritas in hac re a multis appellatur, hoc principio utitur, filium, non minus quam extraneum, mercede pro suo labore dignum esse. Quare, qui patri praestiterit utilem operam quam pater nec per se nec per alium gratis vel minoris obtineret, quantum extraneus (x) Eructum labori * extraordinarii vel lucrum cxtraordin.irium, puta praemium loteriae. siti ascribere filius potest. C(. Génicot, I, 471. 309 DOMINII M FIMORUM FAMILIAR perciperet, tantum ipse percipere posse. Verum tacitae renuntia­ tiones observandae sunt. Iam vero, donec ad eam aetatem per­ venerint (pia lilii statum habere solent (quae aetas pro regione variat, atque etiam pro condicione civili; in Belgio autem. Gallia et Italia aestimari potest circa 25 annorum) gratis parentibus cooperari censentur. Post istam aetatem, res iit minus expedita. Seclusa expressa pactione, quae per se optanda est, haec attendenda videntur. Coo­ peratio praesumenda est gratuita: a) si ceteri lilii similem ope­ ram praestent, eandemque ratam partem ex massa (| unimini ex­ spectandam habeant; b) si cooperatio ipsi lilio sit utilis, quatenus per eam ad statum praeparetur, maxime si ipse in locum patris in ollieio sue,cessurus sit; c) si parentes pauperes fuerint, vel si mo­ dicum lilii lucrum alimentis compensetur. — Minime autem prae­ sumenda est gratuita, si cooperatio liliorum vel ius hereditatis notabiliter inaequalia fuerint, maxime si quadam verecundia lilii mercedeni postulare prohibeantur. Accidit ut merces pro tali inaequali labore exspectetur ex fnturo le­ gato. Quid tunc, si vel rei obliti vel morte praeventi, parentes nulla pecu­ liari dispositione specialia cuiuspiam tilii vel filiae servitia remuneraverint J In re ista, satis spinosa, lilii qui nécessitât·· temporali premuntur a divitio­ ribus distinguendi videntur. Filio qui ex pingui hereditate velit sibi com­ pensare frustratam spem, etiam si haec aequa fuerit, favendum non videtur; contra autem, si ratio quaedam indigentiae temporalis, etiam latius dictae, accesserit, rationabilis compensatio detrectanda non videtur. Dici enim po­ test, in his adiunetis servitia non fuisse nisi sub condicione huiusmodi com­ pensationis praestita. Facilius autem factam iam compensationem non con­ demnare quam eam antecedenti suasione promovere poterimus. e) Variae causae incapacitates, abusionis, prodigalitatis seu profusionis bonorum, permittunt proxime eoniunctis. (piales pa­ rentes et tilii sunt, ut pro bono, sive ipsius abutentis. sive fami­ liae, (piandam rei familiaris administrationem aperte vel occulto usurpent, ('avendum tamen est ne sibi propria faciant quod alio­ rum est, nec rerum alium usum procurent nisi quem alter ratio­ nabiliter concedere deberet. f) Propter intimam coniunctionem. auctores censent mate­ riam gravem iniustitiae duplicari posse, saltem cum agitur de liliis. Perinde de parentibus dicendum videtur. (j) Quae Illius ad definitum finem, v. g. studiorum, acce­ perit, aliter expendere, incolumi institia non potest. Attamen. [371.] 310 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. II eum de debito restitutionis agitur, sane solum quando res satis extraordinaria videtur, quaestio movenda est. Ac tunc saepe ipse filitfs sincera responsione, melius quam sacerdos intentio­ nes parentum cognoscere et proin ipsum rei nodum solvere poterit. Consilia in ista re huc spectant: a) ut mutuam benignitatem et liberalitatem promoveamus: ne de rebus modicis solliciti sint : b) ut tiliis gratum et deliratum animum inculcemus erga parentes, (pii interdum sudore et vigiliis ipsis media cultus humanioris sup­ peditarunt 'c) ut claras et expressas pactiones suadeamus, nec ad testamenta aequae compensationes differantur. 375. II. Quid leges positivae sanxerint. A) De Filiix legitimi *. 1. Omnes leges positivae, parentes vel alias personas fidas praestituunt ge­ rendis bonis eorum qui aetate vel mente infirmiores sunt; atque admittunt ut pro ipsis animum acquirendi efficaciter habere possint. 2. De cautionibus quibus minores vel impuberes proteguntur, ne im­ prudentes obligationes contrahant, sermo mox infra redibit in generali con­ tractuum expositione. 3. Verum, praeter iucapacitatem protectricem aetatis, legibus positivis non raro alia de patrimtinio filiorum statuuntur propter utilem vinculi fa­ miliaris sanctionem. De hac in praesenti agitur. a) Inn latinum. Antiquo Homano iure, bona omnia ad patrem familias pertinebant, i. e. ad caput familias, qui minor natu vel impnber esse po­ terat. Temperata autem paulatim est plena filiorum incapacitas, ita ut iure, quod diu maximam Europae christianae partem rexit, distingueretur pecu­ lium oattrenne, occasione militiae, qiaui-caelrenne, occasione beneficii ecclesia­ stici vel magistratus seu officii publici acquisitum; profeci ici uni, bonis a pa­ rente provenientibus vel eius causa datis compositum ; adventicium, ex aliis constans bonis. Parentes plenum peculii profecticii dominium; usumfructum peculii ad­ venticii, quibusdam bonis exceptis, permanente potestate patria, habebant, dum castrense et quasi-castreuse peculium plene ad filios pertinebat. Ab isto iure originem habet iun latinum. In iure Gallico, Italico, Belgico, distinguenda sunt bona quae filii-familias, sub potestate patria constituti, labore vel in­ dustria separata acquirunt aut ipsis donata vel legata sunt expressa condi­ cione excludente usum fructum parentum: haec plene ipsis tribuuntur. In alia bona filiorum, parens qui patriam potestatem exercet, in iure italico, quam diu maneat ista potestas; in iure belgico et gallico, donec 1B aetatis annos nati sint, usumfructum legalem specialis rationis obtinet. Saepe etiam ab usufructu excluduntur pecuniae quae a filio in publica area parsimoniae depositae sunt. Omnia autem filiorum bona (exceptis iterum privilegiatis de­ positis arcae parsimoniae) ab eodem parento administrantur. DOMIXIUM FILIORUM, EX LEGIHl's POSITIVI» 311 Similia iuro Hispanico (art. 159-166) et A meritae latina/ disponuntnr. In Codice Hispanico, labor separatu» intellegitur esse lilii qui, annuente pa­ rent»·, extra domum paternam vivat. In re publica Argentina, parentum ueufructu excluduntur bona, quae filius acquirit occasione officii civilis, mili­ tarie vel ecclesiastici ; quae filius proprio labor»· vel etiam casu fortuito acquirit, quae donata vel legata sunt cum clausula usumfructum excludente, quae hereditate acquirit, quia pater heres esse non poterat. Codice Braeilienni excluduntur usufructu parentum bona legata vel do­ nata cum clausula excludente usumfructum, bona filio legata ad finem cer­ tum et determinatum; usufructu et administrations, bona acquisita ob ser­ vitium militare, magistratum vel officium publicum; bona legata vel donata cum clausula excludente administrationem (art. 390. 391). — Codex Hollandiae regimen patriae potestatis et regimen tutelae distinguit. Prius morte al­ terutrius coniugis vel dissolutione matrimonii cessat. Succedit tum regimen tutelae, quam parens superstes regulariter habebit, servans tamen usumfructum done» * filius non fuerit maior natu vel emancipatus (366 ss. 100 ss.). Codicis Austriac proprium est ut neget usumfructum legalem, sed universam administrationem bonorum patri concedit (art. 139-154). b) Iure Codicis Germanici, pater vel mater, si patriam potestatem exer­ ceat. usumfructum bonorum filii usque ad huius maioritatem vel matrimonium (nisi celebratum sit sine patris consensu, eum is erat necessarius) conservat Excipiuntur res usus personalis, ea quae proprio labore vel personali, sibi permissa arte, filius acquisierit, vel quae ipsi cum clausula usumfructum excludente legata vel donata fuerint. Pater isti usufructui renuntiare potest (art. 1649-1688). c) Angliae leges nullum ius in bona filiorum parentibus tribuunt. Si vero filius salarium lucretur, parentes eum gratis alere non de­ bent. Stipulationes de alimentis inter filios et parentes permittuntur. d) In U. .S'. J. pater vel. post huius mortem, mater ius habet a»l ser­ vitia et lucra filii quam diu filius non emancipatus eorum tecto recipitur et ab ipsis alitur. Nihil aliud statutum est. B) De Fit i in illegitimis. Possunt esse non agniti, agniti ab alterutro pa­ rente vel ab utroque; demum légitimât!. Non agnitus per se condicionem orphani sine familia sortitur; non prohibetur tamen filiationem suam re­ spectu matris, immo etiam, secundum pluresleges, respectu patris demonstrare. Ac mater certa nomen ipsi dare solet. et officiis matris fungi debet. Plerum­ que, quam diu minor natu est a tutore repraesentatur. Agnitio, quando permittitur (saepe enim adulterini et spurii agnosci vetantur) obligationes mutuas firmat, viam sternit legitimation! ; effectus iuridieos alios in alia leg, producit. Legilimatione illegitimus filio legitimo aequiperatur. (Cf. tamen supra, n. 302, de iure canonico.) Ubique legitimatio per subsoquons parentum ma­ trimonium admittitur. Modus saepe etiam admissus est decretum Principis seu supremi ma­ gistratus rei publica»;. Huic substituit Codex Germaniae, art. 1723-1710, .312 LIBER II, TRACT. V, SECT. Il, TIT. II. CAP. I! declarationem qua, postulante patre, auctoritas publica filium declarat legi­ timum. Codice Auntriae (165-171), illegitimi nomen matris assumunt, alimenta et institutionem a parentibus exigere possunt, sed a tutore repraesentantur. Codice Ifollandiae, filias illegitimus nomen matris assumit; agnitus tamen nomen patris usurpare potest; excepta autem obligatione alendi, qua pater gravatur, filius non agnitus nullas juridicas relationes cum parentibus habet. Codice Italiae (179-193), tilius agnitus nomen sumit parentis a quo agno­ scitur: patris, si ab utroque parente agnitus fuerit ; et obligationibus et iuribus iam satis similis lit filii legitimi ; legitimatio autem tum per pa­ rentum matrimonium, tum per decretum regium obtinetur (194-201). Simili iure utitur Hiepania. Codex Braeilieneie (379-395) patriae potestati directe subdit, quatenus minores sunt, filios legitimos, legitimates, legal iter agnitos, adoptivos. Filius non agnitus matri subditur. Parens qui eum agnovit usumfructum in bona minoris obtinet. Lege 2 ini. 1907 condicio liliorum illegitimorum plenius in Gallia ordinata est. Potestas patria parentibus qui eos agnoverunt, non excluso usufructu, addicitur; parens tamen qui patriam potestatem exercet bona non tamquam parens sed tamquam tutor admini­ strat. — Cf. Colin et Capitant, I, 588 ss. Germaniae Codice (1589. 1705-1718) tilius illegitimus patri (excepta alendi obligatione) buiusque familiae quasi extraneus est ; dum matri huins<|ue familiae iuridice quasi legitimus est. Nomine matris nominatur; semper tamen tutorem habet. * Anglia iure, mater patriam potestatem in tilios illegitimos possidet; agnoscendo filium, pater mere obligationem alendi contrahit. § 2. — De Uxoribus. 376. — I. Principia. 1. Ex ipsa matrimonii natura, potins quam spoliatorem bonorum, uxor maritum obtinet administrat ionis adiurorem, et maritus onus alendi uxorem assumit, quatimus haec indigeat. Simul tamen votis naturae consentaneum est. ut quae­ dam bonorum societas inter utrumque coniugem i neatur. 2. Quia autem uxor non est ancilla sed socia mariti, ut ex bonis communibus expensas (pias uxor curare, sidet, faciat, con­ sensum mariti facile praesumere potest; modicas et cotidianas eleemosynas largiri permittitur; si maritus bona dilapidet, potest, ad grave damnum familiae avertendum, vel ad servandum ius quod familia habet ut ex bonis communibus alatur, bona illa subducere, abscondere, tuto collocare. Verum ab alucinatione cavendum est. 3. Saepe inter communia onera matrimonii sunt alimenta quae indigentibus uxoris parentibus aut proli ante susceptae ΟΟΜΙΝΠ'Μ fXORIS ! 1 ! 5 I 1 J < 313 tribuenda sunt. Imino, ubi bona uxoris non sufficiant, ipse ma­ ritus his alimentis praestandis pro viribus tenebitur. Ilis sepositis, permittunt uxori ut. etiam ultra id quod ceteris pauperibus tribuere potest, moderate, attenta viri condi­ cione, succurrat parentibus vel proli, quae misere secundum suum statum vivant. Si tamen lines consuetarum eleemosynarum mul­ tum excedere debeat, ex bonis suis sumere debet unde haec prestet. Quae si desint, consensum mariti postulet. Si is non ratio­ nabiliter invitus fuerit, possit uxor quae largitur in partem computare bonorum quae ipsi post dissolutum matrimonium ob­ tingent. 4. Hactenus quae sine iuris positivi consideratione iam per se valent. Ipsum autem positivum bonorum regimen, quod va­ rium secundum varias leges et privatas pactiones inducitur, con­ scientiae obligationes non parum afficit. Cum multae sint et satis complexae, earum expositio provinciam theologi moralis excedit. Immo cavendum est ne expositione quae pro satis completa ha­ beri poterat, rudes iuris decipiantur. Quare per sumina quaedam capita leges istas memorabimus, ut saltem prudenter dubitandi et peritos interrogandi occasio detur. Porro, pro conscientiae utilitate, haec praecipue, in sua quisque regione videre debet: 1. ex quisbusnani bonis, matrimonii oneribus satisfaciendum sit ; — 2. quaenam bona ab uxore libere administrentur aut saltem plene quod ad dominium et usumfructum ad ipsam pertineant ; — 3. quaenam iura utrique coniugi competant in bona communia. Fit enim nt. durante matrimonio, ipse maritus sit solus arbiter et dominus communitatis, solis quibusdam actibus ipsi prohibitis. Et tunc, quam diu se intra legis terminos continuerit. iniustitiae argui nequit. Si autem mere fuerit societatis administrator, partem uxoris laedere non poterit. 377. — II. Adumbratio legum positivarum. 1. Varia legis positivae initia. ΜΙΝΙΓΜ t'XOHIS. LEGES POSITIVAE N. B. Onera matrimonii Hunt proprie impendia vitae communis, «t obii· gationes quae coniugibus ab ipso matrimonio profluunt; inter quas, pro inurito, obligatio alendi uxorem reponitur. 1’nde, v. g. educatio liberorum * praecedenti matrimonii, hoc nomine nec proprie nec semper venit. Circa bona communia, uxor quaedam potest ut *ocia viri ; quaedam, ex praexumpta mariti voluntate, quaedam ratione dent i nat ion i* bonorum com­ munium. Cf. LUGO, fn t. * d. 16, n. 63. Communitas inaequali amplitudine constitui potest. Distinguitur enim communitas universalis, communitas rerum mobilium et rerum per matri­ monium acquisitarum; communitas mere rerum acquisitarum (di acquinfi, *, d'aequet réduite aux acquêts). Potest etiam communitas simpliciter excludi vel regimen separationis positive statui. Regimen exclusae communitatis nsumfructum quidem, non autem administrationem bonorum marito tollit. Hanc etiam ei aufert regimen separationis bonorum. Pro periculis quibus negotia mariti exponuntur, pro aequali vel inae­ quali rei familiaris possessione; pro condicione coniugum, qui vel ambo primum nubunt, vel liberos e priore coniugio habent; pro fiducia in pru­ dentem mariti administrationem. regimen suadendum variabit. Tractationes de his pactis inter utriusque partis parentes fieri consueverunt. Observes, in pactis nuptialibus Belgii et Galliae, quaedam de futura hereditate statui posse, quamvis, extra ista pacta, hniusmodi clausulae omnino prohibeantur et irritae sint. Facultas tamen ista non in omni inr»· latino conceditur. 3. Si nulla pacta nuptialia tacta sint, ipsa lex regimen defi­ nire solet; ac: a) lure latino statuitur regimen cuiuspiam communitatis sive univer­ salis, nt in Hollandia, Lu itania, * Braziliana republics, sive unionis bonorum, ut in Helvetia (’), sive mobilium et acquisitorum per matrimonium ut in Codice Galliae, et pluribus Codicibus America * latinae, et in t'anadcn *i Codice (J.. sive tantum rerum acquirendarum per matrimonium, ut in Codice Hispa­ niae; — b) Codice Germaniae statuitur communitas administrationis penes maritum, et marito tribuitur ususfructus bonorum uxoris cum onere fe­ rendi expensas matrimonii: — e) in Anylia et ( . 5. A. bona separata ma­ nent. Pauci tamen Status America * * xrptemtrionali communia reddunt bona quae per matrimonium acquirantur. 378. I. De dote. Nomine dotis plerumque intellegitur qu:i<· dani summa bo'norum quae sive uxori, sive etiam marito donantur «, In Hclvttia distinguitur, praeter regimen separationi» bonorum, regimen unionis bo­ norum, et regimen communitati» universalis. In utroque efficitur ex bonis coniugum utunt jatrmonium, ad utcumque pertinens; sed magis omnia bona, complectitur communio universalis. [378.] 316 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II. CAP. II ad onera matrimonii compensanda. In omni regimine hniusmodi dos afferri potest-far, pro ipso electo regimine, manebit alterutrius pro­ pria vel liet communis, nec speciali lege regitur. — In regimine dotali, dos a muliere affert liret peculiare, modo supra adumbratum, statutum habet. — Verum in Anglia et Γ. S. A. (ex common law) et etiam in Codice Canadensi Q., nomine dotis intellegunt bona quibus potius alimentis uxoris et filiorum providetur. Etenim dower, dos (ex antiqua voce douaire) est in America Sept, et in Anglia ususfructus vitalieius quem vidua in partem bonorum defuncti mariti obtinet. In Canadensi regione, dos, quae legalis vel conventionalis esse potest, obtingit uxori superstiti: vel si ipsa prior moriatur, tiliis ex isto matrimonio natis. — Praeterea, dum aliae leges, v. g. Belgii, Galliae, nullam dotandi obligatio­ nem creant. Codex Hispaniae (1340. 1341) patrem vel matrem vel superstitem parentem obligat ad dandam tiliae legitimae in dotem dimidiam partem praesumptae portionis legitimae, nisi minor natu nupserit sine parentum consensu, vel nisi tilia iam aequivalentia bona propria habeat. Pro dotis securitate, cum dos restituenda est, leges vel ipsae hypothecam legalem in bona mariti constituunt, vel hniusmodi constitutionem permittunt. Aivricri.es III. — De Clericis. 379. — Varia clericorum bona. Clericis varia bona ob­ tingunt : 1. Titulo profano : sive hereditate, *sivi donat ione aut legato, sive labore aut industria profana. Bona ista vocantur patrimo­ nialia, et nulli peculiari regulae obnoxia sunt. 2. Titulo permanentis officii sacri, id que dupliciter: a) vel sunt reditus stabilis beneficii. De his c. 1473 haec habet: « Etsi beneficiarius alia bona non beneficialia habeat, libere uti frui po­ test fructibus benefieialibus qui ad eius honestam sustentationem sint necessarii; obligatione autem tenetur impendendi superfluos pro pauperibus aut piis causis, salvo praescripto c. 239, § 1, n. 19». Hoc praescripto, Cardinales liberam, ex privilegio, dispo­ sitionem istorum fructuum consequuntur, excepta supellectili sacra, quam loco pio vel personae religiosae aut ecclesiasticae dare debent, nisi malint (qui in 1'rbe domicilium habent) ut pontificio sacrario re ipsa cedant. Cf. c. 1298. 317 DOMINII M CLERICOKCM Non constat tamen obligationem esse iustitiae. Quare. peccat quidem graviter contra religionem clericus qui inulto maiorem quantitatem quam ad furtum grave requiritur male expenderit: sed neque ipse est restitutioni obnoxius; et qui. sine dolo vel iniusto medio, bona ista a male distribuente accipiunt, facile etiam a peccato mortali sunt immunes. Quaestionem fuse expo sitam roperies apud (’arrière. De iustitia et iure, I. 153-176. b) Vel sunt oblationes quae dicuntur iura eurialia seu stolae. Haec debentur v. g. parocho ut parocho, pro baptismo, matri monio, funeribus, quamvis iis non intervenerit (c. 643. § 3). De his, infra. 3. Titulo exercitae functionis sacrae : sunt stipendia. Quamvis Ecclesia ius habeat obligandi clericum ut superflua piis usibus destinentur, hanc obligationem non instituit. Ac distributiones chorales stipendiis aequiperantur. 4. Propter parsimoniam. Bona sic obtenta, tamquam fructus industriae personalis, patrimonialibus assimilantur. Bona oblationibus et stipendiis obtenta vocantur casualia (quamvis non unus sit usus vocis). Ad quodnam ergo bonorum genus iura stolae ascribenda sunt ? Magis recepta hodie sententia eadem bonis quasi-patrimonialibus assimilât (Carrière, I. η. 182). Nunc tamen observandum est, vi c. 1410, per iura stolae, et etiam, si omnes reditus beneficii choralibus distributionibus con­ stant. per duas distributionum partes, dotem beneficii constitui posse. Quod si fiat, iam rationem bonorum ecclesiasticorum in­ duere demonstrantur. Quaestio inde exoritur utrum necne su­ perflua dotis sic constitutae debeant, non secus ac reditus bene­ ficiates bonorum (piorum proprietas est penes ipsum ens iuridicnm. pauperibus vel piis rausis applicari. Si verba generalia c. 1173. imperantis, sine alia distinctione, ut fructus bénéficiâtes, sustentationi superflui, pro pauperibus seu piis causis impen­ dantur, obligationem aflirmaveris; si vero rursus consideres hactenus, ante beneficii erectionem, eadem plene, sine isto onere fuisse rectoribus acquisita, et alibi, v. g. in Belgio et in Gallia, ex ipsis responsis *S ’. Daenitentiariac 19 ian. 1819 et 9 aug. 1821, haec in liberum dominium parochorum transire, concludes quae­ stionem istam sine S. Sedis auctoritate bene solvi non posse. (Besponsa cf. (’arrière De iustitia et iure, I. 194). — Multo magis interventus iste erit necessarius, si Praelatus dioecesanus [379.] 318 LIBKR II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II. CAI’. II velit nt superflua ista lini quem definierit a parochis addicantur. Sic, in non uno Vicariatu Apostolico, iura stolae com putari con­ sueverunt in summam annuam quam Vicarius A postulions missionariis pro ipsorum sustentatione tribuere debet. In Belgio (et olini in (lallia) et in partibus Jlollan (Huc quae anno 1*01 (Concordati) ad Galliam pertinebant, annua salaria «piae a Gubernio epi­ scopis. canonicis et purouhis (etiam iis qui succursalistac dicuntur) sol­ vuntur. repraesentant fructus beneficii et eorum iure reguntur (cfr. reap. Paenit. 19 ian. 1819: 9 aug. 1821). Illo iure vero non reguntur annuae summae quae solvuntur vicc-paroehis, cum hi non habeant beneficium —(sic De Brabandore contra Marres), — nec supplementa, quae interdum a muni­ cipiis seu parochiis ad annuam pensionem adduntur; nec pensiones quae ministris sacris, postquam oflicio suo defuncti sunt, assignantur: fun­ ctiones sacras enim non respiciunt. (Cf. Génicot-Sai.smaxs, I, 475 no­ ta 1, Aertnijs-Damex, I, 663 Q. 5, qui diversimode de supplementis opi­ natur.) Consilium. Per se decet ut clerici operibus piis destinent quidquid ipsis superest emolumentorum «piae ex sacris fun­ ctionibus vel earum occasione obtinuerint. Cfr. Leiimk., I, 1072 nota, p. 607, qui multus est in tota quaestione versanda n. 1072-1075. 380.— De oblationibus. Pecuniae arinatione, sive obiecto applicationis. — Aliae res sunt fungibile , * aliae non *. fungibile — Aliae sunt connumptibile *, aliae non *.con umptibile I CAPUT IV. De modis acquirendi iura in genere. 386. — I. Quid sint. Modi acquirendi iura sunt causae pro­ ximae proprietatis, sive rei sive iuris. II. Quot sint. 1. Alii modi sunt originales seu originarii, alii derivati. Derivati modi formalem successionem in alterius ius con­ tinent; dum per modos originales res (seu ius) primum vel quasi primum possidetur. Primum, quando res quae nullius erat fit ali­ cuius; quasi-primum, (piando res quae in cuiuspiam dominio ver­ sabatur, ab altero per titulum seu causam nullatenus cum prioris iure conexam acquiritur. Sic originali usucapionis modo res al­ terius comparatur. Successio ipsa est universalis vel particularis, prout patri­ monium sive totum sive eius partem, vel rem particularem afficit. 2. Alii modi sunt naturales, qui ab ipsa natura, ut vera oc­ cupatio, donatio ; alii civiles, (pii a lege, sic thesaurus, et. ut plerisque placet, praescriptio, vim habent. Alio usu, civiles appellari possunt quotquot modi acquirendi lege civili sanciuntur. Plerum­ que modus acquirendi est mixtae originis, quatenus lege sancitur modus naturalis, ut puta occupatio, cui per se aliquid desit. Modus mixtus est ipse contractus. Cum lege possis rem tenere vel *quasi primus vel quasi ab altera acceptam (successio ex lege), lex. pro variis causis, in titulis originariis vel derivatis annumeratur. Modi acquirendi sunt occupatio et thesaurus, accessio, prae­ scriptio, contractus, hereditas, testamentum. His. ut rausae iurium, accedunt munera et delicta vel quasi-delicta. SUMMARIUM. 387. — Notione# generales. Modi acquirendi, seu causae proximae proprie­ tatis : a) alii sunt originales, quibus res primo vel quasi primo possidentur; alii, derivati, quibus in alterius ius formaliter succeditur. Successio est uni- [384-387.] 324 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAI’. V vernali», si patrimonium vol oins quotam partem ; est particularia, si reni ut particularem afficit ; b) Alii sunt naturale», quae ab ipsa natura, ut vera occupatio, do­ natio ; alii civile», qui a logo, ut thesaurus ot praescriptio, vini habent; quamquam omnes modi acquirendi, positiva logo sanciti, civiles dici queant. Plerique sunt mixti : sic ipsi contractus. Causae iurium sunt praeterea mu­ nera, delicta et quasi delicta. CAPUT V. De modis originariis acquirendi iura. Articulus I. — De Occupatione et Thesauro. § 1. — De Occupatione. Ordo dicendi. — Praeposita occupationis notione, agemus successive do bonis vacantibus, Anglico nulla est mobilium rerum praescriptio. Ex Act 1871, pro­ prietas rei immobilis usucapione 12 annorum acquiritur. Varia iura in re 20 vel 10 annis praescribuntur. Dum ius habens est incapax vel impeditus, praescriptio quae non exigat tempus ultra triginta annos, suspenditur. Spi­ nosum esse ius Angliae monemur a. R. 1’. SlatEK, (A Manual, p. 38), ita nt confcssarius non specialiter in iure versatus quaestiones istas prudenter solvere nequeat. In (7. Λ’. A. usucapio et praescriptio variis legibus obnoxia est. Ge­ neraliter pro praescriptione acquisitiva possessio decem \cl viginti anno­ rum, interdum cum bona tide, interdum cum titulo colorato, requiritur. Actiones ad recuperandos] agroe noni praescribuntur nisi 10 vel 20 an­ nis ; dum actiones ex contractibus non scriptis vel ex rationibus mercato­ rum, medicorum, etc. I vel 2 annis praescribuntur. i 102.) 312 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAI’. V § 3. — Quaenam sit vis praescriptionis IN FORO CONSCIENTIAE. 403. — I. Principia. 1. Ius praescriptionum rationibus boni communis, quas auctoritates ethnicae et Christianae probarunt, fundatur. Ratio, praeter speciales quar undam praescriptionum uti­ litates, principaliter haec est, ne bona et iura incerta maneant; ne, post longum tempus, per quod documenta et probationes fa­ cile pereunt, bonorum possessores et debitores vexationibus ple­ rumque iniustis sint obnoxii. S. Thomas, Qdl. 12, art. 24, addit quoque rationem cuiusdam poenae neglegentis domini, vel cre­ ditoris. Plura cf. Quaestiones de iustitia, n. 268. Quare, procul dubio, leges istae dominium transferre et obligationes exstinguere etiam in foro conscientiae possunt. 2. Ut vero praescriptio in conscientia operetur, oportet: a) ut ipsa lex non mere actionem fori externi exstinguere sed vere iura seu obligationes mutare voluerit; b) ut eius condiciones sint plene impletae; c) ut nullum vel ut· praemium fraudi et peccato tribuere videatur : talis enim lex iniusta foret. 404. — II, Corollaria. 1. Sententiae. Plerique auctores, praesertim in usucapione, modo universali cani bonam fidem exigunt quae ad praescri­ benda iura et bona ecclesiastica ex can. 1512 necessaria est. Atque allegare solent c. (’one. Lateranen. (c. « Quoniam », lilt. De Praescript. II, 26), quo tamen stricte hoc unum definitur. — non sutlicere illam bonam fidem initialem qua ius romanum et etiam non unum ius civile hodiernum contenta sunt. — Quod ipsi quoquo negamus. — Ipsi tamen scriptores temperant suam severitatem cum agitur de servitute patiendi: qui tantum obligatur ad patiendum ut alius faciat, v. g. ut transeat, praescribere potest contra ius habentem si is suum ius non exerceat et legis condiciones imple­ tae sint. — Plures quoque contenti sunt bona fido quam vocant theologi· eam, quae in hoc est, ut praescribens alienam rem non illicite retinuerit seu non fuerit in mora implendae obligationis de cuius praescriptione agi­ tur. In qua re, auctoritate Molina, d. 66, n. 10; Pichler, In iun canoni· cum, L. 2, tit. 26, n. 32. 33 ; LcGONlS, lust. <1. 7, η. IK niti possunt. — Non nulli, ultra progrediuntur in praescriptione liberati va. I. e. ut vere, pro conscientia exstinguatur ius quod lex civilis exstinguere intendit, «vi­ detur sutlicere (sic, v. g. I’rümmer, II, 62) bona fides negativa seu absentia fraudis; i. e. praescriptio valet, si debitor nihil illicitum egit, ne creditor suum ius vindicare possit ». Quod apud Noldin, II, 107, non repudiatur, quamvis is, in hac re, satis confuse et parum cohaerenter dicere videatur 343 PRAESCRIPTIO I.N EORO CONSCIENTIAE (cf. n. 106). Clarine Slater, De inutilia < t iurc, n. 13: « Bona tides, in prae­ scriptione liberativa consistit in hoc, nt nullum impedimentum ponatur quominus alter iure suo uti valeat ». — Immo, etiam in praescriptione acquitil ira, cum agitur de iunctiono possessionum, non pauci permittunt nt suc­ cessor, titulo universali, decessoris malae tidei, si ipse bona fide exstiterit, possit non continuare possessionem auctoris seu possessionem saltem triginta nnuorum incipere, et complero ; hac enim praescriptione omnia debita exstin­ gui, ac proin obligationem quoque respondendi de mala tide auctoris. Ve­ rum explicatio ista iuridiee manca est quando ipsae leges nullam bonam fi­ dem exigunt. Civili enim praescriptione solae obligationes civiles exstin­ guuntur. Civilis autem obligatio respondendi do mala tide auctoris nulla est, ([liando lex civilis bonam fidem in praescribente non postulat. Nec minus a iure alienum censemus, exigere ab eo qui tricenaria usucapione iuris Galliae in conscientia frui velit, ut, a sublata mala fide, possessio rei mobilis vel immobilis fuerit per triginta annos continuata. Id enim iuridiee est inducere praescriptionem plus quam tricenariam, cum ad triginta annos addi deberent anni, numero varii, per quos res mala tide possessa fuerit : istud nullo iure civili Gallico sancitur ; versamur tamen in instituto quod ex iure positivo suam efficaciam haurit. 2. Ut, salva auctoritatum reverentia, nostram sententiam, quam a pluribus iam annis proposuimus, v. g. in Qua est. de iustitia, n. 267-276, proferamus, ab hoc initio proficiscimur: in institu­ tione iuris positivi qualis est praescriptio, a iure positivo rece­ dendum non est nisi, clara dispositionis vel consectarii practici iniquitate, ab eo recedere cogamur. Inde haec de praescriptione liberativa et acquisitive colli­ genda nobis videntur. De praescriptione liberativa. a) Qui ante completam praescri­ ptionem, conscius sit vel fiat obligationis solvendi debitum, be­ neficio legis, per se, in conscientia uti non potest. Qui vero bona fide praescriptionem complevit, antecedentem fidem v. g. aucto­ ris sui examinare non debet ut exceptionem praescriptionis op­ ponere possit. Valet igitur in conscientia, |et probanda per se est dispositio Cod. Lusitani, art. 535, qui praescripta vult viginti annis debita eius qui, cum tempus completur, in bona fide versatur. Praescriptio enim huiusmodi iniquitati non favet. b) Etiam conscius debiti poterit se liberatum existimare: si. vi legis aut pactionis, solvere non debebat nisi rogatus. Huc spectat casus quo vel mercator vel medicus solitam scriptam de­ biti rationem (conto, fattura) mitten * omiserit (PlliiMXEB, 11,62). Perinde dicendum videtur, si, propter pacem et securitatem fir­ [103-404.] 34 I LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. V mandam vel diligentiam excitandam, lex tamquam iuri suo re­ nuntiantem habeat creditorem qui, per definitum tempus, exse­ cutionem debiti non postulaverit; nec lex probationem contrariam admittat. c) Qui mere tolerare debet ut {alius quidpiam faciat (sic possessor fundi gravati servitute passiva), praescriptionem legis civilis opponere potest, si ius habens uti iure suo per tempus praescriptioni necessarium omiserit (Non omnis tamen lex hac condicione contenta est.) Quando ratio boni communis, independens a bona fide, fun­ dat ius praescriptionum, ius istud, non considerata bona fide, in conscientia valere potest. Iam vero praescriptio quinquennalis usurarum, etc. hac communi ratione nititur, impediendi ne cre­ ditor qui credita sua annua petere omisit, cumulati va multorum annorum exactione debitorem opprimat. Quae ratio soluta est omni bonae fidei respectu. Quare non videmus quomodo stricte obligares debitorem qui mere (nulla positiva fraude usus) sol­ vere annuas pensiones vel usuras neglexit ad restituendas eas quae civili iure praescriptae sunt. Dandum autem consilium, ex adiunctis, quae interdum creditori, inter­ dum debitori favent, aestimandum videtur. Usu porro receptum est, ut so­ cietates bancariae vel industriales, quae exhibentibus schedulas (coupoiie) non autem sponte usuras solvere solent, quinquennali praescriptione se tuean­ tur: quod nemo improbat. Ut quis omnino brevi, '.unius anni, sex mensium, et huiusmodi praescriptione uti possit in conscientia, certior prius fa­ ciendus est de intentione legislatoris perimendi ipsum ius et non tantum actionem. 2. T)e praescriptione acquisitiva. a) Possessor bonae fidei tuta conscientia fructus bona fide perceptos, (pios lex ipsi tribuat, servare potest. Cf. nostras Quaestiones de iustitia, n. 284. Ita iam plures, contra Ballerini, Opus theol. III, 423. b) Nec minus securus est in conscientia qui, lege positiva nixus, bona fide acceptam rem mobilem, vel suo nomine inscri­ ptam rem immobilem conservat, quamvis auctor eius, seu tra­ dens mala fide rem iam alii venditam tradiderit. Cf. nostrum op. cit. n. 285, contra Ballerini, op. cit. III, 196-202. c) Qui mala fide complet tempus usucapioni necessarium, be­ neficio legis uti vetatur. Probatur ipsa ratione, et definitione Cone Lateranensis IV (1215) supra allegata. Ita communissima sententia. 315 PRAESCRIPTIO IX FORO COXSCIEXTIAE (I) Quid iam de eo qui bona fide complet possessionem, mala lide ab alio inceptam vel continuatam ! Casus sit sequens. Titius emit agrum quem a Caio legitime possessum existimat ; vel, ut heres, obtinet bona fide domum quam legitime ad defun­ ctum pertinere putabat. Post aliquod tempus, ut puta quinque annos, neque agrum ad Titium neque domum ad defunctum le­ gitime pertinuisse novit; immo ambo mala fide ea servasse, sibi satis constat. In iure (pio ipse regitur possessio quinque anno­ rum usucapioni non sufficit. ('oniungendo possessionem cum prae­ cedenti, requisitis lege condicionibus erit satisfactum. Potestne in conscientia agrum, domum usucapere ! Quamvis auctores ca­ sum istum minus explicite perpendere soleant, ita tamen de re­ quisita bona tide per totum tempus et de iunctione possessionum loquuntur, ut usucapionem istam communi opinione repudiatam dicere debeamus. Ac sane repudianda est, si ipsa lex positiva, ut plures nunc leges, bonam fidem per totum tempus continua­ tam exigat. Quid autem si, ut in iure Gallico et Italico, lex ini­ tiali bona fide contentus sit vel nullam Jpostulat ? Patemur nos tunc, in admittenda communi sententia, experiri difficultatem. Etenim: a) ipse cui, in casu, usucapio prodesset, ut c. 20 De­ cretal. II, 2G, requiritur, « in nulla temporis parte rei habuit con­ scientiam alienae ». Ergo, concedendo ipsi usucapionem, nullum praemium iniquitati dabitur. Redit ratio facta de liberativa prae­ scriptione, sub a). — b) Quamvis possessio mala fide, qua pos­ sessio sit inefficax, eam tamen comitatur factum diuturnae sepa­ rationis rei a vero domino. Factum istud a Legislatore merito attendi potest ut beneficium usucapionis facilius concedat. Nam. quo diutius status quispiam rerum permanserit, eo graviore dif­ ficultate et damno mutatur. —c) Perpendas hoc consectarium se­ veritatis. Codex Austriacus, ut notavimus, usucapionem rei im­ mobilis concedit ei qui, bona fide eam per tres annos possiderit suo nomine inscriptam. Nee de va lore in conscientia huius legis dubitatur. Ilie possessio bona fide per quinque annos persevera­ vit. Cur neges beneficium legis positivae? An lex non potuit rem a triginta annis a domino separatam ei addicere qui eam per quinque annos bona fide possederit, quando lex Austriaca iam post 1res annos usucapionem concedit f An noluit ! Sed voluit, cum eius condicionibus sit satisfactum. Haec sunt quae pro sen­ tentiae mitioris probabilitate militare videntur, ita ut haec re­ gula generalior admittatur: qui non est malae fidei possessor, [404.] 3lt) UBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. V beneficio legis uti potest statiin ac legis condiciones sint im­ pletae. Ceterum ne existimes leges istas quae bonam fidem non exi­ gunt voluisse iniquitati favere. Variis rationibus boni communis motae sunt ut, in foro saltem externo, benignius quaedam sta­ tuerent, unumquemque suae conscientiae committendo. Quam moderate S. Thomas, Quodlibet. 12, art. 25 haec scribebat de contrarietate inter ius canonicum et ius civile in ista re : « Ratio huius contrarietatis est, quia alius est linis quem intendit civilis legislator, scilicet pacem servare et stare inter cives, quae impe­ diretur si praescriptio non curreret : quicumque enim vellet posset venire et dicere: istud fuit meum quocumque tempore. Finis autem iuris canonici tendit in quietem Ecclesiae et salutem ani­ marum ». (Etiam benigniora cf. PiscetTA-Gennabo S. S. Theol. mor. III, 165.175.) S. S. 405. — Quaenam bona fides attendenda est a) in personis quae sub tutore constitutae sunt, quamvis naturalem capacitateni habeant; b) in personis moralibus? Quaestionem istam, omitti solitam, sic paucis solvendam esse arbitramur. 1. Quod ad personas, civiliter incapaces, bona fides civiliter requisita in solis personis quae pro ipsis agunt, consideranda est. Verum morali lege quidquam iniuste acquirere vetantur. Quo­ circa, secundum ipsorum quibus res prodest conscientiam, res definienda erit ; et practice, bona fides theologica plerumque tu­ toris et pupilli erit necessaria. Namque de cognitione alieni iuris alter alterum certiorem facere debebit. 2. Quod ad personas morales, rursus, in foro externo, bona fides erit eorum qui auctoritatem habent decidendi et agendi eo­ rum nomine. Pro modo itaque quo gubernantur, erit vel Recto­ ris seu imperantis, vel suffragantium. Qui autem conscii fuerint alieni iuris, ante completam praescriptionem, restituere debebunt quod ad ipsos sine iure pervenerit. Observat autem D’Axxibale, II, 140, (8) tine, bona successorum tide non purificari detectum bonae tidei in iis qui possidere inceperunt, quia per­ sona moralis semper eadem permaneat. Sano, cum lex civilis nostra bonam fidem in initio postulet, bona fides quae tunc defecerit, bona successorum fide corrigi non poterit. De lege autem naturali, quid impedit quin iam bona tide plura statuantur, postquam alia statuta fuerint mala tide? Quare initiale * - PRAESCRIPTIO IN FORO CONSCIENTIAE 317 vitium minimo insanabile erit, praesertim cum lex nostra nullam pro plu­ ribus praescriptionibus bonam fidem exigat. Eflicacein in conscientia pronun­ tiabimus praescriptionem quae bona fide completa sit, dummodo condicio­ nes legis civilis impletae sint. 406. — Casus et scholia. 1. In dubio de bona fide antecessorum, quod inquisitione facta non tollatur, valet principium : « Nemo praesumitur malus nisi probetur talis ». Quare successor possessionem antecessoris tunc simpliciter allegare poterit ad praescribendum. Neque eum damnamus qui, ignarus malae lidei antecessoris, bona fide rem possidere coepit et praescri­ ptionem ab antecessore completam adversario rem vindicanti opponit. 2. Possitne an non praescribere fur qui, furti oblitus, rem per triginta annos possederit ? Alii negant, quia de ipsa praevia oblivione et conse­ quente praescriptione respondere debeat (S. Alph., 1. 3, n. 515); alii affir­ mant, quia haec quoque obligatio respondendi, praescriptione * antriginta noruni exstinguetur. (Sic Lugo, De luet, et Iure, <1. 7, n. 151 ; D’Ann. II. 110,(8). Verum haec obligatio, quae civiliter non exsistit, civili praescriptione exstingui nequit. Potius itaque negemus de legitimo modo acquirendi, qualis est praescriptio, responderi debere. 3. Qui dubio non spernendo et invincibili dubitat an res quam acquirit aut possidet sit aliena, possessionem bona fide inchoatam continuare et sic praescribere poterit : est enim in bona fide theologica, et lex bonam tidem strictius dictam non exigit nisi initio possessionis. Neque aliter, snborto du­ bio an aliquo debito solvendo tenearis, si, post investigationem, principia do restitutione permittunt ut non solvas ipsum debitum, cum ista bona tide theologica praescribere potos, nisi lex bonam fidem positivam exigat. I, Creditores semper, tutu conscientia, civiles praescriptiones sui debitoris opponere possunt, non considerata debitoris tide, quia ipsi, medio legali, mero ius suum ad integram solutionem prosequuntur. Neque aliter, cum iura hodierna ex duobus emptoribus rei immobilis illuni praeferre soleant qui transcriptionem (in regesto publico) prior cura­ vit, qui, post alium, domum bona tide emit et transcribi curavit, eam sibi tuto vindicare potest. Et si creditor hypothecarius, «pii prior inscriptus erat, tempestivam renovationem inscriptionis neglexit, alter prioris locum tuto sumere potest. 5. Per se, praescriptio quo iure coepta est fieri, eo complenda eet. Quo­ circa per se nova lege non afficitur. Peculiaria tamen exstant quarundam legum statuta do hac re. Cf. v. g. art. 19 Cod. civ. Helvetiae. Sl’MMAKIU.M. 407. — De variis modis oriffinariis acquirendi iura. — 1. Occupatio: ap­ prehensio rei nullius, animo eam ut propriam habendi. Facto enim quo res nullius, pro natura sua, alicui demonstratur esse aubiecta, seu servire ad 348 I' LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. V usum qui communis esae nequeat, résista huic specialiter conectitur vinculo quod, vigente regimine proprietatis divisae, inviolabiliter firmatur. Occupatio dicitur factum primigenium quod privatis possessionibus originem dedit. Occupari possunt animalia sUrestria vol efferata, non autem domestica vel mansuefacta. Proprium tamen ius venandi vel piscandi, quibusdam modis venationis vel piscationis initiate et damnose violari potest. Ad dispositiones iuris civilis do quibusdam animalibus, ut cuniculis, columbis, apibus, attondendum est. 2. Thesaurus, cuius ipsa notio, pro vario iure variat, satis communitor designat rem mobilem (pretiosam), de industria absconditam vol infossam, quam nemo suam esso probare potest. Pleraque iura, satis arbitrarie ex toto velox parte domino fundi et detectori addicunt proprietatem thesauri, quae, ex iuro naturae, inventori cederet ; ac iure isto, quatenus non sit poenale tenori conscientiam plerique existimant: de qua re tamen, ante indicis sen­ tentiam, dubitamus. 3. Spectato naturali iure, ree nuper amissae occupari non possunt nisi ex quo recuperatio a domino liat desperata. Interea caritas, nisi incommodo excusoris, obligabit te ut rem colligas; subindo iustitia, ut rem cures et dominum mediis quao praesto sunt quaeras ; et locus iit oi latius dictae bonae fidei qua tibi rem condicionate, nisi dominus reportatur, addicas. Quid iura civilia de his, sicut de rebus post aciem vel naufragium relictis di­ sponant, considerandum est. 4. Adiunctionc rei ad rem propriam, gignitur, sive natura sive posi­ tivo iure, quaedam dominii extensio quae vocatur ucccMio. Sic nativitate fructus, ac proin partus domino rei frugiferae quale est animal parturiens, addicuntur. Accessio ista rebus mobilibus et immobilibus communis est; dum propria mobilium tit adiunctionc, specificatione, commixtione seu confu­ sione ; propria nutem immobilium, alluvione, relicto, insula, aedijicationc. plan­ tatione: de quibus rebus leges positivae adeundae sunt. 5. Praescriptio est modus originarius, iuris positivi, acquirendi ius reale aut perimendi obligationem vel actionem, elapso quodam temporis intervallo, ot servatis ceteris legis praescriptis. Distinguitur acquisitira (usucapio), quae simul actionem dat ad vindi­ candam rem, et exceptionem ad repellendum adversarium ; et liberatiram, quae solam exceptionem confert qua quis, si voluerit, creditoris actionem plane irritam facere potest. Praeter debitorem, alii quorum interest, prae­ scriptionem opponere possunt. Praescriptio retrorsum agit, ita ut, postquam completa est, a die qua initium sumpsit, edoctus computentur. Dominium perfectum mora praescriptione, sino alterius usucapione, non amittitur. Quia autem est iure positivo introducta: a) praescriptio nulla est nisi condicionibus legis positivae satisfactum sit. Genoratim requirunt leges pro omni praescriptione, certum tempus, quod, neglecta prima die. de die in diem, non per horas computatur; pro acquisitiva, praeterea, continuam seu non interruptam possessionem, quae non sit vitiosa, i. o. pacificam et CONTRACTUS. G K N E R ΛI. IΛ 349 publicam ; pro pluribii * nmicapionibuH rcl pracucriplionibu», inetUiii titulum coloratum, seu causam per se aptam ad conferendum ius, sed, propter vi­ tium occultum, inefficacem; et stricto dictam bonam fidem; b) non plus ope­ ratur quam lex intendit, ita ut praescriptiones quibus mera actio fori externi perimitur ab aliis quae ius exstinguunt, distinguere debeas; c) ut in con­ scientia operetur, lex insta osso debet, nec ita intellegi potest, ut fraudi et peccatis praemium tribuere videatur. Quare qui in mala fide positiva condiciones legis civilis complet, praescriptione uti per se non potest. Excipe tamen si causa boni communis, a bona fide independent;, ius prae­ scriptionum fundet : quod de quinquennali praescriptione usurarum in iure Italico vel Gallico obtineto arbitramur. Creditor tamen legales sui debitoris praescriptiones, non considerata huius bona fide, semper opponere potest. In dubio serio ot invincibili utrum res quam acquiris vel possides sit tua an aliena, versaris in bona fide theologica, ita ut praescriptionem quam lex civilis admittat inchoare et perficere possis. Nisi lex positiva alitor rem ordinaverit, praescriptio secundum eam legem complenda ost qua est inchoata, etiam si novum regimen indnetnm sit. Quaenam praescriptiones vigeant, in textu explicatur. 2. Modi derivati. Sunt contractus, munera, hereditas, testamentum, de quibus separat im dicendum est, delictum et quasi-dclictum, quae in alia sectione locum suum reperiunt. CAPUT VI. De modo derivato acquirendi qui est contractus. Articulus I. — Generalia de Contractibus. I. Notio, Divisio, Elementa generaliter. 408. — Quid sit contractus. Contractus est duorum vel plu­ rium in idem placitum iuris consensus (cfr. 1. 1. Huius §.2. I). De pactis. II. 14).— Plura de contractibus «licenda, valent de quasicontractu, qui est factum honestum, legis auctoritate aut ultronea cuiuspiam voluntate exsistens, quod quandam obligationem iustitiae parit. Sic negotiorum gestio. Contractus considerari potest in fieri seu in sua constitutione, et in facto esse seu in permanente effectu iuridico quem parit. 409. — Quotuplex sit. Contractus sub vario respectu divi­ ditur. 1. Ex intentione contrahentium seu fine operantium con­ tractus sunt gratuiti vel onerosi, prout ex intentione benefaciendi [i08. 109.] 350 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. \I alterutri parti fit stipulatio, ut v. g. in donatione, vel utriusque utilitas intenditur. Mi.rtus est contractus, in quo partiale tantum pretium exigitur; sed manet gratuitus si donationi annectitur. Analogice onerosus est, cuius occasione qnidpiam alio titulo, v.g. sustentationis, solvi debet. — Onerosus est comm utati vus, si quod praestari debet ab initio est certum; est aleatorius, si hoc ab ignoto vel incerto eventu pendet, v. g. in assecuratione. 2. Ex fine operis, omnis contractus iura mutat: sed alii con­ tractus immediate iura realia mutant, ut, in nostro iure. donatio; alii gignunt iits personale, quatenus generant obligationem iusti­ tiae. Observes tamen non omni lege admitti ut ius reale solo consensu transferatur; et plerumque, ut iuridica mutatio per­ sonas pactioni extraneas afficiat, quandam inscriptionem in re­ gesto seu tabulis postulari vel aliam sollemnitatem imperari, unde ab iis quorum interest notitia rei haberi queat. Porro obligatio iustitiae ab obligatione fidelitatis discernitur. Hac mera fides interponitur; eiusque obligatio genere est levis. Illa ius conceditur, quod per se est grave. Obligatio fidelitatis ad heredes non transit, nisi promittens onus realis promissionis iisdem efficaciter imponere voluerit, dum obligatio iustitiae pa­ trimonium afficit. (Cf. Quaestiones de iustitia, n. 290). 3. Ex effectu seu efficacia : a) Alii, attenta substantia seu sta­ bilitate, in genere sunt validi, firmi, aut vario gradu infirmi, invalidi: qui vel plane sunt inexsistentes. et ipsa contractus figura destituti, ut civile matrimonium sine officiali et testibus: vel sunt simpliciter nulli, qui sententia indicis infirmantur. Magis proprie rescind Utiles vocantur qui, propter laesionem, seu nimium unius partis detrimentum, infirmari possunt. b) Alii, quod ad obligationis effectum, sunt unilaterales, vel bilaterales (synallagmatici) prout alteri tantum parti vel utrique parti obligatio immediate imponitur. Unilateralis potest esse one­ rosus: sic mutuum cum stipulatione feneris. c) Sunt quoque, attenta iuridica efficacia, nudi vel vestiti, prout solam conscientiae obligationem aut etiam civilem actionem pariunt. Nudi non semper omni effectu civili carent: fieri v. g. potest ut. quod ex pactione nuda solutum sit, repeti nequeat. 4. Ratione formae alii sunt consensuales, qui solo consensu perficiuntur, alii reales, qui a traditione rei initium habent (pi­ gnus). — Alii sunt sollemnes et simplices, prout lex positiva formas quasdam observandas imposuit vel non. Plerique sunt hodie sim- C< INTRACTUS. G E X E R A IJ Λ 351 plices. — Sunt expressi vel taciti. Sic, eo quod reus adit patro­ num qui eius causam suscipit, tacitus habetur contractus inter ipsos. 5. Ratione appellationis, sunt nominati, qui nomen speciale habent, vel innominati, quales quattuor contractus reales (qui dicuntur regulares); do ut des;— do ut facias; — facio ut des — facio ut facias. (i. Ratione subsistentiae, sunt principales, qui per se consi­ stunt, vel accessorii, qui ad alterum principalem accedunt: pi­ gnus, hypotheca. 410. — 1. Elementa constitutiva contractus distinguuntur essentialia, naturalia, accidentalia. Essentialia excludi non pos­ sunt quin contractus evadat nullus vel alius. Sic. suppresso pretio, venditio liet donatio. — Xaturalia, quasi ultro contractum comitantur, ita ut nisi positive excludantur, censeantur, ex lege vel consuetudine, tacito partium consensu in contractu contineri: sic, in emptione-venditione, cautio de evictione, in gratiam em­ ptoris. — Accidentalia non comprehenduntur in contractu nisi conceptis verbis convenerint. Sic dies data ut emptor pretium facilius solveret. 2. Essentia contractus componitur semper re seu materia, qua designatur obiectum remotum vel proximum circa quod pactio versatur: equus,equus venumdandus; et consensu, seu conspira­ tione voluntatum personarum quae iure sint habiles. Conspiratio supponit voluntates partium quae, de re substantialiter eadem, conveniant. Estne praeterea addenda causa? Hoc hodie satis di­ sputatur et a pluribus iurisperitis negatur. Nomine causae mi­ nime designantur variae rationes quae utramque partem ad con­ sentiendum adducere potuerunt, sed intellegitur proximum mo­ tivum, quod, cuique contractui proprium, et proin semper idem, ipsam pactionem ingreditur. In contractibus gratuitis, causa erit intentio bénéficient iae; verum hic, in morali existimatione, ipsum subiectivum motivum quo intentio nata sit considerari debebit. In onerosis commutationibus, alter facit, dat. promittit, propter alterius praestationem vel promissionem : venumdans cedit rem propter pretii promissionem; emptor promittit vel solvit pecu­ niam propter promissam vel factam rei consignationem. Alii utilitatem distinguendi causam ab obieeto tuentur, causam enim licitam essentialiter requiri, et posse in obieeto illicito versari. μ 10.] 352 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II. CAP. VI Sic delictum est obiectum illicitum; reparatio delicti causam licitam eflicit. Alii inutilem existimant distinctionem, causam enim cum obiecto proximo confundi. II. De Obiecto et Causa·, specialiter. < 411. — I. De obiecto contractus. Obiectum contractus, si est res, debet, saltem in spe, existere; sub respectu quo consi­ deratur, non versari extra commercium; et esse pretio aestima­ bile: talis non est simplex viae demonstratio a quolibet facta, nec quidquid iam debetur ex institia. Nihil autem impedit quin pretium susceptae obligationis accipias, quamvis per accidens, ob similem iam susceptam obligationem, eam sine novo incom­ modo adimpleas: sic nuntius qui, ob aliam iam causam, urbem quandam adire debet, solidam itineris faciendi compensationem per se exigere potest. — Si contrahitur de actione, haec debet esse possibilis, physice et moraliter; utilis ei in cuius gratiam iit ; honesta. Immo, suis praeiudiciis liberalibus moti, plures Gal­ liae et Belgii iurisperiti negaverunt de obiecto ordinis moralis contrahi posse, sed requiri ut stipulator, saltem ex clausula poe­ nali vel ex adiuncta stipulatione in proprium commodum, cuius alia fiat accessoria, utilitatem oeconomicam seu pecuniariam per­ cipiat. Nec textu Codicis nec tribunalium auctoritate opinio ista fundatur. Quare enitendum est ut praeiudicium istud aboleatur. Cf. Colin et Capitant, II, p. 293, 1. Si res ex parte tantum exsistat, vel actio ex parte tantum possibilis fuerit, ex rei natura et partium intentione aestiman­ dum erit utrum nec ne partialis praestatio facienda sit. Res et actio per se propriae debent esse promittentis. Po­ test tamen quis factum alienum spondere; nec aliquid prohibet quin, vendendo rem alienam, quis se immediate obliget ad eandem sibi prius acquirendam. Quod frequenter fit in commercialibus negotiis. Negant quoque iurisperiti civiliter eflicacem fore stipulatio­ nem in gratiam tertiae personae, nisi, v. g. ex adiecta clausula poenali, utilitatem quandam oeconomicam tibi creaveris. Aliter enim a nemine ius urgeri posse: non a contrahente, cum huius non intersit, non a tertio, cui nihil promissum sit. Obiecto quaedam variis legibus excluduntur. Sic libertas non potest hodie indefinite alienari (art. 1780, Cod. Gall.); functiones CONTRACTUS OBJECTUM, CAUMA, CONTRAHENTEM 353 publicae et non raro hereditas futura nequeunt esse obiecta contractus (art. 1600 C. G.). Quid usus forenses ferant de obiectis ordinis superioris se­ dulo attendendum est; ut v. g. de religione qua filii educandi sint ; de funeribus religiosis vel mere civilibus; de crematione, etc. 412. — IL De causa contractus. Haec debet esse rora et licitu. Iure positivo plures prohibentur causae quae iuri naturae adversantur. Contractus turpis causae est irritus tum iure na­ turae tum iure positivo. Adimpleto tamen facto turpi, indifferens pretium quod solvatur, retineri, immo. secundum communem sen­ tentiam, exigi potest. Sed videndum est annon ex iure positivo condictio (i. e. actio personalis) indebiti concedatur. Codice Germaniae, art. 817, negatur. Fit etiam ut, propter quandam boni communis rationem, legislator sanciat translationem iuris. neglecta causae considera tione. Ad hoc genus referri potest dispositio art. 707 Cod. Ita­ liae, 2279, Galliae. Vocantur germa nice Abstrakte Rechtsgcschafte. 413. — Quaeri potest utrum necne causa quae de se non ap­ paret in contractu exprimenda sit. Est ne. v. g. satis ut quis solu­ tionem pecuniae promittat, an causam debiti praeterea indicare debeat ? Art. 1192 Cod. Galliae expressionem causae non exigit. Verum practice, in iure saltem Belgii et Galliae, caveas ne de­ bitor mere nomine subscribat documentum (pio debitum eius enun­ tiatur. sed paucis saltem verbis propria manu scriptis debitum agnoscat. Scribat, v. g. « Bon pour 1000. dus par moi ». Sin mi­ nus probatio iuridica desiderari possit. III. — he Contrahentibus specialiter. 414. — 1. Notiones. 1 n contractuum materia distinguere oportet partes, tertios, auctorem, successorem, seu ius habentem, causam habentem, /‘artes sunt ipsi contrahentes, (pii per se vel per re­ praesentantes ipsam pactionem efficiunt; et pollicitator vocatur offerens seu promittens, stipulator, (pii promissionem vel ius acquirit. Tertii sunt (pii negotio iuridico sunt extranei. Qui ori­ ginem dat cuiuspiam iuri est auctor (sic testator, venditor); qui in iure succedit est successor vel etiam ius halans, causam ha­ bens. (Gallice is de cuius hereditate agitur saepe, voce substan23 (411-414.] Ken 354 LIBER II, TRACT. V, SECT. U, TIT. II, CAP. VI tiva dicitur le de cuius.) Frequens est, etiam pro conscientia, usus principii de re inter alios acta, quo pactionum effectus partibus cir­ cumscribuntur, nec tertiis praeiudicium afferre possunt. Successo­ res tamen in patrimonio, istud gravatum omnibus oneribus acci­ piunt; et ius quod quis ab alio habet non potest nisi quale apud aucto­ rem exsistebat, iisdem ergo qualitatibus et vitiis affectum, accipere. 2. (7 valeat contractus, contrahentes habiles esse debent. Iure naturae omnis persona physica et etiam omnis persona moralis, legitime constituta, habilis est ut per se vel per alios contrahat (Cf. Slater, A manual, etc., I, 486). Quae usu rationis fruitur. habilis est ad contrahendum per se. Omissis autem personis moralibus, de quibus aliae leges aliter statuunt, legibus hodiernis, personae physicae habiles sunt, praeter eas quae legali incapacitate alliciuntur. Tali incapacitate protegi consueverunt minores natu, personae mentis infirmae et prodiyi, et, in pluribus adhuc legibus, etiam uxores. Actus quos faciunt, interdum declarantur nulli, niillitate relativa de qua sola persona incapax et qui eam représentant agere potest; interdum sunt mere rescindibiles propter laesionem. Varia iura adeunda sunt. In foro conscientiae, personae protectae istis legibus uti possunt. Si tamen dolose egerint in ipso contractu, is quidem non ideo magis eos obligat quam iure positivo statuitur, sed de damnis tenebuntur. Sic minor qui mutuam pecuniam sincere seu cum animo reddendi accepit eamque dein prodige dissipat, neutro iure, civili vel naturali, ad aliquid tenetur. Si autem ficte con­ trahat, cum intentione dissipandi et non reddendi, naturalem saltem restitutionis obligationem habebit. Semper tamen id in quo persona incapax ditior facta est ex contractu qui infirmatur, restituere debet. Denique non raro hodie capacitas minoris natu augetur per speciales leges quae favent depositis in arcis publicis parsimoniae. Dum lex minorem contra eius debilitatem protegit, minime ipsum ab effectibus delictorum suorum immunem reddere cogitat. Praeter generales inhabilitates, speciales ad abusus coer­ cendos, statuuntur, quibus v. g. medici, ab aegroto non consan­ guineo (piem in ultimo suo morbo curarunt, nihil valide, durante illo morbo, dono vel testamento accipere possunt. 415. —2. Minores natu ex iure positivo. I. Normae satis com­ munes. A iuribus quae res respiciunt, iura personalia separare in contrahentes: > 355 minor nati primis oportet. In variis enim legibus, iura personalia minorem adultum magis capacem reperiunt et etiam efficiunt. Reperiunt, v. g. habilem ad valide matrimonium contrahendum, ad agno­ scendam prolem illegitimam (quod ('odex Hollandiae (337) matri semper, patri, si 19 annos natus sit concedit); efficiunt: namque, saltem assentientibus iis qui matrimonio consentire debent, ca­ pacitas nuptiarum capacitatem faciendi pacta nuptialia secum trahet, ibi saltem ubi pacta ista non possunt nisi ante nuptias celebrari; ac pleraeque leges emancipationem per matrimonium admittunt. In ipso ordine rerum, minor saepe magis capax est condendi testamentum quam contrahendi. In praesenti autem de sola contrahendi capacitate agitur. Haec tunc legibus positivis fere communia sunt. 1. Quam diu minores natu non sunt saltem emancipati. obligationes firmiter contrahere ipsi generaliter nequeunt: sed. observando cautelas pro gravioribus actibus praescriptas, pro ipsis agunt vel parentes vel tutores. Non nullae tamen leges ipsis permittunt contractus quibus bona sine obligationibus accipiunt; permittunt quoque ut proprias pecunias quasi maiores in publica parsimoniae arca deponant, et modum statuunt quo operas locare possint. 2. Postquam sunt emancipati, in gravioribus actibus adesse ipsis debet curator, vel simili ratione cavetur ne in his impru­ denter se gerant. 3. Null itas autem pactionum quas minor incapax fecerit non est absoluta sed relativa, quatenus a minore vel ab eo qui mi­ norem repraesentat, non autem ab altero contrahente opponi potest. 4. Quia minorem aetatem protegere non autem fraudibus patrocinari legislator intendit, minor qui dolose se maiorem natu tinxerit, vel damnis tenetur vel aetatem pro nullitate contractus allegare iam non potest. Quid autem requiratur ut dolus iste iuridice habeatur, aliter alia lege definitur. 5. Ratihabitio quo actus infirmus sanetur, plerumque, sed tantum ex quo contrahens maior evaserit, lege admittitur. II. Quaedam non nullarum legum propria. 1. Iure latino. incapacitM qua minores natu proteguntor cohaeret cum patria potestate, quatenus ii qui patriam potestatem exercent, pro minoribus vel cum minoribus agunt, et quatenus ista repraesentatio directe solos filios legitimos vel legitimates [415.J 356 LIBEK Π, TRACT. V, SECT. If. TIT. II. CAP. VI atlicit. Tutela tamen legali, quae eimilem patriae potestatem confert, etiam filii naturales proteguntur. Codice Auttriaco, distingiiuntiu infante», qui nondum septem annos, impubère», qui nondum quatuordooim annos, puberes minore», qui nondum viginti quattuor annos compleverint. Libera tamen dispositio de fructibus propriae industriae permittitur minori qui a parentibus non alitur: vicennis autem declarationem maioritatis (252) et liberam ad ministration em redituum qui sumptibus annuis supersint a indice obtinere potest. Locatio autem operae facta a minoro non potest sine gravi ratione a tutore infirmari. — Codice Aumfiai (241), Hrlri tiae (19), minores bona acquirere sine obligatione possunt. Codice Bratilitnti (5.6) absoluta sancitur incapacitate, sine doli exce­ ptione, ad sedecim annorum aetatem: postea fit relativa. — Ex Codice IMIandiat minor duodeviginti annos natus a indice, si parentes non sint inviti, partialem emancipationem obtinere potest (480-485); solus deponit pecunias in publica arca parsimoniae; cum consensu eius a quo repraesen­ tatur operas locare permittitur. Codicis Hiupaniat proprium est ut etiam contractus a tutore, intra ambitum potestatis suae facti, propter laesionem seu damnum quod quartam partem valoris obiecti superet rescindi possint. iure Italico actio nnllitatis quinque annis (post maioritatem) praescri­ bitur. Actus debitis sollemnitatibus vestiti non minus quum actus maioris natu firmi sunt. Concordant, in summa, iura latina, nisi quod plerumque ad quattuor annos praescriptio actionis reducitur. Lutitanti» tamen Codex praescriptionem quinque annorum servavit. — Praeterea Codex Hispaniae actionem dat qua ipsi actus a tutore tacti, intra limites potestatis suae, rescindi nihilominus possunt propter laesionem (seu damnum) quod quartam partem valoris obiecti superet. Minus simplex regimen Codice Galliae (et Belyii) introductum est, quo. alii actus mere reseindibiles sunt, dum alii relativa nullitate infirmantur, a) Con­ tractus, quemciunque minor fecerit, rescindi potest, si etiam parumper laesivus fuerit: dummodo damnum non ex casu fortuito sed ex ipsa pactione manaverit, λ alet igitur istud: minor restituitur non tamipiam minor, sed tamipiam laesus, b) Si vero actus fecerit quos ipse tutor solus tacere non poterat, vel solus solutionem debiti receperit, actus isti sunt nulli relativa nullitate. — De minore emancipato, distingui debent a) actus quos solus fa­ cere potest: sunt f inii, ita tamen ut si ad nimias expensas obligent, ad iustos terminos redigi a indice possint : b) actus quos cum assistentia cura­ toris facere poterat sed debebat: sunt rescindibiles propter laesionem; c) actus qui aliis praeterea sollemnitatibus erant obnoxii: sunt relativa nullitate affecti. — Actiones de nullitate et rescindibilitate decem annis a maioritate praescribuntur. 2. hire Codicis Germanici, minor, etiam solus, actus facere potest qui ipsi mere, sine onere prosunt : actus vero qui ipsi damnosi esse possunt facere firmiter nequit sine auctoritate eius qui ipsum repraesentat, vel etiam. CONTRAHENS: 357 I XOit interdum, tribunalis tutelarum. Isti ratos habere possunt tales actus. Sed nisi ratiticatio intra duas hebdomadas intercesserit, actus sunt nulli. Actus vero qui cum debitis sollemnitatibus fiunt, firmi sunt quasi a maiore natu facti. 3. lure anglico, minor quosdam contractus ipsi proficuos vel rationa­ biles et congruentes cum statu vel condicione sua facere potest. Ceteri vero contractus absolute nulli sunt nec rati haberi possunt. Beneficium autem fraudis minor numqnam consequatur. •I. In U. S. A. temperatur rationabiliter principium olim admissum (pio omnes actus minorum erant nulli vel irritationi obnoxii. Nihil magis definitum dici posse videtur. 416. — 3. Uxores ex iure positivo. I. 1 ndicationex *generaliore . Maior hic cernitur legum varietas. Aliae enim leges nullam con­ trahendi incapacitatem, *uxori propriam, admittunt: aliae, mere ad firmandam auctoritatem mariti, huius assistentiam exigunt, dum aliae etiam debilitati sequioris sexus consulere intenderunt. Sed negatam mariti licentiam index plerumque supplere potest. Hodierna autem iurium propensio est ad generalem capacitatem restituendam. Immo quaedam leges ius agnoscere coeperunt uxo­ ris gerendi rem familiarem, imputando sumptus in bona com­ munia. Uxor autem quae separatam artem vel negotiationem exercere permittitur, iam dudnm plena in his rebus capacitate fruitur. Hodiernae quo pie leges uxorem iam habilem facere so­ lent ad administrandas pecunias quas publicae areae parsimoniae commiserint. Nullitas vero contractuum interdum a solo altero coniuge, interdum a marito eiusque heredibus, interdum ab uxore, immo etiam ab huius heredibus opponi potest. Id ipsi uxori permittendo, legislator intentionem protegendi eius infir­ mitatem demonstrat. II. Variarum legum propria. 1. Ius latinum. Neque in Austria, neque in Helvetia (*)? neque in republica Costarica specialis incapaeitas uxoris san­ citur. Recente autem lege 17 iul. 1919 est suppressa in Italia. Codice Helvetico, non solus maritus, sed etiam, pro expensis cotidianis, uxor communitatem repraesentat (168). Codice vero Braeilien^i maritus, quae­ cumque fuerint pacta nuptialia, actus graviores in bona uxoris sine huius assensu facere nequit ; immo eius consensu opus habet ut donationes nota­ biles ex bonis communibus faciat (285). Rursus autem uxor etiam pro acti bus qnae bona sua attingunt generali vel speciali mariti licentia opus Consensu tAxnen mariti opus babe: nt hereditati renuntiare postit. [416.] 358 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. Il, CAP. VI habet (242), Nullitius actus indebite sine mariti consensu factus a marito opponi potest (252) ; quem autem maritus sine uxoris consensu indebite fecerit, uxor et etiam eius heredes impugnare possunt (239). Attamen, apud plorasque gentes latinas, quaedam incapacitas subsi­ stere pergit: ita in Hispania, Hollandia, Lusitania, Ilumenia. In Gallia severitas Codicis civilis recentioribus legibus temperata est: v. g. lege 13 iul. 1907, completa per legem 8 inii. 1923, uxor permittitur gerere libere lucra et bona quae in exercenda professione a mariti profes­ sione distincta, obtinuit; — lege 12 mart. 1920 libere syndacatui nomen dare potest; deposita in arca parsimoniae habere et administrare potest: ac plenam capacitatem obtenta thalami separatione consequitur. His etiam omissis, excepta capacitate quam ex pactis nuptialibus pro vario bonorum regimine haurit, auctoritate mariti indiget ad contrahendum. Ac licentia specialis et per se scripta esse debet, nisi agatur do exercenda professione vel de actibus qui scribi non consueverunt. Licentia mariti qui nolit consentire vel qui sit incapax, a tribunali suppleri potest. Actus sine debita licentia facti sunt vitiati nullitate relativa qua ma­ ritus, uxor, et utriusque heredes intra decem annos (art. 225) uti possunt. Acceptatio donationis est absolute nulla. 2. Codex Germaniae nullam statuit uxoris ineapacitatem. Maritus tamen rescissionem petere potest obligationis quae personalem uxorem operam po­ stulet. 3. lure Angliae et U. S. .1. uxor diu absoluta incapacitate laborabat. Sod Act. 18 aug. 1882, plene capax facta est ; atque etiam in Γ. S. A. inca­ pacitas ita suppressa est ut omnes contractus non expresse statuto exclusos facere possit. IV. — De Consensu specialiter. zl. — Qualis consensus requiratur et quid efficiat. 417. — Consensus necessitas. 1. ( '(intractus,quod probe notan­ dum est, voluntariam dicit iurium commutationem; praeterea, nemo invitus ius saltem definitive acquirit. offerens vero ius aliquod trans­ ferre vult, non simpliciter amittere. Quare requiritur consensus internus verus, et mutuus, ita ut quod alter offert, idipsum altere.rpmse vel tacite acceptet. Namque in rebus favorabilibus, facile obtinet proverbium: «qui tacet consentire videtur ». Ut mutuus sit con­ sensus, oportet ut ambae voluntates formaliter coniunctae sint, ac proin ut offerens suam voluntatem per se vel procuratorem alteri intimet. 2. Consensum istum non impedit voluntas obligationem non ea sequendi, bene vero voluntas non se obligandi. Si autem par- ***** CONSENSOS REQUÎ8ITU8. ΙΜΤΙΓ.Μ OBLIGATIONIS 359 tialis fuerit negatio, i. e. si quis respuat ex pluribus contractus obligationibus aliquam quam coniunctam esse ignorabat, voluntas praevalens indaganda est, et, secundum eam, de re indicandum. 3. lura positiva interdum exigunt ut consensus certa forma exprimatur, sive ad ipsum actus valorem, sive ut contractus pro­ bari possit. In priore casu habetur contractus sollemnis, quale est matrimonium in hire ecclesiastico; qualia, in iure civili, sunt pacta nuptialia et testamentum. In altero casu pactio valet sed iuridice demonstrari nequit. Sic nulla conventio de re quae 500 libellas valore superet per testes probari potest, secundum < 'odi­ rem italicum art. 1341. 418. — De initio obligationis, Duplex quaestio hic movetur. 1. Potestne et quam diu vel pollicitans seu proponens contractum. pollicitationem vel acceptans acceptationem efficaciter revocare f Quaestio vix practica est quando contractus consensualis lit inter praesentes; qualis etiam esse censetur cum partes per telephomum paciscuntur. Responsio enim a praesenti simul datur et intimatur et responsione ilico data contractus perficitur. Nisi autem ilico detur, pollicitans consensum suum retractare potest: nec retractatio ista alteri damnosa existimatur. Cum autem pactio agitur inter absentes, per litteras, per té­ légramme, per niincium, res propter damnum quod retractatio parti qui eam ignorabat vel non timebat afferre potest, minus perspicua evadit : et int er ipsos iurisperitos controvertitur, quando lex positiva rem explicite non definit. Classica, diu recepta doctrina, ipsam essentialem contractus rationem allegabat ut pollicitanti permitteret revocationem ante alterius acceptationem, nisi diversam se obligandi intentionem manifestasset, et haec ab altera parte acceptata fuisset. Sic adhuc Pacifici-Mazzoni, op. cit., IV, § 47, qui tamen retractantem obli­ gant damnis praestandis, si acceptans pollicitationem cuius revo­ cationem ignorabat, inde laesus fuisset. Hodie vero non pauci contendunt pollieitantem saltem im­ plicite (nisi aliter expressi * dixeiit), ipsa pollicitatione, obligatum esse ad exspectandam tempestive datam responsionem. Haec, nisi statuatur dies, inter praesentes ilico dari debet, inter absentes au­ tem per tempus normalis exspectationis. (Cf. Colin et Capitant, op. c.. II. p. 270 ss.). Observes tamen pollicitationem non repu­ tari perfectam antequam ad alteram partem pervenerit, ita ut [417. 418.1 360 MUER Π, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. VI per telegramma quod citius, vel etiam cum litteris quae simul rum aliis, pollicitationem continentibus, pervenerint, pollicitatio nulla fieri seu revocari queat. Acceptanti etiam plures eodem modo permittunt ut, antequam nuntius pervenerit, acceptationem efficaciter revocet. Aliter per se dicendum est si ab expedita acceptatione contractus perfectus censetur. Quando absentes paciscuntur, Codex Austriacus § 862, salva expressa stipulatione, pollicitantem obligat ut intra 24 horas re­ sponsionem exspectet alterius partis (piae sit in eodem loco; si autem in diverso loco, per tempus duplum tempore necessario ad mittendam responsionem. Codex autem Brasiliensis (1681 -1086); Germanicus (130 et 145); Helveticus (C. obi. 3-10) sententiam (piam hodiernam dicebamus explicite sanciunt. 419. — 2. zl quonam momento conti (totus censetur perfectus? Sufficitne ad perfectionem contractus, ut acceptatio facta sit, an praeterea requiritur ut pollicitanti innotescat; immo sit ipsi per acceptantem vel mandatarium insinuata seu intimata! I. Acceptationem mere internam non sufficere, per se liquet, eum consensus mere internus iuridieas hominum relationes mu­ tare nequeat. Sed, ex iure naturae, ab expresse vel tacite manifestata ac­ ceptatione (quod, inter absentes, intellegi potest de expedita acce­ ptatione v. g. per officium postale), contractus est per se perfe­ ctus. (De hac re Carrière, De Contractibus, I, 31-34.) Per se. inquam, possunt enim partes mutuam obligationem differre, v. g. donec, instrumentum subsignaverint. Quam voluntatem satis fa­ cile habebunt, si ab initio voluerint contractum scribere. Quare Codex Germaniae, art. 154, in dubio partes (piae de conficiendo instrumento convenerint, ante confectum instrumentum non ligari declarat. 420. — II. Quid leges positivae statuant. 1. De iure latino, saltem Italiae et Galliae, non desunt controversiae quae theologum cautum in re­ spondendo facere debent. Nec ipsae leges concordant. Omissis autem qui­ busdam contractibus, pro quibus, ut pro donatione, in iure. Gallico intimatio acceptationis explicite exigitur, distinguere solent pactiones unilaterales, quae ab acceptatione perficiuntur (Pacifici Mazzoni, IV. p. 161) et bilah rales, qnae non censentur perfectae donec ipsa acceptationis intimatio ad pollicitantem pervenerit. In qua re adhaerent sententiae ('. de Lr«o, lust. d. 22, n. 27. INITH’M OBLIGATIONIS, MOKS CONTKAHBNTI8 36! Quod Codex Hispaniae art. 1262 explicite statuit· Verum attendendum quoque est ad leges et usus commerciales, quae magis expeditam negotiorum con­ clusionem ordinare solent. Codice Brasilitnsi contractus ab expedita accepta­ tione perficitur; utilis tamen est retractatio quae saltem einml cum acce­ ptatione per veniat (10X6). 2. Ius Germanicum cum Braziliensi concordat (130. 151); explicite tamen excipit, si usus fuerit acceptationem notiiicandi. 3. Iure Anglieo significatio acceptationis perficiendo contractui neces­ saria censetur. Si tamen offerens expresse vel tacite admiserit ut alter per litterae officio postali commissas acceptaret. officium istud consideratur ut riiandatarius offerentis, ita ut a momento quo litterae acceptantis ei consi­ gnatae fuerint contractus sit perfectus; nec mora expeditionis vel amissio litterarum vices partionis allicit. — I. Idem valet in Γ. X. A. se’. De variis stipulationibus secundabiis 429. I. Dc adiuncta condicione. 1. Notiones, < 'ontra atque aliae stipulationes contractibus saepe adiectae, condicio ipsam con­ sensus substantiam allicit. Haec est enim partium intentio, ut muta­ tionem iuridicum. quae obiectum est contractus, eventui cuidam fu­ turo et incerto subordinent. Ipse tamen contract us est perfect us; ab eo neutra pars, invita altera, recedere potest, vel ius alteri con­ dicionale acquisitum deterius facere. Saepe, non tamen semper (ut si cuipiam pecunias promiseris si ad paupertatem redigatur), virtualem promissionem continet non impediendi effectum. Pro­ prie dicta condicio eventum futurum et incertum signat ; et est suspensira, si obligatio; resolutoria, si obligationis exstinctio ab ipsa pendet. Suspensis a : dabo tibi centum si praemium obtinue­ ris; resolutoria: quotannis tibi solvam centum nisi reditus mei infra decem millia decreverint — Casualis dicitur cuius implet io non est in arbitrio paciscentis; huic opponitur potestatira. Pure potestativa est: si voluero; simpliciter potestativa, quae volun­ STIPULATIONES SECUNDARIAE: CONDICIO 369 tario paciscentis facto, necessario alligatur: si Parisios teten­ dero; mixta, cuius effectus a voluntate cum contrahentis tum alterius personae pendet : si talem domum emero. — Possibilis est (piae physice et iuridice fieri potest. Secus est impossibilis. Impossibilis est condicio de re vetita, ita facta ut ex ea pactio fiat turpis causae. Distinguas hic, praemium peccato promissum et poenam promissam post peccatum. Latiore usu condicio signat factum praesens vel praeteritum sed partibus ignotum vel etiam factum futurum certum. 2. Effectus. a) Condicio pure potestativa nihil operatur. — ύ) Condicio de re praesenti vel praeterita, obligationem statim pe­ rimit aut firmat. — c) Condicio de re futura necessaria, per se. pro non adiecta habetur. Interdum tamen, ex partium intentione, valebit pro dic. «Si pater morietur » saepe significat : « post pa­ tris obitum ». — Condicio de re turpi vel impossibili, actum iu­ ridicum cui opponitur per se infirmat. Attamen, si partes rem impossibilem esse ignorabant, et ita in contrahendo affecti erant ut, detecto errore, absolute contraxissent, contractus erit, in foro interno, simpliciter validus. Ex iure romano Codices Italiae et Galliae normam mutuati sunt qua condiciones impossibiles ve) illicitae, testamentis appositae, pro non adiectis haberentur (art. 849): quod ius Gallicum etiam ad donationes extendit. Ve­ rum multae leges modernae ius romanum minime imitatae sunt. Videndum itaque est quid singulae leges patriae statuant de condicionibus quae illi­ citae vel impossibiles censeantur. Sic Cod. Bra * Mensis, art. 116, condicio­ nes physice impossibiles pro non scriptis habet, dum statuit ut iuridice impossibiles actum cui adduntur infirment. Nec minus attendendum est quae­ nam condiciones moraliter impossibiles habeantur: puta condicionem « dum­ modo ne vidua alias nuptias fecerit ». Dispositio qua condicio pro non adiecta habetur in conscien­ tia observari potest, cum lex ipsum consensum supplere possit. Si tamen de contraria testatoris mente constiterit, exsecutio pro­ habiliter negari potest, utpote quae ex falsa praesumptione prae­ cepta sit. — Hactenus dicta valent in iure canonico, propter c. 1529. Specialia tamen Codex disponit, extra contractuum ma­ teriam, de condicionibus in rescriptis (e. 39-41); in electionibus (c. 169); in electione per compromissum (c. 172. §3); in matri­ monio (c. 1092. 2319); in dimissione beneficii (c. I486); in fun­ dationibus (c. 1492); in renuntiatione parochiae (e. 2150). 2+ [429.] 370 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. VI d) Condicio proprie dicta, quae sit suspensira : ante eventum. suspendit obligationem principalem, obligat ad eventum exspe­ ctandum et ad abstinendum actibus qui obligationis obiectnni impossibile edicerent. Quare v. g. res condicionate promissa nequit absolute alienari. Nec ipse eventus iniuste impediri potent. Ilie intentiones partium consulendae sunt. Qui iniuste eventum impediverit, de damnis tenetur. — Secuto eventu, contractus in absolutum transit. In quibusdam Codicibus, v. g. Italiae at Galliae, censetur tunc ab initio talis fuisse, ita tamen ut partes, mutuo suo consensu, consectarium istud impedire possint. Verum ista retrotractio minime natura condicionis imperatur. Quare recentiores Codices Germaniae (art. 158), Helvetiae (Cod. ob., art. 151-156) eam non admiserunt, ita ut ipsae partes voluntatem retrotractionis explicite declarare debeant; nec possunt ista voluntate iuribus tertiorum praeindicare (Cf. COLIN et CAPITANT, II, p. 164167). — e) Condicio quae fuerit résolut or ia- nullum contractus absoluti effectum impedit; adimpleta vero condicione obligatio perimitur, et resolvitur contractus quasi non fuerit. Itaque con­ dicio ista, non quidem primum ense sed resolutionem contractus suspendit. 3. Condicionis implet io. Per se condicio in propria speciesen forma impleri debet. Aequivalens non suflicit, nisi mens condi­ cionem ponentis diversam interpretationem ferat. Sic olini con­ dicionem si nubas impleri censebant si puella monialis fiebat. Ille e pecuniis fatemur leges nobis non ita perspicuas videri, si Codicem Italicum excipias. Cf. Cod. Aimtriacum, 98S, qui videtur tamen idem quod Italicus statuere; Cod. Branilieneem, 917 et 1258; Neerlan dirum, 1793; Ger­ manicum, 211 et 607; Hinpantoum, 1751 coli, cum 1170; Helveticum, 312; Mexicanum, 2690, etc. Praeterea, non contemplantur casum quo moneta papyracea sit substituta monetae verae seu metallicae. Etenim inter mo­ netas metallicas unius temporis et alius, non est magnum valoris discrimen timendum. 4. Contractus mutui est natura sua gratuitus; permittunt tamen leges hodiernae ut accedant stipulationes fenoris vel usu­ rarum, de quibus statim. 5. Obligatio dandi mutuam pecuniam vel rem usu consumptibilem. Proximi necessitas gravem potest efficere obligationem, ex caritate, dandi mutuum. Raro tamen aberit grave incommo­ dum excusans ; excipe si ad breve tempus alter opus habeat pe­ cunia quam facile restituet. Consilium beneficentiae istud est, ut distinguamus mutuum quo proximo probo et idoneo via artem honestam et fructuosam exercendi paratur, et mutuum quod indigenti tribuatur qui iam VARII CONTRACTI S: MUTI ΓΜ KT USt RAE 391 obaeratus debitor esse videtur. Mutuum invalidai: artis causa prudenter concessum inter optimas et utilissimas beneficentiae operas ponendum est; mutuum vero debitori obaerato datum solis creditoribus prodesse solet, nec raro, inter benefactorem et obligatum discordiam seminat. Quare satius tunc est minus quidpiam titulo eleemosynae apertae vel colore mutui obtectae lar­ giri, (piam vere mutuari pecuniam «piae, mutuatario inutilis, mu­ tuanti moraliter certo peribit. 450. — II. De usuris. 1. Notio. Usura, sensu, latiore, est quidquid, ultra sortem, a creditore accipitur. Strictiore sensu de­ signat auctarium post sinyula intervalla creditori solvendum. 2. Normae. De hac re haec tenenda sunt, quae fusius in Quaest. de iustitia proponuntur. a) « Nihil lucri, ratione ipsius contractus, percipi potest » (c. 1543). b) Semper licuit, praevia facta pactione, compensationem tituli extrinseci stipulari. Phires numerantur: damnum emergens, lucrum cessans (ex amissa pecuniae possessione), periculum sortis, vel difficultas istam recuperandi, poena conventionalis, et etiam, secundum S. Alph., diuturnum tempus ad quod pecunia ce­ datur. c) Perseverante vero praesenti societatis condicione, licet communiter (et numquam est contra iustitiam commutativam) pe­ cuniam sub moderato fenere credere. Quare hodie obsoletae sunt quaestiones de censu personali, de trino contractu et de pactio­ nibus quibus palliatae usurae petebantur. Nec de liceitate Mon­ tium pietatis, arcarum parsimoniae, hodie disputandum est. Ratio est, quia hodie, propter generalem facilitatem nego­ tiandi vel commutandi pecuniam in res frugiferas, 'et utilitatem conciliandi sibi fidem oeconomice, ipsa possessio pecuniae habet valorem qui fenere compensatur. Insta feneris taxa ex communibus iusti pretii regulis aesti­ manda est. Communie «pes lucri quam in regione negotiatio aftert, deducto pretio laboris et industria quae ad illud lucrum communiter adhibenda sunt, abχ tructam iustitiae normam suppeditat. Concreta desumitur ex opinione com­ muni, ex praxi timoratorum in definita societate. In solita taxa ordinarium sortis periculum et lucrum cessans compu­ tantur. Quare ob extraordinaria tantum adiuncta periculi, damni emergen- 392 LIBER II, TRACT. V, SECT. II. TIT. II, OAP. VI tis, etc. quae aliunde non compensentur, maiore taxa peti potest. In adjun­ ctis vero quae periculum sortis vel commodum debitoris (ut si debeat ro­ gatus, post breve intervallum, pecuniam restituere) imminuent, taxa iuste pro rata minuitur. Et quando, non ex necessitate sed ex spe lucri vel propter positivam utilitatem quispiam pecuniam quaerit, augmentum te­ neris quadam tacita societate explicari et iustum fieri potest. Nec per se illicitus est moderatus anatocismus (usurae usu­ rarum). Lege nostra Italiae, Galliae, possunt partes pro usuris annuis iam debitis, vel posteriore pactione, vel iudiciaria aucto­ ritate usuras obtinere (art. 1232). De usuris moratoriis leges adeundae sunt et principia gene­ ralia de clausula poenali applicanda sunt. 3. Hodierna peccaminosae usurae ratio. Peccatum usurae a nostris societatibus minime exsulat. Verum, nisi agatur de pro­ digis liliis familias qui se manibus quorundam feneratorum sine scrupulo conscientiae tradunt, in pluribus regionibus non tam aperta foeneratione quam occulta peccatur. Haec palliata usura potissimum locum habet in venditionibus cum credito, i. e. in qui­ bus instrumenta laboris vel mobilia emuntur, permissa solutione per partes et post intervalla. Facile tunc emptores, crediti spe delusi, durioribus condicionibus quae ipsis imponuntur non adver­ tunt. vel existimant iisdem commode satisfacere posse. Sic ac­ cidit ut explicita pactione, nisi partiales solutiones statutis diebus fierent, ius darent venditori recuperandi rem venditam et ser­ vandi receptas pecunias. Sunt tamen, etiam in Europa, regiones in quibus 20 et 30 p. c. tamquam usurae exiguntur. Extra Eu­ ropam autem, v. g. in Sinis, in ludiis usura mordax plurimos de­ bitores occidit, cum non minus quam 60. 100. 200 p. c. exigantur. Ibi re vera locus foret severissimis istis reprehensionibus SS. Pa­ trum Ecclesiae quas rettulimus inQuaestiones de Justitia, n. 359, ss. Signum autem illicitae usurae hoc nobis videtur esse, si tantum fenus exigitur in regione ubi fit contractus, quantum ex fructuosis negotiis generaliter obtineri nequit. Etenim, secundum regulam abstractam iiistitiae. fenus infra istam quantitatem manere debet cum fenerator fenus sibi sine labore comparet. Aliud signum habetur, si debitores res suas post aliquod tempus venum dare coguntur. Huiusmodi exactiones in primis graviter caritatem of­ fendunt. Melius enim est, si debitor non sit solvendo, ipsi mu­ tuationem negare quam, ut obiciebant SS. Patres, beneficii specie 393 VARII CONTRACT CS : MUTUUM ET CSÜKAE summam crudelitatem obtegere (cf. Qnaestionex de Iwditia, η. 359). Sed etiam iustitiae adversantur. Neque obicias propter periculum sortis multo maius fenus peti posse. Solent enim huiusmodi fenera­ tores suis iniquis condicionibus debitorem ad impotentiam redige­ re, ut dein ex divenditis eius bonis maius sibi lucrum comparent. Igitur facultate ista ipsum periculum sortis abunde compensatur. •t. Ius positivum. 1. Canon 1543 istud habet: « In praestatione rei fungibilis non est per se illicitum de lucro legali pacisci, nisi constet ipsum esse immoderatum, aut etiam de lucro maiore, si iustus ac proportionatmtituhis suffragetur ». Lucrum itaque legale praesumitur instum. 2. LcejU viriles. a) Si, ut in C. Helvetico (Obi. 313) negotia mercatoria excipias, hanc mutui rationem conservant, qua mutuum est per se gratui­ tum: fenus non debetur nisi sit stipulatione promissum. — b) Satis diu ipsae leges statuebant fenus maximum, ultra quod fenus valide promitti non poterat. Hodie fere ubique licet partibus de maiore fenore convenire. In Gallia tamen subsistit adhuc theoretice lex 3 sept. 1807, quae vetuit ne privata pactione graviores usurae quam 5 p. c. in re civili. 6 p. c. in re commerciali promitterentur. Lege autem 12 iau. 1886, lex ista est in re com­ merciali abrogata. Demum lege 18 april. 1918, etiam in re civili, lex 1807 suspensa est ad finem usque belli et per spatium saltem quinque annorum a fine belli. 1’leraeque tamen leges ideo statuunt fenus legale, ut definiatur quaenam usurae sine pactione interdum solvi debeant, v. g. a debitore in mora. Excessus autem alia varia ratione coercere cogitant v. g. infirmando actus in quibus quis aliena necessitate, levitate aut simplicitate abusus sit ut nimium lucrum faceret (art. 138 Cod. Germaniae)', aut permittendo ut debitor possit ante diem contractum aes alienum solvere si fenus maius (piam legale promissum sit. Codice Germaniae, art. 217, iam post sex menses mutuo acceptam pecuniam reddere potest, si ultra 6 p. c. postulata fuerint, dummodo sex mensibus antea, creditorem certiorem fecerit. In Italia idem potest post quinque annos, «pii ultra interesse legale (I et 5 p. e.) solvere debeat. Ibi etiam, ad valorem obligationis debet scripto promitti fenus maius legali (1831) — d) Intéresse legale, intra i et 6 p. c. ut plurimum continetur. 1’leruniquein re commerciali, intéressé legale uno p. e. intéressé legale in re civili supe­ rat. Statuitur, v. g. 5 in re civili, 6 in re commerciali. In Brasilicnsi Codice, taxa 6 p. c. sino discrimine ponitur. — c) Aliae leges (v. g. Brasilienst-) permittunt anatocismum, sou usuras usurarum: aliae, plures, vetant Ue, ex­ ceptis rationibus currentibus (Conto corrente) in argentaria, in antecessum promittantur. Sic C. Helveticus, 313. Sed sive singulis annis, sive, ut in C. Austriaco, § 998, post duos vel plures atinos, licet, nova pactione, fe­ nora iam debita in capitale frugiferum convertero. Etiam sanctiones poenales in plurimis regionibus latae sunt contra ni­ mias usuras: v. g. in C. Belgii et Galliae, contra eos qui solent artes istas exercere. [450.] 391 LIBER Π, TRACT, y, SECT. II. TIT. II. CAI’. VI In Anglia, postquam, anno 1854, leges contra usuras ab Eduardo Con­ fessore latae abrogatae Mint, nova lex, mini 1900 (Money lenders Act) recur­ sum aperuerunt ad tribunalia, quae possunt debitores nimiarum nsuraruin onere isto liberare. In Γ. S. A. intéressé legale variat (in 32 .Statibus est 6 p. e.) inter 5 et 8 p. c. In octo Statibus nulla limitatio usuris conventis ponitur, dum in plorisque statuitur fenus maximum quod exigi pactione possit : i. e. 6 p. c. in 12 Statibus; 7 in 2; 8 in 8; 10 in 12; 12 in 7; 15 in 1 Statu. Sanctiones variant : hic fenus tantum, ibi. tantum summa capitalis; ibi. in Arkansaset New-York. capitale et fenus ab exactoribus nimiae usurae amittuntur. 5. Remedia contra mordaces usuras. Alicuius efficaciae sunt leges: maioris vero inores; maxime autem expedit ut quae, in definita societate, sint peccaminosae usurae, aperte doceatur, et simul instituta erigantur, ubi utiles pecuniae modico tenere ob­ tineri queant: hoc modo ipsa occasio et tentatio abutendi proximi necessitate minuuntur. Sic, opera Fratrum Minorum, saec. XV, in Italia orti sunt sic dicti Montes pietatis ad opitulandum paupe­ ribus. Judaeorum exactione oppressis, per pecuniam mutuam dandam contra pignus acceptum. lidem religiosi controversam Montium causam acriter propugnarunt et vicerunt in ('. Late­ ranensi V (1512-1517), ita ut Inter multiplices sollemniter fue­ rint approbati. Hodie fere ubique Montes isti reperiuntur publice administrati. Etsi utiles, immo necessarii dicendi sint, non omnem tamen reprehensionem effugiunt. Pauperes, non semper probi et sobrii, ibi deponunt etiam res sibi vel familiae necessarias quae ipsis ad usum personalem datae erant. Post annum circiter, si pecuniae restitutae non fuerint, res istae sub hasta veneunt, saepe pro pretio inaequali, ita ut mutuatarius maiore quam ante mi­ seria laboret. Praeterea vitium istud commune est omnis philanthropiae «officialis»; eius ministri conducti ad functionem istam exercendam, animo saepe carent quem caritatis officia post niant : et cum obligati sint, nullum gratum affectum in animis pauperum exci­ tant; nec ad varios casus modum suum agendi attemperare noverunt. Longe, pro societate, utiliores sunt·, arcae, maxime privatae originis, quae passim constituuntur ut ad usus fructuosos pecu­ niam modico vel saltem non nimio tenere credant. Missionarii itaque, in regionibus ubi usura vorax saevit, neophytus «le cri­ mine monere non neglegant; et institutis socialibus prudenter erectis malum extenuare et paulatim auferre studeant. Hac etiam ratione propagationem evangelii mirifice iuvare possunt. VAKII CONTRACTI’!*: 395 CENSUS V. Census. 451. — I. Notiones. 1. Dejinitio. Census, in genere est annua pensio, alteri solvenda, quae aliquod bonum immobile, rei aliquod capitale, vel aliquod patrimonium gravat. Is cui pensio solvenda est, seu creditor, est eensualista ; de­ bitor pensionis censuarius vocatur. 2. Distinctio. Distinguitur census perpetuus, census tempora­ rius, qui potissimum est vitalicius. Est redimibilis, >i censuarius, soluta quadam sumina, se onere pensionis solvendae liberare potest; secus est irredimibilis. 3. Constitutio. Obligatio nasci potest titulo oneroso, maxime per contractum, et titulo gratuito, per donationem vel legatum, ut cum testator heredes obligat ad annuam pensionem personae bene meritae solvendam. Non raro, ubi civiliter fieri potest, census ecclesiae vel causae piae legatur. 4. Contractus census est contractus quo censuarius se obligat, sive in perpetuum, sire in definitum tempus, sire per vitam defi­ nitae personae, ad solvendam censualistae annuam pensionem. Si ob rem sibi traditam se obligat, res ista repeti nequit, et sic a con­ tractu mutui, contractus census distinguitur. Olim summa potius solvebatur ut quis ius acquireret percipiendi an­ nuam pensionem e re iam a censnario possessa, vel etiam ex labore fru­ ctuoso quem facere censebatur. Consus iste, qui dicebatur personalm, ut a real i (ex agro) secerneretur, in suspicionem incurrebat palliatae usurae. Ac re vora, modus iste fructuose collocandi pecuniam, si labor personae non orat vero fructuosus et redemptione census restituendum erat capitale, fa­ cile tegebat mutuationem pecuniae sub fenore. Hodie veni, eum generaliter liceat pecuniam sub moderato fenero credere, contractus iste inter privatos obsolevit. Moderni autem Status, praeter aes alienum quod forma etiam privatis solita contrahunt, saepe hac ratione sibi necessarias pecunias comparant, ut venales creent titulos crediti publici ad latorem, qui ementibus ius dent ad annuam pecuniam ex reditibus Status percipiendam. Quando ius istud per se est perpetitum, eum numquam emptor restitutionem pecuniae suae exigere possit, vera census perpetui constitutio habetur, t ensus tamen iste redimibilis est, quatenus Status sibi ius reservat se onere liberandi solvendo summam quae titulo inscribitur eiusque valor nominalis dicitur. (Ponas ti­ tulum 100 lib. pro quibus receptis, Status solvat singulis annis Obliga­ tionem redimet solvendo 100.) Saepe autem ab initio statuit ut intra certum temporis spatium, ut puta 00 annorum, debitum eius exstinguatur. Tunc, qnot|451.) 396 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. VI annis, numero definito sorte designantur tituli quos solutione exstinguet (Rendita ammortizzabile, rentes a mort innabit *). Qui pro constituto hoc censu ti­ tulos emunt re vera mere pecuniam feneratieiam Statui crediderunt, quamvis nomen census conservetur. 452. — II. Census perpetuus et vitalicius. 1. Non omnes leges privatam census perpetui constitutionem admittunt. Sic perpetuitatem ipsa contractus census definitione Cod. Brasiliensis 1124. excludit. Aliae leges, ut Cod. Gallicus et Italicus admittunt censum perpetuum, sed eum faciunt essentialiter redimibilcm a cvnsuario. Sic etiam census fundiarius Cod. Germaniae, art. 1199. Convenire tamen possunt in iure Gallico ut non possit redimi ante decem annos, vel, in iure Italico, ante triginta annos, si res immobilis tradita fuerit, vel sine praevia quadam moni­ tione. 2. Dum rarus est usus alius census, frequentissimus est census vitalicius. Is constituitur ad vitam alicuius personae,quae plerumque sed non necessario est ipse censualista seu creditor. Immo ad vitam plurium personarum constitui potest, ita ut totus debeatur donec ■omnes obierint. Census iste non est redimibilis. Potest constitui tit ulo grat uito vel oneroso ; et tunc est contractus aleatorius, qui iustus erit si. computata probabili spe vitae per (piam debetur, summa pensionum capitale et huius fructus, quot­ annis pro rata decrescentes, adaequet. Practice, indicio peritorum standum erit, nisi ambae partes, consciae suae, ignorantiae, sponte se maiori aleae committere voluerint. Cum constitutio census vitalicii fiat interdum ad spoliandos heredes, bene intellegitur cur Codex Rraeilienni», art. 1 125, nullam declaraverit consti­ tutionem census in gratiam, non tantum personae iam defunctae, quod tnanitestum est, sed etiam personae quae intra triginta dies a celebrato con­ tractu moritur ex morbo quo iam tum laborat. VI. Emptio-vendit io. Contractus emptumis-venditionis antonomastice contractus commuta­ tivus vocari potest, ad quem alii omnes aliqua ratione redigi possint. In contractu isto examinando, theologus moralis a iure positivo quaerit potis­ simum quo modo, quo momento dominium rei venditae transferatur, et quisnam casus fortuitos praestet ; iustitiam autem naturalem interrogat do obligatione emptoris solvendi iustum pretium ; de obligatione venditoris tra­ dendi rem promissam ·, demum de fraudibus quae possunt stricte esso iniu- VARII CONI RACK H : 397 EMPTIO - VENDITIO rioHiie vol hoIi porrectae et commendandae honestati adversari : nullam enim fraudem, sive circa pretium, sive circa rem, laudabilem et commendandam oeac liquet. Λ. — Generalia. 453. — I. Notio. Emptio-venditio est contractus bi-lateralis, consensualis, quo alter se oblipat ad tradendam rem pro definito pretio quo solvendo alter tenetur. Definitio ista notionem exprimit omni legi communem. Completa eat .si, ut in iure Gallico, Italico, ipsum rei dominium solo consensu inter part»·* transferri potest ; si autem, ut pleraque iura recentiora habent, dominium solo consensu non transfertur, addi debet: - quo alter, venditor, ae obligat ad tradendam rem eamque in alterius dominium transferendam ». Cf. art. 133. Cod. Germaniae. II. Elementa. Contractus iste tria necessario continet: con­ sensum, rem, protium. 1. Quia contractos est consensualis, solo consensu perficitur. Praeterea, quando venum datur res propria et corpore determi­ nata, regulariter, in iure Gallico et Italico, dominium ipso con­ sensu transfertur. Quando res est genere tantum definita, vel ius obstat, quo minus sido consensu dominium transferatur, effectus contractus tunc ad reciprocas obligationes reducitur. Iure Gallico, venditio rei alienae est nulla, cum nequeat tunc transferri dominium. Verum partes possunt venditionem aliter concipere, more, ut aiunt, romano, quo casu, mere obligatio suscipitur etliciendi ut res promissa in dominium emptoria perveniat. 2. Item quam debet venditor tempestive tradere tenetur; si mittenda est, sumptus ]>er se emptori imputantur. Emptor pretio solvendo tenetur. III. Evictio. Venditor praeterea evictionem praestare debet, nisi aliter convenerit. Evictio habetur quoties emptor a possessione totius rei ven­ ditae vel eius partis, iuridice turbatur. Venditor ea praestanda obligatur si evictio causam habet vitium iuris quod venditor transferre debebat, nec evictio vitari potuit, v. g. monendo de lite mota venditorem qui medium habebat repellendi actorem. IV. Ordo exsecutionis. Quisnam prior obligationem exsequi debeat, nisi pactione sit definitum, non constat. Si vero una pars non praestat quod debet, altera pars potest vel resilire a con­ tractu vel exigere ut reficiantur damna. [152. 158.] 398 LIBER Π, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAI’. VI λ’. Casus fortuitus. Casum fortuitum praestat iure Gallico et Italico emptor a perfecto contractu: res perit domino. In iure Germanico, pars cuius praestatio impossibilis evasit excu­ satur quidem, sed nihil iam petere potest ab altera parte, nisi haec culpanda fuerit. Si tamen, v. g. pro re quae casu periit, compensatio data fuerit, hanc tradere debebit alteri parti id pe­ tenti et propriam obligationem exsequenti. Ergo de casu fortuito iura positiva consulenda sunt. B. — Obligationes venditoris. 454. — Summa obligationum. De re, rendit or obligationem contrahit manifestandi eius vitia, eam tradendi et praestandi evi­ ctionem. 1. Manifestare debet ex ipso naturae iure: a) defectus substan­ tiales, cum occultos tum quos emptor, ex imperitia sua, perspi­ citur ignorare: error enim de his defectibus contractum irritat. Substantiales sunt defectus qui rem faciunt nocivam vel notabi­ liter inutilem emptori, attenta quoque qualitate principaliter in­ tenta; 6) defectus accidentales de quibus in genere vel in specie interrogatur. Iterum intellegas defectus (pii, per se vel ex em­ ptoris condicione, hunc latent. Effectum talis erroris cf. supra ii. 423. Manifestare non debet vitia accidentalia de quibus non inter­ rogatur. modo ne eadem fraudulenter occultet, neve pretium ni­ mium postulet. In genere interrogatus, defectus parvi momenti (piorum ignoratio nec contractui nec pretio causam dare videtur, silere potest. Nec manifestare debet defectus de quibus prote­ status est se nolle quidpiam spondere; in foro nostro civili ta­ men, protestatio illa nihil operatur quod ad defectus occultos venditori notos. Ex iure positivo reticeri non possunt vitia occulta redhibi­ toria, seu quae utilitatem rei ita deminuunt ut emptor non emisset nisi forte minoris. Quaedam leges catalogum taxativum de his vitiis, quod ad certa animalia, exhibent. 2. Bern tempestive, ut diximus, sed, per se, sumptibus em­ ptoris, emptori tradere debet. Ob omissionem vel moram vendi­ tori imputabilem, emptor damna repetere potest et praeterea, vel exsecutionem pactionis urgere vel rescissionem contractus postulare. VARII CONTRACTUS: 399 EMPTIO - VENDITIO 3. De evictione modo n. 453 egimus. Partee obligationem praestandi evictionem intra certos limites augere, minuere, vel etiam tollere possunt. 455. — Fraudes et mendacia. Merces per se tradendae sunt rente et purae. Ad receptos tamen proborum usus licet se accom­ modare. Iniuria committitur: a) si res adulteratae vitio substan­ tiali infectae sint; 6) si ex contractu specialis obligatio tradendae rei purae suscepta erat : c) si pretium iniquum postuletur. — Sim­ pliciorem tamen honestatem pro viribus commendemus. Consuet a mercatorum mendacia vel periuria de pretio quo ipsi res sibi compararunt, «le propositionibus sibi factis, non existimantur efficaciter damnosa fuisse, eum parva tides iisdem adhibeatur. Magis quam in qualitate, fraus in quantitate et mensura est iniuriae damnanda. Qui autem artibus huinsmodi emptores alliciunt aliis eorun­ dem rerum mercatoribus indirecte nocent. Suntne tamen ipsis iniuriosi ? Quidam istud attirmat. Verum, cum nulla relatio iuridiea inter ipsos et alios mercatores intervenerit, id negandum arbitramur. Ad positivam legem spectat fraudulentas aemula­ tiones (concorrenza sleale, concurrence déloyale') reprimere vel cohi­ bere. v. g. actione collectiva qua mercatores alios emptorum de­ ceptores vel publicae potestati deferre vel de damnis coram indice agere permittantur. Mercator qui rem alii iam addictam alii tradit vel alio no­ mine in tabulas publicas refert, iniustitiam committit. Emptor autem bonae fidei uti potest lege positiva quae non raro ei cui res est tradita vel cuius nomine est inscripta dominium addicit. C. — Obligatio emptoris. 456. —I. Potissima, imino per se unica emptoris obligatio est solvendi pretium iustum quod inter partes convenit. Itaque de difficili iusti pretii argumento agendum est. Quae vero hic definimus complenda sunt per ea quae in contractu locati-conducti addenda erunt. Pretium autem nihil aliud est quam calor rei pecunia ex­ pressus. [454-456.] 100 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. VI Porro distinguere soient pretium legale, vulgare, conventio­ nale, quibus addendum putamus pretium monopolio impositum. De singulis enucleate dicendum videtur. * 1 457. — De pretio legali. Pretium legale dicitur quod ipsa lege est directe taxatum. Directe, inquam, quia indirecte in pretia rerum influere legislator artificiis fiscalibus potest : ut si, impo­ sito portorio, exportationem quarundam rerum intra tales limites contineat, ut in suo territorio abundanter praesto sint. In adiunctis ordinariis, non iam solet legislator directum pre­ tium, vel unicum, vel minimum et maximum statuere; lege autem definiri consuevit quid plures officiales, puta notarios, pro instru­ mentis conficiendis vel scribendis petere possint; vel quo pretio societates quae vias ferreas exercent personas vel merces trans­ vehere debeant. Officiales, societates istis definitionibus stare de­ bent. nisi constet pretium esse iniquum vel ei consuetudine de­ rogatum sit. — Immediatam autem conscientiae obligationem e legalibus mercium taxationibus minus absolute et universaliter colligere possumus. Interroganda enim est communis persuasio de mente legislatoris et de aestimationis aequitate. Ratio vero discriminis inter has taxationes et priores haec est, quod qui mi­ nisterio officialis utuntur vel se aut merces viae ferreae com­ mittunt, tacite pretium legale promittunt nec de alia pactione cogitant; dum in emendis mercibus, privatae pactiones fieri solent. 458. — De opportunitate taxandi lege pretium mercium, in praesenti societate nost ra, disputatur et dubitatur. Satius for­ tasse est ut legislator indirectis mediis utatur urgendi aequa pretia rerum communiter utilium, ut si prudentibus arbitris com­ mittat, post stata intervalla, definitionem aequi alimentorum pretii, et divulgatione sententiae dirigat conscientiam publicam, qua em­ ptores et mercatores ab iniquis vexationibus protegantur. Cum ipsae res necessariae rariores futurae esse videntur, ita ut fames timenda sit, oportet etiam ut legislator impediat ne res istae a paucis divitioribus coemantur. 459. — II. De pretio vulgari. Vulgare pretium multis em­ ptionibus et venditionibus obtineri consuevit. Aestimatione com­ muni regitur. Haec, quodnam sit aequum pretium non tantum VARII CONTRACTUM I EMITIO-VENDITIO 4<»1 declarat, sed etiam causa proxima est valoris rerum, seu aptitu dinis qua, in quadam societate, res cum aliis rebus communiter commutari queant. Ipsa tamen aestimatio non est, saltem ex toto, arbitraria, sed obiectiva utilitate rem comparandi, qualis comma niter percipitur, determinatur. Cognito vulgari pretio, novimus pretium quod, salva iustitia, etiam invito emptori imponi potest; novimus quid emptor, nisi specialia adiuncta ipsum excusent, ex iustitia solvere debeat. Praebet ergo normam iustitiae in contractibus servandam. Contra autem ac pretium legale, quod unicum esse solet (etsi ipsae leges mere minimam et maximam pretii rationem statuere possunt) vulgare pretium dividitur in infimum seu pium, medium seu mo deratum, et summum seu rigorosum. Haec in morali aestimatione sunt, ita ut in alimentis communibus et rebus necessariis, sum­ mum pretium ab intimo minore distantia separetur. Aestimatio autem consideratur loci et temporis ubi lit venditio, ita ut, mu­ tato loco seu mercatu, ipsa pretia crescere vel decrescere possint. Hodie, pro commeatuum facilitate, amplior (piam olim regio pro uno mercatu habenda est. Quonam autem pretio, summo, medio, an infimo res compa­ retur, privata pactione delinitur, in qua, salva saltem iustitia. utraque pars suae utilitati consulere non vetatur. Id tamen observes: etiam intra limites iusti pretii, iniustus fuerit, (pii mediis i ni ustis, ut iniquo pondere, sparsis falsis noti­ tiis, summum iustum sibi compararet. Porro ultronea oblatio rerum quae non sunt ita communes ut fere continuo emantur et vendantur, usus iam factus rei, aestima­ tionem istam mutant. — I n rebus non novis, (piae ex mei alii valore potissimum pretium hauriunt, v. g. in argentea supellectile, manu­ pretium {mano d’opera, façon) vix iam consideratur. Contra, ob rerum penuriam vel insuetam emptorum multitudinern, pretia rerum crescunt. Sed. in communi alimentorum penuria, caritas graviter offendetur ab iis qui, augendo talium rerum pretia, ex aliena miseria lucrum maius quaerere student. Quare commune odium in ipsos incurrit. Immo cum copia est mitioris pretii, possunt ne. salva iustitia. pro rebus quibus omnes opus habent talia pretia po­ stulari (piae easdem plerisque inaccessibiles faciant, id merito du bitari potest. Cf. n. 464. Ac iustitiam procul dubio violant, qui easdem apud se accumulando et abscondendo, falsam creant harum rerum raritatem, et sic ipsam communem aestimationem decipiunt. 26 (457-459.I LIBER II, TRACT. V, SECT. 11, TIT. Π, CAP. VI 102 460. — Justae exceptiones. 1. Viliora pretio sine iniustitia emi possunt: a) res quae emptori minus utiles sunt ita ut vere in gratiam venditoris emat. Verum hic caveas ab oppressione pau­ perum; b) res magna copia coemptae: commodo quod venditori procuratur imminutio pretii compensatur; c) res tradendae tem­ pore «pio minus valebunt; d) res quarum pretium ante diem solvitur. 2. Afaius pretium postulari potest a venditore: «) cui privatio rei sit peculiariter damnosa vel ingrata: de qua causa emptor monendus erit, ne decipiatur; />) qui res minutatim vendit, pro­ pter maiorem laborem, etc. ; c) qui, assentiendo dilatae solutioni, pecuniam indirecte credit. 461. — In iusto autem pretio non veniunt munera famulis lar­ gienda, nisi recepti usus id probent ut domino imputentur; vel impendia quae ob sibi peculiarem causam venditor facere debuit : vel specialis emptoris utilitas. Hic tamen fructuosam a sterili utilitate distinguas. Si ex empta re emptor magnum lucrum reportaturus videtur, potest tunc venditor quasi pro socio admitti velle, et anticipatam (pian­ dam communis lucri solutionem in pretio computare. Et ipse emptor quidpiam gratitudinis titulo sponte offerri1 non prohibetur. Praeterea, propter liberalis oeconomiae errores, iit ut non pauci ex speciali emptoris utilitate lucrari velint, et auctores quidam, sicut Gousset, illud non plane improbent. Quare ut sic fiat, non est suadendum, sed quod factum est tolerari poterit. 462. — Venditio rei quae vilescet. Quam diu aestimatio com­ munis vigeat, res valorem suum servat. Quare, sine iniustitia. secundum talem aestimationem res vendi poterit ab eo (pii mox vilem futuram praevidet vel novit. Magistratus autem qui no verit propter praeparatam legem pretia quaedam notabiliter mu­ tatum iri, si de re secreto tegenda « amicum moneret, iniuste, ait Lehmk. 1. 1328. secretum violaret ». Haec intellegimus dc iniustitia (pialis est omnis transgressio officii munere impositi. Haec erga rem publicani committitur. Verum estne iniustus erga alios privatos cives quibus notitia amico data indirecte nocebit: id multo minus constat. Atque excusari facile a culpa posse vi­ detur (pii monuerit amicum misericordia dignum, cuius ruinam impedire voluerit. VA KI I < UNI HA< I 1 N : -103 Ε.ΜΙ’Ί ΙΟ- V ENlH 1 IO 463. Usus iniqui pretii. Si malis aliorum artibus pretia iniqua procurata sint, laudari nequit qui his scienter frui velit. Quod plerique injustitiae damnant. Aliqui tamen, ut d’Ann. II. 425. 29. benignius respondet. Artes huiusmodi saepe exercentur in « titulis » societatum argentariarum vel industrialiurn. Verum ipiia haec a vulgo ignorantur, qui titulos pretio Bursae emunt et vendunt, aleae se committunt quae usu hodierno non im­ probatur. 464. — Pretium suminum rerum necessariarum. Ipsa pri­ mordialis lex qua privatae possessiones ad bonum commune re­ ferendae sunt demonstrat alimenta et res communiter necessa­ rias. non posse, propter earum raritatem praesentem vel prae­ visam. tali pretio venales prostare, ut venditores immoderata lucra faciant, sed multitudo hominum iis privetur vel ad egesta­ tem redigatur. Sicut salarium quoddam est minimum iustum. sic, pari ratione, est rerum necessariarum pretiupi summum, ipsa iustitia statutum. Verum istud adhuc nimis multis ignoratur, quam ut possimus inde debitum strictae iustitiae et restitutionis impo­ nere iis (pii. nulla fraude vel vi usi. oblatis pretiis a divitioribus, res istas vendiderunt ; immo. nisi lex modum statuat ipsi copiae (pia tales res a singulis possideri possint, coemptiones a divitio­ ribus vel a proxenetis impediri non poterunt, ita ut pretia mo­ derata servari iam parum hominibus modicae condicionis pro­ futurum sit. 465. — III. De pretio conventionali. Deliciente pretio le­ gali et vulgari, restat ut libera pactione statuatur conventionale. Casus erunt: a) si. consciae ignorantiae suae dc vero pretio, ambae partes quasi in aleam ire voluerint; 5) si pretium petatur affectionis, ut cum (piis rem vendere sincere nolit et quasi prae­ mio ad assentiendum adducendus sit; c) si res agitur quae, ne quidem peritorum indicio, communem valorem obtinet, sed in­ certa libidine vel affectione aestimatur, modo etiam tunc intra limites rationabiles sistatur. Quia autem, in rebus voluptariis, vigentes usus verum valorem creant, iit ut res quae antea valore destituebantur, iam communiter aestimentur. Et (pii perfecta illa honestate frui voluerit quae animum omni scrupulo vacuum esse sinet, ignorantia alterius partis uti nolet ut rem multo vi­ liore pretio sibi comparet, vel multo maiore vendat. Saepe bona [160-465.] 404 £ LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II. CAI’. VI lides ementium in his turbanda non erit; recta, tamen principia inculcentur. 466. — IV. De pretio monopolii. 1. Notio et origo. Mono­ polium habetur quando qua run dani rerum venditor unicus est vel iit, et ideo arbitrium pretii gerit. Variae est originis et ra­ tionis. Monopolium naturale oritur ex ingenitis qualitatibus per­ sonae, vel etiam ex detecta qualitate rei possessae, quae qualitas diu latebat. Non raro dotes ingenii et fortuitus casus simul causae fuerunt inventionis. Monopolium artificiale resultat vel e lege quae, sive fisco, sive personae privatae, physicae aut morali, quaedam reservavit; vel ex artibus quibus earundum rerum artifices vel mercatores mercatui, ut aiunt, dominantur, ita ut etiam alios vel perire vel iisdem legibus stare cogant. Cum libera aemulatio concordatis inter earundem rerum e confectores vel venditores magis ac magis supprimatur et vera creentur monopolia ad statuendam, secundum propriam utilita­ tem, quantitatem rerum efliciendam et pretii rationem, re vera ratio pretii vulgaris desinere incipit. Regulae de monopoliis applicandae sunt. Ilae volunt ut pre­ tium statuatur quod, sine monopolio iustum foret; vel ut ex la­ bore honestum, secundum statum et condicionem operantis, lu­ crum percipiatur. Honestum est. quod honestam eflicit sustenta­ tionem, addita summa pro moderato profectu vel progressu. Etenim moderatum quidem sed non immensum lucrum labori humano regulariter offertur. Quare lucra immensa per se suspecta eunt iniustitiae nisi positivo explicari queant sive «) venditione in alia regione ubi propter cambii inaequalitatem vel aliam causam multo carius veneunt; sive h) qua­ dam inventione qua quis longo minore pretio conficere potest res quam com­ muniter conficiuntur; sive c) speciali arte et industria qua. v. g. propter accumulato coemptas merces, multis sumptibus parcitur. Dum ante aliquot annos confectores et niercotorcs certabant de rebus viliore pretio cedendis, non raro merces infra iustum solvebatur operariis; nunc nutem emptorum qui res ad usum personalem conquirunt iura fre­ quentor violantur. 467. — Potissimae iniustitiae hodie consist tint in variis abusibus monopolii cuius per symlaeatus occasio datur. Etenim: a) mercatores qui res emunt ut eas divendant pretium exigunt VARII CONTRAC TI S : emftjo-venihtio 405 sine ulla proportione cum labore et expensis; b) incrementum salariorum allegatur ut multo magis augeantur pretia. Si v. g. mercedes 5 p. c. augentur, pretia crescunt 10 p. c. Nullus tamen accessit titulus lucri pro domino negotii; c) studiosis venditio­ nibus et coemptionibus aestimatio communis in Bursis vitiatur, et obtinetur ut « actiones » seu « obligationes » societatum supra vel infra verum valorem aestimentur; 4) negotiatores qui lucra­ tivae negotiationi operam dant pretia rerum, quam maxime pos­ sunt, augent, dum pretii quod ipsi solverunt et speratae vendi­ tionis rationem habere deberent. In rebus (piarum facilis, immo certa est, venditio emptoribus qui brevi vel statim pretium sol­ vent. lucrum non videtur 10 vel 12 p. c. superare posse. Legale enim fenus negotiatorium 6 p. c. superan * non solet. Fenus autem istud nobis revelat oommunem aestimationem fructus ex negotiatio­ nibus sperandi, dempto tamen valore operae personalis et periculi a susci­ piente negotium assumpti. Quare, in negotiatione non periculosa, t vel 6 p. c. tribuimus labori (piando honestum negotiatoris lucrum 10 vel 12 p. e. aesti­ mavimus. \ />. — DE QÜIBUSDAM VENDITIONIBUS SPECIALITER. 468.— I. Facultatem redimendi rem venditam venditor sibi reservare potest. Verum, cum facultas ista (pacte de réméré) rem ponat in incerto statu: quod commercia impedit, non potest ni­ mis diuturna esse. Quare Cod. Gallicum et Italica)· reservat ionem talis factae ad solos quinque annos (Cod. Ital. art. 1516; Gall. 1660); Cod. HraeilicMi·· ad tres annos i,11 Il­ li 13); Juelriacux pro solis rebus immobilibus et per vitam venditoris (1070); Germanicum ad tres annos pro rebus mobilibus, ad triginta pro immobilibus (503): Hiapaiiieun (1508) ad decem annos; ,V< t chtiiilieu» ad quinque annos (1556) permittunt. Cod. Lueilaiius pactum non admittit (1587). 469. — 11. R.es ad gustum venditae, (him res venduntur (piae, ut vinum, oleum, gustari consueverunt, venditio, in plu ribus legibus, nisi res gustata et probata fuerit, non perfecta een. setur. Huic tamen facultati emptor renuntiare potest ; quod fe­ cisse plerum pie censetur (pii mercatori mandaverit ut rem ad ipsum mittat, ('clerum hodie potius exemplar mittitur; quod si probatum sit. iam suiliciet ut res tradita eum exemplari con­ !.. *cordi — Cf. Coi. Ii rasiliensein, 11 111 118; Gallicum, 1587 ; (1er(406-169.) 406 UBER II, TRACT. V, SECT. II. TIT. II. CAI*. VI manicum, 495-496; Hispanicum, 1453; Neerlandicitm, 1499. Prae­ sumptio ista non legitur in Cod. J ustriaco et Helvetico, sed expressa pactio fieri potest. 470. — III. Auctio seu venditio sub hasta est species vendi­ tionis qua bona voci praeconis subiciuntur et ultimo vel primo licitanti addicuntur : ultimo, si pretia usque maiora proponuntur; primo licitanti, si praeco, farta aestimatione summi pretii, succes­ sive pretia minora proponant donec unus assentiatur. Ilastatio vo­ luntaria vel coacta esse potest. Per se speciem praefert cuiusdam aleae seu concursus ho­ neste instituendi: tunc iustam esse censetur pretium quod ho­ nestis artibus procuretur. Verum recepti hodie mores non unius regionis contractum illum satis adulterarunt, ita ut artes, minus in se probandae, ad­ mittantur,sed. cum ex utraque parte frequententur,iustitiaeaequa­ litas istarum artium compensatione restituitur. Iure quo utimur, in auctionibus voluntarii , * vitia redhibitoria prae­ stantur, et rescissio ob laesionem conceditur : venditori, antequam res ad­ dicta fuerit, rem sibi retinere fas est, si pretium displicuerit ; praemium promitti consuevit licitatoribus; et fas est licitari sino animo emendi, dum­ modo periculum rem acquirendi vere sustineas et pretium solvere possis et volis. — Nemo eum damnat qui alium mere rogat ne socum concurrat in aliqua licitatione. Pactio vero de illa re a pluribus non permittitur nisi inter personas coniunctas. Sed cur laedas iustitiam stipulando quod honesto rogare possis non apparet. Qui autem omnes emptores sic arcuerit, sibi creat monopolium, de quo dicendum est ut supra. Immo, quando venditori inte­ grum est rem suam servare, pactio huiusmodi ne caritatem quidem per se offendit. Rursus tamen, quia auctiones emptoribus magis prodesse solent, et ad contrarias industrias compensandas, tolerari posse videtur ut a venditore ficti licitatore * mittantur (ad stimulandos veros) et vitia occultentur. Sic AertnyS, III, 190. — Itaque iniustac arte * hac fere commemorandae sunt: a) rem addictam non tradere, aut aliam minus bonam, in locum rei expositae sufficere; b) fraude vel violentia alios a licitatione avertere, vel pretitun oblatum non solvere, vel ficte licitari cum periculum rem acquirendi subire nequeas aut nolis: r) ex parte otlicialis qui auctionem dirigit, id de industria etlicere ut amici rem viliore pretio emant. 471. — IV. Venditio per proxenetas. Proxeneta ille est; qui pro alio rei emendae vel vendendae curam suscipit. Qui tale munus habitualiter gerunt leges et usus proborum observent. Sic argentarii, eampsores, quibus interdum nulla me- varii contractus: emptio-venditio 107 lior regula suppeditari potest nisi ut fraudibus abstineant, sui clientis utilitatem promoveant, et moderata mercede contenti sint. Qui viliore pretio emerit vel carius quam mandans iam permiserat huius rem vendiderit, per se egit pro mandante, cui proin lucrum istud codero debet. Excipe si lucrum speciali industriae suae tribuendum sit ; si benefica intentio mandanti supponi possit ; si exiguum lucrum tacite re­ missum censeatur; si ita ferat usus receptus, vel aliunde tacitus consensus appareat; si adhibita diligentia, nec pretio maiore apud alios reperto, rem serio, ac, proin suo periculo, emat, et dein, occasione data, carius vendat. Quae praxis periculis plena videtur, quamvis apud campsores sit frequens. Si quae vero mercatores intuitu proxenetae de pretio remittunt, is illa sibi retinere potest. Quod iis proxenetis continget quos, ob professionem suam, allicere, mercatorum interest. Cautius respondendum est de deminutione quam mercatores famulis concedere videtur. Proxenetae etiam sunt bibliopolae qui ab auctoribus vel edi­ toribus libros recipiunt ut. sine ullo periculo proprio, eos venales exponant et in catalogo suo nuntient. Foedere inter se facto ac­ cidit ut minimam istam operam suam valde caro promittant, ita ut v. g. dimidiam tantum partem pretii catalogo inscripti pro singulis libris a se venditis reddere debeant. Ita fit ut ad scri­ ptorem, qui plus omnibus laboravit, minima lucri pars redeat, et ipsum libri pretium notabiliter augeatur. Remedium iterum a so­ cietate inter scriptores inita, quae simul diffusionem librorum curet, quaerendum videtur. 472. — Corollaria vel scholia' 1. Qui alteri ignoranti cedat pretio ordinario nomen i. e. creditum privatum (non titulos qui in Bursa aestimantur) cuius debitorem novit non esse solvendo, vitium substantiale occultat, ita ut sit iniustus (Lessus, luet. cap. 21, n. 81). Quid autem si lego positiva, ut v. g. art. 1542, C. Italici, 1694, Gal­ lici, do sola veritate nominis respondero debeat ? Leges huiusmodi intelle­ gimus hac mente factas ut, seclusa pactione, aleam transferant ad emptorem, non autem ut satiaro velint iniustitiam venditoris qui rem nullo pretio di­ gnam pro pretio cesserit. d’Annibale tamen 11, 466 non ausit « contra ius apertissimum alicui hanc sententiam obtrudere ». 2. Inventor legali monopolio frui potest ut maiore pretio quam per se aestimaretur inventionem suam vendat. Insta enim est causa sic inventiones fovendi. Hic tamen quoque valet illud : « Ne quid nimis ». 3. QuandO magna rerum coemptione privatum monopolium inducitur, pretium quidem, salva iustitia (sed non semper salva caritate) augeri po­ terit, non ultra summum tamen quod cum vera rerum copia congruat. 108 LI BEK II, TRACT. V, SECT. I!, TIT. II. CAP. VI I. Jeridc *pactione quibus eiusdem mercis venditores vel artifices pa­ ciscuntur de non vendenda merce vel locanda opera infra certum pretium, possunt esse omnino honestae, ut si hac ratione aequas sibi condiciones pro­ curent. Sed caritati adversaretur conspiratio non vendendi infra summum istum pretium res quibus multi indigent. Nec per se hodie reprehendendi sunt operum publicorum redemptores qui, facta pactione, mutuas suas aestimationes inter se comparant ut rem suscipiendam cedant uni qui partem maioris pretii quod obtinebit aliis tra­ dere debet. Lucrum quidem indo non parum augent, sed, dummodo intra limites rationabiles se contineant, magnitudo et difficultas talium operum hodie huiusmodi lucra postulare videntur. (Sic, recens, in Hollandia, ipse magistratus publicus causam istam aestimavit.) 473. — Quaeres de natura et de in viol abi litate sic dictae proprietatis litterariae, industrialis, artisticae, etc. 1. Leges solent actionem civilem concedere auctoribus, in­ ventoribus. etc. saltem si quaedam legum praescripta observave­ rint: contra omnes (pii, sine ipsorum licentia, opus eadem vel alia lingua typis vulgaverint, machinam imitati sint et venalem fecerint, musicalem operam repraesentaverint, etc. Privilegium istud non est tamen perpetuum sed permanet v. g. per vitam auctoris et quinquaginta annos post auctoris mortem. Pactis vero internationalibus protegi consuevit, ita ut etiam in aliis gentibus auctor diffusionem libri sui, machinae suae etc. impedire possit. 2. Quia in eo consistit ut auctori opus suum divulgandum reservet, sic dicta *proprietas non est re vera nisi quodpiam mo­ nopolium. Quia autem sine lege positiva reservati o ista prorsus frustanea foret, et per se impeditur ipsis conatibus quos auctores faciunt ut opera sua innotescant et in multorum manibus sint; existi­ mamus ius suum, ceterum diu ignoratum, non esse naturale sed in ipsa lege fontem suum habere. Quamquam valde aequitati consentaneum est ut etiam pecuniaria mercede opera auctoris vel inventoris retribuatur. 3. Quocirca, ultra ipsam legem positivam, nullum iustitiae oflicium vetat emptorem libri vel machinae, quin quemlibet ho­ nestum rei acquisitae usum faciat. Satis communis opinio leges de huiusmodi proprietate ut im­ mediate ligantes conscientiam perhibet. Nulla tamen certa ratio a nobis perspicitur cur de istis legibus severius (piam de aliis pronuntiemus, et maiorem obligationem inde colligamus (piam EMPTIO-VENJHTIO. I’ROJ’KIETAH LITTERARIA, ETC. 409 permittendi ut auctores et inventores iure suo utantur. Confli niamur facili ellicacia huiusmodi protectionis legalis in foro ex terno; confirmamur crescente in dies extensione huiusmodi pro­ prietatis, ita ut re vera arbitrarias et multis incommodas prohi­ bitiones creet. Ipsa illa studia usque maioris emolumenti pecuniosi perci­ piendi ex rebus (piae bene merent ibus nobilius praemium honoris et gloriae conferunt, num adeo laudanda et commendanda sunt Verum ex ipsa lege naturae opus pulchre scriptum vel utile inventum auctori tribuit inviolabilem famam, quae iniusto laede­ retur ab iis (pii ementito nomine opus ederent vel inventum di­ vulgarent. 474. — Statuta legis canonicae. 1. Vi c. 1530, ad alienandae res ecclesiasticae immobiles aut mobiles quae servando »ervari possunt, requi­ ritur: aestimatio rei a probis peritis scripto facta: et, vi c. 1531. $ 1. res alienari minoro pretio non debet quam quod in aestimatione indicatur: — 2. insta causa, i. e. urgens necessitas vel evidens utilitas i.celesiae, vel pietas: — 3. licentia legitimi Superioris, sine qua alienatio invalida est. Et cum agitur de rebus pretiosis vel de rebus quae valorem 30.000 libel­ larum vel francorum excedunt, legitimus Superior est Sedes * . Apostolic Praeterea, nisi aliud circumstantiae suadeant, alienatio fiat per publicam licitationem aut saltem nota reddatur ; et res ei concedatur qui. omnibus perpensis, plus obtulerit; pecunia ex alienatione percepta caute, tuto et uti­ liter in commodum Ecclesiae collocetur (c. 1531, § 3). Ad cavendum utilitati ecclesiae, Codex exigit specialem Ordinarii loci licentiam ut immobilia ecclesiae bona vendi aut etiam locari licite possint propriis administratoribus eorumquc coniunctis in primo aut secundo con­ sanguinitatis vel atHnitatis gradu (1510); ad eliminandam simoniam, vetat in venditione aut permutatione rerum sacrarum ne ulla ratio consecrationis vel benedictionis in pretii aestimatione habeatur. — « Administratores possunt titulo» ad latorem quos vocant, commutare in alios titulos magis aut saltem aeque tutos ac frugiferos, exclusa qualibet commercii vel negotiationis specie, ac do consensu Ordinarii, dioecesani Consilii administrationis alio­ rumque quorum intersit » (1539. $2). Cf. do his sanctionibus. Epitomr iuricanonici, II, n. 849-864. 475. Causa praesentis mali. « Emptio et venditio videtur esse introducta pro communi utilitate utriusque. dum scilicet unus indiget re alterius et e converso, sicut patet per Philosophum (Poli-I. L. 1, c. (i a prine.). Quod autem pro communi utilitate inductum est, non debet esse magis in gravamen unius quam [473-475.] LIBEK II. TRACT. V, SECT. U, TIT. 11, CAI·. \l 110 alterius ». Verum hodie immoderata lucri fames ab ista sapivn· tissinia ratione omnino recessit, et, nimis saepe emptio * venditio desinit in duellum in quo alter alterum vincere et opprimere contendit. Ob hanc causam omnia confuse pervertuntur, et ipsae no­ tiones iusti et iniusti in mentibus contrahentium extenuantur, nequidquam protestante sensu communi, qui etiamnuni quadam infamiae nota facilis et nimii lucri captatores insignit. Delinite tamen quempiam restitutione damnare saepe dillicile erit : a) propter rerum obscuritatem vel complexitatem; />) pro­ pter ignorantiam vel errorem communem (pii sinit ut homines conscientiae suae permittere possimus; c) propter excusationes necessitatis se conformandi modo generali. Plures coguntur synducatui nomen dare et pretio quod rectores statuerint merces vendere. Tunc qui non fuerint pretii objective iniqui auctores ab iniustitia excusari posse videntur. Hi ergo potius ad largas eleemosynas faciendas excitandi erunt. Conscii autem auctores iniqui pretii tam graves, tam multis damnosas iniustitias com­ mittunt. ut quantitas restituenda proprias facultates excedere videatur. Restat tunc ut. servatis quae statui modeste servando necessaria sint, reliqua omnia pauperibus vel piis operibus tribuant. Parum etiam ellicaees erunt privatae monitiones, ita ut magis eilicax' remedium quaerendum sit e contrariis emptorum conso­ ciationibus (piae frena cupiditati negotiatorum iniciant. \ II. !>e Permutatione et ('ambio. J. 476. De Permutatione. Permutatio est confractus consensualis, bi lateralis, i/uo alter alteri rem pro re rei in dominium transfert rei transfe­ rendam in dominium promittit. Prout ius admittit translationem dominii persolum consen­ sum, vel praeterea exigit traditionem aut inscriptionem in ta­ bulis, contractus transferet vel non transferet dominium. Iterque paciscens evictionem alteri praestare debet. Iure ecclesiastico, speciales cantiones statuuntur de permu­ tatione beneficiorum. Nulla valide fieri potest sine episcopi vel ipiasi-episeopi, vel Vicarii generalis instructi mandato speciali consensu. Cf. e. 1487. 1488 et Epitome, II. 810. V \ltll C<»\THACTI'S : />. I'l.KMf 1 \Γ1(> D I·'. < M ΓΛ.ΜΗΠ'Μ III \ M BI < ·. 477. — Cambium est contract ns quo campsor, ralenti cam psario pecunias permutat cum lucro aliquo praeter sortem. De sola pecuniae mutatione dicitur; et distinguitur manuale. seu minutum, cum pecunia praesens altera praesenti commuta­ tur; locale seu traieoticium, quando pecunia, uno loco accepta, alio loco restituenda est. Quod cum plerumque liat perscriptum mandatum, dicitur cambium per litteras (campsorias). Est denique temporale, (pio pecunia praesens datur pro pecunia post certum tempus in eodem vel alio loco solvenda. Erequens est usus iste in argentariis (piae, retento fenere, negotiatoribus debitas pe cunias ipsis in antecessum solvunt (sconto). Quia cambium, praesertim temporale, palliatae fenerationi locum dabat, solebant theologi varias de variis cambiis quae­ stiones sub respectu usurarum movere, (piae nunc penitus ob­ soleverunt. Verum hodie, post bellum, instabilis cambiorum ratio inter varias gentes alios immensis lucris ditavit, dum alii inde magna detrimenta fortunarum passi sunt. Iniustitia notandi sunt de­ ceptores (pii fraudibus cambia vitiant. 478. — Corollaria vel scholia. I. Qui pecuniam accepit ad alienum debitum solvendum, peeiiniain islam in aliam leyalem permutat' per m poti a. dummodo non tantum suo lucro, sed etiam suo periculo id faciat. Quid, si de stipendii» missarum agatur? Ilie varii casu- distinguendi vi­ dentur. a) Titius mandatum accepit ut e Gallia in Italiam ferret stipendis missarum, sibi in francos soluta. Postquam in Italiam advenit, cum statim posset summam qualem acceperat tradere celebrantibus, sic potest eam in monetam italicam convertere et pecunias italiens sic obtentas solvere pro missis. Sie obtentas, inquam, ne proin eum luero ex mutatione percepto. Pari ratione possit ipso quasi agere eampsorem pro istis pecuniis, sperando post aliquod tempus maius lucrum. Sed non possit, hae facta formali vol vir­ tual) conversione, si ape sua doiectus sit eandem pro irrita habere : suo pe­ riculo egit, ac proin tot dare libellas debet quot, die huiusmodi conver­ sionis. obtinuerit vel obtinuisset. />) Titius, suscepto onere celebrandi missas, eum videret pecuniam Gallicam infra Italicam haerere, timens maius da­ mnum, eam in Italicam convertit. Vorum, cum mutatae sint vices, quaerit utrum nocue possit missas istas aliis celebrandas committere tradendo pe­ cunias Italicas? Hesp. Pecuniam Gallicam tamquam suaai convertit: suo egit periculo. Hebet igitur tradere vel pecuniam Gallicam v el pecuniam Ita- •I 12 LIBER II, TRACT. V. SECT. II. TIT. 11. CAP. VI licam, se. — De Locatione rerum. 480. - 1. Notio. Locatio rei, sive immobilis sive mobilis, dici potest venditio utilitatis; cui regulae venditionis rerum aptan­ tur, si quasdam iuris positivi sanctiones excipias. VARII CONTRACTUS: LOCATIO-ÜONOCCTiO RERUM <113 II. Mutuae obligationes. Locator edicere debet ut conductor re locata, toto conductionis tempore, in bono statu, cum utilitate et commodis quae habebat dum pactio facta est. pacifice uti pos­ sit. Evictionem et vitia, saltem occulta, praestat. Minores repa­ rationes conductori, maiores locatori incumbere solent. Conductor more boni patris familias re locata uti debet et in eum usum in (piem fuit destinata. Praestat rei custodiam. Suo tempore pretium solvere et pactis stare debet. Interitu rei. saltem si tota perierit, non autem, per se. morte partium contractus dis­ solvitur. Verum quid iura positiva statuant observandum est. II. De contractu isto varia theologo morali utiliter atten duntur. 1. Locatio rei. quamvis, in iure Italico et Gallico, nullum ius in re conferat, nihilominus, legis *dispositioni , conductori tribuit ius utendi independent a persona in cuius dominium res venerit. I. e. successores, etiam qui titulo particulari partibus succedunt, pactionem antea factam exsequi debent. 2. De tempore ad quod res locatur haec notentur. Tam iure canonico (piam non uno iure civili, locatio ultra novennium sim plicem administrationem excedit (cf. can. 1541. §2. 3°: art. 1572 ('od. Italici'). — Leges non raro tempus maximum statuunt nitra (piod vel quaedam res vel servitia personalia promitti nequeant. Sic, iure Italico, pacta de colendis campis incultis ad centum annos fieri permittuntur ; res \ ero immobiles per se in tempus maius triginta annis locari non possunt. Domus tamen ad vitam conductoris et duos praeterea annos locari possunt. — Locatio autem ad novem annos non raro ita tit ut tertio et sexto anno integrum partibus fiat a contractu resilire, modo in tentio tempestivo intimata fuerit. .Secus, adveniente die, contractus re ipsa continuat. — Si nulla dios statuta sit, natura rerum et consuetudines ob­ servandae erunt ut notum fiat ad quem terminum locatio protrahatur. Sti­ pulatio tacitae renovationis contractus, si voluntas contraria non fuerit, quodam tempore ante diem ad quem manifestata, omnino admittitur. Immo. si conductor non fuerit de relinquenda re monitus, usumque pacifice con­ tinuat, tacita censebitur facta nova conductio, iisdem, quibus ante, legibus, non tamen per se ad idem tempus, sed potius quasi sine die. Sic in iure Italico art. 1592. 1593, statuitur. lura positiva interroganda sunt do facultate quam habeat locator rem conductam altori locandi; et de tributis quae ab utraque parte ferenda sint. 3. Non potest colonus vel inquilinus, pro libitu, consuetam rei immobilis destinationem mutare : ut si praedium in agrum vel (479. ISO.] -11 J LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAI’. VI tabernam in domum privatam convertere velit. Sed utriusque partis consensus est necessarius. 4. Si ipse comi netor, assent iente domino negotium inceperit, et sic paulatim procuraverit ut emptores certarum rerum illuc se conferrent, inclinant hodiernae leges ut cum, adventante die digrediatur, ius obtineat cuiusdam compensationis, pro va lore qui industria sua rei conductae accreverit. Ius istud dicitur agnitio proprietatis commercialis, quam cum sic dicta proprietate litte­ raria, artistica, comparamus. 5. < ’um saepius iam eveniat nt plures inquilini, varias par­ tes eiusdem domus habitent, Iit ut praesumptione interdum satis arbitraria, lex definiat obligationem praestandi casum incendii inquilinis communem. Sic in iure Italico et Gallico, (Cf. Cod. Ita­ lici art. 1589. 1590; Gallici 1733. 1734 ut 5 ian. 1883 correctus est.) Si domus assecurata fuerit, qui rem assecuravit et dominum fecit indemnem, succedit in eius iura contra eos qui damno cau­ sam dederint. 6. Plures leges solent domino rei immobilis concedere pignus legale in mobilia quae inquilinus in rem conductam intulerit. Ita lit ut venditor mercium non possit, sine assensu domini, recu­ perare merces quas tabernario vendendas commiserat. 7. Cum locatio agri aliquid aleae contineat, nulla propter in­ suetam sterilitatem, ex stricta iustitia, remissio pretii conductori deberetur; aliquam tamen ex aequitate concedere leges solent. Cfr. art. 1769. 1770 Cod. Gallici. Frequens est in Italia usus locandi fundos rusticos ea lege nt fructus inter locatorem et conductorem dividantur (mczzadria, manneria, colonia). De qua pactione cf. Cod. art. 1647-1661. Speciales quoque pactiones solent fieri <1. Italicus, 1643; trailicus. 1793; Lrasiliensis, 1246; Lusitanus, 1401; Hispanicus, 1593, expresse statuunt propter incrementa rerum et salariorum vel etiam prae­ textu mutationum, de quibus non fuerit facta scripta pactio, nul­ lum pretii supplementum conductori solvendum esse. Helveticus tamen Codex Obi. 373 admittit ut propter non praevisa adiuncta index aequam compensationem statuat vel rescissionem contra­ ctus permittat. Si autem erronea computatio facta fuerit, ita ut nullus pro pretio convento rem perficere potuisset, et res valorem suffieien[481.] 116 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. VI tern habeat pro domino cui opus conficitur, pretium conventum videtur ita augeri debere ut conductor saltem infimum iustuin percipiat. Non nulli tamen isti aequae solutioni aleatoriam con­ tractus naturam opponunt, quo strictum ius compensationis ex­ cludi videatur. Potius distinxerim inter errorem materialem qui circa prae­ sentia elementa versetur, ut puta de mensura aedificii, de prae­ senti rerum pretio, et errorem praevisionis de elementis futuris. Priora, non vero posteriora, videntur aleae esse extrinseca. III. Specialia notanda. 1. Plures Codices morte conductoris contra­ ctum dissolvunt, ita ut locator tantum pro rata solvero debeat quod ipsi in­ coepto opere utile sit. Sic Cod. Italiens, 1642; Gallicus, 1795. 1796; Luti­ tantis, 1403; Helveticus, 379; Ncerlandicus, 1648; dum melius, nostra sen­ tentia, Cod. Aiistriaeus, 1162; Hispanicus, 1595, id statuunt tantum quando peritia personalis requirebatur. 2. Non paucae leges permittunt ut locator operi renuntiet, dummodo impensas retundat et solvat conductori quantum intersit (proin etiam lu­ crum cessans). Cf. Cod. Italicum, 1641; Gallicum, 1794 ; Brasiliensem, 1247; Hispanicum, 1591; Neerlandicuni, 1647; Lusitanum, 1102. De modo compu­ tandi quod intersit, cf. Brasiliensem Cod. art. c. et Germanicum, 649. 3. Redemptores aedificii secundum plures leges, debent securitatem qua­ litatis per plures annos praestare: per decem, ex Cod. Italico, 1611; liai, liro, 1792; Neerlandico, 1615; Hispanico, 1591; per quinque annos, ex CodBrasiliensi, 1245; Lusitano, 1399. 4. Ab aliquot annis utiliter statutum est, ut in operum redemptionibus stipulatio congruae mercedis infimae operariis solvendae statueretur. — Do pactionibus inter operum redemptores cf. supra, n. 472, 4. 5. In ipsis magnis officinis, et in exercendis venis carbonariis, fit ut partiales quaedam locationes operis operariis offerantur. 6. Hic per se etiam de advocatis, medicis et aliis qui utilem operam promittere solent dicendum foret. Codex A u,str i acus eos in § 1163 commemorat; in § autem 1164-1171, iu ridicas auctoris et editoris relationes definit. De advocatis et medicis commodius in capite de muneribus agetur. />. — De Locatione operarum. 482.— Generalis conspectus argumenti. Civilis Codex Gal­ liae, locationi operarum duos solos articulos deputabat: altero, 1780,principium libertatis sanciebat: « Solum ad tempus vel pro negotio definito, operae promitti possunt», dum minime prohi­ VARII CONTRACTUS: LOCATIO OPERARUM bebat quin conductor seu erus se obligaret ad operarium vel fa­ mulum per totam vitam servandum. Altero articulo. 1781, fidem adhibendam dicebat eri seu domini assertioni de mercedis quan­ titate, de solutione mercedis anni superioris, et de partialibus solutionibus anni currentis. — Posterior iste articulus deinceps in Gallia et alibi suppressus est, ita ut totum istud negotium uno articulo in Cod. Italico, 1628; in Gallico, 1780; quattuor vero articulis in Codice 11 ispanico (1583-1587) et Argentin» (1623-1626) contineretur. Mox autem Legislator diligentius de operis locandisconducendis statuere debuit. Plures leges, sociales ut aiunt, ad Codices accesserunt; vel, sic in Holla/ndia lege 13 iul. 1907. novae sanctiones in ipsum Codicem insertae sunt, ita ut non minus quam 77 ampli articuli cum nova sectione Codici additi sint. In Codice Germaniae locationi operarum (Diensi rertrag) art. 611-630. deputatur proprius titulus quem excipit titulus Werkrertrag (631-651) qui de promisso opere seu de locatione operis agit. Helveticus Codex obi. ipse distinguit Dienstvcrlrag (319-362). Werkverlrag (363-379) et Verlagsvertrag (380-393) de editione librorum. Brasiliensis Codex, sub generali titulo de locatione, distinguit lo­ cationem rerum (1188-1215); locationem operarum. 1216-1236; lo­ cationem operis (1237-1247), quam susceptionem operis vocat. Capitibus autem separatis agit de editione operum scientificorum, litterariorum, etc. (c. 9, art. 1346-1358); et de seeniea exhi­ bitione (c. 10. art. 1359-1362). Mexicanus vero distinguit praesta­ tionem servitiorum professionalium quam art. 2406-2415 et dispo­ sitionibus de mandato regit, et contractum de operis vel de opere. Operas distinguit domesticas (2434-2457), diurnas (24582468): ab opere faciendo in genere (2469-2509), separat vecturas (2510-2531). institutionem teclinicam (2532-2539) et hospitium (25 io 2544). De quibus legibus haec observanda sunt. Dum Codices non nulli commune nomen locationis-conductionis conservant, alii, melius, isto nomine abstinent, cum diversi contractus de operibus fieri possint. Alii Codices magis confuse de omni genere operum et operarum agunt, dum alii, melius, varia genera accuratius di­ stinguunt. Cum iure Romano alii, v. g. M exicanus Codex, otlieia nobilioris rationis specialibus normis subdunt, alii. v. g. Codex Germanicus et magis explicite Brasiliensis omnia communiter considerant. 27 [482.1 418 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. VI 483 — Varia ratio contrahendi de operibus. Variis modis una pars operam suam, retributionem operae altera libere pro­ mittere potest. Etenim : 1. Fieri potest pactio sui generis, magis familiaris seu persona­ lis, qua persona modo generali operas condicioni et capacitati suae consentaneas promittit, quatenus in familiam adsciscitur alterius qui priori necessaria et convenientia personae et familiae directe providet. Pecunia, si suppletur, talis esse censetur quae permittat ut nunc, attento victu, tecto et rebus suppeditatis; postea vero, supposita sufficienti operositate, persona ista secundum statum suum cum suis vitam agere possit. Γη tali casu, qui operas prae­ stat se sub alterius ductu ponit, alter autem seu erus necessi­ tatibus famuli prout sunt in concreto prospicit. Proin pro varia valetudine, numero filiorum, si agitur de personis nuptis, ista provida sollicitudo variabit. Vi huiusinodi contractus, personae omnis cultus socialis apud reges et principes hospitabantur, et simile relationum genus adhuc non est infrequens inter famulos domesticos et caput familias. 2. Potest, sine stricta commutatione, promitti stipendium con­ gruent is sustentationis, quod ad communes necessitates illius qui ope­ ras promittit exigatur. Quae necessitates variant pro loco quem, ex genere operarum, pollicitator in societate obtinet. Id potissimum usu venit cum utilitas praestita oeconomicum ordinem transcendit. 3. Potest inter operarios et magistros operarum quaedam so­ cietas iniri sive completa *sivi incompleta ; sive manifesta, sive in ipsa mercede latens, Completa est societas, quando omnia hiera pro rata contributionis, inter operarios et magistros dividuntur; incompleta est. si operarii mere ad quandam lucri communionem, arbitrarie statutam, admittuntur. Manifesta est. ubi quid quisque recepturus sit ex considerato negotii eventu definiatur, praesertim si ab ipsis operariis quidpiain supplendum sit cum res secus acciderint. Salario autem societas obtegitur, si merces quidem sta­ bilis operariis promittitur sed quae in antecessum ex adiunctis ipsius negotii cui operam dant prudenter aestimetur. Tunc ope­ rario socio duplex securitas praestatur: solutione summae sta­ tutae eripitur periculo amittendi quasi sortem suam (capitalelavoro'), et pro lucro incerto, minus sed certum percipit. Ambo vero haec in salario iam definito computata sunt. Demum, ratione contrahentium, iam distinguere oportet con­ tractus singulares et contractus collectivos. qui inter magistros \ Λ IU I COMHAI IIS LOI ATIO OPEKAKI Μ 11 !» operarum et collegium opificum deliberantur et conveniunt, ita ut immediata obligatio in personam moralem cadat. In praesenti, de sola locatione-conductione agimus ; et cum antea de aliis mutuis operariorum et magistrorum officiis et de ipsis operistitiis egerimus (cf. n. 329-334). satis nobis erit normas iustae mercedis paucis adumbrare. & 1 , I I I 484. — De iusto pretio locatarum operarum. 1. Xotio con­ tractus. Hac pactione, operarius operas suas locat ait ri (pii eas stricte conducit: quod antiquissimi usus comprobarunt, et proin dignitati humanae non adversari demonstratur. Quamquam con­ tractus cuiuspiam societatis eidem dignitati magis consulit, cum tiat inter personas quae, etiam post contractum, agunt ut aequales. 2. Mercedis aestimatio, a) Istud in primis tenendum est. Ju­ stitia commutat i va hoc vult et simul nihil plus exigit (piam ut valor laboris pretio compensetur. Qui valor, cum non variet pro persona laborante, aequali compensatione dignus est. sive de viro caelibe sive de patre familias agatur. — />) Verum divina Provi­ dentia hunc labori valorem minimum intrinsecum tribuit quo tini cui per se destinatur plerumque sufficiat. Qui finis est ut homo validus et communi peritia praeditus possit, secundum condicio­ nem suam, decenter vivere et suo tempore familiam fundare. Quare ille valor per se ab operarum conductore compensandus est. Atque ex ratione allata, debitum iustitiae commutativae demonstratur. Quidam tamen solam iustitiae legalis obligationem appelhint. Verum hi confusa istius iustitiae notione laborant. Cum enim iustitia legalis actus urgeat virtutis specialis, haec in casu. esse non poterit nisi iustitia commutativa. quod asserimus, vel caritas, quod nimis parum esse satis constat. Ipse autem ralor intrinsecus habet ne causam suam proa imam in necessitatibus patris familias? Sunt qui hoc modo ratioci­ nantur. Sed nonne istae necessitates commutationi (piae Iit inter laborem et pretium manifesto extrinsecae demonstrantur ? Nonne tunc, pro debito obiectivae rationis succedet logice debitum subieetivae aestimationis, quod pro numero filiorum et aliis adiunctis variabit? Nonne tunc magistri operarum intererit ut potius eaelibes aut operarios sine prole conducat Î Haec omnia autem vitantur, si mere in communi operario­ rum condicione indicium videris veri valoris laboris humani. Sci[483. 4S4.1 420 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. VI licet sicut, per se sufficiente ad alendos infantes copia lactis ubera matris implevit, Providentia divina eam dedit labori humano fer­ tilitatem, ut operarius viribus suis bene utens, sibi suisque in adiunctis normalibus providere posset. Hanc ingenitam fertili­ tatem operarius cedit dum operas locat. Hanc ipsi compensare debet magister officinae, solvendo salarium quod, computata fru­ ctuosa opera uxoris et filiorum grandiusculorum et ante seposita parsimonia, operario et familiae ordinariae ad honestam susten­ tationem qptis esset. Ordinariam autem familiam, non eam vocamus quam artes neo-malthusianae ad unam vel alteram prolem reduxerint, sed ea est ordinaria familia quam ex observatis legibus matrimonii opifex, in definita regione, plerumque alendam haberet. Unius­ modi familiae alendae, sive adsit sive non, salarium impar esse in adiunctis normalibus non potest. c) Itaque salarium iustum quo, in adiunctis normalibus, operae ex iustitia compensandae sunt componitur salario fami­ liari absoluto et praeterea quantitate quae secundum communem aestimationem addenda est. attenta generali rerum prosperitate. 485. — Quaeres quid putandum sit de supplementariis pe cuniis quae patribus familias promittuntur. Quonam titulo sol­ vendae sunt? 1. Provisio ista hodie sociali utilitate, immo sociali necessitate, summopere commendanda est. Ipsa autem utilitas vel ne­ cessitas socialis fontem non adeo nobilem et felicem habet. Co­ haeret enim cum generali et usque crescente propensione impu­ tandi Statui vel collectivae sollicitudini onera quae antea singuli libenter ac non sine aliqua gloria assumebant, et exigendi mercedem pecuniariam pro omni praestito beneficio. Fructus est quoque, saltem indirecte, propagationis neo-malthusianae. Haec enim multiplicavit operarios caelibes vel sine prole. Et cum ex egoisticis studiis delectationum materialium manaret, operarii, nobiliore sollicitudine liberati, lautius vivere coeperunt et gene­ ralem efficere modum vivendi quem patres familias imitari non possent. Hinc patres familias despectui et irrisioni haberi coepti sunt. Hinc ipsae artes neo-malthusianae adauctae sunt. Hinc fe­ cunditas. quae ipsis litteris sacris celebratur, non iam ut bene­ dictio et causa nobilis laetitiae sed ut ingrati oneris impositio magis magisque aestimata est. Gravibus istis malis socialibus VARII CONTRACTUS: locatio operarum i > f 121 arcae constitutae ad subsidia familiaria tribuenda, ex parte me­ deri cogitant: quod sane maxime, laudandum est. 2. Quod ad titulum quo solvuntur, Legislator quidem, propter bonum publicum, statuere potest ut ex summa salariorum reservetur sufficiens portio qua familiis magis numerosis congrua alimenta non desiderentur. Tunc maxime id potest quando, nt hodie, caelibatus multorum vel violatio legum matrimonialium, occasio fuerunt cur coeperint opifices non pauci vitam nimis lau­ tam agere, et irridere patres familias quibus luxus iste non est pervius. Seclusa lege positiva, non potest officinator ex insta mercede aliorum quidpiam subtrahere ut det patribus familias. Sed, cum nullo modo cogatur operarios in societatem lucri admittere, possit ex lucris perceptis alere areas quibus subsidia familiaria repen­ dantur. Itaque, per se seu citra pactionem, institutio subsidiorum fa­ miliarium non iustitiae sed caritatis et interdum aequitatis lege regitur. Fit autem debitum iustitiae commutativae si. quod optan­ dum est, ingreditur pacta quae sive collectiva sive singulari ratione cum operariis conveniunt. +86. — Corollaria et scholia. 1. Qui sine iusta causa famulum vel operarium ante diem statutam dimiserit, tenetur damnis, aestimandis plerumque ex eo utrum necne aeque boni famulatus occasio adfuerit. Quando autem sine cuiuspiam culpa ex­ secutio contractus abrumpitur, res cx aequitate et usibus receptis aesti­ manda est. 2. Iniustus quoque per se est operarius qui ante diem operas praestare omittat. Verum, cum ipsa pactionum obligatio intra rationabiles limites con­ tineatur. nimia exsecutionis difficultate excusatur operarius quando plerique operas ex condicto interrumpunt. Ac fieri potest ut particulares obligationes inter magistrum operarum et operarium susceptae tacitam sibi annexam ferant condicionem : nisi col­ lectiva sive operariorum sive officinatorum demonstratio exsecutionem impediat. 3. Nisi quaedam societatis ratio intervenerit, salaria non ex stricta iustitia sed ex sola aequitate, propter extraordinarium operis lucrum au­ genda sunt. I. Sine iniiutitia, non possis mercedem infra iustam intimam deprimere, eo quod velis viliore rerum pretio de aemulis triumphare, vel eo quod in machinis comparandis, in exstruenda officina, plus aliis impendere debueris; vol quia ex caritate miseros operarios conduxeris, dummodo hi tibi utilem [485. 486.) 422 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAI*. VI operam navent. Verum, iustitiam non offenderis minoris mercedis promis­ sione, si operarii vel famuli, ex caritate assumpti, tibi ex parte saltem su­ perfluam operam praestent ; vel si secus moderatam proprii laboris retribu­ tionem obtinere nequeas: te enim aliis praeferre licebit. Fit quoque ut ope­ rarii qui iam aliunde congruos reditus habent hos, locando operas extra tempus, aliquando augere studeant, ideoquo operas offerant stipendio quod insto minus est. Spontaneam eorum oblationem, vel liberam acceptationem recusare non cogeris. Omnia autem onera specialia, praetor laborem, congruo retributionis augmento compensanda sunt, Mimis quoque salarium rependi potent, si defectus ille aliis condicio­ nibus compensetur: ut· in famulis domesticis contingere saepe solet. 5. Ratio contractus de operis conducendis et locandis, continuis muta­ tionibus ordinis socialis subioitur. Sic iam minus in potestate oilicinatonun positum est ut, etiam adventante die. operarium arbitraria voluntate dimit­ tere possint. 6. Non minus quam ordinis plebei, patribus familias medii ordinis con­ sulendum est. Immo ab aliquot annis eorum condicio peior et molestior facta est quam sors operariorum mechanicorum. IX. De Societate. 487. — L Notiones. Societas (contractus) genitaliter defi­ niri potest contractus quo duo rei plures se obligant ad finem quem­ piam communi opera consectandum. Finis tunc esse potest, oeco­ nomicus vel ordinem oeconomicum transcendens. Verum in iure latino nomen societatis ad conspirationes in quibus finis oeconomicus seu utilitas pecuniaria intervenit reser­ vare consueverunt. Societates (piat finem immediatum habent pie­ tatis, religionis, aut etiam, ut plures volunt, voluptatis (v. g. ad ludos quosdam exercendos) iuridice non sunt societates sed di­ cuntur potius associationes, et pactiones quibus locum dant ad contractus innominatos referuntur. Iuridice, itaque, satis com­ muniter : Societas (contractus) est contractus consensualis synallagmaticus, quo duo vel plures se obligant ad rem vel operam conferen­ dam in communionem usus vel principaliter lucri. In communionem usus, ut si plures coloni conveniant de com­ muni usu equorum vel machinae. In communionem lucri, (piando simul negotium lucrativum exercere proponunt. Tunc singuli quidpiam contribuunt seu in communi ponunt, sive industriam, sive pecuniam, sive aliam rem, VAIUI CONTRACTl’H: SOCIETAS 423 sive creditum, sive ipsum nomen, sub spe lucri quod inter socios partiendum erit. 488. — II. Divisiones. 1. Pro caria comprehensione, distinguitur societas universalis vel particularis, prout (piandam sive rerum sive operarum universalitatem, vel certa tantum negotia complectitur. 2. Pro genere actuum distinguitur mercatoria et civilis. Mercatoria ad actus qui negotiatorii perhibentur, civilis ad alius generis actus principaliter initur et socios inii nite obligat. Mercatoriae proprio Codice mercatorio, vel peculiaribus le­ gibus, civiles Codice civili regi consueverunt. In iure Italico ('t Gallico, societates civiles non sunt personae iuridicae nisi, ubi copia habeatur, formam societatis mercatoriae induerint. 3. Pro varia sponsione seu patrimonii obligatione societates mercatoriae ita constituuntur ut vel omnes socii patrimonium in­ finite et in solidum obligent: societas ista in iure Italico et Gal­ lico vocatur in nome collettico, en nom collectif; vel quidam in­ finite obligantur, dum alii certam tantum vim pecuniae commit­ tunt: haec iure Italico et Gallico vocatur in accomandita, en com­ mandite; infinite obligantur accomandatarii, *commandité (unus vel plures), intra limites tantum contributae pecuniae, aceomandanti, commanditaires ; vel nullus socius infinite obligatur: haec est societas anonyma, Regula enim est iuris Italici et Gallici, ut socii quorum nomina in titulo sociali exprimuntur obligentur in infinitum. Societas anonyma peculiari quadam denominatio­ ne (ut puta Fiat) designatur (cf. Cod. commere. Ital. 76, Gall. 19). In Anglia, practice omnes societates socios non infinite obligant (limited liability); in partnerships tamen General partners infinite. Limited partners pro contributione obligantur. In I . 6’. .1. societates ad quattuor genera ascribuntur: ('or parafions (personae morales quae publica auctoritate creantur), unincorporated associations, (pine non sunt personae iuridicae. partnership, quae similis est nostrae societatis nomine collecti eo agentis, et joint-stock company, quae quodammodo intermedia est inter corporations et partnerships. 4. Pro ratione eum tertiis potest esse manifesta vel occulta. Sub alio respectu, societas distinguitur cooperati ea. quae has notas proprias habet, ut salvo societatis pacto, numerus sociorum ct capitale mutentur (v. g. pro capitali stabili indicatur capitale (187. 488.] 424 LIBER H, I'RACT. V, SECT. Η, TIT. II, CAP. VI minimum), iura autem extraneis cedi nequeant. (Cf. Cod. couunerc. Italicum, art. 219 ss.). Demum qui partem capitalis habet dicitur actio nari us (azionista), qui mere mutuam pecuniam dedit dicitur obligatorius. Quare actiones inter societatis bona (actif, avoir social), obligationes inter debita (passif) computantur. E lege positiva et e pactione colligendum est quaenam iura in administrandis rebus communibus singulis sociis competant, et quinam societatem obligare possint. Quamvis vario nomine utantur, iura positiva satis inter se concordant. Dc notione societatis, qualis in Codicibus civilibus traditur, id observandum occurrit. Dum ibérique Codices, Gallicum (1832) imitantes, intentionem utilita­ tis pretio aestimabilis, ut essentialem ponunt (sic Argentina#, 1648 ; Hispanicus, 1665; Italicus, 1697; Lusitanus, 1210; Mcxicanus, 2219; Necrlandicus, 1655); non nulli Codices recentiores, generaliore ratione, mero aliquem tincni com­ munem nt obiectuni societatis indicant. Sic Codex Germanicus, 705; Helve­ ticus, 530; Brasiliensis, 1363. 489. — Regula iustitiae est aequalitas, hic definienda (se­ clusa donandi intentione) ex geometrica proportione inter con­ tributiones et lucra. Per se commune est periculum. Sed,stando iure naturae, potest socius se onere isto liberare, dummodo ex maiore contributione vel minore lucri parte inaequalitatem com­ penset. Quomodo lucium aeque dividatur, id communi aestima­ tioni et prudentum arbitrio linquendum est, cavendo ut pactio libere facta sit. Nihil repugnat quin contributo labori sicut con­ tributae pecuniae pars lucri obtingat. Societas leonina, qua soli­ dum lucrum uni ex sociis addicitur, iniusta est et nulla. Quando nihil aliud delinitur, partes aequales inter socios fieri consueverunt. Dc aequalitate in dividendo lucro et damno, satis fuse agit LUGO, lust. <1. 30, u. 10 ss. Cum res istae sint in morali existimatione, consentiunt auctores difficile damnari posse partitionem quae libere convenerit ; dum­ modo tamen, ait o’Annibale, 11, 175 (13), seclusa intentione beneficentiae, unusquisque, si res bene cesserit, saltem pretium quod rem vel operam lo­ cando obtinuisset, percipere possit. Verum in magnis incoeptis pauci res arbitrio suo constituunt, dum plerique ipsas societatis condiciones ignorant. 1'1 ures igitur occasiones ditescendi sine cau­ sa vel ultra causa emeritum offeruntur hominibus parum timoratae conscientiae. Quam multa iniuste liant quis dicere poterit? Saltem inculcemus principium istud universale, ius lucri ad valorem contributionis attemperandum esse ; nec nomine ideo dato, vel aliis modis apertis vel dissimulatis commendari honeste posse societates quarum sors vel cognoscitur labilis vel simpliciter ignoratur. VARII CONTRACTIS: MANDATI Μ, DEPOblTC.M, ETC. 42& X. Dc Mandato et Negotiorum gestione. 490. — I. Mandatum est contractus consensual is quo alteri id suscipienti aliquid gerendum committitur (art. 17) ut aequalitas iustitiae serve­ tur : inaequales invertit udines inaequalibus promissionibus sunt compensandae; et si res non mere a fortuna pendeat. ut aequalis sit copia obiectiva bene eonieetandi, v. g. considerandi equos con­ currentes. Si nota fuerit inaequalitas parti spondenti, videndum est utrum necne valere possit istud: scienti et consentienti non lit iniiiria. 2. Notio ludi et condiciones iustitiae. Ludus est contractus quo ludentes inter se paciscuntur ut vincenti cedat quod uterque de­ posuit vel exposuit. Distinguitur aleatorius, industrialis, mixtus, prout fortuna vel ars potissimas aut moraliter aequales partes habeant in confe[495.] •130 LIBER II, TRACT. V, SECT. Il, TIT. Il, CAP. VI rendu victoria. Potissimas partes, inquam, quia fere semper quidpiam utrique causae tribuendum est. Iustitia contractus postulat ut libere ineatur, et servetur ae­ qualitas. 1’otestne peritior cum longe minus perito certare, sine inae­ qualitatis compensatione.' Res controvertitur. Sed nisi alterum deceperit, is videtur suo periculo ludum acceptasse. Illicitae fraudes et artes abesse debent. Sin minus, lucrum restituendum foret, praeter illud quod alter qui vincendi proba­ bilitatem habuerit, ex fraude, pro rata spei, amisit. Regulae et consuetudines indicant quaenam fraudes tolerentur vel pro illicitis habeantur. Sic chartis ludenti fas est simulare metum, dum chartas optimas habet; inspicere chartas, ex sola alterius neglegentia visibiles ; inter ludendum, ex signo quod iam ferunt non autem ex eo quod ipse apposue­ rit, chartas dignoscere. 3. Honestas moralis. Neuter contractus per se illicitus est. Ve­ rum ex positiva prohibitione, ut quae clericis facta est, vel ea' citio prodigalitatis, ve) ex damno quod aliis infers quibus ex iu­ stitia vel pietate consulere debebas, variis virtutibus adversari potest. Atque attentis sceleribus multis quibus occasionem dant, gravis peccati scandali et cooperationis rei dicendi sunt qui pu­ blicas aedes magnis ludis aperiunt, vel similia instituta pecuniis sustinent aut fovent. Nec raro huiusmodi domos regentibus et actionariis lucrum excessivnm statuitur. Domus huiusmodi tole­ rari nequeunt nisi forte ratio vitandi maioris mali id postulaverit. De prohibitionibus canonicis, cf. tract, de clericis et religiosis. 111. 18. 4. Corollarium. Invalide spondent vel Indunt qui, quia nihil habent, alteri ius utile ad praemium dare non possunt, vel qui nolunt eo obligare, ac proin Indunt animo utendi lege quae obligationem solvendi tollit. Qui mere uti statuerit lege quae actionem externam negat, cum obligationem con­ trahat. non ludit invalide, sed iam affectu peccat contra iustitiam. — Sponsio vel ludus quo magna pecuniae vis unica vice exponitur, ita ut in exponente sit aperta prodigalitas, probabiliter nulla sunt. (Cf. S. FranciSct.m Salesivm, Introd. ad citam devotam, p. 3, c. 29.) Quare nec victus ad dandum nec victor ad restituendum cogi potest. 5. Scholion. Filius familia» moderate quidpiaiq in honestum ludum insu­ mere ex pecuniis quas a parentibus pro sustentatione accepit, per se non prohibetur: talis praesumitur esse voluntas parentum. Et, saltem in eodem varii contractus: sponsio, Lines 131 ludo, exponere potcat quidquid lucratus fuerit, cum ad hoc tacita quoque facultas data censeatur. Et modo resait moderata, alter lusor tiliurn familiae de iure suo ludendi interrogare non debet. 496. — II. Ex legibus civilibus. 1. Leges civiles concordant in ««ganda actioni forensi ad exigendum quod quis ex sponsione vel ludo lucratus sit, nisi forte, ut non pauci Codices post Gallicum art. 1966, Imius fuerit qui vel arma doceat vel exerceat corpus (cursus pedestris vel equestris, pila, sic dictum boxe, etc.). Quo casu tamen Cod. Gallicu * facultatem indicibus dat actionem repel­ lendi qua nimia pecunia petatur. Observes autem exceptionem per nolis actoribus prodesse, non sponsionibus quibus extranei sint, quaun is eorum cer­ tamen iis occasionem praebuerit. Debita autem lusoria esse existimantur etiam pecuniae inter ludendum creditae. — Codex tamen Mexicanu *, 2771. actio­ nem concedit ad exigendum debitum in ludo licito contractum, si 100 pesos non superet. 2. Pleraeque leges simul negant repeti posse quod solutum fuerit, nisi fraudes, dolus allegari possint, vel nisi, ut Cod. *Helreticu obi. 511 habet, res agatur irrationabilis. Cod. tamen * , Luxitanu art 1512, sinit ut repetatur quod propter ludum mere aleatorium solutum sit. Observes autem pecunias in mensis expositas pro solutis in antecessum haberi. 3. Iam quaestio tit do conecientiae obligatione. Atque ultro solvi debere obligationem ex sponsione vel ludo honesto profectam, constare videtur ex verbis Cod. Auntriaci, ύ 1271 : sponsiones bona lide factae et ceterum licitae obligant quando pretium non tantum promissum est. sed etiam re vera so­ lutum vel depositum. Idem $ 1271 statuit de ludis. — De iure *Hi pauico, pro­ pter verba art. 1799-1801, quibus actionem dat pro ludis et sponsionibus non *prohibiti et simul art. 1798 negat actionem pro debitis ludi aleatorii, obli­ gatio conscientiae ambigi potest. Perinde dicas de Codice Mexicano, propter similia verba art. 2272-2278: et fortasse de Argentina, propter art. 2063. Codex ^Lueitanua, art. 1511, non permittit ut contractus ludi sit modus ac­ quirendi bona. Codex Gallicun, 1967 ; * . Italien 1804. videntur satis clan· obli­ gationem naturalem agnoscere, verum ratio etiam habenda est de iurieprudentia tribunalium, quae in Gallia obligationem ex ludo contractam consi­ derant ut turpis causae (cf. Colin et Capita nt, II, 694) ; communior opinio in Italia obligationem naturalem agnoscit (cf. PaCIFICI-Maz.zoNI, V. 2, p. 377); plures tamen magis probabile habent, cum ludus est mere aleato­ rius, causam esse turpem quae nullam naturalem obligationem pariat. Quod tamen nitro solutum sit repeti non posse propter principium : turpiter datum, turpiter repetitum. Demum leges Angliae et Γ. 8. A. contractum ludi ut nullum conside­ rant. Potestne solutum repeti 1 Variant leges Statuum. (Cf. Slater-Martin. A Manual, etc. c. 13). 132 LIBER H, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. V! Conclusio pro conscientia. 1. Quod quis ex hub» ceterum ho­ nesto perceperit lucri, servare potest, saltem donec index restitu­ tionem non imperaverit. — 2. Eos qui victi sunt nec nimiam pecu­ niam debent, hortabimur ut debitum solvant. — 3. Strictam tamen obligationem imponere plerumque erit difficile; neque ei qui lege civili uti velit absolutio neganda erit. Cf. Lbhmkuiil. /M.s biirgerliche Gesetzbuch, ad art. 762-764; Theol. mor. I, 1372. Communis quoque persuasio proborum in regione observanda est. B. — De Loteria. 497. — I. Notio. 1. Omnino a loteriis vulgo acceptis sepa­ randa est loteria «pia, post constitutas varias hereditatis partes, sorte committitur decidendum, quaenam cuique portio obtingat, vel qua etiam de re inter paucos dubia vel litigiosa statuitur eam fore illius (piem sors indicaverit. Huiusmodi loteria seu sor­ titio prorsus honesta est. et iuridice efficax est, ut expresse pluribus Codicibus statuitur: v. g. Austriaco, § 1273, et Brasiliensi, 1480. 2. Loteria de (pia hic agimus est contractus (pio ad certam rem rei ad certam pecuniae summam in medio positam, pluribus certum pretium solventibus, ius praemii acquiritur si cui sortitio obtigerit. II. iudiciuni morale. 1. Justus est contrctus. modo ut raque ratio praemii et spei respondeant pecuniae quam concurrentes solvunt; nec dominus loteriae excessivum lucrum sibi certum efficiat. Proin per se, ubi nullum periculum sustinet, ut mercatores qui ope lo­ teriae merces divendunt, lucrum excedere non debet fructum quem honestae negotiationes afferre solent. Saepe tamen aliqua ratio beneficentiae accedit. Et in loteriis officialibus Status sibi plus servat per modum tributi, satis parum commendandi. 2. Loteriae autem multis abusibus locum dant. Quare leges cavere debent ne illas permittant nisi ob instas rationes; et va­ riis cautionibus excessus impedire solent. Ita exigunt ut tituli qui spem dant magni sed incerti preinii, interea tamen modicum annuum fenus ferant. Praemium ipsum non est inter /'ructus ti­ tulorum computandum, sed est pretium aleatoriae venditionis, in antecessum promissae. III. Leges positivae distinguere solent loterias publica aucto­ ritate permissas, «piarum obligationes sanciunt, et alias loterias quae vel nullae et prohibitae declarantur vel ludis aequiperantur. VARII CONTRACTUS: 8OCIETA8. BURSAE 433 Appendix de Bursis. I f ' 498. — I. Notio. Sic dicta a titulo cauponae vel loci Brugensis quo negotiatores convenire solebant, Bursa dicitur mur. caio ubi merces solis exemplis (campioni) cel titulis adsunt. Distinguitur bursa mercium et bursa calorum. Praeter varias easdemque veras negotiationes, plurimae aliae ludo vel spon­ sione miscentur aut mere ludo absolvuntur. Rationes saepe sunt magis intricatae ; ad has tamen formas fere simplices re­ digi possunt. 1. Mercatus ad diem. Emuntur-venduntur nunc valores vel merces postmodum tradenda, utputa die qua « liquidationes » fieri consueverunt (v. g. 1 et 15 die cuiusque mensis) pro pretio quod tunc obtinebit. Prout res pretio creverit vel vilior facta fuerit, alteruter contrahens lucrum reportabit ex contractu, qui sic quadam sponsione (agio, lato sensu) miscetur. Saepe, statuta die, nihil tradendum est, sed solum istud lucrum solvendum est. Res tunc in ludum desinit. Ludus iste est mere aleatorius, cum ei (quod nimis saepe accidit) imperiti indulgent ; mixtus autem dicendus est, quando periti negotiatores prudentem aestimationem faciunt eventus futuri. 2. Mercatus praemiatus, est emptio-venditio sub arrhis poe­ nitentia! ibus, in qua alteruter contrahens sibi facultatem reservat rescindendi contractum, soluto praemio. Adventante die, aut mercatum confirmat aut eum rescindit solvendo praemium. Haec iterum in vero vel ficto contractu fieri possunt. 3. Contractus quidam accessorii retro venditionis, etc. qui virtuale continent mutuum pecuniae vel mercium locationem, cuius fenus est pretium, respective dicuntur report, déport. Vel aliter habes report, si prorogatio ab emente fiat ; déport, si a vendente. II. ludicium morale. Ludi isti per se non sunt iniusti, sed applicanda sunt principia de monopolio, de retrovenditione, «le sponsione et ludo. Saepissime hic excessus reprobandi sunt, et iustitia facile ofienditur, sive quia sponsor saepe non habet unde statuto tempore debita solvat : quod irritat contractum, nisi alter istius labilis status conscius fuerit ; sive quia dolo. v. g. falsis rumoribus et notitiis, falsa obtinentur rerum incrementa vel de­ crementa; sive quia coemptione procuratur monopolium quo dein 28 [497. 198.] 434 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. VI fit abusio ad mutanda pretia plus quam par est, unde ruinae mul­ torum, qui his artibus decipiuntur. Non oportet tamen ut, propter nimias abusiones, omnem bo­ nitatem ab istis negotiationibus abiudicemus. Quando passiones vel politicae vel lucrosae non omnia sursum deorsum vertere conantur, anticipatae peritorum aestimationes aliis utiles indi­ cationes continent atque impediunt ne valores vel nimis depri­ mantur vel nimis crescant, sed temperatum quoddam aequilibrium fovent. Si, post serium mercatum ad diem, nova pactio susceptas obligationes deminuerit, id in nullam reprehensionem incurrere potest. Et fit etiam ut mercatu ad diem qui, ut ab initio convenit, sine ulla mercium vel titulorum traditione finem habiturus est, quis rebus suis serio consulat. Puta aliquem periculoso negotio operam dare, ita ut omnia perderet si tituli (pios gerit valore decreverint. Addendo nunc fictam venditionem eorum titulorum, damnum lucro compensabitur et negotium geret securum. Leges positivae de his mercatibus satis incertae sunt. Codex Germa­ nicum, 764, et Helvetic™ obi. 513 mercatus ad diem qui solutione praemii concluduntur ludis aequiperant. Simili modo tribunalia Belgii et Gallia» haec aestimant. Quid sentiant indices Necrlandiae, minus certum est (cf. Dcynstee, op. c. n. 299). Verum observandae quoque sunt peculiares leges de hoc argumento fortasse latae. Ita lex Gallica 28 mart. 1885, legitimos pronuntiavit omnes mercatus ad diem, etiam si in meram solutionem praemii desinerent. Verum id non intellegitur statutum de mercatibus qui ab initio ex partium voluntate huc tenderent. In Italia, leges 14 iun. 1874 et 24 sept. 1876 actione protexerunt, quadam forma servata, mercatus ad diem do titulis pu­ blicis. De hoc argumento cf. quoque art. 73-75 Codicis negotiatorii, ordi­ nationem 27 dec. 1882, decreta regia 9 iun. 13 et 14 nov. 1907 (PacificiMazzoni, V, 2, 377-384). XIV. I>e Transactione, Compromisso et Concordatis. t 499. — I. De Transactione. 1. Notio. Transactio est contra­ ctus quo mutua sed onerosa partium renuntiatione, controversia de iure dubio finitur. — Contra atque amicabitis compositio, nullam infert gratuitam iuris etiam partialis cessionem, quamvis quadam condonatione saepe misceatur. 2. Normae. Transactio supponit ius dubium; et iustum pre­ tium ex probabilitate quam, pac ionis momento, ius habebat, aestimandum est. Vario errore vitiari potest. Strictam in iure varii contractus: transactio, compromissum, concordatum I r ' , I μ 435 nostro interpretationum fert. Is solus qui rem alienare, de ea transigere potest. Pacificus is modus liniendi lites Codice can. ita commendatur ut ipse index exhortationes ad eum obtinendum adhibere debeat. Cf. c. 1925. 8olleninitates tamen pro alienatione rerum ecclesiasticarum adhibendae sunt. Cf. c. 1927, qui etiam cavet a simonia saltem iuris ecclesiastici, nolendo nt transactio fiat « de rebus spiritualibus >, quotiescumque interveniat solutio rei temporalis. Ceterum etiam in rebus ecclesiasticis, leges civiles ob«ervandae sunt loci ubi Ht transactio (can. 1926). 500. — II. De Compromisso. 1. Notio. Compromissum est conventio qua, ad evitandam vel liniendam litem, partem controver­ siam dirimendam committunt unius vel plurium iudicio. Si, ex par­ tium intentione, quae talis praesumitur, ad normam iuris quae­ stionem dirimere debent, appellantur arbitri ; arbitratores autem si de bono et aequo negotium transigant (c. 1929). 2. Observanda. In rebus ecclesiasticis laici valide munus ar­ bitri exercere nequeunt; et sollemnitates pro alienatione rerum ecclesiasticarum servandae sunt (c. 1930. 1931). Pro certis quaestionibus solvendis quae in facto consistunt, solent ipsi indices peritos {experts') designare. 501. — IIT. De Concordatis et similibus pactionibus. Ad genus compositionum amicabilium vel coactarum referendae sunt variae pactiones quae a debitoribus qui solvendo non sunt cum creditoribus conveniunt, aut etiam, mediante indice, creditoribus imponuntur. Distinguenda autem est: 1. Pactio qua mere differtur debitori obligatio solvendi: de hac pactione nihil peculiare dicendum occurrit. 2. ritronea bonorum cessio quam debitor fecerit ut creditores a iudiciali insectatione cessent. Praeter istum effectum, valetne etiam ut remissio reliquorum debitorum T Id omnino pendet ex partium intentione, ex verbis quibus usi sunt. Sed, in dubio, ne­ gativae partes tenendae sunt, quia, ut plures Codices habent (v. g. Gallicus, 1315; Italicus, 1312 ; Neerlandicus, 1474), remissio debiti non praesumitur sed demonstranda est. Creditores autem iura sua positive reservare non cogebantur. Et fortasse, propter modicam spem plus postea obtinendi, abstinuerunt expressa reservatione, sine ullo animo condonandi reliqua. Si tamen alicubi persuasio invaluerit, qua de plena remissione huiusmodi pactio [499-501.] 436 LIBER Π, TRACT. V, SECT. H, TIT. II, CAP. VI intellegeretur, tunc, cum Gknicot, I, 604, silentium creditorum pro renuntiatione haberi posset, cum clausula diversa tain facili * in pactione apponeretur. De iudiciali bonorum cessione non iam est cur dicamus. Haec enim fiebat, ne debitor corpore propter debita apprehenderetur. Sed cum nunc huiusmodi favor omni debitori qui bona fide de­ monstratur fuisse sit concessus, iudicialis bonorum cessio obsolevit. 3. Mercatores autem faciunt (sic dicta) concordata cum cre­ ditoribus, quibus obtinent ut imminenti fori cessioni (fallimento, faillite)(’) occurratur, vel iam facta fori cessio finem habeat. Con­ cordata huiusmodi, saltem si maior pars creditorum (certa ra­ tione definita) assensum dederit, indicis auctoritate confirmantur et reliquis imponuntur. In U. N. A. et etiam in Anglia, potest debitor infelix, saltem in foro externo, liberationem a iudice obtinere. Quaeritur iam utrum debitor qui postea plus solvere queat quam ratam partem qua creditores contenti fuerunt vel contenti esse debuerunt, reliqua supplere teneatur, an contra existimare se possit omni debito liberatum. Scriptores in varias sententias abeunt. Plures, nixi etiam an­ tiquis auctoritatibus, liberationem omnino negant, nisi liberatio expresse concedatur ; non nulli, sed ] satis haesitanter, in beni­ gniores partes inclinare videntur, saltem in aliquibus regionibus. Ac re vera variae regiones distinguendae sunt. In Gallia, cessio bonorum, ex art. 1270, et concordatum obligationem naturalem non tollunt. Ita scriptores. Perinde dicendum videtur de lege Italica, tum propter art. 1312, Cod. civ. tum propter caput de concordatis in Codice mercatorio, ubi ne insinuatio quidem de plena liberatione ha­ betur. Sic etiam Ballekini-Palmiehi, III, 513. Perinde de Hiepania et aliis regionibus iuris latini et do Germania dicendum videtur. In Belgio, clau­ sula apponi consuevit: « dummodo ne res prosperiores liant » (sauf retour à meilleure fortune) : clausula ista banc fert interpretationem, ut debitor nihil debeat donec non possit satis commode omnibus debitis suis satisfacere.— In Neerlandia, seriae rationes sunt existimandi legem de concordatis indiciariis voluisse omne debitum in conscientia exstinguere. Cf. Duijnstee, n. 235. — In Anglia, tum Ckolly, Ih hint. et iure, III, 1232 ; tum Slateii, -1 Ma­ nual. I, 138 et 151, existimant tum liberatione simpliciter concessa a credi­ toribus tum iudiciaria liberatione, debita etiam in foro interno sublata esso. (b Fori cessio propna est mere itoram. Alii solvendo impares creditoribus decoquere dicun­ tur Isont déconfits, tovtôrnt tn déconfiture). 437 VARII contractus: fideiussio In U. S. A. Bankrupt;/ Act. 1 iul. 1898 cum ndditie mutationibus 1903. 1906. 1910, talia verba habet ut saltem probabiliter debita conscientiae exstinguantur. Cf. Martin apud Slater, p. 438-151. Sane, propter bonum commune, ut honesto negotiatori spes reddatur, lex condonationem talem concedere potest. Sed debi­ tor, ut hac gratia uti possit, debet honeste fecisse quae lex fa­ cere iubebatur, et omni fraude in ipso concordato abstinuisse. XI. De Fidciussione. s ! 502. — 1. Notio. Fideiussio est contractus quo quia alienam obligationem implendam suscipit, in locum debitoris principalia im­ potentis. 2. Effectus. Fideiussor non tenetur nisi quatenus debitor principalis teneatur, et per se quatenus de huius impotentia inridice constet. Remissio debiti mutuatario concessa, fideiussorem liberat, non autem contra. Non raro practice fit ut creditor, suae commoditati consulens, statim a fideiussore solutionem petat. Obligatio fideiussoris est per se pretio aestimabilis. Clerici a lideiussione. inconsulto Ordinario, prohibentur, c. 137. Cf. III, 17. Fideiussio pertinet ad contractus quos secundarios appella­ mus, quia supponunt alium contractum cui accedunt, ut eius efAcaciam roborent. Ambo alii contractus secundarii, pignus et hypotheca, supra ubi de iuribus realibus accessoriis, n. 362-364. actum est. 503. — Non nulla de contractibus observanda. 1. Hodiernis legibus istud est generale principium, quod his verbis Codice Brasilicnsi, art. 129 promulgatur: « Valor declaratae voluntatis a nulla forma peculiari dependet nisi id expresse exigatur ». Quare pauci sunt contractus sollemnes. Jn iure Gallico pa­ trimoniali sunt tantum donatio (931): pacta nuptialia (1394); hy­ potheca (2127); solutio debiti qua simul solvens creditori in suo iure surrogatur (1250): surrogatio in hypotheca legali qua mu­ lier coniugata fruitur (art. 9 legis 23 maii 1855). In iure Italico art. 1314 numerat octo casus formae sub poena nullitatis impo­ sitae: quae forma instrumentum publicum vel syngrapha privata esse potest. [502. 503.] 43X MUER H, TRACT. V, SECT. Π, TIT. II, CAP. VI In iure Anglico et Γ. S. yl. soli contractus sollemnes ii sunt quibus dominium in res immobiles transfertur {deeds and mortgages). 2. Nullités actus non tanta esse solet ut sit non exsistens, sed efficit ut a indice declarari infirmus et inanis possit. Qui igitur rem ex instrumento invalido possideat, eam tamen non habet sine titulo. 3. A condicione null itatis condicio probationis accurate distin­ guenda est. Sic iure Gallico obligationes quae 500 fr. valore su­ perant in foro civili probari nequeunt, nisi saltem initialis pro­ batio scripta habeatur. 4. Condicio valons apprime quoque distinguenda est a con­ dicione implenda ut contractus tertiis opponi possit. Sic contra­ ctus de re immobili in publico officio exscribi debet. SUMMARIUM 504. — I. *Contractu est duorum vel plurium in idem placitum iuris consensus, dum quasi-contractus est factum honestum, legis auctoritate aut ultronea cuiuspiam voluntate exsistens, quod quandam iustitiae obligationem parit. Contractus considerari potest in Jieri, seu in sua constitutione, et in facio esse, seu in permanente effectu quem parit. II. hirisio. Contractus ex fine operantium sunt grat nil i, onerosi vel mixti. Gratuiti, quando promissio vel praestatio unius partis nulla repromissione ex iustitia compensatur. Secus sunt onerosi, et quidem proprio vel analogice: proprio, si compensatio lit per commutationem, aequalem vel inaequalem, cum ipsa alterius partis praestatione ; ac propriissime, si commutatio sit aequalis; improprie, si sine commutatione, occasione alterius praestationis, alter ti­ tulus veriticetur obligans ad quandam solutionem: ut est titulus sustenta­ tionis obligans ad taxas solvendas pro ministeriis sacris; et, in societate civili, obligans ad solvenda « honoraria » ei qui ministerium ordinis supe­ rioris implevit. ut est professor a quo scientia communicatur, medicus a quo sanitas procuratur, causidicus a quo ius defenditur, index a quo ius redditur. Mixtus dicitur contractus in quo partiale tantum pretium exigitur. —Aequalitas autem commutationis vel est inter datum et acceptum, ut in venditione, locatione, permutatione ; vel inter iura in res communes et contributiones, ut in societate; vel inter duas incertas spes, vel inter spem incertam et praesentem praestationem, ut in contractibus aleatoriis, qualis est assecuratio. Ac rationes istorum contractuum permisceri possunt, ita nt simul venditio et locatio, societas et assecuratio haberi possint. Ex fine operis, omnis contractus iura mutat; sed alii contractus, ubi leges id sinant, iura rcalia mutant, alii vero obligationi * generant. 139 DE CONTRACTIBUS. SUMMARIUM ! L \ ' Ex effectu gignendi obligationes, contractus sunt unilaterale * vel bilatr* rale (synal lagmat ici) ; nudi vel veotiti (actione civili) ; alii eunt ralidi, firmi, aut vario gradu infirmi: sive per se nulli, sive tantum *re cindibile ; Ex forma sunt *,ucon enale qui a consensu partium, vel reale *, qui a facto vel rei traditione, initium obligandi sumunt ; *ollemne vel eimpticc *. prout efficacis consensus expressio certo modo alligatur vel non ; exprewi vel taciti, prout consensus appositis signis vel facto exprimitur; Ex appellatione, sunt nominati vel innominati; Ex eubnifiteiitia, alii sunt principale , * alii acce orii. ** III. Conntitutio. Elementa quibus contractus constituitur alia sunt *ewntialia, sine quibus foret nullus vel alius; naturalia, quae inesse censentur nisi positivo excludantur; accidentalia, quae positive addenda sunt nt insint. Omnis contractus fit de aliqua re seu materia, quae est eius obiectum remotum vel proximum, et exigit *ucon enm seu conspirationem voluntatum personarum quae iure sint habiles. Plures, ut tertium elementum, addunt licitam cau *am, seu proximum motivum quod, utrique parti notum, contra­ ctum ingreditur. Hanc interdum supplet legislator. IV. Propria efficacia. Omnis contractus commutat iura sive realia, sive onalia *per : quo casu nascitur in alterutro vel in utroque contrahente obli­ gatio iustitiae, quae, nisi stricte personalis fuerit, patrimonium afficit, et differt ab obligatione, genero suo levi, * . fidelitati Omnis contractus dicit voluntariam iurium commutationem, ita ut trans­ latio iurium vero et mutuo offerentis et acquirentis consensu interiore et exteriore explicari queat. De solo naturae iure, consensus offerenti *, non autem acceptanti *, qua talis, intimari debet. In contractu sollemni, debet con­ sensus certa forma exprimi. Componi cum vero consensu non potest voluntas non se obligandi; beue vero voluntas non exsequendi susceptam obligationem. V. Vitia. Vitiatur contractus errore et metu. 1. Error *ub , tantiali qui essentiam contractus, i. e. eius naturam, causam, essentiale obiectum af­ ficit, contractum per se dirimit ; idem operatur error *accidentali circa qua­ litatem quae ut condicio sine qua non postulata est. Atque error qui ex alterius partis dolo causam, idest locum contractui dederit, sinit deceptam partem a contractu recedere. Quod etiam permittit omnis error causam dane, dummodo altera pars indemnis fiat. Erroris vincibilis damna erunt, pro gradu culpae, sarcienda. 2. Omisso metu rationem perturbante et metu ab intrinseco, vel extrin8eco sed insto, omnis alius motus auctorem ad sarcienda damna obligat. Propter metum ab extrinseco et iniusto, qui alteri parti imputabitis sit, potest metum directe passus contractum saltem rescindere, modo, compa­ rato, i. e. attenta persona timente, metus fuerit gravis vel causam contractui dederit. Hoc plures etiam concedunt, quicuinque fuerit auctor metus. Si con­ tractus indirecte tantum ex metu fiat, contractus non est resoindibilis, nisi altera pars culpanda fuerit. [504.] 440 I I: i '(’Ii LIBER II. TRACT. V, II, TIT. Π, CAP. VI 3. Dolus do iure naturae nihil efficit, nisi errorem genuerit. Verum nd positivas leges attendendum est. 4. Laesio per se contractum non afficit, nisi ex quodam iure positivo. VI. Interpretatio contractnum secundum aequitatem facienda est ; ita ut in dubio potius pro debitore respondeatur. VII. Obligationis extensio et varietas. 1. Ter se obligantur soli contra­ hentes et qui eorum locum tenent: repraesentantes et successores, nisi obligatio stricte personalis et non realis fuerit ; namque realis patriinoninni afficit. Sed dominium contractu translatum, omnes per se revereri debent. 2. Obligatio per se (nisi diversa demonstretur partium mens) a momento perfecti contractus originem habet. 3. Subordinate condicioni quae non sit mere potestativa, etquae sit possi­ bilis et suspensiva, obligatio suspenditur ; sed, adveniente condicione, cen­ setur, in aliquo iure, a momento contractus exstitisse. Si condicio sit pos­ sibilis et resolutoria, obligatio interea tenet, sed adveniente condicione, ita exstinguitur ut quod ad plures effectus numquam exstitisse censeatur. Pure potestativa, cum obligationem arbitrio partis omnino permittat, nihil opera­ tur ; necessaria futura interdum valet pro die; impossibilis, perse, si suspen­ sive, contractum infirmat ; si resolutoria, contractum non exstinguit. Turpis condicio est moraliter impossibilis. Videndum autem est quid leges de his condicionibus statuant. 4. Dies a quo, non obligationem sed exsecutionem afficit : hanc dif­ fert ; eandem finit si est dies ad quem, nisi ad urgendam obligationem fuerit statutus. Diei renuntiare potest is in cuius gratiam statutus est : praesumitur esse debitor ; potest autem esse creditor vel uterqne. 5. Modus est onus seu gravamen ei impositum qui ius ex contractu habet; eius effectus tum ex mente paciscentium tum ex lege aestimandus est. θ· dicendum est do expressa catini ob quam contrahitur. 7. Adiecta demonstratio, seu accuratior obiecti descriptio, potest esse mere praecini ca, quae caret effectu iuridico, et taj-atira : quo casu, detecta falsitate. vel contractus ruit, vel error reparandus est. Consulendae sunt leges positivae. 8. Adiecta dieiunctio optionem quandam esse sinit : sive debitori per­ mittat ut rei «piae sola promissa est alteram subroget (obligatio facultative), sive ipsa stipulatio facta sit disiunctiva (obligatio alternative). Haec per se non cessat nisi utrumque obiectuin perierit. VIII. Contractuum confirmatio. Vis pactionum firmatur: a) iuramento promissorio, de (pio supra ; b) clausula poenali, sive ad sollicitandam exsecu­ tionem : (pio casu non debetur poena nisi petatur et debitor culpandus sit; sive ad aestimanda damna : haec debetur quotiescumque damna sarcienda forent ; c) arrhie, (piae possunt esso probatoriae, conftrmatoriae : hae amittuntur si exsecutio defuerit; et paenitcntiale», (piae resiliendo contractui locum dant. IX. *Obligationi ejrxtinctio. Contractus obligatio exstinguitur: a) nota­ tione debiti ; h) novatione, qua obligatio in alteram convertitur ; o) remis- DE CONTRACTIBUS. SUMMARIUM ill siont debiti ; d) compensatione, quae est « debiti et crediti inter se contri­ butio », et esse potest legalis, facultative vel iudiciana ; e) confusione, cum idem Hat debitor qui erat creditor, vel contra ; f) amissione rei certae quae debetur ; 7) rescissione contractus ; /t) adveniente condicione resolutoria ; i) prae­ scriptione liberativa. Sunt quoque causae, maxime damnum, quae exsecutionis dilationem per­ mittunt. Non praevisa adi uncta, ex iure naturae pro tacitis condicionibus ratio­ nabiliter valere poterunt, ita tamen ut altera pars inde non damnificetur. Articulus II. — De singulis contractibus. 505. — I. Contractus simplicis promissionis, qui distingui debet a simplici proposito et a promissione ex fidelitate seu a mere fidei obligatione de re bona et possibili, est deliberata et spontanea alteri acceptanti concilio iuris ad rem quampiam bonam et exsistentem seu possibilem. Sola obligatio iustitiae est gravis: sed gravem materiam aestimant quadruplum quantitate furti absolute gravis. Nec obligatio iustitiae praesu­ mitur. sed demonstratur vel verbis vel aliis indiciis, v. g. mutuae promis­ sionis ; ab externa promissuri i acceptatione initium habet, nisi promittens, v. g. ob litterarum formam, obligationem ad insinuatam acceptationem dif­ ferre voluisse existimetur. Si promittens ante acceptationem moriatur, leges positivae, et. ex iure naturae, mens promittentis, attendendae sunt. II. Donatio est contractus gratuitus quo alter, donator, ex intentione liberalitatis, alteri, donatario, rem suam, quod ad dominium, sine ulla resti­ tuendi obligatione, concedit. Vera manet donatio, quamvis sit allectis a. Saepe est contractus sollemnis ; nisi donationes brevi manu factae, vel obductae forma contractus onerosi, admittantur. Distinguitur donatio inter vivos et donatio mortis causa: haec est ad mortem usque revocabilis, et accurate distinguenda est a donatione, etiam sub condicione mortis, facta ab aegroto, vel a donatione in ceno tamen casu (v. g. si convaluero) revocabili. Plures leges enim hodiernae donationem mortis causa non admittunt. Personae debent esse capaces largiendi et acceptandi, sive pro se. sive pro persona cuius bona administrant ; et iustitia prohibet debitorem ne cre­ ditoribus largitione noceat. Attendi debet ad leges quao, ex praesumpta largientis voluntate, he­ redem obligant ad referendum res seu capitalia accepta, in hereditatem quam adire velit (collatio). III. Commodatum est contractus quo res aliqua, quod ad solum usum, gra­ tuito ad certum tempus conceditur. Si tempus non sit determinatum, sed ad arbitrium commodantis restitui debeat, dicitur precarium. Lex quae commodatarinm obliget ad praestandum casum fortuitum, conscientiam post indicis sententiam tenebit. [505.] 412 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. VI IV’. Mutuum et feneratio. Mutuum est contractus realis quo roi alicuius fungibilis dominium a mutuatoro in mutuatarium transfertur cuiu obliga­ tione eandem vel similem specie et bonitate restituendi. In tine mutui, prout materia vel pretium potius considerata fuerint, quantitas eiusdem mensurae et qualitatis vel quantitas eiusdem pretii resti­ tuenda erit. Ex lege positiva, per se pecuniae reddenda est eadem quantitas numerica in moneta légalité? admissa. Obligatio mutuandi, quam caritas aliter imponeret, saepe, non tamen semper, gravi incommodo excusatur. Mutuum est natura sua gratuitum; nec, qua tale, titulum continet lu­ crandi. Umurae, lato sensu, sunt quidquid nitra sortem creditori solvendum est; stricto sensu est auctarium post singula intervalla solvendum, prae­ sertim si sit pecunia. Si usurae petuntur, habetur feneratio. Semper licuit, praevia pactione, compensationem tituli extrinwci, qui vere adsit, stipulari : lucri cessantis, damni emergentis, periculi sortis, immo longi temporis per quod creditor suis rebus privabatur. Perseverante autem praesenti societatis condicione, numquam iniustum est pecunias sub mode­ rato fenore credere: cum, hodie, ipsa pecuniae possessio valorem habeat qui feneratione compensetur. In solito auctario, ordinarium sortis periculum et lucrum cessans computata suut. V. Cenmum, in genere, est contractus quo quis, ceneualieta, ius acquirit percipiendi a cenmuario annuam pensionem ex re aliena vel etiam ex persona fructuose operante. Distinguitur perpetuum et temporarium ; talis est vitaliciua, qui ad vitam vel consnalistao vel etiam alius personae constituitur; redimibilü et non redimibilis, prout, soluta congruente summa, censuarius onus exuere possit. Constituitur porro titulo gratuito vel etiam oneroso; quo casu fit contractus aleatorius. VI. Emptio-venditio. 1. Est contractus bilateralis translationem dominii rei pro pretio respiciens. Pretium autem dicitur valor roi pecunia expres­ sus. Prout, secundum leges et casus, dominium ipso consensu vel tantum legitima peracta traditione vel inscriptione perficitur, contractus erit consensualis vel realis. Quod de aliis similibus pactionibus est obser­ vandum. 2. In essentia emptionis-venditionis distinguitur : a) Commune omni contractu elementum ennmcnmum, qui hic dari potest simplex vel subordinatus examini rei, aut subiectus facultati rem redimendi poet certum tempus. In quibusdam contractibus leges positivae remeimmionem propter gravem laesionem venditori permittunt. b) Hem. Haec tempestive ac, per se, sumptibus emptoris tradenda est. — Eius manifestanda sunt vitia mubmtantialia quae emptor ignorare perspicitur, ot accidentalia de quibus fit interrogatio, et, ex lege positiva, occulta vitia quae redhibitoria vocantur. — Per se res vora et pura tradenda est; quam­ quam ad receptos probatorum usus se accommodare quis potest. — Si propter defectum tituli translati a venditore ad emptorem, is turbatur seu evictionem patitur, evictio ista a venditore per se praestanda est. 113 !>E CONTRACTIBUS. SUMMARIUM c) Protium iustum exigendum et solvendum ent. In commutationibus distinguitur pretium legale quod, ad praecavendae abusiones, praesertim in rebus necessariis, vel propter aliam boni communis necessitatem sen utili­ tatem. potestas publica imponere potest, ita ut in conscientia servandum sit; et pretium vulgare, quod communi aestimatione definitur. Pretium istud latitudinem pretii summi, medii et infimi admittere solet : quare perficitur pretio conventionali, de quo partes paciscuntur. Conventionale (it unicum, quando pretium legale et vulgare deside­ rantur, sive quia nullus est rei valor communis, sive quia ambae partes, consciae ignorantiae suae, de vero pretio aleam inire voluerint ; sive quia pars, quae rem vendere nolebat, ad pretium iustum. rationabile pretium affectionis addiderit. Praeter causas qnae ipsam communem aestimationem mutant, aliae, speciales, permittunt ut viliore pretio emantur res quae emptori minus utiles sunt vel quae magna copia coemantur: dum main * pretium postulari potest a venditore sive propter dilatam solutionem, sive propter maiorem operam v. g. vendendi minutatim, sive propter peculiarem privationem, de qua emptor fiat certior. Specialis emptoris utilitas pretium per se non afficit; e (licere tamen potest, si sit fructuosa, ut vendens, aucto pretio, quandam lucri societatem obtineat. Hactenus pretium commutationis, quod pro re solvitur, et distingui debet a pretio quod non ad valorem rei sed ad alium titulum, utputa su­ stentationis commensuratur. Pretium istud datur ob vel propter aliud, sine tamen comparatione inter rem et rem. Casus habetur eum persona opus socialiter utile praestat quod natura sua ordinem pecuniae transcendit. Sic medicus (pii valetudinem, patronus causarum et magistratus qui iustitiain procurant ; sic etiam notarii (pii publicani fidem actibus addunt. Horum stipendia nomino speciali honorariorum designantur, nec sine abusione quadam materialistiea. ad salarium detrudenda sunt. Saepe his pretium legale statuitur. d) In vendendis nominibus crediti privati, cavendum est ne pretium exigas pro titulo quem nullius valons osse noveris. c) Monopolio legali quis frui potest ut rationabili modo pretium augeat ; in privatis vero varii monopoli artibus, summum pretium aliter iustum excedi non potest. Ad monopolium, quod non existimamus osse naturale sed lege oppor­ tune concessum, referimus ius ejrclusiviim auctoris vel inventoris curandi divul­ gationem operis, machinae inventae confectionem, etc., naturale tamen ius habet auctor ad famam do opero proprio. f) In auctione sub hasta, (piae per se regulis aleatoriae pactioni ** re­ genda foret, ad obtinendum maius vel mitius pretium, variae artes, secus damnandae, propter consuetudinem tolerari possunt. Res tamen addictu tradi debet ; oblatum pretium solvendum est : qui licetur facultatem et volunta­ tem solvendi habere debet ; fraudo vel metu licitatores avertere nefas est. [505.] 441 LIBEK II, TRACT. V, SECT. 11, TIT. II, CAP. VI Proxene1a< leges et usus proborum observent et moderata mercede con­ tenti sint. VII. 1. Permutatio est contractus bilateralia reni pro re in dominium trans­ ferendam respiciens· Est consensualis, si mutua promissione; realis, si tantum rei traditione perficitur. Leges consulendae sunt. 2. Cambium est permutatio pecuniarum, cum aliquo lucro pro oampsore. Distinguitur manuale seu minutum, locale, seu traiectieium seu per litteras, et temporale, si pecunia praesens datur pro altera postea in eodem vel alio loco solvenda. Hac ratione negotiatores anticipatas solutiones, deducto auctario, obtinere solent. Solvi porro potest quaevis moneta quae de facto accipi consueverit, non autem moneta proprie falsa, quamvis saepe dedamno non constet. VIII. Locatio-conductio, quae cum venditione allinis est, respicit pro pretio cedendam alteri, per certum tempus, utilitatem rei vel operae perso­ nalis. Pro varia lege positiva potest esse consensualis vel realis. Distinguitur locatio rerum, quae, utilitatem rerum concedens, regulas venditionis sequitur, et locatio actionis alienae, quae, si terminativc respi­ citur, Iit locatio operis; si vero in se, est locatio operarum. Locatione conductione operis, opus pro certo pretio perficiendum su­ scipitur ab eo qui ideo conductor operis vocatur. Ac debet per se, intra definitum tempus, opus, pro pretio acceptato, perficere. Extraordinaria tamen impendia, atque. ut videtur, involuntarius computationis error ipsi com­ pensanda sunt. — Locatione conductione operamm. ipsae operae locantur conductori qui, ut minimum iustum pretium, operario solvere per se debet quod, non conductus, communiter sibi lucraretur. Providentia autem ita res ordinavit ut. in tempore non calamitoso, validus operarius, propria opera, familiae ordinariae, i. e. (pialis observando leges morales communiter exstaret, contribuere posset undo, addito saltem rationabili supplemento uxoris et libe­ rorum grandiorum et parsimoniae, decenter sustentaretur. Haec igitur, ex­ ceptis causis particularibus iam in contractu venditionis notatis, merces, ut minima, non dicimus ut iam plene insta, solvenda erit. Supplementariae pecuniae iis qui numerosam prolem alere debent, prr m non sunt ex institia commutativa debitae. .Socialis autem necessitas pro­ tegendi patrcs-familias efficere potest ut publica potestas verum titulum iustitiae ad illas exigendas creet. Omnia autem onera specialia, operariis imposita, congruente retribu­ tionis augmento compensanda sunt. Saepe autem hodie ratio cuiuspiam societatis locatione-conductione sive rorum, sive operarum miscetur. Quod, in contractu locationis operarum, valde optandum et commendandum est. IX. Societas est contractus respiciens communionem rei vel operae, et communionem usus vel potissimum lucri inde percepti. Distinguitur, ex ambitu. universalis vel particularis ; ex fine, mercatoria, ad actus negotiationis. civilis, ad aliam utilitatem oeconomicam directa. Quae ad finem superioris 445 I>E CONTRACT ΙΒΓΗ. SUMMARII Μ ordinis conflatur saope aliud nomon, v. g. associationis assumit. — Aequa­ litas iustitiae hic geometrica proportione inter contributiones et lucra defi­ nitur. Iniusta autem ct per se nulla est societas leonina. X. 1. Mandatum est contractus consensualis quo alteri, id suscipienti, aliquid gerendum committitur. Est per se gratuitum, et semper revocari potest. Procuratio, etiam sine contractu, alteri facultatem dat aliquid pro al­ tero faciendi. Merced em propter operam praestandam mandatum neque includit neque excludit. 2. Negotiorum gestio est voluti praesumptum mandatum, ad utilem operam alteri absenti vol impedito gerendam. Iure naturae dominus rei gestae saltem necessarias vel utiles impensas compensare debet, Consulendae praeterea sunt leges positivae. Mandato autem aequivalet ratihabitio, qua quis probat quod alter pro se fecit. XI. Depositum et sequestratio. Depositum est contractus realis quo ali­ quid custodiendum traditur, ut integrum reddatur. Irregulare dicitur si de­ positarius rem absumere possit. Depositum quod ex casu dominus facere cogatur dicitur mist rabite. Pro isto deposito sicut pro depositis viatorum apud caupones, onus probationis levatur. Depositario ab usu illicito rei * deposita cavere debet. Sequestratio est rei litigiosae depositum penes custodem qui sequnter appellatur. — Onus depositum custodiendi potest pecunia compensari. XII. Assecuratio est contractus aleatorius qno quis, ob certum pretium, se obligat ad praestandos alteri casus quosdam fortuitos vel praevalentis vis. Vitae assecuratio obligat asseeu rato rem ad dandam, pro non nullis an­ nuis praestationibus, determinatam summam, si definita persona moriatur vel talem aetatem attingat, vel etiam in utroque casu. In his etiam pactionibus institia postulat eventum incertum vel certe partibus ignotum, et iustum pretium; atque a variis fratnlibns cavendum est. Quaenam iuiustae sint, ex clausulis contractus et receptis usibus colli­ gendum est. Propter multitudinem et incertam personam eorum qui damnum passi sint, est qui arbitretur generatim pauperibus dari posse quod pro damno societati assecuranti illato solvendum sit. Huic tamen sententiae S. Paonitentiaria refragatur. XIII. Sponsio est contractus quo duo vel plures. de veritate aut eventu alicuius rei inter se certantes, sibi mutuo aliquid spondent ut eius liat qui veritatem assecutus sit. lustitia per se postulat dubium eventum et aequalem copiam coniect urae, vel inaequalitatis compensationem. 2. Ludus est contractus quo ludentes inter se paciscuntur ut vincen­ ti cedat quod in medio depositum est. Distinguitur aleatorius, industrial™, mixtus. lustitia postulat ut libere ineatur, ut aequalitas servetur et illicitae fraudes absint. [505.] 446 LIBER Π, TRACT. V, SECT. II, TIT. Il, CAP. VII Facile, quando magnae summae exponuntur, contractus isto, per se licitus, variis vitiis corrumpitur. Aperta exponentis prodigalitas ludum probabiliter nullum edicit; certo nullus est ludus eorum qui nolunt se obligare, vel non habent unde pecuniam solvant. Civiles leges etiam atten­ dendae sunt. Ludis accensentur tictae venditiones et emptiones in Bursis. Bursa porro est mercatus ubi merces solis exemplis vel titulis adsunt. Distinguitur Bursa mercium et Bursa ratorum. Praeter veras negotia­ tiones, plurcs aliae ludo saltem mixtae sunt. Potissimum attendendi sunt mercatus ad diem, vel simplices vel sub arrhis paenitentialibus, quae dicuntur praemia (primes) ; et acceworti contractus retrovenditionis, etc. Ilis normae dc monopolio, de retrovenditione, de sponsione et Indo applicandae sunt. XIV. 1. Transactio est contractus quo mutua sed onerosa partium renun­ tiatione, controversia de iure dubio finitur. Supponit ius dubium ; atque ex probabilitate quam momento pactionis ius habebat, pretium aestimandum est. Contra atque amicabitis compositio, nullam gratuitam iuris cessionem per se circumfert ; per accidens tamen saepe condonatione miscetur. Transigere is solus potest qui rem alienare permittitur. 2. Compromissum est conventio qua, ad praecavendam vel finiendam litem, partes controversiam unius vel plurium indicio qui arbitri vel arbitratores vocantur dirimendam committunt. 3. Ad compositiones ascribenda sunt pacta quibus debitor obaeratus bona sua creditoribus cedit ut iudiciariam persecutionem vitet, vel quibus mercator, partiali promissa solutione, impedit fori cessionem vel ei finem imponit. Haec mercatorum pacta vocantur concordata, et interdum indicis auctoritate, saltem minori creditorum parti, imponuntur. Debetne debitor, qui dein re prospera utatur, reliqua supplere? Id ex legibus, ex receptis moribus colligendum est. Per se condonatio non praesumitur sed demon­ strari debet. XV. Contractus secundarii sunt piynim, hypotheca, do quibus supra; et fidciussio, qua quis, in locum debitoris principalis, obligationem quam is non impleat implendam suscipit. Nulla maiore quam debitor principalis obligatione iideiussor tenetur. Remissio debitori principali facta iideiussorem liberat, non autem contra. CAPUT VII. M De Muneribus. I. Generalia. 506. Munerum notio, divisio. 1. Generali et satis confusa no­ tione, munus quodlibet designat partes quasdam in utilitatem aliorum agendas. Partes istae possunt suscipi accidentaliter, vel permanentor : munus magis proprie de partibus stabiliter susce- 447 PE MUNERIBUS. GENERALIA ptis intellegitur; possunt esse privatae rationis, quae a volenti­ bus suscipiuntur et deseruntur: ut si quis se offerat ad curan­ dos morbos, et esse publica auctoritate demandatae; i. e. sunt mu­ nera privata et publica. 2. De muneribus publicis. l 't linem suum assequatur, societas perfecta : Ecclesia et variae civitates, multa, tam in bonum suum immediatum quam in bonum civium quibus constant peragenda habent. Haec bene peragere societas simul inviolabiliter (seu ex iure) potest et debet. Verum persona moralis, per se prorsus im­ potens, omnia per legitime deputatas personas physicas peragere cogitur. Ita fit ut immensa provincia (pia Ecclesia et civitates procurantur, in multas partiales procurationes seu ministrationes dividatur, quibus iura et officia annectuntur. Haec sunt munera publica. Munus igitur publicum die.it summam (piandam iurium et officiorum personae physicae commissam ad partem aliquam actionis publicae exercendam; et breviter definiri potest : publica procuratio seu administratio. Collatio istorum munerum, seu deputatio personae physicae ad munus exercendum variis modis fieri potest, de quibus hoc loco agendum non est. Novimus, in Ecclesia primam deputationem auctoritati ve factam esse a Christo, et dein. ex potestate per Christum communicata Petro et Apostolis, munerum erectio­ nem et collationem fuisse ordinatam; dum. in civitate, prima supremae iurisdictionis possessio originem habet multo minus definitam. Pro nostro intento id notasse satis erit, publica mu­ nera plerumque voluntarie suscipi, et, desperatis tantum rebus, committi gerenda invitis. Facultas tamen ipsam muneris susce­ ptionem iniungendi summae potestati publicae negari nequit : atque ipso canone 128 sancita est obligatio qua clerici tenentur suscipere et fideliter gerere munus quod in {Ecclesiae necessi­ tate, episcopus ipsis imposuerit. 507. — II. Obligatio. Generale officium bene gerendi munus ipsam muneris susceptionem consequitur. Cum agitur de privato munere, obligatio haec iustitiae facile per expressum vel tacitum contractum explicatur. Ex ipsa autem rei natura, iustitia erga societatem tenetur qui munus publicum gerendum suscipit. Stri­ ctum enim ius habet societas ut bene administretur. Huic iuri respondet iustitiae obligatio quae in deputato officiali sedem suam habet: nulla enim alia sedes excogitari potest. Quando munus vo[506. 507.] 148 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. VII luntarie suscipitur, accedit ratio contractus cum Superiore qui munus contulerit Verum praeterea communiter affirmatur obligatio iustitiae commutativae etiam erga singulos cives quibus actio muneris propria destinatur. Sic cives ex iustitia exigere possunt ut ma­ gistratus eorum causas indicare velint. Quemnam fontem proxi­ mum isti iustitiae debito assignabimus ? Cum nulla pactio inter magistratus et singulos cives inter­ venerit, proximus fons est ipsa lex quae officium istud ex iu­ stitia erga singulos exercendum imposuit. 508. — 111. Peccata quaedam in muneris susceptione, exercitio, et reslgnatione vitanda. 1. Qui non ne norit capacem, munus, sive privatum sive publicum, aine iniustitia suscipcrt nequit. Est damnosus deceptor qui, sine sufficienti peritia, se arti exercendae offerat. Peccant ergo parentes qui, neglecta omni capa­ citatis consideratione, muneri publico destinant filium quem privatis nego­ tiis minus idoneum repererint; peccant qui imperiti suffragia popularia am­ biverint. Hic tamen ratio habenda est maioris facultatis quam populus pos­ sidet ut sibi acceptos deputatos eligat. Qui auram popularem captare no­ verit, dummodo dein in exercendo munere possit et velit secundum pru­ dentium consilia se gerere, etiam utilem societati rem facere potest, si sua «lectione electionem peioris impediverit. Omnia tandem aliquando huc recidunt, ut nihil fiat rei publicae damnosum, eiusque utilitati sufficienter prospiciatur. Observes quoque relativam esse capacitatis notionem, ita ut hic peritissimus aestimandus sit qui alibi ut inhabilis repellendus foret. Quid autem faciendum supereat ei qui non idoneus sit honore affe­ ctus? Si potest, debet se capacem reddere, et interea, ope consiliariorum bene officiis suis fungi : secus, officium deponere debet. 2. Semel siuceptuin munus sine iniustitia neglegi nequit, sed ea diligentia impleri debet quae bono communi vel privato postulatur et expresse vel ta­ cite promissa est. Frustra privata incommoda allegaris. Etenim, non solum, si agitur de munere publico, publica utilitas privatae anteponenda est, sed etiam tacita in susceptione muneris promissione tenetur munus gerens omnia incommoda sufferre, omnia pericula adire quae cum munere per se con­ juncta sint. Haec valent etiam de infimis administris. Contra ac saepe existimatur, personis publicis, quales sunt Ecclesia et civitas, maior quam privatis di­ ligentia debetur. 3. Iis qui diu et bene se gesserunt vel morbo facti sunt impotentes offerre solent pensiones ex aerario publico vel ex constituta arca pensionum. Iustitia retat ne. simulato morbo rei impotentia, quispiam p< usionem huiusmodi sibi comparet. 449 DE lUDÎCK Vero hodio montée plurium sanandae sunt a damnoso isto errore quo publica utilitas fere flocci fit, ita ut etiam publici ofliciales, praecipue ci­ viles, ipsi communitati inservire nesciant, et, sine scrupulo, publicas pecu­ nias prodigant, de publica vero utilitate modicam sollicitudinem gerant. II. />e ludi ce. 509. — I. Notiones. 1. De ordine iudioiorum. a) In iure canonico, etsi, vi c. 1573, quilibet Episcopus ofllcialem cum ordinaria indicandi potestate constituero debeat, nihilominus eadem Episcopi persona est legislator, in­ dex et administrator ; dum hodie, in societate temporali, perfecta distinctio viget inter legislativam, administrativam ot iudiciariam potestatem, b) Tam in foro canonico quam civili, distinguuntur causae civile», in quibus lis. in­ ter partes exorta, definitione iuris exstinguitur, nulla voro poena statuitur, et criminale», in quibus coercitio delictorum ob bonum commune, per aptas poenas principaliter intenditur; principaliter, inquam, quia, tam in foro ca­ nonico quam civili, licet in causa criminali accessorie movere querelam pri­ vatam, v. g. ad obtinendam damnorum refectionem. c) In foro canonico, tribunal primae instantiae pro causis saecularium et religiosorum non exemptorum et etiam pro controversiis inter saeculares et regulares vel inter regulares diversarum religionum, est Episcopus, a quo ad tribunal Metropolitani appellatur. Si autem Metropolitanus ipse in­ dex primae instantiae fuerit, tribunal Episcopi suffraganei, semel, probante 8. Sede, electum, est ipsi curia appellationis. Tertius jurisdictionis gradus, qui, permittente S. Pontifice, etiam primus esse potest, est Rota Romana. Cum autem sint duodecim auditores Rotae, qui indicent per turnum trium auditorum, appellatio a sententia Rotae ad alterum Rotae turnum devolvi­ tur. Tribunalibus omnibus praeest aliquo modo Supremum Signaturae Jpo»tolicae Tribunal, non nullis Cardinalibus constans, quod iudicat de querela nullitatis contra sententiam rotalem, de conflictu competentiae inter tri­ bunalia inferiora, etc. (cf. c. 1603. 1601). Nullitate sententiae declarata, vel concessa restitutione aut admisso recursu, causam remittit ad S. Ro­ tam, nisi SS. alitor providerit (c. 1604). In foro civili distinguitur pro minoribus controversiis et delictis index conciliator (pretore, juge de paix) ; dein, pro causis civilibus, tribunal ordi­ narium, quod apud nos vocatur primae instantiae, quod simul est tribunal appellationis a sententiis iudicis conciliatoris. Saepe exsistunt tribunalia spe­ cialia, ut tribunal commercii pro controversiis inter negotiatores, proborum virorum (prud'homme») pro controversiis inter magistros operarum et opera­ rios, tutelarum, quod in quibusdam regionibus consilium familiare supplet. Λ tribunali appellatio datur ad Curiam appellationi». Pari ratione duplex gradus habetur in causis delictorum. Verum hic, pro delictis gravioribus, et etiam, non raro, pro delictis ordinis politici ot preli, exsistere solet curia annmiarum in qua cives, sorte inter primores designati, omisso iuramento 29 (508. 509.] 450 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. VII (unde iurati appellantur), quaestionibus positis a magistratibus qui simul adsunt respondent affirmative vol negative, et sic reuni noxium vel innoxium indicant. Auditis istis responsis, magistratus qui in assisiis curiam componunt, poenam secundum legem statuunt, si reus indicatus sit noxius, et pronun­ tiant sententiam. Si tamen quaedam pars suffragiorum ab altera dissentiat, ipsi magistratus quid de reo sentiant declarare debent, suamqiio cani alte­ rutra parte suffragationem conjungere. Supra tribunalia et Curias appellationis vel assissiarum exsistit ('uria (una vel multiplex) Cassationis, quod de vitiis formae et de violata indicio­ rum lege indicat, intrinsecum autem causae meritum examinare non solet sed curiae diversae indicandum remittit. In iure romano magistratus (praetor) ius dicebat et formulam scribebat secundum quam iudex, post facti examen, sententiam dare debebat, undo procedura in iure et in indicio distinguebatur. Si excipias «jnod modo diximus de Supremo Signaturae tribunali et de Curia Cassationis, in foro tam ca­ nonico quam civili, idem index de facto et de iure pronuntiat. In foro canonico, praeter indicem vel indices (si tribunal sit collegiale), designari possunt auditores, qui, sententia abstinentes, testes citant et au­ diunt, acta judicialia instruunt ; intéresse debet actuarius ad acta exaranda vel saltem subscribenda. Habetur quoque promotor iustitiae, cui nunc actio seu accusatio criminalis reservatur (c. 1934) et qui etiam in causis conten­ tiosis, ubi bonum publicum id requirat, partem gerit ; et defensor vinculi, ad vinculum sacrae ordinationis aut matrimonii tuendum. In foro civili, distinguuntur indices proprie tales qui sedentes senten­ tiam ferunt et officiales (procurator regius vel rcipiilriicae vel eius substitutus, vel advocatus generalis vel procurator generalis) qui stantes in quibusdam causis civilibus expromunt quid sentiant, vel in causis criminalibus partes agunt accusatoris. Sed, dum in foro canonico initium actionis et inquisitio etiam ad in­ dicem pertinet, in foro civili, index non potest sententiam legitime ferre nisi rogatus, sive a partibus in re civili, sive a procuratore publico in re criminali. In foro canonico, partes possunt per se agere vel sibi eligere procura­ torem (avoué) quo repraesententur, et advocatum quo defendantur. Is cete­ rum in causis criminalibus ex officio datur. In foro civili, cum causa non est criminalis, interdum partes per se compatere non possunt sed aliquem procuratorem eligere debent. In foro canonico, defensio est scriptis conficienda ; « admittitur tamen moderata disputatio coram indice pro tribunali sedento ad aliquid illustran­ dum, si. alterutra vel utraque parte postulante, index eam utilem censeat atque admittat ». Cf. c. 1863 et 1866, $2. Contra, in foro civili, defensio fit oralis et causae per se publice agitantur. In utroque foro, canonico et ci r ili, habentur sententiae declaratoriae et sententiae decisoriae seu decretoriae. Déchirât oria ♦ 51 OE I VOICE authentice, promulgat vel anilitatem actus iuridici vel (hoc in solo foro canonico) contractam poenam; decisoria seu decretoria, quasi lex particularis, titulum continet proximum quo ius par­ tium constituitur vel poena a reo sustinenda est. Et. dum causa deliberatur, index plura mandata et iussiones tamipiam verus Su­ perior edit. 510. — II. Requisita ad legitimum indicium sunt haec tria: iurisdictio, rectus processus et recta intentio. Oportet ut causa rite introducatur et finiatur. In hodierno foro civili, index sol lemnitates lege requisitas semper observare debet, nec facultatem habere solet ferendi poenam arbitrariam, sed tantum intra certolimites, pro casuum varietate, poenam augere vel minuere potest. Inaequali potestate componendi controversias in variis legibufruit ur. Defectus rectae intentionis caritati non autem iustitiae ad­ versatur. Jurisdictionem non habet index saecularis in personas vel causas ecclesiasticas; ad quas dirimendas a solo S. Pontifice va­ lide delegari potest. Quare qui laicali iurisdictione utitur contra personas eccle­ siasticas vel in causis ecclesiasticis, iustitiam violat erga socie­ tatem ecclesiasticam et erga personam quam sine iure cogit: peccat praeterea contra relicfionem, ex cuius inotivo fori privile­ gium inductum est. Hoc est per se grave. Privilegio tamen isti per Concordata et etiam per consuetudinem, saltem centenariam, derogatur: quam consuetudinem Secretaria Status, anno 1911. pro Belgio, Germania et Hollandia agnovit (Cf. Per. VI. 190). Agnitione ista, quae aliquam tolerantiam potius quam for­ malem iuris abdicationem sapere videtur, sacrilegium et iniuria erga societatem ecclesiasticam tolli videtur. Estne tamen ideo iurisdictio etiam poenalis in personas ecclesiasticas concessam: estne magistratus laicus vere competens in re criminali factus.' Id dubitamus. Quare, saltem ubi gravior causa agitetur et expres­ sum concordatum vel indultum desideretur, suadendum arbitra mur ut formalis facultas, de qua e. 120, § 2. si fieri potest, ibi petatur ubi forum privilegatum mere obsolevit. Atque etiam a personis (piae sacerdotes et praelatos coram indice laico trahunt, attendenda est lex naturalis, quae iubet ut debitam observantiam Superioribus praestemus et scandalum vitemus. [510.] 452 LIBER H, TRACT. V, SECT. II. TIT. II, CAP. VII 511. — Poenae violantis forum privilegiatum. Ex c. 120, Cardi­ nales, Legati Sedis Apostolicae, Officiales maiores Romanae Curiae ob ne­ gotia ad eorum munus pertinentia, vel Ordinarius proprius apud indicem laicum conveniri nequeunt sine venia Sedis Apostolicae ; et qui ausus fuerit huiusmodi personam sine tali venia ad indicem laicum trahere, contrahit ipso facto excommunicationem Sedi Apostolicae speciali modo reservatam (c. 2341); ceteri privilegio fori gaudentes conveniri nequeunt sine venin Ordinarii loci in quo causa peragitur; quam tamen licentiam Ordinarius, praesertim s' -actor est laicus, ne deneget sino insta et gravi causa, tum maxime cum controversiae inter partes componendae frustra operam dederit (c. 120, $2); et qui ausus fuerit alium Episcopum etiam mere titularem, aut Abbatem vel Praelatum nullius vel aliquem ex supremis religionum iuris Pontificii Superioribus ad indicem laicum trahere, contrahit, ipso facto, excommunicationem latae sententiae Sedi Apostolicae «impliciter reservatam; demum si aliam personam privilegio fruentem sine licentia convenire coram laico ausus fuerit, clericus quidem incurrit ipso facto in suspensionem ab officio reservatam Ordinario; laicus autem congruis poenis pro gravitate culpae a proprio Ordinario puniatur (c. 2311). Verum, quia ausus requi­ ritur, nemo poenam contrahit qui officio coactus personiam privilegiatam ad indicem laicum trahit : et, ipso canonis textu, indices ab hoc delicto exclu­ duntur. cum ipsi neminem ad tribunal suum trahant. Cf. Epitome, III, n. 540. 512. — III. Obligationes procuratoris publici. Praeter scien­ tiam competentem: 1. cavere debet civium famae. Quare, nisi indicia quae secundum leges et receptas consuetudines sufiiciunt, praecesserint, nequit de aliqua persona specialiter inquirere an crimen aliquod commiserit. Nec in iure canonico ut accusatus citari potest nisi is contra quem semiplena probatio exstiterit; 2. cum iustitiae non autem condemnationis sit promoter, debet pro merito causae sententiam dicere, nec praeiudicata ratione condemnationem, plus quam probationes permittant, urgere; 3. co­ nari debet ut causae, praesertim criminales, cito indicentur, nec cives fortasse innocentes carcere praeventivo diutius deti­ neantur. (De illa infamia vitanda, cf. Ball. Palm. Op. thcol. IV, 559.) 513. — IV. Obligationes indicis instructoris. 1. Ipse in causis examinandis diligens esse debet; et quia publica scientia acqui­ renda est, et ea ratione quae ad bonum commune expedit, ea sola media investigationis index adhibere potest quae usu pro­ bantur, nec ansam praebent mult arum abusionum, vel quae, ipsis indicis dignitati repugnant. Confessione mediis iniustis extorta 453 DE JUDICE index ad reum condemnandum uti nequit. Ac perinde dicendum videtur, si culpam noverit iniustis interrogationibus (piarum in­ justitiam reus ignorabat. (Cf. Palm. Opus. Theol. IV. 556. (pii hoc probabilius existimat). Si vero, iniustis interrogationibus, alterius culpa detecta fuerit, cum actio non fuerit alteri iniusta. culpa ista publice vindicari, i. e. puniri iudicialiter potest. 2. Inter media plane ab hodierna processus criminalis indole aliena, usus hypnotismi reponendus videtur. Accedit enim ad quoddam genus torturae, cum confessionem delicti vi inexsupe­ rabili extorqueat ; idque non sine damno subiecti fortasse innoxii et deminutione eius libertatis in posterum. Quocirca, nisi forte specialis necessitas avertendi mali publici id postulaverit, huius­ modi media adhibere nefas arbitramur. Liquet autem confes­ sionem factam in illo somno, numquam pro argumento certo haberi potest, sed data sic indicia mediis ordinariis compro­ banda esse. 514. — V. Obligationes iudicis causae. 1. In causis exami­ nandis et expediendis solitam prudentis iudicis diligentiam adbi­ bere debet. « Ex officio enim tenetur cuique tribuere suum: quod non facit, si sententiam sine insta causa differt ». (Busembaum. De indice). Damna et expensas a graviter culpanda neglegentia profecta laesae parti refundere tenetur. 2. In causis criminalibus valet istud :« delicto non probato, absolvitur reus ». Et quia index personam publicam induit, ex publica scientia ipsi delictum constare debet. Publica autem scientia ea est (piae secundum acta in indicio comparatur. — Si privata scientia innocentem noverit qui tamen publice convincitur, reum (mini modo liberare debet, si potest, v. g. offerendo se ut testem et desistendo a causa ut index. Si nihil possit, alii, cum 8. Thoma hic etiam mere ad scientiam publicam attendendum esse putant. Alii id simpliciter negant, cum ius sit innocentis ne damnetur. Rectius, cum Lugo, lust. d. 37, n. 41 ss., distinxeris causas criminales maiores et causas minores in quibus de solis poenis pecuniariis agitur. In haec enim bona potestas publica habet altum dominium vi cuius, ob proportionatam causam pu­ blicam, ea civibus auferre possit. E re publica autem est ut ser vetur ordo indiciorum, cum eius violatio facile scandalosa evadat Tunc ergo sententiae S. Thomae locus videtur, non autem cum poena mortis vel huiusmodi pronuntianda foret. [511-514.] 454 EIBER Π, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. VII 3. In causa civili, dubia facti pro reo solvuntur. Perpetuum enim istud est: ei incumbit probatio qui dicit, non ei qui negat. Quae ratio iam est praeferendi possessorem, quatenus actionem alterius mere repellat. Quid autem de dubio iuris ? Omissis antiquiorum regulis, civilis index respondeat se­ cundum sententiam «piae, studio facto, ipsi magis probatur: nisi sententiam receptam in tribunali appellationis sequi malit, ne propria reformetur. Huius enim auctoritati multum deferre potest. Haec est mens nostrarum legum et communis ratio qua munus indicis intellegitur. Index enim non est mere doctor privatus, sed authentica sua definitione dubium in casu particulari aufert. Cum autem, in sua danda solutione, de sola veritate sollicitus esse debeat, profecto peccarit, si rem adindicarit cui minor probabilitas favet. LUGO, luet. d. .37, n. 117 excipit si bonum commune, v. g. scandali vitandi, quia, per accidens, electio sen­ tentiae probabilioris magna detrimenta publica allatura sit, exigat ut pro minus probabili sententia feratur ; vel si causa sit cui, ex lege positiva in dubio favendum sit. Nec obstat iustitia quin, prout potest, aliquid probabilitati minori concedat. In dubio moraliter aequali, alii dividendam rem dicunt, si index id facere possit. (Id v. g. in / N’. A. facere ve­ taretur; deberet potius rem in statu suo linquere). Nec damnant «pii rem alterutri addicat. Semper autem memor sit regulae 11 luris in 6°: « reo favendum est potius «piam actori ». De coo­ peratione indicis ad legem iniquam, egimus supra, n. 140. 515. — Potestne index alteri parti suggerere ÿuûd ipsa pro se allegart posset f I«l S. Ai.phonscs (L. i, n. 210) reprobat, quia advocatum agere non possit. Id per se licere, censet Rei ter, Vco-confcssarius, III, 465, et post eum Lehmkühl, I, 960, 5. Innuo id faciendum dicit ex caritate, « si de gravi damno publico, aut periculo animae, aut de causae piae damnifieatione agitur ». Verum caveat index ne videatur studio partium abripi : quod foret seandalosum. Neque id fas esse putamus ubi agitur de mediis inris quae ex otbcio suppleri non possunt, sed valent tantum si a litigante appellantur : ita praescriptio. Ceterum, argumenta iuridica index in sententia danda allegare potest et debet. 516. — Quid liceat iudici circa munera t Spectato iure naturae, munuscula sponte oblata acceptare potest, non autem ea, ante sententiam, qnae periculum creent pervertendi iudieinni. 155 1»K U RATIS Eorum tamen quae acceptaverit dominium comparat. — Restituere debet ea quibus »e obligavit ad id faciendum quo ex iustitia tenetur, ut puta ad sententiam i netam ferendam. Quae autem hoiuxtam it indebitam praestationem compensant, ut puta extraordinariam diligentiam, reddere minime debet. Denique ante commissam iniquitatem, non autem postea, reddere debet iniquitatis pretium. Cf. dicta de causa illicita n. +12. Quid igitur si, cum optio ipsi permittitur, pretium accepit nt aliquam causam prius examinaret? Id damnare non audet Layman.v, L. 3, s. 5, tr. i. c. 1, n. 9, dum e contrario Lu«O, hint. d. 37, n. 136, probante S. Alphonso, L. 1. n. 196 et Leh.mkuiil, 1, 969 existimant non licere pro electione ali­ cuius partis aliquid accipere quotiens ex iustitia tenearis alterutrum gratis facere, nec ullus labor addatur : nihil enim praestas onerosum quod pretio compensetur. Verum omnis munerum acceptio non parum detrahit de fama magi­ stratuum et de honore iustitiae. Quocirca omnino probandae sunt leges quae graviter puniunt indices qui talia acceperint. Omnis munerum acceptio ca­ ntine 162+ et 1911, §2, tum iudicibus tum inquisitori prohibetur; in causis autem BeatiHcationis, debent iuramentum de non acceptandis donis emit­ tere. Modica esculenta, quae ante Codicem, liberaliter oblata, tolerabantur, ista prohibitione non videntur esse contenta. 517. — VI. Effectus sententiae iniustae. In dubia praesum­ ptio sententiae favet. Ubi autem certo sit iniusta, conscientiam non obligat, quamvis, interdum, in foro externo, ad vitanda scan­ dala observari debeat. Ipsa pars quae triumphavit, cognito er­ rore, alteri cedere debet et secundum regulas generales acceptum restituere. Index si culpandus sit damna sarcire debet. Xisi autem agatur de legibus quae multam compensatoriam tributorum imponat, nihil ob non petitam multam restituere debebit, quia finis poenarum non est ut aerarium ditescat. III. /h- Iuratis. 51S. 1. De scientia necessaria quaeritur num iuratus li­ cite munere fungatur quod, sine sutlieienti peritia, saepe exer­ cere debebit. Resp. Sola quaestio facti est iuratis solvenda. Periculum erroris quidem non est negandum, sed non valde timendum est ne civis innoxius appareat convictus, eum astutiae et artes ad­ vocatorum ellieiant ut saepe vere noxius absolvatur. Detrimentum autem boni communis, quod ex sontis absolutione accipitur, le­ gislator ipse sibi ascribat. Immunis ergo a culpa videtur iuratus [515-518.] 456 UBER If, TRACT. V, SECT. II, TIT. 11, CAP. VII qui firmiter statuat illum solum damnare quem veri sceleris ma­ nifestum arbitretur. Accedit quod, hac animi dispositione, me­ lius aget quam, secundum plerumque contingentia, is qui ipsi substitueretur, ita ut se saltem relative capacem existimare possit: quod satis est. 519. — II. De usu privatae scientiae. 1. Ne iuratus quidem damnare potest quem innocentem noverit. Numquam enim argu­ menta allata ipsi dabunt intimam persuasionem quae, secundum legem, necessaria est ut accusatum pronuntiet noxium. 2. Nec, ut nobis videtur, damnare potest eum quem sola pri­ vata scientia reum noverit. Ipse enim ordo iustitiae postulat ut. ad damnandum civem, publica scientia habeatur. Nec ius positivum quod quidam allegant, v. g. de lege Belgii, hunc sensum habere nobis videtur. Sunt tamen, ut 111. WaFFELaert, Iu *t. Π, p. 433, qui existimant usum privatae scientiae lege permitti posse. Id con­ cedere poterimus si specialiter rei publicae intersit ut crimen puniatur. Cf. Génicot, II, 9. Quid, jjï clericus fuerit reus, vidimus, supra n. 142. IU. Fit hodie ut i u rati suo oflicio scanda lose desint, cum, propter rationes omnino causae extrinsecus, qualis politica passio, vel vindictae appetitus, vel errores antisociales, manifesta scelera commissa esse negent. IV. De arbitris. 520. — Notio et officium. 1. Arbitri sunt personae, per se privatae, quas, pactione quae dicitur compromissum, partes ultro elegerunt ut litem dirimerent. Per se debent secundum legem sententiam ferre, nisi ex compromisso facultatem habuerint rem ex aequo et bono com­ pensandi. Partes pactione stare debent. Ceterum, servatis quibusdam condicionibus, sententia arbitrorum vim rei indicatae obtinet. 2. Pro quibusdam quaestionibus facti solvendis, ipsi indices arbitros (periti, experts) designare solent. Ili tunc caveant ut diligenter munus suum expleant, nec sinant se in detrimentum vel fisci vel privatae partis ad mendaces conclusiones trahi. υκ AOVOCATIH SKI FATHOMS ΓΛΙΚαΗΙ'.Μ 457 λτ. De Advocatis seu patronis caudarum. 521. — L Officii partes. Haec regula generalis tradi potest: advocato licent haec omnia et nola quae licent ei cui patrocinatur. Namque eius causam defendendam suscipit. 2. Causam quam scit esse iniustam suscipere sub grari peccato retatur. Ex causis autem civilibus, ex utraque parte probabilibus et dubiis, utramvis etiam minus probabilem tueri potest, dum­ modo cliens de minore probabilitate moneatur, et dummodo sit aliqua spes victoriae. Γtraque enim pars ius habet proferendi suas rationes in indicio: nec semper verius est quod est magis probabile. Si autem nulla sit spes victoriae, res in inutilem al­ terius partis vexationem desineret. Excipe tamen si insta et pro­ portionate gravis ratio sit prosequendi litem : ut puta si tantum ex praeiudiciis vel ex indicum improbitate causa; fuerit despe­ rata. In causa criminali, reum etiam sontem defendere potest ut mortem aliamve poenam effugiat. Reus enim non tenetur nisi ju­ ridice convictus poenam admittere; potest igitur per se vel per alium probationes evertere, donec convincatur. Verum, per fas et nefas, et abutendo ignorantia vel passionibus iuratorum, pu­ blicas vindictas impedire, id variis virtutibus etiam graviter adversari potest; et debitam patriae pietatem et caritatem socia liter offendit. Etiam in causa insta adhibere media illicita, ut falsos testes, documenta spuria, non potest. Si tamen causa manifesto insta sit, id commutativae iustitiae non adversabitur. 3. »S7 in progressu causae iniquitatem agnoscat, clientem mox monere debet eique suadere ut desistat. Nam cum stipendio sit con­ ductus. ipsa iustitia eum ad hanc monitionem obligat quatenus cura ista tacite promissa sit : id ex moribus, honestate clientis colligendum erit. Nec suadere compositionem qua de iure quidpiam remittitur potest, quia compositio non habet locum, nisi quando res dubia est. Nulli tamen iniuriam facit si inducat ad transactionem, sint1 damno, deceptione, vi et metu, vel ad redi­ mendam compositione iniustam alterius partis obstinatae vexa tionem. Etiam causae iniustae (piam deserit secreta servare de­ bet. Excipe si revelatio solum medium esset gravissimum damnum ab innocente avertendi. Sed etiam tunc, ob prohibitionem legis positivae vel maxima incommoda, illa revelatione facienda ple­ to 19-521.] ■MM 458 I.IHER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. VII rumque non tenebitur. (Cf. «licenda «le secreto in tractatu de ve­ ritate.) 4. Advocatus in causa iniusta parti contrariae omnia (lamna ex iniusta actione secuta sarcire debet ; et quidem ut causa prin­ cipalis, si propriae parti iniustitiam celaverit; per se ut secun­ daria, si clienti constabat iniustitia causae. Tunc erga clientem suum per se ad nihil tenetur. Cliens, insta de causa, v. g. amicabili compositione litem deserere potest: quo casu satis est at aequum pretium laboris facti praestet. Si vero absque iusta causa liti renuntiet, et merces ab initio statuta fuerit, non pauci, cum ipso S. Alphonso L. 4, n. 225, permittunt ut hanc totam exigat. Cur tamen possit, secus atque alter operae conductor, plus exigere «piam damnum emergens et lucrum cessans, id nos fugere fatemur. 522. II. De patrocinio pauperum. Lex caritatis obligat advocatum ut pauperi in gravi necessitate gratis patrocinetur, sine tamen notabili suo incommodo; in extrema necessitate, etiam cum gravi suo incommodo pauperi patrocinari deberet. Genera­ liter tamen hodie, cum ex officio designentur «pii causam gratis. pro Deo, ut aiunt, tueantur, obligatio ista ipsi levatur. Commissa autem pauperum causa neglegi, salva iustitia, non potest. Pars enim est officii suscepti, et auctoritate sociali, ut aliquod munus imponitur. Verum etiam in gratiam pauperum nemo debet vel potest causam suscipere contra obligationem suae conscientiae. Fit autem, ut ex lamentabili ignorantia, catholici advocati cau­ sas. v. g. divortii civilis, aequo animo suscipiant quasi indiscri minatim omnes tueri possint. Inde incommoda iit recusatio huius­ modi causarum iunioribus advocatis, «pii in officio gratuitarum consultationum versari debent. Oportet ut *probi edocti, possint ipsi conscientiae libertate frui. Quid de cooperatione advocato­ rum dicendum sit. vidimus in opere De Castitate, 132. 287. Sum­ ma haec est. Causae graves ob (pias licet divortium civile perfe­ ctum petere approbandae sunt ab auctoritate ecclesiastica ; quas autem cliens agere permittitur, easdem, non alias, advocati susci­ pere possunt. Hodie non raro syndacatus conductos habent advocatos «pii socios consiliis adiuvare debent. Quamvis non eum singulis con­ traxerint, pactio ita facta videtur ut erga singulos promissam di­ ligentiam ex iustitia adhibere debeant. Sub hac ratione munus habent, et locum in hoc capite reperiunt. 1 59 I>E MINISTRIS ΙΓ,ΗΤΙΊΙΛΕ. DE NOTARIIS VI. De aliis Ministris iustitiae. 523. — Plures alii officiales in ministranda iustitia partem habent. Alii potiores, sunt referens seu relator, qui verum quae­ stionis statum ex officio indicibus suinmatim exhibet, ut. v. g. in rebus criminalibus, index instructionis; secretorius seu actuarius. qui acta scripto notat. Alii, inferiores, sunt apparitores (uscieri. huissiers), custodes publici (gendarmi) Huc redeunt variae eorum obligationes: ut satis periti, debita diligentia oflicium exsequan­ tur; ut clientibus fidelitatem servent nec proin eorum secreta aperiant; ut eorum utilitati consulant : ut non cooperentur illi­ citis actibus, secundum dicta in capite de cooperatione: ut sti­ pendium non postulent ultra iustum pretium quod legi vel pro bata consuetudine taxatur. 524 — Quaeritur utrum nocue possint apparitores pro ningulis inter­ pellationibus (exploits) seu actis solidum salarium petere, oum plures eadem oc­ casione deferunt. Res ex usu recepto et praxi timoratorum diiudicanda est. Ex iure naturae id permitti potest, ctun pretium non sit mera compensatio incommodi itineris. Verum lex positiva, usu recepta, obstare potest. 525. — Possuntne sententiam iniustam exsequi f Nisi iniustitia ista sit manifesta, ministri non peccant illam exsequendo. Ipsum enim bonum commune postulat ne Superioris sententiam discutiant (2, 2. q. 61 art. 6, ad 3). Si manifesto iniusta fuerit, per se illam oxsequi non possunt. Quare, illud malum inferre nequeunt cui etiam materialiter cooperari semper est illicitum : ut est occisio, mutilatio. Ad mala in bonis inferenda, regulae de cooperatione applicandae sunt. d'Annibai.e, II. 592, existimat id licere « quia praevalet damnum reipublicae et ipsorum damnum qui secus ab of­ ficio removerentur ». Non est una doctorum sententia. Cf. dicta, n. 141. VIL De Notariis. 525 — I. Notio. Notarii nomine venit officialis qui pro par­ tibus actus authenticos scribit et iis datam certam tribuit. 11. Obligationes. Peritas esse debet et assiduus in versandis tum legibus civilibus tum fiscalibus, quia prudenti consilio non tantum causas nuditatis et litis, sed etiam non modicas expen sas partibus evitare potest. Quare monere debet partes de aptis clausulis quae actibus inserendae sunt, de modo quo superfluae [522-526.] 460 UBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. 11, CAP. VII expensae impediantur. In expediendis negotiis diligens esse de­ bet, nec mora sua augen * impendia ; atque in rebus gerendis uti­ litati partium a quibus consulitur prospicere debet. Cum non instituatur ad tuendas fisci rationes, per se in in­ strumentis quae scribit admittere potest ea quae clienti licent in defraudandis tributis. Verum caveat ne se temere in discri­ men offerat gravis subeundae poenae. VIII. De Accusatore. 527. — I. Notio. Accusator olim erat privata persona quae, propter bonum vindictae publicae, alterum coram indice de crimine accusabat, suscepto onere crimen probandi. Deficiente probatione, ipse accusator poenam luere debebat. here ubique, in iure civili, et nunc etiam in iure canonico, suppressa indiciali accusatione, privati solo denuntiandi ofticio fungi interdum debent. Generales regulae de denuntiatione traditae sunt n. 117. Hic de sola obli­ gatione denuntiationis iudiciariae quaedam addenda videntur. E triplici fonte obligatio manare potest : ex iure naturae, ex .su­ scepto oflicio, et ex praecepto seu lege Superioris. «) Ex iure naturae denuntiatio iudicialis facienda est. quando est medium unicum et probabiliter aptum impediendi publicum damnum vel magnum damnum proximi. Cf. Lugo. fust. d. 38, n. 14. Casus erit criminis pendentis, aut quod prudenter indicatur iteratum iri. Quo maius damnum timeatur, quo magis sit certum et imminens, quo maior sit spes illud impediendi, eo gravior fit obligatio, quae est caritatis, et, eum damnum publicum agitur, gravius iustitia legali urgetur. Ab hac obligatione excusat grave et proportionatum incom­ modum proprium, aequale damnum denuntiati, si fit ad avertendum damnum proximi, nisi pietas praeterea te adigat ad magis consu­ lendum proximo qui tecum sit arte coniunctus. &) Ex suscepto ofticio noxios denuntiare debent : promotores fiscales, custodes publici et etiam privati, quatenus id pertinet ad munus implendum. Omnes enim qui personis vel rebus custodiendis sunt prae­ positi. tum vigilantia propria tum indiciali denuntiatione, per­ sonas et res, etiam cum periculo et incommodo in suscipendo munere promisso, ab iniuriis secundum rationabilem dominorum voluntatem protegere debent. Quare aliquando e summo rigore, 161 DE MEDICIS ET CHIRURGIS sine laeso iuramento, custodes deflectere possunt, Quod valet etiam de iis qui vectigalibus exigendis praepositi sunt. Cf. Lehmk.. 1, 987. Tenentur ex iustitia commutativa, ita ut damna ex negle­ cto ofticio manantia sarcire debeant; amissas tamen multas probabiliter rependere non tenentur. c) Ex praecepto vel lege Superioris. Ex novo Codice expressa obligatio denuntiandi non imponitur nisi deferendi clericos vel religiosos qui sectae massonicae similibusque associationibus no­ men dederint (c. 2336, § 2) et confessarios sollicitantes (c. 904 et 2368, § 2). Principium obligationis, c. 1935. § 2. exprimitur. Ab hae obligatione excusat : «) perfecta emendatio delin­ quentis. si parti laesae sit satisfactum, nec aliis periculum im­ mineat (sed cf. dicta de denuntiando confessario sollicitante) : //) se­ cretum commissum ex officio, nisi ex perseverante cuiuspiam ma­ litia oriatur grave innocentis damnum, aut e religione vel patria graviter intersit ut reveletur (cf. Lugo, lust. d. 38, n. 37) ; c) si inde imminet grave periculum honoris, vitae, rerum tuarum. Quare non teneris te ipse denuntiare, neque, per se. socios criminis quando sic aequi valenter te ipse denuntiares. N. B. De teste et reo, cf. Tract, de reritate. IX. De Medicis et Chirurgis. 528. — I. Officia. 1. Ex contractu, medici et chirurgi meliore quo possunt modo opitulari infirmo debent. Quare tutius quod praesto sit remedium administrare de­ bent. Desperata tamen infirmi salute, remedium ambigui exitus, quod forte profuturum forte mortem acceleraturum sit tentare possunt, dummodo in id infirmus consenserit explicite vel impli­ cite, ac de re certior fiat, ut sibi consulere possit, nisi iam con­ scientiae et rebus suis providerit. Si tamen nulla spes huiusmodi prudentiae adsit, monitio ista imponenda non videtur. Deficiente ipso infirmo, proximi pro ipso, quasi interpretes eius voluntatis respondere posse videntur. Quando, praeter effectum bonum, sequetur certum nocumen­ tum. nec aliud remedium praesto sit. ex proportione inter spera tum bonum et malum quod timetur causa aestimanda est. Numquam vero, ut dictum iam est, explorandi causa remedia pericu losa vel « operationes » in aegrotum, etiam consentientem, ten tari possunt. Cf. Lehmkuhl, I, 1183, V. [527. 528.] 62 LIBER II, TRACT. V. SECT. II, TIT. II, CAP. VII De usu morph ii, hypnotism! actum ext, I. 478. et supra. 325. Ad abortum direct uni coopérai·! non possunt. Obstinatae mu. lieri innocuam potionem dare non est illicitum, modo tamen ma­ lam actionem ne medicus simulet ; sed a scandalo cavere debet et etiam a poenis legis, si abortus, casu secutus, ipsi auctori tri­ buatur. 2. Officia caritatis spiritualis et temporalis adimplere debent (piorum frequens medicis occasio offertur. Curabunt itaque ut ipsi possint in casu necessitatis valide baptismum, praesertim fetibus conferre : moribundum de suo statu tempestive certiorem facient ut saluti suae et etiam temporalibus rebus providere possit. Me­ lius id per se praestabunt, nec plerumque inde gravia incommoda sibi timenda habent. Si tamen alii monitionem facere possint et velint, satis est ut hi certiores liant. A gravi obligatione excusari possunt, si vel omnia iam ordinata noverint, vel certum habeant id nihil profuturum ob perversam hominum dispositionem. Hoc tamen raro accidet. 3. Visitationes non plures numero instituere possunt (piam vera aegroti utilitas id poslnlet ; vel (piam suadet solamen quod ratio­ nabili infirmi vel familiae eius voluntate exspectatur. Perinde dicas de remediis ministrandis. 4. Pretio taxant usualem excedere non possunt, attenta tamen etiam eius peritia et fama. A pauperibus exigere non possunt nisi pretium minus quod ipsis concedi consuevit: nam illud tantum pauperes tacite promiserunt. 529. — II. Peccant contra ipsam iustitiam, dum officia ista violant. Nec a gravi excusari possunt medici isti (pii. pactione facta cum chirurgo, suadent clientibus operationes non necessa­ rias, pro quibus ipsi a chirurgo praemium consilii obtinent. Pe­ rinde dicas si pharmaca superflua sumenda praescribant. 530. — III. Medicus conductus a communitate, a) ex iustitia aegrotos tempore luis deserere vetatur; ex iustitia eos pro quibus conducitur curare diligenter debet. Stipulatio enim in fa­ vorem tertii valet ex iure naturae, et tertius dum appellat me­ dicum conductum, stipulationem ratam habet. Medici non con­ ducti. si grave periculum vitae declinent, difficile de gravi vio­ latione caritatis argui poterunt, nisi probabiliter, saeviente lue. multos serrassent (pii nunc moriuntur. 163 PE PHARMACOPOLIS, PROXENETIS. SUMMARIVM X. De pharmacopolis. , 531. — i) Codex Germanicus, art. 656, omnem obligationem a promisso Pilario pto buiusmodi ne­ gotiatione matrimoniali aufert. Repetitionem tamen soluti pretii negat. [529-533.] 464 LIBER II, TRACT. V, SKCT. Π, TIT. II, CAP. VII sonae idoneae vel alia causa publica, interventum vel assumptionem mu­ neris excuset. Susceptum munus est deinde, cum expressa vel tacite promissa dili­ gentia, ex iustitia implendum. Nec incommodum per se cum munere con­ junctum ab illa diligentia excusat. Ob solas causas veras et instas potest quis, abdicato munere, pensionem ab aerario publico vel ab arca pensionum sibi postulare. II. I)t Judice. Index, seu magistratus, non solum ius declarat, sed ius dicit; i. e. titulum proximum, quasi per legem particularem, constituit sive iuris partium sive poenae a reo subeundae. In processu inchoando et persequendo, ordinem lege praestitutum ob­ servare debet. Inter forum civile et canonicum illud interest, quod index civilis solas sibi sive a privatis sive a promoture tiscali delatas causas indi­ care potest, dum index ecclesiasticus ipse inquisitionem et causae instru­ ctionem saepe imperat vel exsequitur. Ipse igitur attendere debet ad istam regulam naturalis aequitatis, ne, sine sutlicientibus indiciis, inquisitionem contra aliquem in particulari inchoet, nec sine semi-plena probatione quem­ piam ut reum comparere iubeat. Fama enim personae accusatae integra manere non solet. Excipo cau­ sam praevalentis necessitatis publicae. Index laicus etiam cavere debet ne causas fori ecclesiastici usurpet, observata ratione qua privilegium fori ecclesiastici ab Ecclesia, in sua re­ gione urgeatur. Porro, in causa criminali damnare non potest nisi quem ex actis reum esse sibi morali certitudine constet. Quem ex privata scientia innocentem noverit, si publice convictus fuerit, damnare sine iniustitia quidem posse sententia est gravium doctorum, et ipsius S. Thomae ; practice tamen hodie innocentem salvare potest et debet. In causa civili, dubia iuri * ipse secundum suam fundatam de lego opi­ nionem dirimere potest et per se debet; licet tamen ipsi etiam iurisprudentiae curiae superioris, tamquam maiori auctoritati, assentiri. Dubia facti plerumque solventur regula quae actori onus probandi im­ ponit. lustitiam autem non violat qui, in aequali probabilitate, observando leges, totum uni parti addicit ; probabilis tamen iuris alterius partis ra­ tionem quam leges permittunt etiam habere potest ; v. g. in dividendis sum­ ptibus litis. Iniustus non est qui liberaliter oblata munera acceptat, sed observatio legis id vetantis omnino commendanda est. Quae vero pro sententia insta pronuntianda exegerit vel stipulatus fuerit, restituenda sunt ; non autem pro sententia iniusta quam re vera tulerit : hic, non vero illic, titulus quidam exsistere videtur. In universum ad indicis probitatem spectat ut nullam habeat conside­ rationem personarum vel causarum, exceptis istis causis quibus, ex ipsa loge, in dubio favendum sit. βϋΜΜΑΒΙϋΜ 465 HI. De luratis. lurati, quem norunt innocentem, semper responsione sua negativa liberum a poena reddere possunt et debent; nec reum pronuntiare possunt nisi qui secundum acta sit convictus. Caveant autem ne officio suo desint scandalose, si propter rationes me­ rito causae omnino extrinsecus, qualis politica passio vel vindictae appe­ titus. manifesta scelera commissa esse negent. IV. De arbitris. Ultro electi a partibus quae litem compromisso dirimere statuerunt, sententiam secundum legem ferre debent, nisi ex aequo et bono negotium componere permittuntur. Designati a indice libenter et sine partium studio munere suo fungantur. V. De advocatis seu patronis causarum. Patronus causarum, in causa criminali iustitiam commutativam non violat, si etiam vere noxium poena< eripere nititur; qui autem per fas et nefas, et abutendo ignorantia vel pas­ sionibus iuratorum, publicas vindictas impediunt, contra varias virtutes etiam graviter peccare possunt, et socialiter offendunt debitam patriae pietatem et caritatem. In processu civili causam certo iniustam nec suscipere nec prosequi possunt; dubias causas aptis argumentis stipare, salva iustitia erga al­ teram partem, permittuntur, dummodo proprium clientem de incerto successu moneant. N. B. Quid testi, reo liceat infra, ubi de veritate, dicetur. VI. De aliis iustitiae ministris. Sive superiores sive inferiores, munus diligenter et tideliter explere debent, parcentes famae personarum et secreti tenaces. Manifesto iniusta sententia exsecutione compleri nequit, nisi forte agatur de bonis quibus quis renuntiaro potest. VII. De notariis. Notarius peritus et diligens esse debet, ut acta, non tantum ad normam legis, valida conficiat, et secundum partium voluntatem tideliter conscribat, sed etiam eo modo conficere noverit qui partibus non modicos sumptus parcat. Rem clientium suorum, v. g. in auctione ordinanda utiliter gerere debet. Cum non sit tributorum exactor, non magis quam ipsae partes, iusti­ tiani violat, si defraudandis certis taxis cooperetur. VIII. De medicis et pharmacopolis. Praeter diligentem eurum aegroto­ rum, medici et pharmacopolae ab his contractibus abstinere debent quibus, per non necessarias medicinas vel operationes, inutiles sumptus clientibus imponunt. IX. Dc custodibus personarum vel rerum. Qui personis vel rebus custo­ diendis privati m vel publice est praepositus, tum vigilantia propria tum iudiciali denuntiatione, personas et res, etiam cum periculo et incommodo tacite in suscipiendo munero promisso, ab iniuriis. secundum rationabilem dominorum voluntatem protegere debet. Quare aliquando e summo rigore, sine laeso iurainento, custodes deflectere possunt. Quod valet etiam de iis qui vectigalibus exigendis praepositi sunt. Cf. Lkhmk. I, 987. 30 1533.] 466 LIBER II, TRACT. V, SECT. Il, TIT. II, CAP. VIII X. Dt proxenetis. Proxenetae seu multiplicis nominis hodie manda· tarii qui, aliquo titulo, aliarum personarum physicarum vel moralium ne­ gotia curanda suscipiunt vel aliquo pacto adinvant, ex ipsa iustitia de­ bent : 1. iis qui ipsos conduxerunt fidelitatem et diligentiam; 2. omnibus negativa iustitiae officia, quibas commendare vetantur quae non sunt com­ mendanda, vel aliquem fraude decipere. CAPUT VIII. De delicto, quasi-delicto et de praestanda culpa. 534. —I. De delicto Ç1). 1. A delicto poenali seu criminali, de­ lictum civile probe secernendum est. Delictum poenale canone 2195, § 1 definitur : « Externa et moraliter imputabitis legis violatio, cui addita sit sanctio ». Sanctio esse potest definita vel perfecte, ut si furto poena carceris sex mensium statuatur, vel minus per­ fecte, ut si, pro variis casus adiunctis, poena intra limitem maxi­ mum et minimum a indice determinanda sinatur; et potest etiam, saltem in foro canonico, arbitrio indicis plene committi, ut cum dicitur: «poenis congruis puniatur». — De delicto poenali va­ let istud : nulla poena sine lege. Secundum istud, Codex, c. G. 5° abrogatas declaravit omnes poenas (piarum nulla mentio in Codice habeatur. 2. Delictum vero civile est omne factum illicitum, damnosum, et intentione nocendi commissum. Requiritur factum illicitum, quia « nullus videtur dolo facere (pii suo iure utitur» [Lex. 55 Dig. De regulis iuris (L, 17)]. Damnosum esse potest factum propter damnum emergens, seu detrimentum positivum quo (piis minus habere incipit (piam quod habebat ; et propter lucrum cessans, (pio quis minus habet quam quod, sine facto illicito, habuisset. Damnum potest esse ordinis materialis, sive rem sive corpus atliciat, ita ut pretio sit aestimabile, et potest esse ordinis su­ perioris in fama, in anima, in affectibus, etc. Omne damnum oe­ conomicum esse saltem pecunia compensandum constat. Inter­ dum etiam damnum ordinis superioris potest in suo ordine re­ parari : morbus recuperata sanitate, fama eflicaci retractatione 0) I)c omni argumento istius capitis, cf. Pacifici Mazzoni IV, p. 218 ss. 344 ss; et ( ot.iN et Cafitant, Π, 360 403. » DELICTUM. QUASI DELICTUM. PRAESTANDA CULPA i I I I 467 reparatur. Datne autem damnum morale, qua tale, locum reparationi pecuniariae f Res non ita inter iurisperitos constat. Solent tamen tribunalia etiam solvendas quasdam pecunias statuere pro damnis ipsius corporis qua talis, vel pro damnis or­ dinis moralis. Intentio nocendi supponit factum voluntarium, dolosa seu maligna voluntate imperatum. Refectio autem damnorum propter delictum peti potest tum a tribunali contentioso, et tunc ut principale litis obiectum, vel etiam a tribunali criminali, ut accessorium processus criminalis. Nomine partis civilis in causa criminali appellatur persona pri­ vata quae talem refectionem damnorum petit. II. De quasi-delicto. Quasi-delictum intentionem nocendi exclu­ dit, sed oritur ex omissa diligentia (positiva vel negativa) neces­ saria^ qua adhibita, damnum non fuisset illatum. Diligentia imponitur sive immediate circa ipsas res servan­ das, sive circa causas animatas quae damnum gignere possunt: animalia, pueri, personae quarum opera conducta erat. Ipsum quasi-delictum supponit factum hoc sensu voluntarium quod, maiore cautela vel attentione, damnum vitari potuit. Sed defectus advertentiae quasi-delictum non tollit. 535. — III. De praestanda culpa. 1. Culpa distinguitur theologica et iuridica. Theologica est ipsum peccatum quo Deus offenditur; iuridica in omissione debitae secundum leges diligen­ tiae consistit. Haec culpa esse potest lata seu crassa : omissio diligentiae communis, i. e. solitae ab omnibus adhiberi; levis: omissio diligentiae quam homo solers adhibere consuevit: quae dividi potest in culpam levem in abstracto et in concreto, prout a persona (piae culpatur abstrahitur vel non ; levissima : omissio diligentiae exquisitae. Uniusmodi graduum distinctio in omni iure repentur. Sic. in Anglia Slater. .1 manual. I. 409, allegans Chitty. TAc Laics of Contracts distinguit ordinari/ neglect, gross neglect, slight neglect. Ex delicto vel quasi-dclicto, praestatio culpae levissimae de­ betur. Ex contractu regula generalis est ut culpa levis in abstracto praestetur. Quae obligatio augetur vel minuitur, prout contractus est in gratiam debitoris vel creditoris, vel prout necessitate ipse contractus impositus est : ut in deposito «miserabili » i. e. qui ex inopinato casu Heri debuit. (531. 535.] 468 UBER II, TRACT. V, SECT. Il, TIT. II, CAP. VIII In Cod. Canadensi Q. contractus numquam plus quam dili­ gentiam boni patris familias imponit. Casus fortuitus non praestatur per se, nisi accesserit deli­ ctum, vel debitor fuerit in mora (C. Germanicus, 287). Argu men­ tum istud plenius ceteris Codex Germanicus tractat art. 276-292 et 823-853. Cf. quoque Cod. Helveticum, obi. art. 41-61. In foro canonico, casus fortuitus non praestatur; imputatio autem omissae diligentiae prudenti indicis arbitrio committitur (c. 2203, § 2), fere ut in art. 43 Cod. Helvetici obi. Simul tamen, etiain in materia ecclesiastica, iustae leges civiles de contracti­ bus ob servandae sunt. Igitur index ecclesiasticus leges istas ur­ gere poterit et debebit. 536. — In foro conscientiae haec perpetua regula proponi po­ test: ante indicis sententiam, gravis obligatio praestandi cul­ pam requirit, praeter materiam gravem, gravem culpam theologi­ cam, nisi praestatio casus fortuiti vel culpae levis formaliter pro­ missa fuerit. Ipsa autem culpae gravitas in contractu, pendet ex diligentia (piae, expresse vel tacite, maior vel minor pro vario contractu, est promissa, et ex voluntaria eius omissione, in ma­ teria plus vel minus notabili. (Nondum autem a partibus pro­ missa censetur diligentia (piae a lege civili imponitur. Adiuncta consulenda sunt). Et in universum, si periculi conscius, in actio­ nibus periculosis eam diligentiam omittas praecavendi quam ho­ mines eiusdem condicionis communiter habere solent, graviter peccas (nisi forte damna in te recipere iam statueris) et damnis secutis teneris. In dubio de culpa, non teneris. Post sententiam indicis, debetur in conscientia pecunia quae ob meram culpam iuridicam irrogata est, modo haec saltem vere commissa fuerit. Si ergo re vera adhibita est diligentia ob cuius omissionem quispiam reficiendis damnis est condemnatus, sententia ista, utpote (piae in errore facti fundata sit, nullam obligationem con­ scientiae parit, ita ut post coactam eius exeeutionem. locus sit occultae compensationi. SUMMARIUM 537. — I. Delictum civile eat factum illicitum ot damnosum ex intentione nocendi commissum ; quasi-delictum est idem factum, sine nocendi intentione, cum culpa iuridica commissum. 13 HE HEREOIIATE. GENERALIA 46» II. I’racxtanda culpa. Prout diligenti» requiritur exquisita, vel hominis solertiH, vel communis, praestanda dicitur culpa levissima, levis, cra-sa. Damna omissae vel dilatae exaccutionis, vel rei alienae vitiatae, in foro interno, semper, ante indicis sententiam, secundum culpam theologicam ae­ stimantur: haec gravis esse debet ut gravis obligatio, etiam in materia gravi, oriatur; in foro autem externo civili, secundum culpam iuridicam, seu omis­ sionem diligentiae quam lex positiva imponit. Ex delicto vel quasi-delicto culpa levissima iuridice praestanda est. Casus fortuitus generatim non praestatur. In foro canonico, imputatio fit secundum prudentem indicis aestimatio­ nem, nisi ipsa lex civilis applicanda sit. CAPUT IX. De Hereditate. Articulus I. — Generalia. Utilitas. — Quamvis multa particularia de hereditate adeunda et par­ tienda iurisperitis permittenda sint, omnino opportunum, immo necessarium est ut theologus moralis quaedam generaliora de amplo isto argumento ac­ curate mente possideat. Ilis notionibus instructus, de iure positivo recte sentire et prudenter casus solvere vel consilia dare facilius poterit. 538. — I. Definitio. Hereditas est modus acquirendi mixtus iure naturae et iure positivo, ri cuius in universitatem vel ratam partem patrimonii seu bonorum alterius personae defunctae suc­ ceditur. Mixtum dicimus modum, quia iure quodam naturali personae coni unctae locum occupant defuncti in bonis quae ipsa coni une * tionis ratione iam ad eas pertinere videbantur, rursus autem ipse bonorum seu patrimonii possessor sibi successorem in rebus suis eligit et designat ; simul tamen multa de personis quae succe­ dunt et de bonis quae obtinent et de ratione qua peculiaris vo­ luntas possessoris cum conaturali iure familiae componenda sit incerta manerent nisi iure positivo accurate definirentur. Porro in definitione solam successionem universalem vel titulo universali memoramus, quia quamvis, ut videbimus, non in omni iure sint omnes successores t itulo universali simul heredes. constat tamen non esse heredes sed mere legatarios qui definita tantum bona hereditatis obtinent. [586-538.] 470 LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. IX 539. — II. Duplex proximus hereditatis fons. Hereditas al fera est legitima, seu ab intestato, altera vero ex testamento. Quod, tradita quadam notione historica, melius intelligetur, 540. — Historica. 1. Etenim, in regionibus cultus Occidenta­ lis, ius hereditatis historice duplici ratione concipitur. Iure Romano, quo dominium et patrimonium magis ut qiiidpiam per­ sonale,-individuale consideratur, heres proprie fit ex voluntate defuncti, ita ut institutio heredis sit caput et fundamentum te­ stamenti. Legalis ordinatio successionis tunc testamentum men· supplere censetur et secundum praesumptam defuncti volunta­ tem statuitur. In illo iure duplex distinguitur hereditas: testa­ mentaria et legitima seu legalis seu ab intestato ; principalis autem est testamentaria. 2. Contra, antiquo iure Germanico et proin Francorum, quo patrimonium potius ut familiare possidetur, solus Deus heredes facere perhibetur; « gignuntur heredes non scribuntur». Quare Tacitus (Germanicus, 20) notavit nullum esse apud Germanos testamentum. Quando deinceps, auctoritate potissimum Ecclesiae, testamenta introducta sunt, haec divisionem et qnandam attri­ butionem bonorum, non autem heredis institutionem immediate respiciebant, ita ut unica esset hereditas, i. e. legitima. 3. Legibus vero hodiernis quaedam utriusque rationis com­ positio facta est. Iure Gallico, potior et magis proprie dicta here­ ditas est ab intestato; testamento fiunt legatarii, ita tamen ut paulatim, ope tribunalium, eorum condicio similis heredum facta sit. saltem quando titulo universali vocantur. Pariter in Γ. S. A. heirs vocantur soli heredes ab intestato; dum qui ex testamento succedunt appellantur devisees et legatees. Plena tamen libertate disponendi quam parentibus agnoscit, lex Angliae ius romanum imitatur, dum pleraeque leges latinae constituta portione legitima principia Germanica ex parte adoptarunt. Ordo tamen successio­ nis fit in iure latino secundum praesumptam defuncti voluntatem, observata proin aequalitate inter filios, quos pater aequali amore afficere praesumitur; dum in lege Angliae sollicitudo servandi patrimonium familiare e iure Germanico depromptum videtur. Heres, in iure latino, personam defuncti continuat et ideo bona accipit et ultra vires hereditatis tenetur, sicut, in iure Romano, independenter a bonis obligationes defuncti assumebat; dum in Podice Germaniae et Γ. N./1. (excepta Luisiana, quae, ut dictum 471 I>E HEKEOITATE. GEXERAJ.1A est, regimine latino utitur) heres bona immediate accipit et ultra vires debita solvere non debet. 4. Pactis iiitcrnationalibus modus definitur quo leges de suc­ cessionibus civibus in alia regione et extraneis in propria re­ gione applicentur. Frequens commercium inter gentes huiusmodi pactiones necessarias fecit. Sic distinguuntur statuta personalia. quae civem ubique tenent, et statuta real ia, quae bona regunt ex loco ubi exsistunt. 541. — III. Hereditatis compositio. 1. In non uno iure in­ stituta est, in gratiam heredum non autem creditorum et legata­ riorum, sic dicta collatio bonorum. Hae institutione, heres, qui hereditatem adire velit (non igitur si hereditati renuntiet) lege obligatur ad conferendum in hereditatem iaeentem, quidquid ut capitale, ab auctore vivente, per directam vel indirectam dona­ tionem acceperit. Et ipsa legata heredi facta in partem heredi­ tariam imputantur. Id fit ex praesumpta donatoris vel testatoris voluntate, qui censetur aequalitatem inter heredes servare vo­ luisse. Quare, significata sua voluntate, potest donator, intra li­ mites suae facultatis disponendi, donatarium vel legatarium ab hac obligatione eximere. Satis est, v. g. ut in testamento dicat: lego ultra vel extra partem legalem (par préciput et hors part). Ac per se propter diversam praesumptionem, ipsa lege agnitam, non nulla, ut alimenta et munera fieri solita, modicae donationes brevi manu, collatione facienda eximuntur. In foro autem conscientiae,i tacita collationis remissio, dummodo certa sit, sufficere poterit. 2. Bona defuncti vel censentur unicum edicere patrimonium, ut in iure latino, vel contra, distinguuntur plures massae, sive ex origine sive ex natura. Sic, in Anglia et in U. 8. Λ. distin­ guuntur bona quae constituunt real property et bona personal estate vel personality. Considerationes sociales iam temperarunt ius latinum, excipiendo, sub certis legibus, domum familiarem vel homestead a necessaria divisione inter heredes. 542. — IV. Hereditatis acquisitio. 1. Possessio in pluribus legibus hodiernis, heredi legitimo competit a primo momento quo eorum auctor obiit, et sine ulla bonorum apprehensione, nec exsistit per se, illa hereditas iacens iuris romani, cuius ipsa pos­ sessio acquirenda erat. Sic in iure Italico et Gallico et simile [539-542.] 4 72 LIBER II, TRACT. V, SECT. Il, TIT. II, CAI’. IX quidquam in plerisque Statibus foederatis Americae Septentrio­ nalis habetur. Itaque possessio defuncti in herede, interdum etiam in legatario universali continuat. Possessio ista vocatur gallice la saisine héréditaire.. 2. Perfecta acquisitio non lit tamen sine acceptatione. Aditio autem hereditatis fieri potest actu expresso vel tacito: ut si heres ea peragat quae solus heres acceptans, legitime facere potest. Qui ante quam de hereditate voluntatem suam pronun­ tiaverit moriatur, facultatem acceptandi suis heredibus transfert. Acceptatio absolute facienda est. Potest tamen in iure Italico. Gallico, et generaliter in Latino, hereditas acceptari vel simpli­ citer vel reservato inventario (con beneficio dfinventario). Haec est vis istius clausulae, ut si inventarium intra tempus statutum rite factum sit, heres possit successionem acceptare sine obliga­ tione solvendi debita ultra vires hereditatis. Quia autem simplex repudiatio defunctum parum honorare censeatur, acceptatio cum reservatione inventarii est modus conciliandi honorem defuncti cum propria utilitate oeconomica. 3. Renuntiatio hereditatis fit, in iure quo utimur, per decla­ rationem coram indice conciliatore seu praetore. Nullam admittit condicionem vel limitationem. Verum iure Italico et Gallico po­ test quis nolle ex testamento succedere et hereditatem qua heres legitimus acceptare; dum ius Germanicum et Helveticum eum prohibet ne huiusmodi optione varias testatoris voluntates et le­ gata reddat inefficaci». Quid autem si heres nec positive acceptet nec positive repudiet hereditatem ! Plerumque erit alius, v. g. creditor, qui ipsum coget quidpiam delinite facere. Si autem nihil facere debuerit, non constat in iure nostro utrum, post triginta annos facultas renuntiandi an facultas acceptandi praescripta fuerit. In Italia potius facultas acceptandi exstincta existimatur. 4. Quod ad modum acquirendi, distinguenda est acquisitio proprio nomine facta et acquisitio eius qui ut defunctum paren­ tem repraesentans, hereditatem adit. Si hereditas *aditui proprio nomine, divisio iit in singula capita, seu viritim ; si vero veniunt heredes ut repraesentantes auctorem, divisio Iit in stirpes. I. e. simul accipiunt, subinde inter se dividendam, partem quae isti parenti, si viveret, obtigisset. <'asus iste potissimum accidit eum pro patre defuncto, lilii hereditatem avi vel etiam avunculi adeun­ dam habent. i OE HKRE1UTATK AB INTESTATO 173 5. Renuntiatio hereditatis personae viventis generat im inva­ lida est; paeta autem de successione futura, alia lege admittun­ tur alia excluduntur. Articulus II. — De hereditate ab intestato. § 1. — Expositio iuridica. 543. — I. Distinctio heredum. Heredes alii sunt simpliciter legitimi, qui vocantur, nisi testamento excludantur; alii neces­ sarii (legitimari) qui ex toto excludi non possunt. Distinctio tamen ista non exsistit in omni iure. Heredes necessarii sunt progeniti, plerumque etiam parentes et ascendentes, raro sed v. g. in Codice Helvetico (470-471) fratres et sorores. Satis saepe ho­ die, coniu.v superstes plene excludi non potest. Observes, si coniugeni excipias, reliquos non vocari, nedum sint necessarii, nisi deficiente prole defuncti. Ipsi filio illegitimo pars quaedam re­ servanda communiter est. Reservanda quantitas vel est rata pars ipsius hereditatis vel rata pars portionis (piae ab intestato ipsis obtingit. Sic iure Italico (805 ss.) dimidia pars hereditatis proli, tertia vero ascoiidentibus(8i, deliciente prole, vovantur) reservanda est. Coniugi portio neus. fructus reservatur. In iure Gallico, Belgico (913-914); Serrlandico (960 ss. pars pro numero filiorum variat. Etenim uni lilio legitimo dimidia he­ reditatis pars, duobus duae tertiae partes, tribus vel pluribus tres qua­ drantes reservantur. Ascendentibus quarta vel dimidia pars hereditatis re­ servanda est prout in una tantum linea vel in utraque superstites sunt. — Codice (It rmaiiico (2303), dimidia pars portionis lege assignatae progenitis, patri et matri, coniugi superstiti reservanda est. — In non una re publica zhnencac latinac sola obligatione alimentorum seu congruae sustentationis libertas testandi coartatur. Ita in Costariensi, 595 ; in Hondurensi, 1118.1119; in Mexicans, 3323. 3324 ; in Ni caragii tn ni, 1184 ss. ; in Salratoricnni, 1153. dum in Argentina re publica (3627) reservatio quattuor quintas partes at­ tingere potest. In Anglia plena est libertas testandi, excepto regimine quorundani bonorum, (piae dicuntur entailed. Neque Codice ('anadenxi (J. \831 libertas testandi limitatur. In / . .1. quidam Status libertatem istam saltem circa legata pia coartarunt. Duplex cognatorum linea distinguitur: recta, quae consti­ tuitur personis quarum altera ab altera immediate vel mediate ortum habet (lineal consanguinity) et transversalis seu collate­ ralis (collateral consanguinity) quae personas complectitur quae cum defuncto auctorem communem habent. Hic distinguendi [543.] LIBER II, TRACT. V, SECT. II, TIT. II, CAP. IX sunt germani (whole blood) qui ratione utriiisque parentis sunt defuncto consanguinei: et alii (half blood) qui ratione alterius tantum parentis sunt consanguinei: strictius consanguinei tunc sunt qui ratione solius patris, dum qui ratione solius matris sunt coniuncti vocantur uterini. Dum in iure canonico et etiam Anglo-Americano, gradus semper ex maiore vel minore distantia ab ipso auctore communi * aestimatur, ita ut si, in linea collaterali, inaequali distantia ab isto auctore separentur, gradus distantia maiore definiatur, in iure Gallico, Italico, Germanico, etc. etiam in linea collaterali, tot sunt gradus quot sunt generationes quibus alter ab altero distant. 544. — II. Regulae generales. 1. Hereditas ab intestato proxime coniunctis defertur. Ad solam tamen consanguinitatem, neglecta affinitate, attenditur, si coniugem excipias, cui recens magis quam antea favere coeperunt. 2. Descendentes plerumque omnes alios excludunt; dum proximi collaterales cum ascendentibus concurrere solent. 3. Inter fratres, germani maiorem partem quam qui solum patrem vel matrem communem habeant, obtinere solent. 4. Cum regimen communitatis viguit inter coniuges, com­ munitas ista morte alterius necessario finem habet; et coniux superstes dimidiam partem bonorum et onerum communium. . Quod ad religiosos professos, professi votorum simplicium per se sibi acquirunt delatas sibi hereditates. Indigentne, ex voto paupertatis, licentia Superiorum ad eas acquirendas vel repu diandas? Videndae sunt Constitutiones. Obligatio nequit e iure communi demonstrari. Professi votorum sollemni uni easdem sibi acquirere, ex iure communi, nequeunt. In Ordine autem capaci, eas acquirunt monasterio (i. e. conventui vel provinciae); in Or­ dine incapaci, S. Sedi. In utroque tamen casu, videndum est |>|·, HEKKÜITATE AB 1Μ ΕΑΊ ΑΤΟ 175 utrum necne ante sollemnem professionem E HEREDITATE AB INTESTATO In inultis Statibus filiis adoptivis omnia iura filiorum obtingunt. Ex common law filii illegitimi erant filii nullius, sine ullo hereditatis iure. Nunc succedunt matri et plerumqpe etiam patri si agnitus fuerint. Viduae fere ubique tribuitur dotatio ex hereditate (doirer) ; in non linllis Statibus simile ius nomine curtesy subsistit in gratiam superstitis mariti. Praeterea superstes coniux locum inter ipsos heredes obtinet, qui va­ riat pro variis Statibus, nec semper idem est pro marito ac pro uxore. §. 2. — Expositio moralis. 549. — I. Legum obligatio. Leges quibus ordo succes­ sionis definitur, conscientiam etiam ante indicis sententiam obligant. II. De uxore et filiis matrimonii mere civilis. Cum leges civiles non raro ex solo matrimonio civili legitimitatem aesti­ ment. quaestio fit utrum necne filii nati ex matrimonio mere ci­ vili hereditatem acceptare possint, praesertim si alii filii ex ma­ trimonio mere religioso nati sint. Bona acceptare posse videntur, sed succedunt in obligationes pietatis quibus parentes teneban­ tur erga filios suos vere legitimos : his saltem alimenta secundum suam condicionem praestare debebant, Cf. d’Annibale. 11,342, 22. Piscetta-Gennaro, III, 930-932. Ratio est. quia filii legitimi ex iure naturae strictum ius non habent nisi ad talia alimenta, atque in societate hodierna, ut pax publica sit in tuto, toleratur ut se­ cundum institutum matrimonii civilis res temporales ordinentur, incolumi sane iure quod lex naturalis contulerit. Si vero filius qui civiliter tantum est legitimus, iuridice inetlicax red­ diderit testamentum quo parens filiis suis vere legitimis favere voluerit, 1ΊSCETTa-Gennaro, III, 932, recte, ut videtur, his tiliis ius occultae com­ pensationis agnoscunt. Neque damnare audent eosdem filios si. etiam absque testamento, occulto sumant portionem quam lex civilis tiliis legitimis re­ servavit. Difficilior nobis videtur solutio Card Gexx ari (Consultazioni morali, t. 1. Cons. XXIV, al quarto) qua uxori mero civili negat facultatem accipiendi et servandi ab intestato quod lex civilis viduae tribuit, et vult ut hereditas ab intestato secundum veram legitimitatem dividatur. Scilicet quod lex civilis tribuit legitimis uxori et filiis, Eminentisaimus vir addicit mulieri et filiis qui secundum eandem legem civilem non sunt legitimi. Dimidiatus iste usus legis civilis, contra legislatoris voluntatem eritne omnibus acceptus f Id sane a C. d’Annibai.e 1. c. non admittebatur. [547-549.] 47F LIBRE II, TRACT. V. SECT. II, TIT. II, CAP. IX ΙΠ. De collatione bonorum. Cum haec obligatio bona confe reudi voluntate praesumpta donatoris nitatur, quotiescumque do· natarius certus sit de voluntate donandi absoluta, bona accepto non referre et dissimulare potest. Atque in iure Gallico collatio non est facienda nisi ab aliis heredibus petatur. V. De solvendis debitis. E iure naturae, heredes ultra vires hereditatis debita solvere non debent. Innuo, sunt qui, severiorem inris dispositionem in praesumtione fraudis vel ultronei consensus fundatam existimantes, he­ redes, etiam post indicis sententiam, ab hac obligatione immu­ nes pronuntiant. Simul tamen permittere solent ut creditores suum civile ius urgeant. Occulta igitur compensatio ei qui plus solvere debuit permitti posse non videtur. Akticülüs III. — De Testamentis et Ultimis Voluntatibus. § 1. — Expositio iuridica. Quia ipsi sacerdotes non raro de testamentis et ultimis voluntatibus interrogantur, e’ frequenter errores committuntur qui causis piis et paci domesticae non levia damna afferunt, oportet ut theologus moralis quasdam, saltem elementarias, notiones possideat de hodiernis legum sanctionibus circi testamenta et ultimas voluntates. 550. — I, Testamenti notio. 1. Fere ubique, hodie, testamen­ tum est actus iuridicus, sollemnis, essentialiter ad mortem usque revocabilis, quo quis contestatur quid post suam mortem Jieri velit de patrimonio suo sire universo, sive de parte eius, sive de quibus­ dam rebus suis. Qua actus, non contractus, a sola testatoris vo­ luntate vim accipit; qua sollemnis, certis formis legitimis vestiri debet ut valeat. In iure romano essentialis erat directa heredis institutio. Codioilli no­ mine veniebat actus quo quis non nulla de bonis suis post mortem exse­ quenda statuebat sine heredis institutione. Saepe erat vehit supplementum testamenti. Vestigium istius distinctionis adhuc occurrit in Codice Anstriaco, qui, ό 553, testamentum vocat declarationem ultimae voluntatis qua heres in­ stituitur, dum declaratio ultimae voluntatis sino heredis institutione codi'Λν.χίβλι.ε. II, 369. Commutatio autem proprie dicta legatorum piorum quae exsecutione compleri possunt, etiam si accedat proportionate causa, S. Sedi reservatur, nisi testator hanc potestatem Ordinario fecerit (c. 1517, \\ 1). Si autem obstaculum iuris vel facti exsecutionem impediverit, tunc locus est commutationi latius intellectae, qua voluntas testatoris meliore qn» tieri potest ratione servatur, sed vel onera minuuntur vel in similia conver­ tuntur. Excepta reductione Missarum, haec commutatio Ordinario quoque permittitur, auditis iis quorum intereat c. 1517. ύ 2. Cf. Piscetta-GkNXaRO, II, 950. Codtx non E ACCEPTIONE PERSONARUM Ipsae vero gravissimae poenae quibus plecterentur si redi­ rent, eosdem facile dispensabunt ab obligatione quam aliter ha­ berent repetendi castra. in conferendis muneribus publicis ad eas personae condiciones attenditur quae, pro re de qua agitur, plane neglegendae forent. Distinguenda hic sunt officia seu munia publica proprie dicta, quae nomine proprio in utilitatem communem a geren­ tibus exercentur, et officia quaedam secundaria, quibus officiales proprie tales mere adiuvantur, ut sunt secretarii vel amanuenses eorum personae addicti. 1. Priora officia hodie, in nullius privato dominio versantur. Pertinent ad rem publicam. Itaque eo modo in primis confe­ renda sunt quem bonum commune postulat: dein, salvo bono communi, secundum regulas iustitiae distributivae. Quare stricte digniori, i. e. ei cuius, omnibus perpensis, nominatio magis rei publicae proderit, conferenda sunt. Quamquam alii existimant sufficere ut dignis tribuantur: horum opinio nititur antiquato regimine (pio omnes magistratus censebantur repraesentare unum Principem, qui per alios faciebat quod per se non poterat, ita ut ei sufficeret procurare per alios mediocrem istam diligentiam qua agendo ipse tenebatur. Probabilitatem extrinsecam ab illa opinione non abiudicamus. 2. Quod ad posteriora officia, satis est eligere dignos, qui bono communi non noceant et stipendia publica vere me­ reantur. 3. In utroque casu, qui indignos assumant ubi digni praesto sint, peccant adversus iustitiam commutativam erga civitatem, et damna inde civitati aut privatis allata reparare debebunt. 4. Illis autem qui praetermittuntur nulla restitutio debetur, nisi, c.r indicto concursu, victor ius ad nominationem adeptus fuerit. Notandum porro concursus bifariam fieri posse, ut discer­ nantur apti, inter quos dein unus libere a Superiore eligatur, vel ita ut strictum ius muneris consequendi victori addicatur. Solo posteriore casu iustitia commutativa violatur erga concur­ rentes mere praetermissos. Si electus adeo indignus sit ut sti­ pendium sine causa recipiat, istud rei publicae restituendum erit. 496 SUMMARIUM. 570. — 1. Materiali * violatio iustitiae legalis, (piae omni peccato contine· tm, distincte accusari non debet; formali * deberet: haec ab eo committitur qui ex intentione bono communi contraria ageret. Verum actus specialiter bono communi nocivi, qualis proditio patriae, qua tales, ut graviter oppositi pietati et caritati notandi sunt. 2. De * . tributi Non solvendo tributa ea ratione qua a bonis civibus solvi consueverunt facile peccatum contra pietatem in patriam committitur, praeter rationem scandali ; peccatum tamen raro grave erit, propter levem effectum singularis defraudationis. Verum Legislator tam civilis quam ecclesiasticus obligationem con­ scientiae suo praecepto urgere potest ; immo insta tributa ex iustitia commutativa exigere. Positiva tamen obligatio declarandi res tributo obnoxiae generatim non admittitur; nec ius censetur fisco acquisitum, ante quam cuique definitum sit quid solvendum habeat. Immo, facta ista determina­ tione, obligatio iustitiae nondum demonstratur. Verum ipsa iustitia vetat ne publicos officiales corrumpas ; nec a gravi peccato excusari posse vi­ dentur qui fraudem ut artem exercere velint. 3. Statui qui negotiationem exercet, v. g. vehendi litteras, merces, personas, *iu tum pretium (non illud quod praeterea instar tributi exigit) solvendum esse, vult ipsa commutativa iustitia. Solis tamen poenis plecti videntur accidentales fraudes utendi rheda classis superioris, etc. 4. Lex quae cives servitio militari astringit pro poenali habetur. Graviter tamen pietatem in patriam offendunt qui, in bello insto, militarem stationem deserunt quae ipsis commissa erat. Privati qui, subtrahendo se vel bona sua fisco, causa per accidens fuerint cur alii plus graventur, nihil faciunt quod his sit ininriosuiii. TITULUS II. De iniustitia opposita iustitiae distributivae. Utilitas. — Frequens officiorum praetermissio demonstrat quam utile sit officia in conferendis muneribus et in tributis exigendis etiam paucis recolere. 571. — De acceptione personarum. Vitio acceptionis per­ sonarum peccatur, quando, in distributione bonorum, communium 572. — Iniqua autem onerum, v. g. tributorum distributione, ipsa iustitia commutativa violatur erga privatos; cives enim ius strictum habent ne, ultra quam conferre debent, bonis suis spolientur. 32 [570-572.] 498 LIBER II, TRACT. V, SECT, ill, TIT. HI, CAP. I SUMMARIUM. 573, — 1. Vitio personarum acceptionis peccatur quando, in conferendis muneribus publicis, vel distribuendis bonis comniiinibus, ad eas personae condiciones attenditur quae, pro re quae agitur, plane neglegendae forent. Hodie, oflicia quae pertinent ad reni publicani, sunt, ex iustitia distri­ buti va, conferenda digniori ; quod etiam de parochis lex canonica expresse sancit. Oflicia vero secundaria, quibus oflicialis principalis adiuvatar, saltem dignis conferenda sunt. Strictum enim est ius rei publicae ut, si praesto sint, dtffiii assuman­ tur, nec pecuniae publicae prodigantur. Privati praetermissi, de iniuria contra commutativam COnqucri non pos­ sunt, nisi concursus ea ratione indictus fuerit qui vincenti strictum ini conferat. Iniqua autem tributorum exactione, ipsa iustitia corn mu tat i va vio­ latur. Haec enim vetat ne cives suis bonis spolientur. TITULUS III. De Iniustitia commutativae iustitiae opposita. Utilitas. — Gravissimae iam nobis rimandae supersunt quaestiones de multiplicibus injuriarum obiectis et formis, de varia carum gravitate et de saepe consequente restituendi alienum obligatione. Cum haec potissima tra­ ctatus de Iustitia pars esse perhibeatur, eius utilitas efferenda non est. Lo­ gice autem ponitur post expositionem qua varia iura eorumquo fontes sum­ marie declaravimus, et per eam facilius et plenius intellectu percipitur. Ordo dicendi. — Titulus quattuor capita continebit. In primo notiones generales de iniuria et restitutione ; in altero de principali actione iniuriosa; in tertio de injusta cooperatione ; in quarto de restitutionis circumstantiis et excusationibus agemus. Occasio nobis praesto aderit plura proponendi quae in distinctis tractatibus de variis Decalogi praeceptis tradi consueve­ runt. Nostra dispositio synthcticas notiones non parum adiuvare videtur. Caput I. Notiones generales. Articulus I. — Iniuriae notio et condiciones. 574. — Notio. Violatio iustitiae commutati rue proprium iniu­ riae nomen accipit, et distinguitur personalis et realis, prout/rersonam (bona animi vel corporis) aut bona extrinseca directe re- IMI RIAE NOTIO ET COMUCIONE8 49'· spirit. Gtraque damnosa vel simplex laesio sine damnificatione eese potest: ut si quis ex arca pecuniam sumat quae ibi dor­ miebat et (piam deinde loco suo reponit. Iniuria materialis ha­ betur quotiescumque actio vel omissio laesi va iuris committitur; formalis autem, cum quis iniuriosus esse vult. Ambae per se coniunctae. per accidens separatae esse possunt, ut si (piis nescius occidat personam, vel si (piis ut alienum sumat quod erat ipsius. 575. — Iniuriae condiciones. L’t iniuria committatur, requi­ ritur et sutlicit ut ius violetur non consentientis. « Consentienti enim non iit iniuria ». Sicut nemo potest sibi esse iniustus, sic nec alteri (pii spontaneum consensum dat in actionem per se iniustam: namque huius nomine agere videtur. Praeterea, usus activus iuris est facultas: facultate utimur cum volumus. Quod principium universale est. ita ut nullam excep­ tionem patiatur. Nec obstat esse iura inalienabilia : aliud est ius suum ad al­ terum traducere, aliud, ius suum non opponere. Translatio pro­ pria est iuris alienabitis; non oppositio omni iuri communis esse potest. Verum, in applicatione, iura distinguenda sunt patrimonialia, quorum dispositio seu usus activus penes alium ac sublec­ tum iuris esse potest, et iura stricte personalia, (piorum dispo­ sitio, inseparabilis a persona, penes nullum est nisi penes illum fuerit cuius est ius. Oppositio priorum potest in potestate esse tutoris personae incapacis, dum alia, durante incapacitate, semper censentur opposita. Quare adulto integrum est deserere eum certo mortis periculo navigium nimis repletum; nemo autem potest, in eadem necessitate, aegrotum infantem in mare proicere. — (Re­ centes quidam scriptores invalidum finxere esse consensum de iure inalienabili). Consensus autem ille non semper honeste datur, nec alias malitias praeter notam iniustitiae auferre potest. Observes demum, ut iniuriosa sit alterius actio, non requiri ut dominus ius suum actu positivo opponat, sed satis esse ut non consentiat positive. 576. — Iniustae autem artes duae sum : dolentia et fraudes. Illud tamen inter utrumque interest, quod rix personae in se vel bonis illata semper per se iniusta est. dum fraudes non sunt [573-576.J 500 LIBER II, TRACT. V, SECT. HI, TIT. Ill, CAI’. I 501 RESTITI TION1S NOTIO ΕΊ OBLIGATIO iniastae quando, per eas. mere negatur auxilium v. g. scientiae, quod ex iustitia non debetur. Verum iustitiae per se adversantur quae liberam alterius actionem vel optionem positiva deceptione tollunt. Iniusta damnificatio non fit per omissionem, nisi alter per se aut ex contractu ius habeat ad actionem quae damnum im­ pediat. Sic v. g. ex iustitia custodiendi sunt pueri vel animalia ne damna #liis inferant. censentur dandi eleemosynas istis pauperibus, ita ut iis nihil re­ stituendum sit. Contra, voluntas legandi rem per testamentum absoluta putatur et constans. Quare ei qui fuisset legatarius exsecutio legati debetur ab eo qui testatorem vi vel fraude, non meris precibus impedivit ne legatum scriberet in testamento. Si autem legatarius indignus fuerit qui legatum simpliciter vel a tali testatore reciperet, non fuerit iniustus qui indignitatem, etiam occultam, testatori revelarit. 577. —Applicationes. 1. Quaeres de actione qua altera con­ sequendo bono impeditur. Estne iniusta? Bonum illud futurum vel debetur ex iustitia vel mere speratur. Eius concessio et aequi sitio honestae esse vel lege morali vetari possunt. Ilis positis: 1. Consecutio boni quod ex iustitia cuipiam debetur, volun­ taria actione positive et per se impediri nequit sine peccato iniustitiae et obligatione restitutionis. 2. Actio qua consecutio boni mere sperati alieni impeditur, ex obiecto iniusta esse nequit: spes non est ius. Omnis itaque iniustitia ex modo repetenda erit, si modus aliquam violationem inris contineat. Modi ini usti sunt vis et metus ininste personae incussus; laesio famae per detractionem vel calumniam; damni­ ficatio rei alienae, v. g. statuae qua quis certare ) Qui verum crimen narravit, possit laude, honore reddito famam paulatim reparare. Nobis probari nequit usus restrictio­ num mentalium quem alii concedunt, immo imperant. Imputatio autem criminis falsi aperta retractatione apud auditores imme­ diatos. et etiam mediatos, per se destruenda est. Interdum suf­ ficiet dicere, se penitus deceptum esse et res aliter haberi ac dictum erat. Plerumque tamen confessorii retractatione apud au­ ditores immediatos contenti sunt : cum alia retractatio difficillima fiat, et immediati taciti * invitentur ad corrigendum aliorum er­ rorem. Cf. Lugo, d. 15, n. 15. 16; d’Ann., II, 226; S. Alph. 1.3. n. 991. Qui bona fide vel probabili errore ductus, falsum de alio sine formali mendacio dixit, errorem corrigere er iustitia debet qua­ INII RIAE PERSONALES: II DICI i m '1 e.mekariim 515 tenus id sine notabili suo incommodo possit. Si autem error au­ dientium causa fuit cur de alio intellectum sit crimen de nuo dictum, debet saltem er caritate grave proximi detrimentum sine suo damno praecavere. c) Obligatio restitutionis excusatur vel cessat : ob physicam vel moralem impotentiam ; sed qui formaliter iniuriosus fuit de­ bet cum aequali suo damno restituere; - si crimen occultum quod narratum sit vel aliud simile evaserit alia ratione publi­ cum; — si fama probabiliter non fuerit laesa, quia veri simile sit fidem non fuisse adhibitam ab auditoribus ei qui ex ira vel passione loqui videbatur; — si fama aliis modis recuperata sit (secuta tamen damna materialia reparanda sunt):— si probabili oblivione res tecta sit, et periculosum sit rei memoriam renovare: — si alter tibi detraxerit et restituere nolit:—si restitutio con­ donetur. Condonatio illa licita est, si infamia non redundet in alios, nec fructus impediat communiter utilis laboris. 604. — III. De indicio temerario. 1. Notiones. Indicium est firma animi sententia, seu assensus indubitatus; suspicio est assensus inchoatus ; dubitatio non est assensus nisi causaliter, sed quasi suspensio animi in neutram partem inclinantis. 2. Quaenam liceant. Propter sufficientia indicia indicare, su­ spicari, dubitare nemo prohibetur; immo id facere in rebus practicis ipsa prudentia cogitur. Nec, eum dubitamus, dummodo positivo indicio de improbitate abstineamus, vetamur ita ad maiorem cautelam agere et res disponere ac si alius sit iniquus. Hoc secluso, potius animo propendere debemus in bonam inter­ pretationem, et falsitatem aliquam spernere si qua huic favo­ rabili indicio subsit, quia veritas contingens particularis non pertinet ad perfectionem intellectus secundum se, et indicium istud magis ad bonum animi affectum spectat. Cf. 2, 2, q. 60 art. 4, ad 2. .3. ludicii temerarii peccatum. Quia fama est bonum quod habemus apud alios, indicium temerarium, cum plena adverten­ tia, de graviter infamante proximi reatu, adversatur iustitiae et quidem graviter. Sed peccatum istud raro committetur, sive quia indicia saltem probabilia adsunt, sive quia detectus rationum non advertitur. Fere tunc committetur, quando advertens obligatio­ nem examinandi rationes, examen ex malo affectu neglegat, et ia apprehensione alterius infamiae delectetur. [602-604.] 516 I.IBEK II, TRACT. V, SECT. Ill, TIT. Ill, CAP. II 4. Quid de suspicione et dubitatione. Suspicio et dubitatio temeraria ex genere suo veniales esse videntur. (Ίιιη enim in mente suspicantis supersit aliqua bona proximi existimatio, ei nulla gravis iniuria irrogatur. Gravis tamen esse potest male­ volentia ob quam in suspicione gravi vel in dubitatione de re gravi persistatur. Qui interrogatus responderit se non esse mo­ raliter certum sed falli posse, non indicat sed suspicatur; indi­ cat vero qui rem certam vel fere certam affirmaverit. iniuriae personales: homicidii m, mi th.atio 517 606. — Detrimentum valetudini illatum, v. g. activa com­ municatio gravis morbi ad mutilationem refertur. Peccant igitur graviter qui infantem syphiliticum nutrici lactandum tra­ dunt. Nec, utilitas infantis tamquam alter buniis effectus, solue intentus, alle­ gari potest, tum quia, ut. sic do aliena valetudine, disponatur, requireretur consensus nutricis quae ne moneri quidem consuevit, tum quia alia via infantem alendi communiter praesto est. > § 2. — Iniuriae in corpus seu vitam temporalem proximi. Ordo dicendi. — Iniuriae istae committuntur per homicidium et mutilationem et proin per feticidium ; per duellum, per directam abortus pro­ curationem ; per stuprum et adulterium. Cum homicidio quaestio de cruenta defensione ; cum feticidio, quaestio de fetu ectopico ; cum abortu quaestio de partus acceleratione conectitur. De feticidio tamen post duellum, et po­ stea de abortu agemus. I. De Homicidio et Mutilatione. 605. — Malitia. 1. Directa hominis occisio, privata auctoritate facta, est intrinsece illicita. Perinde dic de mutilatione, ea exce­ pta quae ad corpus seu vitam temporalem servandam dirigitur. Haec manifesto colliguntur ex principio hic supra, n. 590, jiosito. et ex dictis n. 320-323. Specificatio. Consensus patientis solani iniustitiae notam, non autem alias malitias auferre potest; ne gravem quidem pie­ tatis offensionem, quae voluntarium parricidium, conitigioidiiim, fratricidium inficit. Offensiones contra pietatem inter se gravi­ tate, non tamen specie differunt. Gravis annexa crudelitas in exse­ cutione. novam addit speciem feritatis. Medium autem seu mo­ dus homicidii speciem non mutat. Nec malefactorem aut reum morte damnatum, privatus occi­ dere potest, nisi agatur de legitime proscripto, quem occidere enixis licet, mandato auctoritatis publicae. 2. Homicidium casuale seu quod, praeter intentionem, sequi­ tur actionem vel omissionem, imputabitur, quatenus secuturum praevidebatur ex actione quae propter periculum talis effectus erat iure naturali vel positivo prohibita. Dicitur casuale mixtum. Casus est clerici qui. necessitate non excusatus, medicinam cum adustione vel incisione illicite exercuerit. 607.— De cruenta defensione. 1. Fas est vim vi repellere, et aggressorem qui eripere tibi conatur vitam aut (piae ad eam honeste ducendam necesssaria sunt, praevenire, etiam actione quae simul necem inferat, animo se defendendi, et cum « moderamine tutelae inculpatae » (i. e. defensionis licitae ; classica formula desumpta est ex iure rom. Cod. L·. 8, t. 4. c. 1). Servatur istud moderamen, si id solum Iit quod ad arcendam iniuriam necessarium videatur. 2. Ratio honestatis non est, ut plures dicunt, aliquis conflictus iurium, namque persona aggressoris manet inviolabilis; nec de­ licto alienare quispiam potest ius quod consensu amittere nequit ; sed, cum S. ΤΗ0ΜΑ, 2. 2, q. 64 art. 7. principio duplicis effectus utendum est (I, 131). Alterius enim aggressio efficit ut actus qui secus immediate non essent nisi vulneratio et occisio, simul sint immediate propria defensio. Quare occisio solummodo permitti­ tur. nec intendi potest qua talis. Ac difficultati motae a Li go. lust. <1. 10, n. 149: honeste intenditur quod honeste efficitur, re­ spondetur concedendo maiorem, sed negando minorem: in casu, occisio proprie non efficitur, sed permittitur. 3. Condiciones. Data ratio demonstrat : u) requiri aggressionem moraliter praesentem, non praeteritam, nam tunc exerceretur vin­ dicta ; non *men praevisam, nam defensioni nondum locus est. Aggressor autem moraliter est (pii te aggredi animo destinavit, et occasionem simul aggressionis quaerit. Quid in dubio ' Si nulla actione exteriore confirmatur, suspicio cautioni non autem cruentae defensioni locum dare potest. Qui autem ex hora vel modo quo se praesentem sistit timendus videtur, monendus est ne accedat. Si accedere pergat, ut iniustus aggressor tractari poterit. Si vero, sicut fur nocturnus, cuius quaedam mala intentio iam est certa, ipso verum pericu­ lum creat, nisi clamore homines acciri possint, ut aggressor etiam morte repelli posse videtur. Quod ipsa positiva lege interdum sancitur. Propter periculum alucinationum et abusionum, propositionibus 17 et 1« damnatis ab \lexandro VII reprobatur occisio falsi accusaturis, falso[6Ο5-607.] 518 LIBER Π, TRACT. V, SECT. Ill, TIT. Ill, CAP. II rum testium et iudicis a quo iniqua certo imminet sententia (Dent. 1117, 1118); — prop. 32 et 33 ab Innocentio XI reprobatur defensio occisivn pro bonis speratis, aut contra eum qui impediat heredem vel legatarium ne hereditatem vel legatum obtineant (Dear. 1182. 1183). Propositione? istae ab Alex. VII damnatae sunt ut minimum tamquam scandalosao ; ab Innoc. XI ut minimum tamquam scandalosao et in praxi periculosae. Quia non agitur vindicta, sed propria defensio, haec etiam contra materialiter iniustum hominem, puta ebrium, exerceri po­ test. Nec alterum cruenter defendere prohibemur: puta invasorem pudicitiae feminae. Id tamen non licebit, si haec consentiat vel cum possit, non resistat, nisi, propter coniunctionem, tua intersit nt eius honor sit incolumis. Et cruenta alterius defensio potest vario officio imperari. 6) Requiri boni proportionali laesionem : vitae, mutilationis. pudicitiae, rei temporalis quae in se vel laeso sit magni momenti. Quantitatem absolutam non infra mille libellas aestimarim. Begulariterunum aureum sufficere, est propos. 31 damnata ab Innoc. XI {Denz. 1181); d’Ann. II, 283 (9). quantitatem absolutam circa 400 libellas suo tempore ponebat. Verum furi minitanti vim nihil dari debet. Quare aggressio boni temporalis facile in ag­ gressionem personae converti poterit. Periculum autem salutis aeternae aggressor sibi imputet. c) Requiri necessitatem defensionis. Unde si iniuria minore aggressoris damno averti potest, maius inferre non licet. Immo, si sine dedecore fugere potes, fuga eligenda est. Quare occidere non licet furem, si res quam aufert satis certo alia via recupe­ rari potest. 608. — Quaeres de vindicta. Per vindictam, poenae post perfectam iniuriam sumuntur. Haec privato non licet sed publicae potestati reservatur. Punitio tamen quaedam medicinalis, quae ictibus non periculosis fiat, ex quadam epikeia permittitur et mulieri quae invasa fuit, et omnibus, post parvas iniurias quas iudici deferre nimis molestum foret. Quare ne de veniali quidem arguendus est adulescens qui sic modicae iniuriae expeditam sed aequam rationem exigit. Multo magis mulieri sol­ licitatae licebit manibus suam constantiam ostendere, quo certius alter discedat et ne conatum repetat. Nec in hac re scrupulus habendus eat, vel censura aut irregularitas timenda est, quicumque sit sollicitator. Cf. LehmKUHL, I, 996, — ubi etiam S. Ioaxxf.m Ciirysostomum allegat. 519 INIURIAE PERSONALEft: IX ELM .Μ 609. — Poenae ecclesiasticae. Laicus legitime damnatus pro­ pter homicidium, ipso iure excluditur ab actibus legitimis eccle­ siasticis et a quolibet munere si quod in Ecclesia habeat; cle­ ricus vero degradandus est (c. 2354, §2). — Qui voluntarium homi­ cidium perpetrarunt et omnes coopérantes sunt irregulares ex delicto (c. 895, 4°). — Notorio delicto homicidii in ea facti; vel iniuriosa et gravi sanguinis effusione, ecclesia violatur (c. 1172 § 1, 1° et 2o). N. B. De restitutione propter homicidium commodius et ple­ nius post quaestionem de duello agetur. II. De Duello. 610. — L Notiones. Duellum, est duorum vel paucorum cer­ tamen periculosum, ex condicto, i. e. e.i praevia/nte pactione, armis letalibus susceptum. Periculum postulatur vel mortis vel saltem mutilationis aut gravis vulnerationis. Absente enim tali periculo, actio exterior nequit ex iure naturae et in se sumpta dici graviter peccaminosa. Sine condicto, iniusta aggressio, quae sane haberi potest, ver­ satur extra istam funestam institutionem (piam Ecclesia poenis suis abolere intendit. Arma letalia ex communi sententia requiruntur. Quamquam, ut refertur in causa Wratislaviensi 9 aug. 1890, non nulli suffi­ cere putarunt ut arma vulnera infligere possent. Porro qui sive provocatione sive auctoritativa iussione ali­ quem invitum ad certamen huiusmodi ineundum moraliter coegerit, reus est formalis iniuriae, cum unicuique ius debeat servari expeditum detrectandi quod ipsa naturae lege facere vetatur. Stultus iste usus originem habet superstitiosam. Ad genus divinationis referebatur sicut ordalia medii aevi et erat forma tentationis Dei. Quare auctores de duello agebant ubi de superstitione tractabant. Cf. S. Tho.mam, 2. 2, q. 95 art. 8, ad 3; Sanchez, Prave. Decal. L. II, c. 39. Hodierna duella, praecipue inter viros militares celebrata sunt ut demonstratio animi fortis et zelantis honorem proprium: et simul ut modus cohibendi, ipso duelli timore, mutuas offen­ siones. Quasi haec per media illicita quaeri debeant vel possint ! Atque ad eam absurditatem perventum est ut lex criminalis duellum vetaret et simul exercitu excluderentur qui legem istam non infringerent I [608-610.] 520 LIBER II, TRACT. V, SECT. Ill, TIT. Ill, CAP. II 611. — II. ludiciuni morale. I t satis per se liquet, duel· Ium. privata auctoritate susceptum, intrinseca homicidii et suicidii malitia inficitur. Ab aliquot annis, maxime post recens bellum, fortuna, etiam mundana, duellorum inclinare coepit. Erit tempus ubi mirabuntur quomodo adeo ineptum praeindicium tam diu saevire potuerit. Neque excusantur duellantes malis ex negato duello sibi imminentibus, eum immunitas ex actu malo quaeri nequeat. Cf. propositiones damnatas a Benedicto XIV in C. Detestabilem, 10 nov. 1752. De duellis publice imperatis infra dicetur, n. 638. 2 b 612. — Quaeres num in locum pugnae singularis, substitui possit quod­ piam tentamen periculosum quo quis se contemptorem periculi ostendar. Resp. 8i tentamen istud simul aliam, proportionatani, utilitatem habeat, occasione quis uti poterit constantiam animi demonstrandi. Probatio autem virtutis per temeritatem qua talem ettioi non potest. 613. — III. Poenae ecclesiasticae. 1. Duellum punitur ex­ communicatione Romano Pontifici simpliciter reservata, quae, e c. 2351. § 1 plectit ipso facto «Duellum perpetrantes aut simpliciter ad illuti provocantes, vel ipsum acceptantes, vel quamlibet ope­ ram aut favorem praebentes, nec non de industria spectantes illudque permittentes vel quantum in ipsis est non prohibentes, cuiuscumque dignitatis sint». Quae verba fere identic:! sunt verbis censurae antea latae ('. «Apostolicae Sedis», ita ut ean­ dem interpretationem (cfr. c. 6, 2°) recipere debeant. Itaque: Duellum quod censura plectitur supponit, ex sententia proba­ bili, condictionem loci, temporis, et armorum. — Quare censuram effugiunt qui, oborto improviso conflictu, ex eodem rixae impetu ad locum aliquem idoneum ex aequo pergunt pugnaturi (5. C. 15 oct. 1711). Plectitur au­ tem duellum ad primam sanguinis effusionem vel quod certo ictuum numero finiatur, nisi re vera, ob cautelas sumptas, morale gravis vulneris pericu­ lum absit. — Perpetrantes, prorocantM, acceptantes, principaliter puniuntur ; quare provocantes et acceptantes plectuntur censura etiamsi nulla pugna secuta sit, dummodo non ficta, sed rera fuerit provocatio vel acceptatio, et locum, tempus, arma determinent aut eligenda ab adversario acceptent. Complices, contra, secundario plectuntur. Quare oportet ut factum prin­ cipale advenerit, quod, si de spectantibus agitur, non potest esse, nisi ipsum duellum. Operam autem vel favorem praestant (estes, patrini, etc., medici quoque et confessarii si, a duellantibus rogati, intersint etiam cum inten­ tione abbreviandi pugnam vel vulnera curandi aut absolvendi. Non autem INIIRIAE personales: ih elli m 521 annorum magistri qui eos quibus certare destinatum est mere artem pu­ gnandi docent, nec aurigae qui duellantes ad locum pugnae vehunt, si inde pugna non est facilior vel certior facta. — De induetria spectant ii soli qui praesentia sua animum pugnantibus aut splendorem pugnae addunt et sic damnanda praejudicia continuant. — Permittentem et non prohibentem non sunt privatae personae sed potestates publicae, civiles aut militares, quae vel positivam licentiam dant, vel, eum possint, duellum minime impediunt. — Cuiu«cum) vel ipsa uteri gestatio morbum secumfert. Pessimus perhibetur vomitus inexsuperabilis; c) vel propter ostii artitudinem mater fetum maturum edere nequit. Huic difficultati non raro sive per sectionem caesa ream (cf. 625) sive per symphyseotomiam occurri 529 INIURIAE PERSONALES : ABORTUS potest. Hac posteriore operatione, « fibro-cartilago », qua ambo pubis ossa coniuiigiintur scinditur, qua peracta scissione, ostium pelvis uno vel duobus centimetris dilatari potest. 623. — ludicium morale. Directe procurare abortum aeque illicitum habetur ac feticidiuni. Sic sentiunt classici doctores ; si qui exceptionem admittere visi sint, supponebant fetum non­ dum animatum. Sic S. Alph, 1. 3, n. 394; sic plerique recentiores; sic S. Officium, quod abortum assimulavit operationi directe occisivae, quam, in ullo casu licere, tuto doceri non posse de­ claravit 19 aug. 1889. Cfr. resp. 24 iul. 1859; v. g. Analecta ECCLESIASTICA, III, 483. De vi formulae tuto doceri non posue, cf. (rENNARI, Cons. mor. t. L cons. 77. in qua citat BUCCERONI. Expellere enim fetum immaturum, qui non edetur vitalis, est eidem vulnus letale infligere. Qui autem homini proximam mor­ tis causam induxerit, malitiam homicidii contrahit. Atque etiam si fetus nondum sit animatus anima rationali, directe expelli nequit quin similis genere, gradu autem gravior malitia quam quae in est in pollutione vel onanistico matrimonii usu. con­ trahatur. In utroque enim casu, etiam si salus corporalis pro­ curanda sit. facultas quae immediate propter bonum speciei nobis collata est. inverso ordine speciei, ad bonum singulare dirigitur. Est igitur peccatum contra naturam. Non pauci scriptores, v. g. Lehmkuhi. I, 1003 directum fetus nondum animati abortum ea sola ratione condemnant qnod sit « anticipatum homi­ cidium ». Fatemur a nobis non capi distincte quaenam vie in ista ratione insit. Homo enim quomodo occidatur antequam exsistat f Neque hominis futuri ius aliquod est. Quare ista argumenti forma, propria istius abortus ma­ litia non declaratur, nisi addas cum Aertnijs-Damen, I. 576, id, magis quam pollutionem, adversari naturae, et sic rationem modo a nobis datam insinues. — Ante ultima S. Sedis responsa, nonnulli, ceterum probati auctores, ut Ball.-Palm. II. 910 ss., Lehmkuhl, I, 818 (non tamen post septimam editionem) in quibusdam gravissimis casibus benignius putabant vel in­ tentione salvandae matris directam abortus rationem auferri, vel matrem quasi a conservando fotu cessare posse. Verum, cum salus matris sequatur abortum et per eum obtineatur, intenti»» huiusmodi directam abortus pro­ curationem non tollit ; et nuitor non mero cessat a conservando fetu, sed positivo et saepe difficili conatu eundem expellit. Fieri utique poterit ut in casu extremo bona fides modici turbanda non sit, insistendo tamen ut his operationibus incumbant quae matrem et prolem simul servant et de aeterna prolis salute sollicitam curam gerant, 34 (623.) 530 UBER Π, TRACT. V, SECT. Ill, TIT. HI, CAP. Il Observes quoque ad salvandum matrem in caan extremo potius njms fore (si liceret) craniotomia quam abortu qui, in praesenti mortis discri­ mine, tardius tentaretur. Quia nostrae aetatis homines minus philosophicis quam practicis ra­ tionibus suadentur, opportune ipsis ostenditur qnompdo severitas S, Sedis pluribus humanis vitis parcat, nedum causa sit, etiam per accidens, cur plures pereant. Etenim si, ob temporalem vitam matris salvandam, occi­ sionem infantis licitam dixeris, haec ob probabilem etiam necessitatem exercebitur, nec ad salvandam utramquo vitam omnia eadem sollicitudine lentabuntur. Ac notes, nullam mundanam reprehensionem incursum iri a medico qui, necessitatem allegans, infantem occidit qui cum matre salvari poterat ; dum si mater moriatur in partu periculoso, haec mors prndentiori medico facile imputabitur. Ipsa itaque famae suae utilitate, medicus im­ pelletur ut, contra fetum, securiores partes sequatur, multos sic immo­ lando qui cum matre vivere potuissent. Ipsa experientia id luculente con­ firmat. Addas quoque ab una causa excusante ad alias admittendas homines perduci : satis est academic»» relationes legere ut videas quam latus iam campus feticidio et abortui patere quidam velint. 624. — Accelerare partum licebit quotiens melius, hac ra­ tione. ipsi vitae infantis consulitur. Ut autem fiat propter matris salutem, oportet ut perficiatur « eo tempore ac modis quibus, ex ordinarie contingentibus, matris et fetus vitae consulatur» (S. Off. 4 maii 1898, ad II). Ratio est, quia voluntas infantis, ubi de discrimine vitae suae agitur, a parentibus suppleri non po­ test nisi ut eius bono et utilitati provideatur; minime vero, con­ tra atque existimat Lehmkühl, I, 1007, ut fiat actus etiam in­ directae immolationis vitae, quem adultus ex heroica caritate facere posset. Id tamen aliquanto latius intellegi potest, quia ipsa mater est infanti necessaria. 625. — De sectione caesarea. Sectio caesarea est incisio ventris et uteri matris ad extrahendum fetum peracta. Sic, statim post mortem matris licita, immo per se obligatoria erit sectio caesarea ad extrahendum fetum etiam immaturum, qui sic morti aeque certae et promptiori eripitur et baptizari poterit. Ilie rursus praeiudicia mundana aeternae saluti obstant; et qui praedicabant abortum ad salvandam temporalem matris vitam, damnabunt mortuae matris excisionem ad aeternam beatitudinem infanti procurandam'. Propter hodiernas leges poenales, sacerdos non poterit nisi medicum et familiam officii sui monere. Quamvis autem absolute propinquorum voluntati aegre resistere possit, INIURIAE l’ERHONALES: ABORTUS 531 medicus seu chirurgus tamen in ipsa peritia sua auctoritatem possidet (pia operationem istam peragere rutus queat. Optimum saepe consilium erit ut statim, nihil rogando, fetum extrahat, quasi naturale complementum promissae curae. Si nulla moralitei est spes baptismi, desinit ratio ob (piam, etiam post matris mortem, fetus extrahendus sit. In ipso autem sinu matris mortuae mox peribit asphyxia. Operatio chirurgica, puta sectionem caesaream. quae ad pro­ curandum baptismum infanti suo sit necessaria, per se a matre subeunda est, etiam cum proprio periculo, si satis certus sit baptismus «pii aliter conferri nequeat. Ad vitam temporalem ser­ vandam. periculum istud admittere non debebit. Cum hodie ope­ rationes multo securius fiant (piam ante, nec ullum personae so­ pitae horrorem verum iniciant, mater suaviter inducenda est ut probi medici consiliis obsequatur, ('avebimus tamen ne mulier (piae moritura praevidetur in mala fide constituatur. Saepe ita (pie de gravi obligatione sua tacendum erit. 626. — De poenis ecclesiasticis. « Procurantes abortum, matre non excepta, incurrunt, effectu secuto, in excommunica­ tionem latae sententiae Ordinario reservatam; et si sint clerici, praeterea deponantur » (c. 2350 § 1). — « Sunt irregulares ex delicto.... 4° Qui.... fetus humani abortum provocaverunt, effectu secuto, omnesque cooperatores » (c. 985, 4°). Procurant abortum quicumque actione physica vel morali, efficaci et directa intentione, efficiunt ut expellatur fetus non mortuus ante septem men­ ses a conceptione. Iure novo ex c. 2209 § 1-3, comprehenduntur censura man­ dantes, et praestantes cooperationem positivam et necessariam, quales medici ; ii quoque qui propter ulteriorem finem bonum, illicitum abortum exercue­ runt. De cooperatione pharmacopolae qui mere vendit potionem, difficilius constabit eam fuisse necessariam. Mater ipsa non iam est a censura im­ munis, Quae tamen metui gravi extrinseco cesserit, censuram effugit. — Cen­ sura autem incurritur a momento quo eieetus est fetus, ex medio adhi­ bito. — Si quem, ante secutum affectum, paeniteat, ita ut absolutio­ nem receperit, immunis videtur a censura, quae nequit iam ad peccatum ut accessoria accedere. Si aliter sine usu sacramenti poenitentiae sincere doluorit, videtur hodie ex can, 2209 $ 5, collate» cum 2229 3, censura teneri (cf. quoque c. 2231). N. B. In interpretanda praesenti censura, auctores quidam, quamvis post Codicem scripserint, canones 2209. 2229-2231 praetermisisse videntur. Ita PlGHI, Cars. theol. tnor. 1. 3, n. 551. 552. [624-626.] 532 LIBER II, TRACT. V, SECT. Ill, TIT. Ill, CAP. II Craniotomia, quamvis in se gravior, cum ab abortu plane sit distincta, hac censura non a dicitur. Irregularitas autem, hodie, eandem ac censura interpretatio­ nem recipit. Cooperatores vero esse videntur cooperatores posi­ tivi tantum (ex c. 2231). quamvis Cerato {Censurae vigentes n. 161, p. 229) etiam negativos comprehendat. Cf. GÉN. I, 634; PiGHi, 1. 3, n. 602. Qui vero craniotomiam exercuerint, irregularitatem ex homicidio non effugiunt. 627. — Abortus indirectus propter gravem et proportion»· tam causam, ab omnibus admittitur. Tunc, enim intenditur vel eligitur alius effectus bonus qui nulla alia via obtineri potest, et expulsio fetus active permittitur. Verum « in praxi non semper facile est discernere mini actio quaedam medica sit directa an indirecta occisio fetus » (Peümmer, II, 141). Ut sit indirecta, nulla utilitas ex ipsa fetus expul­ sione, qua tali, vel ex vulnere gravi ipsi inflicto quaeri potest. Casus. 1. Itaque mater, letali morbo affecta, uti potest re­ mediis necessariis quae, simul ac morbum sanant, periculum abor­ tus inducunt: ei auferri potest ipse uterus morbide affectus qui. sine vitae discrimine, diutius tolerari non potest. Atque haec constant. 2. Licetne autem ad reponendum uterum, amnii liquorem eva­ cuare ' Id controvertitur. Sane incisio amnii est modus usitatis­ simus procurandi abortum. Verum, in casu, incisio non fit ut abortus sequatur sed ut uterus qui collapsu suo matrem in dis­ crimen vitae adducit loco suo restituatur. Inde dixeris rem li­ cere. Suboritur tamen rursus difficultas eo quod liquor iste con­ tineatur membrana quae ad fetum pertinet. Incisio igitur ratio­ nem vulneris letalis habere videtur. Quare res disputatur, et ne­ gativae partes veriores videntur, nisi prudenter facta incisione, seu punctione, qua sola pars liquoris effiunt, ipse abortus pro­ babiliter vitari possit et solum per accidens sequatur. Et similes casus difficiles nasci possunt ubi ipse fetus actionem positive et graviter nocivam exercere videatur. 3. Proin si. novis scientiae incrementis, similes difficiles ca­ sus proponantur ubi ipse fetus, non simpliciter qua fetus, sed v. g. qua morbidus, actionem positive et graviter nocivam exer­ cere videatur, nihil est praepropere statuendum, sed casus serio examini subiciendus est. firmo semper principio quod per actio- ISII HIAK i I , I ; peksosai.es: fetch ectopici destrcctio 533 nem directe occisi cum tamquam per medium nulla utilitas legitime obtineri potest. 628. — De fetu ectopico. 1 Facti descriptio. Interdum, ob varias causas, plerumque ignotas, ovulum fecundatum, extra ute­ rum, vel adhaerescit ovario aut oviductui, vel. in ipsum ventrem deridens, applicatur alicui matris intestino, et ibi grandescere coepit. Inde distinguitur praegnatio tubaria, orarica, abdomina­ lis. Tertiam tamen haberi non ita constare monet CappelmannBergmann, Medicina pastoralis, p. 50. Praegnatio extra-uterina, ut iidem Doctores explicant, ple­ rumque naturaliter interrumpitur, sive per abortum internum, (piando vel resorbetur vel quasi « petrificatur», sive scissione oviductus, seu ruptura. Tunc aliquando sanguis maternus tanta copia effunditur ut inde mater in periculum vitae adducatur. Sed effusio interdum minima vel etiam nulla est. Raro fit ut praegnatio perse­ veret ita ut, ope laparotomiae, fetus vivus et vitalis educi queat. Omnis itaque praegnatio extra uterina, reddit vitam matris minus securam ; internus abortus vel ruptura positivum creant periculum vitae. Gestatio extra-uterina, per certum tempus valde difficile dignoscitur. Si autem, ad eam dignoscendam, ventrem matris aperias, tunc quasi cogaris ad excidendum saccum cum fetu, ut diebus matris parcas. Si autem aliter agnita est. tunc accurata observatio minuit periculum matris. Medici non pauci gestationem extra uterinam tractant quasi nocivae cellulae in corpore accreverint (excroissance) seu tam­ quam tumorem excidendum, vel directe, v. g. vi electrica aut immissione morphii perimendum. Alii negant manum chirurgi apponendam esse, donec cogens necessitas non adfuerit. 2. Indicium morale. 1. Negari non potest discrimen istud (piod inter fetum ectopicum et fetum utero contentum intercedit. Ipsa natura, ut ait Lehmkuhl, I. 1007, inexistentiam in utero pro fetu praeparavit, dum fetus ectopicus non est loco suo. Inde magis per se est matri periculosus et damnosus, et parte qua matri adhaeret facilius rationem exitialis tumoris seu cystis ha­ bere potest. Quia autem saepe dubia est natura rei . Adulterinus filius, quam diu saltem suam originem igno­ rat. est ut possessor bonae fidei tractandus. Nec. matri affirmanti aut iuranti ipse credere debet. 7. Si plures simul circa idem tempus ad uxorem alterius accesserint, quid iuris sit, infra, ubi de cooperatione, dicetur. APPENDIX. De publicae potestatis actione et bello. Ordo dicendi et utilitas. — Quia personae physicae membra sen parte.·, Mint societatis perfectae, cuius iura per potestatem publicam exercentur, oportet ut paucis examinemus quousque potestas ista personas ceu membra in ipsorum corpore imperio et sanctione attingere queat. Occasio sic nobis dabitur brevissime dicendi de bello. : ple­ nior rei expositio utilitate careret, cum, hodie presertim, ii qui publicas strages meditantur, theologos parum interrogare et audire soleant. Sed partes nostrae consistere videntur in memorandis et inculcandis paucis principiis quae, si ante bellum firmiter animis impressa sint, horrores eiustnorti calamitatum aliquantum saltem temperare poterunt. 635. — I. Quid possit publica potestas in innocentes. Ne publicae quidem potestati umquam licet, sive in pace, sive in bello, innocentem directe occidere, aut in personas innocentes, v. g. obsides, vindictam de aliorum delicto sumere. Exigente tyranno, potest res publica innocentem cogere ut tyrannum adeat, quia vitam pro re publica exponere tenetur; et renuentem, cum, qua talis, factus sit nocens, tradere. Virgo tamen, propter consensus periculum, numquam se stuprandam dare debet. Quare suae sorti permitti quidem, numquam vero in hunc tinem tradi po­ terit . 636. — II. Quid in nocentes. Auctoritate publica et iuris or­ dine servato, potest malefactor etiam morte puniri. Ab ordine illo servando, ob solam extraordinariam rei publicae necessita­ tem. ubi saluti publicae consulendum est. potestates publicae dispensari et dispensare possunt. Formalis ratio cur cruentas poenas exigere possint non vi­ detur petenda ex qualitate partium (piam rives habent. Corpus enim ad personam hominibus inviolabilem pertinet. Sed cum poena capitis necessitate sociali exigatur, Deus, cui ius profecto est. isti necessitati colla ta potestate providere non omisit. 637. — 111. De Bello. 1. De belli iustitia. a) Bellum iustum esse nequit, nisi ad propriam defensionem vel ad exercendam i usi i t i a m v i n d i ea t ira m. [635-637.] 540 LIBEK II, l’BACT. V, SECT. Ill, TIT. Ill, CAP. II Ante quam autem bellum indicet, debet princeps omni dili­ gentia curare nt certus sit de eins iustitia et de gravi causa. Si ius tantum sit probabile, res est amico foedere vel per arbitros componenda. Haec si altera pars detrectet, iam certam iniuriam patrat quam, si proportionate sit causa, armis vindicare licebit. Cfr. WAFFELAERT, lust. II. 444. Perspecta autem belli iustitia parti adversae proponenda est. Competens Satisfactio ab hac oblata per se acceptari debet. In bello defensive, satis est ut non constet de commissa in­ iustitia. b) Subditi vulgares, nisi vehemens sit suspicio contraria, de iustitia belli inquirere non debent. Sed, hodie praesertim, ubi, in publica administratione, tam parum ad conscientiae obli­ gationem attenditur, non possunt docti et theologi imstitiam belli temere admittere et propugnare. Perinde de militibus voluntariis dicendum est. c) Qui autem in bello iniusto partem habere cogitur, hosti­ libus actibus abstinere debet, et se dare militi hostili quem fuga vitare nequeat. Deficiente copia ita agendi, poterit, ab hoste invasus, cum ex errore pro nocente habeatur, uti iure defensionis adversus eum (pii ipsi se tradenti vitam concedere nolit. 2. Quaenam in bello i unto liceant, a) In bello i usto, ea omnia facere licet (piae ad finem belli necessaria, nec iure naturae nec pactionibus iuris Gentium prohibentur. (’ommune enim hominum bonum postulat ut pactiones istae et iuris Gentium regulae, quibus tanta mala temperantur, sancte serventur saltem ut aliae pactiones, intra limites tacite con­ ventos humanae praevisionis. Fides hosti data per se servanda est. Repressalia licita sunt ubi de iniustitia constet, satisfactio negata sit, et exerceatur in personas reas vel in bona. Qui bellum iustum gerunt, milites adversarios, pro casu, tamquam formales malefactores vel aggressores saltem materia­ liter iniustos tractare possunt, salvis pactis internationalibus. Milites, inquam, quia inter gentes cultas istud hodie re­ ceptum est, ut bellum ipsis exercitibus circumscribi debear, ita ut mutua offensione cives non conscripti et milites abstinere debeant. b) De conversione belli in paucorum certamen. Non nimis absolute dicendum est posse, auctoritate publica, bellum in paucorum duellum converti. Id enim tunc tantum Ii- 51 ί INIURIA REAMS cebit, cum is (pii ius suum prosequitur non inde faciat condi­ cionem suam deteriorem. Cfr. SANCHEZ, Decal. 1.2, c. 39, n. 15. 1G. 3. Ju», finito bello, a) Finito bello, restitutio rerum ablatarum et expensarum peti potest, praeter iustam poenam seu congruam satisfactionem. b) Tractatus pacis a victore potius imperantur quam libere conveniunt. Quia tamen ad commune omnium bonum maxime interest ut bellandi linis fiat, sancte servandi sunt, nisi manife­ stissima iniustitia laborent. Longe ampliore itaque quam priva­ torum pacta, praesumptione muniuntur. 4. De restitutione. Quod ad restitutionem, milites gregarii eiusdem exercitus, etsi conspirent, non censentur tamen e.r con­ spiratione agere. Namque si proxime vicinos excipias, reliqui cooperatione determinati militis non moventur. Quocirca, in bello iniquo, eorum obligatio huc fere redit ut sarciant damna, pro­ pria manu facta. Nec domini rerum plus volunt aut exspectant. Gravior. ut patet, est obligatio belli ducis, qui etiam reficere debet damna (piae ob culpandam ipsius neglegentiam a militibus inferuntur. 5. Con&va irregularitas. Memoremus demum novo (’odire suppressam e$Se irregularitatem ex defectu lenitatis, ita ut ii soli irregulares evadant (pii graviter culpandi homicidii vel muti­ lationis se reos fecerint. Articulus II. — De iniuria reali. § 1. — I)E IPSA INIURIA. 638. — 1. Specificatio. Principium. Omnes iniuriae in bonis fortunae sunt, (pia tales, eiusdem speciei moralis; non item i uridicae, sive forum civile consideres, ubi notio furti a nobis atten denda est. v. g. pro speciali iure praescriptionis rui res furtiva subicitur; sive etiam forum canonicum, v. g. pro casibus re­ servatis. 2. De Furto et Rapina. Furtum est occulta rei alienae ablatio, invito rationabiliter domino. Occulta dicitur quatenus fit sine vi illata personae domini: (pia nota distinguitur a rapina, in qua proin personalis cum reali iniuria concurrit. — Ablatio, in foro civili, stricte intellegitur. Quare depositarius, commodatarius qui rem domino reddere renuit moraliter (pridem non autem civiliter est reus furti. Ablatio intentionem lucri dicit, (piae abest a [638.] 542 LIBER Π, TRACT. V, SECT. HI, TIT. HI, CAI’. JI d a mnificatione : haec etiam in foro conscientiae ad eandem .spe­ ciem pertinet; distinctio tamen attendenda esi in restitutionis aestimatione. — Res aliena supponitur saltem quod ad ius seu id quod aufertur. — /n ritus quod ad substantiam seu ipsam rem. nec tantum quod ad modum parum urbanum, etc. dominus esse debet; rationabiliter, ita ut, omnibus perpensis, merito sit invi­ tus. nihil personis vel adiunctis concedere debeat. Etenim, pro varia persona auferente, res inoraliter mutare potest. Vir prodigus cui, ad impediendum prodigum usum, pecuniae subtrahuntur, ra­ tionabiliter invitus fuerit si factum sit extraneae personae, non autein si uxoris. Nec fidelis famulus, verecundia vel alia causa a petenda licentia prohibitus, culpandus est eo quod valde indigenti pauperi det eleemosynam non nimis magnam quam dominus rationabiliter negare nequeat. 2. Furto rei vel sacrae vel quae ecclesiae custodienda tradita erat species sacrilegii accedit : cf. n. 269. 639. — De gravi materia iniuriae realis. Principia. 1. Quam­ vis simplex furtum et iniuriosa damnilicatio in bonis fortunae rapinam et sacrilegium malitia non adaequent, sunt tamen per se gravia peccata, quia caritati inter homines sunt contraria. « Omne (enim) nocumentum alteri illatum ex se caritati repu­ gnat, (piae monet ad volendum bonum alterius. Et ideo cum iniustitia semper consistat in nocumento alterius, manifestum est quod facere iniustum. ex genere suo est peccatum mortale» (2, 2, q. 59 art. 4, e.). Iniuria ista igitur concipi non potest nt peccatum quod pro varia quantitate iit leve vel grave, sed dici debet peccatum per se grave, quod tamen per accidens veniale fieri potest, nempe (piando, propter materiae levitatem, iniuria inoraliter imperfecta indicanda sit. Etenim, secundum principia S. Thomae, v. g, 1, 2. q. <88 art. 1 ad 1, peccatum genere grave non Iit leve nisi vel ob deficientem deliberationem, vel ob deli­ cientem materiam sit inoraliter imperfectum (cf. I, 413). Formalis igitur ratio cur quaedam quantitas iniuste sine peccato gravi usurpari possit, non est ipsa minor damniticatio (pia talis, sed substantialis observatio i urium alienorum quae cum ista usurpatione componi queat ; vel etiam facilis tolerantia domini cui quidpiam surripitur. ita ut non censeatur esse ratio nabilis causa gravis offensionis, sed humanam amicitiam sub­ stantialiter intactam esse sinat. Of. 2, 2, q. 59 art. 4, sed contra est, et ad 2. '>43 INIURIA ΚΕΛΙ.IS : MATERIA GRAVIS 2. Quaenam in de mater ia indicetur levin. Ut levis sit laesio inris, oportet ut simul, secundum proba­ bilem aestimationem: a) nullam gravem ipsi domino privationem afferat; />) nec res sublata sit in se, i. r. in tali definita socie­ tate, utilitatis universaliter notabilis; c) nec laesio apta sit ad gravem habendam repercussionem in communem securitatem, quam tueri omnium interest. Secundum primam considerationem, materia relative levis aut gravis ; secundum binas posteriores, materia absolute (soluto respectu personae laesae) gravis prudenter definienda est. Aestimatio concreta, a) De materia relati re t/rari. Plerique theologi operariis (quos infimi ordinis civium supponunt) gravem materiam salario seu lucro diurno definiunt ; multi similem regu­ lam ad omnes homines modicae condicionis traducunt; immo omnes notabilem privationem sentire censendi sunt si integrae diei valore spolientur. Hinc perpetuam hanc regulam statuere posse videmur: Relative gravis materia est quae personam laesam redi­ tibus unius diei inoraliter privat. Cf. etiam Noldin, II. 415. Pro­ babilis autem redituum aestimatio ex sociali condicione, ex con­ suetis stipendiis, etc. colligenda est ; et, propter requiem festivam, melius erit septimam lucri hebdomadarii partem quam diurnam mercedem considerare. Quia autem regula ista de patre familias statuitur, ubi aga­ tur de personis plene adultis quae caelibes sunt seu nullam fa­ miliam alendam habent, materia relative gravis augeri fere ad duplum posse videtur. Rursus autem iniuria quae modica est qua rei ablatio, gravis qua damnilicatio evadere potest, si eius privatio grave detri­ mentum atterat, quia v. g. instrumentum sit laboris nec facile suppleri queat. Ubi condicio personae laesae ignoretur, non potest, contra atque admittit R. I). Gakiepy, IV, 262, ad solam materiam ab­ * soluti gravem attendi, sed, deficiente alio indicio, condicio istius personae ordinaria inter modicas vel etiam mediocriter divitis praesumenda erit. Id enim, ait Noldin, 11. 415. nota, « frequen­ tius contingere solet ». A rigore tamen mathematico in hac re cavendum est. Cum in praesentibus return adiunctis pretia et reditus tam incerta sint, definire materialiter quaenam gravis materia variis personarum condicio­ nibus assignanda sit, valde difficile et simul instabile videtur. Noldin, II, [639.] 544 LIBER II, TRACT. V, SECT. HI, TIT. Ill, CAP. II 115 gravem privationem pauperibus mendicantibus statuft 1 libellam vol etiam minus pro maiore paupertate; operariis, 4 lib.; artificibus, meroatoribu * qui in propria oflicina laborant, 10 lib.; mediocriter divitibus, 20 lib.; vere di­ vitibus, 30 lib. Satis concordant GÉNICOT, I, 507 (statuens tamen operario, salarium diurnum), et plures alii. Quis tamen non videt aestimationes istas esse in praesenti nimis severas, cum diurnum operariorum salarium 15 li­ bellas attingere vel etiam superaro soleat? Quare indicationes istas dupli­ candas esso putamus. b) De materia absolute gravi. Res ista tum auctoritate theologorum tum intrinseca ratione, magis directe, investigari potest. a) Via auctoritatis extrinsecae. Si inter sententias hodie pro­ positas, mediam tamquam securiorem elegerimus, materiam ab­ solute gravem circa 50 francos aestimabimus. Haec tamen com­ putatio in regionibus in quibus, sive propter monetae qualitatem (papyraceam) sive propter rerum extraordinariam caritatem, vis comparativa pecuniae multum decrevit, ita temperanda est nt saltem ad duplum aestimetur, ita ut in ultima editione, GénicotSalsmans, I. 507, rationabiliter ad 100 francos materiam abso­ lute gravem auxerit. Nec reprobandus videtur qui, cum ante .bellum materiam gravem definiret 100 francia, eandem nunc 150 vel 200 definiat in regione ubi moneta aurea extra usum facta est. Quamvis enim pretia rerum plus quam triplicata sint, timenda repercussio in securitatem communem prohibet nos ne eadem ratione (pia pre­ tia rerum materiam gravem augeamus, sed ultra duplum cre­ visse non videtur. Hodie Bulot, 1, 513 eam inter 25-30 fr. reperiri putat. Tanqvkrey, HI, 430 materiam absolute gravem in Europa esse putat 20 vel 30 francorum; in U. S. A. septeni vel octo scutatorum. Eerreres, 1, 713. eam, pro variis re­ gionibus inter 30 et 10 francos ponit; quas quantitates in adiunctis prae­ sentibus fere duplicandas esse censet probabile. Arregi i, Nummarium, n. 312 materiam absolute gravem nostris diebus existimat, pro diversitate regio­ num determinandam inter 40 et 50 francos; in nota vero non reprehendit qui benignius respondeant. Ante bellum, Palmieri fatebatur se haud aegre assentiri aestimantibus materiam absolute gravem, non haerere infra centum francos (Gury-Palmieri, I, G07). Quod probabat OlETTI, Synopsis rerum moralium et iuris Pontificii, n. 2259. Neque hanc hodie reprobant PiscettaGexxaro, III, 251, haec addentes: «qui ante bellum requirebant summam centurn libellarum hodie et quam diu permanserit hodierna rerum condicio, haud immerito dixerint non esse materiam absolute gravem saltem apud INIURIA REALIS: .MATERIA GRAVIS 515 nos, quae non pertigat ad libellas fere 400; et fortasse fuerit in eis qui maiorem summam requirat» NOldin, , * Prawpti n. 11(5, adhuc ad 30 francos materiam gravem aestimat; GaRRIEPY vero in Canadensi regione materiam absolute gravem arbitratur esse 8-10 dollars. Ipse nimia benigni­ tate peccare existimat opinionem Palmieri. Observes tamen, iam tempore Lessu fuisse qui materiam absolute gravem non infra centum scutata po­ nerent; quod Lessius tamen ut laxum reicit (luet., c. 12, n. 29-31). Prümmer. II. 80, materiam absolute gravem ponit 100 fr. addens « aurei valons ». Verum ipse hoc docet in Helvetia, ubi scheda nummaria aeque ac moneta aurea usu recipitur. β) Adhaerendo principiis S. Thomae supra propositis fortasse iu sententiam severiorem quam quae hodie recipitur inclinaveris. Nonne ipse Angelicus Doctor (2, 2, q. 59 art. 4 ad 2) ut exem­ plum parvi furti allegat si quis « alicui unum pomum, vel ali­ quid tale auferat »? Si tamen homines interrogarentur quid proveris et completis furtis, quid vero potius pro artibus minus pro bandis seu parum honestis haberent, ad mediam supra laudatam theologorum sententiam, ni fallimur, accederent. Sane ad hanc distinctionem non attenderent si de homine ageretur (pii omnia furari paratus sit; sed si homo supponatur qui, etiam quando occasionem habebat maiorem summam furandi, consulto non ultra 50 vel 100 francos sibi a ditissimo sumpserit, hunc non dixerint simpliciter furem. Posset quoque poni quaestio: « Pro quanam summa, tibi surrepta, velis ut fur damnetur poena aeterna ». Sed tunc facile in nimis benignas conclusiones adducerentur, quia pauci boni catholici, pro summis sibi ereptis aeternas poenas furibus exoptant. Sic quondam a nobis interrogata persona me­ diocriter dives, materiam gravem non infra mille francos ponebat. Demum haec observes. Aestimatione materiae gravis novimus qiiamnaiu restitutionem sub gravi iniungere debeamus; sed non inde solum de peccato commisso indicium ferri potest. Qui enim quempiam spoliare meditetur, a gravi non excusatur quia victima modicam vel quasi nullam pecuniam secum habeat. Sed ut pec­ catum leve sit. necesse est ut ipsa intentio furis materiam levem non superet. Hodie non iam operarius ut is unde minima materia rela­ tive gravis aestimetur considerari potest, cum plures cives or­ dinis medii minores reditus habeant et parcius vivant quam multi operarii. 35 [689.] 546 LIBER II, TRACT. V, SECT. Ill, TIT. Hl, CAP. Il Ut bene observat Tanquebey, III, 436, aestimationibus istis confessarius in ministerio sno adiuvatur ; sed valde imprudenter ex pulpito proponerentur. Contionator ad furta stimulos vide­ retur addere. 640. — Quaesita. 1. Quaenam materia aestimanda erit gravis in furto rei sacrae quae non sit pretio aestimabilis. Resp. Gravitas tunc ex dignitate vel raritate rei colligenda est. Sic grave erit furtum imaginis honoratae, reliquiae insignis. 2. Erga quosnam sola materia absolute gravis consideranda est I Resp. 1. Erga illos quorum diurnus reditus materiam abso­ lute gravem, puta 100 libellas, adaequat. Quare sola materia gravis attendenda est in iniuriis factis fisco vel plerisque communitatibus. 2. Immo si personae laesae nullum familiae onus habuerint, iam quae ultra dimidiam partem praefatae summae percipere so­ lent, per solum furtum quantitatis absolute gravis gravem iniuriam pati censendae sunt. Etenim, ut modo hic supra scripsimus, circa personas plene adultas et simul eaelibes materia gravis ad duplum augeri posse videtur. 3. GÉNICOT, I. n. 509 existimat ad solam materiam absolute gravem attendendum esse si summa ad opus pium pertineat, quia tunc nemo ius strictum ad illam pecuniam habeat. Id tamen censemus admitti non posse, sed videndum esse utrum necne fini operis pii notabiliter noceatur. Supponas arcani destinatam colligendis eleemosynis missarum pro agonizantibus. Dicesne leviter tantum peccare eum qui agonizantes privet tri­ bus missis? Summa tamen surrepta non erit absolute gravis. Pa­ riter, si ex 30 libellis quae captivo redimendo sufficiebant, 20 au­ ferantur. materia relative gravis existimabitur. Ratio autem ad­ dita « nemini ius strictum competere ». nimis probaret. Nisi enim ius strictum violetur, nulla iniuria committitur. Verum ipsius finis laesio, qua talis, ut iniusta consideranda est. 641. — Causae quae benigniorem aestimationem permit­ tunt. Propter duo rausarum genera benigniori aestimationi locus paratur: propter considerationes personales vel reales quae per­ sonam laesam positive minus invitam demonstrant j — propter iniustitiae modum, quando minor audacia, minus frequentiae pe­ riculum, efficiunt ut levior sanctio sufficiat. 547 IMI HIA ΚΕΛΙ.IS! MATEKIA CHAVIS Quid autem si ex allectu ad rem modici valons persona rnagis invita putanda est et graviter rationabili tristitia contristabitur ? Tunc fur vel dam­ nificans graviter contra caritatem potius quam contra iustitiam peccabit. 642. — I. De priore levantium causarum genere, a) In re­ bus quas natura potius quam hominis manus efficit et quae valde expositae sunt, quales fructus iuxta viam publicam, proprietas quasi paulo minus sacra habetur et ipse valor rei oeconomicus, propter periculum, minuitur. Maior itaque quantitas materiam gravem complebit. Ut optime observat Noldin, II, 118, iam hodie admitti nequit quod olim, cum fructus minoris fierent, communiter concedebant, licere viatori ut uvas et poma usque ad satietatem comederet, nisi fuerint rara et magni pretii et nihil asportetur (S. Ai.ph. III. 529). Recte tamen permittit ut u transeuntibus ot pauperibus, ex praesumpta domini licentia, ac proin nisi ex­ presse vetet, colligantur et vendantur fructus silvestre * (fungi, fraga, myrtilli), atque addit prohibitionem talia colligendi in silvis municipalibus per so mere poenalem censeri. Neque peccati arguit eum qui unum alterunive pmnum vel uvae racemum (idem dicas de spica tritici) hinc inde decerpat ; vol operarios qui comedant de fructibus ad quos colligendos conducti sunt. Demum leviter tantum peccare aestimat qui saepius eam fructuum quanti­ tatem auferat quam ipse comedere possit. />) Reni auferre maioris momenti, quam dominus ita parum curat ac si parvi momenti sit, erit leve peccatum. c) Resegmina (ritagli) quae supersunt ex materia praestita textori, sartori, per se domino qui ea suppeditavit reddenda sunt. Verum considerandum est quid ferat usus, cui dominus se ac­ commodasse putatur. Si modica tamen sunt, ita ut a domino ne­ glegantur, facile res ignosci poterit, quamvis artes istae minus probandae et commendandae sint. De hac re multi auctores scripserunt. Sanchez. Consilia moralia, L. 2. c. 7, dub. 2, η. I ; Luno, hmt., d. 16, n. 84. 85; S. Ai.ph.. !.. 4 n. 292; d’Annibale, II, 253, nota 27 ; Aertnijs-Damen, I. 720. Quaer. IV. d) Pauperes qui. in ampla silva, ligna quibus personaliter indigent colligunt, dummodo ne. succidendo arbores etc. silvae noceant, facile saltem a gravi excusabuntur. d) Coniunctio personarum, sicut quasdam bonorum usurpa tiones facilius ab iniustitia immunes efficit, sic etiam, in actibus stricte iniustis. levem reddere potest materiam quae secus gravis foret. M indicandum est, attenta qualitate accipientis et patien [640-642.] 548 UBER II, TRACT. V, SECT. Ill, TIT. Ill, CAP. II tie, natura rei sublatae, ratione delicti commissi, intentione qu» peccatum est. Sic, ceteris paribus, uxori et flliis reis, materia consueta saltem duplo augeri potest. Dimidio amplificari posse censent materiam, eum religiosus suo monasterio est iniustus. — Famuli domestici, si humanam istam et communem servant fide­ litatem quae cum quibusdam surreptionibus componitur, facile a gravi reatu immunes sunt; sed obligatio fidelis servitii dominos magis invitos constituit quod ad plura alia furta, v. g. pecuniae ex area domini. Levius itaque peccant si, non obstante aggra­ vanti fidelitatis ratione, humana fragilitate excusari videntur. 643. — II. De altero causarum levantium genere. Casus hic examinandi sunt sic dictae coalescendae plurium furtorum vel damnificationum. Duplex hic quaestio movetur: quandonam furta ista coale­ scant, ita ut, pro peccati gravitate et debito restitutionis, eorum summa consideranda sit; — quaenam tunc materia indicanda, sit gravis. 644. — De coalescentia. Principium est: furtula vel damna coalescunt quando in unum morale confluunt. Confluunt autem: «) Propter unitatem subiecti laesi. —Communitas autem seu personarum societas: Ecclesia, Status, parochia, monasterium, unum subiectum esse initatur.—Non potest enim benignius trac­ tari ) Propter unitatem actionis vel moralem actionum coniunctionem. Coalescentia ista habetur, quando unico actu res quae ad plures pertinet surripitur. vel quando simul tempore vel ni­ mis brevi temporis intervallo separantur furtula distinctis actibus patrata. Per se. quidem singula furtula. in plurium damnum facta, separata manerent, sed ista furtulorum additio postulatur ut sit efficax iustitiae sanctio, neve, ex minore gravitate, nimium ad perniciosas fraudes homines alliciuntur. Verum, quando leve damnum pluribus infertur, casus eoaleseentiae benignius tractandi sunt quam quando unus pluribus damnis laesus est. Immo, quando de damnis agitur sine lucro factis, coalescentia damnorum quae pluribus fiunt non certo constat. c) Propter unitatem-intentionis. < 'um quis per furta minuta ad gravem summam pervenire ab initio statuit, actiones ita hac intentione continuantur ut nullo intervallo separentur, nisi tanta distantia fuerit ut intentio revocata censeatur. d) Propter unitatem collectionis : rem alienam in gravi quan­ titate retinere grave quoque est. Verum, ut fructus plurium fur­ torum morali ter servatus putetur, non sufficit ut singula aliquod lucrum attulerint, si istud mox. v. g. victu cotidiano, absumptum fuerit, sed oportet ut in bono aliquo satis distincto et perma­ nente, veluti collectas rapinas cernas. Genus illud eoaleseentiae ab intervallis furtorum nullatenus pendet. e) Propter unitatem conspirationis plurium qui singuli damna vel furta fecerint. 645. — De materia gravi in furtis vel damnis (piae coale­ scunt : a) Principium et Quaestio. Quando plura furta vel damna singulatim sumpta non sunt objective gravia, consentiunt aucto­ res, maiorem, quam cum de unica iniustitia agatur, quantitatem ad peccatum grave requisitam esse, ('um hoc principio quaestio conectitur utrum propterea ipsa materia absolute gravis augeri possit, an, contra, sola materia relative gravis benignius aesti­ manda sit. ita ut voluntaria iniuria semper gravis sit. si mate­ riam absolute gravem adaequet. Non nitra materiam absoluto gravem levo esse posse peccatum opinari videntur Noliux, ob varias aestimationes qnaa II. (18-423 proponit, in qui­ bus nninquain matoriani absolute gravem transcendit, et I’rümmer, II. s2, qui tamen n. 83 allegat Bannez, ubi docet « gravem materiam adesae, si [643-645.] 550 LIBEM Π, TRACT. SECT. HI, TIT. Ill, CAP. II tiliae quotannis 50 aureos (250 francos) patri diviti furatus sit > : quantitas ista materiam absolute gravem notabiliter superat. Plures nihil de re dicere videntur: d’Annihale, II, 257; AkhtnijsDambn, I, 719; Piscetta-Gennako, III, 253. Ultra materiam absolute gravem ascendi posse tradunt Balli.kixi I* aiMIERI. Op. thcol. III, 31 I ; Lehmküul, I, 1 I 15, fine; Génicot-Salsmans, I, 510. Et recte quidem. Materia enim aestimata est absolute gravis quatenus opulentia personae laesae non iam consideranda sit: non ideo autem aliae relativae considerationes exclusae sunt.Ac si supremum limitem ponas quantitatem absolute gravem, materia non poterit benignius aestimari pro filio viri opulentis quam pro extraneo; pro eo qui per plures actus res ad plures pertinentes abstulerit quam si unico actu furtum commisisset. In utroque enim casu, quia agitur sive de viro opulente sive de re ad plures pertinente, sola materia absolute gravis consideratur. Ergo cau­ sae istae simul, in his casibus, atlirmandae et negandae erunt esse levantes seu minuentes gravitatem. b) Applicationes seu exempla. Iterum monemus mathematicis ratio­ nibus sobrie utendum esso, et solas indicationes prudenti indicio utiles ex auctoribus colligi posse. Itaque: a) SÎ ab uno eodemque possessore fur auferat obiecta disparilia, plus requiritur quam si pecuniam aut rem unius speciei abstulisset, quia damnum tunc minus sentitur. Similiter si furtnla intervallo separentur, S. ΛμίιονSUS, III. 530, materiam statuit dimidio maiorem ea quae aliter relative gravis fuisset, dum alii etiam duplum requirunt. Itque etiam augeri potent materia absolute gravis, si persona fuit do qua haec sola materia attenditur. β) Si a pluribus distinctis quis furatur, ita ut singuli leve tantum damnum patiantur, sunt qui materiam iam tunc duplicatam velint. Si tiat per distinctos actus, sed ex intentione securius ad gravem sum­ mam perveniendi, haec circumstantia vix attendenda erit. Seclusa autem hac intentione, tum minus pravus animus tum diflicilior exsecutio ofliciunt ut etiam ad triplum quantitas gra\ i peccato necessaria a quibusdam aesti­ metur, saltem si furta notabili intervallo separentur. Cf. S. Λι.ρη. Ill, 530: d’Annib. II, 251. Quando autem agitur de furtis quae pluribus facta sunt, « gravis men­ sura, ait Baeletunî-Palmieiu, Op. thcol. Ill, 311, quae deinceps saltem dupliciter in casu computari debent, non ex relativa sed ex absoluta gravi­ tate desumatur oportet ». In furtis in detrimentum plurium commissis, etiam ad rerum ablatarum disparilitatem attendi potest. Observes, eum agitur de mercatoribus qui iniquo pondere vel mensura multos decipere consueverunt, materiam ad summum duplicari posse. Ipsi enim ab initio intentione gravis iniuriae committendae peccant. 551 IMI BI Λ ΚΕΑ LIS: If S NECESSITA HS ·) Si pl tiros ex conspiratione egerint (cfr. infra) materia relative gravis non ideo mutari posse videtur, cum non minus quam si unus fecisset damnum quod plures patrarunt sentiatur; materia absolute gravis videtur dimidio maior esse posse quam si in iisdem adiunctis unus fecisset. d) Si nine conspiratione pro se quisque egerit, actus separati manent. e) Si ad solum cuiuspiam exemplum alii moti fuerint, exempli auctor, qua talis, non iustitiam sed caritatem violavit. 646. — Quaeres quomodo et quandonain graviter peccetur in furtis vel damnis quae in materiam gravem coalescunt? Qui repetita tantum occasione seductus saepius furatur, sin­ gulis furtis non peccat graviter nisi materiam gravem a se com­ pleri advertat. Atque istud peccatum grave vitare potest, si pro­ ponat mox faciendam restitutionem ut saltem iam non retineat materiam gravem. — Qui vero ab initio grave furtum vel damnum facere voluerit, peccat graviter ea intentione; et singula furtula continuatam eiusdem peccati gravis exsecutionem continent. — Qui, post completam materiam gravem, leve quidpiam furatur, vel idem peccatum continuat, vel novum veniale committit, prout furtum unus actus cum prioribus (puta mercatorem qui iniquo pondere uti pergat) vel ab his distinctus censendus est (ut si. subducto horologio, in nova occasione esculenta surripuerit). 647. — De iure necessitatis. Qui pro se vel pro alio, in extrema necessitate constituto, alienum accipit quantum neces­ sarium est, non furatur. Et quod absumptum fuerit restituere non debet, si re et spe indigens fuit. Immo a restituenda modica re moraliter semper eximitur. Ratio cur alienum sumere possit ea est, quod prima destinatio bonorum in usum totius generis humani appropriatione non tollitur, ita ut natura magis velit ut ex iis vivant homines quam ut sint appropriatae et minori uti­ litati domini addictae. Is itaque qui in necessitate versatur rem quasi non appropriatam sibi sumere potest. Dominus, eandem ex caritate dare debet; ex iustitia ad id solum tenetur ne modo iniusto egentem impediat. Iniustuni autem non est mendacium quo res suas mere dissimulet (cf. n. 576). Quia vero ius sumendi necessitate linitur, summe indigens per se rem petere debet ante quam eam sumat, nec potest nisi mutuam vel commodatam ac­ cipere rem quam postea reddere posse sperat. Ipsa petitio omitti potest, si necessitas respicit rem in individuo determinatam, vel si a petitione fere aeque atque a morte refugiat. In re quoque [646. 647.] 552 LIBER II, TRACT. V, SECT. Ill, TIT. Ill, CAP. II exigui pretii, dominus obligationem mutuum faciendi non cen­ setur urgere. Ut superlinam omittimus controversiam de obli­ gatione illius qui, cum rem abstulit, nullam restituendi spem habebat et postea tamen ditior evasit. In quasi-extrema necessitate, auferri non potest plus quam alter ex caritate dare debet. Itaque ingens summa tunc sumi nequit (’)· Iu graxi demum necessitate, id summum tolerari po­ test, ut pauper qui frustra petierit, a divite sumat aliquid mo­ dicum, cuius vir opulentus non censeatur quod ad substantiam invitus. INNOO. XI reprobavit (ut minimum tamquam scandalosam et in praxi perniciosam) prop. 36: « Permissum est furari non solum in extrema necessitate, sed etiam in gravi » (Dem. 1186). De variis necessitatibus egimus, supra, n. 83. 648. — De occulta compensatione. Occulta compensatio est ablatio rei alienae sed debitae, inscio debitore facta. Insta erit, si debitum est iustitiae commutativae ; si res sumatur quae actu sit in dominio debitoris (non ergo res alterius quam teneat ut depositarius vel commodatarius) et certum vel saltem ita probabile sit debitum, ut a indice creditori addiceretur. Tunc enim credi­ tor quasi nomine debitoris sibi satisfacit, vel quasi index rem sibi tribuit. Nec debitor rationabiliter invitus esse potest, quando solutionis negatio non esset nisi inutilis vexatio creditoris. Contra, si debitor solvendi obligationem non habet, si index rem non certo tribueret eam vindicanti, creditor eam sumendo certum ius possidentis violaret. Ac si occulta compensatio ipsi permitteretur, locus bello perpetuo logice praepararetur. Pari enim ratione posset debitor occulto repetere quod occulto ipsi ereptum est. Sunt tamen probati scriptores qui, factum a iure distinguentes, exigunt quidem ut humano modo constet de facto in (pio debitum nitatur, satis probabili autem iure exigendi con­ tenti sunt ut coram indice contrarias debitoris rationes vincere posset. Cf. LUGO, lust. d. 16, sect. 5; Lehmkuhl, I, 1125; AltREGUI, 318. Petunt autem, ad vitandum alucinationis periculum, ne quid sine prudentis confessarii vel alterius viri periti et ti• l) Quare pauper ingentem vim pecuniae ad recuperandam libertatem vel ad emenda re­ media maxime pretiosa surripere non poterit Ita dicimus cum Gi>nicot, I, 502, sed quatenus tunc extrema necessitas regulariter non habetur. 553 RESTITUTIO OB POSSESSIONEM RET ALIENAE morati tunc agatur. Sententiae isti suam extrinsecam probabi­ litatem permittemus. Si periculum fuerit ne, statuta die, debitor certo debitam solutionem facere nequeat vel abnuat, anticipata compensatio iustitiam non laedet si simul damnum emergens et lucrum ces­ sans quod ex rei privatione debitor patiatur, huic praestetur. — Ut autem compensatio omni culpa careat, requiritur mediocris difficultas rem aliter obtinendi: secus illa rerum alienarum in­ vasio facile levem iniuriam contineret; et cautio (eo maior quo debitor magis excusetur) ne compensatio damnosa sit debitori, qui bis fortasse solveret. Caritas quoque postulat ut. quantum sine proportionate incommodo possis, praecaveatur damnum ter­ tii, v. g. famuli qui furti insimularetur. Caute in hac re est confessario procedendum. §2. — De restitutione propter realem iniuriam. 649. — Principium. Cum restitutio iniustitiam supponat, non ideo est restituendum quia reus ditior factus sit. sed quia alter propter ius suum a reo laesum minus habet. Propter ius suum laesum, inquam, seu quia minus habet (piam habere deberet. Binas autem restitutiones radices separatim considerare hic iuvat, ita ut quid po.v.se.ssore.s rei alienae, quid rursus iniwdi damnifioatores restituere debeant, successive quaeramus et sta­ tuere conemur. I. — De restitutione ob possessionem rei alienae. 650. — I. Principium. Omnia huc redeunt, ut possessores, nisi insto legis positivae privilegio excusentur, aliorum iuribus realibus (i. e. in re) satisfaciant, pactionum promissiones exse­ quantur, et, si iniusti fuerint, damnosas iniurias reparent. 1. Possessio igitur rei aliehae quaestiones excitat quae respi­ ciunt directe rem, fructus, damna eius qui ius habet ; indirecte, ex secutionem pactionum quibus possessio rei alienae locum dederit · 2. Possessio distinguitur possessio bonae fidei, i. e. hic illaesa conscientia quaesiti dominii, et possessio malae fidei, i. e. quae­ situm contra conscientiam dominium. Theologi praeterea distinguunt detentionem bonae fidei, quae cum possessione dubiae fidei coniungi potest et ad praescribendum in conscientia sufiieere potest. Possessor enim potest ab initio vel (648-650.] —* LIBER II, TRACT. V, SECT. Ill, TIT. Ill, CAP. II deinceps tantum dubitasse; dubium potest esse de titulo derivato: emitne a domino, vel de titulo or ipinali : estne res derelicta aut a domino amissa, ut eam tamquam nullius occupare vel usucapere possit; potest animo condicionato et inquirendi ac reddendi domino si inveniatur, vel animo absoluto, rem ab initio aut postea detinere. Bona tides latissimo usu dicit concordiam inter intentionem et conscientiam. 651. — II. Possessor bonae fidei. 1. Quod ad rem ipsam: a) Casum fortuitum non praestat. b) Usucapere potest, et privilegiis iuris positivi uti per­ mittitur. Non raro, propter ista privilegia, ipsa facta traditio possessori bonae fidei vel inscriptio eius nominis in tabulis publicis rem possessori definitive tribuit. Cf. 402. c) Dominum a re sua vindicanda (excepta facta usuca­ pione) prohibere non potest ; immo eam sponte reddere debet. Quid tamen si ad recuperandum pretium quod ipse dederit. necesse foret rem venditori, furi reddere/ Plures permittunt ut ita faciat, quia rem non ponat in deteriore condicione. Si vero alia via suppetat pretium recuperandi, hanc ineun­ dam esse constat. d) Qui rem destruendo vel consumendo inde locupletior factus sit, sive directe, per lucrum positivum, sive indirecte, dum rei propriae pepercit: ex emolumento isto, quatenus rei possessae non autem industriae possessoris tribuendum sit, dominum de re amissa indemnem praestare debet, vel, ut alii volunt, valorem reddere (piem res cum consumebatur habebat. e) Nihil domino restituere debet pro re quam alteri sine lucro tradiderit, immo, ut probabile est, nec pro re quam cum lucro tradiderit, ut si, pro facta rei donatione, donata rius ex grato animi aliud donum possessori miserit. Ius enim domini rem ipsam non autem lucrum possessoris allicit. 2. Quod ad fructus. Considerato iure naturae, possessor bonae fidei fructus exstantes vel utiliter consumptos reddere deberet quatenus essent naturales, deductis tamen impendiis; plura autem iura positiva statuunt ut possessor b. f. fructus simpliciter fa­ cere suos possit. Ita Cod. .lequaloriensis, 898 J Argentin™, 2157; .1 ustriacue, 330; Bolgicu» et Gallicus, 519; Bolirianu», 293. 291; Brasilicnsis, 510; Canadensis Q., Ill; 4 RESTITUTIO <>Β POSSESSIONEM ·* REI ALIENAE Chihnus, 907; (Columbian us, 964; Cattaricensis, 327. 328; (iennanirus, 955 [cf. tamen 2020]; Giuitenialcnsis, 519; IhlrHicus (C. civ.)f 93«; ffiqpanit m, 451: Italicus, 703; Lusitanus, 495; Mejricanus, 834 ; Necrlandicus, 604; Xicarutjuensie, 907; Pananunsis, 137; Peruvianus, 170; Salvatorieuti , * 937; Γηι(/uaijensis, 649 ; 1 'ent-zuelcnsis, 686. Do ista acquisitione iura Angliae, et U. S. A. silent. Attendendum est utrum, secundum receptam legis interpretationcm, iam ipsa nativitate seu productione, an tantum per­ ceptione fructus acquirantur: et utrum an non expensae culturae sint referendae a domino pro fructibus quos possessor bonae lidei acquisierit. 3. Quod ad damna : si ad opiniones attenderis, nulla damna sarcire cogitur. Verius tamen saltem ex aequitate postulari vi­ detur ut. ope lucri ex re percepti, possessor damnum reparet quod facto suo quamvis non voluntario intulerit. Lucrum enim e.r re perceptum est quasi fructus rei; damnum domino exortum est quasi impendium quo fructus perceptus est. Fructus autem non intelliguntur nisi deductis impendiis. Si ergo fructus colli­ gitur a possessore, impendia solvere debet, i. e. damnum sarcire. Vel. si malis, e re aliena ditior effectus, nonne aequitatis sensu movebitur ut e luero sumat ad damnum domini saltem emer­ gens reparandum? 4. Quod ad contractus : a) beneficio legis positivae qui dona­ tionem. venditionem ipsi factam confirmet, uti potest; — b) si rem vendiderit, qua venditor evictionem emptori qui eam passus sit praestare debet, nisi emptor, intempestiva rei restitutione, ipsi venditori nocuerit. In rigore iuris. qualis nostri, quo venditio rei alienae nulla declaretur, pretium quasi sine titulo retentum emptori restituere deberet ; sed quia ipsa tribunalia valde con­ siderare solent utrum necne emptor evictionem passus sit. sen­ tentiam indicis exspectare posse videtur. Si res periit, videat utrum necne in iure civili aliquid timendum habeat. Si nihil. consilium saltem ei detur ut pretium apud se exstans domino reddat, quasi huius negotium inscius sed bona fide egerit. Consilium, inquam; strictam onim obligationem independenter a lege civili, urgere non ausi simus. Plerique quidem auctores severius casum sol­ vunt. Vernni sequuntur classicos ductores qui scribebant vigente iure romano quo restitutio pretii imperabatur. Cf. 1. 28. D V, 3: « Post seuatus consultum enim omne lucrum auferendum esse tam bonae tidei possessori quam praedoni dicendum est ». Cf. quoque 1. 55 eodem. Auctores itaque [651.] 556 LIRER H, TRACT. V, SECT. Ill, TIT. Ill, CAP. II varium originem possessionis distinguunt. Si possessor rem emerit eundeinque sine lucro vendiderit, consentiunt protium non esse rofiindoudnm do­ mino qui rem suam recuperare nequeat. Si vero cum lucro (saltem non in­ dustrial!) rem vendiderit (sive eam minoris emerit sive eam dono acce­ perit) tunc lucrum vel pretium istud reddendum esse domino qui rem snaui recuperare nequeat: rem enim luero vel pretio isto repraesentari : posses­ sorem e re aliena ditescere non posse. Neutra tamen ratio etlicux videtur. Non prior: repraesentatio enim rei per pretium propter adi uncta pretio extrinseca variare nequit. Qua ratione igitur negatur quando res exstat vel vendita est sine lucro, atllrmatnr vero quando res casu periit et cum lucro vendita est? .Von altera ratio. Namque ex iure naturae id solum habetur: neminem ex alieno iniunlc ditescere posse. Iniustitia igitur demonstranda foret. Nec. secundum iuris principia, po­ test venditori bona fide imponi simul obligatio praestandi evict ionein emptori et condicionate, si evictio praestanda non fuerit, obligatio restituendi do­ mino pretium obtentum (cf. v. g. Aertni.is-Damen, I, 751). \ erum facta venditione, nulla iam directa relatione possessor bonae fidei domino rei as­ tringitur. Neque ex iniusta acceptione, cum non peccaverit, neque ex re accepta, quippe quae alio migraverit tenetur. Dominus rem suam ubi est, non autem ubi fuit \ indicare potest ; nullam autem actionem personalem contra bonae fidei possessorem habet. « Sane, si dum emptio et venditio ce­ lebratur. subito dominus adfuisset, restituendum fuisset cuique suum, idest domino res, emptori pretium; atqui quod postea casu accidit, ius non mutat * (d’Ann., II, 239, nota 8, II). Quare aequum censemus ut possessor bonae fidei domino qui re eua privatur, pretium reddat quod sine damno proprio reddere potest, quasi in­ voluntarie negotium domini utiliter gesserit, sed strictam iustitiae obliga­ tionem ita agendi, e naturae lego colligi posse non arbitramur. N. B. Quod ad impendia, seu sumptus circa rem alienam fa­ ctos, possessori bonae fidei solvenda sunt impendia necessaria, i. e. sine quibus res detrimentum passa esset, et impendia utilia (piae valorem rei auxerunt. Periculo tamen suo possessor bonae fidei egit. Quare pro frustra tentatis impendiis utilibus nihil exigere potest. Mere vo­ luptaria ei compensanda non sunt, sed ab ipso, si sint separa’ bilia, auferri possunt. 652. — Possessor malae fidei: 1. Quod ad rem ipsam: «) Casum fortuitum praestat, nisi tumen eadem munero fortuna, vel saltem, ut quidam benigne permittunt, eodem tem­ pore apud dominum periisset. Nec quidquam formaliter debet quia res intrinseco morbi, senii vitio affecta, perierit. RESTITUTIO <>B POSSESSIONEM REI ALIENAE 557 b) Rem usucapere non potest nec uti privilegiis iuris civi­ lis (') excepta praescriptione quinque annorum, de qua supra, n. 404. 2, c. o) Reddere debet rem exstantem cum omnibus incrementis quae a re non autem a possessoris industria profecta sunt. J) Si rem vel ipse absumpserit vel ita alienaverit ut a do­ mino recuperari nequeat, debet rei huius integrae valorem qui ei inerat cum sic naturaliter vel civiliter (ut pecunia expensa) consumpta est. Quam diu enim exstabat, domini erat cum suo va lore. Quidam benigne sinunt ut is tantum reddatur valor quem res integra habuit quando dominus eam alienasset, vel consumpsisset: sed hoc speculative, falsum est. Res enim salvatur et crescit domino. Sicut is (pii destructionem rei alienae impedi­ verit, nullum inde titulum in istam rem vel eius valorem sibi comparaverit, sic nec in maiorem rei servatae valorem ius ob­ tinet malae fidei possessor (pii dominum ab alienatione prohibuit. 2. Quod ad fructus: omnes fructus non industriales reddere debet. Quia tamen, proprie loquendo, res consumptibiles nullos fractos ferunt, fenus pecuniae non est (pia fructus domino laeso tradendum, sed illud fenus reddere satis est quod ipse dominus percepisset; dum pretium locatae domus ei quoque reddi per se debet, (pii domum non locasset. Namque alitor de genere pecuniae aliter do pretio locatae domus vel locati equi dicendum eat. Non minus enim (piam ipsa res, eius usus domino clamat. Pretium autem usus est pecunia pro locatione solvenda. Sive ergo dominus rem locasset vel non, solum pretii incrementum quod suae indu­ striae tribuendum sit, possessor malae tidei suum facere poterit. Pecunia autem usum distinctum ab assumptione non habet. Unde omnis fructus eius dici potest indnstrialis. Cf. de principio allegato Luno d. 17, n. 58 ss. ; d'AxNin., II. 211. Non nulli tamen communi isti sententiae contradicunt, qui putent satis esse ut dominus indemnis praestetur (Cf. Lcgo, 1. c. PiscETTA-Genna1«>, 11. 111). Ac saepe maior obligatio a malae tidei possessore non intellegetur. Quare nulla maior tunc imponenda erit. 3. Quod ad damna habentis ius: possessor malae tidei omnia damna quae in confuso praevidebantur ex iniustitia oritura sarNisi quodpiam ius civile neglegentes creditores, qui debita non repetant, hac civili praescriptioni» sanctione punire velit. t [652.] 55b LIBEK II, TRACT. V, SECT. Ill, I IT. HI, CAP. II cire debet. I possessor iste debet domino: pretium animalis <μιο(Ι ex morbo interiit sed quod dominus ante morbum vendi­ disset; lucrum quod dominus fecisset e venditione magis oppor­ tuna; usuras quas dominus percepisset. 4. Quod ad contractus, per se evictionem venditori praestare debet. X. B. a) Plura saepe non constabunt. Reddant tunc valorem (piem res habebat (piando consumpta est, addita compensatione usus, et, si res consumptibilis fuerit, addito modico tenere. /Q Restitutio illi debetur cuius certum ius dominii vel pos­ sessionis violatum fuerit. c) De impendiis redeunt regulae possessori bonae fidei statutae. 653. — Quid si plures successive rem possederint ? Λ’/’/η ante alios debet qui eam formaliter vel aequivalenter ha­ beat, vel eam destruxerit aut consumpserit. — Succedit dein raptor rei. Fructus (pios quisque perceperit ante alios debebit. Itamna quisque praestat quibus cooperatus sit, idque divisim vel in solidum, secundum regulas postea tradendas. 654. — Possessor dubiae fidei : 1. Quod ad rem ipsam : a) Omnis dubiae lidei possessor iustitiae obligatione astrin­ gitur veritatem indagandi conatu et impendiis (piae eum dubita­ tionis gradu, spe successus et rei momento congruunt. Cum gradu dubitationis : (piare sperni potest negativum dubium; immo po­ sitivum, quod leve sit. Cum spe successus: quare supersederi potest inquisitione (piae moraliter nullam spem fructus afferat. — Cum rei momento: diligentia maior maiori causae adhibenda est. Et (plia gravior seu difficilior est diligentia illius (pii pro­ priis fortasse sumptibus inquirere debet (piam eius (pii nulli po­ sitivo damno inde exponitur, maior pecunia indagationi expen­ denda est (piando, eam fundendo, minus lucraberis, (piam (piando tuis bonis fortasse deducenda erit. Sic inventor rei amissae sum­ ptus ad quaerendum dominum factos vel huic, si reperiatur, im­ putare, vel valore rei repertae, si ipse eam occupaverit, sibi com­ pensare poterit. Porro possessor, saltem non culpandus, ad du­ bium tollendum sumptus in se suscipere non debet (pii, perspecto rei momento vel sperato fructu, vere notabiles seu graves exi- RESTITUTIO OB ΓΟ88Κ88ΙΟΝΚΜ REI AJJENAE 550 etimandi sint. Qui autem ab initio possessionis vel postea inju­ riae reus fuerit, gravius quam inculpatus possessor tenetur. b) Facta inquisitione: 1. certo alterius vel aliorum iuri sa­ tisfacere debet, secundum regulas possessoris bonae vel matae fidei, prout innocens seu delicto immunis fuerit, vel ab initio pos­ sessionis aut postea, inquirere neglegendo, contra iustitiam pec­ caverit; — 2) si autem nullius ius certum apparuerit, durante dubio, quamvis plerique severius de eo dicant cuius possessio male inita fuerit , nihil restituere debet. Ac versatur in ea bona fide theo­ logica quae rem, accommodate ad leges positivas, usucapi sinit. c) Qui, omittendo inquisitionem, causa fuerit ut verum do­ minum detegere vel ius habenti rem reddere nequeat, eam pau­ peribus vel utilitati communi destinare debebit. — Si illud non constat, quamvis plures severius respondeant, incerta obligatio urgeri non poterit. d) Qui, dubitans de iure suo, possessorem non malae tidei sua possessione spoliaverit, huic rem per se restituere et damna sarcire debet. Cf. dicta de occulta compensatione, n. 639. e) Condicionem ius habentis peiorem facere non possumus. Quare possessor ordinariam diligentiam in re servanda et fru­ ctibus ex ea colligendis adhibere debet, nec de re disponere po­ test, nisi spes certae veritatis evanuerit, vel nisi ad damnum vi­ tandum vel lucri occasionem utendam, res utiliter impendenda fuerit, cum animo refundendi utilitatem domino si comparuerit. Ar. B. Qui iniusta actione causa dubii fuerit, sumptus ad du­ bium evacuandum vel ius detegendum ipse ferre debet. Excipe si diflicultas ista ne in confuso quidem praevisa fuerit. Contra, qui culpandus non est, sumptus, iure ac merito, domino imponet. 2. Quod ad fructus et conexa lucra, dubiae tidei possessori, qua tali, legale privilegium acquirendi fructus non competit. Quare, eum re principali, sicut alia rei emolumenta, reddenda erunt, in quantum exstant, vel etiam, sine bona tide, consumpti fuerint. Excipe tamen eos qui propriae industriae debentur. 3. Quod aE ACTIONE PRINCIPALI INIURIOSA. M MMARIf M facienda eat, etiam ad extrahendum fetum immaturum qui baptizari posse speretur. Prudentia autem clericos directo interventu hodie prohibet. 5. Iniuriosus quoque est qui alterius valetudini, v. g. communica­ tione gravis morbi, nocere non dubitat. 6. Necessaria vi uti ad repellendum aggressorem, cuius aggressio sit inoraliter praesens, licet, etiamsi actio defensiva effectum necis aggressoris certo secum trahat, dummodo bonum proportionatum, qualis est vita, inte­ gritas membrorum, pudicitia, res temporalis sufficientis momenti, sive abso­ lute sive attenta persona laesa, in periculo ponatur. A defensione cum moderamine inculpatae tutelae differt rindicta, quae post perfectam iniuriam poenas sumit. Haec, in societate exculta, potestati publicae reservatur, si excipias quasdam, non valde affligendae, poenas medicinales. 7. Mulieri et, si nupta fuerit, etiam marito iniuriosus est qui vi vel fraude ei copulam extorsit; coniugi non consentienti ininriosi sunt adulter ciusque complex. Puellae, cui per tduprum difflciHores nuptias fecerit, stuprator damnum istud, pro viribus compensare debet: sive eam volentem ducendo uxorem, sive dotem suppeditando. Reparatio per coniugium est magis adaequata, per se optanda, si matrimonium felix esse possit, immo tunc promittenti vel deceptori per se imponenda. Expensas alendae prolis, stuprator solus ferre debet, salvo semper oilicio pietatis quo ambo parentes infantem secundum matris condicionem, in solidum alere tenentur. Simplex fornicatio saepe non est damnosa. Fornicarii commune onus alendae prolis suscipiunt. Excipe meretricem, quae onus istud (ceterum rarum) assumpsisse existimatur. Adulteri damnum quod per se sequitur ex supposita prole repararo pro viribus tenentur, ac probabiliter aequali loco sunt pro ista obligatione. Damnum istud continetur alimentis et solitis muneribus vel bonis quae proles legitima a parentibus vel ab ascendentibus recipere solet. Maiora detrimenta vitanda offleiunt ut adultera vix uinquam scelus fateri debeat; et alter etiam, sive nimia difflcultate, sive dubio de propria paternitate, non raro ab obligatione excusatur. Adulterinus filius est ut possessor bonae tidei tractandus, nec matri ipsius originem revelanti credere debet. 659. — Appendix. — *Quaere quousque polentae publica de personali­ bus civium bonis disponere possit, et quid do iure belli observandum sit. I. No publica quidem potestas innocentem directe laedere umqnam potest, etiam si do aliorum delicto vindictam sumere voluerit; sed propter necessitatem societatis humanae, Deus eidem facultatem dedit etiam poenam capitalem exigendi, servato inridico ordine, nisi publica salus ab eo ser­ vando dispensaverit. II. Potest quoquo, deficiente alia via, bellum indicere ad propriam de­ fensionem, vel ad exercendam iustitiam vindicativnm. Ob ius mere proba[659.] 566 I.IBKR II, TRACT. V, SECT. Ill, TIT. Ill, CAP. II bile, bellum inferri non potest nisi ei qui amicam compositionem negaverit. Atque oblata ab altera parte competens satisfactio per ho acceptari debet. In bello defensive satis est ut de commissa iniustitia non constet. De belli iustitia non quidem subditi vulgaret, bene vero docti et theologi vel voluntarii milites per se inquirere debent. Qui in bello iniusto partem habere coguntur, hostilibus actibus absti­ nere debent, ac solum si ab hoste personaliter invadantur ita ut nolit se tradenti vitam dare, se defendere possunt. In bello insto, ea omnia licent quae ad finem belli necessaria sunt, nec iure naturae vel pactionibus prohibita sunt. Fides hosti data, per se ser­ vanda est. Repressalia autem in solas personas reas vel in bona, si newest sit, exorceri possunt. Cum is qui ius suum persequitur condicionem suam inde non peiorem fecerit, poterit potestas publica bellum in paucorum duellum converti. Finito bello, restitutio expensarum, rerum ablatarum, propter congruam satisfactionem, peti potest. \c tractatus pacis, quamvis coacte subscriptus, servandus est, nisi manifesta iniquitate sit vitiatus Etiam in bello iniquo, cum milites gregarii ex conspiratione agere non videantur, sola damna quae propria manu facta sint sarcire debent. Gravior est obligatio ducis vel potestatis publicae. Irregularitas ex defectu lenitatis Codice sublata est. Articulus II. — Dr initiria reali. 660. — I. Quaenam ininriae. considerandae sint. Initiria in bonis illata potest esse more damnificans vel iniurioso lucrativa; potest occulto vel adhibita vi committi ; res quae obioctum est ininriae potest esse sacra vel profana. Indo variae iniuriao rationes iuridice, v. g. quod ad casus reservatos, di­ stinguendae sunt, quae tamen, ut iniuriosao, sunt eiusdem speciei moralis. Iniurias personales (ut in rapina), rationes sacrilegii, scandali accedere posse manifestum est. Iuridice furtum est occulta rei alienae ablatio, invito rationabiliter domino. Occulta, i. o. sine vi; roi alienae: saltum secundum ius ablatum; invito: quod ad substantiam; rationabiliter, i. e. omnibus perpensis adiunctis. do­ mino seu ius habento. Non furatur qui, in extrema nocessitato, pro so vol pro alio sumit quantum necesse sit ; vel. in qnasi-extrema, quantum alter ox caritate dure deberet; vel in gravi, qui, post trust raneam petitionem, modicum quid sumpserit. Nec furatur qui, occulta compensatione utens, inscio debitore, rem alienam, sed sibi debitam aufert. Debitum debet esse iustitiae commutativae, satis certum ut a indice creditori addiceretur. Mediocri difficultate rem aliter obtinendi opus est. ne invasio rei alienae sit levis ininriae damnanda; ot cavendum est ne compensatio fiat debitori damnosa. o61 Λ< ΓίΟΝΕ PRINCIPALI INICRIOHA. 6UMMAKICM ('aritas praeterea vitandum iubet damnum quod alter, v. g. famnlne qui furti accusaretur, pateretur. II. * . Gravita Furtum genero suo yrave est, ut caritati inter homines contrarium. Levis tamen materia edicit ut initiria moraliter imperfecta indi­ cetur. ITt igitur levis sit initiria, oportet ut simul: a) nullam gravem pri­ vationem domino laeso aderat. Relative gravis aestimatur materia quae quempiam septima parte redituum hebdomadariorum privet, ita tamen ut ei qui nullam familiam alendam habeat, quantitas duplicari possit. Modica autem in ratione furti materia, potest, qua damnificans, fieri gravis, ut si necessarium laboris instrumentum auferat; — b) nec res sublata sit in se. i. e. in tali definita societate utilitatis universaliter notabilis; — c) nec laesio apta sit ad gravem repercussionem habendam in communem securi­ tatem. Duabus posterioribus considerationibus materia absolute gravis defi­ nitur. Haec, ante bellum, benigniore forte sententia, aestimabatur ad centum libellas vel monetas similis usus vulgaris (100 marks, pesetas, shillings. l/.. dollars, flore nos). Quamvis nunc, in regionibus ubi papyracea moneta iam sola usurpatur, haec satis distet a moneta metallica cui ante bellum aeqnipollens orat, tertia tamen consideratio nos prohibere videtur ne ad aureae monetae valorem gravem quantitatem aestimemus. Quare quantitatem absolute gravem ultra duplum vel triplum augeri posse non putaverimus, etsi plerarum que rerum pretia plus quam triplicentur, eamque circa 100 libellas aestimandam esse arbitramur, non tamen reprehendendo eos qui eam v. g. dimidio augendam putent. Consideratio materiae absolute gravis tunc usu venit cum agitur de personis physicis vol moralibus quarum diurnus reditus quantitate absolute gravi repraesentetur, vel dimidia istius summae parte, ubi nullum sit fa­ miliae onus. Benignior materiae aestimatio permittitur: a) propter considerationes personales vol reales quae personam laesam minus invitam reddunt ; b) pro­ pter iniustitiae modum, qui, difficultatem creans, periculum multarum abu­ sionum minueret. Sic, propter priores considerationes, maior quantitas requi­ ritur in robus expositis, in rebus quas dominus omnino neglegit: in furtis coniunetarum personarum. Quare admittunt ut uxori et filiis familias, ma­ teria consueta saltem duplo, religioso vero, si de rebus monasterii agatur, saltem dimidia parte augeri possit. Levius peccant pauperes qui, pro suis usibus, ligna in silvis colligunt, dummodo ne silvae noceant; famuli dome­ stici. non quod ad pecunias in arca clausas, sed in aliis rebus in quibus ratio fragilitatis delictum ex parte excusat. Propter alteram consideratio­ nem, maior quantitas requiritur in furtulis quae coalescunt. Tunc, pro casibus, permittunt ut materia dimidia parte, vel duplo augeatur, vel sola materia absoluto gravis consideretur. III. Coalescentia furtulorum. Furtnla porro et modicae damniticationes coalescunt: a) propter unitatem subiecti laesi, nisi spectata rei parvitate vel intervallo (15, 30, 60 diorum), priora fere memoria exciderint, quando [660.] 568 LIBER II, TRACT. V, SECT. Ill, TIT. Ill, CAP. II delictum iteratur. Fere non coalescunt furtula levinscnla in esculentis con­ sumendis; — b) propter moralem unitatem actionis, etiam si res ad plures pertineant. Non constat tamen meras damniticationes pluribus factas coale­ scere ; — c) propter unitatem intentionis eius qui per plura minuta magnum valorem surripcre intendit; — d) propter unitatem collectionis, si magna quantitas moraliter servetur; — e) propter unitatem conspirationis plurium. Porro peccatum grave committitur ab initio, si tunc habita fuerit in. tentio graviter furandi vel damnificandi; secus, quando reus advertit ma­ teriam gravem compleri nec restituendi propositam concipiat. Qui, posi completam materiam gravem, levo quidpiam furatur, vel idem peccatum continuat, vel novum leve committit, pro actuum distinctione vel unitateSi laeditur opus pium, materia relative gravis ex finis detrimentoaeeti manda erit. IV. Restitutio propter realem iniustitiam, saltem materialem. 1. Quid possessores rei alienae restituere debeant. Principium. Nisi iustae legis privilegio excusentur, possessores, qua tales, iuribus realibus satisfacere et pactionum promissiones exsequi debent. 8. formaliter iniusti fuerint, damnosas iniurias reparare debent. Hinc: a) Possessor bonae fidei privilegiis iuris positivi uti potest; nisi rem usucapione acquisierit, eam reddere debet in statu in quo versatur, cum de alieno iure constiterit. Si rem sibi utiliter consumpserit, utilitatem ex ipsa re perceptam reddere debebit, saltem ut dominus valorem recuperet qnem res, quando consumpta fuit, habebat. — Perinde dicas de fruetibu» ex re perceptis ; hos tamen saepe, ex iure positivo, possessor bonae fidei suos perceptione facere potest. — Nulla damna, si ad opiniones attendas, sarcire cogitur. Si rem vendidit, qua venditor, evictionem emptori praestare debebit; qua pretii possessor, suadendus saltem est ut pretium apud se ex­ stans domino qui re sua privetur restituat. b) Possessor malae fidei casum fortuitum praestat, nisi res eadem numero clade vel saltem eodem tempore apud dominum periisset; — pri­ vilegiis iuris positivi uti non potest, excepta praescriptione quae, independouter a bona fide, causam publicam habeat ; — rem cum omnibus incre­ mentis non industrialibus reddere debet; — de re absumpta vel alienata dominum indemnem praestare debet; — immo valorem restituere qnem res habebat quando consumpta est; —omnia saltem inconfuso praevisa damna sarcire debet; — evictionem venditori praestare debet. Observes tamen rerum consumptibilium fructus proprie tales non haberi. Cum plura saepe non constent, reddatur valor rei quando consumpta est, addita compensatione usus, et, si res consumpti bilis fuerit, modico fenore. Si plures rem successivo possederint : rem prior debet qui eam habeat vel destruxerit; succedit raptor; fructus quos quisque perceperit prior debet; damna (in solidum vel divisim) quisque debet quibus cooperatus sit. Impendia necessaria vel oeconomice utilia e quantitate restituenda demi possunt. 569 VARIAE INIV8TAE COOPERATIONES c) Possessor dubiae fidei veritatem ex iustitia indagare debet ea cura quae cum rei momento, dubitationis gradu et spe successus congruat. Facta inquisitione, certo aliorum iuri satisfacere debet, secundum re­ gulas possessoris bonae vel malae fidei, pro casu. 8i nullius ius certum appareat, nihil, permanente dubio, restituere debet; ac si ipse. vel eius auctor bona fide possidere coeperint, rem, ad tramitem legis positivae, usu­ capere poterit. — Qui vero neglegentia sua causa fuerit cur domino reddi nequeat res quam ut nullius tantum occupare possit, eam utilitati communi destinare debebit. Qui dubitans do iure suo possessorem non malae fidei sua possessione privaverit, de certa iniustitia arguendus est. Atque in dubio condicionem ius habentis peiorem facere prohibemur. Nec dubiae fidei possessori fructus reales vel conexa lucra acquiruntur. 2. Quid damnificatores reddere debeant. Damnificator iniustus, quantum damnum ex sua actione iniustc illatum fuerit, tantum restituere debet. Excipe damnum non praevisum vel, saltem ex praesumptione, condonatum. Quare, si mere laesum sit ius ad rem vel ad spem, quantitas restituenda e spei valore aestimanda est; deficiente meliore computatione, ad dimidium rei aestimetur. Fructus restituendi sunt, deductis impendiis. Satis tamen erit reddere rem modici valons et cui altera facile substituatur. Ob condonationem praesumptam, modica eleemosyna fraude extorta re­ stituenda non est. Ingens liberalitas saltem veris pauperibus restitui debet. CAPUT III. De iniusta cooperatione. Ratio ordinis. — Cum iam antea, n. 129 ss. do cooperatione in uni­ versum egerimus, et n. 132 ostenderimus quomodo ipsa materiali non excu­ sata cooperatione commutative iustitia laedi possit, argumentum istud satis breviter expedire nobis licet. Prius varios modos iniustae cooperationis de­ scribemus, dein de consequente restituendi obligatione agendum nobis erit. § 1. — Variae iniustae cooperationes. 661. — Notiones. 1. Quid formalis cooperatio a materiali dif­ ferat, cf. n. 129. Modos cooperationis solent his versiculis enumerare: Tussio, consilium, consensus, palpo, recursus. Participans, mutus, non obstans, non manifestans. Sex itaque positivi, 1res negativi cooperationis modi allegantur. [661.] 570 LIBER II, TRACT. V, SECT. Ill, TIT. Ill, CAP. Ill I. — De positivis cooperationis modis. 662. T. De mandante seu iubente. 1. Huic omnia damna imputantur quae mandata actione illata sunt; atque ea quoque quae, nexu moraliter necessario, cum mandati exsecutione con· iuncta sunt. Mandans enim est auctor vere principalis. 2. Haec imputantur, dummodo constet, quod praesumendum est, exsecutorem mandato moraliter motum fuisse ad iniuste agendum. Quae praeterea iniusta mandatarius ex propria malitia vel vincibili errore fecerit, mandanti, qua tali, non imputantur. Si tamen mandato collata est potestas sine qua damnum inferri ne­ quibat, mandans alio cooperationis titulo teneri potest. 3. Causalitas mandati ac proin eius imputatio revocatione quae ante exsecutionem mandatario innotescat, supprimitur. Si tamen mandatarius a mandante edoctus vel excitatus fuerit, haec consilii vis. etiam revocato mandato, subsistit. Si autem ex casu fortuito vel alterius malitia revocatio mandatarium latuerit, man­ dans erga personam laesam obligatus manet. Verum qui revo­ cationem malitiose impedierit mandanti damnum restituere de­ bebit, et facile, respectu personae laesae, principalem iniustae actionis reatum contrahit. 4. Damna quae ipse mandatarius passus sit, mandans per se sarcire non debet, nisi illum iniuste (vi ac metu vel dolo) ad damnum inferendum coegerit. 5. Damna denique, a mandato aliena, quae tertio obventura sint, mandans praestare non debet, si moraliter vitari potuerint. 663. — De Consiliario. 1. Consiliarius, nisi damnosum con­ silium efficaciter revocaverit, per se damna inde profecta sarcire debet, tum ea quae alteri ex efficaci consilio illata sint, tum ea quae is passus sit qui consilium accepit, si hunc dolo vel cul­ pando errore deceperit. Suasor autem minoris mali ei qui aliter a maiore patrando averti nequit pluribus videtur ab iniustitia im­ munis. Cf. dicta n. 128. Porro distinguitur consilium simplex seu nudum, sine additis motivis, et consilium rationibus vestitum ; consilium doctrinale, quo notitia quaedam communicatur, et suasi v-um, quo voluntas per­ suadetur. 571 POSITIVI INIUSTAE COOPERATIONIS MODI In consilio doctrinali facile inest vis actionis principalis, ut si indocta persona, a te decepta, remedium adhibuerit oecisivum, dum consilium suasirum secundariam cooperationem continet. 2. Potissimum in hac, re culpandi sunt 71/1 upccialem peritiam profiten­ tur, et, sino competente scientia vel sufficiente investigatione, temere con­ silia dant iis qui ipsis prudenter fidere possunt. Hoc. maxime attendendum iis est qtii tamquam confessarii, patroni causarum, notarii, medici, consilia ex otlicio dare solent. Consilium autem quod ad exsecutionem promissi mu­ neris pertinet, debetur ex iustitia bonum. Qui vero ut amicus consilium dederit, cavero tamen dobot ne actio sua damnosos effectus pariat. — Eramationes in hac re peti consueverunt sive ex deficiente agentis delibera­ tione. sive ex levitate credentis, qui obiter dictis fisus sit. In posteriore casu nec damna reparanda sunt, noc consilium ex iustitia retractandum est. 3. Mera pravae actionis persuasio nullam erga exsecutorem obligationem iustitiae imponit. Qui autem consilio suo alterum ail damnum inferendum induxerit, atque hoc praeviderit, dam­ num istud, tamquam secundaria eius causa sarcire debet. Dam­ nosum autem per se non est consilium ei datum qui iam ad ma­ lum erat determinatus. Perse inquam: nam novum consilium potuit in perseverantiam mali propositi damnose influere. Verum qui pravo consilio alterum vere movit ad agendum, non ideo excusatur quia, post ipsum, alii consilium dederint vel dedissent. 4. Efficax consilii retractatio imputationem illam tollit. Hic distinguendum est consilium simplex seu nudum, quod simplici revocatione; consilium rationibus restituai. quod novis tantum ra­ tionibus allatis retractatur; et consilium doctrinale, quo modus exsecutionis, qui secus latuisset, indicatus est: istud non retrac­ tatur nisi ipsam exsecutionem impediveris vel saltem eum qui damnum passurus est tempestive monueris ut ab eodem sibi ca­ vere queat. 664. — III. De Consentiente. 1. Notiones. Consentientes hic vocantur qui coni unctis suffragiis quidpiam statuunt, decernunt. Qui opus iniustum hac ratione constituerunt, damna inde secuta pro qualitate operis et efficacia suae cooperationis saltem pro parte sarcire debent. Opus autem potest esse lex, sententia iudicialis, decretum, consilium, collatio officii, mandatum. Fieri rursus potest ut suffragia formali pactione data sint, ut in aliorum suffragia auctoritatem habuerint; et fleri quoque potest ut sine mutua re­ latione, separatis voluntatibus, data fuerint. Itaque: [662-664.] 572 LIBER H, TRACT. V, SECT. Ill, TIT. Ill, CAP. Ill 2. Regulae, «) Qui ex conspiratione, i. e. expressa vel tacita pactione moti, suffragium dederint, actione moraliter una damni auctores sunt, ita ut totum damnum singulis imputetur; i. e. te­ nentur in solidum, ut infra; n. 671 confirmabitur. b) Qui sine conspiratione suffragium damno necessarium dederunt, ut si, ad legem habendam, quot suffragia data sint, tot requisita erant, pariter totius damni imputationem ferunt, ex com­ muni sententia. c) Si ultra requisitum numerum suffragia sine conspira­ tione data sint, scriptores in varias sententias abeunt. A pluribus recentioribus omnes suffragatores legis, decreti, indicii iniusti, restitutione damnantur. Hi nobis recte sentire vi­ dentur. Malum enim seu damnum non suffragiis ut singulis, sed sententia, decreto vel lege, quae est commune omnium suffragan­ tium opus, efficitur. Consentientes igitur comparandi sunt cum hominibus qui, plures numero quam necesse erat, unum opus damnosum (puta asportationem arcae) perfecerunt. Seclusa conspiratione, hi damnum pro rata parte inter se dividere debent. Pro rata, i. e. pro virili parte, nisi inaequalis vis cooperationis demonstretur. Ac secundum istam sententim, modus suffragationis, situe simultaneus an successivus ; publicus an secretus obligationem non mutat. Communior tamen opinio haec distinguere solet. Eos 77.] 582 L.IBKK II, TRACT. V, SECT. Ill, TIT. Ill, CAP. IV ita dispositus videtur ut obligationem facile admittat et exsequatur. Si mo­ dicam est periculum malae voluntatis, aut puonitens non sit in bona tide, fortiter et suaviter do sua obligatione certiorandus, ot, ad illam statim per­ agendam adiuvandus erit. Est ne obligatio occulta, cuius exsecutio imme­ diato fieri nequeat, aeger inducatur ad summam pecuniae sibi confessario, seu potius, si copia sit, viro fideli committendam, ut postea creditori secrete solvatur, vel ad eam summam in testamento eidem relinquendam, omissa restitutionis mentione. Modus isto supponit ut mentio in testamento veri similem explicationem socum forat. Si obligatio non sit occulta sed statim impleri nequeat, confossarius efficiat ut per heredes corto facienda curetur, v. g. linqadfido in manibus creditoris syngrapham qua debitum agnoscatur, Fit autem ut aegrotus, sui compos, omni signo faciendo impediatur. Si talis sit homo qui obligationes implendas habere facile praesumi possit, tunc, ne ex falsa conscientia pereat, moneatur se impossibilitate ab omni obligatione excusari, modo sincero de omni peccato ipsum paoniteat. 2. In modo, id solum considerandum est. ut debita aequa litas restituatur. Si ergo aliter commode fieri nequit, poterit Heri clam vel sub specie donationis, aut per personam interpositam, aut assumendo laborem indebitum in utilitatem personae laesae. Sed quod creditor, apparente dono deceptus, ex gratitudine re­ penderit, ei restituendum est, nisi res fuerit exigui valoris aut quae sine donatoris offensa reddi nequeat. 3. De loco, «) Possessor bonae fidei, dummodo prudenter agat, rem mittit periculo domini ; contra, malae fidei possessor in hanc aleam ire debet. Liberatur tamen, licet res in itinere perierit, si probatum a domino modum secutus sit; si, ex praesumpta domini voluntate, modum (degerit a iure vel a indice sibi praescriptum·, vel, ut plores volunt, confessario usus sit ad reddendum quod per se reddere non poterat. Quod ad debita ex contractu, pactio expressa vel tacita definit cuiusnam periculo res mittenda sit. Per se periculum est emptoris. 6) Possessor malae fidei, v. g. fur, debet suis sumptibus rem ad eum locum deferre ubi alter eam habiturus fuisset, nisi fuis­ set ablata, destructa, vel inique detenta. Excipe si prudentis viri arbitrio, nimiae forent expensae faciendae, collate rei valere et facultate subiecti; tunc enim plerumque vel exspectari potest, vel ex praesumpta domini mente pauperibus restitui. Hodie au­ tem saltem rei pretium nullo fere negotio in exteras oras trans­ mitti potest. In rebus non magni momenti, nimium per se ae­ stimant damnum quod duplo superet valorem. Honae fidei possessor rem sumptibus domini mittit. 583 G EN E KALES RESTITI ITIONIS CIRCUMSTANTIAE Uterquc deducere potest impendia quae dominus facere de­ buisset in re servanda vel secum ferenda. Debita ex contractu, modo expresse vel tacite convento sol­ vuntur. 4. Per se quam primum est totum restituendum. Ex damno probabili domini gravitatem restitutionis dilatae aut per partes factae aestimabis. Fit, v. g. ut modicae pecuniae restitutae dis­ sipentur, dum maiores servatae forent. Qui debet ex delicto, ea quoque damna sarcire debere vide­ tur (piae ex dilatione etiam non culpanda oriuntur. Benignior tamen sententia, secundum (piam insta dilatio purgat moram, admitti potest, nisi damnum in ipso delicto aliquo modo prae­ videri potuit. 678. — Quo ordine restitui debeat. — Ordo potissimum con­ siderandus est cum debitor omnibus solvendo impar est. Ratio vero ordinis ex hoc repetitur, quod patrimonium debitoris omni bus creditoribus communiter obligetur, inter istos tamen reperiri possint qui insto titulo sint potiores. Inde: «) Ipsa res aliena, (d) dominii vinculum, prior domino re­ stitui debet: quocumque titulo possideatur. Probabiliter tamen excipienda est pecunia (piae cum propria mixta est, propter con­ fusionem. b) Creditor privilegiatus et hypothecarius suorum iuriiun usu prohiberi nequeunt; et per se servandus est ordo legalis, si quem leges statuant. c) Quae titulo oneroso debentur prius solvenda sunt quam (piae gratuito (etiam pio) sunt promissa ; haec enim subiecta sunt condicioni: nisi quid obstet. d) Probabilius ea quorum domini cognoscuntur (piam quae incerti sunt domini, prius solvenda sunt. Titulo enim maiore et certiore debentur. e) Non constat autem debita ex delicto prius (piam debita ex contractu solvenda esse. /*) Si debita eiusdem rationis fuerint, improbari nequit qui prius satisfaciat creditori priori, quia tempore praecedit; vel pau­ periori, ex pietate; vel prius petenti, utpote diligentiori ; immo vel magis amico: (plia singuli ius ad totum habent. Id postre­ mum tamen a pluribus negatur. Menti nostrae legis magis sa­ tisfacit, (pii singulis pro rata parte solverit. [678.] 584 LIBER Π, TRACT. V, SECT. Ill, TIT. Ill, CAP. IV g) Si autem, quia bonis vel foro cedere debuit, debitor li­ beram bonorum suorum administrationeni amiserit, tunc ordo legalis stricte servandus est. Actus autem etiam antea in frau­ dem creditorum facti, et ipsae interdum solutiones (praecipue quae mercibus fiant non autem numerata pecunia) revocari pos­ sunt actione quae a praetore roniano, eius auctori *, Pauliana di­ citur. Quae indicis sententia exsequenda erit, saltem post iuridicam intimationem, nisi in falsa fraudis praesumptione nitatur. 679. — N. B. Qui solvendo non est, non potest per notabiles donationes creditoribus nocere; et iniuriam participant qui con­ scius debitorem ad eas impelleret. Qui autem conscii impotentiae donum notabile mere acceptent, certo damnari nequeunt, cum mere utantur alterius peccato ad lucrum quod, si abstrahas a subiectiva dantis intentione et condicione, est honestum. Nec id stricte adversatur per se caritati : cum haec non obliget cum gravi incommodo. lidem tamen parum commendandi videntur. II. — Generales excusationes. Excusationes ex parte debitoris vel ex parte creditoris ori­ ginem trahere possunt; aliae obligationem auferunt, aliae solam dilationem solutionis permittunt. Itaque : 680. — I. Ex parte debitoris. 1. Nullum esse ostendunt vel faciunt debitum : a) Defectus proportio natae culpae theologicae. b) Compositio inita cum S. Sede. Haec concedi potest quod ad bona ecclesiastica, et etiam quod ad debita incerta, «piando restitutio operi pio vel pauperibus fieri permittitur. Compositio­ nes concedit *S'. C. Concilii, et, si casus occultus fuerit, *«S. Paenitentiaria. In concedenda compositione de debitis incertis, S. Sedes explicuisse videtur altum quoddam dominium indirectum in tem­ poralia, ita ut ne comparente quidem domino quidquam videatur deberi. c) Conversio tituli : debitor sibi ut pauperi tribuit quod pauperibus largiri poterat. d) Praescriptio ; et, pro possessore bonae fidei, rei interitus. e) Solutio facta creditori creditoris, saltem cum iustitia per­ mittit ut illi solvatur. Cum tamen posteriori creditori aliquam 585 GENERALES EXCUSATIONES optionem eripiat, permutatio ista illicita est sine rationabili causa, quamvis per se in foro interno perfecte liberet. /) Compensatio cum debito aequali et certo quo creditor, ex iustitia commutativa, debitori obligatur. Et qui, debiti immemor. creditorem gratuito munere affecit, probabiliter, nisi circumstan­ tiae aliud demonstrent, censetur prius voluisse suae iustitiae obli­ gationi satisfacere. Quare quod quis, post natam restitutionis obligationem pauperibus erogaverit, e restitutione quae paupe­ ribus fieri permittitur demi potest. iitatu, designator <1γαί)(θσύνη, probitas TRACTATUS VI. DE VIRTUTE VERITATIS. Utilitas — Oportet ut tractatu i«to discamus nobilem veritatis et sin­ ceritatis virtutem magni facere; varii secreti officia probe discernere et ser­ vare; ac demum ipsum secretum ita protegere ut mendacium secundum veram suam notionem detestari et fugere pergamus. Ordo dicendi, ipsa proposita utilitate insinuatus, is erit ut tribus successivis capitibus de veraoitate, de secreto et de mendacio agamus. CAPUT I. De virtute veritatis et sinceritate. Articulus I. — De virtute et oppositis vitiis. 691. — 1. Notiones. Nobilis virtus veritatis vel veracitatis inclinat in rectum usum signorum quibus homo cum aliis commu­ nicat seu commercium habet. Per eam fit « ut quis talem se exhi­ beat exterius per signa exteriora, (pialis est » (2, 2, q. Ill art. 1. c). Ab ista virtute morali, moralis dicitur ipsa veritas quam pro­ curat. A vero tum per amplificationem, seu dicendo maius, tum per extenuationem, seu dicendo minus, deficere possumus. Itaque obtectum formale virtutis seu honestas veritatis moralis in medio posita esse cernitur. Etiam ex parte actus sui, virtus haec est in medio; si enim principalius iubeinur animum in dicendo manife­ stare, mentem tamen ita aperire debemus ut officio secreti ser­ vandi non derogemus. Proprie itaque et stricte virtus veritatis cultum fovet cu­ randi ut verba vel acquipollentia signa sint menti nostrae con­ sentanea. Unitas illa hominis exterioris et interioris per se ho­ nesta perspicitur, et ad bonum societatis humanae conferre de­ monstratur. Virtus autem veritatis per se coniuncta apparet iustitiae; namque aequalitatem (piandam procurat, et rectam facit [690. 691.1 592 LIBER II, TRACT. VI, CAP. I nostram conversationem cum aliis: continet itaque respectum aliorum. Eius officium potest etiam, in certis casibus, iustitia commutati va imperari. 692. — 2. De sinceritate. Ad bonum socialis convictus, iuvat quoque ut homo non tantum verus in sermone suo, sed etiam satis apertus sit, seu opportunam sui manifestationem aliis non neget. Huc spectat sinceritas, quae ad plenam, prudentem tamen nostri manifestationem propensos nos efficit. Media est inter diffi­ dentem dissimulationem et indiscretam revelationem rerum pro­ priarum. 693. — 3. Oppositum vitium per excessum est indiscretio, per defectum est mendacium. — Simulatio est mendacium per facta. — Hypocrisis particularem hanc simulationem denotat, (pia quis diversum se simulat atque est ; dum dissimulatio personam propriam mere abscondit. Articulus II. — De teste et reo in indicio. 694. — I. De Teste. Obligatio testandi, propter sufficien­ tem necessitatem privatam vel publicam, est ex caritate, cuius debitum legitima citatione urgetur. Qui autem comparet, tenetur ex iustitia ad nihil falsum di­ cendum (piod parti sit novicum. Praestito autem iuramento, iam ex religione vetatur mentiri, et integram veritatem legitime in­ terroganti dicere debet de causa quae agitur. Quod ad integram veritatem dicendam, iuramentum hoc promissorium admittit par­ vitatem materiae. Cf. dicta n. 193. Iuramentum quod indici incompetent i praestatur vel fictum existimari potest, vel, si verum fuit, non obligabit nisi ad ea manifestanda quae tali indici narrari possunt. Legitimo quoque indici dici non debent : a) ea de quibus illicite vel non legitime (i. e. non servato iuris ordine) interro­ gat; b) (piae sub secreto commisso vel per iniuriam nota sunt, salvis exceptionibus (piae obligationem secreti (cfr. n. 698 et 699) limitant; c) quae nimis testi vel suis fuerint damnosa: immo damnum tertii quod utilitati testimonii clare praeponderet, suf­ ficere videtur ut rem celes: index non praesumitur velle ut haec reveles; d) facta in quibus alter non peccavit, si interrogatio est de delicto. 593 PE TESTE ET REG IN It DICIO Si quando iuramento confirmare debeas legitimum respon­ sum « nescio », quo mere responsionem declinasti, istud ipsum verum quod significat: «nolo respondere» confirmare existima­ ris. Vel si sensus iste nimis reconditus sit, iuramentum obiecto carebit, i. e. nihil confirmabit. Revocatio falsi testimonii communibus principiis regitur. Ad iuvandam sinceritatem, leges interdum statuunt falsum testimo­ nium non esse consummatum nisi post ultima verba quibus te­ stis declaret se in assertis perseverare. Ad liberandum innocentem, sponte tua compavere debebis: non tamen si alter, etiam reus, inde nimia poena damnandus luerit. Principia de obligatione caritatis applicanda sunt. 695. — De reo in iudicio criminali. 1. De confessione delicti. Nullo iam iure civili reus delictum confiteri tenetur. An idem in iure canonico dicendum est? Noldin, II. n. 733. existimat adhuc usu venire distinctionem quae, ante Codicem, fiebat inter delicta minora, quae fateri debebat legitime interro­ gatus, et maiora quae quis, attentis gravibus poenis, sine heroica virtute non confiteretur. Argumento autem utitur nullius valons. Allert enim verba canonis 1646: «reus legitime conventus re­ spondere debet»; sed, in canone isto, vox respondere sumitur significatione iuridica quae idem valet ac si dicas: « debet legitime conventus se indici praesentem sistere ». In iudicio autem cri­ minali, Codex ita processum ordinat ut obligationem confessionis nullatenus commemoret ; reo autem conlitenti vult per se ut correptio iudicialis criminali iudicio substituatur (e. 1947). Si autem reus delictum dissimulare potest, nec pro menda­ cibus habenda erunt verba quibus ad dissimulandum utitur. Namque ex ipsis adiunctis non serio prolata esse apparent. Ubi autem, sive ex defectu competentiae sive ex violata lege, legitima interrogatio desideretur, artes istas multo magis licere manifestum est. 2. De actione contra testes. Sive ultronei sint sive coacti, fas est reo se contra testes defendere, etiam revelato facto unde ipsorum fama laedatur, dummodo aequa sit proportio inter damnum sic active permissum et speratam revelationis utilitatem. Calumniis abstinere reus debet. Si tamen ipse testis mendax fuerit vel in iudicio non legitimo interrogetur, defensio ista ve­ ritati, non autem iustitiae adversari videtur. 38 [692-695.] 591 LIBER II, TRACT. VI, CAP. I 3. J)e poena declinanda. Reo licet poenam fuga declinare, et­ iam, si utilitas sufficientis momenti sit, effracto vel destructo car cere. In (pia re ab amicis, non tamen a custodibus publicis adiuvari potest. Ilis resistere non potest, neque eos pecunia corrum­ pere. Eosdem callide decipere non vetatur. Damnum quod pa­ tientur, reo, iure suo utenti, nequit ex iustitia imputari; ubi tamen proportio inter propriam utilitatem et custodis damnum desideretur, caritas iubebit ut actione laesiva abstineat. Nec, secundum multorum sententiam, damnum aedilicio allatum re­ parare debet. Cf. Lehmkuhl, I, 979. Si sententia fuerit iniqua, custodem, de iniustitia praemo­ nitum. corrumpere seu pretio coniventiam eius emere fas erit. Si sententia matérialité)· tantum iniusta fuerit, Lehmkuhl, I, 978, eam solam resistentiam reo permittit quam, sine gravi alio­ rum violatione, cum spe evadendi, adhibere potest. Si autem formalité)· et satis notorie iniusta sit, nullum iam erit scandalum per resistentiam datum. S. Thomas, 2, 2, q. 09 art. 4, indicium istud simile dicit violentiae latronum. Tunc, attenta semper pro­ portione mali poenae, spei successus, et damni ceterorum qui saltem erunt materialiter iniusti aggressores, ipsis iustitiae mi­ nistris sicut latronibus resistere licebit. Falsum autem accusatorem, falsos testes, indicem a quo iniqua certo imminet sententia, occidendo praevenire non licet. Cf. iam citatam prop. 18 Alexandri VII (Cf. n. 607). SUMMARIUM. 696.— 1.1. Virtue veritati» vel reracitatie inclinat in rectum usum signorum quibus homo cum aliis communicat seu commercium habet. Curans ut verba sint menti nostrae consentanea, procurat veritatem quae morali» appellatur. Quatenus aequalitatem consectatur, nostramque cum aliis conversationem rectifient, est pars potentials iustitiae. Eius oflicium potest in quibli$(lam casibus ipsa iustitiae virtute imperari. 2. Sinceritae, media inter diffidentem dissimulationem et indiscretam rerum propriarum revelationem, hominem ad plenam sed prudentem sui manifestationem impellit. 3. Istis virtutibus per excessum indiecretio, mendacium per defectum opponuntur. Dum dieeimulatio personam propriam mere abscondit, simulatio est mendacium per facta. Hypocrinie peculiarem simulationem dicit qua quis diversum se simulat atque est. 11. Obligatio tenti» iu indicio. Caritas ipsam testandi obligationem urget ; iu stitia vetat ne quid falsum parti nocivum dicatur; religio iuramenti pro- 595 DE SECRETO inissorii praeterea testem obligat ut legitime interrogatus integram veritatem pandat. Excipe, per se, quae sive per iniuriam, sive sub secreto commisso nota sint; quae testi vel suis nimis sint damnosa; immo, secundum rationabilem indicis voluntatem, (piae tertio damnum afferant utilitate testimonii minime compensatum ; facta quibus alter non peccavit, si interrogatio liat de delicto. III. Hodierno iure, lieua fateri crimen seu peccatum suum numquarn debet. Quare nec pro mendace habenda est eius negatio, cum, ex adiunctis, sit ambigua et mere voluntatem non fatendi significare qneat. Contra testes utiliter se defendero permittitur, etiam occulta eorum vitia revelando, si proportionate utilitas inde speretur. Poenam declinaro potest fugiendo, non autem violenter resistendo mi­ nistris aut eos pecunia corrumpendo, nisi vexationem iniquae sententiae redimere voluerit. CAPUT II. De secreto. 697. — L Secreti notio et varia ratio. Secretum est rex oc­ culta, non divulganda. Distinguitur secretum: a) Naturale, quod, si solum manet, dicitur quoque mere naturale, cuius revelatio prohibetur ipsa lege naturae de ser­ vanda vel caritate vel iustitia, prout alter ex revelatione iustum moerorem conciperet vel iniuriam acciperet. Huiusmodi secretum iam nascitur ex iis quae mutua quadam fiducia in colloquiis communicantur. Ibi sine peccato dicuntur quae sine peccato non referrentur ei de quo dicta sunt. b) Promissum, cum obligatio sive unice fidelitatis sive etiam iustitiae oritur ex promissione consequente notitiam rei, sive casu sive per alterius communicationem haec innotuerit. c) Commissum, cum ipsi communicationi pactio de ser­ vando secreto praeposita est. Pactio potest esse explicita vel tacita : ut cum (piis consilii petendi causa adit confessarium, advocatum, medicum. Secretum ex officio strictius obligat, ita ut vocetur rigorosum. Supponit professionem (piae secretas com­ municationes inducat. Non est itaque verum secretum « profes­ sionale » pro aurigis, quamvis tale interdum etiam in foro civili agnoscatur. d) Sa-cramentale, quod ex omni et sola confessione sacramentali manat, et solum neque exceptionem, neque materiam levem in revelatione directa admittit. [696. 697.] 596 LIBER II, TRACT. VI, CAP. Il Cum partes conveniunt de secreto quasi confessionis, frustra vim sacramentalis communicationis suis confidentiis tribuere ten· tarint. Sed maxima qua possunt vi obligationem intendunt. 698. — Revelatio per iniustam viam obtenta gravius se­ cretum inducit. Usus talis notitiae prohibetur, nisi alterius iniustitia vel salus publica permiserint ut per vim et fraudem secretum extorqueas. 699. — II. Obligatio. 1. Ex secreto mere naturali silendum est quam diu causa sit caritatis vel iustitiae: ex promissione, silendum est quam diu, seclusa promissione, tacere liceret; ex secreto commisso, silendum est quam diu alter ius habeat vo­ lendi ut res celetur. Inste autem exigit committens silentium, quam diu ipse rem iuste celet, nisi ratio boni communis obli­ gationem tacendi coarctet vel extendat. Quare, ne in indicio quidem, occultum committentis crimen revelare licet; ad ser­ vandum vero secretum rigorosum, etiam damnum innocentis post­ habendum est, nisi ex ipso facto committentis immineat: ut si puella praegnans fetum abigere velit. 2. Attamen cum gravi proportionate damno cessat obligatio pacti, ac proin secreti commissi, etiam per se rigorosi: ne desint qui consilia dare velint, ('ausa tamen boni publici exigere in­ terdum potest ut mortem revelationi praeferas. Contra, si e re­ ligione aut patria graviter intersit ut reveletur, secretum quoque rigorosum pandi poterit. Solent hodie ultra iustos limites vim secreti rigorosi am­ pliare. Nova tunc ratio boni communis intercedere potest ut v. g. medici catholici has normas servare possent, ne minore fi­ ducia ad probos medicos recurratur. 3. A reatu omni vel gravi, revelatum secretum commissum excusabit consensus prudenter praesumptus ipsius committentis, ut si in eius bonum revelatio cedat, vel si ipsius parum inter­ sit, et revelatio magnam utilitatem habeat. Nec gravis per se censetur revelatio uni vel alteri viro prudenti facta. 700. — De Litteris. 1. Secretae res quae per litteras com­ municantur, pro rei naturae et scribentis modo, proteguntur secreto vel naturali vel commisso et manent per se in scribentis dominio. DE SECRETIS LITTERIS ET SCRIPTIS. SVMMaRICM 597 2. Litteras alii destinatas, cum clausae sunt vel in loco se­ creto asservantur, legere per se grave est, nisi periculum absit reperiendi ibi gravem materiam. Nullum erit peccatum, si fiat ob iustam causam, vel annuente sive domino secreti, i. e. scri­ bente, vel eo (pii de vi secreti prudenter indicare potest, i. e. eo qui litteras recepit. Litteras aperire et legere ei fas est qui pro­ babiliter easdem sibi iniuriosas putet, vel talia continere unde a se vel ab altero vel a re publica grave et iniustum damnum avertere possit. 3. Parentibus licet legere litteras a filiis scriptas Ή receptas. Idem licet Superioribus religiosis secundum constitutiones. Quae tamen res conscientiae continent ab iis lacerari, non autem, in­ vita persona scribente, legi possunt. Verum litteras satis exa­ minare possunt ut res conscientiae serio agi noverint. Quid ma­ rito liceat, ex receptis moribus colligendum est. nisi fundata suspicio maius ius tribuat. Ex lectis litteris, praefati Superiores secreto naturali tenentur (pio, secluso consensu dato vel rationa­ biliter praesumpto eius cuius est, non alius usus scientiae iisdem permittitur nisi qui ad finem ob quem facultas data est refertur. 4. Qui litteras in locum apertum abicit etiam dilaceratas, ultroneum periculum admittit ne fragmenta ab alio colligantur. Collector ergo supponere potest nullas res in iis contineri quae litterarum possessor huic periculo exponere non poterat. Quare lector veniali tantum curiositati cedit; immo non peccat si quandam utilitatem sibi rationabiliter exinde speraverit. Plura de his cfr. Lugo, lust. d. 14, n. 145-151. 701. — Qui secreta alterius scripta, ipso invito, furtive le(/erit, non sola curiositate, sed etiam iniustitiae peccato peccat, cum in sua quisque scripta servet dominium. Peccatum grave esse potest, si fiat cum notabili alterius damno, vel dominus sit valde invitus. Excipe iura parentum et Superiorum et eorum qui se ab iniuria protegendos habent, quem ad modum de litteris di­ ctum est. SUMMARIUM. 702. — I. Secretum distinguitur naturale, quod ipsa naturali lege de ser­ vanda caritate vel iustitia imponitur; promiemun, quod nascitur ex promissione, quae habitam undecumque notitiam consequitur, sive promissio fuerit fideli­ tatis, sive etiam iustitiae; eommieeum, quod debetur ex pactione quae ipsi [698-702.] 598 LIBER II, TRACT. VI, CAI’. Ill communicationi praeposita est. Tacita huiusmodi pactio habetur cum quis, consilii petendi causa, confessariuni, advocatum, medicum adit; et nascitur secretum quod rigoroeuin vocatur. Demum est secretum sacramenlale, ex omni et sola confessione secreta sacramental i manans. Obligationem, non sacramentalcm tamen, servandi secretum partes ma­ xima qua possunt vi intendunt cum de secreto qucui-confueionie conveniunt. II. Secretum naturale servandum est quam diu lego caritatis vel iusti­ tiae urgetur; idque maxime quando notitia per iniustam viam obtenta est : tunc sola alterius iniustitia vel salus publica, quae secreti invasionem per­ mitterent, eius revelationem honestant; secretum jn-ommam tonet quam diu tacere licerot-ç commissum, quam diu alter ius servet, i. e. quam diu ipse rem inste celet. Secretum rigorosum servandum est etiam cum damno innocentis, nisi ex facto committentis secretum immineat. — Per se tamen nullum secretum, nisi sit sacramentale, servandum est cum damno proprio quod a pacto servando excusaret. Consensus autem committentis secretum, prudenter praesumi potest. III. De litteris. Suam secreti naturam servant res litteris communi­ catae; et in scribentis dominio per se manent, ita ut per se grave sit le­ gere aliorum litteras quae clausae vel in secreto loco serventur : quae enim in loco aperto reperiuntnr abiectae, censentur ad omnem usum esse permis­ sae. Parentibus, Superioribus religiosis, secundum Constitutiones, legere licet litteras a filiis vel subditis missas et receptas. Ius mariti ex receptis moribus aestimandum est. Cognosci tamen a Superioribus non possunt litterae de quibus ipsis satis constat eas agere de rebus conscientiae ; sive agatur de conscientia aliena, sive de conscientia subditi qui ad rationem conscientiae reddendam non obligetur; sed litterae istae vel tradendae sunt vel lacerandae. CAPUT III. De Mendacio. 703. — Notio et malitia. 1. Mendacium est falsa significatio contra mentem. Id vulgus sentit et probat saecularis auctoritas scholae catholicae. Est intrinsece inhonestum, quia continet abusum loquelae seu facultatis significandi contra finem primarium istius facultatis. Itaque, quia primaria ratio inhonestatis neque ex iure audientis neque ex sociali detrimento repetitur, admitti nequit distinctio inter mendacia socialiter utilia et socialiter damnosa, quasi sola posteriora sint illicita, vel inter falsiloquia, quibus nulla alii debita veritas negatur, ita ut honesta esse possint, et mendacia, quae debitam alteri veritatem negant. Mendacium tamen nec in loquente tollit subordinationem facultatum, nec audientem per se privat veritate necessaria ; quare ■B»····· i 599 DE MENDACIO non est in se grave peccatum, sed venialem genere suo malitiam continet; ita ut gravitas ex accedente iniuria vel violata reli­ gione solummodo accedere possit. 2. Ut habeatur mendacium, requiritur a) formalis locutio, seu ut rationabiliter censearis velle communicare mentem tuam, i. e. ut exercite dicas te loqui. Ita dum fabulam recitas, dum poema scribis, et dum coactus respondes sine obligatione positiva dicendi verum, qua talis formaliter non loqueris; — b) locutio contra mentem, seu qua scienter dicis quae falsa sunt, ita ut inter indicium expressum et indicium mentale sit discrepantia. 3. Mendacium distinguitur iocosum, quod ordinatur ad de­ lectationem; officiosum, quo utilitas propria vel aliena quaeritur; et perniciosum, (pio alterius damnum eligitur vel intenditur. Po­ stremum ex damno illato fleri potest grave. t 704. — Verba usurpare significatione restricta quae vel ab ipso interrogante intenditur vel ex adiunctis apparet, non est mendacium. Tunc enim ut talia colloquium ingrediuntur, et nulla discordia est inter conceptum et expressum. Sic confessorius, vel persona publica, interrogati non censentur nisi de scientia quam alio titulo acquisierint; mercator, qua talis, interrogatur de rebus quas venales habeat. — Formulae quoque sunt quae ex con­ suetudine novam vim significandi acquisierunt. Sic verba : « nescio, non est domi » sunt civiles formulae negandi responsum, visi­ tationem. Sed mentalis studiositas coarctandi, complendi, mutandi obviam prolatae sententiae significationem inefficax est ad decli­ nandum mendacium. Nam quod mente reticetur vel adeo sub­ misse profertur ut audiri nequeat, non est pars orationis externae seu significativae. Cfr. Laymann, L·. 4, tr. 3, c. 13, n. 7. 705. — Verum cessat mendacium: 1. Si adiuncta formalem verborum significationem auferant; ut si iocose dicas aperte falsa, vel mere utaris formulis urbani­ tatis, solacii (pro aegrotis), vel in nostro foro saeculari, reatum neges aut « systema » defensionis excogitatum narres: reus non censetur, in ista artificiosa defensione, mentem suam per verba (piae profert exercite aperire, sed quasi bellico stratagemate uti. Id tamen traduci nequit ad pueros vel adolescentes qui, dum insti­ tuuntur, modicas culpas suas interrogantibus fateri debent. Necesse enim [703-705.] I I ·'· —■ 600 LIBER II, TRACT. VI, CAP. III est ut consentiant in correctionem defectuum quae ad ipsorum bonum di­ rigitur. Atque ipsa nobilis sinceritas, incommodis superior effecta, pars est rectae institutionis, dum huic graviter per falsas excusationes noceretur. 2. Si utaris sententia vere amphibologica : haec enim vel nihil significat vel significat quoque sensum verum. Sermo autem non lit aequivocus propter sensus diversos (pios una vox habere po­ test. Sic qui clare interroganti de praesentia Petri, respondet: « Petrus non est hic », nulla amphibologia utitur quia est signi­ ficat quoque comedit. 3. Si contra iniustam alterius aggressionem, cum alia copia desit,/ falsa enuntiatione tuum silentium vel secretum defendas. Etenim, sicuti iniusta alterius aggressio efficit ut actio, (piae secus esset homicida, non sit, qua actio, nisi sui defensio, sic etiam causa erit cur verba quae, extra aggressionem prolata, forent mendacia, nunc simul sint defensiva secreti et (pia talia tantum intendantur et eligantur. Nec requiritur ut aggrediens conscius sit iniustae suae aggressionis. Nam materialiter iniustns etiam vi repelli potest. Ut ait GénïCOT-Salsmans, I, -116, omnes admittunt eam posse eligi respondendi rationem quae ad secretum servandum necessaria videatur. Differunt tantum in explicatione. Alii, hodie non pauci, ideo definitionem mendacii pervertunt, (piam negationem debitae veritatis esso dicunt; Alii ideo negant mendacium esse ita intrinsece malum ut numqmun licitum fieri possit ; Alii restrictionem late mentalem appellant, quam vis non videatur quo­ modo late mentalis dici possit usus vocis secundum sensum cuius cognita adiuncta nullam suspicionem permittunt. Praestare nobis visum est, secundum S. Thomae exemplum in quae­ stione de occisione iniusti aggressoris («piam etiam vel per iurium con­ dictum, vel per restrictam enuntiationem intrinsecae malitiae homicidii solvere conabantur) simpliciter uti principio duplicis effectus, de quo I, 131. Génicot-Salsmans etiam concedit ius legitimae defensionis veritatis celandae huc appellari posse. Rem late versavimus in Periodico Gregorianum, t. I, fuse. 1 et 3. Commodum istud affert haec sententia, ut abusiones coer­ ceat, cum insta defensio praesentem supponat aggressionem, dum quae alii concedunt, etiam in spontanea locutione proportionatam excusationem reperire possunt. 4. Qui amphibologia utitur numquam mentitur; sed peccare potest, quatenus vel intendat deceptionem alterius vel eam sine '•^r 60] DE MENDACIO. SUMMARIUM proportionata causa permittat. Sola intendi potest utilitas im­ mediata proportionata, quae ambiguitate procuratur. 5. Deploranda facilitate multiplicantur hodie mendacia offi­ ciosa, ita ut commercia humana plena sint falsitatibus et deceptionibus. His artibus puerilis institutio corrumpitur et propriae dignitatis sensus minuitur, Studium simplicis sinceritatis verbis et exemplis restituendum est. SUMMARIUM. 706. — Mendacium definitur: locutio contra mentim; estque intrinsece inhonestum, cum abusum loquelae contra primarium facultatis loquendi tinem contineat. Quia tamen ordinem hominis in se et ad alios substan­ tialiter intactum esse sinit, malitia eius non est per se nisi venialis. Ut formalis locutio habeatur, oportet et per se sutlicit ut, visis adiunctis, velle mentem tuam communicare censearis. Si tunc, inter verbum oris et verbum mentis discrepantia habetur, committitur mendacium quod, sive ad delectationem, ut iocorum, sive ad utilitatem loquentia vel audientis, ut officiosum, sive ad damnificationcm, ut perniciosum dirigatur, nulla mentali studiositato mutandi obviam verborum significationem, seu restrictione men­ tali, a vitio purgatur. Verum verba amphibologica, etsi aliunde illicita esse possint, non sunt tamen mendacium ; et si solam intendas necessariam se­ creti defensionem, silentium vel secretum contra iniustam obiective, etsi non consciam, aggressionem, falsa enuntiatione defendere licet. Interroganti autem parenti vel institutori, puer vel adolescens culpas suas non ita graves fateri debet. [706.] TRACTATUS VII. DE VIRTUTE FORTITUDINIS Utilitas. — Duplex potissimum bonum examine istius virtutis nobis comparari potest: ut veram Fortitudinis virtutem ab ementita eius specie di­ scernamus; atque ut viam noscamus ineundam ut tam laudatae virtutis parti­ cipes fiamus eamque in tam multis hodiernis occasionibus exercere discamus. Ordo dicendi. — In primis adumbranda nobis est ipsa virtus, secundum praeclara documenta quae nobis ab Angelico Doctore suppeditantur; dein de eius acquisitione et hodierna exercitatione breviter dicendum erit. I. — Ipsius virtutis descriptio et partes. 707. — I. Notio. Fortitudo est virtus appetitus irascibilis. « cohibiti va timorum et audaciarum moderat i va ». (Cf. S. Thomae 2, 2, q. 123 art. 3, c.). Appetitus irascibilis respicit bonum vel malum (proprie seu sibile) sub ratione ardui, seu cum difficultate adipiscendum aut fugiendum (1, q. 81 art. 2, c. ; 1, 2, q. 23 art·. 1). Ad hunc appe­ titum pertinent passiones audaciae, timoris et spei. Timor est passio quo refugitur a malo futuro, difficili, cui resisti non po­ test (De timore cf. 1, 2, q. 41). Audacia est opposita passio; nam « timor refugit nocumentum futurum propter eius victo­ riam super ipsum timentem: sed audacia aggreditur periculum imminens propter victoriam sui supra ipsum periculum » (1, 2, q. 45, art. 1, c.). Quamvis etiam ad fortitudinem pertineat temerarias auda­ cias refrenare, principales partes fortitudinis in removendo timo­ ris impedimento consistunt. Ac re vera communiter concipitur ut bonus habitus quo difficultates superantur et timor compescitur. Porro virtutem consideramus ut esse potest acquisita, in fusa, et dono Spiritus Sancti perfecta. Acquisitu virtus se prodit in facilitate actuum: infusa nobis copiam praestat eam conaturaliter exercendi modo supernatural!; perfecta dono Spiritus Sancti qualitatem securitatis acquirit quam mox indicabimus. [707.] 601 LIBER II, TRACT. VII 708. — II. Virtutis actus. Potissima actio virtutis haec est ut, contra mala imminentia, voluntatem in bono confirmet. Con­ firmatio autem in hoc rursus consistit ut voluntas non tantum omni malo abstinere pergat, sed etiam ut nihil de positiva sua bona actione, propter istud malum remittat. Quare duplex functio fortitudini assignatur: sustinere et ag­ gredi. Aggredi pertinet ad fortitudinem, quatenus audaciam mo­ deratur; sustinere autem quatenus timorem reprimit. « Diflicilins ...est, ait S. Thomas, timorem reprimere quam audaciam moderari, eo quod ipsum periculum, quod est obiectuni audaciae et timoris de se confert aliquid ad repressionem audaciae, sed operatur ad augmentum timoris» (2, 2, q. 123 art. 6, c.). Ipsam autem functionem sustinendi aggressione ditliciliorem demonstrat S. Doctor hac triplici ratione: « primo quidem, quia sustinere vi­ detur aliquis ab aliquo fortiori invadente ; (pii autem aggreditur, invadit per modum fortioris. Dillicilius autem est pugnare cum fortiori (piam cum debiliori. Secundo, quia ille (pii sustinet, iam sentit pericula imminentia; ille autem qui aggreditur habet ea ut futura. Dillicilius autem est non moveri a praesentibus (piam a futuris. Tertio, quia sustinere importat diuturnitatem temporis; sed aggredi potest aliquis ex subito motu. Dillicilius autem est diu manere immobilem quam subito moveri ad aliquid arduum ». (Ibidem ad 1.). 709. — Ill. Virtutis obiectuni. Pericula malorum tempora­ lium, fortiter subeunda vel aggredienda, sunt commune huius vir­ tutis obiectum. Quia autem virtus non esset cardinalis nisi in isto nobili periculi contemptu se demonstraret principem, potis­ simum autem malum temporale est mors, inde eius obiectum pro­ prium dicitur periculum directe imminentis mortis ; directe, (pla­ teaus propter ipsum bonum virtutis sustinendum sit. Quia rur­ sus ista pericula in bello iusto occurrunt, ideo virtus fortitu­ dinis proprie consistere dicitur circa pericula mortis quae sunt in bello. Bellum tamen S. THOMAS hic, art. 5, c. late, de omni impugnatione intellegit. 710. — IV. Virtutis perfectio. 1. Finem sui operis consequi, evadere mala seu pericula, non est, ut observat S. Thomas, sem­ per in potestate hominis; «sed hoc operatur Spirit us Sanctus in homine, cum perducit eum ad vitam aeternam, (piae est finis HE 1 ΟΚΤΠΙ OIM. 605 omnium bonorum operum et evasio omnium periculorum; et hu­ ius rei infundit (piandam fiduciam menti Spiritus Sanctus, con­ trarium timorem excludens; et secundum hoc, fortitudo donum Spiritus Sancti ponitur» (2, 2, q. 139 art. l.c.). Itaque, per donum Spiritus Sancti, additur ad virtutem fiducia quaedam attingendi finem, nequidquam obstantibus periculis, secundum illud, quod « diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum » (Rom. 8, 18). Qua fiducia, ipsa fortitudo mirifice iuvatur. 2. Praeter perfectionem istam supernaturalem, fortitudo per­ ficitur prompt itudinc in amplectendo officio quod cum periculo coniungitnr, strenuitate in eo exercendo; et constantia (pia. nec tristitia nec diuturnitate, animus a bono proposito revocatur. Quare haec fortitudini suam integritatem dare censentur. 711. — V. Necessitas Christiana. Religio nostra nos paratos vult ad mortem propter fidem et quamlibet virtutem sustentan­ dam. Omnes igitur in praeparatione animi fortes esse debemus; in occasione re vera erimus, adiuvante gratia Spiritus Sancti. 712. VI. Fortitudinis partes potentiales. Hoc nomine designantur variae virtutes quae, in materia minus difficili, ani­ mum erectum et in bono perseverantem tenent. Sic magnanimi­ tas animum in maximis bonis seu honoribus sperandis vel adi­ piscendis confirmat (2, 2. q. 129-133); magnificentia magnos sump tus ad magna opera convenienter facienda dirigit (2, 2, q. 131. 135); patientia, contra tristitias, praesertim (piae ab aliis infli­ guntur, bonum rationis tuetur (2, 2, q. 13(1); perseverantia diffi­ cultatem e temporis diuturnitate suburtam superat (2. 2. q. 137). Ad magnanimitatem S. Thomas ascribit etiam fidentiam, (piae promptitudinem confert. Ita fit ut ipsae partes potentiales dent fortitudini suam integritatem. 713. — VII. Vitia opposita. Non solum defectu sed etiam excessu contra fortitudinem peccari potest. Per defectum forti­ tudini repugnat timiditas et ignavia ; per excessum intimiditas amantis pericula et immoderata audacia nimis confidentis in se. [70X-713.J 6'06 LIBER II, TRACT. VII II. — Fortitudinis exempla, occasiones, acquisitio. 714. — VTII. Virtutis exempla. Praeclarissima fortitudinis exempla, motivo caritatis ad summam perfectionem evecta, nobis a matyribus tum primae Ecclesiae aetatis, tum praesentis saeculi nobis offeruntur. De martyrio, eius condicionibus et privilegiis, agitur III, 216. 217. Falsam fortitudinis speciem habent audaciae eorum qui, sine proportionata causa, vitam exponunt; falsam habent etiam duellantes. Non enim huc spectat fortitudo ut pericula qua talia adeat, sed ut nullo periculo a bono faciendo retardetur. 715. — IX. Virtutis occasiones praesentes. Si consideremus virtuti fortitudinis ascribi constantiam in omni opere arduo fa­ ciendo (cf. 2, 2, q. 139 art. 1) multae hodie sunt occasiones for­ titudinem animi demonstrandi. Sive calamitates consideres pu­ blicas, Ecclesiae vel etiam patriae; sive multas tentationes quae neo-paganismo mundano creantur; sive difficultates privatas„varii generis quae in sectanda virtute saepe occurrunt: quam fortis vir qui a virtutis via numquam amovebitur, dum tam multi ex­ cusationes peccatorum gravissimorum ex obiecta difficultate quaerunt! Quamquam neque hodie deest occasio cruentis mar­ tyrii; et missiojiarii, iam fortes in appetenda expeditione apostolica, longe a parentibus, a caris, a patria, etiam ante oculos, in non una regione, habere possunt probabilem mortem pro Christi fide acceptandam. 716. — X. Virtutis acquisitio. Sacrae et profanae litterae, sive antiquae sive modernae, aequali fervore celebrant virtutem hominis constanti animo, qui nihil a fraude vel suspectis arti­ bus, nihil a minus probanda coniventia exspectare statuit, (piem nulla formido deterret, nulla difficultas infringit, (piem immobi­ lem in suis bonis propositis « Non civium ardor prava iubentium, — non vultus instantis tyranni, — mente quatit solida.... si fractus illabatur orbis, impavidum ferient ruinae» (Horatii Od. 3). Liber est ille vir, expeditusque ad omne praeclarum fa­ cinus. Bonum autem tantopere amatum et laudatum, simul maxime hodie desideratur. Deplorant, in actione externa et publica, ti- 607 DE FORTITUDINE iniditatem bonorum (l); deplorandas habemus tam multas clades personales et domesticas eorum qui propter molestiam humanam sacratissima Dei iussa transgrediuntur. Opportunissime itaque quaeritur de mediis animum roborandi. Atque id iam solacio nobis esse potest, fortitudinem omni­ bus aliquo saltem gradu esse perviam. Id dicunt qui humanam psychologiam considerant. Quid nos dicemus, qui praesidio ora­ tionis munimur et promissum habemus Spiritus Sancti donum f Humana itaque media haec indicari possunt: meditatio pre­ tii quo fortitudo habenda sit, nobilis gloriae quam communi­ cat; — fragilitatis et inanitatis rerum humanarum, quo facilius iis dominemur; — exempla virorum fortium, quae, libros legendo, ante oculos nobis ponere possumus; —consuetudo eorum qui ro­ bur animi demonstrant; — parvae victoriae in minora pericula reportatae; — usus faciendi omnia viriliter; — ipsae laudes for­ titudinis in aliis; — spes demum in Deo frequentibus actibus exercita. Si autem publica utilitas nos sollicitos tenet, omni modo id procurare conabimur ut tum parentes tum qui adolescentes in­ stituere solent, tamquam quidpiam principale sibi statuant robur animi iam ipsis infantibus, dein adolescentibus et juvenibus utriusque sexus instillare et inculcare. A tenerrimis annis discant esse quaedam absolute vetita et absolute necessaria: procul a pueris sint ridiculae fabulae quae phantasiam infantilem vanis pavoribus replere consueverunt; fortiter agere doceantur; et si occasio fuerit, de sinceritate intentionum et verborum laudentur; in scholis multiplex adhibeatur ratio quae praesto est propo­ nendi exempla virorum qui fortitudine insignes fuerunt, prae­ sertim martyrum recentium; encomia de istis viris, ipsi adole­ scentes in suis thematibus scriptis texere iubeantur; ludi scenici tales sint qui nobiles actiones eflicacitur commendent: omnis mollities corpori negetur, sed, contra, huiusmodi exercitationes flant quae, corpori vigorem addentes, animi vigorem mirifice adju­ vant. Quid plura, cum non desint libri qui argumentum insti­ tuendae voluntatis feliciter tractant. I1) Le plus grand mal de ce siècle, sic Montalkmbert, est la timidité des fens de bien. [714-716.] 608 LIBER II, TRACT. VII I SUMMARIUM. 717. — I. 1. Fortitudo, quae tertia virtus cardinalis numeratur, inest in appetitu irascibili « ut cohibitiva timorum et audaciarum moderativa » (2. 2. q. 123 art. 3), ita ut contra maxima mala, etiam directe imminentis mortis, voluntatem in bono rationis firmiter conservet. « Etiam directe imminentis mortis », dicimus, non quod contra hoc solum malum voluntatem firmet, sed quia, nisi etiam tunc bona voluntas stabilis maneret, virtus non exsisteret completa. 2. Fortitudinis functiones sunt euatinere et agyredi; in nullas partes subiectivas dividitur, cum materiam valde specialem ordinet ; eius autem partes potentiates sunt variae virtutes quae in materia minus difficili ani­ mum erectum et in bono perseverantem tenent. Sunt autem, ex doctrina quam ab ipso Tullio Cicerone S. Thomas mutuatur, niaynanimitas, quae, immediate circa passionem spei operans, animum in maximis bonis seu honoribus sperandis vel adipiscendis confirmat (2, 2, q. 129-133); magnifi­ centia, quae magnos sumptus ad magna opera convenienter facienda dirigit (2, 2, q. 131.135); patientia, quae, contra tristitias, praesertim quae ab aliis infliguntur, bonum rationis tuetur (2, 2, q. 136); et persererantia, quae dif­ ficultatem e temporis diuturnitate subortam, superat (2, 2, q. 137). 3. Promptitude in amplectendo officio quod cum periculo coniungitur, strenuitas in eo exsequendo, constantia, qua nec tristitia nec diuturnitate a bono proposito animus revocetur: haec virtutem integrant. Integritas auteui ista ipsis virtutibus quae fortitudinis sunt partes potentiates tribuitur. 4. Actus elicitus virtutis fortitudinis ipsam fortitudinis honestatem in­ tendit; sed plerumque altioro virtute fidei vel caritatis imperabitur. Non tantum defectu, seu nimio timore, sed etiam excessu contemnentis seu amantis pericula, vel nimis confidentis in agendo, fortitudo laedi potest. II. Inter pretiosissimas viri qualitates reponenda est virtus fortitudinis, qua quis vero ad omne bonum faciendum fit expeditus et liber. Recta autem institutione et patienti exercitatione fit omnibus aliquo gradu pervia. Insigne autem fortitudinis exemplar est martyr, cuius fortitudo motivo caritatis ad summam perfectionem evehitur. III. Cum virtute fortitudinis conectitur donum Spiritus Sancti, eiusdem nominis, quo dono virtus perficitur, et virtuosos ad finem vitae aeternae usque perducitur. Illi dono respondent duo fructus patientiae et longani­ mitatis (2, 2, q. 139 et 140). TRACTATUS VIII. DE TEMPERANTIA ET ANNEXIS VIRTUTIBUS, MAXIME HUMILITATE. Utilitas. — Non parum nobis proficuam erit, si simul cmn magis di­ stincta cognitione, veram aestimationem nobis comparemus humilitatis et mansuetudinis : quae ambae virtutes, apprime christianae, a non paucis hodie despiciuntur et ludibrio habentur. Ordo dicendi. — Post brevem expositionem de generica Temperan­ tiae ratione, distinctis capitibus agemus de Humilitate, de Maimuctudine, de Modestia, de Affabilitate et Eutrapelia. CAPUT I. De Temperantia. 718. — Virtutis notio. Temperantia, qua virtus specialis car­ dinalis, est virtus appetitus concupiscibilis, delectationes (justus it tactus moderans. Appetitus concupiscibilis est commune nomen passionum quae circa delectabilia versantur. Temperantia est moderans. Namque, ex ipso vulgari usu. tem­ perantia sonat quandam moderationem, cohibitionem naturalis appetentiae, qua excessus vitetur. Re vera autem passiones qui­ bus in delectabilia ferimur, praesertim per suam immoderationem, rationi cui subiciendae sunt facile repugnant. Quare potissimum ut prosecutivae, sunt virtute moderandae. Virtus autem cardinalis magis vehementes concupiscentias moderari debet. Propterea ponitur Temperantia ut moderans de­ lectationes gustus et tactus, seu carnis. (Antiquitus delectationes venereae dicebantur tactus delectationes). Iam vero, quia gene­ ratio necessariae hominum multiplicationi, usus autem cibi et potus necessariae singulorum hominum vitae prospiciunt, coniunguntur cum delectationibus quae dillicillime refrenantur. Id ta­ men inter utrumque appetitum interest, ut appetitus venereus 39 [717.718.] 610 LIBER II, TRACT. VIII, CAP. I fortissimus esse soleat, quamvis eius satisfactio non sit homini singulari necessaria, dum appetitus cibi et potus non est talis per se, nisi urgente vitae necessitate vel propter vitiosam con­ suetudinis tyrannidem. 719. — Virtutis partes subiectivae seu species. Circa de­ lectationes gustus habentur duae virtutes: abstinentia et sobrietas. Quod non ita intellegendum est quasi abstinentia de cibo, so­ brietas de potu sit sollicita. Abstinentia enim tam cibi quam potus delectationes moderatur, quatenus ad nutrimentum corpo­ ris referuntur, ne propter earum illecebras vel corporalem neces­ sitatem medium rationis excedatur. Verum potus (vel aliud me­ dium) inebrians peculiari modo usum rationis perturbat « in quan­ tum perturbat cerebrum sua fumositate » (2, 2, q. 149 art. 2, c.). Quare ad istud removendum specialis virtus sobrietatis ponitur. De ebrietate diximus I, 473-484. Circa delectationes carnis versatur castitas, quae usum Ve­ nereorum moderatur. Nomen sumit /rudicitiae quatenus circum­ stantes delectationes in osculis, tactibus et amplexibus regit, con­ tinentiae vero, quatenus cum perseverante difficultate luctandum habet. De his cf. IV, 17. 18. Aliae delectationes tactus speciali virtute opus non habent, quia « appetitus sensitivus, in quo sunt passiones naturaliter subditur rationi» (2, 2, q. 129 art. 2). 720. — Temperantiae partes potentiales sunt variae vir­ tutes quae, ut humilitas et mansuetudo, aliquam appetitus pro­ pensionem refrenant. Observes minime requiri ut partes poten­ tiales cuiuspiam virtutis sint in eadem facultate in qua virtus principalis sedem habet. De logica enim virtutum distributione, non de physica subordinatione agitur. 721. — Virtutis partes integrantes. S. THOMAS binas ponit: verecundiam et honestatem. Vitium enim intemperantiae, quatenus hominis excellentiae maxime derogat, peculiari quadam turpitu­ dine notatur; dum, contra, virtuti temperantiae specialis decor inest. Iam vero per verecundiam, quae regit timorem turpitudinis et reprehensionis, homo refugit ab iis quae probro digna sunt, dum nomine honestatis designatur hic inclinatio ad sectandum tempe­ rantiae decorem. Nonne integra virtus actus contrarios abhorret et bonum suum proprium amat et sectatur ? DE TEMPERANTIA. SUMMARIÜM 611 722. — Vitia opposita. Homines maxime excessu contra tem­ perantiam peccant. Excessus autem iste intemperantia generice vocatur ; specialiter autem nominatur gula, quando appetitui cibi et potus nimis servitur. Potest tamen etiam defectu peccari. Qui defectus vocatur insensibilitas, (pia quis delectationem adeo refugit, ut id ipsum quod ad naturae conservationem necessarium est re­ fugiat (2, 2, q. 142 art. 1, c.). SUMMARIUM. 723. — I. Temperant ia est virtus appetitus concupiscibilis, (piem in quae­ rendis delectationibus gustus et tactus moderatur. Eius partes subiectivae sunt abstinentia et sobrietas, castitas et pudicitia. Ad hanc refertur continentia, quae, intellecta de perseverante in ipsa pas­ sionum rebellione virtutis proposito, facilitatem negat quae ad virtutis acquisitae rationem pertinet. Cf. 2, 2, q. 155 art. 1. Sunt etiam aliae moderandae propensiones, quae non sunt tantum in appetitu concupiscibili. Moderatio ista regitur virtutibus specialibus quae ad Temperantiam ut partes potentiates assignantur. Tales sunt Humilitas et Mansuetudo, de quibus infra agemus. II. Quia generatio necessariae hominum propagationi, usus autem cibi et potus necessariae singulorum hominum vitae prospiciunt, ideo coninngnntur cum delectationibus quae difficillime refrenantur. Id tamen inter utrumqno appetitum interest, nt appetitus vénérons sit plerumque fortis­ simus, dum appetitus cibi vel potus non est talis per se, nisi urgente vitae necessitate, vel propter vitiosae consuetudinis tyrannidem. III. Porro abstinentia delectationes cibi ot potus communiter regit, qua­ tenus ordinem dicunt ad corporis sustentationem seu alimentum; sobritfas perturbationem ebrietatis peculiariter impedit. De castitate: et pudicitia sermo fit in tomo IV. IV. Integratur antem temperantia ex verecundia, quae peculiarem in­ temperantiae turpitudinem abhorret ; et ex studio decoris temperantiae, quod honestatis nomine insignitur. V. Peccatur contra temperantiam maxime per excessum, qui generi ce intemperantia, specialiter autem gula vooatur, qnando de appetitu cibi et potus agitur. Peccatur etiam per defectum, cui nomen datur insensibili­ tatis. 612 LIBER Π, TRACT. VIII, CAP. II CAPUT IL De Humilitate. 724. — I. Virtutis notio. Humilitas est virtus specialis Tem­ perantiae seu Modestiae annexa, qua homo, considerans se omnia et ipsum esse a Deo accepisse, appetitum propriae excellentiae secun­ dum divinam ordinationem moderatur. Definitione ista indicamus humilitatis locum logicum, radi­ cem seu fundamentum, obiectum, propriam honestatem. De sin­ gulis pauca. 1. Locus logicus. Temperantiae annectitur, non quod in ap­ petitu sensibili principalem suam sedem habeat, vel quod obie­ ctum eius proprium sit concupiscentia inferioris appetitus, sed quia modum habet temperantiae, i. e. repressionem cuiuspiam appetitus facile insolentis. Modestiae annectitur, quia modestia, sub temperantia ponitur ut generaliter moderans ea quae minus difficulter refrenantur; appetitus autem quem humilitas respicit minores in sensu partes habet, et non tantum freno sed etiam stimulo indiget. 2. Radix seu fundamentum. In omni rationali inclinatione veritas quaedam menti praefulget quae principium est indicii practici quod obsequenti voluntati praesentem suam inclinatio­ nem indit. Iam vero, humilis homo, tamquam fundamento et duce, utitur hac veritate, se nihil a se, omnia autem bona a Deo gra­ tis dante accepisse. Omnia, inquam bona, etiam ipsum exsistere. « Quid autem habes quod non accepisti », interrogabat S. Pau­ lus, I Cor, 4, 7. «quid.... gloriaris quasi non acceperis?» Qui omnia accepit, in se est nihilum. Quare 8. Bernardus (De gradibus humilitatis, c. 1) humilitatem (licebat esee virtutem « qua quis verissima sui cognitione sibi ipsi vilescit ». Potius tamen quam in ipso nihilo proprio, in origine omnis boni a Deo formalem radicem humilitatis ponere malumus. Consideratio enim nihili, ut sic, ad varia studia sed ad nullum definitum per se perducere potest. Hinc enim moveri potes ad tristitiam vel desperationem ; hinc etiam ad effrenatam ambitionem obtinendi quod non habes ; hinc etiam ad impatientiam, ad iram et maledictionem. Praeterea, cum omnes homines, eadem conside­ ratione, ad nihilum pariter redigantur, nulla est ratio respcctivae humili­ tatis qua alter alteri se prodit inferiorem. Quam diu igitur omnia a Deo libere data esse non recogites, nullum habes humilitatis fundamentum. Olim I»E ML quidem, qui se profitebatur nihil esse et valere nignitatem testabatur. (Cf. dicta a LE8S1O, Piri. Sed qnia hodie non pauci, alio omnino animo ac fitentur, magis opportunum videbatur formalem expressis verbis indicare. 613 tacite divinam in ne be­ c«rd. L. ÎV, c. 4, n. 53). persuasione vilitatem pro­ consideration ia rationem 3. Obiectum dicimus appetitum propriae excellentiae. Appe­ titus significat naturalis inclinationis impetum. Propria excellentia fere idem est quod « superioritas », i. e. qualitas, meritum, perfe­ ctio subiccti, minus in se considerata quam prout relativam quam­ piam praestantiam tribuit. Porro, appetitum istum humilitas mo­ deratur seu cohibet. Verum excellentia est bonum arduum ; et, maximam partem, appetitus excellentiae est spiritualis. Quare sedes humilitatis est appetitus irascibilis et voluntas (Cf. 2, 2, q. 162 art. 3, ad 3). Itaque eadem virtus, considerato eius modo, qui est cuiuspiam impetus repressio, ad appetitum concupisci­ bilem ascribitur ; attento eius obiecto, pertinet ad appetitum irascibilem et voluntatem. 4. Propria honestas seu moderationis norma. Moderationem fieri dicimus secundum divinam ordinationem. Sane, aliquo pacto, voluntas divina est regula omnis iustae moderationis. Sed. cum agitur v. g. de temperantia, indigentia subiecti nobis hanc divi­ nam voluntatem manifestat. Hic autem, cum adiuncta propter (piae excellentia inter homines variat pro maxima parte nos la­ tent, nec in nostra potestate est hanc vel illam excellentiam adi­ pisci, magis, in appetenda excellentia, ab una divina voluntate immediate regimur. Voluntas nostra est minus active regulans sub voluntate divina. Postquam illicitas artes exclusit, excellen­ tiam a Deo fere sicut pauper cibum a di vit e exspectare debet. I. e. per dotes, facultates, adiuncta et fata Deus nos quasi manu ducit et ad hanc vel illam excellentiam nobis accessum permit­ tit. Humilitas autem, consideratione dependentiae nostrae a Deo et gratitudinis, divinam istam ordinationem libenter amplectitur» et sic ipsum appetitum moderatur. Quare, in tr. 25 in loannem» n. 16 (P. L. 35, 1604). S. Augustinus ait: «Superbia facit vo­ luntatem suam, humilitas facit voluntatem Dei». Unde, />t * ci­ vitate Dei, L. 14, e. 28 (P. L. 41. 436) nobis suggerit hanc hu­ militatis definitionem : « est amor Dei usque ad contemptum sui ». S. vero Bernardus, sermo 26 de diversis (P. L. 183. 61 o) «Totius humilitatis summa in eo videtur consistere, si volun­ tas nostra divinae ut dignum est subiecta sit voluntati ». Quod [624.] 611 LIBER II, TRACT. VIII, CAP. II etiam non semel a S. THOMA inculcatur » (2, 2, q. 161, art. 3, c. Cf. art. 1 ado; 2, ad 3; 4, contra est; q. 162 art. 5; art. 6, e.). 725. — II. Virtutis praestantia. Inde intellegitur quo pacto, secundum S. THOMAM, 2, 2, q. 161 art. 5, virtus humilitatis post virtutes theologicas, post intellectuales et post iustitiam, maxime legalem, primum locum sibi vindicare possit. Effective autem, dum omnem rebellionem gratiae radicitus aufert, viam omni peccato praecludit, omni vero virtuti aperit (cf. 2, 2, q. 161 art. 6 ad 2). Quia affectum fovet qui creaturae congruit, est quae­ dam adoratio practica qua diversissimis actibus Maiestas divina adoratur. Quare S. Augustinus scribere potuit: « Humilitas paene una disciplina Christiana est ». (Sermo 351, III, 4; P. L. 39, 1538. 1539. Cf. quoque J)c virginitate, c. 31: «Contra super­ biam, matrem invidentiae, maxime militat universa disciplina Christiana ». P. L. 40, 413). Humilitas sic plene intellecta dici etiam potest quaedam iu­ stitia ad Deum, perfectius Deo reddens quod ipsius est. Sub hoc respectu virtuti iustitiae annecti potest. 726. — Quaeres quomodo humilitas nos etiam aliis hominil>us subiciat ? Resp. Id efficit, quia, secundum divinam ordinationem, no­ stra excellentia hunc modum habet, ut plures nobis simpliciter praestent, omnes vero aliquod donum divinum possideant quod proprio nostro defectui anteponere debeamus. (Cf. 2, 2, q. 161 art. 3, c.). 727. — Virtutis Christiana perfectio. Humilitas Christiana perficitur terrenae sublimitatis contemptu, qui fiat secundum ordi­ nationem divinam. Perpetuum enim est istud, ut positiva mor­ tificatio aptissima sit ad temperandum appetitum qui facile ni­ mius evadat. Terrena autem sublimitas ea est quae externo suo splendore sensus maxime allicit et impetum passionis excitat. Eius ergo contemptus potissimam vim habet ad firmandam hu­ militatem. Praeterea, per illum contemptum paene aufertur dif­ ficultas quam homo experitur assentiendi voluntati divinae cum eum superiore loco arcet vel prohibet. Sola tamen terrena su­ blimitas contemni potest; namque ipsis humilibus exaltatio pro­ mittitur; et quia Christus se humiliavit usque ad mortem ideo 615 DE HUMILITATE. SUMMARIUM Deus exaltavit illum (Ad Philipp. 2, 9). Atque ipse terrenae su­ blimitatis contemptus debet fieri secundum ordinationem divi­ nam. cum suprema humilitatis regula sit beneplacitum divinum, et quia ad commune bonum necesse est ut varii sint ordines, et alii praesint alii subsint. Deus absolutum excellentiae huma­ nae contemptum approbare non posset. Perfectio autem ista est Christiana, tum quia sacris litteris Novi Testamenti inculcatur; tum quia extra christianismum igno­ ratur ; tum (pria per solam gratiam Christi homo victoriam istam supra semetipsum reportare potest. Perfectio autem ista colitur tum oboedientia religiosa tum volunt a r ia paupertate. Religiosae oboedientiae nomine communiter intellegitur ma­ terialiter quaedam sat universalis abdicatio propriae electionis et mancipatio in manibus alterius a quo religiosus gubernatur. Forma­ liter autem fit ad colendum Deum ; i. e. in via perfectionis as­ sequendae et exercendae caritatis, religiosus quaerit perfectiorem aptationem ad voluntatem divinam, dum, liber a proprii amoris deceptione, se tradit gubernandum legitimo Superiori, qui simul, prudenter electus, tacite ipsi promittit se fore perfectionis magi­ strum et caput operis caritatis. Paupertate autem voluntaria, quis exuit alimenta vanae glo­ riae quae humilitati contrariatur. 728. — Vitia opposita. Sunt: superbia, seu appetitus inordi­ natus propriae excellentiae : inanis quoque gloria, quae excellentiae manifestationem nimis appetit, quaerens (piandam dotum ostenta­ tionem unde gloria resultet apud homines. De istis vitiis dictum est in tomo I, n. 467. 469. IIoc modo contra humilitatem per excessum peccatur. De­ fectu autem oppositae1 humilitati propensiones vitiosae sunt tum timiditas, (pia quis formidine periculi vel difficultatis, seu timore et ignavia, tum pusillanimitas, (pia quis fuga laboris et mentis exiguitate, ea quae, secundum ordinationem divinam, in sua po­ testate sunt non audet. SUMMA RIUM. 729. — I. Humilita * eat virtus specialis, Temperantiae seu Modestiae annexa, qua homo, considerans se omnia et ipsum esse a Deo accepisse, appetitum propriae excellentiae secundum divinum ordinationem moderatur. [725-729.] 616 LIBER H, TRACT. VIII, CAP. II Specialis est virtus, quia refrenandae speciali inclinationi ad sectanda magna et gloriosa praeest. Temperantiae annectitur, non quod in appetitu sensibili principalem sedem habeat, vel obiectum eius proprium sit concupiscentia inferioris ap­ petitus, sed quia modum habet temperantiae, i. o. repressionom cuiuspiam appetitus. Cum tamen excellentia sit bonum arduum, eius appetitus non solum inhibitionem sed etiam virtutem postulat quae ad persequenda vero magna, hominem secundum rectam rationem impellat. Modestiae annectitur, quia Modestia sub Temperantia ponitur ut gene­ raliter moderans ea quo minus difficulter refrenantur, et humilitas respicit appetitum qui minores in sensu partes habet et qui non tantum freno sed etiam stimulo indiget. Quatenus autem humilitas hominem Deo subdit, refertur ad religionem et pars fit potentialis iustitiae. Cum medium istius virtutis sumi nequeat ex definita et nobis nota mensura, sed attentionem requirat ad multa adiuncta, maxime varia et nobis incerta, magis immediate voluntate divina in appetenda excellentia regimur, ita ut propterea secundum divinam ordinationem moderandus di­ catur iste appetitus. Ad istam autem normam maxime aptamur consideratione nostrae de­ pendentiae a Deo in omni positivo bono et in ipso exsistentiae beneficio. II. Sede» humilitatis est simul voluntas et appetitus irascibilis. III. Secundum S. Thomam, 2, 2, q. 161 art. 5, virtus humilitatis post virtutes theologicas, post intellectuales et post iustitiam, maxime legalem, primum locum sibi merito vindicaro potest ; et ut contraria superbiae, omnia quae perfectioni obstent removet. IV. Perfectionem autem Christianam adipiscitur humilitas in contempta terrenae sublimitatis, si ipse fiat secundum ordinationem divinam. Perfectio ista eminenter colitur tum oboedientia religiosa, tum religiosa paupertate: oboedientia religiosa, quatenus religiosus perfectam optationem ad voluntatem divinam per oboedientiam consectatur; paupertate religiosa, quatenus per eam religiosus a se vanae gloriae alimenta removet. V. Contra humilitatem peccatur excessu per superbiam et praesumptio­ nem, per vanam gloriam et ambitionem ; defectu autem per timiditatem et pusillanimitatem, i. o. per vitia quae fortitudini et magnificentiae opponuntur, ita ut quis in id tondere recuset quod est suae potentiae commensuratum et vere appetibile (2, 2, q. 133 art. 1). 617 DE MANSUKTCDIXE CAPUT III. De Mansuetudine et Clementia. 730. — I. De Mansuetudine. 1. Notio. Mansuetudo definitur virtus moderatrix irae secundum rectam rationem. Quia est mode­ ratrix, ascribitur ut pars potentials ad virtutem Temperantiae. Declarata autem irae ratione, fere omnis virtus declarata est. 2. Ira proprie dicta est appetitus sensitivus vindictae. Immo ipsa nomen dedit appetitui in quo inest, qui vocatur irascibilis. Vindicta autem signat malum, post peccatum, delinquenti seu pec­ canti inflictum. Malum istud quaeri potest sine motu sensibili concupiscentiae vel cum sensibili commotione. Commotio ista po­ test esse antecedens deliberationem voluntatis vel talem deliberationem sequi, idque vel ultro, vel ex ipso voluntatis decreto et actione. 3. Appetitus vindictae potest esse illicitus ex obiecto, ex in­ tentione seu fine; et ex modo seu subiectiva commotione. Ex obiecto est illicitus, si vindicta quaeritur sine satis probato reatu vel ultra reatus meritum. Ex fine est illicitus, si ex odio exer­ cetur, seu quiescendo in alterius malo. Potest autem per vindic­ tam multiplex bonum quaeri: correctioI peccantis; — eius cohibitio; — aliorum securitas et quies; — conservatio iustitiae et Dei honor. Ex modo est illicitus, quatenus nimius passionis impetus secum trahat voluntatem. Sicut tamen etiam in recto coniugii usu mens quandam captivitatem sub sensu patitur quae tamen non est peccaminosa, ita S. Thomas observat non esse reprehenden­ dam moraliter iram eo quod « in ipsa exsecutione actus indicium rationis aliqualiter impediat » (2, 2, q. 15S. art. 1 ad 2), sed iram per zelum seu voluntariam qua, secundum ordinem rationis ap­ petitus sensitivus movetur esse bonam et laudabilem. Quia tamen nimis propensi sumus ad appetendam iniuriarum vindictam, nulla nominatur virtus cuius sit iram secundum rectam rationem excitare. Si ira est appetitus vindictae, habemus unde magis detesteinur et fugiamus faciles iras quas experimur propter adversa (piae sine aliena culpa vel causae liberae interventu non raro, vel in minimis rebus, accidunt. Remote enim et indirecte prae[730.] 618 LIBER II, TRACT. VIII, CAP. III parant blasphemiam, cum non alia causa libera efficaciam in his rebus habeat praeter divinam voluntatem. 4. Mansuetudinis functio et meritum. Mansuetudo non solam iram appetitus sensitivi cohibet, sed omni appetitui vindictae modum imponit. Meritum igitur habet cohibendi passionem et obsequendi iustitiae. Hominem compotem sui efficit, ita ut veri­ tatem indicare et persequi libere queat. 731. — IL De Clementia. Virtus ista, secundum rationem, de poenis communi lege debitis aliquid remittit. Secundum rationem dicimus, quia non omnis poenalis indulgentia laude digna est. Nimis saepe hodie imperatur inotivo non recto, vel ita in modo exceditur ut societas non iam satis a delictis praeservetur. Atque etiam si, propter morbidas delinquentis propensiones, poenae proprie dictae non videantur sumendae, deberet tamen idonea ra­ tione, communi paci et quieti provideri. Clementia, quia poenas remittit, est propria virtus eius qui auctoritatem habet. Omnes autem misericordes esse possumus. SUMMARIUM. 732. — L Mansuetudo est virtus moderatrix irae secundum rectam ra­ tionem. Est, propter modum quem servat, pars potenti alis Temperantiae. II. Ira est appetitus vindictae : haec bono et malo appeti potest. Vin­ dicta enim seu malum peccauti indictum, si ex odio exercetur, quiescendo in alterius malo, est omnino illicita. Si autem quaerimus per vindictam aliquod bonum: correctionem peccantis, eius cohibitionem ot aliorum quie­ tem, iustitiae conservationem et Dei honorem, tunc, servato debito modo, est licita (2, 2, q. 108 art. 1). Quamvis autem « in ipsa exsecutione actus, indicium rationis aliqua­ liter impediat » (2, 2, q. 158 art. 1, ad 2) ira consequens seu voluntaria, qua, secundum rationis ordinem, appetitus sensitivus movetur, seu ira per zelum, est bona et laudabilis. Quia tamen propensiores sumus ad appetendam iniuriarium vindictam, nulla nominatur virtus quae sit concitatrix irae secundum rectam ra­ tionem. II. Meritum et utilitas virtutis in hoc est ut hominem faciat com­ potem sui, et ideo libere possit veritatem indicare et persequi. III. Allinis mansuetudini est clementia, quae, secundum rationem, de poenis communi loge debitis aliquid remittit. Cf. 2, 2, q. 157. DE MODESTIA EXTERIORE, AFFABILITATE, EtTRAFELIA 619 CAPUT IV. De Modestia exteriore, Affabilitate et Eutrapelia. 733. — Argumenti momentum. De ipsa exteriore conversa­ tione et compositione solliciti esse debemus. Haec etenim nostro libero arbitrio subiciuntur. Cum autem per exteriora cum aliis communicemus, diligentia virtutis inulta bona parare, dum ne­ glegentia et incuria multa bona vel perdere vel adeo in positive mala convertere potest. Tres autem potissimum virtutes ad rem nostram faciunt: Modestia exterior, Affabilitas et Eutrapelia. 734. — I. De Modestia exteriore. Duplex eius ratio di­ stingui potest : compositio corporis, et exterior apparatus et or­ natus. Corpus apte componendo, modestia eflicit ut motus et gestus tales sint quae congruant cum agente, secundum se, et cum personis qui buxeum· agit, cum negotiis quae tractat, et cum locis in quibus versatur (2, 2, q. 168 art. 1). Exterior apparatus sit simplex, ad honestam consuetudinem accommodatus, ne excessu aliorum animos, praesertim pauperum, offendat; nulla vana gloria aut pravo fine inquinetur. De mulie­ rum ornatu, S. Thomas observat (2, 2, q. 169 art. 2). a) stu­ dium placendi viro esse licitum uxori: b) intentionem placendi corpore licite haberi non posse a mulieribus « quae viros non habent nec volunt habere vel sunt in statu non habendi »; c) gra­ viter peccari a mulieribus quae se ornent ut alios ad concupiscientiam provocent; d) « si autem ex quadam levitate, vel etiam ex quadam vanitate propter iactantiam quandam, non semper est peccatum mortale, sed quandoque veniale ». 735. — II. De Affabilitate. Affabilitas est « virtus qua homo convenienter ad alios homines ordinatur in communi conversatione, tam in factis quam in dictis, ut scilicet ad unumquemque se ha­ beat, secundum quod decet » (S. Thomas, 2, 2, q. 114 art. 1, c.). Ex quo fit ut homo « neque nimis blande neque nimis aspere se gerat in congressibus » (Lessius, c. 47, n. 47) sed gratae sit con­ suetudinis. [731-735.] 620 LIBER II, TRACT. VIII, CAP. IV Quia exhibet signa communia illius amicitiae quae omnes homines inter se coniungit, vocatur quandoque amicitia. Stricte dictam obligationem non parit. Ei duo vitia opponuntur : a) adulatio, qua quin nimium studet in convictu aliis placere. Strictius tamen adulator vocatur qui, propriae utilitatis causa, omnia probat et laudat. b) Morositas seu Litigium quo peccatur defectu. Morosi et asperi « ubique sunt dilliciles, ubique contradictores, nusquam se accommodant » (Lessius, ibidem, n. 51). 736. — III. De Eutrapelia. Haec efficit ut in iocis conver­ satio nostra grata sit. Regit, magis generaliter, appetitum quietis animae seu relaxationis post laborem, v. g. per ludum, cavendo ne nimis a gravitate recedatur, et procurando ut relaxatio « sit tempore et homine digna » (2, 2, q. 168 art. 2). Contra istam virtutem non solum excessu, — qui tamen est frequentior, — sed etiam defectu peccari potest, sive quis utili delectationis condi­ mento sine causa se privet, sive maxime aliis se onerosum ex­ hibeat et aliorum delectationes impediat (Cf. 2, 2, q. 168, art. 4). SUMMARIUM. 737. — I. Duplex est ratio exterioris modestiae. Altera, compositionem corporis curat ut motus et gestus tales sint quae congruant cum agente, secundum se, et cum personis quibuscum agit, eum negotiis quae tractat, et cum locis in quibus versatur (2, 2, q. 168 art. 1). Altera modestia exteriorem apparatum et ornatum respicit (2, 2, q. 169). II. Affabilitate homo in communi sua conversatione ad omnes se habet ut ipsum decet. III. Sub ipsa modestia demum repetitur eutrapelia, quo regitur appetitus quietis animae seu relaxationis post laborem, v. g. per ludum, cavendo no delectatio ex aliqua re mala seu alii nociva quaeratur, no nimis a gravi­ tate recedatur, et procurando ut relaxatio « sit tempore et homine digna » (2, 2, q. 168 art. 2). Contra virtutem istam excessu, sed etiam defectu pec­ cari potest, sive quis utili delectationis condimento sine causa se privet, sive maxime aliis se onerosum exhibeat et aliorum delectationes impediat (2, 2, q. 168 art. 4). ■■·>,, CONCLUSIO (521 CONCLUSIO. 738. — Postquam, in tractatu VI primi voluminis, subsidia quibus nostra libertas iuvatur generali conspectu proposuimus, in praesenti tomo magis enucleate egimus de subsidiorum ratione quae virtutibus continetur. Diximus itaque de virtutibus theologicis, quibus Deum im­ mediate attingimus; diximus de virtutibus moralibus quae nobis etiam infunduntur ut boni nostri habitus sint theologicis aptati, et ut nova nostra natura, quae est gratia sanctificans, potentiis instruatur quibus supernaturalis nostra actio simul conaturalis evadere queat. Non nulla insinuare licuit de pluribus donis Spi­ ritus Sancti, quibus, invitanti Deo morem promptissime gerere possimus. Virtutibus autem moralibus divina regula sequenda propo­ nitur. Quantum ab humana distet, S. THOMAS hoc exemplo de­ monstrat: «in sumptione ciborum ratione humana modus statui­ tur ut non noceat valetudini corporis, nec impediat rationis ac­ tum ; secundum autem regulam legis divinae requiritur quod homo castiget corpus suum et in servitutem redigat per absti­ nentiam cibi et potus, et aliorum huiusmodi » (1, , q. 63, Immo, in Christiana disciplina, virtutes maxime humanae fastigium supra humanum obtinent, ab aliis plenius assequendum, ab omnibus mente aestimandum et actibus consectandum: sic continentia castitati, voluntaria paupertas liberalitati. mor­ tificatio temperantiae, contemptus terrenae sublimitatis humili­ tati superimponitur. Quid autem «licemus de caritate, quae in suo Christiano am­ plexu ipsos inimicos positive includit; «piae, sui oblita, conside­ rat quae sint aliorum (Phil. 2, 4); qua homo proximum amat sicut ipse a Christo diligitur? Divitiae istae in nobis congestae sunt ad operandum. Divinis autem viribus quodnam opus nisi divinum peragendum habemus? Errant igitur Christiani «pii terrenum aedificium meditantur, in cuius exstructione mere ad vitandas divinas offensas atten­ dere debeant. Renati in Christo, ex aqua et Spiritu Sancto, secundum spi­ ritum «piem a Deo habemus aedilicium erigendum nobis est, quoti [736-738.] CONCLUSIO 622 simul erit nostrum, Christi et aliorum. Nostrum, quia nostram aeternam mansionem praeparabit in glorioso Dei regno; Christi, quia erit opus eius gratiae et cedet in eius honorem et laudem; aliorum hominum, quia in utilitatem vertetur privatorum et so­ cietatis publicae. Quaerentibus enim in primis, regnum Dei et iustitiam eius haec omnia adicientur (cf. Matth. 6, 33). Nec divisio vitae in duas partes, alteram supernaturalem, alteram terrenam, admittenda est. Fere sicut arbores frugiferae semen quo propriae perpetuitati prospiciunt ita elaborant ut cir­ cumdetur sapido fructu quem, sine seminis detrimento, homo carpere et comedere possit, ita structura divino Spiritui probata erigi nequit nobis, quin multiplicem fructum beneficentiae aliis colligendum offerat. Verum haec a nimis multis, etiam Christianis ignorantur. Haec ergo discenda habent, etiam a theologo morali. Qui, dum haec praestat, lines suae provinciae minime egreditur. Nonne officia moralia proponere et explicare debet? Iam vero lege ni­ tendi ad sanctitatem omnino omnes, nullo excepto, tenentur (Enc. Rerum omnium, 26 ian. 1923, de S. Francisco Salesio). Pro parte nostra igitur contribuamus ut quam plurimi, conscii digni­ tatis humanae et Christianae, se. considerent et agant ut « cives sanctorum et domestici Dei, superaedificati super fundamentum apostolorum et prophetarum, ipso summo angulari lapide Christo lesu, in quo omnis aedificatio constructa crescit in templum sanctum in Domino » (Epii. 2, 19-21). CORRIGENDA P. » » » » » » » 23, 142, 188, 191, 202, 221, 226, 437, ult. linea: formal uin, lege formulam. 6 linea (ab infra): qua simeditatione, lege quasi meditatione. ult. linea : accusationem, lege, accusatione. 2 linea: perscrutantur, lege, perscrutantur. 3 linea (ab infra): suadent, lege suadet. 6 linea (ab infra): divinis, lege divini. 9 linea: negare, lege negari. 7 linea: jubebatur, lege iubebat. INDEX RERDM ALPHABET1CUS II Numeri =■ numeri marginales, nie» praeponitur p. Asteriscus annotationes significat. Lineola interducta (—) = vocabulum in principio positum Abiuratio haeresis, 38 ; a quanam aetate requiratur, 36. — modernismi, 22. Abortus. Notiones, 622. Medicae causae abortus, 622. Malitia, 623. Acceleratio partus, 624. Poenae, 626. — indirectus, 627. Acatholicus minister advocatus, 147, -. Fide communicatio in sa­ cris. Acceleratio partus, 624. Acceptatio requisita in contractibus, 418-420. 422; in promissione, 441. 442 ; in donatione, I — muheredineruin a indice, 516. tatis, 542. Accessio, modus acquirendi, 398. 399. Accusator. Quis. Obligatio denun­ tiandi, 527. Actionarii societatum, 488. Officia, 151. Actus elicitus, imperatus, 161. Adiuncta inexspectata, quid efficiant, 438 ; in locatione rerum, 4^0, 8; in locatione operis suscepti, 481, n. Adiuratio, 206. 207. Adoratio, 177. Adulatio, 735. Adulator obligatus restitutione, 665. Adulterium iniustum, 631. Resti­ tutio, 634. Advocatus. In foro canonico et ci­ vili, 509. Otlicia, 521; pauperi­ bus patrocinatis, 522. Aedificatio spiritualis, 119. Aequitas, virtus, 686. Aetates personarum distinguendae. 292. Affabilitas, virtus, 733. 735. Aggressoris imusti repulsio, 607. Amentium protectio, 313. Amicitia, 79. Apostasia, 31. 37. Poenae, 48. Apparitores, 523. — petentes pro singulis simul delatis interpella­ tionibus solidum salarium, 524 ; exsecutores sententiae in i ustae, 525. Arbiter, 500. 520. Arrha, 435, 3. Artificum cooperatio ad malum, 145; contractus, salarium, 483-486. Assecuratio. Notio. Distinctio, 493. Postulata iustitiae, 194. — socialis, 494. Obligatio eius qui assecuratum occidit, 618. Assistentia sacris acatholicis, 51-53. Astutia, 160. Baptismus in utero, 623. Beatitudinis amor, 59. 77. Beatificatio, 166. 624 INDEX RtfllUM ALP H ABETI Cl’S Beatorum cultus, 166. Bellum : iustitia, quae liceant vel non, 637. Restitutio, 637. Benedictio constitutiva, invocativa, 272. — imaginum, 171. Usus pro­ fanus loci vel rei benedictae, 272. Benedictus XIV, de cultu servorum Dei, 166. Blasphemia. Notio, divisio, 256. Gravitas, 257. Exempla. 258. Cri­ teria, 259. Reatus subiectivus, 260. Bona necessaria, superflua, 108, a. Bonorum collatio, 511. 549. « Bursa ». Mercatus, ludi, leges, 498. Calumnia, 597. Cambium, 477. — pecuniae acceptae pro solutione, pro stipendiis mis­ sarum, 478. Canonizatio, 166. Capacitas contrahendi. 111. 115. In mandato, 490. — legatarii. 553, 3. Caritatis rirtux. Definitio, notio, su­ blimitas, ambitus, 69. Nomen, 70. Necessitas, 75. Perfectio iustitiae, 688. Caritatis actus. Facilitas, 71. — Formalis, virtnalis, 74. Ut est amor Dei. Necessitas, 73. 74. Ut est amor sui ot proximi. Varietas, 79; uni­ versalitas, 80 ; ordo, 81-85. Ordo in caritate effectiva, 96 ss. Carnium esus, fidem dissimulans, 25. Cassationis curia, 509. Castratio, 323. Casus fortuitu- praestandus, in com­ modato, 448; in emptione-venditione, 453, v ; ex delicto vel mora, 535; a possessore, 652. Caupo. Cooperatio ad malum, 144. Causa in contractu, 410. 112. Debetno exprimi in contractu, 413. — turpis, 113. — adieeta contractui, 432. — pia quid. Ei facta promissio, do­ natio, 422 ; factum legatum, 557. 558. Testament uni ad causas pias 564. Damniftcatio causae piae, 640. Census. Notio. Contractus. Consus Status, 451. — perpetuus ot vitalicius, 452. Choreae, 127, 144, 2. Christus orans, 181. Civium iura, oflicia mutua, 317. 318. Clausula poenalis, 435. Clementia, virtus, 729. Clericorum varia bona, 379. Coalescentia furtorum, 614. Codicillus, 550. Collatio bonorum, 541. 519. Collegia. Denuntiatio in collegiis, 118. Commodatum, 448. « Common law », 339. Communicatio cum infidelibus et acatholicis, 50-53. Communitatis votum, 220. Commutatio voti, 226. 228; iura­ menti, 205. Compensatio occulta famulorum, 329, 5; eius cui res promissa sit, 442 ; creditoris, 648. — crediti et debiti, 427, IV ; 680, [. Compositio cum S. Sede, exstin­ guens debita, 680. Compromissum, 500. Concilium Ballimorcnse, de spiri- tismo, 247. « Concordata » cum creditoribus, 501. 682. Concursus in munerum collatione, 571. Condicio in contractibus. Quid, quo· tuplex, effectus, 429, 437, vtlt. — impossibilis et illicita, in donatio­ nibus, 4 45; in testament is, 553,4. Condominium, 367. Condonatio restitutionis a letaliter vulnerato, 617 ; a creditoribus, 682. INDEX RERUM Ai.PlIAUKTlCt'S Confessarii munus docendi, 12-14. — prudentia in reconciliatione ini­ micorum, 93; in suadenda restitu­ tione, pro stupro, 633 ; in suadenda restitutione, 672. 677. — cooperatio sacrilegio, 138. — actio contra blasphemias, 263. — consilia de votis, 212. 228. — de rebus benedictis, 273. Confusio, modus accessionis, 398, b; exstinctionis debiti, 437, v. Coniugum mutua pietatis oflicia, 305. Consanguinei. Pietas inter ipsos, 308. Gradus et linea, 543. Consensus, in contractu, 117. Vi­ tium erroris, 423; metus, 124; doli, 125. Quid efficiat laesio, 126. — tollens iniuriam, 575. — de re iniusta, per snflragia. Re­ stitutio, 664. Consilia de commutatione et dispen­ satione votorum, 228 ; tie blaspbeiniis, 263; de votis, 212; de dispo­ sitione bonorum clericalium, 380; de restitutione, 633. 672. 677. Consilium, quotuplox ; — iniustnm quomodo retractetur; ad quid obli­ get, 663. Consilium, donum Spiritus Sancti. 161. Conspiratio. Damnum ex conspira­ tione, 672, ii. Contractus, quid, 108; quotuplox, 409; elementa constitutiva, 410. Obiectum, causa, 111. 112. Con­ sensus, 117. Perfectio, 119. 122. Initium obligationis, 418. 420. 428. Quid superveniens mors vel incapacitas efliciat, 421. Contractus obligatio, 127. 128. Sti­ pulationes secundariae: condicio, 429; dies, 130; modus adiectus,431; adiecta causa, 432; demonstratio, 40 0J0 433; disinnctio, 434; clausula poe­ nalis, 435,,; arrhae, 435, 3. Obli­ gationis exstinctio, 436. 437. 501. Quid adiuncta inexspectata effi­ ciant, 438. Varia observanda de forma, nullitate, 503. Contractus debitoris cum creditori­ bus, 501. — sollemnes, 503. Contumelia. Notio,specificatio, 595. Causa restitutionis, 596. Conversio, quid, 38. Cooperatio. Notio, divisio, 129. — ad bonam actionem, 130. 131. — ad malam actionem. 132-137. Ca­ sus, 138-153. Materialis cooperatio oflenditne varias virtutes, 132,.. Potest ne in alium paratum reici, 137. — parocbi, ministri sacramenti, con­ fessarii. 138; Sororum religiosarum in hospitiis, 139; coniugis. 140; famuli, 141; indicis, 112; inrati, 143; cauponis, 114; artificis, 145; otlieinatoris. I 15, ,; mercatoris, 146. — ad falsum cultum. 117 ; ad aedes massonum aedificandas, 118: ad politicas partes. 149: ad societates negotiationum, 151; ad spectacula theatrorum. 152; ad prava scrip­ ta, 153. Iniustae cooperationis modi: man­ dans, 662; consilium, 663; con­ sentiens, 664 : palpo. 665; recursus, 666; participans, 667; mutus, non obstans, non manifestans, 669. Quid si ex pluribus ignoretur quis­ nam causam damno dederit, 668. Restitutio ob cooperationem. 670-671. Restitutionis ordo inter creditores, 678; inter debitores, 674. Cuinam restituendum sit, 676. Craniotomia 619-621. 626. Creditor opponens praescriptionem, 626 INDEX KERl'M ΑΪ.ΓΠΑΒΕΊ K'l'S 406, 3 ; hypothecarius, 363. 364. 378: privilégiât us, 366. 378. — concedens concordatum debitori, 501.682. Ordo inter creditores, 778. Culpa theologica, iuridica, 535. — praestanda in exteriore foro et in conscientia. 535. 536. — requisita pro restitutione, 584. Cultus. Notio, 165. Divisio, 166. 167. 168. Permissus, vetitus, 166. — liturgicus, 171-175. — super­ stitiosus Dei, 231-231 ; superstitio­ sus creaturae, 235-250. Vide su­ perstitio. — maiorum, 240. — falsus. Cooperatio, 147. Custodes. Officium, 669. — publici. Officium, 523. 527. Daemonis invocatio, 239. Protesta­ tio contraria, 243. Signa obsidentis daemonis, 247. Quid in dubio, 245. Damnificatio in bonis. Specificatio, 638. Vide Furtum. Restitutio, 656660. Quid si nescias cuinam resti­ tuendum sit, 676. Debitoris pactiones cum creditori­ bus, 501. 682. — donationes. 444. 679; solutio uni potius quam al­ teri, 678. Debita e legatis subdu­ cenda. 557. Debiti exstinctio, 680682. Solutionis dilatio. 681. 682. Ordo inter debitores, 774. Defensio cruenta, 607. — eecreti, 703. Definitiones de veritatibus non re­ velatis, 43. Dei odium abominationis, 64 ; ma­ levolentiae, 76. — fidelitas, 213. Dei gercue. Cultus vetitus, 166. — tentatio, 252-255. — nominis vana usurpatio, 261. — Deo facta promissio realis, do­ natio, 422. Delictum. Notio. Divisio. Quandonam damnosum ? Refectio damno­ rum, 534. Demonstratio adiecta contractui, 433. Denuntiatio. Species, facultas, obli­ gatio, 117. 118. 527. Quinam iure canonico denuntiandi sunt, 527, c. Depositum. Notio. Contractus. Di­ visio (voluntarium, necessarium, miserabile, sequestratio). Obliga­ tiones, 492. — acceptatum a re­ ligioso, 492. Deputati electi obligatio, 150. Desperatio, 61. 67. Detractio ex errore audientium, 579 ; ex loquacitate vel ex audien­ tium levitate, 601. Notio, 597. Ma­ litia, 599. Specificatio, 599. Excu­ satio, 599. Casus, 600. Restitu­ tio 603. Devotio, 176. Dies (in contractibus), 430. Dimissio, discessus operarii ante diem, 486. Disiunctio adiecta contractui. 434. Dispensatio voti, 225. 228; iura­ menti, 205. Disputatio cum acatholicis, 54. Dissimulatio, 693. Divinationes, 244. Dolus, quid, 425. In contractibus, 425; in venditione, 455; in assecuratione, 494; in ludo, 495. — iniustus, 576. Dominium proprietati». 352. Divi­ sio, 353. — perfectum, 354. — altum, 355. Dominorum officia erga famulos, 330; erga opifices, 321 ; iura. 329. 331. Vota naturae, 334. Donatio. Notio. Divisio, 443. Capa­ citas partium, 444. Forma, 44 1, m. Leges civiles, 445. 446. 447. — facta Ecclesiae vel piae causae, 422. 4 17. Revocatio, 445, -. Donatio inoffi­ ciosa, 441. — laedens creditores, 444. — filio adulterino, 634. INIM'.X HERUM ALPHABETICU8 Donatio mortis causa, 4 13. 445. Dos, quid sit, 378. Dubia de religione. Discrimen inter catholicum ot acatholicurn, 36. — in causis civilibus et criminalibus, 514. — circa restituendi obliga­ tionem, 586. — temeraria do alte­ rius probitate, 604. Dubium de voto, 217 ; de interventu daemonis 245; de bona fide ante­ cessorum, 406; de re sua vel aliena, 406, 3; de actionis iustitia, de eius causalitate, de facta solutione, 586; de iniusto aggressore, 607; de fetu ectopico, 628; do iustitia posses­ sionis, 654. 655; de damno illato, 667 ; inter plures de auctore damni, 668. — cuinam restituendum sit, 676, 4. Duellum. Notiones, 610. Moralitas, 611. 612. Poenae, 613. Quid de duellis américains, 614, de « men­ suris » Germaniae, 615. Restitutio, 616. — ex auctoritate publica, 637, b. Dulia, 167. Ebrietas. Blasphemia, 260, 6. — iniuriose procurata, 592. Ecclesiae promissio facta debet ne acceptari, 422. Eleemosynae notio et modus, 109. — praeceptum, 105-108. — ex alienis bonis, 107. Emphyteusis, 360. Emptio-venditio. Notio; elementa; evictio; ordo exsecutionis; prae­ statio casus fortuiti, 453. Obligagationes venditoris, 454. 455, em­ ptoris. 456-466. Hodiernae iniustitiae, 467. Facultas redimendi rem venditam, 468. Venditio rei ad gustum. 469. Venditio sub hasta. 470; per pro­ 40’ 627 xenetas, 471. Corollaria vel scho­ lia, 472. Monopolium auctoris, inventoris, 173. Statuta canonica. 474. Causa prae­ sentis mali. 475. — a possessore dubiae vel malae tidei, 655. Ephemerides minus bonae, pravae. 144,3 145, 2; 146. Erorum et opificum mutua iura et officia, 331-334. Error, in contractibus, 423. — in iniuriis, pro restitutione. 585. — iniuriose doctus, 592. < Estate » 353. 547. Eubulia, 156, 3. Eucharistiae species proiectae vel ad malum tinem abductae aut re­ tentae, 274. Eutrapeiia, 736. Evictio, 453,iii; 454. m. Excellentiae appetitus, quid. 722, 3. Excommunicatio apostatarum et haereticorum, 48. — suspectorum de haeresi, 49. — contra varia sa­ crilegia, 274. — contra quosdam simoniacos, 281. —contra quaestum facientes de indulgentiis, 284. 4. — contra violantes fori privilegium, 511. — contra reos abortus, 626. Excusatio a cooperatione ad ma­ lum, 132, as.; a furto, 647. 648; a restitutione, 680-682. Excusationis (a cooperatione) can­ um leves, graves, quaenam, 136. Exorcismus, 207. Factum iuridicum, 370. Fama, quid, quotuplex. 597. Ius ha­ bendae famae, 598. Famulorum officia, 329; iura, 330; furta, 642; cooperatio ad malum. 141. Feticidium, 619-621. 626. (»28 IM'I \ KICMVM λ t.l'H A III ITtl'l'S Fetus nnimatio, (»19. (122, «. <conductio, 179. — rerum, 480; operis, 481; operarum. 482186. Supplementariao pecuniae pa­ tri bus-fa ini lias promissae, 185. Loteria. Notio. Contractus. Loges positivae, 497. Lucrum normale negotiatorum, 467; ex Indo, 196. Ludus (contractus). Notio. Species. Condiciones iustitiae, 195. Leges civiles, 496. — in Bursis, 198. Magia. Notio, moralitas, 241. Magnetismus animalis, 250. Maleficia 246. Mali minori» suasio, 128. Mandatum, contractus, 190. Vis rati-habitionis negotii gesti, 491. — Causa restitutionis. 662. Mansuetudo, virtus. Notio. Functio et meritum, 730. B. Ma: ia virgo, orans, 181. Hyperdulia, 167. Mariti potestas, 306. 698. 699. Massonum insignia adbibita, 24 ; conficienda, 145. —aedes exstruen­ dae, 148. Matrimonium attentatum cum vel a clericis in sacris aut sollemniter professis, 274, c. Consilium de ma­ trimonio a parentibus petendum, 291; ineundi a seductore, 633. Medicus. Ofiicia, 325. 528. Quid si conductus a communitate, 530. Peccata, 529. Medii necessitas 8. Mendacium Notio, casus, 701-703. — in venditione, 455. — iniuetum, 576. .Mercatorum cooperatio ad malum, 146. 631 Meritorum et bonorum operum so-· cietas, 131. Merces insta, 184-486. Metus, in contractibus, 421. — inius­ tus, 576. Milites in bello, 637. Militiae obligatio, 569. Minor aetate. Capacitas contrahen­ di, 414. 415. 490. Missa dicta a non sacerdote, 271, f. — rum stipendia, 279-283. Modernism! abiuratio, 22. Modestia exterior, virtus, Modus contractui adiectus, 131, le­ gatario impositus, 553. — inius­ tus, 578. Moneta falsa, 478, s. Monopolium, quid. Pretium iustum monopolii, 466. Moribundus quaenam credere de­ beat, 12; condonans restitutionem homicidae, 617. Morositas seu litigium, 735. Mors quid etliciat in contractus. 121: in promissionem. 441; in locatio­ nem operis, 481, ni. Mulierum ornatus et vestes, 126. 145. 732. Munera a iudiceacceptari votita,516. Munus, quid. Iustitia in munerum collatione, 350. 506. — publicum, 506. j. Obligatio ex munere, 507, Peccata male suscepti, exerciti, resignati muneris, 508. Munerum collatio, 571. Varia munera: index, 509-511. 514517; procurator publicus, 512 ; in­ dex instructionis, 513; iuratus. 518.519; arbitri, 520; advocatus, 521. 522; alii ministri iustitiae, 523-525; notarius, 526 ; accusator. 527 ; medicus et chirurgus. 528530; pharmacopola, 531; proxe­ netae. 532. . 632 INDEX RENOM ALPHABETÎCUS Mutilatlo. Moralitas, 323. 605. Re­ stitutio, 616-618 Mutuum. Notio, obligatio, 119. — cum usuris, 450. Leges, 450. Necessitas medii, praecepti, 8. 11. — extrema, quasi-oxtrema, gravis, communis, 83. Obligatio succur­ rendi proximo in necessitate spiri­ tuali, 97-101. 136; in temporali, 102-109. 136. Ablatio rei alienae in necessitate, 647. Negotiorum yestio, 491. Notae propositionum damnatarum, 43. Notarius, 526. Novatio, 437. Oblationes fidelium, 380. Obligatio legum, 348. — contractus, ride Contractus. — promissionis, 438. 440-442. — dandi mutuum, 449,5. — ex ludo, 496. — mili­ tiae, 569; tributorum, 567. — in solidum, 671. Observantia (virtus). Notio. Species, 328. Officia, et iura, 329-337. Occisio iniusti aggressoris, 607 ; in­ nocentis, 635 ; nocentis, 636. Occupatio, modus acquirendi, 388. — e lege naturae et positiva bo­ norum vacantium, 389; animalium, 390. 391 : rerum amissarum, 392. 393 ; rerum aci·' vel naufragio per­ ditarum, 394. Odium, quid, 88. 89. Divisio, 88. — Dei, 64. 76. Officinatorum cooperatio ad ma­ lum, 145. S. Officium de abiurando moder­ nisme, 22 ; de societate ad procu­ randam christianismi unitatem, 55; de spiristieis coetibus, 248; de spi­ ritisme, 249; de abortu, 623; do craniotomia, 619 : de fetu ectopi­ co, G28. Omissio iniusta. Restitutio, 669. Operarii iura, 151, 3; iura et ollicia, 331-334. — participatio cum socialistis, 151, ... Variae pactiones cum operariis, 483. lustum pretium locatarum opera­ rum, 481. Supplementariae pecu­ niae patrum familias, 485. Dimis­ sio vel discessus ante diem, 486. Operistitia, 332. Oratio. Notio, 179. 180. Sublectum orans, 181. Obiectum, 182. Ter­ mini. 183. Efficacia, 181. 185. Ne­ cessitas, 186. — praeferenda, 187 ; mystica, 188. Ordinarius piarum voluntatum ex­ secutor, 558, 3 — legata commu­ tans, 558, 3. Ordo caritatis, 81-85; 96 ss. — cor­ reptionis fraternae, 116. — credi­ torum in restitutione, 778: debi­ torum, 774. Pacta nuptialia, 377. 378. — suc­ cessoria, 542,5; 552. S. Paenitentiaria, de spiritisme, 249. Palpo, obligatus restitutione. 665. Parentes. Pietas ad ipsos. 288-291. Leges de patria potestate. 292. Of­ ficia ad filios, 294-303. Eorum mandatarii, 312. Parochi munus docendi. 11.—coo­ peratio sacrilegio, 138. Participans obligatus restitutione. 667. Patria. Notio. Officia erga eam, 315-317. Patrimonium, 345. Pauperum patrottinium in indicio, 522. vide Necessitas. Peccatum defendentis propositio­ nem damnatam, 43; adhaerentis libéralisme, I ! : socialisme, 15. — contra fidem, 42-45. INPEX RERUM AIJ'HABETICUS 633 Peccati alieni petitio, 125; «nasio, plures transivit, 653. Modus resti­ tuendi, 677. 591. Quandonam et quomodo peccat (pii Praescriptio, acquisiti va, liberat i va, 100. Leges positivae, 401. 102. in furta facit coalescentia, 616. foro conscientiae, 103. 404. 406. Permutatio, 476. Persona physica, moralis, 372. Ec­ Bona fides personarum sub tutore et personarum moralium, 105. clesia, Societas civilis, personae Quid in dubio, 406. Praescriptio morales, 372. Errores de persona opposita a creditoribus, 106, 4. Le­ morali, 372. Bona tides personae ges applicandae, quando mutatur moralis, 105. Habilitas ad contra­ ius, 406. hendum, 414. Praesumptio contra spem, 62. 63. Perso narum acceptio, 571. Precarium, 448. Pharmacopola. Officia, 531. Pretium, quid. 456; legale, 457, Pietas. Notio, 286. an opportunum, 158; vulgare, 159; — ad parentes. 288-291. conventionale, 465; monopolii, 466. — ad filios, 294. lustum in venditione 457-466. Ho­ — inter coniuges, 305. die iniusta pretia, 167. lustum in — ad consanguineos, 308. locatione rerum, 480; — opera­ — ad patriam, 315-317. rum, 483-486. — ad cives, 318. Privilegium in creditis, 366. 778. — ad seipsum. De suicidio et mutiPrivilegium fori, 510. 511. latione, 320-323 : do cura valetu­ Principuni et subditorum mutua of­ dinis, 324. 325. ficia et iura, 317. 335-337. Pignus, ius, 363. Leges positivae, Procurator ad litem, 509. — pu­ 364. blicus, 512. Poenae docentium vel defendentium Professio religiosa suspendens vota, propositiones damnatas, 43; rebel­ 227. Abducens a religione profes­ lionis, 13. Poenae contra supersti­ sum, debctne restituere. 591. tiones, 249; contra sacrilegia. 274; Promissio facta Ecclesiae vel piae contra simoniam, 284 ; contra snicausae. 422. cidiuni. 326; violantis fori privi­ — simplex, 439, ,; contractus, 439, ; legium, 511; contra homicidas, obligatio, 440-442. 609; contra dnellant.es, 613; con­ — non revocandi testamentum, 561. tra directum abortum, 626. Property rea/, personal, S53. 511. Pollicitator in contractu. 111. 517. Possessio. Quid ot quotuplex sit, Propositiones damnatae. 10. 16. 17. 368. 369. — soli datne ea quae supra vel infra sunt, 398, 5. — he­ 20. 74. 77. 80. 105. 607. reditatis, 542. Propositum. Notio, 139. Obligatio. Possessori facienda restitutio, 676, 5. 222. 442. Possessor bonae fidei, quid resti­ Proprietas ride Dominium. tuere debent, 651 ; quid malae fidei — artistica, industrialis, litteraria. possessor, 652; quid dubiae fidei 473. possessor, 651. Quid si res per Proxeneta (mercator). Otlioia, 532. 6'31 I INDEX KERIM ALPHA BETI C UK Prudentia, notio, gradus, functio * nes, opposita vitia, conexum do­ num Consilii, 156-161. Purgatorii animae, orantes, 181 ; invocatae, 183. Quasi-delictum, 534, n. Reassecu ratio, 493. Reconciliatio inimicorum, 93; cum Ecclesia, 36. 38. Recursus obligatus restitutione, 666. Religio virtus, notio, 163. Actus elicitus, imperatus, 163. Religionum congressus seu exhibi­ tiones, 55. ReHgiosorum bona, 381. Religiosus depositarius, 492; heres, 514; abductus a religione, 591; furans, 642. Reliquiarum cultus, 169; prudens, 232. Renuntiatio hereditatis, 512; per­ sonae viventis, 542. Res, obiectum iuris, 383. Divisio rerum, 381. Quaenam praescribi possint, 401. — necessariae, quo summo pretio vendi possint, 161. — ad gustum venditae, 469. Restitutio. Notio. 580. Causa re­ mota, 581 ; proximae radices et quantitas, 582. Requisita conexio, 583; culpa, 584. Vis erroris, 585; dubiorum, 586. Restitutio in di­ verso ordine, 587. Obligatio est positiva. 588. Excusatio, 680-682. — propter iniuria» pernonalet : prop­ ter avocationem a religioso statu, 591 ; doctos errores, 592 ; sublatam libertatem, 593; contumeliam, 595; detractionem et calumniam, 603 ; homicidium et vulnerationem. 616618 ; stuprum, 632 ; adulterium, 634 ; bellum iniustuin vel injusti­ tias in bello commissas, 637. Restitutio propter rralt-m iniuriam, a possessoribus rei alienae, 650-651 ; propter suspectas emptiones, 655, et venditiones, 475. Cuinam resti­ tuendum, 676. Restitutionis locus, modus, tempus, 677 ; ordo inter debitores, 671 ; inter creditores, 678. Restrictio mentalis, 704. 705. Reus detrahens de teste, 602. 695. Revocatio testamenti, 551, 4. Pro­ missio non revocandi, 561. — con­ silii, 663. Romanae ecclesiae iura et bona usurpata vel detenta, 274, g. Rota S., 509. Rubricae, quid, 137. Sacramenta petita ab acatholico, 51. Sacrilegium. Notio, divisio, 261. 265. Specificatio, 265. Casus sa­ crilegii personalis, 267; localis, 268; realis, 269. Varii casus, 270. Sanctorum cultus, 166; oratio, 181. 183. Scandalum. Notio, divisio, 120; peccatum, 121.122. Reparatiq, 123. Applicationes, 124-128. Scholae non catholicae, 100. Quae­ stio de scholis, 298. 299. Scripta secreta, 700. 701. Scriptorum cooperatio, 153. Secreti notio, varia ratio, obligatio, 697-699. 700. — defensio, 705. — secretum litterarum, scriptorum, 700. 701. Sectio caesarea, 625. Sententia declaratoria, derisoria, 509. — iniuxta. Effectus, 517; ex­ secutio, 525. — liberans a dubio debito, 680, g. Sepulturae ecclesiasticae privatio, 326. 613. Sequestratio, 492. Servitus, 358. INDEX KEKl'M ΑΙ.ΙΉΛΒΕΊ ICI - Signatura Apostolica, 509. Simonin. Notiones, divisiones, 275277. Malitia, 278, De stipendiis, taxis et oblationibus, 279-281. Ap­ plicationes, 282. Sanctiones, 281. Simulatio, 691. Sinceritas, 690. Socialism! notio, peccatum, 15. Socialistarum societas, 151, .. Societas (contractus). Notio, 4 87. Divisio, 188; iustitia, 189. Resti­ tutio societati debita, 676. Solidaritas creditorum, debitorum, 671. Solutio debiti, quid. Quomodo fa­ cienda. Quid efficiat mutatus pe­ cuniae valor, 136. — creditori cre­ ditoris, 680. Somnia divinationum, 244, . Sorores in hospitiis clinicis. Coo­ peratio, 139. Sortes consultoriae, 24 4, 3. Spei virtus. Detinitio. notio, pretium, 57. 59. Peccata contra spem, 61-67. — necessitas, 58. Spiritismus hodiernus, 217-250. Spiritus Sancti donum Consilii, 161; Fortitudinis, 710. Sponsio. Notio. Condiciones iusti­ tiae, 495. Leges civiles, 496. Status. Aes alienum. Census. 451. Persona moralis, 372. — imponens tributa, 567; militiam, 569. Vector personarum, littera­ rum. etc. 568. Modus ei restituendi 676. Stipendia. Definitio, 283. Honestas pro actione sacra. 279-282. Cam­ bium pecuniae pro missis, 478. Stipulator in contractu, 414. Stolae iura, 379. Stuprum. Notio, 631 ; restitutio, 632; prudentia consiliarii, 633; imperatum potestate publica, 635. 635 Substitutio quid, quot- i . 554. pupillaris, 550,»; fidei eomrni *>saria, 551. — ad pias caneas. 561. Successio, successor, quid, qi <>ruplex, 386. Ill; in stirpe, in <«pita, 542. Suffragii dandi obligatio, 1 49. 337. Suicidium. Malitia. 320. . 19. 27. 41. 46. 56. 60. 68. 72 78. 86. 95. 162. 161. 189. 208. 229. 251 285. 287. 293. 304. 307. 309. 319 o-1. 338. 316. 349. 351. 371. 382. 385. 387. 407. 501. 533. 537. 565. 570. 589. 648-650. 675. 683. 681. 690. 696. 702. 706. 717. 723. 729. 732. 737. Supellex sacra. Tactus, nsns pro­ fanus, 271. 272. Superficies, ius. 359. Superstitio. Notio, divis o. i ;·. Vi­ tiosus cultus Dei, 231-234. Super­ stitiosus cultus creaturae. 235: idololatria, 236-240 ; magia, 241; vanae observantiae, 242-216; spiritismus hodiernus. 247-250. Suspicio temeraria. 601, (. Symphiseotomla, 625. Synesis, 156,4. Taxae. Detinitio, 283. Honestas, 279-282. Temerarium indicium, 604. Suspi­ cio, dubitatio, 604. Temperantia, 718. Species, 719. Partes potentiates, 720; integran­ tes, 721. Vitia opposita, 722. Tentatio Dei, 252-255. Testamentum. Notio, 550. Forma. 550; 551. 558. Revocatio, 551, 4. Obiecta, 553. Exsecutio, 556. 558. Etlicacia, 557. — inofficiosum, 555. 560; informe, 563; quomodo inter- 636 INDEX REKUM pretandum, 562. — ad piaa can­ eas. 564. Testandi obligatio, 559. Testis in iudicio, Obligationes, 694. Theatra, 152. Theosophia, 48 *. Thesaurus, 895-397. Titulus coloratus, 401,.,. Transactio, 499. Tributorum obligatio, 567; iniqua distributio, 572. Tutor, quisnain, 311. Officium, 311. Capacitas donandi, 444. Urbani VIII protestationes impera­ tae, 166. Urbis Ruma. Assistentia sacris acatholicornm. 52. Exstructio templi acatholici, 147. Usurae, 150; hodiernae, 450, 3. Usus (ius), 357. Ususfructus, 356. Uxoris eleemosynae, 107 ; subordi­ nate, 305. 306. — iura patrimo­ nialia, 376. Leges positivae, 377. 378. — capacitas contrahendi, 116. — mere civilis ius succedendi, 549. — furta, 642. ai.phabeticus Valetudinis cura, Do usu hypnotismi, 325. — nocumentum, 606. Vanae observantiae, 212-244 ; 233. Veritas, virtus, 691. Opposita vi­ tia, 693. Vestes fidem dissimulantes, 24. — mulierum, 126. 145. 734. Vindicta, quid, 608. Appetitus vin­ dictae, licitus vel non, 730. 88, 2. — privata quaenam licita, 608. 324. Virtus intellectuali», 155. Virtutis amor gratuitus, 59; Chri­ stiana perfectio theologo morali commendanda, 738. Vis iniusta, 576. Vitia consensus, 123-425. — rei ve­ nalis manifestanda, 454. Vocatio religion an deserenda vel neglegenda propter bonum pro­ ximi, 96, 4. Votum. Notio, 209. 210. Divisio, 211. Utilitas, 212. Obligatio, 214217. Exsecutio, 218. 219. Votum communitatis vel pro communitate, 220. Specificatio, 221. Cessatio, 223-228.