PONTIFICIA UNIVERSITAS GREGORIANA
V

i

■

- 1 '

■

’

■■ -

-

' '

■'

■

■

■

■

■

—

■■■■■■■

I

FELIX M. CAPPELLO S. I.
Prof, in Pontificia Universitate Gregoriana

TRACTATUS
CANONICO-MORALIS

DE SACRAMENTIS
Vol. V. - DE MATRIMONIO
Accedunt Appendices

DE IURE MATRIMONIALI ORIENTALIUM

ET DE IURE ITALICO POST CONCORDATUM VIGENTE

Editio sexta accurate emendata et aucta.

1

TAURINI

M ARIETTI
1950

ROMAE

IMPRIMI POTEST
Angelus Linus Tome S. I., Praep. Prov. Romanae.

V. Nihil obstat.

Taurini, die 14 Maii 1950.
II

Dr. Aloisius Quaglia, Rev. Del.

Imprimatur.

Can. A. COCCOLO, Vic. Gen.

Copyright (1950) Marietti Editori Ltd. — Printed in Italy
OMNIA

IURA

VINDICABUNTUR (13-VI-50).

PRAEFATIO

Mens fuit in hoc tractatu concinnando doctrinam canonicam simul
et moralem de matrimonio, ad normam Codicis, methodice exponere.
Singulos canones referre corumque vim atque genuinum sensum attin­
gere nisi sumus, ipsi Codicis ordini presse inhaerendo, iuxta decretum
S. C. de Sem. et Stud. Univ. 7 aug. 1917. Fontes germanae doctrinae,
probatos auctores seu veteres seu recentes, commentatores Codicis
omnes, quantum licuit, naviter consuluimus, quorum varias sententias
maturo consilio perpendere opportunum visum fuit.
In hac nova editione plura addenda, nonnulla mutanda, quaedam
uberius exponenda censuimus, ut opus perfectius atque accuratius
evaderet.

Auctor.

INDEX
Poÿ.
Praefatio...................................................................................................... .......

Caput I.
Notiones generales matrimonii.
Art. I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
»

»

»

l>

»
»

»

)>
»

XI.

De natura matrimonii.........................................................
De institutione et origine, necessitate ac honestate matrimonii
De matrimonio prout est contractus..................................
De matrimonio prout est sacramentum...............................
De proprietatibus matrimonii.............................................
De matrimonii divisione.....................................................
De iuris favore quo matrimonium gaudet ......................
De potestate Ecclesiae in matrimonium..............................
Quinam teneantur legibus matrimonialibus Ecclesiae . .
— De potestate principum saecularium in matrimonium . .
— De potestate principis civilis in matrimonium infidelium

—
—
—
—
—
—
—
—-

I
14
20
23
35
42
46
50
56
61
71

Caput II.
De promissione matrimonii.
— De natura promissionis matrimonialis .........
— De forma promissionis matrimonialis...............................
- De promissione facta ex errore, vi et metu, sub conditione,
modo, demonstratione ct causa......................................
— De lura mento, poenis, arrhis et donationibus...................
IV.
—■ De opportunitate promissionis matrimonialis ac de dubio
V.
circa eius valorem............................................................
— De effectibus promissionis matrimonialis..........................
VI.
VII. — De promissionis matrimonialis solutione..........................
Quaenam sint licita et quaenam illicita sponsis...............
VIII.

Art. I.
11.
IU.
»

»

0

0

»
»

>

81
90
97
102
104
105
121
142

Caput III.
De iis quae matrimonii celebrationi praemitti debent.
Art.
»
»
»
»

I.
II.
III.
IV.
V.

—
—
—
—
—

Examen de statu libero.............................................................147
De investigatione a parocho facienda ...................................153
De pro clama tionibus matrimonialibus...................................161
De obligatione revelandi impedimenta................................... 175
Quomodo parochus sese gerere debeat si aliquod impedi­
mentum detegatur................................................................. 180

INDEX

Art.

182

— De officio parochi post peractas publicationes...................
VII. — De parochi instructione ad sponsos et dc sacramentis ab 186
his suscipiendis............................
VIII. — De consensit parentum quoad filiorum matrimonium . . . 189

Art

»
»

II.
III.

Caput IV.
De impedimentis in genere, de malitia fornicationis
commissa a personis impedimento obnoxiis.
— De impedimentis in genere................................................. 197
— De cessatione impedimentorum......................................... 208
— Dc speciali malitia fornicationis admissae inter personas
impedimento obnoxias..................................................... 209

Caput V.
De dispensationibus.
— De dispensatione in genere.................................................
Art.
— De potestate R. Pontificis dispensandi super impedimentis
» II.
matrimonialibus...............................................................
» III. — De potestate dispensandi Ordinariorum..............................
» IV. — De potestate dispensandi quae competit parocho, confes­
sorio aliivc sacerdoti.......................................................
— De adnotatione concessae dispensationis..........................
— De usu potestatis ordinariae et delegatae..........................
VI.
VU. — De causis dispensationum matrimonialium...................
VIII — De petitione dispensationum matrimonialium..................
— Dc modo concedendi et exsequendi· dispensationes matri­
moniales .....................

278

Caput VI.
De impedimentis impedientibus in specie.
Dc voto in genere.........................................
De quinque votis in specie..........................
Dc impedimento mixtae religionis......................................
Dc impedimento cognationis legalis..................................
De matrimonio cum indignis ratione peccati, censurae, etc.

297
303
311
329.
338

Art.

II.
III.
IV.
V.

—
—
—
—
—

Caput VII.
De impedimentis dirimentibus in specie.
Art I.
— Dc impedimento aetatis.................................
II.
— De impedimento impotentiae ......
111. — De impedimento ligaminis seu vinculi..........................
IV. — Dc impedimento disparitatis cultus..............................
V.
— De impedimento ordinis sacri.........................................
VI. — De impedimento sollemnis professionis religiosae seu voti
VII. — Dc impedimento raptus
VIII. — De impedimento criminis

226

240
246
248
256
266

342
348
389
398
413
428
440

INDEX

Art.
»
»
»
»

IX.
X.
XI.
XII.
XIII.

Art. I.
» II.
» III.
» IV.
» V.
» VI.
» VII.
» VIII.

XI

—
—
—
—
—

Pag.
De impedimento consanguinitatis........................................... 473
De affinitate............................................................................ 501
De publica honestate................................................................. 514
De cognatione spirituali......................................................... 523
De cognatione legali..............................................
535

—
—
—
—
—
—
—
—

Caput VIII.
De consensu matrimoniali.
De necessitate, sufficientia, natura, ct qualitatibus consensus 538
Dc defectu usus rationis et debitaecognitionis......................... 547
De errore.................................................................................... 554
De ficto et simulato consensu..................................................589
Dc vi et metu......................................................................... 586
De manifestatione consensus.................................................. 597
De consensu sub conditione...................................................... 603
De praesumpta perseverantiaconsensus..................................... 624

»
»
»

VI.
— De
VII. — De
VIII. — Dc

»
»
»
»

IX. — De
X.
— De
XI. — De
XII. — De

Caput IX.
De forma celebrationis matrimonii.
forma iuridica summa tim spectata.............................. 625
requisitis ut parochus et loci Ordinarius valide assistant 646
licentia alii concessa valide assistendi matrimoniis . . 657
iis qui licite assistunt matrimoniis.............................. 664
assistentia praestanda matrimoniis in casibus extraor­
674
dinariis ...............................
iis qui tenentur ad formam iuridicam servandam . . 684
forma liturgica............................................................ 691
forma celebrationis matrimonii inter partem catholicam
700
et partem acatholicam...................................
matrimonii adnotatione et probatione.......................... 703
matrimonio conscientiae................................................. 707
tempore et loco celebrationis matrimonii ....... 710
matrimonio civili ............ . ... . 714

I.
II.
III.
IV.

Caput X.
De effectibus matrimonii.
effectibus matrimonii in genere.................................. 718
effectibus matrimonii in specie ........... 719
sobolis educatione ................ 724
727
legitimitate et legitimations sobolis ...... .

Art.
»
»
»
»

Art.
»
»
»

I.
II.
III.
IV.
V.

Art. I.
» II.
» III.

—
—
—
—
—

—
—
—
—

De
Dc
Dc
De
Dc

De
De
De
De

Caput XI.
De solutione vinculi matrimonialis.
— De solutione vinculi fidelium ........... . . 736
— De solutione matrimonii infidelium vi privilegii Paulini . 754
— De solutione matrimonii legitim ' ex potestate li. Pon­
tificis ............................................ ......... 783

INDEX

XII

,
»
>
s
>
>
>

Caput XII.
De usu matrimonii seu de debito coniugali.
p
«■ (I (J ·
I.
— De liceilate actus coniugalis in se considerati ...... 791
II.
— De liceilate actus coniugalis ratione circumstantiarum . . 797
III.
— De illicitis inter coniuges............................................... 803
IV.
— De obligatione actus coniugalis....................................... 809
V.
— De impedimentis actus coniugalis................................... 812
VI.
— De sodomia et onanisme.................................................. 815
VII. — De separatione tori, mensae cl habitationis.................... 821
VIII. — De divortio civili ................... 834

Art. I.
> II.
* III.

Caput XII1.
De matrimonii convalidatione.
— De convalidatione in genere..................................................845
— De convalidatione simplici.................................................. 847
— De sanatione in radice......................................................... 856
Caput XIV.
De secundis nuptiis...................................... 870

Art.
»
,>
i

Art.
»
>
υ
d

»
*

I.
—
II. —
III. —
IV. —

Caput XV.
De causis matrimonialibus.
De foro competenti..................................................................875
De tribunali constituendo ............... 881
De modo tractandi causas de vinculo matrimonii.................... 884
De casibus exceptis..................................................................... 905

—
—
—
—
—
—
—

Appendix 1.
De iure matrimoniali Ecclesiae Orientalis.
De sponsalibus ................... 915
De impedimentis impedientibus................................................917
De impedimentis dirimentibus................................................ 920
De facultate dispensandi apud Praelatos orientales .... 931
De forma celebrationis matrimonii............................................933
De tempore et loco celebrationis matrimonii............................ 940
De convalidatione matrimonii et secundis nuptiis.................... 941

I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.

Appendix II.
Motu proprio Pii XII de disciplina matrimonii apud Orientales . . .

942

Appendix Ill.
De iure matrimoniali vigente in Italia......................

958

Allegatum I.
Encycl. « Arcanum » Leonis ΧΠΙ

966

Allegatum II
K·
Encycl.
« Casti connubii » Pii XI...............
Index Bibliographicus..................................
Index rerum ordine alphabetico digestus .

981
1015
1031

u

DE MATRIMONIO
CAPUT I.
NOTIONES GENERALES MATRIMONII

Articulus I.
II
II
De natura matrimonii.

1. Nomen. — 1. Si vis spectetur vocis, matrimonium, iuxta plures,
a matre et munio nomen sortitur, quasi matris munium seu munus,
tum quia mater semper certa est, non certus pater nisi ex iuris prae­
sumptione, tum quia mulier ideo nubit viro, ut mater fiat, eique partus
magis est onerosus, quam patri; nam «puer adhuc infans... magis
materno indiget solatio quam paterno, sibique (matri) ante partum
onerosus, in partu dolorosus, post partum laboriosus fuisse noscatur »,
ut ait Gregorius IX (1).
« Et ex hoc — sic infert idem Pontifex — legitima coniunctio maris
et feminae magis matrimonium quam patrimonium nuncupatur » (2).
Passim Patres et Doctores affirmant matrimonium ita vocari, quasi ex
matris munio seu munere. Quod ortum ducat ex matre, omnes admittunt.
Sed iuxta classicam linguam latinam, monium non est nisi vocis productio,
uti patris monium. Cfr. Forcellini, v. Matrimonium.
(1) C. 2, X, de conversione infidelium, III, 33.
(2) Cfr. Catechism. Bom. de matr. sacram., n. 2; S. Thom., Summa thcol. Suppi, q. 44,
a. 2, ad 1; Sanchez, De sancto matrimonii sacramento, lib. I, proocin. n. 4: Schmakgr., Ius eccle­
siasticum universum, tom. IV, paît. I, tlt. 1, n. 220; 8. Alph., Theol. Mor., lib. VI, n. 879;
Ball.-Palm., Opus theologicum morale, VI, n. 3S7; Gasparri, Tractatus canonicus de matrimonio,
n. 1; Wernz, Ius Decretalium, IV. Ius matrimoniale Ecclesiae catholicae, n. 28, not. 4; De Smet,
Dc sponsalibus et matrimonio, n. S ss.
Ad legem civilem quod attinet, cfr. Ο. Ο. I. art. 48 ss.; 1378 ss.; C. C. Gall. art. 144 ss.;
C. C. A. S§ 44 ss.; C. C. Germ. §§ 1297 es.· O. C. H. art. 42 ss.
1 — Cappello, De Sacramentis, V.

CAPUT I - ARTICULUS I

Serius, penes auetores mediae et infimae latinitatis, vocabulum monium
occurrit illud que significat, ut expresso tradit Du Cange (Glossarium etc.),
munus sive officium.

2. Matrimonium dicitur etiam connubium vel nuptiae, coniugium
et consortium.
Connubium vel nuptiae a velando seu obnubendo, « Illud translatitium
est — aut Vinnius — (3), nuptias a nubendo dictas esse, eo quod olim
novae nuptae pudoris ergo caput obnubere flammeo solebant, idque Festus,
Nenius et alii complures notant » (4).
Dicitur coniugium, quia duo sub uno iugo perpetuo coniunguntur; con­
sortium, quia coniuges participes fiunt eiusdem sortis et conditionis, iurium
et bonorum ex intima coni unctione quae inter eos adesse debet (5).

3. Interdum nuptiae significant solemnitates seu festivitates cum ipsa
matrimonii celebratione coniunctas (6).
4. Vir appellatur maritus a maritando, graece συνοικίζω, nuptui
tradere; femina uxor, quasi unxor, i. e. unctrix, quia mos fuit apud
Romanos, ut sponsa domum mariti ingressura postes inungeret ad
mala omina avertenda, et laneis vittis ornaret in auspicium castitatis (7). - Cfr. n. 82, 2.

Notio. — 1. Matrimonium duplici sub respectu considerandum
est: in fieri et in facto esse, ut aiunt.
Consideratum in fieri seu active aut causaliter, est contractus
quo initur et constituitur coniugalis societas; consideratum in facto
esse, seu passive aut formaliter, est ipsa unio coniugalis i. e. status
seu vinculum matrimonii tamquam effectus e coniugali contractu
dimanans (8).
(3) In quatuor libros Institutionum comment., lib. I, tlt. 9, η. 1.
(4) Cfr. etiam c. 7, 8, C. XXX» q. 5; Schmnlzgr., I. c. n. 221; S. Thom., IV, D. 27, q. 1,
a. 1, q. 2; Suppi, q. 44, a. 2; Sanchez, l. c.; Lacroix, Theol. Mor., lib. VI, part. Ill, η. 1.
Interdum nupta, in oppositione ad desponsatam, intclligitur uxor cognita prae uxore
non cognita. Cfr. c. 29, 31, 40, C. XXVII, q. 2, et c. 1, C. XXXIII, 1.
In iure romano connubium significabat etiam habilitatem iustas nuptias ineundi. Cfr.
Laurin, Introductio in ius matrimoniale, p. 26; Leitner, Lehrtmch etc., p. 3.
(6) Cfr. L. 1. D. de ritu nupl. XXIII, 2; Sanchez, L c.; Schmalzgr., I. c. n. 222.
(6) Foioelllni, Totius latinitatis lexicon, v. Nuptiae.
(!) Cfr. Forccllinl, l. c. Maritus, Uror.
(8) In lustiniani Inst. I, 9. de patria potestate, § 1, matrimonium definitur: « Nuptiae
autem sive matrimonium est viri et mulieris coniunctio individuam vitae consuetudinem
continens ».
Modestinus autem (D. 23, 2, de ritu nuptiar., L. 1): « Nuptiae sunt coniunctio maris et
feminae, (et) consortium omnis vitae, divini et humani luris communicatio ·.
Postrema haec verba · divini et humani Juris communicatio » sunt intclllgenda do com­
munione sacrorum (familiarium) ct de rerum temporalium communione. Cfr. Voct, Comm. ad
andectas, lib. 23, tit. 2, De ritu nuptiar., n. 6.

DE NATURA MATRIMO ΝΠ

3

2. Matrimonium in fieri definiri potest: Contractu* légitima* mari*
ac feminae ad generandam et educandam prolem ordinatu*.
Si agitur de matrimonio inter baptizatos, addenda sunt haec verba:
A Christo Domino ad sacramenti dignitatem evectu* (9).
a) Dicitur contractus, quia matrimonium est vera et proprie dicta
conventio bilateralis inter marem ac feminam.
Quae contractus natura ex eiusdem elevatione ad sacramentalem digni­
tatem nullatenus sublata aut immutata fuit. Hinc probandi non sunt quidam
recentes scriptores, qui de matrimonio disputantes a voce contractus ab­
horrere videntur.
b) Dicitur legitimus, quia elici debet sive inter partes iure habiles ad
matrimonium contrahendum, sive iuxta formam praescriptam pro valida
nuptiarum celebratione. Partium vero habilitas verificari debet in ordine
ad ius naturale, divino-positivum et ecclesiasticum.
c) Dicitur maris et feminae, quia, attento fine ad quem Deo auctore
ordinatur, matrimonium contrahi nequit nisi inter virum et mulierem, et
quidem inter unum virum et unam mulierem.
d) Dicitur ad generandam et educandam prolem, ut significetur finis
primarius matrimonii, de quo infra.
c) Dicitur a Christo Domino ad sacramenti dignitatem evectus, quia
Christus D. ipsum fidelium matrimonialem contractum gratiae spiritualis
collativum fecit, i. e. sacramentum constituit, ut suo loco declarabitur (10).
Pius XI, Encycl. « Casti connubiit 31 dec. 1930, docet «matrimonium
non humanitus institutum neque instauratum esse, sed divinitus; non ab
hominibus sed ab ipso auctore naturae Deo atque eiusdem naturae restitu­
tore Christo Domino legibus esse communitum, confirmatum, elevatum ».

3. Matrimonium in facto esse definiri potest: Unio legitima viri
ac mulieris perpetua et exclusiva, ex mutuo ipsorum consensu orta, ad
sobolem procreandam algue educandam ordinata (11).
(9) Cfr. Sanchez, lib. II, disp. 1, η. 1, ss.; Schmalzgr., l. c. η. 288; Devoti, Insf. canon.,
Ilb. II, sect. VII, n. 102; Ball.-Palm., I. c. n. 390; Santi, Praelectiones iuris canonici, lib. IV,
n. 71; Gaeparri, l. c. n. 2; Wcrnz, l. c. n. 28; Do Smet, De sponsalibus et matrimonio, I, n. 5.
(10) Apud Romanos distinguebatur matrimonium iuris civilis (iusfae nuptiae) et matri­
monium iuris gentium (matrimonium naturale). Inter servos, et inter servum et liberum dabatur
contubernium.
Inter homines liberos sine affectione mari'ali dabatur concubinatus; quo nomino initio
intellecta fuit illegitima oohabitatio viri matrimonio ligati cum pellice; dein in generali morum
corruptione ct t< ndentia ad coelibatum fuit com ubinatus permissus nonnullis servatis regulis
per legem luliam de adulteriis et per legem Papiam Poppaeam, qua tamen recognitione factum
non est ut concubinatus eino affectione maritali haberetur pro vuro et valido matrimonio.
Ofr. Voet, l. c. n. 8.
(11) S. Thom., I. c. q. 44, a. 3; Sanchez, l. c. n. 8; D’Annibale, Summula theol. ruor., 1ΙΙ>
n. 122 (cd. 5a); Sohmulzgr., I. c. n. 223; Ball.-Palm., I. c. n. 389; Wcnz, l. c.

CAPUT I - ARTICULES I

Quae definitio omnia elementa complectitur, scii, fundamentum et
rationem unde matrimonium oritur et constituitur, subiectum, pro­
prietates ac finem.
Ista matrimonialis societas, sensu proprio et adaequato sumpta,
secumfert tum mutuum ius perpetuum et exclusivum cum relativa
obligatione in corpus alterius in ordine ad prolem generandam et edu­
candam, tum etiam communionem thori, mensae et habitationis in
animorum et bonorum unione.
4. Ex legitimo contractu coniugali inducitur inter coniuges vin­
culum seu ligamen matrimoniale.
3. Notanda. — Nonnulli, etiam catholici, conceptum matrimonii aut er­
roneum aut saltem inadaequatum exhibent, dicentes illud esse unionem
amoris, aut vinculum peculiaris affectus, vel societatem ad mutuum obsequium
et adiutorium procurandum, aut vinculum iuridicum dilectionis.
Porro unio amoris nonne habetur quoque inter matrem et filium? vin­
culum peculiaris affectus inter fratrem et sororem? societas ad mutuum ob­
sequium et adiutorium procurandum inter amicos? vinculum iuridicum vitae
communis inter socios et sodales cuiuslibet consociationis?
In notione matrimonii ea elementa spectanda sunt, quae sunt ita ipsius
propria et exclusiva, ut illud specifice distinguant a ceteris quibuscumque
negotiis et contractibus.
Elementum autem specificum — omnino proprium et exclusivum matri­
monii — est legitima sobolis procreatio et educatio.

4. Elementa constitutiva et essentialia matrimonii. — Ex tradita
(n. 2) notione manifesto patet quodnam sit matrimonii subiectum
et obicctum, quaenam essentia, quinam finis, quaenam proprietates seu
bona.
Il
5. Subiectum.
— 1. Subiectum matrimonii sunt vir et mulier,

iure habiles ad nuptias valide et licite ineundas.
Haec autem habilitas tria necessario includit, scilicet 1° ut vir
ac mulier contrahentes eam mentis discretionem habeant, qua con­
sensum non qualemcumque, sed vere proprieque matrimonialem eli­
cere queant; 2° ut nullo impedimento dirimente aut impediente iuris
divini, seu naturalis seu positivi, aut humani a competente aucto­
ritate statuti (i. e. ab Ecclesia quoad fideles, a civili potestate quoad
infideles, ut infra exponetur) prohibeantur; 3° ut, loquendo de matri­
monio qua sacramento, nupturientes sint baptizati; nam baptismus,
ut fides docet, est ianua Ecclesiae et primum omnium sacramentorum,
quo valide non suscepto, cetera recipi nequeunt.

DE NATURA MATRIMONII

5

2. Inhabilis ad matrimonium valide et licite celebrandum quis
potest esse absolute (ex. gr. amens, idiota) et relative (ex. gr. consangui­
neus), prout cum nonnullis tantum determinatis personis vetatur
nuptias inire, vel cum omnibus indiscriminatim; praeterea potest
esse inhabilis habitualiter (ex. gr. perpetuo amens vel fatuus, et ordi­
narie etiam mutus et surdus et caecus simul a nativitate) et actualiter
(ex. gr. dormiens, delirans, ebrius), prout incapacitas solum hic et
nunc exsistit i. e. actu, vel, contra, perseverat seu habitu manet. - Cfr.
n. 11 ss.

6. Obiectu II . — 1. Matrimonium, utpote contractus, proprium
ac determinatum habet obiectum sive materiale sive formale·. Obicctum
materiale sunt ipsae personae contrahentium; obiectum formale i. e.
ratio sub qua consideratur et attingitur earum unio coniugalis, est
individua vitae consuetudo seu ius mutuum in corpus, perpetuum
et exclusivum, cum relativa obligatione, in ordine ad actus per se
aptos ad prolis generationem.
Quod mutuum ius et officium est natura sua aequale, perpetuum et exclu­
sivum: aequale, quatenus utrique coniugi idem ius eademque obligatio com­
petit absque ullo discrimine inter maritum et uxorem, salva tamen mulieris
subiectione viro, qui, docente Apostolo, caput cius est; perpetuum, quatenus
usque ad mortem per se est duraturum; exclusivum, quatenus ita proprium
et personale est ut quaelibet participatio seu communio cum aliis personis
penitus et absolute interdicatur sub stricta obligatione iustiiiac, et quidem
accedente forte etiam consensu utriusque coniugis (12).

2. Communio thori, mensae et cohabitationis estne obiectum essen­
tiale contractus matrimonialis?
Non defuerunt DD. qui id docuerint; at immerito prorsus. Prae­
fata communio solum ad integritatem seu ad perfectam vitam coniugalcm spectat, non autem ad essentiam matrimonialis contractus,
cum reipsa aliquando desit, ecclesiastica auctoritate permittente, ex.
gr. in matrimoniis conscientiae aut in coniugum separatione legitime
inducta.
3. Unio animorum per mutuam dilectionem, proprie loquendo,
non est obiectum contractus matrimonialis, sed potius conditio ut
nuptiae felicem exitum sortiantur; item quaedam bonorum unio est
conditio ad onera matrimonii rite sustinenda, non autem contractus
obiectum; hinc est quod eiusmodi bonorum unio speciali pacto mero
civili potest et solet in praxi determinari. - Cfr. n. 15, 3.
(12) Schmakgr., L c. n. 31G; Gaspard, l. c. n. G; Wernz, l. c. u. 36; De Smet, l. c. n. 20<

6

CAPUT I - ARTICULUS I

7. Essentia. — 1. Matrimonii essentia nullatenus consistit in co­
pula carnali, ut quidam veteres canonistae docuerunt (13); neque
simpliciter reponi debet in ligamine vel in consuetudine vitae.
I
2. Ut quodeumque absit errandi periculum et vera doctrina integre
ac perspicue tradatur, distinguendum est inter matrimonium in fieri
et matrimonium in facto esse.
1
Essentia matrimonii in fieri consistit in mutuo sponsorum con­
sensu, quo traditur et acceptatur ius in corpus, perpetuum et exclusivum, in ordine ad prolem generandam. Quare Codex (can. 1081, § 1)
expresse habet: « Matrimonium facit partium consensus... » (14). - Cfr.

n. 571.
3. Essentia matrimonii in facto esse consistit in individua vitae
consuetudine, quae ex matrimonio in fieri resultat, scii, in ipsa unione
viri ac mulieris exclusiva et indissolubili (15); quod innuitur etiam
Gcn. ii, 24.
Sane consensus matrimonialis potest considerari sub duplici respectu: qua actus transiens et qua actus permanens seu perseverans
(cfr. c. 1136, § 1, 1139, § 1).
(13) Obsoletam antiquorum opinionem nostris temporibus propugnavit los. Frciscn,
canonists germanus, in opere cui titulus < Geschichtc des kanonischen Ehercchts » etc. Tubingen,
1888. lure pleri que DD. Freisen impugnarunt, qui, rc melius perpensa, sententiam suam
laudabiliter retractavit.
'1
(14) In iure romano hoo principium receptum erat: < Nuptias non concubitus, sed con· i
sensus jacit » (1. 30 il. De R. I. 50, 17). Quae verba tamen veram doctrinam de essentia matri­
monii minime significabant. Cfr. Bonfante, Corso di diritto romano, I, p. 176; De Creeocnzio,
Sistcma di diritto civile romano, vol. I, part. 2 , pagg. 299, 331.
I
Duplex elementum spectandum in lure romano, ad matrimoniale institutum quod attinet·,
scii, animus seu affectio maritalis et corpus seu communio vitae (convi venza).
I
Unio maritalis pendebat < dal perdurare dei voler 1 e dal proposito dl ossore marito o
mogllo, do lia consistenza o dalla continuité della vita comune » (Bonfante, Corso di diritto
romano, vol. I, pag. 187), ita quidem ut per consensum unde orta erat, per eundem quoque I
unio cessare posset.
I
Afjectio, ait Bonfante (I. c.), «Indica una volonté duratura, non momentanea, tale cho I
si converts in uno stato d’anlmo ». Quae stabilitas minime confundenda est cum in dissolu· I
bilitate aut perpetuitate, sicut affectio non est confundenda cum vero consensu coniugall
de quo in can. 1081, § 2.
|
Vitae communio (convivema) habebatur cx ductione mulieris in domum mariti.
1
Externa agendi ratio mariti et uxoris dicebatur honor matrimonii, qui crat · Teffettlva
susslstenza delle rcciproche rclazloni morali e sociali, per cui i coniugl continuavano a trat· I
tarsi in tutte le forme, come nella société si devono trattare due coniugi, serbando la donna
la posizlone sociale dei marito e la dignité di sposa » (Bonfante, I, p. 228, 4; Albertario, Il
matrimonio nel diritto romano, in Enciclopcdia Treccani, XXII, p. 580).
[
Ita in lore classico.
j|
In lure iustinianeo, sub influxu religionis chrlstlanac, vinculum matrimonii firmius eradit
ipsaque elementa constitutiva mutationem quamdam recipiunt.
jl
Sane voluntas ipsa seu vora * affectio maritalis diventa II cardine dei matrimonio; e 11 '
matrimonio si distingue dal concubinato avendo riguardo non alla volonté concretantcei in I
un comportamento oggettlvo, qualo era honor matrimonii, mn alla volontà per sè stessa indi- I
pendenternente da questo oggettlvo comportamento » (Albertario, Studi di diritto romano, I
vol. i, cap. 10).
I
(15) S. Thom.» IV, D. 27, q. 1, a. 2; II< nriquez, Summa theol. moral., lib. XI, cap. 8, η. 2; I
Sanchez, I. c. n. 6; Gasparri, I. c. n. 8.

DE NATURA MATRIMONII

7

Prior attenditur in matrimonio in fieri, alter in matrimonio in
facto esse. Semel ac consensus rite praestitus fuerit a coniugibus, non
potest valide unquam revocari, adeo ut semper et necessario iuridice
perseveret.

8. Finis. — 1. Finis alius est primarius et alius secundarius, alius
essentialis et alius accidentalis, alius demum operis et alius operantis.
H
Finis primarius
matrimonii, essentialis equidem et operis i. e.
ipsi matrimonio naturaliter ac necessario inhaerens, est procreatio
et educatio prolis (can. 1013, § 1), iuxta illud: « Crescite et multipli­
camini et replete terram » (16).
Turpiter errant, qui censent finem primarium esse procreationem
tantum sobolis, non vero educationem. Sane homo corpore et anima
rationali constat; hinc duplex eius vita, physica et moralis. Physica,
prout in brutis, per generationem habetur; moralis, quae consistit
in perfectione hominis, in quantum est homo, seu in facultatum spi­
ritualium debita institutione, habetur per educationem.
Porro cum parentes utramque vitam seu physicam seu moralem
liberis suppeditare debeant, sponte sequitur finem primarium matri­
monii esse non solum procreationem, verum etiam educationem so­
bolis (17), ita ut qui hanc excludere vellet, manifeste ageret contra
naturam hominis ipsius.
Imo educatio intelligi debet plena atque perfecta respectu totius
humanae naturae, quoad animam et corpus: physica scii, et moralis
(cfr. can. 1113, de quo suo loco). Satis enim non est sobolem procreare;
oportet generationi accedat peculiaris cura eaque assidua, ut debile
infantium corpus ad perfectionem adducatur (18).
Ilac de re fuse loquemur exponentes matrimonii effectus.
Scito Pius XI in citata Encycl. «Casti connubii» docet: «Itaque primum
inter matrimonii bona locum tenet proles... Procreationis autem beneficio
bonum prolis haud sano absolvitur, sed alterum accedat oportet, quod debita
prolis educatione continetur. Parum profecto generatae proli atque adeo ,toti
generi humano providisset sapientissimus Deus, nisi, quibus potestatem et
ius dederat generandi, iisdem ius quoque et officium tribuisset educandi ».
Hic finis primarius, etiam in quantum matrimonium consideratur in
officium naturae institutum, est quodammodo sacer, et non profanus. Nam
(10) Gen. T, 28.
(17) Cfr. Θ. Thom. IV Dlst. 26; Summ. thcol. 2-2, q. 154, n. 2; Suppi. q. 49. a. 1; Summa
contra Gent., lib. VII, cap. 122.
(18) Cfr. Meyer, Institutiones iuris naturalis, vol. II, n. 95 88. (Friburgri Brisgovtac 1910);
Saase, Institutiones theologicae dc Sacramentis Ecclesiae, vol. 11, p. 361 (Friburgi Brisgvviae
1898); Wcrnz, I. c. n. 31.

8

CAPUT I - ARTICULUS I

finis adaequatus hominis est Deus religione colendus atque aeterna beatitudine possidendus et per hoc glorificandus; qui finis, ut omnibus liquet, sacer
est et religiosus (19).

2. Finis secundarius, item essentialis et operis, est duplex: 1° mu­
tuum adiutorium non solum in cura rei domesticae, sed praesertim in
mutua dilectione et in prolis educatione, iuxta illud: n Faciamus ei
adiutorium simile sibi» (20); 2° remedium concupiscentiae (can. 1013),
quatenus ad illicita non provocat concupiscentia, si per actum coniugalem ei licite satisfit, secundum illud Apostoli: « quod si non se con­
tinent, nubant: melius est enim nubere quam uri » (21).
Iuxta θ'. Alph. (1. c.), fines intrinseci essentiales matrimonii sunt duo:
traditio mutua cum obligatione reddendi debitum, et vinculum indissolu­
bile; fines intrinseci accidentales pariter sunt duo: procreatio prolis, et re­
medium concupiscentiae.
Eiusmodi locutio, quam nonnulli DD. sequuntur (22), relinquenda omnino
est, ad normam cit. can. 1013, § 1. Etenim mutua traditio cum obligatione
reddendi debitum, et vinculum indissolubile non sunt fines matrimonii, cum
eiusdem potius essentiam constituant; procreatio prolis et remedium concu­
piscentiae nullatenus fines accidentales sunt, si finis operis seu ipsius matri­
monii spectetur. Qua de re nulla esse potest dubitatio.

Proposito dubio: «An admitti possit quorumdam rccpntiorum
sententia, qui vel negant finem primarium matrimonii esse prolis
generationem et educationem, vel docent fines secundarios fini pri­
mario non esse essentialiter subordinates, sed esse aeque principales et
independentes »; — S. Off. die 1 april. 1914 respondit: « Negative » (23).
In statu innocentiae, matrimonium ordinatum solum erat in offi­
cium naturae i. e. ad conservandum et propagandum genus humanum
(19) Quidam auctores docent hominem singularem, sive marem sive feminam, non esse
perfectum et completum, sed solum per unionem maritalem i. c. per commutationem pro­
prietatum sexualium talem exsistere. Exinde inferunt finem proprium matrimonii esse mutuum
complementum humanae personalitatis, prolis v( ro g( neratlonem esse quid accessorium ex
dicto complemento resultans.
Id perperum omnino asseritur. Nam confundendum non est complementum sexuale cum
complemento humano seu ad perfectum esse hominis requisito, quasi homo non coniugatus
censeri debent dimidius tantum homo vel imperfectus. Complementum sexuale Ideo solum
requiritur, ut unum et perfectum sit principium generationis, educationis et socialis unitatis
domesticae. Cfr. Moyer, l. c. n. 9G, n. 1; Susse, 1. c. p. 362.
(20) Gen. n, 28.
(21) I Cor. vii, 0.
(22) Cfr. Lavuud, Le monde mcd<rne et lemai iage chrétien, p. 22 es.; Joyce, Christian mar­
riage, p. 10 ss.
(23) A. A. S. XXXVI, 103; Lanzu, De fine primario matrimonii, in Apollinaris, 1911,
p. 1-27, 75-76; Zeiger, in Periodica, XX, 5V-55*; Sent. Rot. 22 Ian. 19H ; Alloc. Pli XII,
3 oct. 1911, occasione inaugurationis anni iuridicl pones S. R. Rotam. A A.S., XXXIII,423.

BE NATURA MATRIMONII

9

per sobolis procreationem; post lapsum, ordinatum est etiam in re~
medium concupiscentiae i. e. ad carnis peccata vitanda per licitum
matrimonii usum. Quocirca finis primarius aderat quoque in statu
innocentiae; item prior finis secundarius seu mutuum adiutorium,
saltem ex parte; contra, alter finis secundarius est consequentia pec­
cati originalis.
II ­
9. Quinam adsit nexus inter fines secundarios et prima

rium. — Inter fines secundarios et primarium intimus adest nexus,
necessarius quidem et essentialis. Res obieclive spectanda et naturae
ordo considerandus. Fines secundarii ordinantur natura sua ad finem
primarium eique omnino subordinati exsistunt. Hinc fit quod etiam
fines secundarii stricte coniungantur cum primario atque necessarii
et essentiales sunt. At non eodem modo eademque ratione. Sedatio
concupiscentiae semper ac necessario connectitur cum fine primario,
ita ut numquam licite procurari queat independenter ab illo; unde
si prolis generatio absolute seu physice impossibilis sit, concupiscentiae
sedatio excluditur omnino, cum fas minime sit eam obtineri nisi per
actionem quae de se apta exsistat ad generationem.
Alter finis secundarius, nempe mutuum adiutorium, item essen­
tialis est atque primario subordinate in ordine ad prolis generationem
eiusque educationem, ad onera matrimonialia ferenda, sed non connectitur semper et necessario cum fine primario; nam, aliter quam
sedatio concupiscentiae, potest haberi et consistere etiam extra ma­
trimonium et prolis generationem, ut revera accidit inter fratres et
sorores, inter amicos etc.
Pius XI in Encycl. « Casti connubii » egregie ait: « Habentur
tum in ipso matrimonio quam in coniugalis imis usu etiam secundarii
fines, ut sunt mutuum adiutorium mutuusque fovendus amor et con­
cupiscentiae sedatio, quos intendere coniuges minime vetantur, dum­
modo salva semper sit intrinseca illius aettis natura idcoque cius ad pri­
marium finem debita ordinatio ». Cfr. n. 8.

10. — Finis operantis is dicitur, quem intendit nupturiens. Eiusmodi finis, si alius est a fine operis, mere accidentalis est, ut patet, et
multiplex esse potest, ex. gr. honor familiae, divitiae, pax et concordia
familiarum, etc.
II
11. Quinam finis licitam
reddat matrimonii celebrationem.

— Iuxta communem et certam doctrinam licitum est matrimonium contrahere non solum ob finem primarium i. e. ad prolem

10

CAPUT I - ARTICULUS I

i

generandam et educandam, sed etiam ob finem secundarium mutui
adiutorii.
Num vero liceat nuptias inire ob alium finem operis, scii, in re­
medium concupiscentiae, controvert itur. Quaestio, sedulo attendas,
non est de peccato gravi, quod omnes DD. excludunt, sed solum de
peccato levi.
8. Alphonsus (24) duas refert sententias hisce verbis: a Prima sententia
affirmat. Et hanc tenet S. Thomas, quem sequuntur Navarrus, Natalis Ale­
xander, Concilia, Bossius cum Silvestro, Henriquez et Ledesma, ac Sanchez...
Secunda vero sententia, non minus communis nec minus probabilis, negat ullo
modo peccare: modo contrahens non excludat finem procreandae prolis...».
Haec sententia nedum probabilior, sed certa est, attentis verbis
D. Pauli (25) et S. loannis Chrysostom i explicantis praecise textum Apo­
stoli (26). Idque ipsa ratione probatur; nam in tantum admittendum est pec­
catum, in quantum habetur deordinatio; atqui nulla est deordinatio, si ex
duobus finibus licitis alter eligatur, licet secundarius, modo primarius non
excludatur; qui, utpote intrinsecus operi, implicite saltem intenditur semper,
nisi expresse nupturiens eum excludat (27). Auctores vero pro prima sententia
non satis accurate a S. Alphonso allegantur (28).

12. Item quaerunt DD. an liceat matrimonium contrahere ob
finem matrimonio extrinsecum sed honestum, ex. gr. ob pacem fa­
miliarem, concordiam consanguineorum, etc.
Nonnulli censent esse peccatum veniale; pleriquc, quorum doctri(24) Loc. cil. dubit. 1°.
(25) I Cor. vn, 2 ss.
(26) Lib. De Virgin., cap. 19; IIonii 1.» Quales ducendae sint uxores apud Migne, Patrologia
graeco-latina, torn. 51, coi. 232.
(27) Cfr. Ball.-Palm., I. c. n. 435 8.
(28) S. Thomas in Suppi, q. 49, a. 5 ad 2 (loquitur de actu coniugali, et non de inten­
tione in contractu, at idem eat) videtur reum facere peccati venialis nupturientem, qui matri­
monio utatur in concupiscentiae remedium. Seul alibi (l.c. q. 54, a. 3; q. 58, a. 1, ad 3 comment,
ad I Cor. c. vn, lect. 1 ) clarius mentem suam pandit, ita ut eius doctrina, si naviter varii textus
inspiciuntur ac inter se comparentur, non adverset ur alteri sententiae, sed potins eidem faveat.
Navarrus videtur priorem insinuare sententiam, at certo non constat, cum eius verba
(Man. cap. 22, η. 78 s.) alio quoque sensu intclligi possint.
Natalis Alexander ( De matrim., cap. 1, a. 3, reg. I) contrariam opinionem expresso tenet.
Sanchez dicit esse peccatum veniale in casu dumtaxat, quo generatio possibilis est, non
vero quando impossibilis sit. En ipsius verba (l. c. disp. 29, n. 26): « Quando contrahitur matri­
monium in ordine ad copulam, si contrahentes sint tales, ut secundum communem spem
possint habere prolem, est peccatum veniale contrahere principaliter gratia vitandae forni
catlonls...; si vero non possint iuxta communem spem, prolem generare, nulla est culpa ».
Idem dicas de Bossio (De matrimoniali contractu, cap. 10, n. 263; De eOcct. matrim., cap. 7,
n. 42 s.) et de Silvestro (v. Matrimonium, IV, q. 4).
Henriquez (l. c. lib. XI, cap. 4, n. 2) non loquitur de matrimonio contracto in concu­
piscentiae remedium, sed « ob causam minus bonam, ut delectationis, pulchritudinis aut di­
vitiarum ».
Ledesma (l. c. q. 49, a. 5, dub. 3) vocat probabilissimam alteram sententiam, quando
matrimonium est remedium moralitcr necessarium ad sedaudam concupiscentiam.

DE NATURA MATRIMONII

11

nani ut veram habemus, merito negant, quia cum finis sit honestus,
deordinatio, et ideo culpa, abest (29).
Quamvis Sanchez videatur speculative priorem sententiam sequi
ac revera ut eiusdem patronus a S. Doctore. et ex eo passim a theologis
exhibeatur, tamen, practice loquendo, alteram sententiam disertis
verbis tenet. « Hinc — ait — infertur communiter excusari a veniali
contrahentes matrimonium ob fines indifferentes matrimonio extra­
neos: quia communiter non eligunt ut fines, sed ut rationem applica­
tionis ad matrimonium, vel ad matrimonium cum tali; et manet finis
matrimonii debitus, etiamsi de illo nihil cogitent, quia eo ipso quod ma­
trimonium contrahere intendunt, nisi finem debitum expresse excludant,
illum virtute et implicite intendunt ».
Haec est praecise ratio quae militat in favorem alterius sententiae,
et qua facile diluuntur prioris opinionis argumenta.

13. Contrahere matrimonium ob finem inhonestum certe peccatum
est, et quidem mortale, si finis sit graviter malus; veniale, si leviter
tantum sit malus (30).

14. Si nupturientes expressa intentione vel conditione excludant
lines int rinsecos seu essentiales matrimonii, let haliter certissime pec­
cant, quia gravissima in hoc adest deordinatio, cum sit contra naturam,
i. e. contra ipsum Deum eiusdem auctorem, excludere finem ad quem
matrimonium ordinatur (31).
Num vero matrimonium in casu sit validum necne, ita distinguen­
dum: si positivo actu voluntatis excluditur revera finis primarius
matrimonii, qui intrinsece essentialis est, eo ipso excluditur essentia
matrimonii seu ipsum matrimonium, quod consequenter erit nullum
et irritum; si positive non excluditur finis ille, essentia manet ideoque
matrimonium valet. Quando vero id contingat, clare patebit ex di­
cendis de consensus natura eiusque requisitis conditionibus (n. 625 ss.).
II
II
15. Bona matrimonii.
— 1. Triplex bonum matrimonii solet a

theologis distingui post S. Augustinum (32), scii, bonum prolis, fidei
et sacramenti.
(29) Cfr. S. Alph., I. c. n. 883; Sporer, l. c. n. 297; Saluiant.,7. c. c. 3, n. 30; Sanchez.
I. e. n. 21 ss.; Ball.-Palm., Z. c. η. 152.
S. Alph. (Z. c.) duos do hac quaestione afferens sententias, minus accurate allegat au­
ctores, ut ipse P. Gaudô fatetur, Thcol, inor. S. Alph., lib. VI, n. 883, not. a, b, c.
(30) Sanchez, l. c. n. 27 s.; S. Alph. J. c.; Navarrus, Z, c.; Viva, De matri ni., q. 3, a. 2, n. 1.
(31) Sanchez, Z. c. n. 29.
(32) De bono coniuo., cap. 21, n. 32; cfr. c. 10, C. XXVII, q. 2.

12

CAPUT I - ARTICULUS I

Bonum prolis consistit in potestate generandi et educandi prolem;
bonum fidei in mutua fidelitate consistit, quam utraque pars servare
tenetur tam positive, quatenus usum sui corporis alteri tribuit, quam
negative, quatenus nulli alteri eumdem usum concedit; bonum sa­
cramenti consistit in indissolubilitate, quae essentialis proprietas ma­
trimonii est eaque in matrimonio baptizatorum evecto a Christo ad
dignitatem sacramenti, peculiarem obtinet firmitatem, et ideo bonum
sacramenti appellari solet (33).
Decretum pro Armeniis catholicam doctrinam ita
autem triplex bonum matrimonii. Primum est proles
canda ad cultum Dei. Secundum est fides, quam unus
vare debet. Tertium indivisibilitas matrimonii propter
indivisibilem coniunctionem Christi et Ecclesiae ».

tradit: «Assignatur
suscipienda et edu­
coniugum alteri ser­
hoc, quod significat

2. Matrimonii fides postulat, « ut vir et uxor singulari quodam
sanctoque et puro amore coniuncti sint; neque ut adulteri inter se
ament, sed ut Christus dilexit Ecclesiam. Hanc enim regulam Apo­
stolus praescripsit, cum ait: Viri, diligite uxores vestras, sicut et
Christus dilexit Ecclesiam (Ephes., v, 25); quam certe immensa illa
caritate, non sui commodi gratia, sed sponsae tantum utilitatem
sibi proponens, complexus est» (34).
Ut sancta coniugalis societas pacifice ac sine querela facilius con­
servetur, viri et uxoris officia religiose cognoscenda et custodienda
erunt. Viri munus est, « uxorem liberali ter et honorifice tractare...
Decet praeterea virum in alicuius honestae rei studio semper occu­
patum esse; tum ut ea suppeditet, quae ad familiam sustentandam
necessaria sunt, tum ne inerti otio languescat, a quo omnia fere vitia
fluxerunt; deinde vero familiam recte constituere, omnium mores
corrigere, singulos in officio continere » (35).
«Uxoris partes sunt, quas Apostolorum Princeps commendat, cum inquit:
Mulieres subditae sint viris suis... (I Petr., m, 1)... Earum quoque praecipuum
studium sit, filios in religionis cultu educare, domesticas res diligenter curare.
Domi vero libenter se contineant, nisi necessitas exire cogat; idque sine viri
permissu facere numquam audeant. Deinde, in quo maxime maritalis coniunctio sita est, meminerint semper, secundum Deum, magis quam virum,
(33) Cfr. can. 1013, § 2; Caiech. Item., P. II, cap. 8, n. 21 8.: S. Th., I. c. q. 19, a. 2; Sancbzc,
L c. disp. 29, n. 1 ss.; Lacroix, l. c. n. 235.
Do hao re scite dlsserit Joyoe, Christian marriage, pag. 10 es. Cfr. etiam Lavaud, op. cit9,
pag. 47 es.
(34) Cutcchismua Romanus, de malrimonii sacramento, n. 20.
(35) CuteobismuB Rom., 2. c.

DE NATURA MATRIMONII

13

neminem diligendum, cove pluris jaciendum esse neminem; cui etiam omnibus
in rebus, quae Christianae pietati non adversantur, morem gerere, et ob­
temperare summa cum alacritate animi oporteat » (36).
Quam sapientissime haec dicta sunt quamque religiosissime in praii
servanda !

3. Minus recte loqui videntur ii Doctores, qui bonum sacramenti
reponunt in singulari et maxima indissolubilitate matrimonii consum­
mati Christianorum ob perfectam rationem sacramenti in lege evangelica. Quod maior, imo maxima sit matrimonii consummati inter Chri­
stianos firmitas et indissolubilitas atque ideo perfectius significetur
coniunctio Christi et Ecclesiae, profecto concedendum; at exinde non
sequitur, bonum sacra menti attendendum esse solum respectu matri­
monii consummati; nam eiusmodi bonum, quod sacramenti vocant,
competit matrimonio, qua tali, sive sit consummatum sive ratum
dumtaxat, eo ipso quod intrinsece indissolubile est et inter fideles
verum sacramentum.
II
16. An praedicta bona sint de essentia matrimonii.
— Plures

auctores docent (37) haec tria bona esse de essentia matrimonii. At
minus recte id simpliciter et absolute asseritur; nam, iuxta doctrinam
quam egregie tradit Angelicus (38), bonum sacra menti est semper de
essentia matrimonii; bonum prolis et fidei, contra, est de essentia in
suis principiis, i. e. quoad ius et obligationem in se considerata, non
autem quoad exercitium atque exsecutionem.
Aliis verbis: ista bona, fidei, prolis et sacramenti, in se considerata
seu quoad tradenda et acceptanda iura et officia, sunt profecto essen­
tialia, ita ut invalide contraheret qui nollet circa ea obligationem su­
scipere, dum usus atque exsecutio ad essentiam non pertinent, ac
proinde matrimonium consistere potest sine fide et prole.
II prolis quod attinet, procreationem et educationem
Ad bonum
liberorum spectans, opponitur contraria matrimonii substantiae in­
tentio (etiam mere interna) vel conditio, qua ipsa potestas seu ius
cum relativa obligatione procreandi et educandi prolem excludatur;
ex. gr. si quis contraheret non intendens se obligare ad liberos procreandos
aut educandos; aliter dicendum, si non ipsa obligatio excluderetur,
sed solum exsecutio.
Quoad bonum fidei, consistens in mutua fidelitate utriusquo
coniugis, est contra matrimonii essentiam intentio vel conditio, qua
(3G) Catcohisinus Romanus, l. c. n. 27.
(37) Cfr. Noldin, Summa thcol. mcr.t IIT, n. 497; Marc, L c. n. 1967.
(38) In I D, 31, q. 1, u. 3; Suppi. q. 49, a. 3.

14

CAPUT I - ARTICULUS II

excludatur mutua potestas in corpus alterius, aut obligatio imponatur
se aliis prostituendi, non vero si alteruter vel uterque coniux intendat
ius matrimoniale iam acquisitum laedere, ex. gr. per adulterium.
Ratio, quia in priori casu excluditur ipsum ius et officium; in altero
contra, salvo iurc, excluditur solum usus seu exsecutio.
«Alterum matrimonii bonum — ait Pius XI in citata Encycl.
— est bonum fidei, quae est mutua coniugum in contractu coniugali
implendo fidelitas ».
II sacramenti,
II
Quoad bonum
quod individuam seu perpetuam vitae
consuetudinem postulat, adversatur substantiae matrimonii intentio
vel conditio quaelibet indissolubilitatem matrimonii excludens; ex.
gr. si quis intendat nuptias celebrare ad tempus, eas quoad vinculum
(non autem, nota, quoad thorum tantum) solvere ob adulterium,
iurgia, etc. (39).
« Attamen — docet Pius XI in citata Encycl. — tantorum benefi­
ciorum summa completur et quasi cumulatur illo Christiani coniugii
bono, quod Augustini verbo nunciq avimus sacramentum, quo denotatur
et vinculi indissolubilitas et contractus in efficax gratiae signum per
Christum facta elatio atque consecratio ».
Quidquid in bono prolis, fidei et sacramenti est contra substantiam
matrimonii, illud facit nullum et irritum; secus, non.
Hoc principium prae oculis semper haberi debet, ubi indicandum
est de valore matrimonii sub peculiari intentione vel conditione initi.

Articulus II.
De institutione et origine, necessitate
ac honestate matrimonii.

17. Institutio et origo matrimonii. — 1. Matrimonium· aucto­
rem habet ipsum Deum, qui est humanae naturae sapientissimus
creator et ordinator. Sane Deus vult genus humanum conservari et
propagari, ut liquet ex capacitate ipsa et inclinatione naturali maris
et feminae ad liberos procreandos. Sed huiusmodi finis a Deo intentus
nequit convenienter obtineri, nisi per unionem maritalem eamque
indissolubilem viri ac mulieris, i. e. per matrimonium.
(39) Cir. Sanchez, Z. c. n. 12; Scbinalzgr., Z. r. tit. 5, n. 6 ss.

■■a

DE INSTITUTIONE ET ORIGINE ΜΑΤΚΙΜΟΝΠ

15

Etenim simplex generatio non sufficit, sed. oportet omnino ut infans per
assiduam curam ad perfectionem adducatur quoad vitam physicam, item que
quoad vitam moralem per animi educationem ad perfectum statum hominis,
qui, ut docet Angelicus (1), est status virtutis sibi et generi humano con­
veniens. Atqui haec assidua prolis cura physica ac moralis educatio haberi
non potest sine maritali coniunctione inter personas determinatas, quae
non transitoria sed stabili obligatione ad officia coniugalia atque vitae con­
sortium copulentur. Quin imo, extra matrimonium, vel ipsa prolis generatio
impeditur vel saltem gravissimis exponitur periculis.

Ergo si Deus voluit finem, i. e. generis humani conservationem et
propagationem, medium quoque aptum ipse necessario voluit, i. e.
matrimonium. Itaque Deus, qua naturae auctor, matrimonium instituit
ad humanum genus conservandum et propagandum (2).
2. At non solum ut auctor naturae Deus matrimonium instituit et
per lumen rationis hominibus promulgavit, verum etiam in paradiso
terrestri, ante lapsum protoparentum, positiva lege illud sancivit:
« Deus masculum et feminam creavit eos, benedixitque illis Deus, et
ait: crescite et multiplicamini»; — « Dixit quoque Dominus Deus: Non
est bonum esse hominem solum; faciamus ei adiutorium simile sibi » (3).
Adam divini spiritus instinctu haec verba protulit: iHoc nunc
os exossibus meis et caro de carne mea; quamobrem relinquet homo patrem
suum et matrem et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una i (4).
Hinc incrito Innocentius III (5) ait: «Matrimonium ante peccatum in
paradiso a Domino institutum est ».
Leo XIII (6), matrimonii institutione atque origine egregie exposita,
concludit: «Matrimonium non voluntate hominum, sed auctoritate nutuque
Dei fuisse initio constitutum ».
Doctrina haec egregie traditur a Pio XI in cit. Encycl. « Casti connubii ».

3. Matrimonium, qua sacramentum, Christum D. habet auctorem,
uti patet, quia omnia sacramenta N. L. a Christo D. instituta fuerunt (7).
Si quaeras quandonam praecise Christus elevaverit matrimonium
ad sacramenti dignitatem, respondemus theologos non convenire.
(1) Suppi., q. 49, a. 1.
(2) Sanchez, Z. c. disp. 2; Sohmalzgr., Z. c. n. 221 es.; Caicch. Rom. L c. n. 9 ·.; S. Thom.,
Z. c. q. 41, a. 1 88.
(3) Gen. i, 27 e.; Π, 18.
(4) Gen. Ii, 23 e.
(5) Ep. 219, 1, III.
(6) Encycl. 'Arcanum*.
(7) Cono. Flor, in df cr. Eugcnli IV ad Armenios; Cono. Trld. Sees. VII, Dc sacram, in gcn.,
can. 1; Sees. XXIV, Dc sacram, matrim., can. I; Cappello» Trad. canonico-moraiis de Sacra­
mentis ixuta Codicem iurxs canunici, I, n. 2, 4.

%

16

CAPUT I - ARTICULUS II

Nonnulli putant id factum fuisse, cum Christus nuptiis interfuit in Cana
Galilaeae (8); alii, quando Christus matrimonium commendavit eiusquo indissolubilitatem sancivit, dicens: « Itaque iam non suat duo, sed una caro.
Quod ergo Deus coniunxit, homo non separet » (9).
I
Alii demum, quando Christus post resurrectionem apparuit discipulis
suis et locutus est de regno Dei (10).
Secunda sententia communior et verior est.
1

18. Necessitas. — 1. Haec necessitas considerari potest sive in
ordine ad ipsam societatem i. e. genus humanum, sive in ordine ad sin­
gulos homines; et praeterea, ad singulos homines quod spectat, sive
per se sive per accidens.
2. Certum est matrimonium esse societati i. e. generi humano neces­
sarium, quia solum per illud apte conservari et propagari potest hu­
manum genus. Unde patet etiam in statu innocentiae liberos procrean­
dos fuisse per modum naturalem generationis.
Controvertitur num admittenda sit lex quaedam generalis, sive positiva
sive naturalis, contrahendi matrimonium generi humano, ut communitati, a
Deo imposita (11).
Probabilior nobis videtur sententia, quae censet non haberi veram et
proprie dictam legem; nam, posita generali hominum inclinatione ad matri­
monium, huiusmodi lex est superflua omnino, et insuper est etiam inoflicax
eo ipso quod nullum hominem in particulari ad nuptias obliget, ut statim
dicetur.

<

3. Matrimonium necessarium non est omnibus et singulis homini­
bus, ideoque stricta obligatione nuptias celebrandi ipsi minime te­
nentur; seu matrimonium nemini obligatorium est. Praeceptum enim
lato sensu, de quo supra, afficit communitatem seu genus humanum,
non autem singulos homines. Ratio, quia eiusmodi praeceptum non
refertur ad perfectionem singularem et propriam individui.
Hinc S. Thomas (12) perbelle docet: «Alia ratio est habenda in his,
quae ad necessitatem uniuscuiusque hominis pertinent, atque alia in his,
quae pertinent ad multitudinis necessitatem. In his enim, quae ad unius­
cuiusque necessitatem pertinent, oportet quod cuilibet provideatur... unde
(8) Ioann., π.
(9) Mattb., xix, 6.
(10) Cfr. Sanohcz, l. c. diep. 4, n. 3 ea.; Pirhing, l. c. n. 4; Henriquez, l. e. cap. 2, n. 1;
Vecchlottl, Institutiones canonicae, 111, § 74.
(11) Cfr. Sanohcz, 1. c. disp. 3; Paltnlcri, Tractatus dc matrimonio Christiano, p. 31 ea.;
Qaeparri, l. c. n. 13 e.; Wernz, i. c. n. 34; Noldin, l. c. n. 494.
(12) Summ. contra Gent., lib. IIT, cap. 130.

I
1

DE NECESSITATE MATRIMONII

17

necessarium est, quod quilibet cibo et potu utatur. In his autem, quae
necessaria sunt multitudini, non oportet quod cuilibet de multitudine attri­
buatur, neque etiam est possibile... ct ideo diversorum oportet esse diversa
officia, sicut etiam in corpore diversa membra ad diversos actus ordinantur.
Quia ergo generatio non est de necessitate individui totius speciei, non est neces­
sarium quod omnes homines actibus generationis vacent, sed quidam ab his
actibus abstinentes aliis officiis mancipentur, puta militiae vel contem­
plationi ».

Quamvis matrimonium sit remedium concupiscentiae communi
conditioni accommodatum, non ideo tamen unicum est et singulis
necessarium, imo ne praecipuum quidem ad vitae honestatem ser­
vandam.
Etenim praeter ea quae ratio naturalis suppeditat, Christiana re­
ligio efficacissima praebet subsidia ad continentiae donum tuendum (13).
Ab initio mundi, Deus protoparentibus matrimonium eiusque
usum certe praecepit per verba « Crescite, et multiplicamini, et replete
terram..,*, quia tunc finis propagationis generis humani erat neces­
sario obtinendus (14).
Plures opinantur citata verba continere verum matrimonii prae­
ceptum non solum pro nostris protoparentibus, sed etiam pro specie
humana, licet non pro singulis individuis; quod verius negandum, ut
supra diximus.
Ex speciali ratione exsistere potest per accidens obligatio matri­
monii ineundi pro singulari aliquo homine, nempe ad incontinentiam
vitandam, ad damnum reparandum, ad promissionem implendam.
4. Omnes et singuli ab ipsa natura ius ad matrimonium habent;
quod ius ita proprium et connaturale est, ut nullus humanus legislator
possit cuiquam absolute nuptias prohibere, nisi per actum anteceden­
tem voluntatis sponte is renuntiaverit iuri suo.
Hinc patet iniquas esse et prorsus eliminandas leges, quae a coniugio arcent, ex. gr. pauperes, nisi probent, se talem reditum habere,
uti in nonnullis regionibus, vel nisi solvant aliquam determinatam
pecuniae summam.
Diximus 1° absolute, non autem relative, quia matrimonium cum
hac vel illa persona auctoritas competens non solum potest aliquando
prohibere, verum etiam irritare; 2° nisi per actum antecedentem volun­
tatis sponte is renuntiaverit iuri suo, quia quisque potest iuri suo quoad
matrimonium contrahendum renuntiare seque adstringere ad statum
(1.3) Cfr. Moycr, L c. n. 97; Saese. I. c. p. 363.
(14) Sanchez, L c.; Gaspard, l. c. n. 14; Wernz, l. c.
2 — Cappello, De Sacrament is, V.

perfectiorem; qua obligatione sponte suscepta, legitima potestas quas­
cumque nuptias ei prohibere valet.
Id locum habet quoad clericos suscipientes sacrum subdiaconatus
ordinem, cui lex caelibatus est adnexa, et quoad sodales religiosos.

— quod absonum plane est — auctor peccati et vinculi iniquitatis
foret.
Praeterea Christus D. praesentia sua nuptias in Cana Galilaeae
cohonestavit atque ad sacramenti dignitatem matrimonialem con­
tractum evexit.
S. Paulus, interpres infallibilis iuris divini, coniugium tamquam
honorabile commendat (15), illudque peccato carere et bonum esse
declarat (16), atque debitum coniugale esse reddendum praecipit (17).
Denique nuptiarum honestas sponte consequitur ex triplici line
honesto, ad quem ordinantur (18).
Accedit quod SS. Patres, ut Irenaeus, Epiphanias, Hieronymus,
Augustinus, etc., contra haereticos gnosticos et manichaeos, qui ma­
trimonium daemoni auctori tribuebant illudque ex peccato ortum
esse volebant, integros tractatus conscripserunt ad matrimonii hone­
statem vindicandam.
Ecclesia vero catholicam doctrinam de nuptiarum honestate ac
liceitate strenue asseruit et definivit contra praefatos haereticos.
De actu coniugali vide n. 793 ss.

20. Virginitas praeferenda. — Quamvis matrimonium in se
omnino licitum sit atque honestum, tamen status virginitatis seu cae­
libatus longe perfectior est statu coniugali. Idquc quamplurimis argu­
mentis evidentissime probatur:
1° Christus Dominus (19) virginitatis decus prae matrimonio expresso
commendavit suoque exemplo confirmavit; ipse enim virgo virginem matrem
sibi elegit, discipulum virginem prae aliis dilexit eique moriens matrem
commendatam voluit.
2° D. Paulus diserte virginitatem matrimonio praefert (20).
(15) Ilcbr. xin, 4.
(16) I Cor. VII, 38; I Tim. iv, 3.
(17) I Cor. vu, 3.
(18) Palmieri, l. c. p. 12 as.; Rosset, De sacram, matr., I, n. 80
l. c. n. 33; De Sinet, l. c. n. 23.
(19) Matth. xix, 10-12.
(20) I Cor. vu, 1. 7. 8, 32-31, 38, 40

■MM·

Sasso, l. c. Coroll.; Wernz,

DE HONESTATE MATRIMONII

19

3° SS. Patres, praesertim Augustinus, Hieronymus, Ambrosius, Gre­
gorius Naz. et Gregorius Nyss., excellentiam virginitatis supra matrimonium
summis laudibus extulerunt; imo S. Augustinus et S. Hieronymus ex professo
refutarunt impium lovinianum virginitatis calumniatorem.
4° JLlatio ipsa id confirmat. Homo enim per caelibatum magis remo­
vetur a saeculi sollicitudinibus atque Deo liberius vacat, ut S. Paulus de­
clarat; super mundum resque terrenas quodammodo extollitur et quasi
particeps fit angelicae naturae, ut aiunt Doctores.
5° Concilium Trid. (21) contra haeresiarchas saeculi xvr qui loviniani
errorem renovare ausi fuerant, definit: « Si quis dixerit, statum coniugalem
anteponendum esse statui virginitatis vel caelibatus, et non esse melius et
beatius manere in virginitate aut caelibatu, quam iungi matrimonio, ana­
thema sit » (22).

Cum virginitas matrimonio praefertur, non fit comparatio inter
personas quae in his statibus versantur, aut inter perfectiones quibus
hae personae ex propria virtute praeditae esse possunt, sed solum inter
status, i. e. inter ea quae utrique statui propria natura competunt.
Id sedulo animadvertendum est, ut facile diluantur quaedam
adversariorum obiectiones ac dubia in praxi occurrentia.
II
21. Evolutio theologico-canonica systematis
matrimonialis.

— 1. Nullum institutum profecto tam arduas excitavit controversias,
tam graves difficultates tulit, sicut matrimoniale institutum. Quare
ipse S. Augustinus ait: «Quaestionem de coniugiis obscurissimam et
implicatissimam esse non nescio. Nec audeo profiteri omnes sinus eius
vel in hoc opere vel in alio me adhuc explicasse, vel iam posse, si urgear,
explicare» (23).
2. Prioribus Ecclesiae saeculis catholica doctrina de matrimonio
nec perspicue nec systematice proposita erat. Leges disciplinares erant
paucae, terminologia nondum accurate praefinita.
Ne ipsi quidem Patres universam doctrinam de Christiano coniugio
tradunt, nec singulas difficultates solvunt, nec dubia singula diluunt.
Immo fatendum, unum vel alterum e SS. Patribus interdum obscure
loqui, interdum minus exacte (24), aliquando quaestiones insolutas
relinquere, v. g. circa solutionem vinculi matrimonialis, circa privi(21) Sees. XXIV, can. 10.
(22) Cfr. S. Thom., Summ. thcol., 2-2, q. 152; Palmieri, l. c. p. 26 ss.; Meyer, l. c., vol. I»
n. 113; vol. II, n. 93; Susse, l. c. p. 364; Cappello, Institutiones iuris publici ecclesiasticis o\. II,
p. 171-210.
(23) De coniugiis adulterinis, lib. I, oap. 25; P. L. XL·, 469.
(24) Cfr. v. g. S. Ambros., In Luc., cap. VII1, 4 88. (/'. L. XV, 1766 s.; Ambroslast., In cp. I
ad Cor., cap. VII, u. 133 (P. L. XVII, 218); S. August., De fide ct opetibus, lib. uu., cap. 19
(P. L. XL, 221).

20

CAPUT I - ARTICULUS ΙΠ

legium Paulinum etc. Nihil inde, ut patet, contra catholicam doctri­
nam et Ecclesiae traditionem erui potest. Nam consensus unanimis
Patrum attendendus est, tamquam fons divinae revelationis, non
opinio privata aut singularis sententia unius alteriusve ex iisdem.
3. Vera doctrina ex solo magisterio infallibili Ecclesiae desumenda
est. Porro Ecclesia non omnes errores statim profligandos consuit,
nec singulas controversias diremit. Nonnullae sane controversiae —v. g. de ministro sacramenti matrimonii, de elevatione ipsius con­
tractus coniugalis validi ad dignitatem sacramenti, de potestate
R. Pontificis solvendi matrimonium ratum et non consummatum, etc.
— usque ad nostra fere tempora insolutae manserunt. Plures adhuc
solvendae supersunt, ut ex dicendis patebit.

Articulus III.
Il
De matrimonio
prout est contractus.
•I
II
22. Matrimonium
sub duplici respectu considerandum.
—
II

Matrimonium baptizatorum potest ac debet considerari duplici sub
respectu; qua contractus et qua sacramentum. Prior respectus
competit cuilibet matrimonio, etiam infidelium; alter uni matrimonio
inter baptizatos inito, ut ex dicendis patebit.

23. Matrimonium est verus contractus bilateralis. — Quod
matrimonium sit verus et proprie dictus contractus bilateralis, ex ipsa
matrimonii et contractus notione evidenter colligitur. Sane contractus
bilateralis est duorum vel plurium in idem placitum legitimus con­
sensus, inducens in utraque parte obligationem ex iustitia commutativa
aliquid praestandi vel faciendi aut omittendi (1).
Sex itaque sunt necessaria ut verus contractus bilateralis habeatur,
scii.: 1° duae vel plures personae; 2° res seu obiectum; 3° consensus
legitimus; 4° causa; 5° obligatio ex iustitia commutativa aliquid prae­
standi vel faciendi etc.; 6° obligatio quidem ex parte utriusque i. e.
ultro citro que.
Porro cum matrimonium celebretur per legitimum consensura
maris et feminae, quo mutuum sibi tradunt ius in corpora in ordine
ad prolem generandam et educandam, clare liquet in eo inveniri sex
(i) L. Labeo Dig. De verborum signifie.·, Lugo, De iustitia et iure, disp. 22, sect. 1, η. 1 sa.;
Ball.-Palm., I. c. vol. Ill, De contractibus oap. 1, u. 3; Vermeeraob, Quaestiones de iustitia,
u. 288.

DE MATRIMONIO PROUT EST CONTRACTUS

21

memorata elementa, nempe: J° personae, vir et mulier; — 2° res seu
obiectum materiale, personae ipsae i. e. mas et femina; obiectum for­
male, individua vitae consuetudo seu ius mutuum in corpus cum rela­
tiva obligatione (cfr. n. 6); — 3° consensus legitimus, viri et mulieris
iure habilium verus consensus in idem obiectum; — 4° causa, sobolis
procreatio et educatio, principaliter; mutuum vitae adiutorium ac
remedium concupiscentiae, secundario; — 5° obligatio ex iustitia com­
mutativa aliquid praestandi vel faciendi, etc., stricta fidelitas quam
coniux alteri servare ex pacto tenetur, sive quoad debitum coniugah*
reddendum sive quoad vitandam commixtionem cum tertio; — 6° obli­
gatio ex parte utriusque i. e. ultro citroque, fidelitas mutua quarn uterque
coniux alteri servare debet tamquam eiïectus ex mutua corporum tra­
ditione necessario dimanans.
Proinde quae contractum in genere spectant, etiam matrimonio
conveniunt.

24. Matrimonium est contractus sui generis. — 1. Coniugium
est quidem contractus, at singularis omnino, ab aliis quibuscumque
contractibus plane distinctus.
Imprimis est sua vi, sua natura, sua sponte, sacer et religiosus, non
autem mere civilis et profanus, etiam praecisione facta ab eius eleva­
tione ad dignitatem sacramenti novae legis.
Sane: 1° auctorem habet Deum ipsum, ut supra declaratum fuit;
2° ordinatur ad procreandos et rite educandos filios, Dei eiusque cul­
tures in Christi Ecclesia semper conservanda et augenda, ad a ternam
beatitudinem destinatos (2); 2° est imago et repraesentatio tum unionis
Dei cum animabus iustorum, tum unionis Verbi divini cum natura
humana, tum unionis Christi cum Ecclesia (3).
Benedictus XIV (4) docet: « Matrimonium... ratum eam Christi D.
unionem significat, qua se per gratiam animabus iustorum commu­
nicat. Matrimonium vero consummatum eam repraesentat unionem,
qua idem D. N. per Incarnationem cum Ecclesia sese coniunxit iuxta
lunocentii III responsum in cap. Debitum de bigamis ».
Sub hoc respectu matrimonium est signum rei sacrae et ideo, etiam
inter infideles, sacramentum lato sensu dici potest, ac reipsa ita nuncu­
patur ab Innocentio III et ab Honorio HI ac passim a DD. (5).
(2) Cfr. Catooh. Roman., I. c. n. 13 sa.
(3) Eph. v, 22 ss.
(4) De Svnodo dioec., lib. XIII, oap. 21, n. 4.
(5) Cfr. D'Annlbale, I. c. p. 295; Veccbiotti. I. c. § 75; Billot, De Ecclesiae sacramentis,
II, p. 31Ü ss., 431 ea.; Gaspurri, l. c. n. 11; Worms, l. c. n. 37.

22

CAPUT I - ARTICULUS ΠΙ

Leo XIII, in Encycl. I Arcanum
10 febr. 1880, ita egregio ad rem
loquitur: «Cum matrimonium habeat Deum auctorem, fueritque vel a prin­
cipio quaedam Incarnationis Verbi Dei adumbratio, idcirco incst in co sacrum
et religiosum quiddam, non adventitiam, sed ingenitum, non ab hominibus
acceptum, sed natura insitum. Quocirca Innocentius III et Honorius III,
decessores Nostri, non iniuria nec temere affirmare potuerunt, apud fideles
et infideles exsistere sacramentu/m coniugii.
«Testantur et monumenta antiquitatis, et mores atque instituta popu­
lorum, qui ad humanitatem magis accesserant et exquisitiore iuris et aequi­
tatis cognitione praestiterant: quorum omnium mentibus informatum anticipatumque fuisse constat, ut cum de matrimonio cogitarent, forma occur­
reret rei cum religione et sanctitate coniunctae. Hanc ob causam nuptiae
apud illos non sine caeremoniis religionum, auctoritate pontificum, ministerio
sacerdotum fieri saepe consueverunt.
« Ita magnam in animis caelesti doctrina carentibus vim habuit natura
rerum, memoria originum, conscientia generis humani! Igitur cum matri­
monium sit sua vi, sua natura, sua sponte sacrum, consentaneum est... ».

2. Certum et indubitatum plane est, inter infideles quoque vera et
valida exsistere posse matrimonia, dummodo nullum impedimentum
dirimens interponatur. S. O. 18 iun. 1856 declaravit: « Cum matri­
monium infidelium, cui nullum obstet impedimentum iuris divini
aut naturalis, sit validum, ideo quotiescumque moraliter constet fuisse
valide initum, nulla adest necessitas renovandi consensum in casu
conversionis unius coniugis... ». Cfr. etiam respons. eiusdem S. O.
4 iul. 1855 et 17 aug. 1898, infra alleganda (n. 43).
Ceteris ad rem omissis, suprema id R. Pontificis auctoritate authen­
tice confirmatur can. 1015, § 3.
3. Non solum qua contractus sacer et religiosus matrimonium a
ceteris contractibus omnino distinguitur, sed ob alias quoque maximi
momenti differentias. Scii.:
1° Matrimonium est contractus naturalis, qui singulari quadam
ratione in ipsa natura fundatur et in bonum naturae ac totius generis
humani tendit.
2° Inter mares tantum et feminas, et plusquam inter unum et
unam constare nequit.
3° Consensus matrimonialis nulla humana potestate suppleri,
aut ex publica auctoritate ut suppletus haberi potest.
4° Coniugium est contractus qui nullo unquam tempore clau­
dicare potest, ut aiunt, seu vim pacti unilateralis retinere, sed neces­
sario, aliter ac in ceteris contractibus, ex utroque latere constare debet,
secus ipso iure nullus ac irritus est.

DE MATRIMONIO PROUT EST SACRAMENTUM

23

5° Tura ex matrimoniali contractu quaesita nullo pacto possunt
a publica auctoritate imminui, coarctari vel, ut fit v. g. in praescrip­
tione, in alios transferri.
6° In aliis contractibus, paciscentes plura determinare valent
privato arbitrio quoad obiectum conventionis, effectus, obligationes etc.;
e contra in matrimoniali contractu ipsa natura omnia quoad substan­
tiam determinat nihilque nutui seu arbitrio contrahentium relinquit
determinandum.
7° Matrimonium est ex se et natura sua contractus perpetuus,
usque ad mortem duraturus, quam perpetuitatem ceteri contractus
ex se ac natura sua nullatenus habent.
8° Nupturientes ita ligantur, ut mutuo consensu aut alio modo
nequaquam rescindere possint contractum matrimonialem valide ini­
tum, licet ratum tantum; contra, in aliis contractibus utraque pars ius
retinet resiliendi a suscepta obligatione sive mutuo consensu sive aliis
legitimis modis (6).
Pius XI in citata Encycl. « Casti connubiin egregie ait: «Quae contractus
huius natura propria omnino et singularis, eum toto caelo diversum facit
cum a couiunctionibus pecudum solo naturae caeco instinctu factis, in
quibus nulla ratio est nec voluntas deliberata, tum ab his quoque hominum
vagis coniugiis, quae ab omni vero honestoque voluntatum vinculo remota
sunt et quovis domestici convictus iure destituta ».
Alibi fuse de consensu matrimoniali (n. 571 ss.).

Articulus IV.
II
II
II
De matrimonio
prout est sacramentw

25. Principia. — I. Matrimonium esse verum et proprie dictum
novae legis sacra mentum de fide est ex Concilio Trid.: « Si quis dixerit
matrimonium non esse vere ac proprie unum ex septem legis evangelicae
sacramentis a Christo D. institutum, sed ab hominibus in Ecclesia in­
ventum, neque gratiam conferre: a. sit » (1).
(6) D’Annibale, Summula theol. mor., Ill, n. 426 (ed. V); Wcrnz, l. o.
(1) Sees. XXIV, can. 1.
Saeculo XII plures canonistao docuerant matrimonium non esse sacramentum, v. g.
OoiTredus do Trano, II Ostiensis et alii. Recta doctrina praevaluit, praesertim indo a Petro
Lombardo et Durando.
Concilium Lugdunense II (an. 1274) et Florentinum (an. 1439-14 15) catholicam doctrinam authentico declararunt cumque infalUbllitcr suprema auctoritate firmarunt*
Tempore Concilii Trid. (an. 1545-1563) quidam contendebant posse fideles efficere, sua
voluntate, ut contractus matrimonialis validus exsisteret sine sacramento. Cfr. Freisen, σρ. ciL
29 ss,; Wcrnz, l. c. n. 35, not. 54.

24

CAPUT I - ARTICULUS IV

Consulto diximus verum et proprie dictum, quia, ut supra innuimus,
matrimonium duplici sensu vocari potest sacramentum, sensu equidem
lato, et sensu stricto seu proprio. Sensu lato, quatenus est signum
quoddam rei sacrae, qua ratione Innocentius III et Honorius III ma­
trimonia quoque infidelium sacramenta appellant; sensu stricto seu
proprio, quatenus est signum practicum et efficax gratiae, i. e. verum
sacramentum a Christo D. institutum.
Quomodo autem ex revelationis fontibus probetur contractum
matrimonialem esse vere ac proprie N. L. sacramentum ideoque gra­
tiam ex opere operato conferre, scite tradunt dogmatici. Proinde ad
eos remittimus lectores, cum id minime spectet ad nostram disci­
plinam (2).
26. II. Christus D. ipsi contractui matrimoniali inter baptizatos
vim producendi gratiam ex opere operato tribuit atque ita ad sacramenti
dignitatem illum elevavit.
Can. 1012, § 1 expresse habet: « Christus Dominus ad sacramenti
dignitatem evexit ipsum contractum matrimonialem inter baptizatos » (3).
Pius IX in Ep. ad regem Sardiniae (19 sept. 1852) ait: « Dogma
est fidei, matrimonium a Domino nostro lesu Christo elevatum esse ad
dignitatem sacramenti, et doctrina est Ecclesiae catholicae, sacra­
mentum non esse qualitatem contractui accidentalem, sed esse de
essentia ipsius matrimonii, ita ut unio coniugalis inter Christianos
non sit legitima nisi in matrimonii sacramento, extra quod non est
nisi purus concubinatus ».
Et in Allocutione habita die 27 septembris 1852 contra legem de civili
matrimonio in republica Neogranatensi conditam, idem Pontifex declaravit
neminem ex catholicis ignorare posse « matrimonium esse vere et proprio
unum ex septem evangelicae legis sacramentis a Christo Domino institutum,
ac propterea inter fideles matrimonium dari non posse, quin uno eodemquo
tempore sit sacramentum, atque idcirco quamlibet aliam inter Christianos
viri et mulieris praeter sacramentum coniunctionem cuiuscumque etiam civilis
legis vi factam, nihil aliud esse nisi turpem atque exitialem concubinatum
ab Ecclesia tantopere damnatum, ac proinde a coniugali foedero sacra­
mentum separari numquam posse, et omnino spectare ad Ecclesiae potestatem
ea omnia decernere, quae ad idem matrimonium quovis modo possunt
pertinere » (4).
(2) Cfr. Billot, l. c. p. 323 es.; Pesoh, Praelectiones dofjmaticae, VIT, p. 698 es.; Sassn, I. c.
p. 365 sa.
(3) Cfr. Sull. Pii IX prop. damn. 66, 73; eiusdem Litt. 19 sept. 1352 ad regem Sardiniae
et \llocut. 27 eept. 1852, unde damnatae propositiones desumptae fuerunt.
(4) Denzlnger-Nebreda, Enchiridion etc. n. 1501.

DE MATRIMONIO PROUT EST SACRAMENTUM

25

Etiam in Decreto « Lamentabili » S. Off., 3 iul. 1907, ad rem prostat
damnata propositio 51a, quae ita sonat: «Matrimonium non potuit
evadere sacramentum novae logis nisi serius in Ecclesia; siquidem
ut matrimonium pro sacramento haberetur necesse erat ut praecederet
plena doctrinae de gratia et sacramentis theologica explicatio ».
Quocirca sacramentum matrimonii plane confunditur cum ma­
trimoniali contractu, seu ipse contractus est sacramentum, cum re­
vera inter unum et alium nulla exsistat realis distinctio. Hinc quaestio
hac de re inter veteres DD. agitata, obsoleta omnino nuncupanda
est, cum plures adsint eaeque explicitae RR. Pontificum declara­
tiones, ita ut iisdem attentis indubitanter putemus traditam doctri­
nam non solum esse theologice certam, sed fidei proximam.
Exinde sponte deducitur, inter Christianos, etiam haereticos vel
schismaticos aut apostatas, haberi non posse validum contractum
matrimonialem, quin simul habeatur matrimonii sacramentum, i. e.
sacramentum non haberi nisi adsit validum matrimonium atque vicissiin matrimonium non esse, nisi validum exsistat sacramentum. « Quare
inter baptizatos nequit matrimonialis contractus validus consistere, quin
sit co ipso sacramentum » (can. cit. § 2).
Quod inter haereticos et schismaticos vera ac valida matrimonia sub­
sistere possint, dummodo nullum obstet impedimentum dirimens, certis­
simum est.
Benedictus XIV in Allocutione habita die 13 april. 1752 aperte hoc
docuit sequentibus verbis: « Non est amplius hodie in discrimen revocanda
validitas matrimoniorum inter haereticos... ».
Idipsum confirmavit Pius VII in celeberrimo suo Brevi ad Archiepiscopum
Moguntinum, quod incipit «Etsi fraternitatis tuae», sive quando iussit, ut
causae matrimoniales ad haereticos pertinentes iudicari deberent iuxta cano­
nicas sanctiones, sive quando docuit vinculum matrimoniale etiam inter
haereticos perpetuum et indissolubile omnino esse (5).

Non abs re ducimus pulcherrima Leonis XIII verba referre: « Nec
quempiam moveat illa tantopere a Regalistis praedicata distinctio,
vi cuius contractum nuptialem a sacramento disiungunt, eo sane
consilio, ut, Ecclesiae reservatis sacramenti rationibus, contractum
tradant in potestatem arbitriumque Principum civitatis. Etenim non
potest huiusmodi distinctio, seu potius distractio probari, cum explo­
ratum sit in matrimonio Christiano contractum a sacramento non esse
dissociabilem, atque ideo non posse contractum verum et legitimum con(5) Cfr. Instr. S. C. S. O. 21 iun. 1S77 ud Ep. NeequalUtn.

26

CAPUT I - ARTICULUS IV

sistere, quin sit eo ipso sacramentum. Nam Christus D. dignitate sacra­
menti auxit matrimonium, matrimonium autem est ipse contractus,
si modo sit factus iure.
Huc accedit quod ob hanc causam matrimonium est sacramentum,
quia est sacrum signum et efficiens gratiam et imaginem referens
mysticarum nuptiarum Christi cum Ecclesia. Istarum autem forma
et figura illo ipso exprimitur summae coniunctionis vinculo, quo vir
et mulier inter se colligantur, quodque aliud nihil est, nisi ipsum matri­
monium. Itaque apparet omne inter Christianos iustum coniugium in
se et per se esse sacramentum, nihilque magis abhorrere a veritate quam
esse sacramentum decus quoddam adi unctum, aut proprietatem allap­
sam extrinsecus, quae a contractu disiungi ac disparari hominum arbi­
tratu queat» (Encycl. cit. « Arcanum »).
Dubitandum non est, quin ea quoquo sententia catholicae doctrinae
adversetur, quae iam in Concilio Trid. propugnata fuit a nonnullis theo­
logis (G), et postea ab aliis (7), per intentionem contrahentium, sacramentum
separari posse a contractu matrimoniali.
Item tanquam reprobata omnino haberi debet eorum opinio qui — ex. gr.
Caietanus (8), Victoria (9), etc. — putabant matrimonium initum per pro­
curatorem valere ut contractum, sed non esse sacramentum.

27. III. Sacramentum proprie dictum (nota verbum) est validus
contractus coniugalis seu matrimonium in fieri, non autem in facto
esse. Ratio primi, quia eatenus aliquod signum rei sacrum est sacra­
mentum, in quantum, utpote practicum et efficax, gratiam ex opere
operato confert; iamvero gratia sanctificans ex opere operato nuptu­
rientibus confertur in actu quo matrimonialis contractus initur; non
vero per vinculum matrimoniale, quamvis ius ad auxilia gratiae pecu­
liaria maneat, donec ipsum vinculum perduret.
Ratio secundi, quia status matrimonialis indissolubilem unionem
Christi cum Ecclesia repraesentat. Proinde coniugium, qua sacra­
mentum proprie dictum, consistit in actu transeunto, non vero in re
quadam permanente, ad instar sacramenti Eucharistiae.
Consulto dicimus: sacramentum proprie dictum, quia in matri­
monio Christiano, sacramentum tantum est ipse contractus, res et sacra­
mentum est vinculum, res tantum gratia sanctificans (10).
(6) Cfr. Theincr, Acia Cone. Trid., to. II, p. 241 ss.
(7) Cfr. Sporer, Thcol. mor. dccat. ci sacram., part. IV, n. 356.
(8) Opusc. tom. I, tract. 12, q. 1.
(9) Summ. de mabim., n. 244.
(10) Cfr. S. Bellarm., De matr.9 lib. I, cap. 0; 8. Thorn., Suppl., q. 42, a. 1 ad 5; Schmalzgr.,
I. c. n. 294 as.; Pesch, l. c. n. 725; Susse, l. c. p. 375, scbol. I; Billot, l. c.·, Wernz, l. c. u. 38.

DE MATRIMONIO PROUT EST SACRAMENTUM

21

Matrimonium pie et lato quodam sensu dici potest sacramentum
permanens. Ita v. g. ex S. Bellarmino Pius XI in Encycl. « Casti connub ii», 31 dec. 1930. Sane vinculum matrimoniale appellatur a 8. Paulo
sacramentum, quatenus repraesentat unionem Christi cum Ecclesia.
Sed ista repraesentatio, manente vinculo, perdurat ideo que sub hoc
respectu matrimonium dici potest sacramentum permanens non sensu
proprio, sed eo sensu quo Apostolus vocabulum usurpavit.

28. IV. Christus D., cum ad sacramenti dignitatem evexit matri­
monium baptizatorum, nequaquam mutavit naturam contractus, sed
solum eiusdem ordinem mutavit, quatenus illum 8 up er naturalem red­
didit, vim producendi gratiam ex opere operato ei attribuens; ex quo
fit ut matrimonium inter baptizatos sit contractus supernaturalis;
contra, matrimonium infidelium, contractus naturalis, quamvis vel
ipse sacer et religiosus (11).
Card. Lugo (12) docet: «Noluit Christus variare conditiones illius
contractus, sed illum, qualis erat, elevare, ut quoties validus esset in
ratione contractus inter baptizatos, haberet etiam rationem sacramenti ».
Quinam vero contractus sit validus seu legitimus, id pendet a
lege divina sive naturali sive positiva et a lege humana competente (13).

29. Scholion. — Cum Christus gratiam sacramentalem immediate
alligaverit ipsi contractui matrimoniali baptizatorum, sequitur eun­
dem contractum esse causam immediatam et completam gratiae, bap­
tismum vero seso habere tamquam conditionem praeviam, non autem
veluti partem constitutivam contractus matrimonialis gratiam sacra­
mentalem producentis.

π — Gravis est inter theologos controversia
30. Materia et forma.
de materia et forma matrimonii. Dissensus potius in verbis quam in re
consistit.
Certum est materiam et formam reperiri in contractu matrimoniali,
cum ipsemet contractus sit sacramentum. Id principii instar dictum
volumus, ut variae DD. sententiae rectius intelligantur.
Prima sententia censet materiam esse mutuum consensum in­
ternum contrahentium, formam vero esse verba hunc consensum
exprimentia. Ita Abbas, Praepositus, Sylvester, Navarrus, Capreolus
aliique apud Sanchez (14).
(11)
(12)
(13)
(14)

Gaspnrri, l. c. n. 224; Sasse, L c. p. 444. 418.
Loc. cii, disp. 22, n. 392.
Gaspard, l. c, n. 30; Sassc, l. c. p. 448; Billot, l. c. p. 314.
Loc. cit., dlep. 5, n. 2.

Va

28

CAPUT I - ARTICULUS IV

Secunda sententia censet verba contrahentium esse materiam,
formam vero sacerdotis verba (15).
Tertia opinio est eorum, qui dicunt materiam sacramenti esse
corpora nupturientium, formam autem verba, quibus traduntur. Ita
Vasquez (16), Paludanus (17), S. Alph. (18), et alii apud eundem (19).
Quarta est eorum, qui tenent verba a priore contrahente prolata
esse materiam, a posteriore prolata, formam (20).
Quinta demum sententia docet verba seu signa, quibus exprimitur
consensus, sub diversa consideratione spectata simul esse materiam
et formam; scii, quatenus continent traditionem corporum, ea habere
rationem materiae, quatenus sunt acceptatio huius, traditionis, habere
rationem formae. In hac sententia materia remota (21) non sunt pro­
prie corpora contrahentium, sed potius est ius in corpus alterius;
proxima sunt verba, signa etc. exprimentia consensum quatenus iuris
traditionem important.
Ita sentiunt plerique DD., inter quos praeeminent S. Bellarminus (22), Suarez (23), Sanchez (24), Bonacina (25), Salmant. (26), Busembaum (27), Lugo (28), Schraalzgr. (29) aliique.
31. Haec sententia, longe communior apud veteres theologos,
hodie communis est eaque certa dicenda. Nam contractus matrimo­
nialis includit necessario utriusque partis tum traditionem tum accepta­
tionem. Porro traditio ut talis est imperfecta et acceptationi praesupponitur; non potest enim quis absolute acceptare, nisi quod suppo­
nitur tradi; cum vero accedit acceptatio, tunc perficitur traditio et
(15) Melchior Canus, Dc locis thecK, lib. VIII, cap. 5.
(16) Dc malrim., disp. 3, cap. 5.
(17) In IV D. 26, q. 4, a. 3, n. 23.
(18) Loc. cit. n. 880.
(19) S. Ligorius pro hac sententia citat S. Antoninum, Laymann, Paludanum, Petrum
Sotum, Pontium, S. Bonaventuram, Gersonium, Adrianum, Comitoluin. Omnes isti auctores,
ut fatetur ipse met P. Gaudé C. SS. R. in notis ad Theol. Mor. S. Alph. n. 880, not. a, b, c,
non eatis exacte allegantur. Id naviter est animadvertendum, ut do auctoritate cxtrinseca
paefatae opinionis recte iudicarl queat. Etenim plurcs scriptores deceptos invenimus I
(20) Cfr. Henriquez, l. c. n. 5; Ledesma, Dc magno matrim. sacramento, q. 1, a. 6; Sanchez,
l. c. n. 5.
(21) Quidam auctores, ex. gr. Pontius (l. c. cap. 7, n. 13) et Vasquez (l. c. cap. 5,
n. 70 s.), negant in matrimonii sacramento distinguendam esse materiam remotam a materia
proxima.
(22) Lib. I, Dc matr., cap. 6.
(23) Dc sacram., to. I, disp. 2, sect. 1.
(24) Loc. cit. n. 6.
(25) Opera omnia, to. I. Dc magno matrimonii sacramento, q. 2, p. 4, n. 1, 4.
(2G) Loc. cit. cap 3» n. 63.
(27) Apud S. Alph., I. c. n. 879.
(28) Dc saetam, in genere, disp. 2, n. 7 ss.
(29) Loc. cit. n. 289.

DE MATRIMONIO PROUT EST SACRAMENTUM

29

completur ad rationem contractus. Ergo acceptatio est forma perfi­
ciens traditionem tamquam materiam (30).
Verba Benedicti XIV in Constitutione « Paucis n, 19 mart. 1758,
sunt clara atque explicita: « Legitimus contractus materia insimul et
forma est sacramenti matrimonii, mutua nempe ac legitima corporum
traditio verbis ac nutibus interiorem animi sensum exprimentibus, ma­
teria, et mutua pariter ac legitima corporum acceptatio, forma ».

32. Ministri. — 1. Indubitatum omnino est, non sacerdotem, sed
ipsos contraentes esse ministros sacramenti matrimonii. Ratio, quia
contractus matrimonialis, ut supra dictum fuit (n. 25) realiter a sacra­
mento non differt, et ideo qui efficiunt contractum, efficiunt quoque
sacramentum.
Quae doctrina ita certa est, ut non immerito proxima fidei a non­
nullis dicatur, tot tantisque S. Sedis declarationibus attentis, et con­
traria opinio, quam olim duce praesertim Melcbiore Cano quidam Doctores (31) propugnabant, tamquam prorsus obsoleta habenda sit (32).
A fortiori id iure novo dicendum est, si mature considerentur prae­
scripta canonum 1012, 1081, 1091, 1098, 1099, 1135, 1136.
Verum quidem est, Bened. XIV (33) sententiam Melchioris Cani valde
probabilem appellare.
At praestat audire quid S. Alphonsus ad rem dicat: e Ilis positis valde
miror, quod laudatus Benedictus, postquam contenderit rationibus tam ur­
gentibus contra sententiam Cani, eam appellet probabilem, quamvis non
intrinsece, sed tantum extrinseco eam probabilem habere videatur, eo quod,
ait, est ipsa Doctorum suffragiis communita. Verumtamen magis oportet
attendere ad ea, quae scribit Benedictus in decretali sua epistola ad archiepiscopum goanum, quae incipit ''Paucis abhinc hebdomadis” , ubi scribit
ut Pontifex, quam ea, quae profert ut doctor privatus in praedicto opere de
Synodo; in praedicta enim decretali expresse docet ministros sacramenti
matrimonii esse ipsos contrahentes, non vero sacerdotem, dum ait, quod
materia sit mutua corporum traditio verbis et nutibus assensum expri­
mentibus, et mutua corporum acceptatio forma » (34).
(30) Snssc, I. c. p. 3S3; Billot, l. c. p. 345; Pcsch, l. c. n. 758 s.; Rosset, l. c. n. 351; De Smet,
Z. c. n. 25; Wernz, l. c. n. 47; Tanqucrcy, Synopsis theol. mor. et past., I, n. 804.
(31) Cfr. S. Alph. I. c. n. 897.
(32) Sanchez, l. c. disp. 6; Schmalz^r., I. c. n. 291 ss.; Fagmanus, in cap. Quod nobis, do
clnndest. despons., n. 51; S. Bellarminue, l. c. cap. 7; Suarez, Z. c. disp. 13, sect. 1; Bonacina,
l. c. n. 5; S. Alph., I. c.; Vasquez, l. c. cap. 4; Perrone, De matrim., I, p. 70 ss.; Santl, l. c.
p. 28 ss.; Palmieri, l. c. p. 81; Ball.-Palm., I. c. n. 399; Rosset, i. c. n. 295 es.; Pescb, l. c.
n. 868 ss.; Billot, l. c. p. 338 es.; Susse, l. c. p. 375 bs.; Vccchiottl, l. c. S 77.
(33) De Synodo dioec., lib. VIII, cap. 13, n. 4. Mirandum sane quod Pontifex de huc opi­
nione dicat: Valde probabilis, uo cuique liberum, absque ulla erroris nota, eum amplecti · (L c.).
(34) Loc. cit. n. 897.

30

CAPUT I - ARTICULUS IV

2. Sacramentum conficiunt tum fideles, qui ignorant se ministros
esse sacramenti, tum haeretici, qui non credunt matrimonium esse
sacramentum. Ratio est, quia ad sacramentum valide conficiendum
sufficit intentio saltem implicita faciendi quod facit Ecclesia (35).
Atqui in priori casu habetur generalis intentio faciendi quod faciunt
ceteri fideles matrimonium contrahentes, et ideo faciendi quod facit
Ecclesia, i. e. quod Christus instituit; in altero casu item habetur, ut
supponitur, saltem generalis intentio ineundi matrimonium prout
solent illud inire fideles in Ecclesia Christi, quae intentio sufficit. Ita­
que requiritur et sufficit intentio contrahendi verum matrimonium.
3. Sacramentum vero suscipiunt nupturientes baptizati eo ipso
quod consensum matrimonialem praestant, etiamsi nec directe nec
indirecte cogitent de sacramento aut illud recipere intendant, dummodo
ne excludant expresse eiusdem sacramenti rationem (cfr. can. 1086,
§ 2); dum enim contractum matrimonialem volunt, implicite volunt et
quidem necessario etiam sacramentum (36).
π inire,
II
33. An valide contrahant, qui volunt matrimonium
sed non sacramentum. — Videndum est, quaenam ex intentionibus

oppositis praevaleat.
I
1. Si absolute vult contractum matrimonii validum, non potest
velle efficaciter exclusionem sacramenti, quod a contractu est insepa­
rabile, et ideo illud nequit non includere.
j
2. Si absolute vult exclusionem sacramenti, ita ut sub hypotbesi
veri sacramenti nolit contrahere, non potest velle efficaciter contractum,
qui sine sacramento non subsistit; ergo neque matrimonium efficeret.
3. In dubio, quaenam intentio praevaluerit, indicandum est in
favorem matrimonii; quisque enim praesumitur velle inire contractum
validum, nisi probetur contrarium (37).
i
34. 4. Quis forte ita obiiciet: in aliis sacramentis minister sua
intentione efficere potest, ut ille ritus, qui est institutus ut sacramentum,
non sit sacramentum. Ergo etiam coniuges efficere possunt, ut matri­
monium non sit sacramentum.
I
Haec difficultas facile diluitur. Matrimonium cum aliis sacramentis
hoc commune habet, ut minister ponens ritum materialiter, nihilo­
minus sua intentione impedire possit sacramentum. Verum si hoc
(35) Cone. Trid. Sees. VIT, cnn. 11; S. Alph., lib. VT, η. 21; Billot, De sacram, in gen.,
th. XVI; Sasso, op. cit.9 vol. I, p. 140; Lchmkuhl, I. c. n. 34.
Ί
(36) Sasso, I. c. vol. II» p. 389; Noldin, I. c. n. 510.
.fl
(37) Franzelin, De sacramentis in genere, p. 226; Muller, Theologia Moralis, III, p. 501.

DE MATRIMONIO PROUT EST SACRAMENTUM

31

fiat in matrimonio, ipse quoque contractus validus impeditur; nam
Christus instituit ut omne matrimonium verum inter Christianos sit
sacramentum. Itaque si consensus coniugum verus contractus matri­
monialis est, sacramentum nequit impediri.
Porro attendenda est differentia inter ritus aliorum sacramentorum
et actionem coniugum, qua perficitur sacramentum. Ritus, ex. gr.
ablutio aquae in baptismo, est actio pure physica, quae, quomodolibet
posita, est semper ablutio aquae.
Sed actio coniugum, quae est sacramentalis, simul actio moralis
est, habens pro effectu morali vinculum et obligationem mutuam co­
niugum: quo effectu carere potest, si eiusmodi actio i. e. pronuntiatio
verborum, quibus consensus matrimonialis exprimi solet, solum mate­
rialiter fiat sine vera intentione matrimonii ineundi.

Quocirca si coniuges debitam intentionem non habeant, possunt
quidem ponere actionem sacramentalem materialiter spectatam, sicut
minister baptismi potest aquae ablutionem perficere absque intentione
sacramenti; sed huiusmodi consensus coniugum non potest esse for­
malis contractus, scii, efficax ad vinculum matrimoniale producendum,
si non sit sacramentum (3S).
II
II
II
II
35. Num
matrimonium
in infidelitate contractum fiat saII
cramentum,
si coniuges baptizentur. — 1. Matrimonium valide in

infidelitate contractum, per baptismum utriusque coniugis fit ipso facto
sacramentum, quin requiratur expressa aut saltem tacita consensus
renovatio.
Haec sententia est longe communior et probabilior (39). Imo quod
eiusmodi matrimonium fiat sacramentum statim cum coniuges bapti­
zantur, sententia, nostro iudicio, certa est. Ratio, quia nihil deest ut
contractus matrimonialis vigens inter utrumque baptizatum, sit revera
sacramentum.
Leo XIII, post Pium IX, expresse docet: « Omne inter Christianos
iustum coniugium in se et per se (est) sacramentum » (40); et can. 1012, § 2
statuit: «quare inter baptizatos nequit matrimonialis contractus validus
consistere, quin sit eo ipso sacramentum ».
Haec verba adeo sunt clara atque explicita ut dicendum sit, vel matri­
monium valide in infidelitate contractum fieri sacramentum utroque coniuge
(38) Cfr. Sasse, l. c. p. 3SS b.
(30) Sanchez, l. c. disp. 9; Pirhlng, l. c. n. 71; Perrone, l. c. p. 295; Peach, l. c. n. 727;
Billot, l. c. p. 347 es.; Santi, l. c. n. 9G; Palmieri, L c. p. 96; Génicot, Theol. inor. institutions,
II, n. 456; Noldin, l. c. n. 511; Wernx, l, c. n. 43; Sasso, l. c. p. 389 ss.
(40) EnoyoL · Arcanum ·«

32

CAPUT I - ARTICULUS IV

baptizato, vel idem matrimonium per baptismum coniugum dissolvi i. e.
vim ac naturam contractus coniugalis amittere. Atqui hoc alterum absonum
plane est; ergo.

2. Proinde eorum opinionem, qui - ut Vasqucz, Coninck, Mastrius,
Simonnet et alii (41) - putabant matrimonium infidelium numquam
fieri sacramentum, censemus, declarationibus RR. Pontificum perpensis,
omni probabilitate hodie carere.
3. Etiam secunda pars propositionis, scii, matrimonium in casu
fieri sacramentum, quin requiratur expressa aut saltem tacita consensus
renovatio, non solum verior, sed certa videtur, attenta praxi Ecclesiae
quae a fidelibus conversis renovationem consensus non exigit, imo
diserte declarat hanc renovationem necessariam non esse (42).
Ratio, cur nonnulli (43) postulent renovationem consensus, in eo
sita est, quia, ut fiat sacramentum, requiritur materia et forma sacra­
menti; at haec, aiunt, in consensu consistit.
Dicendum, materiam et formam consistere equidem in consensu;
porro consensus matrimonialis valide praestitus, adhuc perseverat, nec
profecto potuit aut potest valide revocari, ob coniugii indissolubilitatem. Quare materia et forma, in ipso consensu coniugali exsistentes,
revera adsunt quando coniuges baptizantur, ideoque per ipsum baptis­
mum matrimonium efficitur sacramentum, quatenus consensus ma­
trimonialis valide praestitus et adhuc perseverans, posita conditione
baptismi a Christo D. requisita, lit stati m signum efficax gratiae seu
sacramentum (44).
Utrum matrimonium infidelium, post baptismum, habendum sit ut
ratum tantum, an potius ut ratum et consummatum, vide n. 789 ss.
II
II
II
36. Num matrimonium
inter fidelem et infidelem
sit sa•I
cramentum.
— 1. Utrum matrimonium inter fidelem et infidelem

initum, ex parte fidelis habeat rationem sacramenti au non, controvertitur.
Id contingit quando unus tantum ex coniugibus infidelibus fidem
Christianam amplectitur, et quando fidelis baptizatus cum infideli
matrimonium valide contrahit cum aut sine R. Pontificis dispen­
satione.
(41) Cfr. Sasso, L c.
(42) Cfr. respons. S. Officii 20 sept. 1848, 20 lui. 1800.
(43) Cfr. S. Bellarm., I. c. lib. I, cap. 6.
(44) Cfr. Sanchez, lib. II, disp. 17; S. Alpb.» I. c. nn. 897, 902, 956; Palmier!, L c. p. 221·
D’Annibalc, III, n. 470; Wernz, I. c. n. 699; De Smet, 1. c. n. 157.

DE MATRIMONIO PROUT E9T SACRAMENTUM

33

2. Tres sunt DD. sententiae. Eorum opinio, qui putarunt sacra­
mentum haberi etiam ex parte coniugis infidelis, nec memoranda
quidem est.
Prima sententia censet matrimonium habere rationem sacramenti
ex parte coniugis fidelis, quia nulla est repugnantia quod ex duobus
contrahentibus alter ob eius incapacitatem sacramentum non suscipiat,
suscipiat vero alter, qui idoneus est ad sacramentum recipiendum; nec
repugnat quod infidelis sit minister sacramenti, quemadmodum etiam
infidelis potest esse minister baptismi. Ita Sasse (45), Rosset (46),
Pesch (47) alii que.
Secunda tenet matrimonium habere sacramenti rationem quando
contrahitur inter fidelem et infidelem ex dispensatione E. Pontificis
super impedimento dispari tatis cultus, non autem quando ex duobus
coniugibus infidelibus unus transit ad religionem christianam, altero
remanente in infidelitate. Hanc sententiam defendit, inter alios, Per­
rone (48).
Tertia docet neutro in casu coniugium habere rationem sacramenti,
quia contractus matrimonialis (i. e. matrimonium in fieri, quod solum
proprie est sacramentum) est numerice unus et individuus, atque ideo
etiam sacramentum matrimonii unum est.
Quocirca sicuti matrimonialis contractus nequit exsistere in uno,
quin simul exsistat in alio, ita sacramentum matrimonii, quod a con­
tractu coniugali nullo pacto separari potest utpote quod realiter cum
eodem confunditur, nequit exsistere in imo, nisi simul et in alio exsistat.
Atqui in coniuge infideli certissime sacramentum haberi nequit; ergo
ob realem unitatem matrimonii et sacramenti, ne in coniuge quidem
fideli sacramentum adesse potest.
Haec sententia est communior et verior (49).
H graviter an leviter peccent contrahentes in mor37. Utrum

tali. — 1. Quaerunt theologi an lethaliter peccent nupturientes, qua
ministri sacramenti matrimonii, si coniugium contrahant in statu peccati
mortalis.
Non desunt auctores qui id affirment; at longe communius et « multo
verius est - ait Sanchez (50) - non peccare lethaliter, quia non sunt mi­
nistri consecrati ad id munus ».
(15)
(4G)
(47)
(48)
(49)
Gônicot,
(50)

Loc. cit. p. 390,
Loc. cit n. 34G s.
£oc cit. n. 728.
Op. cit. vol. II, p. 311.
Schmalzgr·, I. c. n. 30G; Pirblng, l. c. n. 71; Billot, l. c. p. 351 es.; Hurter, t. c. n. 656;
l. c.; Wernz, l. c. n. 44; Noldin, I. c. n. 511.
Loc. cit. disp. G, n. 4.

3 — Cappello, Dc Sacramentis, V.

34

CAPUT I - ARTICULUS IV

Sane, iuxta sententiam vero probabilem et practice tutam, minister
sacramentum conficiens in statu peccati lethalis, non censetur graviter
delinquere, nisi sit consecratus, et, ceu plores addunt, sollemniter non
autem privatim conficiat (51).
2. S. Alph. censet (52) contrahentes matrimonium in lethali «pro­
babilius » graviter peccare; at oppositam sententiam probabilem dicit
(1. c.). Sed cum lex dubia non obliget, iuxta eundem S. Doctorem, et
nemo damnandus sit de mortali, nisi evidens ratio aut certa auctoritas id
suadeat, certum est, ad praxim quod spectat, nupturientes in casu
damnandos non esse de mortali.

38. An propositio la damnata ab Innocentio XI locui II ha­
beat in matrimonio. — 1. Item DD. quaerunt, utrum in sacramento
matrimonii locum habeat prop. la damnata ab Innocentio XI: «Non
est illicitum in sacramentis conferendis sequi opinionem probabilem do
valore sacramenti, relicta tutiore, nisi id vetet lex, conventio, aut pe­
riculum gravis damni incurrendi. Hinc sententia probabili tantum
utendum non est in collatione baptismi, ordinis sacerdotalis aut episco­
palis ».
Et ideo, quaeritur, utrum ex hoc capite liceat matrimonium inire
probabiliter invalidum (53).
2. Sententia communior et, nostro indicio, omnino certa affirmat in
sacramento matrimonii locum non habere damnatam propositionem
l“m Innoc. XI (54).
Viva (55) ad theologicam trutinam revocat damnatam propositionem
et fuse atque scite de hac quaestione disserit: « Negotium tamen hac in re
non leve - ait ipse - facessit celebris illa quaestio, an liceat matrimonium
contrahere, atque adeo sacramentum conficere simul, et suscipere cum sola
(51) Cfr. D’Annibale, l. c. n. Ili, nota 12; Ball.-Palm., op. cit. vol. IV, n. 30 ss.; qui accu­
rate, more euo, de hac quaestione disserit; Cappello, l. c. n. 59 bh.; Noldln, l. c. n. 32 ss.; Gônlcot,
l. c. n. 115.
(52) Loc. cit. n. 32.
(53) Miramur quod Card. D’Annibale (l. c. η. 295) et ex eo iisdem fere verbis Card. Gaeparri
(l. c. η. 37) quaerant « utrum in hoc sacramento locum habeat prop. I damnata ab Innoc. XI,
udeoqu · utrum sit illicitum ex hoc capite contrahere matrimonium probabiliter, vel certo
invalidum ».
Propositio 1* ab Innocentio XI proscripta loquitur do opiniono probabili circa valorem
sacramenti, seu de sacramento collato cum dubio de eiusdem valore; proinde quaestio respicit
natura sua matrimonium probabiliter nullum, non autem certo invalidum, ut flat applicatio
praedictae propositioni.
Igitur quaestio de simulata celebratione matrimonii, quippe quod certe invalidum est, huo
minime spectat.
(51) Cappello, l. c. n. 32 ss.; Noldin, op. cit. vol. I, n. 231: Gury-Ball., Compendium theol.
mnr., I, 57; Génicot, op. cit. vol. I, η. 08; Lehinkuhl, op. cil., vol. I, n. 159.
(55) Op. cit. prop. I, Innoc. XI. De probabilitate in sacramentis, n. 29 ss.

DE PROPRIETATIBUS MATRIMONII

35

opinione probabili, et non moraliter certa, quod nullum subsit impedimentum
dirimens, aut quod praecesserit super impedimento dirimente sufficiens
dispensatio.
e Nonnullis videtur negandum, quia scii, exponeretur periculo frustra­
tionis sacramentum matrimonii sequendo opiniones istas mere probabiles
minus tutas. Equidem tamen distinguendum censeo, et dico primo, id non
licere, si probabilitas sit circa factum, hoc est si probabile sit adesse huiusmodi
impedimentum, aut non adesse dispensationem... Dico secundo, id licere, si
probabilitas sit circa ius, hoc est, quando utrinque DD. censent aliquod esse
vel non esse impedimentum, aut dispensationem esse vel non esse validam...
Unde non exponitur periculo frustrationis sacramentum matrimonii celebrati
iuxta opinionem probabilem circa ius, relicta tutiori ».
In dubio iuris ex praescripto can. 15 lex, etiam irritans et inbabilitans,
non urget; et ideo sententia a Viva propugnata non solum est probabilis
aut probabilior, sed certa, modo dubium versetur circa impedimentum ma­
trimoniale iuris ecclesiastici.

39. De matrimonio invalide contracto ob simulatum consensum
aut exsistentiam impedimenti dirimentis, aut inito cum impedimento
dubio iuris divini, alibi erit sermo (n. 593 ss.).

De proprietatibus matrimonii.
40. Quaenam sint proprietates essentiales. — « Essentiales ma­
trimonii proprietates sunt unitas et indissolubilitas, quae in matrimonio
Christiano peculiarem obtinent firmitatem ratione sacramenti » (can. 1013,
§ 2) - (1).
Unitas et indissolubilitas dicuntur proprietates essentiales matri­
monii, quia sponte ac necessario ita profluunt ex ipsa coniugii natura,
ut sine iisdem matrimonium nec subsistere neque concipi possit.
Dicuntur in matrimonio Christiano peculiarem obtinere firmitatem
ratione sacramenti, quia matrimonium, qua sacramentum, longe per­
fectius quam infidelium coniugium, unionem Christi cum Ecclesia
significat. Ideo dicitur ratum, quasi approbatum et confirmatum a
Christo D. et, consummatione accedente, omnino indissolubile effi­
citur. Vinculum inde exsurgens, ratione sacramenti est supernaturale,
dum e matrimonio valido infidelium oritur tantum vinculum naturale.
(1) Schmnlzgr.» L c, tit. 4, n. 6 ss.; Sanchez» l. c. disp. 13; Moyer, l. c. n. 99 es.; Sasso, L c.
p. 393 es.; Rosset, I. c. p. 508 ss.; De Smet, i. c. n. 63.

36

CAPUT I - ARTICULUS V

Praetor duas proprietates essentiales, dantur et aliae, ut omnibus
constat; nos de illis tantum ex professo loquemur.

41. Unitas. — 1. Matrimonii unitas in eo consistit, ut sit coniugium unius cum una (2).
2. Unitati matrimonii opponitur polygamia, quae potest esse simultanea et successiva: dicitur simultanca coniunctio unius cum plu­
ribus eodem tempore; successiva i. e. bigami a si unus vir successive
plures mulieres, aut una mulier successive plures viros ducit.
Praeterea polygamia simultanea distinguitur in polygamiam pro­
prie dictum seu polygyniam, et polyandriam. Polygamia proprie dicta
i. e. polygynia est coniunctio unius viri cum pluribus mulieribus; po­
lyandria est coniunctio unius mulieris cum pluribus viris.
3. Polyandria absolute repugnat iuri naturae, quia positive excludit
omnes fines matrimonii, non solum secundarium, sed etiam primarium.
Finis coniugii secundarius in eo est, ut vir ac mulier pacifice coha­
bitantes mutuum sibi praestent auxilium in vitae officiis, et in casta
maritali coniunctione concupiscentiae moderamen atque remedium
habeant. At pax familiae consistere nequit cum virorum multipli­
citate, nam una mulier pluribus viris ut dominis a se invicem indcpendentibus subesse eisque fidem praestare non potest. Praeterea una mu­
lier nequit aut vix satisfacere pluribus viris ad eorum incontinentiam
vitandam.
Finis primarius matrimonii est procreatio et educatio prolis; sed
mulier pluribus viris commixta redditur physica lege vix non semper
infecunda; dein sobolis educatio (si forte generatio locum habeat)
impeditur omnino quia ex hoc quod una mulier plures viros cognoscit,
incertus est pater nec proinde potest a patre proles educari (3).
Apud perpaucas gentes polyandria legibus inducta vel consue­
tudine recepta fuit, teste historia (4).
|
4. Polygamia proprie dicta seu polygynia non repugnat absolute
iuri naturae, i. e. primis eius praeceptis, sed genoratim a iure naturae
reprobatur, utpote repugnans secundis legis naturae praeceptis (5), et
ideo fini matrimonii secundario.
(2) Distinguitur unitae perfecta ct imperfecta9· perfecta habetur, si mortuo coniugc alter
secundae nuptias non ineat; imperfecta, si coniugc mortuo alter novum matrimonium contrahat.
(3) 8. Thom., IV. D. 33, q. 1, a. 1; Susse, l. c. p. 394; Meyer. I. c. n. 100.
1
(4) Eiusmodi nequitiae monstrum aliquando viguit ct viget apud barbarae omnino gentes,
praesertim in insula Ceylon, penes quasdam Indigenas Amerlcac Septentrionalis, Australiae,
Lapponiac, Thibet!, nccnon terrae ad pedem Π imula jn montium. S. C. dc Prop. Fide 14 ian.
1793 (C. P. pro Sin.) SSmo approbante facultatem dispensandi cum polygamie conversis
extendit ad casus mulierum plures viros habentium. Cfr. etiam respons. S. C. S. O. 12 i un.
1850 (Cochinchln. Occld.) et 5 sept. 1855 ad Proof. Apost. Thibetcnsls Imperii.
(5) Praecepta prima ea sunt, quae per sc nota sunt omnibus ct se habent in opcrabtlibus

DE PROPRIETATIBUS MATRIMONII

37

Quod polygamia non repugnet absolute iuri naturae, manifesto liquet
a) ex eiusdem permissione a Deo facta in V. L. (cfr. n. 42); nam si iuri
naturae absolute repugnaret tamquam intrinsece mala, non potuisset um·
quam a Deo permitti; b) ex eo quod finem primarium matrimonii, i. e.
sobolis procreationem atque educationem, nec tollit per se neque omnino
impedit, cum unus vir pluribus uxoribus fecundandis earumque liberis
educandis par esse possit.
At generatim a iure naturae certissime reprobatur, quia fini matrimonii
secundario est prorsus contraria, imo difficilem reddit ipsius finis primarii
consecutionem. Etenim, spectata ordinaria hominum conditione, polygamia
(simultanea i. e. proprie dicta) sobolis procreationi, maxime vero eius educa­
tioni, impedimenta affert haud levia; vitae vero domesticae pacem ac feli­
citatem multipliciter turbat, tum quia facile inter pluies uxores exsisterent
invidiae et contentiones, praesertim si una magis quam alia a viro dilige­
retur, idque potissimum si mulierum ingenium spectetur; tum quia plurium
in eodem officio communicatio lites non paucas sponte parit.
Praeterea, parum aequa est conditio uxoris, quia unus vir nequit plu­
ribus satisfacere uxoribus, neque convenit, ut uxor se totam viro, vir autem
mulieri non totum se tradat.
Denique, uxorum pluralitas potiusquam remedium ac moderamen, inci­
tamenta concupiscentiae suppeditat (6).
Quocirca Deus statim ab initio generis humani unitatem matrimonii
sanxit.

42. An polygamia olim permissa fuerit. — 1. Lex unitatis
matrimonii in ipsa primaeva eius institutione divinitus lata, de iure,
saltem usque ad diluvium, viguit. Dicimus de iure saltem, quia ante
diluvium nullus patriarcha sanctus legitur habuisse plures uxores, ct
Lamech, qui (7) exhibetur polygamus, a Patribus adulterii accusa­
tur (8).
sicut prima principia In speculativis. Praecepta secunda ea sunt, quae ox primis derivantur»
tamquam conclusiones ex principiis por se notis. Porro illud omne est contra legem naturae,
quod ineptam reddit aliquam actionem ad finem, quem natura intendit aliquo opere; idquo
duplici modo contingere potest: vel quatenus finis assecutio impeditur omnino, vel quatenus
eiusmodi assecutio difficilis redditur aut incongrua.
lam vero actio, quae omnino impedit assecutionem finis principalis, adversatur primis
praeceptis legis naturae; si autem difficilem reddat vel minus congruam assecutionem finis
principalis, et quoquo modo sit inconveniens fini secundario, adversatur secundis praeceptis
legis naturao. Itaque praecepta prima id praecipiunt, quod fini a natura intento essentiale
est, ct ideo ita est intrinseco bonum, ut oppositum numquam permitti possit ut pote Intrin­
secus malum.
Praecepta vero secunda praecipiunt id, quod est fini congruum, non tamen absolute neces­
sarium, ita ut, mutatis rerum ct personarum ao temporum adiunctis, oppositum permitti
aliquando possit· Ita S. Thomas, I. c. a. 1.
(6) S. Thom., Suppl, q. G5; Basse, l. c. p. 401 s.; Moyer, l. c.
(7) Gen. iv, 19.
(8) Cfr. 8. Hieronym., Adv. lovinian. lib. I, n. 14; Nicol. I, ad consulta Bulgarorum,
cap. 51·

38

CAPUT I - ARTICULUS V

2. Utrum vero lex proprio dicta polygamiam irritans a Deo lata
fuerit, controvertitur.
Plures negant (9); plerique affirmant. Haec sententia, quae a
S. Bellarmino communis scholarum dicitur (10), verior est ideoque
praeferenda.
3. Item disputatur, num dispensatio (i. e. tolerantia) concessa sit
statim post diluvium, ut tenet Benedictus XIV (11) cum pluribus aliis,
vel primum Abrahae eiusque filiis data fuerit, prout docet S. Bonaventura cum aliis non paucis (12).
Quod vero post Abraham viguerit ex Dei dispensatione seu tole­
rantia polygamia, quamvis S. Scriptura id expresse non referat, indu­
bitatum est (13). Nefas enim est supponere Abraham, lacob aliosque
viros sanctissimos, qui plures certe habebant uxores, turpissimam
vitam in adulterio duxisse; eo vel magis quia Scriptura numquam
eos reprehendit, quin imo summis laudibus eorum pietatem ex­
tollit.
Accedit, quod SS. Patres permissam fuisse in V. T. polygamiam
passim tradunt (14).
4. Non convenit inter Doctores, utrum polygamia fuerit a Deo
permissa etiam gentilibus.
Probabilior est sententia affirmativa, quia S. Scriptura nullibi
propter polygamiam infideles improbat. Ita ex. gr. Abimelech (15)
non reprehenditur, quod Saram alteram uxorem ducere voluit, sed
quod eam, quae alteri viro erat iuncta; Esther vero, sanctissima mulier,
passa non esset se Assuero regi infideli uxorem iam habenti in matri­
monium coniungi, nisi etiam apud infideles licitam existimasset plu­
ralitatem uxorum (16).
Haec sententia magno equidem eruditionis apparatu impugnata
fuit nostris temporibus a Rosset (17), qui tenet soli populo Israelitico
permissam a Deo fuisse polygamiam. At rationes ab eo allatae, quamvis
non spernendae, concludentes tamen nullo pacto videntur, imo pleraeque contrariis argumentis eliduntur.
(9) Durandus, IV, D. 33, q. I; Maldonatus, De Mair., p. 435; Perrone, l. c. III, p. 34.
(10) Loc. cit. cap. 11; cfr. etiam S. Thom., L c. a. 2.
(11) De Simodo dioec., lib. XIII, cap. 21, n. 8.
(12) Cfr. Rossct, /. c. n. 511 s.
(13) Gtn. xvi, 3; xxn, 24; xxx, 3; xxxvi, 12; Dcuter., xvn, 17; xxi, 15 s.; xxiv, 1.
(14) S. Hieronymus, epist. 69 (al. 83) ad Oceanum, n. 5 (Migne, vol. XXII, col. 657);
8. Ioann. Cbrysost., bomil. 56 in Gen. 30, 28 (Aligne, vol. LlVf col. 489); S. Augustinus, De
Doctrina christ., lib. Ill, cap. 12.
(15) Gen. xx.
(16) Cfr. S. Thom., I. c. a. 2; Sasso, I. c. p. 401.
(17) Lac. cit., n. 511 as.

DE PROPRIETATIBUS MATRIMONII

39

II
polygamiae revocata. — Christus D. permissio43. Permissio

nem polygamiae Hebraeis a Deo factam penitus revocavit, matrimonium reducens ad primitivam sui institutionem (18), ita ut polygamia in lege evangelica illicita et irrita sit iure divino positivo.
Haec est veritas de fide a Concilio Trid. (19) definita: « Si quis
dixerit, licere Christianis plures simul habere uxores, et hoc nulla lege
divina esse prohibitum, a. sit ».
Certum est, polygamiam sublatam fuisse a Christo Domino non
solum pro Christianis, sed etiam pro infidelibus, ita ut ne ipsi quidem
possint plures uxores valide ducere. Quare Ecclesia iubet, infideles con­
versos, qui plures duxerint uxores, eas omnes dimittere praeter primam.
Quod id certum omnino sit, aperte liquet, ceteris argumentis omissis
ex plurimis S. Sedis declarationibus, quae adeo sunt clarae et explicitae
ut quodeumque dubium penitus auferant. Hinc valde miramur quod
nonnulli auctores, etiam recentes, dicant contrariam sententiam sua
probabilitate non carere.
Ratio catholicae doctrinae asserendae ac vindicandae postulat, ut
praecipuas saltem referamus declarationes a Sede Apostolica editas.
Instructio S. C. de Prop. Fide, 15 febr. 1756 haec habet: «Si una ex
pluribus uxoribus quae sanctissimam religionem amplecti vult, prima non sit,
haec libera est ut nubat cui vult, utpote quae legitimo contractu alligata
non erat».
S. 0. 4 iul. 1855: «Si quando evenerit ut polygamus ad fidem conversus,
facta iuxta Apostolicas sanctiones interpellatione, sub spe conversionis coniugaliter habitaverit cum prima uxore (quippe quae sola fuit et est legitima
eius uxor)... ».
Instr. S. 0. pro Vic. Ap. ad Gallas, 20 iun. 1866: « Exploratissimum
principium est, matrimonium infidelitatis tempore a viro cum femina cele­
bratum, vivente alia cum qua anteriori se coniugio obstrinxerat, nullum et
irritum esse tum lege divina tum naturali ».
S. 0., 17 aug. 1898, probante Ssmo: s Standum esse pro matrimonio
sive consummato sive non consummato, prioritate temporis celebrato... ».
II
44. Liceitas matrimonii
successivi. — Matrimonium successivum,

quod passim polygamia successiva dicitur, tam viro quam mulieri
licet, etiam in lege evangelica.
D. Paulus enim ait: « Mulier alligata est legi, quanto tempore vir
eius vivit; quod· si dormierit vir eius, liberata est; cui vult nubat: tantum
in Domino » (20).
(18) Mnttb. XIX, 9; Mnro. x, 11 s.; Luo. XVI, IS.
(19) Sees. XXIV, can. 2.
(20) 1 Cor. vu, 39.

40

CAPUT I - ARTICULUS V

Quare Ecclesia secundas imo et ulteriores nuptias semper licitas
habuit et habet, licet minus eas probet.
Praeter testimonia explicita SS. Patrum (21) habentur quoque
Ecclesiae definitiones (22).
Can. 1142 catholicam doctrinam ita enuntiat atque confirmat:
« Licet casta viduitas honorabilior sit, secundae tamen ct ulteriores nuptiae
validae et licitae sunt ». Dc hac re suo loco (n. 859 ss.).

45. Indissolubilitas. — 1. Duplex distingui debet indissolubilitas: interna et externa. Interna seu intrinseca in eo consistit, quod
matrimonium per mutuum consensum contrahentium aut natura sua
vel lapsu temporis aliave circumstantia superveniente solvi nequeat;
externa seu cxtrinscca quod per causam externam i. e. per Superioris
auctoritatem aliusvc interventum solvi non possit.
2. Quodcumque matrimonium valide contractum, etiam infide­
lium, tum iure naturae (23) tum lege positiva divina indissolubilitate
intrinseca gaudet, ita ut nullo in casu possit contrahentium consensu
aut natura sua dissolvi. Idque valet etiam si matrimonium, praeci­
sione facta ab eius charactere sacramentali, consideretur solum ut
institutum naturae.
Hinc sententia contraria, olim propugnata a nonnullis quoque
scriptoribus catholicis (24), omnem probabilitatem amisit ex damnata
prop. 67a Syllabi, quae ita sonat: «Iure naturae matrimonii vinculum
non est indissolubile, et in variis casibus divortium proprie dictum aucto­
ritate civili sanciri potest» (25).
« Haec inviolabilis firmitas - ait Pius XI in citata Encycl. - quam­
quam non eadem perfectissimaque mensura ad singula, ad omnia
tamen vera coniugia pertinet ».
(21) S. Ambros., Dc viduis, cap. 11 (Migne, vol. XVI, col. 254); S. Epiphan., Haeres.
59, alii 48 (Migne, vol. XLI, coi. 1026); S. Ilieronym., ep. 48 ad Pammachium, n. 9 (Migne,
vol Wil. coL 499).
(22) Cfr. Denzinger, Enchiridion etc. nn. 55, 424, 465, 541 (edit. X).
(23) Quidam putarunt coniugii sterilitatem, spectato solo iure naturae, esse causam
legitimam illud solvendi, quia sterilitas, saltem per accidens, primario tini matrimonii oppo­
nitur, qui bonum prolis respicit.
At S Thomas scite respondet: « Matrimonium principaliter ordinatur ad bonum commune
ratione principalis linis, qui est bonum prolis; quamvis etiam ratione flnls secundarii ordi­
netur ad bonum personae matrimonium contrahentis, prout per se est in remedium concupi­
scentiae. Et ideo in legibus matrimonii magis attenditur, quid omnibus expediat, quam quid
uni competi re possit. Quamvis igitur matrimonii inseparabilitas impediat bonum prolis in
aliquo homine, tamen est conveniens ad bonum prolis simpliciter. Et propterea ratio non
sequitur» (L c. q. 67, a. 1, ad 4; cfr. etiam 2-2, q. 154, a. 2).
(24) Cfr. Schlffini, l. c. p. 244; Pesch. VII, n. 761 ss.
(25) V. S. Thom., 2-2, q. 154, a. 2; Suppl., q. il, a. 1, q. 65, a. 1; Contra ventes, lib. Ill,
cap. 123.

DE PROPRIETATIBUS MATRIMONII

41

Stabilitas perennis matrimonii per se ad finem educationis prolis
omnino et generali lege necessaria est, ut fuse ostendunt auctores
theologiae dogmaticae et iuris naturalis.
3. Inde consequitur, matrimonium legitimum infidelium nullo iure
mere humano solvi posse, ne per ipsam quidem auctoritatem publicam.
Haec enim nullum titulum ostendere valet, quo sibi eius modi dissolu­
tionem efficiendi concessa sit. Imo, cum auctoritas publica ad hoc insti­
tuta sit, ut bono publico provideat, et bono publico magis consulatur
per omnimodam indissolubilitatem matrimonii, auctoritas mere hu­
mana, ratione boni publici procurandi, debet matrimonii indissolubilitatem defendere ac servare nullaque ratione potest illud solvere (26).
4. Indissolubilitas extrinseca consideratur in ordine ad legem di­
vinam positivam et ad potestatem ecclesiasticam. Proinde cum quae­
ritur, an et quando matrimonium sit extrinscce dissolubile vel indisso­
lubile, sensus est: num Deus vel legem tulerit, qua in tali vel tali casu
matrimonium ipso facto dissolvatur, vel auctoritati ecclesiasticae pote­
statem concesserit matrimonium in certis conditionibus solvendi.
5. Matrimonium fideliuin ratum et consummatum tum intrinsece
tum exlrinsece est indissolubile, ita ut solum per mortem alterius coniugis solvi queat.
Utrum indissolubile quoque sit matrimonium consummatum, quod
ex R. Pontificis dispensatione fidelis contrahit cum infideli, num abso­
lute indissolubile sit, an solum de facto, vide n. 759 ss.
6. Matrimonium ratum -fidelium et matrimonium etiam consum­
matum infidelium intrinsece indissolubile quidem est, extrinsece tamen
dissolubile est, adeo ut eius vinculum ab auctoritate Superioris compe­
tentis seu R. Pontificis solvi possit. Quando et quomodo id locum
habeat, alibi dicetur (n. 755 ss.).

46. Libellus repudii. — 1. Deus per Moysen permisit ludaeis
libellum repudii (27).
Disputant exegetae ac theologi num, repudii libellus vim habuerit
solvendi ipsum matrimonii vinculum. Plures negant (2S), qui ad Patres
provocant; plerique affirmant (29).
Haec altera sententia communis nunc est in scholis, eaque ut longo
verior tenenda. Dicimus nunc, quia olim opinio contraria erat commu(20) Cfr. Leonis XIII Enoyol. * Arcanum », 10 febr. 1880.
(27) Deui, xxiv, 1-1.
(28) Petras Lomburdus, 4. D. 33, n. 3; S. Bonaventurn, in 4. D. 33; Estlus, Sylvius,
Cal met ct alii.
(29) Scotua, in 4. D. 33, q. 3; Sanchez, lib. X, dlap. 1, n. 5; Billuart, Gonet, Bouircriue>
Cornelius a Lapide, in Deui, xxiv.

42

CAPUT I - ARTICULUS VI

nior, ex. gr. tempore Aquinatis, qui eandem expresse communiorem
appellat, aliam tamen ut probabilem defendit (30).
2. Non constat, utrum solis ludaeis an ipsis quoque gentilibus
fuerit permissus a Deo libellus repudii.
Probabilior videtur sententia, quae tenet eiusinodi repudium per­
missum fuisse solum Hebraeis, tum quia ne indirecte quidem e S. Scrip­
tura id eruitur, tum quia variae eaeque speciales iuris Mosaici condi­
tiones servari omnino debebant a ludaeis in libello concedendo, ut
abusus vitarentur: quae iuris conditiones certe apud gentiles deerant (31).

Articulus VT.
De matrimonii divisione.
II
II
47. Matrimonium ratum,
consummatum, legitimum
(canon
1015). — 1° Matrimonium baptizatorum validum dicitur ratum, si

nondum copula carnali perfecta fuerit consummatum. Huic matri­
monio inest semper et necessario ratio sacramenti, atque ita vocatur,
quia Ecclesia illud ratum habet seu recognoscit et approbat.
2° Dicitur consummatum matrimonium validum, si inter co­
niuges locum habuerit coniugalis actus, ad quem natura sua ordinatur
contractus matrimonialis et quo coniuges fiunt una caro.
Celebrato matrimonio, si coniuges simul cohabitaverint, praesu­
mitur consummatio, donec contrarium probetur (can. 1015, § 2).
Agitur enim de simplici praesumptione iuris, ut aiunt, non vero de
praesumptione iuris et de iure.
3° Matrimonium validum inter non baptizatos, i. e. initum salvis
legibus dirimentibus iuris divini seu naturalis seu positivi, et salva
II
etiam (cfr. n. 75 ss.) lege civili dirimente, dicitur legitimum.
Cum legitimum matrimonium, si vis nominis spectetur, significet
matrimonium iuxta leges initum, haec appellatio per se convenit
etiam matrimonio valido fidelium; at sensu stricto et proprio convenit
uni matrimonio valido infidelium, ex usu loquendi iamdiu apud DD.
recepto. Quae appellatio authentice nunc confirmata approbataquo
est (can. 1015, § 3), ita ut nemini liceat ab huiusmodi appellatione
recedere (1).
fi

(30) Suppi., q. 67, a- 3.
(31) Sanchez, Z. c. n. 8; Sotus, L c. q. 2, a. 2, conci. 1; Pirhlng, Z. c. tit. 19, n. 36.
(1) Cfr. Boned. XIV, op. cii., lib. VIIT, cap. 12, n. 5; Berardi, Commentaria in ius cede·
elasticum universum, III, dissert. I, q. 1 sub titulo « De vulgari matrimonii partitione in legi­
timum, ratum ao consummatum >; Devoti, l. c. n. 106; Rosset, l. c. n. 12; Gaspard, Z. c. n. 38
es.; Wernz, l. c. n. 29.

DE MATRIMONII DIVISIONE

43

II
II — 1. Ma­
π verum,
Π
48. Matrimonium
putativum,
praesumptum.
trimonium verum seu validum dicitur illud, quod initum sine ullo

impedimento aliave circumstantia dirimente vinculum matrimoniale
revera producit. Si neque impedimentum impediens obstet, est validum
et licitum; secus validum quidem, sed illicitum.
Invalidum autem sive irritum seu nullum generatim est omne ma­
trimonium, cuius valori obest impedimentum dirimens propter inhabilitatein personae, aut vitium essentiale consensus, aut formae sub­
stantialis defectus. Et quamvis matrimonia irrita et nulla ordinarie
confundantur, tamen sensu stricto ea matrimonia dicuntur irrita, quae
sunt invalida ex aliquo vitio; speciatim vero nulla vocantur, quae
forma substantiali carent.
Dicitur attentatum si utra que vel alterutra pars cum scientia impe­
dimenti dirimentis matrimonium celebraverit: attentare enim est actum
scienter ponere lege irritante vetitum.
2. Matrimonium invalidum dicitur putativu: II si bona fide ab una
saltem parte celebratum fuerit, donec utraque pars de eiusdem nullitate
certa evadat (can. 1015, § 4).
Hinc quatuor, generatim loquendo, requiruntur ad eius conceptum, scii.:
a) ut in se et objective sit nullum propter defectum substantialem aut impe­
dimentum dirimens; b) ut substantialis defectus sive impedimentum ignoratum
fuerit vel ab ut raque vel saltem ab una parte, et ideo quod ut raque pars
vel alterutra saltem bona fide illud inierit; c) ut coram Ecclesia in forma
legitima per se sit celebratum; d) ut exsistentia impedimenti dirimentis
seu defectus substantialis et consequenter nullitas matrimonii ignorata man­
serit utrique vel alterutri, prout bona fides ex parte utriusque erat vel solum
ex parte unius.

Ubi primum pars utraque cognoscit certo (nota verbum; proinde
non sufficit dubium etiam grave aut gravissimum) matrimonii nullitatem, ipso facto coniugium cessat esse putativum. Partes tenentur
statim ab usu matrimonii abstinere et dispensationem super impedi­
mento ab Ecclesia postulare. Quod si dispensatio concedi nequeat,
matrimonium haberi debet ut nullum, et contrahentes ab omni vinculo
manent soluti.
Matrimonium putativum gaudet favore iuris, praesertim quoad
liberos, qui ut legitimi habentur.
Haec generatim dicta volumus. Speciatim infra de isto matrimonio
putativo eiusque iuridicis effectibus (n. 746).
II
II quod ab ipso iure,
3. Illud vocatur matrimonium praesumptum,
posito aliquo facto, supponitur et retinetur contigisse, ita quidem

44

CAPUT I - ARTICULUS VI

ut probatio in contrarium directa non admittatur. Factum, ex quo
Ecclesia matrimonium initum olim praesumebat validum fieri, erat
copula a sponsis habita; nunc autem eiusmodi iuris praesumptio
ideoque ipsum matrimonium praesumptum post Const. « Consensus »
Leonis XIII, 15 febr. 1892, abrogatum est (2).
Jl
II
49. Aliae matrimonii
divisiones. — 1. Matrimonium est eccleII vel religiosum sive canonicum
II et civile. Illud appellatur,
siasticum

quod contrahitur iis omnibus servatis quae a iure divino et ecclesiastico
requiruntur ad verum matrimonium; istud, quod initur coram magi­
stratu civili seu servatis legibus civilibus. De hoc alibi.
II
2. Matrimonium in facie Ecclesiae vel coram
Ecclesia cele­
bratum, illud est, quod contrahitur (etiam sine parocho et ritu religioso)
iuxta disciplinam canonicam. Palam est, istud matrimonium non
identificari cum matrimonio valido, cum interdum nullum et irritum
esse possit.
II et occultum,
II
3. Matrimonium est publicum
ratione modi quo
celebratur.
Plerumque matrimonium publicum, idem est ac matrimonium in
facie Ecclesiae contractum.
Publicum palam contrahitur, factis proclamationibus, aut iis legi­
time dispensatis, et forma praescripta.
Occultum lato sensu dicitur matrimonium, quod omissis proclama­
tionibus secreto celebratur coram parocho ac testibus, sine promissione
tamen et obligatione secreti servandi.
Occultum stricto sensu est matrimonium conscientiae, quod scii,
sine praeviis proclamationibus clam initur, eo pacto ut secretum di­
stricte servetur ex parte sacerdotis assistentis, testium, Ordinarii eiusque successorum, et etiam alterius coniugis, altero non consentiente
divulgationi (cc. 1104, 1105).
De matrimonio conscientiae sermo erit suo loco (n. 723 ss.).
H proprio ac stricto sensu illud pas­
4. Matrimonium clandestinum
sim ab auctoribus olim appellabatur, quod sine praesentia parochi et
testium celebrari solebat (3).

50. Matrimonium morganaticum. — 1. Coniugium morganaticum nullatenus confundendum est cum matrimonio secreto seu
conscientiae, ut immerito faciunt quidam etiam recentes Doctores.
(2) Cfr. Scbastianclli, Praelectionem iuris canonici, II, n. 10; Ball.-Palm., l. c. u. 478;
Wernz, l. c. not. 12; Noblin, L c. n. 513.
Gusparri, L c. n. 49; Wcrnz, L c.; Scbaetianelli, l. c. n. 10.

DE MATRIMONII DIVISIONE

45

Morganaticum est matrimonium cum muliere inferioris conditionis
ea lege initum, ut uxor et filii a dignitatibus civilibus (iuribus nobilitatis,
titulis etc.) et bonis avitis excludantur iisquc honoribus et bonis sint
contenti, quae ipsis ex dono matutino (4) i. e. ab initio, quasi matutino
nuptiarum die, facto vel ex peculiari conventione obveniunt (5).
2. Uniusmodi matrimonium in foro ecclesiastico utpote initum
iuxta leges et sollemnitates ab Ecclesia praescriptas, omnes parit
effectus canonicos. Restrictio nonnisi effectus civiles respicit, quae, per
se honesta, ab Ecclesia admittitur iusta de causa, servatis servandis.
3. Matrimonium morganaticum dicitur etiam sinistrae manus vel
salicum, quia iuxta legem salicam omnes fdii ex tali matrimonio pro­
creati habentur ad instar cognatorum, qui solum exstinctis omnibus
agnatis in hereditatem succedunt.
H
II praesumptum.
II
II
50bIfi. Matrimonium
— 1. lure Decretalium (6)

habebatur matrimonium praesumptum, quod nempe a iure praesume­
batur, praesumtione iuris et de iure, celebratum propter aliquod factum
a partibus positum, ex quo coniugalis consensus vere praestitus exi­
stimabatur. Imo nonnulli DD. affirmabant non agi de sola praesump­
tione, sed de veri matrimonii exsistentia.
2. Casus matrimonii praesumpti erant tres: 1° si sponsi carnalem
copulam inter se habuissent post valida sponsalia; 2° si nupturientes
post matrimonium sub conditione initum, conditione nondum puri­
ficata, copulam inter se habuissent; 3° si post matrimonium invalidum
propter defectum aetatis, sponsi carnalem copulam inter se habuissent.
Fundamentum praesumptionis erat consensus coniugalis praestitus
per copulam carnalem affectu maritali positam (7).
3. Cone. Trid. sustulit primam et tertiam praesumptionem pro
locis ubi vim obtinuit decretum Tametsi, quia coniugalis consensus
(4) Einccclus, Elementa iur. German., Mb. I, tit. XIII; Coccejus, De leg. morganat., sect, 2,
§ 7; Devoti, l. c. §5 102, 108, nota 6; Sant!, I. c. n. 74; Wcrnz, I. c.
O. C. I., Gall., A. et II. non agnoscunt matrimonium morganaticum; O. Germ, illud admittit
pro certis tantum familiis.
(5) Morganaticum est vox germanica, a morgen matutinum, et gabc donum (morgengabe),
orta. Eiusmodi matrimonia iu usu erant praesertim apud Germanos, ubi peculiaribus quoque
bgibus regebantur. Dc vocabuli significatione late disputant Helnecclus (1. e.) et Coccejus
(l. c.), quorum alter ex lego salica, alter moribus hoc matrimonium obtinuisse putat.
In lege Longobardorum (lib. II, tit. I, cap. 8) dicitur gratuita donatio i. e. morgengap.
Cfr. Devoti, l. c. nota 6.
Quidam rcccntlorcs ex vocabulo hebraico mohar censent ortam esso matrimonii morga­
natic! denominationem. At nullo solido fundamento nititur haec opinio, imo argumentis sive
historicis sive pbylologicis reiicitur.
(0) Cfr. cc. 3, 5, 6, X, 1\ > 5; c. 3, X, 1\ , 17; o. 4, X, IV , 1ô; cc. 15, 3ü, X, 1\ t 1
c. 1, IV, 2 in 6°.
(7) Cfr. Wcrnz, IV, n. 29; Do Sinet, n. 158; \\ laming, n. 58.

J

46

CAPUT T - ARTICULUS VIT

manifestari debebat coram parocho et testibus. De secunda mansit
controversia inter Doctores.
4. Leo XIII Const. <« Consensus » diei 15 febr. 1892 ulteriorem
abrogationem tulit pro locis ubi non vigebat decretum tridentinuin
Tametsi. At, verbis Constitutionis perspectis adhuc quaedam mansit
quaestio penes Auctores do ambitu abrogationis, scii, utrum omnes
et singulae praedictae praesumptiones fuissent sublatae necne (8).
5. lure Codicis illae praesumptiones sunt omnino abrogatae, quod
attinet ad eos qui peculiari forma celebrationis et convalidationis ma­
trimonii tenentur.

Abticulus VII.
De iuris favore quo matrimonium gaudet.
51. Regulae attendendae. — I. Principium: matrimonium gaudet
favore iuris, duo importat: 1° ut, ubi constet de matrimonii celebra­
tione, validum habeatur, donec plene probetur eius nullitas; factum
autem celebrationis non praesumitur, sed probandum est; 2° ut, licet
non constet certo de celebratione, tamen tamquam existens et va­
lidum habendum sit, si possessionem pro se ostendat, scii, si palam ut
verum matrimonium habeatur; idque verificatur quando partes bona
fide existimant se vero matrimonio esse coniunctas et alii eos ut veros
coniuges communiter habent (1). Ipsa enim possessio titulum seu
praesumptionem inducit.

52. II. Certissimum est matrimonium semel celebratum ut validum
esse habendum, donec eius invaliditas probetur ; idque sive iure antiquo
sive iure novo. Ratio est possessio quae favet matrimonio et contra­
hentibus, scii, bonum privatum eorum et praecipue bonum publicum.
Can. 1014 statuit: « Matrimonium gaudet favore iuris; quare in
dubio standum est pro valore matrimonii, donec contrarium probetur,
salvo praescripto can. 1127 », scii, dummodo ne agatur de privilegio fidei,
quod, stante dubio, gaudet iuris favore, ut infra declarabitur (n. 52).

53. III. Standum est pro valore matrimonii non solum in foro
externo, sed etiam in foro interno, sive dubium sit iuris sive facti; et
quamvis hoc principium applicetur cuilibet matrimonio, tamen potiore
ratione valet de matrimonio fidelium, utpote sacramento.
(8) Cfr. Wernz, l. c.
(1) Huc spectat effatum Innocenti! III: < Tolerabilius est enim aliquos contra statuta
hominum dimittere copulatus, quam coniunctio legitime contra statuta Domini separare »
(c. 17, X, n, 20).

DE IURIS FAVORE QUO MATRIMONIUM GAUDET

47

Instructio S. O., 18 dec. 1872, ad Vic. Ap. Oceaniac Centralia ennnciatum
principium egregio declarat: « Emin.mi Patres animadverterunt, missionaries
quoad matrimonia infidelium istius regionis videri in hanc etiam opinionem
devenisse, in dubio standum esse pro invaliditate matrimonii; idque adeo, ut
pars, quae petit baptismum, repelli debeat a baptismo, nisi aut se separet
ab altera parte, aut matrimonium cum eadem renovet, etiamsi ea, quae
baptismum petit, sit in bona fide, neque per eam stet, quominus matrimo­
nium renovari queat: quae sane probari haud facile possunt. Xosti enim in
matrimoniis contrarium vigere principium, hoc est: in dubio standum esse
pro validitate matrimonii.
« Licet autem ab hoc principio aliquando recedere aequum sit, quando
nimirum (ut plerumque contingit in matrimoniis infidelium) quaestio agitur
de facto, utrum scilicet matrimonium fuerit, umquain contractum, necne;
nihilominus hoc etiam in casu non est continuo properandum ad principium
contrarium. In primis enim videndum est, utrum matrimonium, de cuius
exsistentia missionarius dubitat, possessionem pro se obtendere merito possit.
Hoc enim si contingat, perperam a missionario indicaretur standum ei esse
pro invaliditate, cum iura possessionis servanda sint, donec de contrario per­
spicue constet.
«Id autem E.mi Patres eo magis animadverti voluerunt, quod ex iis,
quae narras, apparet, eiusmodi casus esse valde frequentes. Ait enim id
saepe evenire, quod mulier, quae baptismum petit, in bona fide sit, adeoque
censeat, se veram ac legitimam uxorem esse, itemque ceteros ex eius cum
viro coniunctione nullum scandalum pati, adeoque ipsos quoque censere,
eam in iusto esse coniugio, virum autem infidelem, etsi nihil aperte dicat,
nihilominus neque mulieris neque populi opinioni contradicere, cumque ipsa
agere tamquam cum vera uxore: quae porro eiusmodi sunt ut eorum coniumctioni matrimonii nomen et possessionem vindicare videantur. In hoc igitur
statu regulare principium, quod in dubio standum est pro matrimonio, revi­
viscat necesse est... » (2).
Ex hac Instr. S. O. quatuor deducuntur ea que maximi momenti: 1° prin­
cipium « in dubio standum est pro valore matrimonii » applicandum omnino
esse etiam coniugio infidelium, ubi contingat utramque vel alterutram
partem ad fidem converti; 2° ab hoc principio tunc solum posse iure recedi,
quando quaestio agitur de facto, utrum scii, matrimonium fuerit celebratum
necne; 3° at etiam in hoc casu, cum nempe haud constat matrimonium
revera contractum fuisse, standum esso pro eiusdem valore, quoties coniun­
ctio nomen matrimonii et possessionem sibi vindicat i. e. quoties de facto
publice apparet et habetur tamquam verum matrimonium; 4° id autem
verifleari, quando vir et mulier coni unet i putant bona fide se in vero et
legitimo coniugio vivere, et ceteri nullum ex illa unione scandalum patiuntur,
quia censent eam osso legitimam (3).
(2) Collectanea S. Congregationis de Propaganda Fide, vol. IT, n. 1392 (cd. II).
(3) Cfr. Instr. eiusdem S. C. 8. O. 24 hin. 1877 nd Ep. Nesquellien. n. 2; Collect. S. C. de
Prop. Fide, vol. II, n. 1465. luxta banc Instr, matrimonium possessionem pro se ostendit.

48

CAPUT I - ARTICULUS VU

Si memoratum principium: in dubio standum est pro valore matrimonii,
aptatur infidelium coniugiis, a fortiori applicari debet matrimoniis haereti­
corum, ut expresse declarat cit. Instructio S. C. S. Oflicii, 24 ian. 1877.

54. IV. Traditum principium non est quaedam praesumptio iuris
positivi, sed nititur ipso iure divino, scii, indissolubilitate matrimonii,
ideoque ita est intelligendum, ut valor matrimonii omnino sustineatur,
usque dum manifesto et perspicue i. e. certis atque indubiis argumentis
nullitas coniugii probetur. Regula enim a DD. communiter admissa
atque constanti tum S. C. Concilii tum S. R. Rotae jurisprudentia
firmata haec est : « standum pro matrimonii validitate, donec plena
certitudine morali, equidem stricte sumpta, invaliditas probata fuerit ».
Id confirmatur responso Pontif. Comm. Cod. 26 iun. 1947. Interrogata:
«An stante positivo et insolubili dubio de validitate primi matrimonii, inva­
lidum vi can. 1014 declarari debeat secundum matrimonium n; responsum
fuit: « Affirmative, dummodo causa definiatur ad ordinarium tramitem iuris»
(A. A. S. XXXIX, 373).
Postrema verba: «dummodo causa...», significant causam de valore ma­
trimonii cognoscendam ac definiendam esse secundum normas a Codice sta­
tutas, praesertim de tribunali collegiali, de interventu defensoris vinculi, de
duplici sententia conformi etc. (4).

55. Exceptio. — Principium « in dubio standum est pro valore
matrimonii » fallit, ubi agitur de fido, quia, ut ait Benedictus XIV in
epist. «Probe», 15 dec. 1751, «in re dubia in favorem fidei pronun­
tiandum esse constans regula est ».
Quae regula expressis verbis confirmatur can. 1127 : « In re dubia
privilegium fidei gaudet favore iuris ».
Hinc quando alteruter ex coniugibus infidelibus ad religionem
Christianam convertitur, et dubitatur de valore matrimonii in infide­
litate contracti, de regula generali standum est pro nullitate matri­
monii in favorem fidei, ut pluries declaratum fuit a S. Officio, ex. gr.
18 maii 1892, 26 aprilis 1899 (5). De hac re vide n. 788.
Non pauci DD. contendunt memoratum principium falli etiam ubi
agitur de matrimonio ex metu contracto, et quidem in favorem partis
quae metum est passa. Ad rem Schmalzgr. (6) haec habet: «Quod in
«quando coniuncti bona tide putant se in vero et legitimo coniugio vivere, et ceteri nullum
ex illa coniunotione scandalum patiuntur, quia arbitrantur eam esse legitimam ».
(4) Cfr. Cappello, in Periodica, 1917, p- 31’.’
(5) S. C. S. O., die IS maii 1892 respondit: «Si voro pars una convertatur post conver­
sionem alterius, et examinato casu particulari supersit dubium, stet pro nullitate matrimonii
in favorem fidei ».
Et 26 april. 1899 suae decisioni haec verba addidit: · Mens est, ut in dubio indicium sit
in favorem fidei ».
(6) Loc. cit., n. 101.

BE IURIS FAVORE QUO MATRIMONIUM GAUDET

19

dubio pro matrimonio pronuntiandum sit, verum est regulariter,
non tamen semper, praesertim quando dubius valor propter metum
est; tunc enim melius pronuntiatur contra matrimonium, tum quia
coacta matrimonia difficiles habent exitus, tum vero quia valor matri­
monii iniusto metu contracti metum passo inferret damnum irrepa­
rabile, inferenti vero afferret commodum inauferibile ».
Qua in re, ut perspicue quaestio intelligatur, distinguendum est inter
dubium iuris et dubium facti. In dubio jacti, num ex. gr. metus fuerit,
gravis aut iniustus, certum est, pro valore matrimonii standum esse. In
dubio iuris, ex. gr. num metus reverent ialis cum importunis precibus
sufficiat necne ad coniugium invalidum reddendum, controvertitur.
Alii censent, pronuntiandum pro matrimonii validitate; alii, fa­
vendum esse parti quae metu passa est.
Prior sententia videtur longe probabilior et in praxi omnino te­
nenda, tum quia iurisprudentia S. Congregationis Concilii (7) et Sacrae
Romanae Rotae (8) eam diserte confirmat, tum quia bonum sacramenti
i. e. publicum praevalere debet bono privato partis metum passae.
Ipse Schmalzgrueber, post verba supra relata, quibus regulam generalem
tradit, expresse hanc sententiam defendit. « Quod si - ait Schmalzgrueber (9) consideratis omnibus, dubium sit, utrum metus, iniuste ad matrimonium
contrahendum incussus, gravis sit censendus, au non, adeoque utrum matri­
monium irritum, an validum sit, indicandum pro valore matrimonii, ut aliis
cit. advertit Laymann cap. 5, tractat. 10, part. 2, 2, cap. 5, η. 4, quia licet
maximopere curandum sit, ut matrimonium, in perpetua coniunctione con­
sistens, libera voluntate contrahatur... postquam tamen semel matrimonium
contractum est, potius est, ut validum, quam ut invalidum indicetur, cum
matrimonii causa javorabilis sit, idque partim propter reverentiam sacramenti,
arg. cap. licet 41, in fine de test, ibi, tolerabilius est aliquos contra statuta ho­
minum dimittere copulatos, quam coniunetos legitime contra statuta Domini
separare; partim quia reip. et prolis educandae interest, ut matrimonia non
solvantur, nisi eorum infirmitas, seu impedimentum dirimens appareat. Ac­
cedit, quod postquam contractus celebratus est, possessio seu potius prae­
sumptio stet pro eius valore, nisi contrarium ostendatur >.
De hac re egregie disserunt Bossius (10), Monochius (11), Maschardus (12).
(7) Praesertim in Bracharcn., 21 sept. 1822, 25 lan. 1823; Angren., 9 febr. 1817; Calis·
sien. seu Varsavien., 2 iun. 1860. Cfr. etiam Ada S. Sedis, vol. XXI. p. 226 ss.; vol. XXIV,
p. 595 ss.
(8) Rota ooram Ludovisio, decis. 326, 331, vol. Ill decis·, p. 200 ss. docis. Rot. decis.
117, n. 3; decis. 290, n. 1; decis. 169, p. 3; decis. 15, n. 7, par. 1. tom. I; Nicicn., coram Se ba­
sti anelli, 15 mart. 1915; Mcdiolancn., coram Sebastianelli, 8 april. 1915; A’îcicn., coram Many,
31 lui. 1915; Parisien. seu Nicicn., coram Rossetti, 30 deo. 1915.
(9) Loc. cit. n. 432.
(10) De contractu matrim., cap. 12, n. 338 s.
(11) De praesumpt., lib. ΠΙ, praesumpt. 5.
(12) De probationibus, vol. Π, conclus. 1055-1058. Cfr. quoque Rosset, l. c. n. 1337;
Wornz, l. c. n. 269.
4 — Cappello, De Sacramentis, V.

50

CAPUT I - ARTICULUS VIII

Articulus VIII.
De potestate Ecclesiae in matrimonium.
56. Principia. — I. Principium generale de potestate in matrimo­
nium universim spectata statuitur can. 1016 : « Baptizatorum matrimo­
nium regitur iure non solum divino, sed etiam canonico, salva competentia
civilis potestatis circa mere civiles eiusdem matrimonii effectus » (1).
Matrimonium igitur inter baptizatos regit ius divinum sive naturale
sive positivum (et in hoc nullum per se datur discrimen inter coniugium baptizatorum et coniugium infidelium), et ius canonicum, atque
etiam, quoad effectus mere civiles eosque tantum, lex civilis, ut infra
declarabitur (n. 66).

57. Π. Ecclesiae competit ius proprium, exclusivum, et omnino in·
dependens ea omnia ordinandi quae ad validam ac licitam matrimonii
Christiani celebrationem spectant.
Ius, inquam, proprium i. e. nativum ex ipsa Ecclesiae natura sponte
dimanans et ideo a divino Fundatore immediate acceptum, non
autem ex venia principum aut ex permissione vel beneplacito populi;
exclusivum, quatenus soli potestati ecclesiasticae fidelium matrimo­
nium subiicitur, non vero simul etiam laicae auctoritati, exceptis effecti­
bus mere civilibus; omnino independent, quatenus Ecclesia in huiusmodi
iure interpretando, applicando, etc., nulli potestati humanae est ob­
noxia, ita ut princeps civilis qui exercitium praefati iuris quomodolibet
impediret, gravissimum scelus committeret.
Quod Ecclesiae competat hoc ius, de fido est. Id autem duplici
ratione ac duplici sub respectu constat, scii, sive matrimonium spe­
ctetur qua contractus intrinsece sacer et religiosus, sive a fortiori con­
sideretur qua sacramentum. Matrimonium baptizatorum sane est sa­
cramentum; atqui Ecclesiae eique soli commissa est a Christo D. po­
testas sacramenta administrandi et ideo ea statuendi, quae ad sacra­
mentorum confectionem et susceptionem requiruntur; ergo. Eo vel
(L) Prima vestigia ecclesiasticae luris dictioni 8 In re matrimoniali iam apud S. Paulum
(I Cor. V, 1) re periuntur.
Inde a primis sacculis Ecclesiae cfformarl coepit systema matrimoniale canonicum, α
civili iure omnino hidependens. Nonnulla elementa recepta fuerunt ex iure iudaico, complura
ex iure romano ac serius ex iure germanico.
Ius canonicum, durante toto medio aevo, etiam in foro civili praevalentiam obtinuit, et
postea fere exclusive receptum evasit penes nationes civiles, usque ad finem saec. xvn, una
cum iure communi.

T)E POTESTATE ECCLESIAE TN MATRIMONIUM

51

magis quod ratio sacramenti nullatenus separari potest a ratione con­
tractus, nec vicissim; hinc nullum matrimonium datur inter fideles,
quod uno eodemque tempore sacramentum non sit (n. 26) (2).
Sed praeterea idem ius competit Ecclesiae etiam praescindendo a
dignitate sacramentali, ut infra explicabitur (n. 59).
Sed forte obiicies: Ecclesia nihil agere potest circa intrinsecam sacramen­
torum substantiam, ut expresse docet Trid. Synodus (Sess. XXI, cap. 2);
iam vero impedimenta dirimentia afficiunt valorem matrimonii ideoque sub­
stantiam ipsius sacramenti; Ecclesia igitur impedimenta saltem dirimentia
nullo pacto potest statuere.
Responsio facile occurrit. Impedimenta dirimentia non afficiunt directe
ac immediate substantiam sacramenti matrimonii, sed tantum mutuum con­
sensum a contrahentibus praestandum, illumque Ecclesia declarat validum
aut invalidum, seu legitimum vel non, antequam fiat substantia sacramenti.
Nam Christus non quemlibet in genere consensum i. e. contractum matri­
monialem elevavit ad sacramenti dignitatem, sed solum contractum validum.
Porro Ecclesiae est, ex positiva eiusdem Christi voluntate, decernere ac declarare
an et quando contractus matrimonialis ut validus seu legitimus habendus sit.

58. III. Ecclesiae in matrimonium baptizatorum non tantum
competit potestas legislative, qua potest ea omnia statuere quae ad
validam et licitam confugii celebrationem requiruntur, sed competit
etiam potestas judicialis in ordine equidem ad universas causas matri­
moniales, et potestas coactiva, qua poenis aliisque iuris remediis potest,
ex. gr., urgere vitam coniugalem illegitime dissolutam, aut latam
sententiam divortii ad exsecutionem demandare, aut alias coërcere
utrumque vel alterutrum coniugem in re matrimoniali delinquentem.

59. IV. Quae regula non fallit, licet matrimonium non sit sacra­
mentum, scii, si unus tantum coniux sit fidelis.
Nam matrimonium est contractus natura sua sacer et religio­
sus (n. 24). Porro omnes res sacrae et religiosae subsunt potestati
Ecclesiae, quae in praesenti oeconomia sola est auctoritas compe­
tens divinitus constituta ad eas moderandas. Ideo ratione materiae
competentia Ecclesiae evidens est. Item ratione personae huiusmodi
competentia manifesta apparet; nam eo ipso quod nupturiens est
baptizat us, efficitur subditus Ecclesiae ac propterea obnoxius potestati
eiusdem quoad actum sacrum et religiosum, publicum equidem et
(2) Cfr. Concil. Trid., sees. XXIV, can. 3, 4, 12; Const. · Auctorem fidei , prop. 59:
Encycl. · Arcanum »; Cappello, Institutiones iuris publici eccl., II, p. 227 ss.: Sanchez, lib. VII.
disp. 1 ss.; Schmalzgr., I. c. η. 300 e.; Billop l. c. p. 430 ss.; Sasse, l. c. p. ill ss.

52

CAPUT I - ARTICULUS ΥΙΠ

socialem, prout est matrimonium. Si unus tantum coniux sit baptizatus, hic directe subiicitur; infidelis indirecte, cum matrimonium sit
actus unus, individuus, inseparabilis omnino.

60. Potestas Ecclesiae in specie. — Ecclesia iure proprio et nativo
potest:
1° positive praescribere conditiones, ex. gr., ritum, formam,
solemnitates ad licitam atque etiam ad validam matrimonii celebra­
tionem requisitas;
2° statuere impedimenta dirimentia;
3° statuere impedimenta impedientia;
4° cognoscere ac definire omnes causas matrimoniales, et qui­
dem, a) de exsistentia, valore, effectibus canonicis et solutione spon­
salium; b) de libero statu nupturientium; c) de exsistentia, valore,
effectibus, convalidatione et solutione matrimonii; d) de communione
vitae coniugalis dissolvenda quoad thorum, mensam et cohabitationem (3).
Haec omnia suis respective locis declarabuntur.

61. Errores. — Varii errores quoad subiectum activum potestatis
in matrimonium apte reduci possunt ad quatuor sequentes:
1° Primus est rationalistarum, protestantium aliorumque, qui
negant matrimonium esse sacramentum eique vim simplicis contractus
vindicant, et ideo omnimodam potestatem ordinandi matrimonium
civili potestati adiudicant.
2° Alter error est eorum, sive acatholieorum sive etiam catho­
licorum, qui admittunt matrimonium esse sacramentum, sed dicunt
vere ac realiter distingui contractum matrimonialem a sacramento
matrimonii, proindeque matrimonium qua contractum soli potestati
civili subesse contendunt, qua sacramentum auctoritati ecclesiasticae.
Quod, si Ecclesia saltem a saeculo vi statuit leges respicientes valorem
contractus matrimonialis, i. e. impedimenta dirimentia, id ortum esse dicunt
(acatholici) partim ex Ecclesiae usurpatione, partim ex tacita principum
concessione. Ita De Dominis, Launoy, lansenistae et regalistac, theologi et
canonistae aulici losephi II in Austria, Leopoldi Magni Ducis in Etruria,
Le Plat in Belgio, iosephinistae et febroniani in Germania, Dupin in Gallia,
Tamburinus et Nuytz in Italia (4).
(3) Benedict. XIV, L c. lib. IX, cap. 9. n. 3 s.; Rosset, l. c. n. 725; Wernz, !. c. 51 sa.
(4) Ctr. Perrone, op. cit·, vol. 11, p. 32 ss.; Wernz, L c. n. 56; Susse, l. c. p. 445; Joyce,
Op. cit p. 198 ss.

DE POTESTATE ECCLESIAE IN MATRIMONIUM

53

»

' *

3° Tertius error est eorum catholicorum, qui tum Ecclesiae
tum civili potestati vindicant ius proprium statuendi impedimenta
dirimentia matrimonii Christiani, quamvis teneant contractum matri­
Petrus
*monialem fidelium a sacramento non distingui. Ita Pichler,
-i
<
Soto, Zech et alii.
4° Quartus error consistens in quadam limitatione sententiae
modo expositae, propugnatur ab iis scriptoribus catholicis, qui docent
principem civilem catholicum ius in matrimonium Christianum exer­
cere non posse, nisi consentiente Ecclesia. Haec, aiunt, potest sibi reser­
vare et de facto sibi reservavit potestatem statuendi impedimenta
dirimentia matrimonia fidelium propter connexionem contractus ma­
trimonialis cum sacramento, relicta principi potestate statuendi tan­
tum impedimenta prohibentia (5).
II
II
62. Quinam in Ecclesia possit de matrimonio
statuere et
praecipere. — 1° « Supremae tantum auctoritatis ecclesiasticae est

authentice declarare quandonam ius divinum matrimonium impediat vel
dirimat » (can. 1038, § 1).
Nomine supremae auctoritatis ecclesiasticae, uti palam est, venit
Sedes Apostolica i. e. R. Pontifex, sive per se immediate, sive per orga­
num SS. Congregationum, at solum de eiusdem speciali mandato vel
eo probante in forma specifica, sive per Concilium oecumenicum.
Declaratio authentica ea est, quam E. Pont, fert tamquam infal­
libilis interpres iuris divini seu naturalis seu positivi; huiusmodi decla­
ratio, utpote authentica, modo obligatorio proponitur, et est vera ac
propria lex, quamvis non mere ecclesiastica. Eiusmodi, ex. gr., est quae
respicit impedimentum impotentiae, ligaminis, etc.
2° « Eidem supremae auctoritati privative ius est alia impedimenta
matrimonium impedientia vel dirimentia pro baptizatis constituendi per
modum legis sive universalis sive particularis» (can. cit. § 2) - (6).
Dicitur privative, ut significetur huiusmodi ius uni Apostolicae Sedi
competere, cum exclusione cuiuslibet alius potestatis.
Dicitur impedimenta... impedientia, ut eliminetur DD. controversia,
quia non pauci iurc antiquo opinabantur Episcopos posse etiam ad
modum legis statuere impedimenta impedientia.
Dicitur pro baptizatis, quia R. Pontifex neque sibi vindicat neque
reipsa habet ullam potestatem in infideles, cum Ecclesiae subditi non sint.
(5) Cfr. Sanohez, l. c. disp. 3, n. 4; Salmant., I. c. cap. 11, n. 5 ss.
(6) Cfr. Sanchez, loc. cit. disp. 1 ss.; Schmalzpr., I. c. n. 3G1 : Laymnnn. I. c. p. 4, cap. 1,
n. 2; Perez, De malrim., D. 21, sect. 5, n. 7 ; Fagnanus, in c. Perniciosum l de Offic. Ord., n. 63 ;
Lugo, Jlcspons. moral., lib. I, dub. 45; Pirldng, I. c. n. 119; Künig, I. c. n. 125; Perrone, I. c.
p. 374 as.; Palmieri, I. c. p. 258 es.

RiHmMKWt .i'
_______

54

i Kwflk A

1
__ «*·*
—* .·

CAPUT I - ARTICULUS VHT

.3° « Ordinarii locorum omnibus in suo territorio actu commoran­
tibus et suis subditis etiam extra fines sui territorii vetare possunt matri­
monia in casu peculiari, sed ad tempus tantum, iusta de causa eaque
perdurante. Vetito clausulam irritantem una Sedes Apostolica addere
potest » (can. 1039).
Ordinarii locorum scii. Episcopi residentiales, Vicarius Capitularis,
Vicarius Generalis, Abbas vel Praelatus nullius, Vicarius et Praefectus
Apostolicus, Administrator Apostolicus.
Omnibus in suo territorio actu commorantibus, sive sint incolae aut
advenae, sive peregrini aut vagi.
Actualis autem commoratio, ubi agatur de non subditis, requiritur
tamquam conditio sine qua, adeo ut irritum et nullum ipso facto sit
vetitum ab Ordinario loci latum contra delinquentem actu non com­
morantem intra fines dioecesis, esti causa iusta vetiti exsistat omnino
et quidem culpa admissa fuerit seu ratio eiusdem ferendi posita sit in
territorio dioecesis.
Et suis subditis etiam extra fines territorii, sive agatur de iis qui
habent domicilium, sive de iis qui habent tantum quasi-domicilium in
dioecesi, dummodo hoc vel illud non amiserint ad normam iuris
(cc. 91-95).
Vetare possunt matrimonia, per verum et proprie dictum praeceptum,
quod gravem per se obligationem in conscientia inducat.
In casu peculiari, i. e. in hac vel illa circumstantia, pro hac illave
determinata persona, non vero indeterminate aut per generale prae­
ceptum.
Sed ad tempus tantum, ideo neque in perpetuum neque ad tempus
indefinitum.
Iusta de causa eaque perdurante, quae causa iusta debet esse gravis
aut in se ipsa aut saltem rationi* circumstantiarum, ex. gr. suspicio
latentis alicuius impediment i, scandalum removendum, timor discor­
diarum, et similia. Statim ac iusta causa cessat, etiam vetitum cessat,
i. e. ab Ordinario loci revocandum est; imo attentis verbis « eaque per­
durante», indubitanter putamus vetitum objective seu intrinsece ces­
sare ipso iurc, sicuti lex quaelibet aut praeceptum intrinsece vim suam
amittit, ubi primum causa iusta seu linis adaequate desit (7).
Hae omnes circumstantiae, singillatim et perspicue a legislatore
recensitae de casu particulari, de tempore atque de causa iusta, requi­
runtur non solum ad liceitatem, verum etiam ad validitatem vetiti.
Kum parochus vetare possit matrimonium, dicemus alibi (n. 331).
(7) Suarez, De legibus, lib. VI, cap. 6 et 9.

■

DE POTESTATE ECCLESIAE IN MATRIMONIUM

55

Potest interdum indirecte impediri quominus matrimonium valide
celebretur; v. g. si parochi et Ordinarius negent assistentium et dele­
gationem legitime ac libere recusent. Nonnisi ad breve tempus licite
id fieri posset, peculiari quidem ac iusta de causa.
Demum dicitur: vetito clausulam irritantem una Sedes Apostolica
addere potest, ut confirmetur catholica doctrina tot tantisque declara­
tionibus S. Sedis iurisque expressis textibus enunciata, scii. R. Pon­
tificem eumque solum posse ea de matrimonio statuere ac praecipere,
quae eiusdem valorem directe aut indirecte afficiant.
63. Quaerunt DD., utrum Episcopi potestate constituendi impedimenta
dirimentia careant per se ac iure divino, an potius quia R. Pontifex eam
sibi reservavit.
Communior et certa videtur sententia, ius statuendi impedimenta diri­
mentia ex iure divino et per se non reservari privative R. Pontifici, ita ut,
seclusa reservatione facta ab Apostolica Sede, Episcopi vi ordinariae iurisdictionis in foro externo, qua pollent ex auctoritate Romani Pontificis, per
se possent eadem statuere pro sua quisque dioecesi (8).
Idque omnino tenendum, tum quia neque ex Sacra Scriptura neque ex
Traditione neque ex ipsa rei natura liquet huiusmodi potestatem iure divino
exclusive ad R. Pontificem per se pertinere, tum quia primis saeculis Episcopi
eandem pro sua ordinaria jurisdictione de facto exercuerunt, ut scite probat
Sanchez (9).
Verum ex disciplina iamdiu in Ecclesia recepta, Episcopi nequeunt im­
pedimenta dirimentia statuere; quod iure inductum fuisse a Sede Apostolica,
catholicus quisque non ambigit (10).
Ex dictis liquet praefatam quaestionem, de qua plura habes apud veteres,
esse mere otiosam, quia iurisdictio Episcoporum ex suprema et universali
R. Pontificis potestate dimanat, qui potest eam ampliare aut coarctare.
Quae disciplina expresse confirmata fuit per decretum S. C. Concilii
2 dec. 1628 ab Urbano VIII, 20 inait. 1629 approbatum (11).

64. Causae vero matrimoniales, nonnullis tamen exceptis (can. 1557,
§ 1, 1°), pertinent ad locorum Ordinarios, qui iure proprio possunt eas
cognoscere ac definire in prima instantia (cfr. can. 1572, 1576, 1960 ss.).
(8) Sanchez, loc. cit. n. 10; Lugo, Responsa moralia, dub. 34. n. 6; Pirhlng, L c n. 149;
S. Alph., I. c. n. 980; Pontius, l. c. cap. 1, n. 12; Bonaclna, l. c. q. 3, punct. 1, n. 4; Palmieri,
/. c. p. 300; De Angelis, Praelectiones iuris canonici, lib. IV, tit. I, n. 15; Santi, L c. p. 42 8.;
Wcrnz, l. c. n. 63.
(9) Zx>c. cit. n. 9.
(10) Ilao do re fuse atque erudite disserit Devoti (l. c. §§ 118-121), potestatem R. Pon­
tificia rgregic vindicans contra practonsum Episcoporum ius violatum. Nulla profecto habetur
violatio.
(11) Cfr. Boned. XIV, op. cit. lib. XII, cap. 5, η. 9 se.

56

CAPUT I - ARTICULUS IX

65. a Praeter Romanum Pontificem, nemo potest impedimenta iuris
ecclesiastici sive impedientia sive dirimentia abrogare, aut illis dero­
gare » (can. 1040).
Omnibus constat, leges ecclesiasticas auferri non posse nisi per com­
petentem legislatorem ecclesiasticum (12); atqui impedimenta sive
impedientia sive dirimentia hire ecclesiastico statuit imus R. Pontifex;
ergo ipse solus est Superior competens ad ea quomodolibet auferenda.
Dicimus guomodolibet, quia impedimenta auferri possunt, ut omnis
alia lex, sive abrogatione sive derogatione.
Totalis legis revocatio facta a competente Superiore vocatur abro­
gatio; partialis legis revocatio dicitur derogatio.
Accedunt subrogatio et obrogatio; ea est additio ad legem iam exsi­
stentem; haec ablatio legis lege contraria, iuxta illud iurisconsulti
Pauli: « obrogare est legis prioris infirmandae causa legem aliam ferre ».

Articulus IX.
II teneantur legibus matrimonialibus Ecclesiae.
Quinam

II
66. Catholici, haeretici, schismatici
et apostatae. — 1. Leges

matrimoniales Ecclesiae obligant omnes et singulos baptizatos, non so­
lum catholicos, sed etiam haereticos et schismaticos, nisi Ecclesia po­
sitive voluerit et expresse declaraverit eos quibusdam legibus non
obstringi. Eiusmodi exceptio revera exsistit quoad impedimentum
disparitatis cultus aliquo sub respectu (can. 1070) et formam celebra­
tionis matrimonii (can. 1099, § 2), quam « acatholici sive baptizati sive
non baptizati, si inter se contrahant » servare non tenentur, duimnodo
ne agatur de apostatis.
2. Quod omnes leges matrimoniales, eis tantum exceptis quas modo
memoravimus, obligent etiam haereticos et schismaticos, hodie certis­
simum est. Dicimus hodie, quia anteactis temporibus gravis fuit contro­
versia inter Doctores, utrum Ecclesia de facto vellet impedimentis
canonicis matrimonii ligare etiam haereticos et schismaticos.
Non defuerunt scriptores magnae notae, ex. gr. Pichler (1) et Schmalzgrueber (2), qui opinati sunt haereticos non obstringi, saltem de facto
ex intentione Ecclesiae, impedimentis matrimonialibus iuris eccle­
siastici.
(12) Suarez, l. c. cap. 25 es.; Reiffenst., lib. I, tit. 2, n. 484.

(1) Loc cit. n. 98
(2) Loc. cit. n. 378 ss.

QUINAM TENEANTUR LEGIBUS MATRIM. ECCLESIAE

57

Hanc sententiam plerique theologi et canonistae merito reiiciebant,
praesertim post Boned. XIV Const. « Singulari nobis », 9 febr. 1749,
« Ad tuas manus », 8 aug. 1748, « Magnae nobis », 29 iun. 1748, et re­
scriptum Pii VI ad Card, de Frankenberg Archiep. Mechlinien. Episco­
posque Belg. 13 iul. 1792, atque Litt. Apost. Pii VII « Etsi fraterni­
tatis » ad Archiep. Mogunt. 8 aug. 1803 (3).
S. C. Concilii pluries nulla declaravit coniugia haereticorum contra legea
Ecclesiae inita, ex. gr. die 26 sept. 1602, d. 19 ian. 1605, d. 2 aug. 1725.
Prostat enim ad rem eiusdem S. C. responsum ad Ep. Rosnavien.,
20 aug. 1780.
Accedit alia praxis S. Sedis hanc doctrinam aperte confirmans. Cum
haereticis conversis solet Sedes Apostolica dispensare super impedimentis
iuris ecclesiastici, quod nullatenus ex adverso agit cum infidelibus fidem
Christianam suscipientibus; quae agendi ratio luculenter ostendit ex mente
Sedis Apostolicae haereticos ligari impedimentis matrimonialibus (4).

Ratio vero theologica evidens omnino. Omnes valide baptizati in
rebus ecclesiasticis subsunt ex Christi ordinatione potestati Ecclesiae,
adeo ut neque ipsi privata sua voluntate possint se iurisdictioni eccle­
siasticae subducere neque Ecclesia valeat eos universaliter atque abso­
lute liberos et independentes declarare a potestate ecclesiastica.
Si exposita doctrina verior erat iure antiquo, iure novo verissima
dicenda est, ex collatis cc. 12, 87, 1038, § 2, 1099, § 2, 1960.
Card. Gasparri merito concludit: «Id certissimum est ac illi AA.
catholici, qui de hoc dubitant, nesciunt quid dicant » (5).
De dissidentibus orientalibus vide n. 68.

67. Infideles. — 1. Certe ipsi non tenentur directe legibus matri­
monialibus Ecclesiae, cum eius iurisdictioni subiecti non sint.
At indirecte nonnullis in casibus tenentur vel ipsi, scii.:
1° quando agitur de iis legibus, quae sunt declarationes iuris
divini naturalis aut positivi, quaeque ab Ecclesia tamquam huius
iuris infallibili interprete feruntur, quo in casu tenentur non vi pote­
statis ecclesiasticae, sed vi iuris divini;
2° quando infidelis matrimonium contrahit cum fideli; tunc
enim ratione connexionis ipsemet infidelis indirecte subest Ecclesiae
(3) Rosset, loc. cit. n. 781 as.; Santi, l. c. n. 122; Gasparri, loc cit. n. 307 ss.; Wcrnz, l. c.
n. 66; Noldin, i. c. n. 516.
(4) Facilitates Quinquennales a S. O. do Prop. Fido ollm Episcopis concedi solitae sub
n. 3 haec tradunt: · dispensandi... oum haereticis conversis etiam in 2. simplici et mixto,
dummodo nullo modo attingat 1 uni ».
(5) De matrinwniOs n. 257, cd. post Codioeim

58

CAPUT Γ - ARTICULUS IX

jurisdictioni, eo ipso quod fidelis tonetur ad catholicam matrimonii
formam servandam (can. 1099, § 1, 2°);
3° quando alteruter ex coniugibus infidelibus convertitur ad
fidem, eius matrimonium per dispensationem R. Pontificis solvi potest,
ideoque matrimonium et, consequenter, ipse coniux infidelis, Ecclesiae
indirecte subiicitur ratione coniugis fidelis;
4° ratione connexionis causarum infidelis indirecte subest pote­
stati ecclesiasticae in causis matrimonialibus (G);
5° ratione individuitatis, ut aiunt, matrimonialis contractus: si
pars non baptizata sit quidem habilis, sed contrahere velit cum per­
sona baptizata iure canonico inhabili (sive haec talis sit ratione impedi­
menti sibi omnino proprii, ex. gr. voti aut aetatis, sive ratione alicuius
impedimenti quo ligetur quoad partem non baptizatam, ex. gr. ratione
disparitatis cultus), indirecte ipsa quoque fit inhabilis, quia matrimo­
nium non potest claudicare, ut dicitur, neinpe non potest esse validum
ex una parte et invalidum ex altera.

2. Quid dicendum, si pars fidelis sit quidem habilis, sed matri­
monium contrahere velit cum infideli, qui iure civili est inhabilis, puta
ob impedimentum aetatis?
Nonnulli opinantur, in tali casu partem fidelem communicare suam
habilitatem cum infideli, i. e. civile impedimentum cessare. Ratio est,
aiunt, quia adest conflictus inter legem civilem et ecclesiasticam;
atqui in conflictu Ecclesia, utpote societas superior, debet praeva­
lere (7).
Alii dicunt, Ecclesiam in isto casu habere competentiam quoad
partem etiam infidelem ad permittendum matrimonium; idque tum
ratione partis fidelis, tum ratione materiae, seu rei natura sua sacrae
et religiosae (8).
Alii tenent, impedimentum civile vim suam servare, directe quidem,
seu ratione sublectionis, quoad partem infidelem, indirecte, i. e. ratione
connexionis, quoad partem fidelem (9).
Tertia sententia reficienda est (10), ob rationes ab aliis sententiis
propositas.
Prima vix dift'ert a secunda. Itaque standum omnino pro valore
(6) Cfr. Bencd. XIV Const. < Singulari Nobis » 9 febbr. 1749; Wornz, l. c. n. 65; Santl,
l. c. n. 121.
(7) Resemans, op. cit., p. 2; Dc Smet, n. 138; Wornz-Vldal, n. 52. Cfr. Onolln, De regi­
mine matrimonii fidelem inter et infidelem, in Ephcm. th. Lovan. 1933, 47 ss.
(8) Gasparri, l. c. n. 306 (cd. 3 ), ubi recedit a sententia opposita cui prius (in 1· ct 2*
cd. n. 297) calculum adieccrat. Cfr. etiam Wornz, l. c. n. 69. Scholion.
(9) Vlaming, l. c. n. 195; De Becker, p. 25; Gasparri, n. 256, cd. post Codicem.
(10) Cfr. Bened. XIV Const. « Singulari Nobis », 9 febr. 1749, 5 7.

QUINAM TENEANTUR LEGIBUS MATRIM. ECCLESIAE

59

matrimonii initi a parte fideli habili cum parte infideli impedimento
civili irretita.
3. Infideles, ad religionem Christianam conversi, liganturne post
baptismum impedimentis iuris ecclesiastici?
Distinguimus; 1° procul dubio ligant ur impedimentis quae baptismo
superveniunt, quia, cum sint baptizat i, ceteris fidelibus aequiparantur;
2° quod si impedimenta baptismum antecedunt, iterum distinguendum
est inter impedimenta quae nituntur vinculo naturali eoque perma­
nente, et impedimenta quae nituntur vinculo iure mere ecclesiastico
constituto.
Si fundantur in vinculo naturali, ante baptismum exsistit quidem
vinculum, at sine impedimento, quod, suscepto baptismo, statim
oritur ex vinculo. Si vinculo iure mere ecclesiastico constituto nituntur
impedimenta, et factum, ex quo vinculum illud derivatur, positum
fuit ante baptismum, impedimentum non adest.
Vinculum naturale habetur in consanguinitate, ut declaravit S. C. de
Prop. Fide die 23 aug. 1852 ad 2m.
Adest in cognations legali, si haec post baptismum adhuc exsistat.
Non aderat olim in publica honestate (S. C. S. O., 26 sept. 1837), neque
hodie, si matrimonium invalidum aut concubinatus tempore baptismi non
amplius exsistit.
Nec adest in crimine (S. C. do Propag. Fide, 23 aug. 1852 ad 2“) et in
cognatione spirituali (S. C. S. 0., 16 sept. 1824 ad 2m); neque in affinitate,
aliter ac iure antiquo, attento canone 97, § 1, quo mutatum est fundamentum
huius impedimenti quod non amplius constituitur copula qua duo fiunt una
caro (cfr. n. 538).

Ad praxim quod spectat, ob oculos habendum est responsum S. O.
die 18 dec. 1872 datum. Proposito dubio: « Utrum erret (Vicar. Apost.)
retinendo inquietandos non esse illos neophytos qui matrimonium in
infidelitate contraxerunt in iis gradibus in quibus Ecclesia dispensare
solet», responsum fuit: «Negative: idque significetur per epistolam».
II
II
68. Utrum
dissidentes orientales subsint legibus matrimo
­
nialibus Ecclesiae latinae, an potius Ecclesiae orientalis sui
ritus. — 1. Imprimis certum est Orientales catholicos proprio iure regi

nec teneri praescript is Codicis ad normam can, 1, nisi de iis agatur, quae
ex ipsa rei natura etiam Orientales afficiant, aut expresse de iisdem
mentio fiat, v. g. in can. 98, 756, 782, § 5, 851, 866 etc.
2. De orientalibus dissidentibus Codex expressam mentionem non
facit. Idcirco quaestio dirimenda ex generalibus iuris principiis.

60

CAPUT I - ARTICULUS IX

Quidam affirmant ut certum vel saltem ut probabilius, dissidentes
orientales subiici legibus matrimonialibus Ecclesiae latinae (11).
Alii id negant (12).
Haec altera sententia praeferenda est, ob sequentes rationes.
1° Nullum est documentum pontificium, ox quo constet dissidentes
orientales aequiparandos esse dissidentibus latinis atque iisdem subiici legibus.
Immo contrarium constat. Nam Romani Pontifices pluries declararunt, dissi­
dentes ad fidem catholicam redeuntes, suum ritum servare posse, nec co­
gendos esse ad ritum latinum suscipiendum (13).
2° Responsum datum a particulari Congregatione S. C. de Prop. Fide
die 4 iun. 1631 — quo declaratum fuit orientales subiici apostolicis con­
stitutionibus triplici tantum in casu (14) — respicit universos orientales
sive catholicos sive schismaticos. Quae norma semper servata fuit atque
servatur apud Romanae Curiae Dicasteria.
3° S. Congregatio S. Officii, interrogata an infantes a sacerdotibus
schismaticis confirmati, denuo essent confirmandi, pluries respondit non
expedire, nisi ageretur de promovendis ad ordines, vel ipsi confirmandi aut
eorum parentes id postularent; quo in casu confirmationem administrandam
esse secreto et sub condicione. Ita v. g. 5 iul. 1858, 1 mart. 1872, 2 april.
1879, 14 iun. 1885 (15).
Igitur ex mente S. Officii res est dubia, utrum dissidentes subsint disci­
plinae latinae necne.
4° Praxis S. Sedis id perspicue confirmare videtur. Nam, ubi agitur
de reditu ad fidem catholicam dissidentium presbyterorum aut fidelium
matrimonio iunctorum, numquam iudicium de valore huiusmodi nuptiarum
ferri solet iuxta leges Ecclesiae latinae, sed iuxta disciplinam orientalem.
Huc spectat potissimum praxis S. Officii, S. C. de Prop. Fide et hodie
S. C. pro Ecclesia orientali.

3. Quaestio haud levis respicit eos orientales qui, post solutam
unionem cum Ecclesia catholica, mutationes induxerunt circa suum
6' 7 ’
·
7
ritum suamque disciplinam, ut de facto nonnulli fecerunt. Hoc in casu
unice attendendus est ritus antiquus seu primaevus atque vetus disci­
plina, cum mutationes inductae, ob defectum legitimae et competentis
auctoritatis, vi atque efficacia careant.
(11) Ocsterle, in Thcol.-prakl. Quartalschrift, 1937, p. 680 es.; Dalpiaz, In Apollinari»,
1937, p. 457 ea.
(12) Hermann, in Periodica, 1938, pag. 7 ea.
(13) Cfr. Bened. XIV, Const. « Demandatam », § 3; Const. · Allatae sunt », t 18; Leonis XITI,
Epist. Apost. « Praeclara », 20 iun. 1894.
(14) Cfr. litt. encycl. S. C. de Prop. Fide 5 nov. 1882; Collect. S. C. dc Piop. Fide, II,
n. 1578.
(15) Cfr. Cappello, De Sacramentis, I, nn. 206, 842.

DE POTESTATE PRINCIPUM SAECULAR. IN MATRTM.

61

Articulus X.
•I
III
II
De potestate principum saecularium in matrimonium.
II baptizatorum. — 1. Explorati
II
II
69. Potestas in matrimonium

iuris est principibus saecularibus nullam competere potestatem, di­
rectam aut indirectam, circa valorem et honestatem sponsalium ac ma­
trimonii christianoium, ita ut neque impedimenta dirimentia vel mere
impedientia statuere possint, neque causas matrimoniales cognoscere
ac definire.
Id ex huc usque dictis de iure Ecclesiae proprio, exclusive atque
inde pendenti (n. 56 ss.) sponte deducitur.
2. Non defuerunt errores circa potestatem Ecclesiae in fidelium
matrimonia.
a) Novatores saeculi xvi dixeiunt matrimonium considerandum
non esse qua sacramentum, sed qua simplicem contractum ideoque
Ecclesiae non competere potestatem in ipsum; omne vero ius, prae­
sertim impedimenta statuendi, competere principibus saecularibus. His
dein accesserunt M. A. De Dominis et Io. Launoy cum pluribus aliis
Rega listis.
b) lansenistae, praesertim in pseudo-synodo Pistoriensi, docue­
runt « ad supremam civilem potestatem dumtaxat originarie spectare,
contractui matrimonii apponere impedimenta eius generis, quae ipsum
nullum reddunt dicunturque dirimentia », et nonnisi « supposito assensu
vel conniventia principum potuisse Ecclesiam iuste constituere impe­
dimenta dirimentia ipsum contractum matrimonii ».
c) Nonnulli DD. opinati sunt potestatem impedimenta diri­
mentia statuendi non soli Ecclesiae competere, sed etiam principi civiln
3. Cone. Trid. Sess. XXIV, can. 4 definivit contra reformatores:
« Si quis dixerit Ecclesiam non potuisse constituere impedimenta matri­
monium dirimentia, a. sit »; et can. 12: « Si quis dixerit causas matrimo­
niales non spectare ad indices ecclesiasticos, a. sit ».
Plura sunt documenta S. Sedis, quae ius proprium, exclusivum
atque independens Ecclesiae vindicant: ex. gr. Benedictus XIV Constitut. « Singulari Nobis », 9 februarii 1719; respons. Sacrae Congr. de
Propag. Fide, 1 april. 1816 (1); Pii VI Const. « Auctorem fidei », prop.
58-60; respons. S. O. S. O., 17 nov. 1835 et 12 ian. 1881; Pii IX Litfr.
Ap. ad reg. Sardiniae, 19 sept. 1852, et Syllab. prop. 68, 69, 74; Leo(1) Collect. S. C. de Prop. Fide, vol. I, u. 711. 843.

62

CAPUT I - ARTICULUS X

nis XIII Encycl. cit. « Arcanum » ct Litt. Ap. ad Episc. prov. Venetae,
8 februarii 1893; Pii XI Encycl. « Casti connubii », 31 dec. 1930.
Accedunt cc. 1016, 1038, 1040, 1960 et 1961.
Prop. 68a Syllab. ita sonat: « Ecclesia non habet potestatem impe­
dimenta matrimonium dirimentia inducendi, sed ea potestas civili
auctoritati competit a qua impedimenta exsistentia tollenda sunt ».
Prop. 69a: « Ecclesia sequioribus saeculis dirimentia impedimenta
inducere coepit, non iure proprio, sed ïïlo iure usa est, quod a civili po­
testate mutuata est ».
Prop. 74a: « Causae matrimoniales ct sponsalia suapte natura ad
jorum civile pertinent ».
Leo XIII in Encycl. « Arcanum ita privative vindicat Ecclesiae ius in
matrimonium baptizatorum. atque civilis potestatis competentiam excludit;
« Igitur cum matrimonium sit sua vi, sua natura, sua sponte sacrum, consen­
taneum est ut regatur ac temperetur non Principum imperio, sed divina aucto­
ritate Ecclesiae, quae rerum sacrarum sola habet magisterium. Deinde con­
sideranda sacramenti dignitas est, cuius accessione matrimonia Christia­
norum evasere longe nobilissima. Dc sacramentis autem statuere et praecipere
ita ex voluntate Christi sola potest et debet Ecclesia, ut absonum sit plane
potestatis eius vel minimam partem ad gubernatores rei civilis velle transferre*.
In Litt. Ap. ad Episc. prov. Venet.: « Onde nasce, che appartengono
esclusivamenic alla Chiesa l’amministrazione dei Sacramenti; ogni ingerenza
dcll' autorità politica nel contraito matrimoniale, o non semplicemente nei suoi
effetti, c sacrilega usurpatione... Nium'allra potestà, che quella a cui spetta
siftatta amrainistrazione, puô e deve giudicare dcllc condizioni richieste per
celebrare il matrimonio, dell'altitudine e délia capacilà dei contraenti e delle
allre circoslanze, dalle quali dipende che ii matrimonio si contragga lecitamente e validamente » (2).

4. Huc spectat ratio theologica pluries enunciata i. e. de elevatione
ipsius contractus matrimonialis ad sacramenti dignitatem, ita ut ratio
contractus a ratione sacramenti rc aliter non distinguatur, nec ideo alia
ab alia seiungi aut separari ullo modo queat.
Non ideo tamen excluditur competentia Ecclesiae exclusiva, etsi
forte matrimonium inter coniuges, quorum alteruter tantum sit baptizatus, initum fuerit (cfr. n. 59).
5. Neque obiicias, matrimonium esse materiam mixtam, utpote
quae natura sua refertur ad duplicem finem, temporalem scilicet et
spiritualem; nam eo ipso quod contractus matrimonialis est natura
sua sacer et religiosus ac praeterea pro baptizatis fuit evectus ad sa(2) Cfr. Acta S. Sedis, vol. XXV, p. 461 e.

DE POTESTATE PRINCIPUM SAECULAR. IN MATRIM.

63

cramcnti dignitatem, matrimonium evasit materia mixta supernaturalizata, subducta proinde auctoritati civili ct penitus Ecclesiae adiudicata, quippe quae sola est societas ad finem spiritualem et supernaturalem tendens curamquc exclusive gerens de rebus ad eundem finem
pertinentibus (3).
6. Tradita doctrina de omnimoda incompetentia potestatis civilis
in matrimonia Christianorum respicit principes saeculares quoscumque
sive fideles sive infideles. Quidam enim distinguentes inter principem
fidelem et infidelem, huic tribuunt potestatem constituendi impedi­
menta etiam dirimentia pro suis subditis baptizatis, illi vero dene­
gant (4).
Haec sententia, quam veteres etiam theologi et canonistae com­
munius reficiebant, duce praesertim Schmalzgr. (Z. c.), nullo nititur
solido fundamento; imo ratio manifesta contra eam pugnat. Nam si
princeps fidelis est incompetens in sacramenta legis evangelicae, nonne
a fortiori incompetens erit princeps infidelis?
Itaque ambigendum non est quin praefata opinio nedum impro­
babilis, sed omnino erronea dicenda sit.
7. Potestne princeps civilis iure proprio et nativo saltem impedi­
menta impedientia constituere? Tres dantur hac de re sententiae.
Prima tenet impedimenta a principe saeculari lata obligare directe
fideles vi legum civilium.
Altera huiusmodi impedimentis ex sese vim obligandi non tribuit,
sed illam ex canonizatione Ecclesiae repetit, quatenus fideles leges civiles
servare iubentur.
Tertia denegat civili potestati ius directe statuendi impedimenta
prohibentia proprie dicta, sed concedit, honestas praescriptiones civiles
regulariter esse servandas, nisi ex iudicio auctoritatis ecclesiasticae
aliquis casus particularis ab hac regula sit excipiendus.
Prima sententia, ut ex dictis manifesto colligitur, est erronea.
Etiam secunda reficienda est, quia nititur falso supposito. Factum
enim canonizationis legum civilium ex parte Ecclesiae non exsistit.
Tertia sententia est vera, dummodo rite intelligatur secundum ea
quae statim dicemus (nu. 70, 74).
8. Quamvis civiles principes nequeant pro suis subditis baptizatis impe­
dimenta constituere, quae validitatem aut liccitatem vinculi attingant, tamen
(3) Cfr. Cappello, Inst it. iur. pubi. eccl.9 II, p. 233; Cavagiils. Inst. iur. pubi. reel., vol. Ill,
png. 105 (Romae, 1883).
(I) Cfr. Sanchez, Z. c. disp. 3, n. 7; Sohinakgr., I. c. n. 368.«.; Laymann, /. c. cup. 1, n. 3;
Pirhlng, I. c. n. 151; Pontius, I. c. cup. 2, u. 3 gs.

FW

64

rre——i

CAPUT I - ARTEOULUS X

in quibusdam circumstantiis et pro quibusdam subditis, v. g. pro militibus,
publicis officialibus etc., possunt ratione boni publici aliquas conditiones
praescribere ab iis implendas, qui volunt matrimonium inire, ex. gr. ut
nuptias ineant certis regulis servatis ac do venia superioris.
Palam est 1° huiusmodi praescriptiones in tantum esso iustas et ideo
servandas in quantum iuri divino (naturali et positivo) atque ecclesiastico
nullo modo adveisentur; 2° indicium de iustitia seu honestate earumdem
spectare ad Ecclesiam, utpote supremum moralitatis tribunal; 3° eatenus
has praescriptiones posse admitti, quatenus veram et proprie dictam obliga­
tionem in ordine ad matrimonium ineundum non inducant coram Deo et
Ecclesia, seclusa speciali conditione de coelibata servando sponte suscepta;
secus enim huiusmodi praescriptiones essent vera impedimenta, quod nullo
pacto potest admitti; 4° poenas proprie dictas statui non posse contra eoa
qui valido et licite coram Ecclesia matrimonium celebrant non servatis
praescriptionibus civilibus, excepta forte effectuum mere civilium privatione
(cfr. n. 72) - (5).
Hae praescriptiones a principe civili latae (idem dicas de iis quae forte
statuuntur a patrefamilias quoad liberos suos) neque proprie neque improprie
dici possunt impedimenta matrimonialia, quia reipsa nec impediunt coniugium
nec impedire possunt.
Quare minime eos probamus auctores, qui eiusmodi praescriptiones
saecularis auctoritatis impedimenta vocant: tum quia haec vox rei veritati
non respondet, tum praesertim quia confusionem haud levem et erroris
periculum in doctrina catholica exponenda inducere potest.
M vetare,
70. An princeps civilis possit subditis matrimonium
praeviae inspectioni corporali eos subiicere, aut facultate ge­
nerandi privare. — 1. Princeps nequit simpliciter et absolute vetare

quondnus subditi, iure divino et canonico habiles, matrimonium con­
trahant. Facultas nubendi sane oritur ab ipsa natura, et nemo citra
scelus potest invitus cogi ad coelibatum profitendum.
Utiuin valeat prohibere ne officiales, magistrae etc., munere du­
rante·, matrimonium contrahant, disputatur.
H
Quidam affirmant, si bonum publicum revera exigat, ut ipsi a ma­
trimonio arceantur. Nam, aiunt, in tali casu nulla iniuria ipsis irrogatur,
cum sponte suscipiant munus, quod secumfert obligationem non nu­
bendi; ratio autem boni publici huiusmodi vetitum iustum et rationa­
bile facit.
Alii negant, tum quia asserta ratio boni publici vix aut ne vix
quidem exsistit, tum quia facile aperitur via scandalis et morum inhonestati.
f

(5) Cfr. Wernz, I. c. n. 68 as.

DE POTESTATE PIUNCIPUM SAECL'LAR. TN MA TRIM.

65

Alii utrainque opinionem inter se conciliare conantur, quatenus
censent principem prohibere posse matrimonium, non quidem in per­
petuum, sed solum ad tempus, ac praeterea exigere posse observantiam
quarumdam formalitatum et peculiarium conditionum in ordine ad
matrimonii celebrationem. Haec sententia, rite intellecta iuxta doctri­
nam superius traditam, verior est eaque tenenda.
2. Status nequit exigere ut omnes et singuli nupturientes, ante
matrimonium ineundum, inspectioni corporali se subiiciant, ut inde
cognosci possint an impotentia aut morbo praesertim contagioso la­
borent necne.
Huiusmodi inspectio, ut patet, est natura sua maxime odiosa, gra­
vibus manifestisque periculis obnoxia, nisi Christianae modestiae regulae
accurate serventur, interdum de se illicita et inhonesta. Hinc paucis re­
soluta manet quaestio de inspectione prae-matrimoniali. Haec pro omni­
bus et singulis nupturientibus nequit imponi a Statu: in certis casibus,
ex causa proportionate gravi, debitis cautelis servatis, praecipi potest.
Solum in nonnullis determinatis casibus, v. g. si agitur de sponsis
qui morbo contagioso, ut lue venerea, laboraverint idque certo et
palam constet, praecipi potest, ut medicorum examini et curae se
subiiciant, ante nuptiarum celebrationem.
3. Status numquam potest privare nupturientes facultate generandi,
scii, organis ad generandum necessariis, ob motiva eugenica, oecono­
mica, moralia aliasve quascumque causas, ut liquet evidenter ex ipsa
rei natura et expresse docet Pius XI in Encycl. « Casti connubii .
Accedit Decretum S. Officii diei 21 mart. 1931 (cfr. n. 376). Homo sane
non habet dominium sui corporis, sed usum tantum euinque licitum.
Mutilat io alicuius membri seu organorum excisio tunc solum licita est,
cum ad ipsam vitam et corporis integritatem servandam exigitur. Quare
iniustissima foret civilis lex, quae certas personas chirurgicae operationi
subi iceret, ex qua facultas generandi amitteretur. Huiusmodi lex lata
est in Germania, 1 iul. 1933, (piae vigere coepit die 1 ian. 1931 (6).
(6) Chirurgica operatio, qua facultas generandi aufertur, sterilisatio vel castratio aut
vascctomia vocari solet. Sed, proprie et accurate loquendo, alia ab alia differt.
Testiculi enim et ovaria duplicem exercent functionem, nempe secretionem externam
spermatis vel ovuii, et secretionem internam hormonorum sexualium. Castratione, non vero
stérilisâtione» aufertur partialiter vel totaliter interna secretio, ita ut inde notabiles oriantur
physicae et psychicae scrutationes. Hoc sensu castratio exsistere potest etiam in mulieribus.
Stérilisai io producit sterilitatem (unde nomen), seu aufert potentiam generandi; dum
castratio non tantum potentiam generandi, sed et eoôundi aufert.
In ciri operationes chirurgicae atUcere possunt testiculos, canales deferentes vel organa
copulativa.
Amputatio membri virilis seu eviratio radiculis, aut extirpât io jirnis et scroti cum testi­
culis, hodie scient i lice non exercetur nisi in casu alicuius morbi.
Extirpât io testiculorum communius dicitur castratio vel melius orchidectomia.
Spermectomia est operatio qua totum funiculum spermaticum, scii, vas deferens cum
systemate lymphatico et sanguineo ac texto nervoso vel secatur vel ligatur; cuius operationis

5

- Cappello,

I)c

Sacramentis, V.

66

CAPUT I - ARTICULUS X

II
II
civiles matri71. Potestas principis quoad effectus mere
monii. — 1. Competentia principum saecularium respicit effectua

mere civiles matrimonii etiam baptizato rum.
Quinam vero sunt effectus mere civiles? Ut probe id intelligatur,
distingui debet inter effectus inseparabiles a matrimonii substantia, qui
scii, ex coniugii essentia sponte profluunt atque necessario connectum
tur, et effectus separabiles a matrimonii substantia, qui nempe, licet
ex ipso coniugio oriantur, essentiales tamen seu connaturales minime
sunt, et ideo separari possunt.
Ad effectus inseparabiles spectant mutua coniugum iura et officia,
legitimitas prolis, ipsa patria potestas parentum in liberos quatenus
oritur ex iure naturali eoque regitur, item filiorum iura et obligationes
in parentes.
Ad effectus separabiles pertinent quantitas dotis, iura successionum
sive coniugum sive liberorum quoad bona et privilegia civilia.
Quod hi posteriores effectus sint revera separabiles, aliter ac priores,
cuique sedulo consideranti manifesto apparet. Quantitas enim dotis
neque iure naturae determinatur neque rigorose necessaria est; item
paventes' debent quidem filiis praestare alimenta atque educationem
regulariter statui ipsorum proportionatam, sed ius succedendi in pri­
vilegia civilia pendet a lege civili; item ius hereditatis quoad bona,
servato iure naturae, lege civili regitur (7).
elle cius physiologice iidem sunt ac castrationis. Operatio, quae plerumque perficitur in solum
vas deferens, specifice vocatur sterilisatio (vasoligatura, vaeotomia, vasectomia).
In femina operatio chirurgica fleri potest in ovariis, in organis copulationis (vulva et
vagina) vel in utero. Hinc auctores passim loquuntur do stcrilisationc uterina, ovariali et
tubaria.
1
Ad primam pertinet hysterectomia seu excisio uteri, hystc rocolpectomia seu excisio
uteri et vaginae. Ad secundam pertinet ovariotomia seu ovarlcclomia, quae com 1st it in exci­
sione ovaliorum. Ad tertiam pertinet excisio tubarum.
j
Stt iilisatio ovarialis, specifice sumpta, obtineri potest alia via, scii, amovendo ovaria
e proprio loco coquo in alio loco includendo, ita ut communicatio cum tubis auferatur. Ad
stérilisât Ionem tubariam referuntur omnes interventus chiruigici, quibus tubae eo modo
detorquentur a constitutione norinuli, ut concuisus spermatis <t ovull impediatur. Ad huius·
modi methodos chirurgicas pertinent praesertim ligatura tubarum, ncisio aut remotio e loco
debito vel contusio tubarum, etc.
Effectus varii sunt. In viro, ex castratione pracpubcrali, generat im erectio et penetratio
impossibiles redduntur et libido aufertur vel saltem valde minuitur, qui effictus minore gradu
et frequentia occurrunt in castratione postpubernii. Sterilisatio stricte sumpta haud notabi­
liter influere videtur in vita sexuali sive in viro sive in femina. Undo plcriquc auctores admit­
tunt stcrilisationc libidinem non minui, sed potius, saltem in inultis casibus, augeri.
Qui recentissime de hac re scripserunt, docent, ex medicorum iudicio atque experientia,
difficilem esse, non tamen imposait ilern restaurationem status normalis organi chirurgica
operatione a rectis institutis iam deducti, tam in viro quam in femina.
i
Cfr. Na villo, Elude sur les castrations et les sbr ih sat ions, in Revue médicale de la Suisse
Romande, 1925, p. 613 ss.; De Gachtencerc, Λ vidpos de la loi allemande de stérilisation, pag. 21
ss.; Martin, La proert ation et la sb f il i sa lion, pag. 63 es.; Mayer, Gcsctzlichc Unfruchibarma·
chunp Gcisteskranker, Freiburg i. 13., 1927.
(7) Cappello, o/>. cil. p. 243 s.; Cavaguis, Instit. iui. publ. eccl., II, cap. 2, n. 181 ss.; De An·
gelis, l. c. n. 14; Gaspurrl, l. c. n. 287 s.

DE POTESTATE PRINCIl’UM SAECULAR. IN MATRIM.

67

Effectus inseparabiles (temporales) dicuntur civiles; effectus sepa­
rabiles (temporales) vocantur mere civiles.
2. Circa effectus inseparabiles potestas saecularis nihil potest, ut
clare liquet ex dictis; sed omnino tenetur, eos recognoscere si matri­
monium est validum coram Ecclesia, eos denegare si matrimonium est
invalidum, idque etiam civili munire sanctione.
3. Quoad effectus separabiles matrimonii seu mere civiles princeps
gaudet iure proprio. Dicimus iure proprio, quia huiusmodi effectus,
cum sint natui a sua temporales et separabiles a matrimonii substantia,
spectant per se — cum nihil obst et ex parte materiae vel connexionis
cum matrimonio — ad potestatem civilem.
Quae doctrina de competentia principis certa omnino est.
Leo XIII in cit. Encycl. «Jrco/uon» haec ad rem docet: «Item non
ipsa (Ecclesia) ignorat neque diffitetur, sacramentum matrimonii, cum ad
conservationem quoque et incrementum societatis humanae dirigatur, cogna­
tionem et necessitudinem habere cum rebus ipsis humanis, quae matrimonium
quidem consequuntur, sed in genere civili versantur: de quibus rebus iure
decernunt et cognoscunt qui rei publicae praesunt ».
Instr. S. C. de Prop. Fide a. 1883 (sine die et mense) - (8) sub n. 1
statuit: «De effectibus matrimonii mere civilibus potestas civilis indicat».
Codex vero expressis verbis id confirmat.
Can. 1016: «... Salva competentia civilis potestatis circa mere civiles cius,
dem matrimonii effectus».
Can. 1961: «Causae de effectibus matrimonii mere civilibus, si principaliter
agantur, perlinent ad civilem magistratum ad normam can. 1016».
Quae omnia confirmantur expresse a Pio XI in Encycl. ♦ Casti connubii ».

4. Itaque civilis potestas potest:
1° effectus mere civiles matrimonii christianoium et multo magis
infidelium suis legibus ordinare, si agatur de iis effectibus, qui nituntur
ipso iure naturali, ut est, ex. gr., successio filiorum ab intestato in
bona parentum (9); hoc in casu princeps ordinare quidem valet, non
autem pro suo arbitrio concedere aut generaliter tollere;
2° effectus mere civiles constituere, si naturali ipso iure haud
nitantur, ut sunt, ex. gr., tituli honorifici uxori et proli concedendi aut
denegandi;
3° congruas poenas statuere in ordine ad eiusmodi effectus;
4° cognoscere ac definire causas de iisdem effectibus;
5° et generatim leges ferre de conditionibus sive antecedentibus
(8) Collect. S. C. de Prop. Fide, vol. II, n. 1587.
(9) Cir. Schiffinl, l. c. n. 350 8.; Meyer, I. c. n. 203 ss.; Vermocreeh, I. c. n. 221 83.

68

CAPUT I - ARTICULUS X

sive concomitantibus sive subsequentibus matrimonium, ut his effecti­
bus gaudeant contrahentes, dummodo in his legibus servetur subordi­
nate Ecclesiae, quatenus nihil praecipiatur quod ipsa prohibet, aut
prohibeatur vel spernatur quod ipsa iubet (10).
Exinde sequitur, civilem potestatem iure praescribere posse, ut matri­
monium coram Ecclesia valide contractum referatur in libros status civilis,
quos vocant, et haec adnotatio consideretur tamquam legalis probatio initi
matrimonii. Quod si infra statutum tempus adnotatio non fiat, civilis aucto­
ritas potest coniuges négligentes mulctis pecuniariis aliisque convenientibus
poenis plectere; at, naviter attendendum, matrimonium valere censendum est,
etiam pro effectibus civilibus, non a die adnotationis, sed a die celebra­
tionis (11).

Princeps effectus civiles recognoscere debet coniugio coram Ecclesia
valido et licito. Si matrimonium est validum, sed illicitum, potest
effectus mere civiles denegare, salva tamen iustitia et Ecclesiae subordinatione.

72. Num Status punire possit ob non servatas praescriptiones civiles.
— 1. Quando valide ac licite initum fuerit matrimonium, bed lex civilis
servata non sit, potestne princeps punire parochum aliumve sacerdotem
delegatum, testes et contrahentes?
Minister Ecclesiae i. e. parochus vel sacerdos delegatus certe puniri
non potest, quia in exercitio ministerii ecclesiastici nullimode subi icitur
civili potestati.
Quoad testes et contrahentes, distinguendum est inter ipsam celebra­
tionem matrimonii et omissionem praescriptionum civilium, atque prae­
terea videndum an hae praescriptiones servari potuissent, necne, independenter ab ipsa substantia sine ulla iniuria erga Ecclesiam.
Propter celebrat io nem matrimonii indubitatum est testes vel con­
trahentes poenis mulctari non posse; neque ob solam omissionem
praescriptionum civilium puniri possunt, quando hac praescriptiones
absque iniuria in Ecclesiam observari nequeant independenter ab ipsa
substantia.
Huc spectat ex. gr. lex de praecedentia matrimonii civilis, quae,
ut dicemus alibi, est absurda et impia quam maxime; item prohibitio
a principe statuta ne matrimonia conscientiae celebrentur, quae Ec­
clesia ob circumstantias except ionales permittit aliquando, eàque iure
habet ut plane iusta et honesta.
(10) Cavagnlfl, l. c. p. 118; Wernz, L c. n. 82.
(11) De Angelis, l. c.; Gasparri, L c. n. 288 s.; Wcrnz, L c. n. 83.

DE POTESTATE PRINCIPEM SAECELAR. IN MATRIM.

69

Quando vero praescriptiones civiles servari possunt sine uUa in Ec­
clesiam iniuria, auctoritas civilis ob earamdem omissionem puniie
potest, salva iustitia, tam testes quam contrahentes.
2. Haec doctrina nullatenus confundenda est cum eorurn (12) opinione,
qui censent simpliciter et absolute principem saecularem animadvertere posse
«poenis saltem civilibus» in Christianos, qui legibus divinis et canonicis
servatis matrimonium ineunt contra patrias leges. Nemo enim potest iure
proprio infligere poenas, nisi sit competens ad praescribendum vel prohi­
bendum; iamvero potestas civilis competens non est ad praescribendum vel
prohibendum iure proprio in re sacramentaria (ne ratione quidem boni pu­
blici); ergo nec poenas hac in re infligere valet (13).

In nostra sententia, iuxta factas distinctiones, competentia prin­
cipis est semper in re mere civili, dum e contra in praefata opinione,
eo ipso quod ius tribuitur simpliciter et absolute, competentia est vel
saltem potest esse in re etiam sacramcntaria, si ex. gr. poenae ferantur
ob ipsam matrimonii coram Ecclesia celebrationem ; quod est prorsus
negandum.

73. NumH Status possit non recognoscere legitimitatem filiorum.—
1. Disputant Ü1)., an Status possit denegare legitimitatem civil'm
liliis ex matrimonio valido et licito procreatis, v. g. si civiles praescri­
ptiones servatae non fuerint; et consequenter an iisdem liberis denegare
possit ius successionis in bona parentum. Ex huc usque dictis patet
responsio.
Imprimis notandum est legitimitatem filiorum, iuxta communem
et certam doctrinam (14), esse effectum inseparabilem matrimonii:
proinde hic effectus, utpote inseparabilis a coniugii substantia, neces­
sario agnosci debet a principe civili.
Praeterea denegatio in casu, ut iure conveniunt omnes 1)1).. esset
insipiens et crudelis, quia princeps puniret directi in liliis et quidem
in re maximi momenti culpam parentum, qui leges civiles non .>vrvaverint, aut forte nullam eorundem culpam, si iusta de causa ex Ec­
clesiae indicio id egerint.
2. Quoad successionem in bona parentum, censemus eandem,
(12) Cfr. Van do Bur<t, Tractatus de dispensationibus matrimonialibus, p. 16 s.; Glovine»
De dispens. matrim., 1» p. 38.
(13) Wcrnz, L c. n. 71.
(11) De Angelis, l, c.; Cavognis, /. c. p. 117; Santl» L c. n. 106; C»ppollo l. c. p 213;
De Sunt, l. r. n. 63; Wcrnz, /. c. n. 50.
Quidam rocentlores aliter sentiunt; sed eorum opinio nullo iuris fun'Uvnento sulidu nititur,
ideoque videtur omnino relloionda·

CAPUT I - ARTICULUS X

70

saltem plene et absolute, denegari non posse liliis ex matrimonio valido
et licito coram Ecclesia genitis; nam successio, quamvis a lege civili
determinata, fundatur tamen in ipso iure naturae (n. 71) quod ius
profecto, utpote naturale, Status recognoscere debet, et ideo filiis
legitimis successionem in bona parentum plene ac totaliter denegare
nequit.

74. An et quonam titulo servandae sint praescriptiones civiles circa
II
II
matrimonium.
— Ita distinguendum:
1° Si huiusmodi leges sunt in se inhonestae, manifestum est
observari non posse, nisi forte ad maiora mala vitanda, quo in casu
tamen exquiri debet indicium auctoritatis ecclesiasticae illudque
sequendum;
2° Si honestae et validae sunt, i. e. si effectus mere civiles matri­
monii attingant, servari debent vi propria legum civilium, nam intra
ambitum suae competentiae princeps certissime potest ferre leges,
quae in conscientia obligant.
3° Si vero leges civiles in se quidem honestae sint, sed invalidae,
utpote quae excedunt competentiae limites, ex mente Ecclesiae regu­
lariter servandae sunt, non vi propria legum ipsarum, quae, cum inva­
lidae sint, ex se nequaquam obligare possunt, sed propter caritatis
praeceptum avertendi a se et a filiis gravia damna (15).
Dicimus regulariter, quia in nonnullis casibus ob peculiares cir­
cumstantials matrimonium ex iudicio competentis auctoritatis eccle­
siasticae. potest, imo et aliquando debet celebrari etiam legibus patriis
non servatis.
(16) Cfr. Bened. XIV Const. Litt. Ap. « Redditae » 17 sept. 1716; Leonis XIII Encycl.
•Arcanum ·; respond. S. C. 8. O. 12 ian. 1881 ad Vic. Ap. lamaicae.
Sequens dubium propositum fuerat: ■ La nuova proposta di legge sopra i matrimoni
per la Glamm.iica non ha per ancha forza di legge; quando l’avrà, le leggi della Chlesa no saronno
alT’tte in certi punti... Quaeritur*. 1. Dobbiamo noi osservare la clausola 4 (di detta legge)
cha proiblscc i matrimoni celebrati altrimjnti che sotto questa nuova legge? 2. La clausola
18 richiede al matrimonio dello persone sotto i ventun anno il consenso del genitori, o dei
legittimi tutori. Che deve fare il sacerdote dovo gludichl che tal consenso sia negato irragione volmen te ?... ».
S. Congregatio S. Officii die 12 ian. 1881 respondit: «Ad 1. Curandum a misslonarlis ut
matrimonium contracturi observent praescriptiones etiam civiles, quae nd ordinem moralem,
quoad effectus civiles matrimonii, conservandum conducant. Quod si contingat ut missionariorum monita nihil proficiant, vel specialis occurrat difficultas, res est ad Vic. Ap. dt ferenda,
cuius erit indicare utrum huiusmodi sit casus ut matrimonium permitti debeat, non obstan­
tibus civilibus praescriptionibus. Ad 2. Provisum in praecedenti ·. Colled. S. C. de Prop. Fide,
vol. 11, n. 1Ô15.

u r. - Mb

DE POTESTATE PRINCIPIS CIV. IN MATRIM. INFIDELIUM

71

Articulus XI.
De potestate principis civilis
II
If
in matrimonium
infidelium.
75. Status quaestionis. — 1. Omnes concedunt principem civilem
circa matrimonia subditorum infidelium ea potestate gaudere, quam
habet in matrimonia baptizatorum quoad effectus mere civiles.
2. Quaestio est eaque profecto gravissima, utrum, pro subditis in­
fidelibus, valeat constituere impedimenta sive dirimentia sive impe­
dientia et praefinire formam celebrationis sub poena nullitatis
servandam.
Plures, praesertim inter recentiores, aut negant omnino, aut solam
potestatem constituendi impedimenta impedientia principi adiudicant (1).
Antiqui theologi et canonistae fere omnes (2) ac recentiores plerique (3) affirmant principem pro suis subditis infidelibus posse impedi­
menta constituere seu impedientia seu etiam dirimentia, i. e. matrimo­
nium moderari legibus in se honestis et rationabilibus.
Haec sententia, tum ex argumento intrinseco tum ex praxi S. Sedis
eius que explicitis declarationibus, nobis aliisque certa videtur.
II
II
76. Argumentum
intrinsecum.
— Argumentum intrinsecum ita

exponi potest. Matrimonium infidelium regitur quidem iure divino
naturali et positivo, sed cum hoc ius non determinet omnia et singula
quae ad rectam eiusdem celebrationem spectant, necesse est accedant
aliae positivae praescriptiones; unde videmus ab ipsa Ecclesia plures
ferri leges ad rite ordinanda baptizatorum coniugia. Id enim postulat
bonum publicum. Porro matrimonium infidelium non potest regi ao
temperari positivis legibus ecclesiasticis, quia Ecclesia nulla in eos
(1) Perrone, Z. c. p. 139 es.; Liberatore, Inst. eth., p. Il, cup. 1, n. 4; TaparvIH. Saggio teorelict di diritto naturale, n. 1113 ss.; Felje, Dissertatio canonica de matrimoniis mixtis, n. 67 ss.;
Ziglhira, Summa philosophica, vol. Ill, p. 207 s.; Lehmkubl, Z. c. n. 951, not. 1; Martin, De
matrimonio et potestate ipsum dirimendi Ecclesiae soli propria, p. 23 SS.
(2) Sanchez, l. c. cltep. 3; Schmalzgr., I. c. n. 367; Pirhing, l. c. n. 107; Fagnanus, Connu.,
cap. 1, De sponsalibus, η. 6; Henriquez, I. c. n. 4; Laymann, l. c.; Navarrus, I. c. cap. 22, n. 48;
Gotti, Theol, SchcA., XIII, dlsp. 7, n. 27; Tournely, De matr., q. 3, n. 3.
(3) Cavngnis, /. c. p. 106 ss.; Zitelli, Apparatus iur. ecclt, n. 356 (Romite, 1886); Rossct,
I. c. n. 803 se.; Ball.-Palm., I. c. n. 828; Berardi, Z. c. vol. IV, n. 767; Sasec, Z. c. p. 467 ss;
D’Annibale, I. c. n. 294; Rosemans, De competentia civili in vinculum coniugale infidelium,
p. 55 ss. (Romae, 1887); Cappello, Z. c. p. 244 ss.: Gasparr i, I. c. n. 290 ss.; Mare, Z. c. n. 1997;
Scbitllni, Z. r. n. 384 bs.; Gônicot, Z. c. n. 467: Noldin, Z. c. n. 518: S.mtl-Leitnvr, Z. c. tit. 1,
n. 107; Vlamlng, Praelectiones iuris matrimonii ad normam Codicis iuris canonici, I, n. 51.

72

CAPUT I - ARTICULUS XI

gaudet potestate, iuxta illud Apostoli: «Quid enim mihi de iis quae
foris sunt iudicarcî » (4).
Itaque dicendum, vel 1° deesse potestatem quae ordinet infidelium
matrimonia, vel 2° exsistere specialem auctoritatem ad id divinitus
constitutam, distinctam equidem a civili ab eaque independentem,
vel 3°, deficiente hac speciali auctoritate, ius moderandi matrimonia
apud infideles principi competere.
lain voro primum manifesto repugnat Dei infinitae bonitati et sa­
pientiae; nam minus apte consuluisset civili societati, cuius maxime
interest recta matrimoniorum ordinatio; alterum reipsa locum non habet,
quia de facto ante et extra Ecclesiam specialis auctoritas competens
a civili distincta atque ab ea independens non exsistit.
Manet igitur necessario tertium; nam alia hypothesis fingi nequit.
Dicimus necessario, quia res humanae subiiciuntur ordinationi legis
divinae et etiam potestatis civilis, in iis quae eius intersunt, si spe­
cialis desit a Deo constituta auctoritas. Atqui, cum ex una parte cer­
tissimum sit matrimonium maxime intéressé societatis civilis, utpote
quod directe, quamvis secundario, referatur ad bonum sociale, et cum
ex alia· parte item certissimum sit deesse specialem auctoritatem a
Deo constitutam, sponte sequitur civilem potestatem ratione boni
publici posse ac debere matrimonium positivis praescriptionibus
ordinare.

77. Documenta S. Sedis. — Haec sunt praecipua documenta. S. Sedis.
1° Instructio S. C. S. O., 29 oct. 1739, haec habet: « E perché il
matrimonio legittimo porta seco per condizione, o circostanza neces­
saria, l’indissolubilità... perciô solo la morte pub render sciolto un tai
matrimonio. Dunque se Tizio si è congiunto in legittimo matrimonio
con Berta nello stato d’infedeltà con quelle solennità, che seconde le leggi
cd usi comuni della Cina dichiarano il contralto vero e legittimo matri­
monio, resta seiupre vivo il vincolo fra essi, se la morte di alcuni di essi
non lo scioglie » (5).
(4) I Cor. V. 12.
(5) Wcrnz (Z. c. u. 81, not. 209) censet hanc Instr, «multo minorem vim probandi...
haberi' », ot putat verba · con quelle solennità » optima in accipere interpretationem, < ei refe­
rantur ad signa» ex quibus apud pagan constet dc intentione verum celebrandi matrimonium ».
Plane convenimus cum clariss. canon ista, S. Congreg. ex prof< sso nihil statuero do nui·
litate matrimonii; tamen d-bita cum reverentia admittere non possumus eius conclusionem.
Etenim dato etiam quod nomino solemn i tat um ink lligcnda sint signa» haec, ut evidentissime
liquet ex verbis quae sequuntur, non sunt signa iure naturae requisita (quo iure, ceu palam
est, verba, nutus, signa quaelibet sufficiunt consensum exprimentia), sed contra sunt signa
specialia iure positivo seu scripto seu consuetudinario requisita, quae formam celebrationis
matrimonii n spiciunt; idro stat conclusio, apud infideles positivas praescriptiones legitime
cornli posse quae matrimonii valorem attingant.

DE POTESTATE PEINCIPIS CIV. IN MATIUM. INFIDELIUM

73

2° Eidem Congregationi sequens dubium propositum fuit: n In
istis missionibus saepe evenit, ut minor fratris sui maioris defuncti
uxorem ducat, et postea convertatur. Difficillime separari po»unt
propter prolem suam iam susceptam, vel periculum ne avertantur a
fide. Ipsorum matrimonium invalidum esse videtur, utpote omnino
a lege civili prohibitum etiam sub poena mortis. Verum post baptismum
ad convalidandum eorum matrimonium, satisne est ut tantummodo
suum renovent consensum? ».
S. O., die 20 sept. 1854 reposuit: « Praevia dispensatione disparitatis cultus, et primi affinitatis gradus per facultates quibus missionarii
gaudent, consensum esse renovandum. Quod si superventura mala
deprehendantur, relinquendos esse in bona fide ». Quamvis ex hoc
responso argumentum peremptorium, ut concedimus, peti nequeat
ad controversiam dirimendam, tamen S. Congreg. de facto censuit
matrimonium habendum esse tamquam invalidum ob impedimentum
civile affinitatis; proinde argumentum certe validissimum inde colli­
gitur pro nostra sententia.
3° Instr. S. C. de Prop. Fide, 5 dec. 1631, quae ad missionaries
in ludiis missa fuit, sententiam theologorum circa facultatem dispen­
sandi cum ludiis polygamis hisce verbis refert: «Indi polygami. qui
cum omnibus mulieribus suis convertuntur ad fidem et baptizantur,
tenentur dimittere omnes uxores praeter | rimam, quae sola est vera
uxor, si in illius matrimonio nullum intervenit impedimentum iuris
naturalis vel positivi conditi ab eorum Principe » (6).
4° Praeterea hoc dubium pro opportuna resolutione propositum
fuit eidem S. C. de Prop. Fide: «Vir infidelis qui cum muliere infideli
matrimonium inierat, omissa quadam caeremonia, cuius omissio iuxta
Tunkini regestas censetur matrimonii impedimentum dii iniens, ab ea
muliere discessit et aliam uxorem Christianam duxit; ehiistianam ipse
fidem amplectens, baptismum petit. Teneturne primani ab eo derelictam
COniugem interpellare, an et ipsa Christi fidem profiteri, et cum eo re­
dire velit, an saltem pacifice cuni eo et absque Creatoris contumelia
cohabitare consentiat? Si Christiana fieri, aut saltem cum praefato
viro pacifice cohabitare consentiat illa mulier, teneturne ad illam re­
dire? Si cum priore hac coniuge, facta Christiana, reconcilietur, et stet
inter ambos verum ae legitimum matrimonium, debetne ab iis renovari
consensus? Uno verbo, impedimentum dirimens a Principe infideli
(6) Auctores communiter allegant cum Gasparri (l. c. n. 296) hanc Instruct, sub dio 8 oct.
1631; sed non recte. Nam dubia fin runt quidem considerata et resoluta in Congregatione
particulari habita dio 8 oct. 1631, «ed Instructio revera est divi 6 dec. 1631, ut liquet ex Col­
lect. S. C. de Prop. Fide, vol. I, n. 71.

74

CAPUT I - ARTICULUS XI

sancitum, aut apud gentem infidelem antiqua et communi invectum con­
suetudine, redditne irrita et invalida matrimonia inter viros et mulieres
infideles cum tali impedimento contracta? ».
S. Congreg. die 27 iun. 1820 respondit: « Esse nullum primum
et secundum matrimonium; non esse hinc locum interpellationi, sed
esse locum novo matrimonio, servatis servandis; et detur instructio » (7).
Primum matrimonium nullum declaratum fuit praecise ob impedi­
mentum dirimens civile, alterum ob impedimentum disparitatis cultus.
Haec declaratio S. Congregationis eo maiorem habet vim, quod lata
fuerit pro nullitate matrimonii cum expresso addito « esse locum novo
matrimonio », et quidem, ut patet ex specie facti, quod ipsa quaestio
iuris de vi et efficacia legum civilium fuerit proposita ac resoluta·.
Nonnulli auctores vim huius responsi elidere conantur, dicendo
S. Congreg. dedisse prae tic am decisionem. Sed p radica decisio i. e. decla­
ratio nullitatis matrimonii cum plena libertate alias nuptias ineundi
nec datur nec dari potest sine certa probatione iuris et facti; secus gra­
vissime violaretur ius divinum de impedimento ligaminis (8).
5° Missionarii in locis infidelium, ad praxini quod spectat, habent
ut valida coniugia inita iuxta leges civiles, ut invalida ea quae cele­
brata fuerint non servatis praescriptionibus iure civili ad valorem
requisitis. Huiusmodi praxis constans et communis vel explicita»!
vel saltem tacitam approbationem S. Sedis supponit (9).
(7) Cnllrct. s. C. de Prop. Fide. vol. f. n. 71 L
(8) Cfr. Wernz, l. c. n. 80, not. 208.
Instruct io, quam r< sponsio citata memorat, concinnata fuit iussu S. Congregationis a
Rev. D. Alolslo Frezza Consultore (postea Cardinali) atque E.morum PP. approbationi exhi­
bita in Congregatione particulari pro Sinis mense Septembri anni 1821 una cum quadam alia
Instructione, et propositum dubium: * Se, oppure con quali modificazloni dar corso aile due
istruzioni, ccc. ·. At responsio E.morum PP. desideratur in Actis.
In praefata Instructione statuitur principium generale illudque ponitur tamquam ratio
quaestionis resolvendae, posse principem vel consuetudinem appouere matrimonio infidelium
impedimenta dirimentia.
■ Sed cum res sit de infidelium coniugio, ratio sacramenti quae Christiano urn matri­
monium Ecclesiae ordinationi subiiclt, plane cessat, nec enim non regenerati salutaribus
baptismatis aquis, sacramentorum capaces sunt, nec iis qui foris sunt leges suas edicit Ecclesia.
Quare licet inter infideles verum sit matrimonium, illud tamen ad naturae et communi tatis
offici m referri tantummodo potest, ac proinde a iure natui ali et civili plane est moderandum.
Sequitur hinc Principes sacculares, sive fideles sive infideles, plenissimam potestatem retinere
in matrimonia subditorum infidelium, ut scilicet, appositis impedimentis, quae iuri naturali
ac divino adversa non sint, eadem non solum quod ad civiles effectus, sed etiam quod ad coniu·
gale vinculum penitus rescindant.
• Qui enim ob reipubUcae bonum suis legibus ad legit Imita tern validitaternquo ceterorum
contractuum formam quandam et solcmnltatcm praescribere possunt, cur id in matrimoniali
infidelium subditorum contractu efficere nequeant, ratio non est; et quod do lege Principis
saccularis hoc in casu dicitur, intclligv etiam de legitima consuetudine, quae vim legis in sub·
ditos infideles adepta est. His ergo constitutis, iam vides quid Sentiendum sit de matrimonio
a viro infideli cum muliere Infideli inito non servata ea caeremonia seu forma ao solemn itate,
quae, sicut usseris, ad eius validitatem iuxta Tunkini regni leges erat servanda... >. Collect.
S. C. de Prop. Fide, l. c. not. 1.
(9) Cfr. Cuvagnls, l. c. p. 107; Gaspard, l. c. n. 281; Wernz, l. c. n. 81.

DE POTESTATE PRINCIPIS CIV. IN MATRIM. INFIDELIUM

75

Leges matrimoniales a saeculari principe sive fideli sive infideli
latae pro suis subditis non baptizatis debent esse, ut omnes aliae leges,
in se honestae scii, iuri divino non adversae, rationabiles, possibiles
et utiles nempe vere conducere debent ad bonum commune; secus
manifestum est eas non valere.
Ad rem prostat S. C. de Pr. Fide responsio a. 1674 (sine mense et die).
P. Navarette missionariis in Synis haec exponebat: « Cirea matrimonia
illorum regnorum an valida sint vel non, vaiietas non parva repetitur in
missionariis: de Synarum autem coniugüs alii· affirmant, aliis vero negant.
Philosophus Confucius quinque impedimenta matrimonium dirimentia suae
scholae observanda reliquit: 1° si mulier loquax exstiterit; 2° si ei lepra
accesserit; 3° si sterilis fuerit; 4° si forte res domestica suffurata fuerit; 5° si
soceris suis inobcdiens fuerit. Horum singulis evenientibus, integrum est
viro coniugium rescindere, concessa quoque foeminae libertate ad novum
cum altero coniugium. Quaeritur an praefata impedimenta praeiudicent
indissolubili tat i matrimonii ».
Qualificatores S. Officii reposuerunt: «Illa impedimenta, quae narrantur,
non sunt dirimentia » (10).

78. Leges a principe latae debent esse honestae et rationabiles. —
Quaenam leges matrimoniales irritantes apud infideles haberi debent
tamquam honestae et rationabiles!
Regula certa pro omnibus et singulis casibus statui nequit: huc
spectant generalia, iuris principia. Talis erit, ex. gr., lex, quae prae­
scribit matrimonium in forma publica esse ineundum, metum gravem
externum iniuste incussum illud irritare, impuberes couiugii cele­
brandi esse incapaces. Item honesta et rationabilis erit lex civilis si
pro infidelibus ea statuat impedimenta dirimentia, quae Ecclesia pro
Christianis tulit, excepta tamen disparitate cultus, quippe quae in casu
non esset impedimentum rationabile, quia aliud profecto est, vetari
matrimonium inter catholicum et infidelem, et aliud inter infidelem
et catholicum (11).
Utrum autem principes saeculares revera condiderint leges matri­
monia irritantes, quibus etiam in conscientia et coram Deo coniugia
hominum non baptizatorum ex. gr. Hebraeorum dirimantur, an potius
leges simpliciter prohibentes aut mere poenales tulerint, est quaestio
Jacti quae in singulis Statibus resolvi debet iuxta Codicem civilem
ibidem vigentem (12).
(10) Collect. Const. S. Sedis (Paris), n. 848.
(11) Gaeparri, l. c. n. 304: Weinz. I. c. n. 79.
(12) Cfr. .S’. C. de 1'rop. Eide, 23 iun. 1830; S. C. S. O.. 20 sept. 1854: Wernz, l. c. n. 75.

76

CAPUT I - ARTICULUS XI
II
II
79. Quonam hire princeps leges ferat in re matrimoniali.
— Vin-

dicata. principis potestate leges matrimoniales condendi, quae ipsum
etiam coniugii valorem attingant, superest paucis verbis resolvenda
quaestio de titulo seu de iure quo huiusmodi potestas exercetur.
Quidam dicunt ideo principem matrimonium infidelium moderari
posse, quia apud eos coniugium est contractus mere civilis, et sicut
princeps positivis praescriptionibus ordinat quoscumque contractus
civiles, ita a paritate eodemque iure ordinat matrimonium (13).
Alii censent, ideo ad principem spectare, quia, ubi agitur de infide­
libus, ipsi competit cura religionis naturalis (14); alii putant iure
solum devolutivo praefatam potestatem ad principes civiles spectare (15).
Prior sententia falso nititur supposito, ut luculenter constat ex
iis quae diximus de natura contractus matrimonialis (n. 23 ss.). Matri­
monium enim non est contractus mere civilis, sed plane singularis
suique generis; proinde ceteris contractibus nullo pacto aequiparari
potest.
Altera sententia vel tenet iure proprio et absoluto principi com­
petere curam religionis naturalis atque ideo etiam matrimonii, vel
solum iurc quodam devolutivo et hypothetico.
Si primum, admittenda non est, quia potestas civilis seu politica
proprie et per se ordinatur ad bonum commune temporale; quocirca
iure proprio et absoluto rem religiosam moderari nequit, nec con­
sequenter matrimonium, cum sit « sua vi, sua .natura, sua sponte
sacr um ».
Si alterum, a tertia sententia non differt, quae verissima nobis
est. Nam, posito quod in matrimonio inest « sacrum et religiosum
quiddam, non adventitium sed ingenitum, non ab hominibus acceptum,
sed natura insitum », ita ut coniugium apud fideles quoque sit « sua
vi, sua natura, sua sponte sacrum » (16), certissime matrimonii ordi­
natio iure proprio et nativo pertinet ad potestatem religiosam, quippe
quae sola est competens.
Sed cum haec potestas religiosa distincta a civili apud infideles
non exsistat ante Ecclesiam Christi vel extra illam, et cum aliunde
civilis societatis maxime intersit coniugia positivis legibus moderari,
princeps ipse, deficiente speciali potestate religiosa legitime consti­
tuta, leges matrimoniales ratione boni publici condit iure devolutivo
equidem et hypothetico.
(13) Schmalzgr., I. c. n. 3G7; cfr. etiam Sanchez, l. c. n. 2, 8; S. Alph., I. c. n. 981.
(14) Cfr. Schifflni, L c. n. 389, 507, 510; Suarez, De leg., lib. III. cap. 12, n. 9; lib. IV,
cap. 2, n. 3, cap. 11, n. 10.
(15) Cavagnie» I. c.; Cappello, l. c. p. 245; Gaaparrl, l. c. n. 305.
(16) Leo XIII, Encycl. < Arcanum ».

DE POTESTATE PRINCIPIS CIV. IN

MATRIM. INFIDELIUM

77

Dicitur devolutivum, quia per se huiusmodi ius competeret speciali
potestati religiosae, si exsisteret, et nonnisi ea deficiente transit in aucto­
ritatem civilem; dicitur hypotheticum, quia, uti patet, fundatur in
hypothesi qua deficiat potestas religiosa independens.
H sententiae oppositae. — 1. Rite exposito
80. Solutio difficultatum

et intellecto argumento intrinseco huius sententiae, facile referri pos­
sunt rationes quibus innituntur ii auctores, qui negant principis com­
petentiam in contractum matrimonialem (17).
2. Dubia quae P. Perrone (1. c.) suo tempore movebat de exsi­
stentia· decisionum S. Sedis, hodie post reperta et publicata documenta
non amplius sustineri possunt; nec dubitamus quin ipsemet Perrone
(idem dicas de PP. Liberatore et Taparelli) expositam doctrinam
amplexus secutus que esset, si praefata S. Sedis documenta certo
cognovisset.
3. Quod attinet ad auctoritatem S. Thomae, quem sibi favere
sententia negans contendit, haec supersunt animadvertenda: 1° certum
est Angelicum nullibi denegare principi civili potestatem, in coniugia
infidelium; 2° item certum est fere omnes textus, ad quos provoca­
bant antiquiores patroni, non esse ad rem, vel quia S. Thomas loquitur
de matrimonio fidelium (IV D. 12, q. 2, a. 2 ad 4; Quodl. V, a. 15 ad 1),
vel quia quaestionem de principis competentia in matrimonium nec
directe nec indirecte reipsa attingit (2-2, q. 104, a. 5), ut recentiores
patroni, re melius perpensa, fateri coguntur; 3° demum certum est
haberi nonnullos textus, qui aperte favent sententiae affirmanti i. e.
doctrinae a nobis traditae.
Sane in Summi. contra Gent. (18) haec scribit Angelicus: «Considerandum
quod, quando aliquid ad diversos fines ordinatur, indiget habere diversa
dirigentia in finem, quia finis est proportion at us agenti. Generatio autem
humana ad multa ordinatur, scii, ad perpetuitatem speciei et ad perpetui­
tatem alicuius boni politici, puta populi in aliqua civitate... Unde oportet,
quod huiusmodi generatio a diversis dirigatur. In quantum enim est ordi­
nata ad bonum naturae, quod est perpetuitas speciei, dirigitur in finem
a natura inclinante in hunc finem et sic dicitur esse naturae officium.
In quantum vero ordinatur ad bonum politicum, subi acet ordinationi civilis
legis. In quantum autem ordinatur ad bonum Ecclesiae, oportet quod subiaceat regimini ecclesiastico ». Nonne clara et explicita omnino sunt verba
i in quantum (matrimonium) ordinatur ad bonum politicum, subiaett ordina(17) Cfr. Cavnpnls. 1. c. p. 108 ss.; Cappello, l. c.; Gaspnrii, L c. n. 280 ss.; Wcrnt, l. c.
n. 77, not. 201; Billot, l. c. p. 428 ss.; Perrone, l. c. p. 440 ss.
(18) Lib. 4, cap. 78.

78

CAPUT I - ARTICULUS XI

tioni civilis legis »1 Equidem verum est adversarios alio sensu explicare atque
interpretari huiusmodi verba; at, absit irreverentia, eorum argumentatio
solida non videtur.
Et alibi (19): « Matrimonium, in quantum est in officium naturae, sta­
tuitur lege naturae; in quantum est sacramentum, statuitur iure divino;
in qua itum est in officiam communitatis, statuitur lege civili. Et ideo ex qua­
libet dictarum legum potest aliqua persona effici ad matrimonium contrahendum
illegitima »,

Quibus verbis D. Thomas expresse tribuit civili auctoritati com­
petentiam in matrimonium, ut certo certius apparet; hinc ipsimet
patroni adversae opinionis concedunt, S. Doctorem adiudicare prin­
cipi ius saltem constituendi impedimenta impedientia (20).
Sed, aiunt, « subiacere legi civili, esse personam illegitimam, non­
dum necessario dicit fieri inhabilem ad contrahendum. Illegitimus con­
tractus est, atque illegitime contrahens, quando quis contrahit illicite,
sive valide sive invalide » (21).
At, salva reverentia, huiusmodi argumentatio minus congruit
cum regulis hermencuticis; nam vox « illegitima » refertur ad legem
sive civilem sive ecclesiasticam sive naturalem, et ideo eodem sensu
accipi debet ut ipsissima verba omnino suadent. Atqui ex lege naturae
et Ecclesiae aliqua persona, iuxta S. Thomam, efficitur illegitima i. e.
inhabilis ad matrimonium contrahendum; ergo a paritate etiam ex
lege civili aliqua persona efficitur illegitima i. e. inhabilis, si matri­
monium non est sacramentum, quia S. Doctor in textu citato loquitur
de coniugio in genere, tam fidelium scii, quam infidelium.
Dicimus si matrimonium non est sacramentum, ne fortasse concludas
ex mente S. Thomae matrimonium baptizatorum subiici civili aucto­
ritati, quod falsum plane est; nam hac de re ita diserte mentem suam
Angelicus declarat: «Prohibitio legis humanae non sufficeret ad
impedimentum matrimonii, nisi interveniret Ecclesiae auctoritas, quae
etiam interdicit » (22).
Insuper quaerit S. Thomas « Utrum inter infideles possit esse matrimonium*
et inter alias difficultates hanc quoque tertio loco ponit: «3° Praeterea sicut
inter fidelem et infidelem est disparitas cultus, ita interdum inter duos
infideles, ut si unus sit Gentilis et alter ludaeus. Sed disparitas cultus im(19)
(20)
b. 168.
(21)
(22)

Suppi, q. 50, art. un., nd 4.
Lehinkuhl, in opere postumo oit. S. B. Basse, Inst. theol. de sacramentis Bccl., ΓΙ,
Lehmkubl, I. c.
Loc. cit. q. 57, n. 2. ad 2; cfr. etiam q. 54, n. 4, nd 2.

DE POTESTATE PRINCIPIS CIV. IN MATRIM. INFIDELIUM

79

pedit matrimonium, ut dictum est. Ergo ad minus inter infideles, qui habent
cultum disparem, non potest esse verum matrimonium ».
Et respondet: « Ad tertium dicendum, quod inter infideles est matri­
monium, ut dictum est, prout matrimonium est in officium naturae. Ea
autem quae pertinent ad legem nat urae, sunt determinabilia per ius positivum:
et ideo si prohibetur ab aliquo iure positivo apud eos infideles contrahere
matrimonium ou/m infidelibus alterius ritus, disparitas cultus impedit matri­
monium inter eos. Ex iure enim divino non prohibentur: quia apud Deum
non differt qualitercumque aliquis a fide deviet, quantum ad hoc quod est
a gratia alienum esse; similiter nec aliquo Ecclesiae statuto, quae non habet
de iis, qui foris sunt, indicate » (23).

Igitur indubitatum est, ex usu loquendi S. Doctoris tum in hoc
ipso tum in aliis articulis, illud impedit matrimonium significare im­
pedimentum non solum impediens, sed etiam dirimens (24).
II potestas competat
II
81. An et quaenam
principi civili quoad sponII
II
II vinculi et declarationem
II
salia, separationem
coniugum,
solutionem
II
II
nullitatis matrimonii.
— 1. Certe auctoritas civilis nihil potest, salva

competentia circa effectus mere civiles ad normam can. 1016, quoad
matrimonium baptizatorum sive utraque sive alterutra pars sit haere­
tica vel schismatica et matrimonium fuerit celebratum sine ulla forma
canonica ex praescripto can. 1099, § 2. Cfr. n. 702.
Quaestio proinde respicit dumtaxat matrimonium inter infideles
seu non baptizatos, v. g. inter duos hebraeos aut paganos, initum.
2. Circa promissionem matrimonii sive unilateralem sive bila­
teralem seu sponsalitiam, princeps civilis potest, ad valorem eiusdem,
praefinire formam, ex. gr. scripturam privatam aut publicam; con­
cedere actionem ad petendam matrimonii celebrationem, necne;
statuere causas, quae solutioni huiusmodi promissionis dent locum;
cognoscere ac definire iudicialiter causas circa eandem promissionem,
salva, ut patet, iustitia et aequitate seu lege divina.
3. Si matrimonium valide iam fuerit celebratum, princeps civilis
numquam potest illud solvere, cum ex iure ipso divino sit indisso­
lubile. Ne in casu quidem quod manserit inconsummatum, auctoritas
civilis valet illud solvere seu dispensare, perinde ac facit R. Pontifex.
Ratio sane evidens: Papa dispensat ex potestate vicaria seu divina
eaque tantum, quae profecto principi civili non competit.
Nec posset princeps antecedenter statuere, ut, veriiieata incoeumi natione matrimonii, locus esset solutioni aut dispensationi; nam
(23) TV D. 39. n. 2. <1*1 3.
(24) Sanchez. I. c. u. ô; Schinalzgr., I. c. n. 367.

80

CAPUT I - ARTICULUS XI

talis praescriptio manifeste opponeretur iuri divino seu indissolubilitati coniugii, ideoque est natura sua nulla et irrita.
4. Circa causam nulli tatis matrimonii, utrum civilis auctoritas valeat
eam cognoscere ac definire, opportunae distinctiones sunt faciendae:
1° Si validitas matrimonii impugnetur ob non servatas sollem­
nitates civiles ad valorem requisitas, v. g. si non fuerit celebratum
coram magistratu civili competenti, princeps declarare potest huiusmodi matrimonium ex lege civili vi et efficacia carere.
2° Idem dicendum, si forte impugnetur ob impedimentum
dirimens a lege civili statutum, et certo constet de exsistentia impedi­
menti et de defectu dispensationis super eodem.
3° Si valor matrimonii impugnetur ob impedimentum iuris
divini sive naturalis sive positivi, v. g. propter impotentiam aut ligamen,
quod est omnino certum, princeps civilis potest declarare nullitatem
huiusmodi matrimonii.
4° Si matrimonium accusatur ob metum, et hic ex lege civili
reddat illud nullum et irritum, civilis auctoritas, exsistentia metus
rite comprobata, tale matrimonium esse invalidum declarare potest.
Si contra lex civilis nihil expresse diceret de metu quoad valorem
matrimonii, hoc non posset declarari nullum, quia disputatur utrum
ipso iure divino seu naturali coniugium ex metu gravi et iniuste in­
cusso sit irritum necne (cfr. n. 610). Proinde princeps abstinere debet,
ne forte violet ius naturale, declarando nullum matrimonium, quod
revera validum atque indissolubile est.
Eadem regula applicanda est, quoties impedimentum iuris divini,
naturalis vel positivi, sit dubium, v. g. impotentia, ligamen, consan­
guinitas in primo gradu lineae collateralis.
5° Si validitas matrimonii impugnetur propter conditionem
contra eiusdem substantiam positam, vel propter defectum con­
sensus eius ve simulationem, auctoritas civilis, speculative et absolute
loquendo, potest huiusmodi causam matrimonialem cognoscere ac de­
finire. Sed cum agatur de re, quae intime connectitur cum foro con­
scientiae et hoc plane effugiat civilem competentiam, fatendum, in
praedicta hypothesi, vix posse iuridice comprobari omnimoda certi­
tudine, in foro civili, nullitatem matrimonii.
Proinde, in praxi, sententia nullitatis matrimonii lata a civili
magistratu ex praefato capite, cautissime esset accipienda; et si dein­
ceps uterque vel alteruter coniux converteretur ad fidem catholicam
et vellet novas nuptias contra here, res denuo accuratissime foret exa­
minanda, aut recurrendum ad S. Sedem (nisi esset applicandum pri­
vilegium Pauli num) pro solutione vinculi naturalis ad cautelam.

DE NATURA PROMISSIONIS MATRIMONIALIS

81

CAPUT II.
DE PROMISSIONE MATRIMONII

Articulus I.
De natura promissionis matrimonialis.
82. Divisio et notio. — 1. Promissio matrimonii potest esse uni­
lateralis et bilateralis. Haec dicitur proprie sponsalitia, et venit nomino
sponsalium.
2. Si vis nominis spectetur, sponsalia a spondendo (1) dicuntur,
nam inoris fuit veteribus stipulari et spondere sibi uxores futuras
teste Ulpiano (lib. singul. de Sponsalibus) - (2); unde et sponsi spon­
saeque appellatio nata est, ut monet Florentinus (lib. 3 Institu­
tionum) - (3).
Apud Latinos, nempe, sponsalia contrahi solebant per stipulationem, id
est per interrogationem - « spondesne » -, et promissionem - « spondeo » factas inter eum, qui daturus erat aliquam puellam in uxorem, et inter
euiu, qui erat accepturus (4). Hinc quae spondebatur, sponsa, cui spondebatur,
sponsus, qui spondebat, sponsor, dies quo spondebatur, sponsalis, contractus
promissarius, sponsalia appellabatur (5).
Hoc ius sponsalium observatum dicit Servit ius Sulpitius in libro quem
scripsit de dotibus, ad id tempus quo civitas universo Latio lege lulia lata est.

3. Voces sponsalia, sponsus, sponsa extenduntur in materia
favorabili, nisi aliud constet, ad matrimonium, maritum, uxorem, non
vero in materia odiosa aut indifferenti; vicissim vocabula matri(1) Quidam spondeo a sponte dictum putant, quod spondere dicatur qui sponte, Id est
voluntate promittit. Hanc sententiam Ument Vecchiotti, l. c. p. 65; Gasparri, l. c. n. 51 et
alii. At non satis id constat.
Plures dictum censent a σπονδή, libamen, item foedus quod Λ σπένδω, libo: quod in foe­
deribus et pactionibus libamina Diis offerebantur. Cfr. Forcellini, v. Spondeo.
(2) L. 2, D. de sponsalibus, ΧΧΠΙ, 1.
(3) L. 3, D. I. c. Cfr. Voet, op. cit. lib. XXIII, tit. I, n. 1; Pothier, Le Pandet te di Giueliniano, vol. II, p. 1083.
(4) Geli. lib. IV, Noct. attic., cap. 4; Sanchez, l. c. n. 1; Devoti, lib. II, sect. 8, u. lO'A
(5) Pothier (I. c.) haec habet: « DI qua nasce la distinziono fra 1c Sperate, le Patteo·
ffiatc e le Promesse, distinziono che viene da Gronovio, sopra Gellio, spiepato nella seguento
maniera: Una fanciulla chlamavasi da prima Sperata; quando era concbiuso ii partito dice·
vasi Patleoi/iata; c quando erano intervenute lo stlpulazionl, dlcevusi Promcssa o Si>osa ».
Cfr. 1. 7, C. de donat, ante nupl.

C — Cappetxo, Dc Sacramentis, V.

CAPUT II

ARTICULUS I

monium. maritus, uxor, nisi aliud constet, extenduntur in materia
favorabili ad sponsalia, sponsum et sponsam, non autem in odiosa
vel indifferenti.
Ita ex iure antiquo (6); quod etiam in iure novo locum habere
censemus. At iure novo, aliter ac iure Decretalium (7), censemus
nomine sponsalium non amplius intelligi posse matrimonium ratum
et non consummatum, vel matrimonium in genere. Quare divisio
sponsalium in sponsalia de praesenti et sponsalia de futuro, a non
paucis auctoribus iam pridem improbata, in posterum omnino relin­
quenda est.

83. Conceptus promissionis sponsalitiae. — Sponsalia communiter
definiri solent: Mutua futuri matrimonii promissio (8).
Enucleatius autem nos ita delinimus: Futuri matrimonii promissio
vera, mutua, deliberate ac libere facta, legali forma, i. c. per scripturam
rite expressa, inter personas determinatas et de iure ad contrahendum
habiles.
II
Dicitur 1° futuri matrimonii,
Π
ut indicetur obicctum circa quod
ex ipsa rei natura contractus sponsalitius versatur.
Dicitur 2° pro II .issio, seu fidei obligatio alteri facta de re quapiam
bona ac possibili (9), i. e., in casu nostro, de matrimonio contrahendo.
Proinde non sufficit simplex propositum (10) vel desiderium aut nego­
tiatio de futuro matrimonio, sed requiritur promissio proprie dicta,
scii, contractus quo quis sese obligat erga alterum ad nuptias ineun­
das (11). Acceptatio, uti palam est, implicite continetur in ipsa reiiromissione.
iG) Sanchez, l. c. n. 2; Gaspar ri, l. c
(7) Cfr. ex. gr. cap. 13, Dc praesumptionibus, cap. 2 et ult. De sponsa duorum, cap. 22,
31, Dc sponsalibus,
(8) Florentinus (llb. 3 Instil.) definit sponsi lia « mentio ct repromissio nuptiarum futu·
rarum » L. 1, D. de sponsalibus, XXIII, I. Mommsen apud Wernz (l.c. nota 13) non • mentio^
sed « conventio » putat essa legendum. Num recteî Sub indice quaestionem relinquimus. Id
unum luvabit animadvertisse, scii, canonistas ac iurisconsultos vix non omnes definitionem,
prout supra, referre. I dei rea nonnisi caute videtui Immutanda.
Iuxta Nicolaum I, ad consuit. Bulgarorum (a. 866), sponsalia futurarum sunt nuptiarum
promissa foedera. Cfr. c. 3, C. XXX, q. 5; Schmalzgr., /. c. n. 9. Quibus verbis definitio iuri»
romani probatur.
?
(9) Lcssius, De iust.et tur., lib. Il, cap. 18, n. 1.
(10) Propositum et promissio in hoc differunt, quod « propositum etiam exterius expressum,
solum est voluntas praesens aliquid postea faciendi, nulla sibi ad hoc nova obligatione impo­
sita: unde licet alloquln propositum sit de re aliunde sub p ccato debita, quale est propo­
situm non peccandi, quod poanitens In confessione habet, non tamen affert obligationem
novam, quia proponens non intendit sibi aliquam turpitudinem adiicere contra aliquam vir­
tutem, si propositum non observet. Promittens vero non solum explicat propositum faciendi,
sed intendit se aliquo modo ligare, ita ut si promissum non obs?rvet, id opponatur contra
aliquam virtutem sive fidelitatis sive iustitlao ·. Lugo, De iustitia ct iure, disp. XXlll, n. 1.
(11) Sanchez, l. c. disp. 5, n. 12 ss.; Schrnalgr., l.c. n. 49; Gaspard, l.c. n. 2; Wernz, l.c.
n. 98, 111; De Smet, L c. n. 45.

;

BE NATURA PROMISSIONIS MATRIMONIALIS

83

Dicitur 3° vera, ut excludat ur promissio simulata seu ficta, neque
facta sine intentione se obligandi. In foro externo, donec contrarium
probetur, promissio semper habetur ut vera et valida; in foro interno
licta promissio nullam parit obligationem.
At si ex huiusmodi simulata promissione alteri parti damnum
obvenerit, ficte promittens tenetur illud reparare. Quod si nonnisi
per matrimonium reparari queat (hoc plerumque, sed non semper,
admittendum est), debet ex iustitia nuptias inire, non quidem vi
contractus, cum nullus sit, sed ratione damni iniuste illati reparandi.
Qui matrimonium promittit cum animo se obligandi, at sine volun­
tate susceptam obligationem adimplendi, sponsalia valide init, nam
simulatio seu fictio proprie dicta, in ordine ad contractus, tunc solum
habetur, cum deest intentio sese obligandi. Idque valet, etiam si pro­
missio fuerit iuramento firmata (12).
Π
Dicitur 4° mutua,
quia sponsalia sunt in genere contractuum bila­
teralium, ita ut promissio intuitu repromissionis requiratur, et repro­
missio ratione promissionis; aliter non sponsalia, sed simplex contractus
promissionis erit, i. e. promissio unilateralis, quae definiri potest:
contractus quo unus erga alterum se obligat ad celebrandum cum
ipso matrimonium, quin hic erga alium ullam suscipiat obligationem.
At, cum sponsalitius contractus sit onerosus suaque natura reci­
procus, adnexam habet implicite hanc conditionem: si tu repromiseris;
ita ut si una pars promittat et altera non promittat, neutra obligetur,
nisi constet promissionem fuisse absolutam et gratuitam.
Quo in casu, non vi sponsalium, sed simplicis promissionis, dum­
modo acceptatae et scripto rite expressae (can. 1017, § 1), pars pro­
mittens teneretur.
Iure, quo nunc regimur, non sufficit ad valorem sponsalium, secus ac
antea (13), repromissio implicita quae continetur in acceptatione vel quao
colligitur ex aliqua circumstantia, ex. gr. si mulier ceteroquin honesta, post
acceptatam matrimonii promissionem, permittat deflorationem. Nunc, ut
validus sit contractus sponsalitius, requiritur omnino repromissio explicita,
scii, expiimenda in ipsa scriptura legali forma subsignanda.

Cum ius novum exigat scripturam et subsignationem partium,
manifestum est quamplura dubia· ct quaestiones, quae in iure antiquo
(12) Sanchez, 1. c. dlep. 9, n. 9; Lesaius. I. c. n. SI : Sporer, part. IV, cap. 1, η. 154 s.; Mazzottu, tract. VII, «lisp. 2, qu. 1, cap. 2. 5 1 S «linant.. tract. IX, cap· L η· 28; S. Alph.. I. c.
n. 833; Santi. I. c. n. 3; Wernz. I. c. n. 97. 11.
(13) Ri ilLnst., i. c. n. 67 ss.; Schmalzgr., I. c. n. 45; Santi, l. c. n. 12; Gaspard, l.c.n. 2,
6; Wernz, l. c. III.

84

CAPUT II - ARTICULUS I

hibebantur, plane evanescere, ex.gr. de sponsalibus initis a parentibus
nomine filiorum praesentium et tacentium, vel absentium et igno­
rantium ac postea ratihabentium; de annuli subarrhatione, de mune­
ribus iocalibus aliisque signis, e quibus iure antiquo promissio aut
repromissio sponsalitia colligebatur (14) - (Cfr. n. 101).
Dicitur 5° deliberate ac libere facta, quia sponsalia gravem obli­
gationem important, quam nemo sibi imponere censetur, nisi ex perfecta
cognitione et pleno consensu. Proinde sponsalia exigunt necessario
in promittente tum plenam cognitionem obligationis tum perfectam
voluntatem se obligandi.
Porro ad valorem contractus sponsalicii ea deliberatio et adver­
tentia necessaria est ac sufficit, quae requiritur et sufficit ad peccatum
mortale in ceteris actibus. Ita communiter auctores (15).
At, debita cum reverentia, huic opinioni subscribere non possumus.
Quod requiratur saltem ea deliberatio et advertentia, quae necessaria
est ad culpam lethalem constituendam, certissimum est; quod autem
eiusmodi deliberatio et advertentia sufficiat, valde dubitamus. Sane
ad validitatem sponsalium necesse omnino est, vir ac mulier cognoscant
quid importet promissio sponsalitia, et ideo quid sit matrimonium.
Porro ad id non sufficit quaecumque mentis discretio, sed opus
est pleniore cognitione seu satis evoluto rationis usu, teste experientia.
Quisnam ex. gr. putabit puerulos, saltem communiter loquendo, primum
accedentes ad sacram Synaxim, cognoscere quid importet promissio
sponsalitia, eamque ordinari ad matrimonium et hoc esse societatem
permanentem inter virum et mulierem ad filios procreandos1? (cfr.
can. 1082, § 1). Et nihilominus censentur capaces peccandi mortaliter.
Huc spectant quae infra (n. 87) dicemus.
Exinde sequitur nulla esse sponsalia, quae fiunt motu primo-primo aut
motu secundo-primo, cum nulla habeatur advertentia aut insufficiens ad
culpam lethalem. E contra valida sunt ordinarie sponsalia, quae incuntur
impellente aliqua animi perturbatione, ex. gr. ira aut amore, quia in eo
animi motu quis agit quidem sine consilio et prudentia, non tamen sine
advertentia et deliberatione, saltem generatim loquendo, quae satis est ad
peccatum grave.
In foro externo advertentia et deliberatio requisita semper praesumitur,
donec contrarium probetur.
(14) Sanchez, disp. 6. 7, 22, 23; Schmalzgr., I. c. η. 58 ss.; S. Alph., I. c. nn. 838, 839, 842,
843; Ball.-Palm., I. c. n. 46 ss.; Santi, l. c. n. 24 s.; VVcrnz, l. c. n. 07, II, not. 65.
(15) Cfr. Sanchez, l. c. disp. 16, n. 16; Diana, Dc matrim., qu. 1, pnnet. 1, n. 3; Schmalzgr.,
I. c. n. 18; S. Alph., I. c. n. 831; Bail.-Palm., I. c. n. 91; Gaspard, l. c. n. 68; Vlaming l c
n. 88.

DE NATURA PROMISSIONIS MATRIMONIALIS

85

De sponsalibus ex errore vel metu initis, infra erit sermo (n. 98).
H rite expressa, quia
Dicitur 6° legali forma i. e. per scripturam
dum iure antiquo poterat quocunque sensibili signo fides sponsalitia
manifestari rataque haberi, contra, ex praescripto can. 1017, ad vali­
ditatem sponsalium requiritur scriptura rite subsignata, ut suo loco
dicetur (cfr. n. 89 ss.).
Dicitur 7° inter personas determinatas, quia contractus sponsalitius est inchoatio matrimonii, quod cum una eaque certa ac determinata persona in iri debet.
Dicitur 8° de iure ad contrahenda H habiles, quia eae tantum per­
sonae possunt sponsalia contrahere, quae matrimonium validum et
licitum celebrare valent. Nemo enim potest sese obligare ad id quod
implere nequit, sive quia nullus esset actus, sive quia esset illicitus.
Porro necesse non est ut haec habilitas sit in praesenti; sufficit ut
exsistat in futuro, scii, satis est ut persona capacitatem habeat, qua
habilis aliquando fiat ad matrimonium contrahendum (16).
Qua de re, ut canonica doctrina probe intelligatur, varios casus,
ad praxim praesertim quod spectat, exposuisse iuvabit.

84. Varii casus. — 1° Si partes hic et nunc sunt inhabiles ad nuptias
ineundas ob causam temporaneam quae certo tempore cessabit, ex. gr.
si sollemni nuptiarum celebrationi obstet tempus vetitum (c. 1108,
§ 2), ita distinguendum: vel partes intendunt matrimonium contrahere
post causae cessationem (quod semper in praxi, nisi aliud certo constet,
intendisse censentur), vel intendunt nuptias sollemniter celebrare
ante cessationem. In priori casu, sponsalia sunt valida; in altero
casu, nulla.
DD. disputant utrum valida sint sponsalia inita inter raptorem
et raptam sub illius potestate adhuc constitutam. Nonnulli (17)
negant validitatem. Plures (18), quorum sententiam probabiliorem
appellat S. Alphonsus (19), affirmant, quia, ut ipsi aiunt, sponsalia
minorem libertatem requirunt quam matrimonium, eo quod reseindibilia sunt. Haec ratio, nostro indicio, sat efficax non videtur ideoque,
praesertim iure novo attento, sponsalia in casu nulla esse opinamur.
2° Sponsalia contracta inter partem liberam et partem coniugatam, vel inter duas partes coniugatas de matrimonio ineundo post
(16) Ball.-Palm., I. c. n. 58; Gasparrl, l. c. n. 60 ss.; Wcrnz, l. c. n. 92.
(17) Sanchez, l. c. disp. 7, n. 17; Salmant., tract. IX, cap. 12, η. 154; Bonaclna, l. c.
qu. IV, punct. 18, n. 10; Dlcastlllus, disp. 7, dub. 58, n. 682, cum aliis.
(IS) Lacroix, lib. VI, part. 3, η. 54; Holtzmann, De matrim., η. 271; Pichler, I. c. tit. 1,
η. 122; Wiestner, instil, canon., lib. V, tit. 17, art. 1, n. 15 et alii.
(19) Loc. cit., n. 110.

86

CAPUT ΤΙ - ARTICULUS I

mortem respectivorum coniugum, sunt nulla·, utpote contra bonos
mores (20).
3° Invalida sunt sponsalia inita a Ûliisfamilias parentibus ex
rationabili causa invitis, quia matrimonium in hoc casu est illicitum;
ad rem autem illicitam nulla est obligatio. Quod si parentes sine iusta
causa dissentiant, sponsalia non solum valida, sed etiam licita sunt.
Ex omnium DD. sententia parentes iuste dissentiunt, si matri­
monium cedat in familiae dedecus aut ex eo gravia scandala vel dis­
sensiones oritura praevideantur. Utrum iuste dissentiant ob disparitatem
conditionis utriusque sponsi sive ex nobilitate sive ex divitiis, auctores
non conveniunt. Quaenam sit doctrina tenenda, ex illico dicendis sub
n. 4° perspicue patebit.
An filii exquirere teneantur consensum vel saltem consilium pa­
rentum pro ineundis sponsalibus, videbimus infra.
4° Item sponsalia sunt nulla, si matrimonium celebrari nequeat
sine rixis vel odio consanguineorum; vel si vergat in grave dedecus
familiae unius partis; et generatim quoties, ob notabilem partium
disparitatem aliainve causam, scandala vel iurgia aut infelices exitus
e nuptiis sint oritura (21). Urget enim in casu praeceptum caritatis.
At, cum caritas non obliget cum gravi incommodo, sponsalia sunt
valida si pars nequeat sine gravi incommodo matrimonium praeter­
mittere (22).
5° Demum irrita sunt sponsalia, si partes conveniant de ma­
trimonio ineundo sine caeremoniis ab Ecclesia praescriptis, aut sine
praevia absolutione a censuris, vel sine peccatorum confessione et
SS. Eucharistiae receptione. In his enim similibusque casibus matri­
monium est per accidens illicitum, ideoque ipsa sponsalia sunt illi­
cita, et consequenter nulla (23).
II valeat promissio matrimonialis,
II
85. Utrum
si obstet canonicum
II
II — Videndum est an dispensatio sit possibilis, necne.
impe
dimentum.

1. Si dispensatio est impossibilis, vel quia super eo impedimento
R. Pontifex non potest, aut non solet dispensare, vel quia deest causa
dispensationis, manifestum est sponsalia esse nulla ac irrita omnino.
2. Si dispensatio est possibilis, ita distinguendum: vel utraque
vel alterutra pars in sponsalibus ineundis cognoscebat impedimentum,
(20) Gaspard, 1. c. n, 62.
(21) Cfr. S. Alpb., I. c. n. 849 es.
(22) Sanchez, l. c. disp. 14, n. 3; Laymann, L c. part. I, cap. 1, η. 14; Sporcr, t c. cap. 1,
p. 203; Gaspard, I. c.; D’Annibale, l. c. § 369, not. 3.
7
(23) Santl, I. c. tit. V, n. 26 ss.; Gaspard. L c. n. 64.

DE NATURA PROMISSIONIS MATRIMONIALIS

87

necne; vel, eo cognito, sponsalia inita fuerunt sub expressa condi­
tione ei Superior dispensaverit, aut minus.
Si utraque vel alterutra pars impedimentum ignorabat, spon­
salia sunt nulla, et neutra tenetur dispensationem petere aut uti dispen­
satione forte impetrata ab aliis vel a paite impedimenti conscia (24).
Si notum erat impedimentum utrique vel alterutri parti, et con­
ditio si Superior dispensaverit nequaquam apposita fuerit sponsa­
libus ineundis, eadem certe irrita sunt.
Si e contra sub praefata conditione inita fuerint, celebris est apud
auctores controversia. Nota, omnes concedere, huiusmodi sponsalia,
si ante impletam conditionem valida non fuissent, valida fieri ubi,
dispensatione obtenta, consensus debita forma renovetur. Itaque
huc recidit quaestio, num sponsalia ita sint radicaliter nulla, ut,
etiam obtenta dispensatione, in sua null itate permaneant, nisi consensus
renovetur; vel potius iam ab initio valeant tamquam sponsalia conditionata et accedente dispensatione pure et simpliciter valida fiant,
quin opus sit renovatione consensus (25).
Plures auctores censent sponsalia in casu valere et, obtenta
dispensatione, pura et absoluta evadere absque consensus renova­
tione (26), quia, aiunt, conditio est possibilis et licita.
Alii putant esse invalida, quia conditio habenda est iure impos­
sibilis, et res quae in praesenti promittitur est illicita (27).
Licet, perpensis argumentis ex natura rei petitis, prior sententia
videatur probabilior, tamen ius positivum est attendendum eiusque
authentica interpretatio ex parte S. Sedis.
S. C. Concilii pluries declaravit sponsalia in casu invalida esse et nullius
roboris, ex. gr. in Brugnatcn. Sponsalium, 27 iun. an. 1709, lanuen. Sponsa­
lium, 12 dec. 1733, 8y pontina Besol. sponsalium, 22 maii 1857, Benev.
Sponsalium, 27 nov. 1858 (28). ·
Eadem S. C. die 2 oct. 1857 sequentem edidit declarationem: «Decernit
(S. C.) talia sponsalia (i. e. inita sub conditione: si h\ P. dispensaverit)
nulla esse omnino, etsi agatur de consanguinea violata, cui etiam sit facta
(24) Luro, De. iust. et iure, disp. XII, n. 54: D’Annibale, l. c. n. 372; Gaspard, I. c. n. 63.
(25) Cfr. Gaspard, l. c. n. 102; Wernz, l. c. n. 95.
(26) Schmalzgr., I. c. n. 78; Rciffenst., I. c. n. 25; Lupo, I. c. n. 53; Santi, l. c. disp. V.
n. 12; Pontina, l. c. cap. 7, n. 1; S. Alpb., I. c. n. 843 et 849; D’Annibale, l. c. n. 372: Veccbiotti,
/. c. § 57; Ball.-Palm., I. c. n. 96 e.; Gaspard, i. c. n. 104.
(27) -tela *. Sedis, I, p. 121 ea.: Barbosa, Collect, in Decret., lib. IV, tit. 5. cap. 5, η. 11,
qui decem auctores citat in favorem huius sententiae; Diana, l. c. tract. 4, resol. 290; Card.
De Luca, Theatr. verit. et iust. in discursu 1 de matrimonio', Glraldi, Erpos. iur. ponti/., part. Il,
sect. 122; Van de Burgt, I. c. p. 312, 321; Baugen, Instr, pracl. de sponsalibus et matrimonio,
I, p. 4; Giovine, I. c. p. 306; Santi, I. c. n. 32; Lehtnkubl. I. c. n. 840; Wcrnx, I. c. n. 95 8.
(28) Cfr. Thesaurum Résolut. S. C. C., tom. VI, aim. 1733-1734, fol. 205 ss.; Acta S. Sedis,
vol. T, p. 75 ss., 121 83.

88

CAPUT Π - ARTICULUS Γ

promissio dispensationis obtinendae, et ideo, obtenta dispensatione, neces­
sarium esse novum consensum, et interim utrique contrahenti liberum esse
alia inire sponsalia, etsi non sit secundum honestatem (i. e. aequitatem
seu decentiam, non vero justitiam) promissis deficere i> (cfr. n. 131).
II aetas septennii sufficiat
II
II promissione
II
II
86. Num
ad valide ineundam
II
II iatrimonialem.
II
— luie antiquo auctores communiter affirmabant,

innixi praesertim cap. 4, 5, 13, X, de desponsatione impnb. IV, 5, et
cap. un. eiusd. tit. in 6° (29).
Attento iure novo, censemus non amplius sufficere ad valorem
sponsalium septennium completum, sed omnino requiri in promittente
aetatem pubertatis, ob has rationes: 1° quia praefati textus iuris
aliique, quibus DD. innitebantur, nunc, uti palam est, allegari ne­
queunt; ideoque corruit ab imis fundamentum sententiae affirmantis;
2° quia impuberes considerantur a iure debita mentis discretione
destituti in ordine ad actus iuridicos (30); 3° quia can. 1023, § 2
expresse decernit publicationes matrimoniorum, praeterquam in propria
paroecia, ibi solum esse faciendas arbitrio Ordinarii, ubi pars commo­
rata sit per sex menses post adeptam pubertatem.
lamvero publicationes ideo praecise fiunt ut probetur status liber­
tatis sponsorum; proinde, iuxta citatum canonem, impuberes ex
hoc capite censentur liberi, scii, nullo sponsalitio contractu valido
devincti.
Matrimonium ab impuberibus inter se vel cum pubere celebratum, quam­
vis esset invalidum ob aetatis impedimentum, tamen ex veteris iuris inter­
pretatione censebatur habere vim sponsalium (31).
Haec praescriptio iuris antiqui penitus abolita censenda est ex can. 1017,
qui ad formam substantialem sponsalium requirit scripturam.
II amentes, dementes,
II
87. Num
furiosi, ebrii, surdi, caeci et muti
possint sponsalia inire. — 1. Responsio liquet ex doctrina superius

tradita (n. 83, 5°), scii, ad valorem sponsalium eam saltem requiri
discretionem indicii et libertatem voluntatis, quae ad peccatum mor­
tale est necessaria. Proinde a: II entes, furiosi aliique ita mente capti
ut graviter peccare non censeantur, sponsalia contrahere nequeunt.
(29) Cfr. Sanchez, l. c. dlsp. 16, n. 10 ss.; Ball.-Palm., I. c. n. 14; Gasparri, l. c. n. 68;
Roeset. I. c. p. 856; Wcrnz, l. c. n. 93, IV.
(30) Ctr. ex. prr. cc. 167, § 1, n. 2; 1224, n. 1; 1757, § 1; 2230.
(31) Ctr. Sanchez, L r. dlsp. 20. n. 2, et dlsp. 21. n. 2; Salmant., I. c. cap. 1, n. 51; Reiffenst., I. c. tit. 2, n. 18 s.; Schmalzgr., I. c. tit. 3, n. 61; Gasparri, l. c. n. 504, 722; Santi, l. c.
tlt. 2, n. 9 ss.; Wcrnz, l. c. n. 326.

DE NATURA PROMISSIONIS MATRIMONIALIS

89

Quod si lucida habeant intervalla, eo tempore, sponsalia, saltem
valide (32), contrahi posse, communius DD. affirmant (33).
At, debita cum reverentia, recedendum esse arbitramur ab hac
doctrina, nam sponsalia in casu sunt illicita et illicitum quidem foret
matrimonium (31), ut ipsimet, saltem pleri que, patroni contrariae
sententiae admittunt. Si nuptiae sint illicitae et illicita quoque spon­
salia, nonne haec, ex tradita et ab omnibus recepta doctrina (n. 84,
8°, 85), invalida dici debent?
Id tamen de amentia perpetua dictum volumus; etenim si tem­
poranea esset, idque certo constaret ex peritorum iudicio, contractus
sponsalitius, iuxta nonnullos, sustineri posset; at practice standum
est pro nullitate, dementia cognita.
2. Dementes proprie dicuntur, qui circa unam tantum vel alteram
rem insaniunt. Factum est certissimum pluribus exemplis comproba­
tum, dari huiusmodi mentecaptos, qui in omnibus ratione pollent,
una vel altera re excepta (35).
Certum est dementes in his quae ad ipsoium dementiam pertinent,
aoquiparari amentibus. Utrum vero capaces sint sponsalia ineundi,
cum in aliis omnibus ratione polleant, controveititur. Sanchez (36)
argumentis utriusque sententiae expositis, affirmativam veriorem
habet. Practice sententiae oppositae potius adhaeremus.
3. Ebrii perfecte aequiparantur amentibus, eum usu rationis careant; ideoque sponsalia invalide contrahunt. Si ebrietas non sit per­
fecta, videndum est num et quanta sit eorimidem mentis discretio,
iuxta ea quae modo diximus.
De somnambulis idem est dicendum ac de ebriis perfecte (37).
Ii
4. Surdi vel muti,
quamvis tales a nativitate, certe possunt spon­
salia inire, cum nullo iure prohibeantur· et debitam mentis discre­
tionem ceteroquin habere queant.
Surdi et muti simul a nativitate, si instituti sint, sponsalia con­
trahere valent; sin minus, non convenit inter DD. (38).
Attento iure seu canonico seu civili, per sc inhabiles non esse pu­
tamus ad cont ractus ineundos et ideo ad contrahenda etiam sponsalia.
Surdi ct muti et caeci simul a nativitate infantibus accensentur.
(32) Wcrnz, l. c. n. 93, I.
(33) Sanchez, l. c. disp. 8, n. 3 88.; Schmnlzgr., I. c. n. 14.
(31) Sanchez, l. c. n. 18; Schinalz.gr., I. c.; l‘irhing, l. c. n. 40; Gasparri. L c. n. 779.
(35) Cfi. Zacchin, Quaestiones medico-lcgalcs, llb. 2, tit. 2, q. 3, n. 18 et 30; Foderi, Medi­
cina leaal., p. 1, e. 4, sez. 1; D’Annibale, l. c. n. 30.
(3G) Loc. cit. n. 22 s.
(37) Cfr. De Lugo, De Sacram., In gen., dlsp. VIII, n. 100 ss.; Gasparri, 1. c. n. 781.
(38) Cfr. D’Annibale, l. c. n. 31; Gasparri, l. c. n. 780; Wcrnz, l. c. llb. III.

90

CAPUT II - ARTICULUS IT

Proinde, saltem ordinarie, ad sponsalia ineunda sunt inhabiles. At pro
casibus extraordinariis, praesertim iuxta recent iora experimenta et
progressus nostra aetate factos in iisdem instruendis, absolute inhabiles
dici nequeunt (39).

Articulus II.
II
n
De forma
promissionis
matrimonialis.

88. Conditiones requisitae. — Tres conditiones requiruntur a<l
formam legitimam promissionis matrimonii: 1° ut contrahatur per
scripturam; 2° ut apponatur data, seu indicetur dies, mensis et annus;
3° ut scriptura debite subsignetur.
Haec forma requiritur ad valorem promissionis sive unilateralis
sive bilateralis seu sponsalitiae, ita quidem ut, aliter facta, inva­
lida omnino (1) ac nullius roboris utraque sit tam in foro externo quam
in foro interno (can. 1017, § 3). Quare nulla oritur obligatio fidelitatis
vel iustitiae ex huiusmodi promissione.
II
89. Promissio
fieri debet per scripturam.
II
— Haec sunt notanda

a) Necesse non est, ut partes ipsae scripturam conficiant;
quilibet valet eandem conficere;
b) Adhiberi potest etiam formula typis impressa aut lithogra­
phice aliave ratione confecta;
c) Si promissio fiat sub conditione, vel tempus addatur ad
finiendam obligationem, haec necessario exprimenda sunt in ipsa
scriptui a, quia pertinent ad valorem promissionis.
II
90. Apponenda est data, seu dies, mensis
et annus indicari debent.

— Haec animadvertas:
a) Quamvis Codex nihil dicat de data, attenta tamen respon­
sione affirmativa S. C. Concilii, 27 iul. 1908, ad II, tenendum omnino
est eam requiri. Nam responsiones datae a praefata S. Congreg. ad
(39) Wernz, l. c.; Olfers, Pastoralmedicin, p. 16.
(1) Quaeri potest num invalida sit etiam promissio Informis sponsalium. Cum lex de
sola promissione matrimonii loquatur, existimamus eam iure positivo validam esse; at ceito
nulla ex ea oritur obligatio in foro externo. Accedit quod lex irritans stricte interpretanda
est (can. 19).
Licet informis promissio matrimonii invalida sit, licita tamen est,secluso dolo acu fraudo.
Finis enim a legislatore Intentus eatis obtinetur sola irritatione promissionis informis, quin
accedat prohibitio. Cfr. Woutcre, De Jonna sponsalium et matrimonii, p. 10 (ed. 5*).

DE FORMA PROMISSIONIS MATRIMONIALIS

"91

quaedam dubia dirimenda circa interpretationem Decreti « Ne temere »,
2 aug. 1907, quo forma substantialis sponsalium determinata fuit,
prout nunc in Codice confirmata exsistit, ceito certius, iuxta cc. 6,
2° et 23, omnem vim suam retinent quoad novum ius interpretandum.
b) Data indicari potest sive expresse, scii, per appositionem
diei et mensis ac anni, sive aequivalcnter, ex. gr. in festo Assumptionis
B. Μ. V. vel Omnium Sanctorum talis anni, etc.
c) Appositio datae falsae obstat valori contractus, quia revera
data non ponitur. At si appositio falsae datae errori involuntario sit
adscribenda, et vera data ex contextu erui certo possit, dubitandum
non est de valore sponsalium (2).
d) Dubitatur, uti um adseriplio loci, in quo promissio fit, ad
valorem requiratur. Pro sententia affirmante militat primum, quod con­
suetudo subscriptionem datae ita interpretatur, ut etiam locus appo­
natur. Dein, ubi agitur de promissione subsignata a parocho vel ab
Ordinario, appositio loci valde confert ad naturam documenti, quod
valorem promissionis firmiter probare possit; siquidem ut praedicti
valide subsignent, requiritur, ut id in loco territorii sui peragant (3).
Haec argumenta sunt profecto valida, sed nullatenus peremptoria. Nam
consuetudo subscriptionem datae sic quidem interpretatur, ut etiam locus
indicetur, at non ad validitatem, fatentibus pass m iurisperitis quoad va­
lorem, ex. gr., testamenti, contractus, etc.
Praeterea appositio loci perutilis quidem est, ut facilius dignoscatur
num parochus vel loci Ordinarius in territorio suo subsignaverint, necne;
sed eiusmodi adseriptio loci non est medium unicum et omnino necessarium
ad id cognoscendum, quia datae appositio satis est, ut, dubio exorto, co­
gnosci possit sive per testes sive alio modo ubinam a parocho vel loci Ordi­
nario tali dic, mense et anno subsignata fuerit scriptura sponsalium. Proinde
argumentum, ob analogiam, desumptum ex can. 1894, 4° non valeret.

Quare tenendum appositionem loci, donec aliud authentice decla­
ratum fuerit, ad validitatem non requiri. At practice ea nunquam
omittatur.

91. Scriptura debite subsignanda est. — Itaque:
a) Scriptura subsignari debet tum a partibus, tum a parocho vel
loci Ordinario aut a duobus testibus. Quocirca triplex modus indicatur:
subsignatio a partibus una cum parocho facta - subsignatio a partibus
una cum loci Ordinario - subsignatio a partibus una eum duobus testibus.
(2) Cfr. Wouters, l. c. p. 4; Vlmnlng, l. c. n. 94.
(3) Cfr. Woutcis, l. c.i Vlamlng, I. c. n. 94, b.

92

CAPUT ΓΙ - ARTICULUS II

b) Si utraque vel alterutra pars nesciat aut nequeat scribere, ad
validitatem id in ipsa scriptura annotari et alius testis adhiberi debet,
qui cum parocho vel Ordinario aut aliis testibus subsignet. Hinc duplex
alia conditio ad valorem scripturae hoc in casu requiritur.
Nescit scribere, qui litteras ignorat; nequit scribere, qui physice
a scribendo impeditur, puta quia caret manu aut morbo aliquo laborat.
Non requiritur, nec satis est, ut pars, quae nescit au nequit scri­
bere, signum apponat pro nomine et cognomine.
Sufficit ut unus testis addatur, sive utraque sive alterutra pars
scribere nesciat aut nequeat.
Pars quae scribere valet, teneturne ad subsignandum? Controvertitur. In praxi curandum ut semper subsignet.
c) Qui manu aliena ductus nomen apponit, valide subsignat!
Ita distinguendum: vel ita iuvatur, ut ipsemet causa principalis exsistat,
necne. Si primum, sponsalia sunt valida; si alterum, non.
<Z) Invalide subsignat, qui utitur instrumento, quod nomen ad
similitudinem characteris insculptum refert, aut qui utitur machina
scribendi; haec sane ratio subsignandi omni signo aut hen ticitatis desti­
tuitur, nec est vera ac proprie dicta subsignatio iuxta communem
usum atque aestimationem hominum.
e) Parochus et loci Ordinarius (cfr. n. 92 s.) tenetur scripturam
subsignare, qua testis auctorizabilis, intra proprium territorium; uon
requiritur ut sit proprius utri usque vel alterutrius sponsi parochus vel
Ordinarius; requiritur et sufficit tam ad validitatem quam ad liceitatem,
ut sit parochus vel Ordinarius loci, in quo scripturam subsignat (4).
/) Parochus et loci Ordinarius nequeunt alteri, puta vicario
aut cancellario, facultatem tribuere, ut sponsalitiam promissionem
subsignet tamquam testis auctorizabilis (o). Ratio diversitatis inter
matrimonium et sponsalia, est tum quia sponsalia non sunt stricte
necessaria, tum praesertim quia loco parochi vel Ordinarii testes subsi­
gnare valent.
g) Partes debent subsignare scripturam unico contextu cum
parocho vel Ordinario aut testibus, i. e. necesse est ut singuli prae­
sentes sint omnibus aliis subsignantibus (6).

92. Quina II veniant nomine Ordinarii loci et parochi. — 1. Nomine
Ordinarii loci intelliguntur, praeter R. Pontificem, pro suo quisque
territorio Episcopus residentialis, Abbas vel Praelatus nullius, Vi­
to S. C. C.. 28 mart. 1908, ad VII.
(5) S. C. C.. 28 mart. 1908, nd VI.
(«) S. O. C., 27 lui. 1908. ad I.

DE FORMA PROMISSIONIS MATRIMONIALIS

93

carius Generalis, Administrator, Vicarius et Praefectus Apostolicus,
itemque ii (ex. gr. Vicarius Capitularis, Capitulum ante eius electionem)
qui praedictis delicientibus interim ex iuris praescripto aut ex pro­
batis constitutionibus succeduut in regimine (can. 198, § 1).
2. Nomine parochi venit:
1° Parochus proprie dictus, scii, sacerdos, cui paroecia collata
sit in titulum cum cura animarum sub Ordinarii loci auctoritate exer­
cenda (c. 451, § 1).
2° Quasi-parochus, i. e. qui quasi-parocciam seu partem vicariatus apostolici aut praefecturae apostolicae regit (can. 216, § 3,
451, § 2, 1°).
3° Vicarius actualis, qui vices supplet personae moralis, cui
cura habitualis incumbit (can. 471, § 4).
4° Vicarius oeconomus, qui regimen paroeciae vacantis suscipit,
ad normam can. 472.
5° Vicarius substitutus, qui in omnibus locum tenet parochi
absentis ultra hebdomadam, ab Ordinario approbatus (can. 465, § 4,
et can. 474); non vero sacerdos, qui locum tenet parochi ad brevius
tempus discedentis.
6° Vicarius substitutus, qui in omnibus locum tenet parochi
ultra hebdomadam absentis, in casu urgenti sine approbatione Ordinarii
electus (Pontif. Comm. C. I. C. interpr., 13 mart. 1921, II).
7° Vicarius substitutus, qui ab Ordinario designatur et vices
tenet parochi ex sententia iudiciali beneficio privati, S. Sedem adeuntis;
nisi Ordinarius forte exceperit quae pertinent ad sponsalia et matri­
monia (can. 474, 1923, § 2).
8° Vicarius cooperator (primus aut munere antiquior) vel parochus
vicinior, item domus Superior, qui ante oeconomi constitutionem
regimen paroeciae interim assumit, nisi aliter provisum fuerit (can.
472, 2o).
9° Num etiam vicarius adiutor (can. 475)? Videndum, utrum
in omnibus suppleat parochi viceni, an potius ex parte dumtaxat. In
priori casu, iura omnia et ofticia ipsi competunt parochorum propria,
excepta Missae applicatione pro populo, et ideo coram eo possunt
celebrari sponsalia; in altero casu, cum iura et obligationes desumantur
ex litteris deputationis, videre oportet num animarum cura in iis quae
ad materiam matrimonialem pertinent, ipsi competat necne. Si primum,
valide recipit contractum sponsalitium; si alterum, non.
Vicarii cooperatores (can. 476), etsi forte vel ex statutis dioecesanis vel
ex litteris Ordinarii aut ex parochi commissione, possint valido matrimoniis

94

CAPUT II - ARTICULUS II

assistere nihilominus promissiones matrimoniales nequeunt qua tales recipere.
Itatio est quia, si id possent, nonnisi ex delegatione Ordinarii loci vel parochi
hanc facultatem haberent. Sed eiusmodi delegatio in ordine ad sponsalia
non admittitur ex responsione S. C. Concilii, 28 mart. 1908, supra relata;
ergo. Nec profecto est ulla necessitas.

10° Circa cappellanos militum sive maiores sive minores standum
est peculiaribus S. Sedis praescriptis, e quibus eruitur, an plena pote­
stas paroecialis ipsis competat necne (can. 451, §§ 2, 3).
11° Cœppéllanus vel rector pii loci cuiusvis generis a paroeciali
cura exempti, dummodo plena potestas paroecialis ipsi commissa sit,
sed quoad personas tantum ei concreditas et in loco cui praecst, non alibi (7),
valide subsignat.
Potestas pertinet exclusive ad rectorem, si locus est omnino exem­
ptus; secus cumulativa est cum parocho loci (cfr. can. 464, § 2).
Generat im potestas eorum est cumulativa cum potestate Ordi­
narii loci et parochi.

93. Notanda. — 1° Parochus, qui cum alio vel aliis parochis terri­
torium habet commune, licet non pro omnibus incolis, sed pro deter­
minato coetu personarum tantum sit constitutus, v. g. pro fidelibus
talis idiomatis vel nationis (can. 216, § 4), certe promissiones matri­
moniales omnium incolarum valide subsignat eorumque matrimoniis
valide assistit intra territorium, quod ipsi cum aliis commune certe
est (8).
2° Qui in territorio aliis parochis assignato nonnullas per­
sonas vel familias sibi subditas habet, potest in toto territorio alieno
promissiones matrimoniales subditorum (non autem aliorum) subsignare
ac matrimoniis intéressé (9). Hanc potestatem ipsis cumulativam esse
cum parocho loci opinamur, nisi aliud expresse cautum fuerit a Sede
Apostolica, ex. gr. pro locis Indiarum Orientalium (10). De hac quae­
stione suo loco redibit seimo.
3° Parochus putativus, si communiter pro parocho habetur,
valide subsignat promissionem matrimonii, supplente Ecclesia (cfr.
can. 209).
4° Parochus nondum adeptus possessionem beneficii potestne
valide promissioni matrimoniali intéressél Affirmat Woutere (11)
(7) S. C. C., 1 febr. 1908, ad X.
*
(8) S. O. C., 1 febr. 1908, nd VIII.
-Μ. I
(9) S. C. C., 1 febr. 1908, nd IX.
M
(10) S. C. do Sacram., 2 iun. 1910.
(11) Op. cit., p. 8. Negat Obelodl, !<>- m-itt imoniah iuxta Codicem iuris canonici n. 17
(ed. 3 ).

DE FORMA PROMISSIONIS MATRIMONIALIS

95

cum nonnullis. At verius negandum, attento praescripto cc. 331, § 2,
•161, 1095, § 1, io, 1472.
5° Item controvertitur de parocho per sententiam excommuni­
cato vel interdicto aut suspenso ab officio vel tali declarato. Idem
Wouters (1. c.) aliique affirmant. Quid tenendum? Ante sententiam
condemnatoriam vel declaratoriam parochus excommunicatus vel
suspensus aut interdictus valide procul dubio subsignat promissio­
nem matrimonii; post sententiam autem, parcchus suspensus ab officio
invalide subsignat, attento cc. 2279, § 1, 2284.
Num excommunicatus vel interdictus, post sententiam, exclu­
datur, ex analogia can. 1095, non constat. Cum simus in odiosis et
ratio paritatis cum matrimonio non urgeat, videtur negandum (cfr. c. 19).
G° Expedit ut promissio matrimonialis alta voce legatur ante
subsignationem, sicuti in aliis contractibus feit communis usus. Item
expedit ut scriptura asservetur apud parochum vel loci Ordinarium,
qui illam subsignaverit, et utrique parti exemplar tradatur.
U
n
94. Quinam testes admittantur in promissione matrimoniali.
—

Cum nulla expresse facta fuerit immutatio quoad testes, standum
est iuri antiquo, ex quo nullae positivae qualitates requirebantur,
praeter eas, quas ipsum naturae ius in testibus requirit. Proinde omnes
ad validitatem admittuntur, qui materialiter seu de facti exsistentia
testari valent, scii, viri et mulieres, maiores natu et minores, extranei
et propinqui, censura irretiti, apostatae, haeretici, schismatici et
infideles.
Sed apostatae, haeretici, schismatici omnesque censura adstricti,
quamvis valide, illicite tamen adhibentur ut testes, nisi causa i usta
eaque per se gravis excuset (12). Sane S. C., die 19 aug. 1891, decla­
ravit heterodoxos « non esse adhibendos » ut testes in catholicorum
matrimoniis (idque valet a paritate pro sponsalibus); «posse tamen
ab Ordinario tolerari ex gravi causa, dummodo non adsit scandalum ».
π
Η
95. Quinam
teneantur praedicta forma.
— Traditam superius

formam in promissione matrimoniali ineunda servare tenentur omnes
et soli Christilideles ritus latini (cfr. can. 1), verius etiam haeretici
et schismatici. Codex huic formae subiectos non indicat expresse,
nec quemquam eximit, ut in can. 1099, ubi a servanda forma cele­
brationis matrimonii eximuntur acatholici inter se contrahentes.
Etiam in decreto «Ne temere» i idem ab hac sponsalium forma
(12) Cfr. Sanchez, disp. II. n. 5; Bonnclna, L e. qu. 2, punot. 8, n. 4<J ω.; Laymann, l. c.
tract. 6, part. 2, cap. 4, η. 6; S. Alpb.» /. c. u. 1085.

CAPUT Π - ARTICULUS II

96

eximebantur; sed. Codex eam exemptionem non repetit, idque, facta
comparatione art. XI illius decreti cum can. 1099, data opera; forsan
quia specialis ratio, quae valet pro exemptione a forma celebrationis
matrimonii, scii, concubinatus praecavendi, hic urgeri non potest (13).
Sententia tamen affirmans acatholicos baptizatos non teneri forma
praedicta, probabilitate minime caret.
II
II et
96. An promissio matrimonialis
fieri possit per procuratorem
per epistolam. — 1. Quidam negant, sponsalia contrahi posse per
II

procuratorem (14). Verius affirmative respondendum, quia ex com­
muni DD. sententia procurator semper admittitur, quandocumque
a iure non excludatur expresse. Porro nullibi Codex procuratorem
excludit expresse, imo neque implicite; ergo (cfr. cc. 6, 4°, 23). Prae­
terea, nisi hoc admitteretur, non foret provisum promissioni ineundae
ab iis, qui inter se congredi nequeunt.
Necesse non est ut procurator ad sponsalia eodem modo consti­
tuatur ac procurator ad matrimonium, nempe ad normam can. 1089 (15).
Requiritur et sufficit ut sit mandatum speciale ad contrahendum
cum certa persona, ut de eo certo constet et non sit revocatum. Ex­
pedit tamen practice ut serventur normae a can. 1089 praescriptae.
2. Promissio unilateralis iieii quidem potest per epistolam rite
subsignatam coram parocho vel loci Ordinario aut duobus testibus, ·
non autem promissio bilateralis seu sponsalitia, uti manifestum est.
Epistola enim est natura sua actus unilateralis, et quamvis ex parte
seu viri seu mulieris habeatur eiusmodi promissio unilateralis per epi­
stolam facta, tamen verus contractus sponsalitius nondum est, nisi
accedat scriptura, legali forma subsignata, quae utri usque partis
consensum referat.
Nec sufficit, ut nonnulli commentatores Decreti «Ne temeret
putabant (16), quod scriptura ab una parte cum parocho aut loci
Ordinario vel testibus subsignata remittatur ad alteram partem,
quae vicissim cum parocho aut Ordinario vel testibus subscribat.
Partes enim, ex cit. respons. S. C. Concilii 27 iul. 1908 ad I, debent,
ad validitatem, subscribere unico contextu cum parocho seu loci Ordi­
nario vel testibus (cfr. n. 91).
(13) Cfr. Wouters, l. c. p. 11; Vlarnlng, l. c. n. 95.
(H) Pight, l. c. n. 12» 3\
‘ J
(15) OJctti, In ius antepianum et pianum ex Decreto * Ne temere >, Romae, 1908, n. 44;
Gennari, Hreve commento delta nuova disciplina siifjli sponsali c sui matrimonio p. 18 (ed. 3 );
Alberti, Comment. in recens decretum S. C. C. de sponsalibus et matrimonio, p. 18; Wouters,
op. cit. pag. 8; Ch( Iodi, L c. n. 17; Vlaming. I. c. n. 100.
(16) De Smet, Collationes Hrugenscs, XIII, pag. 57; Boudlnhon, Le mariage el les flan*
Cailles, n. 39, uliique·

DE PROMISSIONE FACTA EX ERRORE, VT ET METÜ, ETC.

97

97. Notiones historicae. — 1. In iure romano hoc principium vigebat;
«Sufficit nudum consensus ad constituenda sponsalitia» (fr. 4, D. 23, 1). Ec­
clesia, quamvis interdum sponsalibus peculiari ritu benediceret, tamen valida
semper habuit sponsalia etiam privatim, absque ulla sollemnitate, inita.
2. Cone. Trid. praescripsit quidem formam substantialem pro celebra­
tione matrimonii, et nihil statuit pro sponsalibus ineundis.
3. In Hispania, ex consuetudine per legem Caroli III (2 april. 1803)
introducta, et a S. C. Concilii haud semel approbata, praesertim die 31 ianuar. 1880, vigebat ius speciale, ex quo sponsalia contrahebantur per scri­
pturam publicam a notario subsignatam.
S. C. pro negotiis ecclesiasticis extraordinariis, 1 ian. 1900, hoc ius de
mandato SS.mi ad omnes regiones Americae Latinae extendit, postulanti­
bus Episcopis in Concilio plenario congregatis.
4. Demum Pius X per decretum « Ne temere» S. C. Concilii, 2 aug. 1907,
quod vim habuit indo a die 19 april. 1908, formam substantialem statuit
ad valida sponsalia ineunda. Praescripta huius decreti fere ex integro nunc
habentur’ in Codice.
5. Triplex est praecipuum discrimen a iure antecedenti: a) Codex idem
statuit de promissione unilaterali et bilaterali; b) decretum « Ne temere » obli­
gabat expresse tantum catholicos, i. e. in Ecclesia catholica baptizatos
et ad eam ex haeresi aut schismate conversos, licet sive hi sive illi ab eadem
postea defecissent; e contra, Codex (can. 1017) hanc limitationem non habet
(cfr. n. 95); c) actio ad petendam matrimonii celebrationem non datur;
vide n. 109.

Articulus III.
De promissione facta ex errore, vi et metu,
sub conditione, modo, demonstratione et causa.
98. An et quando error, vis ac II etus pro II issionem matrimonialem
irritent. — 1. Si error est substantialis, i. e. si versetur circa ipsam
personam aut in personam redundet, sponsalia sunt nulla et irrita.
Si error est accidentalis, nempe versetur circa meram personae
qualitatem, sive concomitans sit sive det causam contractui, spon­
salia valent, dummodo ne agatur de errore circa conditionem servilem
alterius partis aut qualitatem accidentalem positam tamquam con­
ditionem sine qua non.
Error mere concomitans dicitur, si, cognita veritate, contractus
nihilominus initus fuisset; secus dicitur causam dare contractui, quatenus
rei veritate agnita, contractus initus non fuisset.
Eiusmodi error accidentalis, si de re notabili sit et causam con­
tractui dederit, parti in errorem inductae dat ius recedendi a pro7 — Cappello, De Sacramentis, V.

98

CAPUT Π - ARTICULUS ΤΠ

missione sponsalitia, seu rescindibilia reddit sponsalia; aliter dicendum,
si error sit de re nullius vel parvi momenti, aut si fuerit mere con­
comitans (1).
2. Sponsalia sub influxu vis seu per vim absolutam inita, ipso
iure sunt nulla, quia deest libertas.
3. Ad II etn II vero quod attinet, haec sunt tenenda:
1° Metus, qui usum rationis et libertatis plane tollit, ex ipsa
rei natura promissionem matrimonialem reddit invalidam;
2° Metus gravis ab intrinseco, et metus gravis ab extrinseco
iuste et non directe in ordine ad sponsalia contrahenda incussus, ea
non irritat;
3° Num metus gravis ab extrinseco et iniuste ac directe incussus
ad sponsalitium contractum ineundum, illum invalidet necne, controvertitur. Plures auctores negant (2), putantes sponsalia in casu
esse tantum rescindibilia. Plerique autem, seu veteres seu recentes,
affirmant contractum sponsalitium invalidum esse (3).
Hanc alteram sententiam, mature perpensis rationibus utrimque
allatis, longe probabiliorem putamus eamquc tenemus. Sane, cum
can. 1087, § 1 invalidum declaret « matrimonium initum ob vim vel
metum gravem ab extrinseco et iniuste incussum, a quo ut quis se
liberet, eligere cogatur matrimonium » sequitur, partem, quae metum
sit passa, ad eiusmodi matrimonium, utpote nullum, sese obligare
non posse, ideoque sponsalia in eo rerum statu inita, esse invalida.
Eo ipso quod lex nullum explicite declarat matrimonium ob metum
initum, saltem implicite declarare videtur, nulla etiam sponsalia sub tali
metu contracta. Nonne ex omnium sententia sponsalia irrita sunt, quoties
matrimonium valide ac licite nequit celebrari, ut supra exposuimus? Qua
doctrina admissa, vix concipi potest quomodo prior sententia conciliari
possit cum memorato principio passim ab auctoribus tradito, quamvis
iisdem concedendum sit, rationes adductas pro matrimonio, non adaequate
valere pro sponsalibus.

4° Metus levis, dans causam contractui, irritatne promissionem,
vel saltem rescindibilem reddit?
lure antiquo nonnulli auctores (4) affirmabant sponsalia esse nulla;
(1) S. O. C. in causa Tarentina, 3 oct. 1705; Gaspard, l. c. n. 67; Wernz, l. c. n. 97.
(2) Schmalz^r., I. c. n. 427; Plrhing, l. c. n. 21; Santi, I. c. n. 10; Noldln, l. c. n. 531;
Wernz, i. c.
(3) Sanchez, disp. 19, η. 3, disp. 21, η. 3; Pontius, l. c. cap. 6, η. 13; Layrnann, lib. Ill,
tract. 4, cap. G, n. 3; Bonacina, I. c. quacst. I, punct. 9, n. 6; Salmant., tract. IX, cap. 1, n. 62,
66; S. Alpb., I. c. n. 814; Feije, I. c. n. 390: Gaspard, I. c. n. 73; Gury-Ball., II, n. 724, nota 6;
D’Annibale, I. c. n. 371; Marc, I. c. n. 1950; Lehmkubl, I. c. n. 838.
(4) Cfr. S. Alpb., I. c. quacr. 2«; Gury-Ball. I. c.; Lehmkubl, I. c.

DE PROMISSIONE FACTA SUB CONDITIONE

99

at communior et probabilior sententia negabat, solum admittens in
casu contractus sponsalitii rescind ibi litatem. Attento iure novo, scii,
praescripto can. 1087, § 2, ob rationem allatam in praecedenti quae­
stione, et praesertim attento can. 103, § 2, dubitandum non est quin
per se valida sint sponsalia.
At Iiuiusmodi sponsalia sunt rescindibilia. Etenim, cum metus
dederit causam contractui, ita ut alias initus non fuisset, incutiens
metum tenetur contractum rescindere; et sicut ille debet relaxare
fidem iniuste per tale metum extortam, sic pars, quae metum est
passa, fidem datam revocare potest (5).
II
Π
II valida sit promissio
II
99. Num
facta sub conditione, modo,
demon
­
stratione et causa. — 1. Certum est sponsalia, cum sint verus con­
tractus rescindibilis, posse sub conditione, sive suspensiva sive reso-

lutiva, iniri; sequuntur enim naturam ceterorum contractuum rescindibilium.
2. Quocirca applicanda venit sponsalibus doctrina, generatim
loquendo, quam tradunt auctores de variis conditionibus in ordine
ad contractus. Conditio proprie dicta est circumstantia actui adiecta
ex qua pendet consensus, prout nempe suspenditur vel revocatur.
1° Si conditio est clc praesenti, sponsalia sunt statim valida vel
invalida, prout conditio verifleatur, necne.
2° Si conditio est de futuro necessario, statim valent, nisi ex
circumstantiis constet fuisse iocosa, uti probabiliter supponendum est.
3° Si conditio est de futuro impossibili, non valent, nisi probetur
conditionem fuisse ioco appositam, scii, partes voluisse inire vera
sponsalia.
4° Si conditio est de futuro contingenti résolutiva, sponsalia
statim valent, sed conditione verificata, fiunt nulla.
5° Si est de futuro contingenti suspensiva et quidem honesta,
sponsalia in suspenso manent, donec verificetur conditio, qua ad­
impleta, ipso iure evadunt pura et absoluta, quin requiratur novus
consensus.
Ex Iiuiusmodi autem sponsalibus oritur obligatio exspectandi
adiniplementum conditionis appositae, ita ut pars recedens sine insta
causa aut impediens verificationem conditionis, peccet, et posteriora
quaevis sponsalia, prioribus nondum solutis, invalida sint. Condi­
tione non adimpleta, contractus sponsalitius plane evanescit, nisi
(5) Cfr. Lugo, l. c. n. 134, 138; Azof, part. Ill, lib. IV, cap. 23, qu. 5; Sanchez, diep. 19,
n. 0; Lacroix, lib. VI, part. 3, n. 105.

100

CAPUT II - ARTICULUS III

conditio fuerit expresse vel tacite revocata, ex. gr. copula carnali, aut
nisi veriflcationem una pars culpabiliter impedierit.
6° Si est suspensiva inhonesta, certe nulla inde enascitur obli­
gatio exspectandi eventiun, et inulto minus curandi adimplementum
conditionis, ita ut utrique parti liceat resilire et contrahere cum tertia
persona; num vero conditione veri fica ta sponsalia sint valida vel non,
contro vertitur.
Negativae sententiae, quam egregie tuetur Sanchez (G) adhae­
remus, contra Reiffenst. (7), Pontium (8), De Angelis (9) et alios.
Ratio, quia contractus sub conditione turpi i niti ante impletam con­
ditionem sunt nullius roboris.
Proinde ex huiusmodi contractibus nulla oritur obligatio, ne in suspensivo quidem, ut fit in contractibus conditionatis honestis. Quomodo
vero post impletam conditionem, contractus, qui ab initio erat nullus
et non solum suspensus, fiat qua talis validus, intelligi nequit.
Neque huc recidit quaestio, ut plures affirmare videntur, de con­
tractu in genere sub inhonesta conditione inito, qui impleta conditione
firmari communius dicitur. Contractus ab initio nullus non firmatur nec
firmari potest ex se i. e. vi eiusdem operis praestationis; sed novus su­
pervenit contractus, quatenus ipsa praestatio illius operis, spectatis
circumstantiis, involvit contractum realeni et innominatum « facio ut
des » (10).
I
Quare si novus habetur contractus, hic profecto, cum agatur in'
casu nostro de contractu sponsalitio, iniri debet legitima forma servata;
idque sub poena nullitatis.
Hinc resolvenda quaestio. Si Titius promittit matrimonium puellae ea
conditione ut cum ipsa peccet, tenet urne eam ducere? Si promissio non habet
requisita can. 1017, non valet, et ideo ratione promissionis Titius certe non
tenetur; si promissio habet huiusmodi requisita, non valet ex se impleta con­
ditione, nisi nova promissio legitime fiat.
Num vero post impletam conditionem i. e. ex contractu innominato,
de quo supra, adsit obligatio ineundi matrimonium necne, controvertitur.
(6) Loc cii. dlsp. 17.
(7) Loc. cii. tit. V, n. 58.
(8) Loc. cit. n. 5.
(9) Loc. cit., tit. V, n. 4.
(10) Cfr. Lehmkuhl, I, n. 1219; Marrée, De iuetilia, lib. ΙΠ, n. 158.
jM
Vlumlng. (Z. c. n. 104) nobiscum cone ntit, sed addit: « Hinc, llcct per impletam condi­
tionem ipsa sponsalia firmari non admittam, admitto tamen, ex eadem in talibus adlunctls
oriri tus ad matrimonium, idque c contractu innominato · do ut des · vel « facio ut des ». Sedi
hic contractus, in foro, saltem externo, Ecclesiae ut gei i nequit ». I<1 nullo pacto potest admitti,
quia verus contractus, ex quo oriatur ius ad matrimonium, iniri debet secundum formam rite
praescriptam, et non alio quovis modo.

DE PROMISSIONE FACTA SUB MODO

101

Plerique DD. affirmant cum S. Alphonso (11); nonnulli negant (12). Sed
adhuc in hac sententia adesse potest obligatio reparandi damnum, quod
plerumque nonnisi per matrimonium fieri poterit.

7° Si est suspensiva contra substantiam sive promissionis (ex. gr.:
dummodo mihi liceat recedere quotiescumque voluero), vel matrimonii
(ex. gr.: dummodo prolis generationem vites), sponsalia sunt nulla ex
ipsa rei natura.
Cum legislator optimo sane consilio formam substantialem spon­
salium determinaverit, ut infra dicetur, in praxi eae tantum sunt
attendendae conditiones quae in scriptura rite subsignata appositae
fuerint; ceterae ut nullae habendae sunt.

100. 1. Modus est adiectio indicans onus aliquod, quod post con­
tractum perfectum obligare volumus contrahentem.
Exprimi solet per particulam ut, ex. gr. Promitto matrimonium ut
tu mihi munus procures.
Modus natura sua actum non suspendit, et in hoc praecise a con­
ditione differt, quae ilium, contra, suspendit. Si turpis vel impossibilis
est modus, pro non adiecto habetur (13). Si est licitus et honestus,
pars, quae modum promisit, obligationi satisfacere tenetur; et altera
pars habet ius eam urgendi, atque etiam, si non fuerit satisfactum, resi­
liendi a sponsalibus.
Interdum iisdem verbis, quibus conditio, significatur, interdum
cum ipsa conditione confunditur (11). Quo in casu, applicandae sunt
regulae conditionis.
2. Demonstratio tunc habetur, quando exprimitur aliqua qualitas,
qua determinatur vel demonstratur persona cum qua contrahitur,
ex. gr. Promitto matrimonium tibi, quae dives es et primogenita.
Demonstratio per se non influit in valorem sponsalium, ita ut
haec valeant independenter ab ipsa, etiamsi falsa sint ea omnia, quae
in demonstratione fuerint expressa; dummodo tamen in casu non adsit
error personae.
3. Causa habetur, quando significatur motivum contrahendi, ex gr.
Promitto matrimonium tibi, quia dives es, pulchra et virgo. Sponsalia
semper valida sunt, licet causa sit falsa seu non velificata, nisi forte
habeatur error irritans. Id certum est apud omnes.
(11)
(12)
rcrce, I,
(13)
(14)

Lib. ΠΤ, n. 642.
Cfr. Collet, De iust. et iure. p. IV, cop. 1, nrt. 4; Buooeroni, II, n. 950 (ed. fi); Fer·
n. 867; II, n. 938 (cd. 3* post Codicem).
Relffenet., I. c. n. 03: Schmalzgi., I. c. n. 137.
Schmalzgr., I. c. n. 140.

.102

CAPUT II - ARTICULUS IV

Non raro etiam demonstratio et causa sunt verae conditiones, quod
non solum ex verbis, sed praesertim ex circumstantiis iudicandum
est in foro externo (15).
II iure novo haberi possint sponsalia praesumpta.
II
101. Num
— 1. In

iure antiquo praesumebatur consensus sponsalitius in hisce casibus:
a) Si sponsalia a patre vel matre pro filiis praesentibus et ta­
centibus, celebrabantur, aut, his absentibus, postea aliquo signo rata
habebantur (16).
b) Si impubes celebrabat matrimonium, ratione suae aetatis
invalidum, eius consensus, invalidus qua matrimonialis, censebatur
validus qua sponsalitius (17).
c) Si mulier honesta, ac praesertim virgo, facta sibi promis­
sione matrimonii ex parte viri, huic corporis sui copiam faciebat,
copula admissa habebatur ut repromissio ex parte mulieris (18).
2. Can. 1017 formam publicam cum expressa voluntate contrahen­
tium ad valorem requirit; proinde quaelibet sponsalia mere praesumpta
penitus abrogat.

Articulus IV.
De iuramento, poenis, arrhis et donationibus.
II
II additum
II validam
II promissioni
II
102. An iuramentum
per se irritae eam
reddat. — Iuramentum in contractu sponsalitio non requiritur. At

certe addi potest, sicuti in quolibet contractu, ad factam promissionem
confirmandam.
Quo in casu iuramentum est accessorium et ideo sequitur naturam
ipsius contractus sponsalitii (1). Proinde si usque ab initio sponsalia
erant nulla, accedente iuramento, nequaquam valida fiunt; si erant
valida et iusta de causa dissolvantur, cessat eo ipso etiam obligatio
iuramenti, quia « iuramentum promissorium sequitur naturam et
conditiones actus cui adiicitur » (can. 1318, § 1) - (2).
Excipe si iurantes expresse intenderent se obligare independenter
ab obligatione promissionis, quia tunc iuramentum esset principale,
et non accessorium.
(15)
(16)
(17)
(18)

Cfr. Schmalzgr., l. c.; Reifïvnst., L e. n. 65.
Cfr. cap. 1» 4, 11, X, de despons. iinpub. IV, 2.
C. un. de dteapona. iinpub. (IV, 2) in 6 ; c. 14, cod. tit. IV, 2.
fl
S. C. C., Mclphictcn., 26 iun. 1811, 9 sept. 1843. Cfr. Sanchez, l. c.; Santl, 7. c. n. 21.

(1) Can. 1318, § 1, Cfr. Ferrcrcs. i. c. n. 932; Vlaming, l. c. n. 107; Woutcrs, l. c p 10.
(2) Cfr. Lugo, l. c. disp. XXII, suet. 8; Santl, l. c. n. 34; VVoinz, Z. c. n. 99, Scbollon V*

DE IURAMENTO, POENIS, ARRHIS ET DONATIONIBUS

103

103. An poenae, arrhae in sponsalibus admittantur. — 1. Quaevis
conventio de poena persolvenda, si una pars a sponsalibus resiliat
sive ob iusta/m, sive ob ini ustam, causam, est non solum illicita, sed etiam
invalida, ex omnium DD. sententia. Katio est, quia pactio hisce verbis
inita extenderetur etiam ad recessum iustum et esset contraria aequi­
tati naturali et libertati quam exigit ius canonicum in matrimonio
contrahendo.
2. Si pactio promissoria de poena conventionali solvenda restrin­
gatur ad partem iniuste resilientem, controvertitur inter auctores
num sit licita et valida, vel potius illicita et invalida.
Nonnulli (3) putant validam et licitam esse poenam contra iniuste
resilientem. Alii negant (4), innixi praesertim cap. 29 De sponsal.,
ubi Gregorius IX improbat quamcumque poenae stipulationem in
contractu sponsalitio.
Prior sententia, saltem iure novo attento et speculative loquendo,
probabilior videtur. At in praxi ob contrariae sententiae veram solidamque probabilitatem obligatio solvendi poenam urgenda non est
neque in foro interno neque in foro externo (5).

104. Nomine arrhae venit res mobilis vel immobilis sibi invicem
a sponsis eorum ve parentibus tradita, in signum contractus sponsalitii et matrimonii contrahendi pignus, sub ea lege ut qui sine insta
causa recedit a sponsalibus, id quod dedit amittat, et quod accepit,
restituat.
Per se, matrimonio celebrato, arrha sicut pignus in aliis contra­
ctibus, restituitur ei qui illam tradidit; vel saltem repeti potest. At
fere apud omnes gentes moribus receptum est ut arrhae, secuto
coniugio, non restituantur, ita ut considerentur tamquam sponsalitiae
donationes (G).
Arrhae distinguuntur a iocalibus aliisque donationibus, quae non
fiunt in signum affectus, et ideo per se non urget obligatio res acceptas
restituendi, si matrimonium non celebretur, dummodo absolute factae
fuerint.
Sed generation huiusmodi donationes praesumuntur condition atae,
(3) Schmalzgr., I. c. n. 140; Rciffenst., I. c. n. 188; Ball.-Palm.. h c. n. 226 s.: Rosset,
l. c. n. 881; Gasparri, I. c. n. 113; Lehmkuhl, l. c. n. 848.
(4) Sanchez, l. c. disp. 30, n. 2; Plrhing, l. c. n. 23; Santi, l. c. n. 28 ss.; Wernz. I. c. n. 99.
Sohoilon VI.
(5) Schmalzgr., I. c.; Gasparri, l. c.; Rossst, I. c. n. 888.
Codices civiles — Ital., Gall., Austr.. Germ., Ilisp. aliique — non admittunt poenas in
«ponsalibus ineundis. Idem dicas dc arrhis proprio dictis.
(6) Cfr. Rclffenpt., I. c. n. 180; Schmalzgr., I. c. n. 126; Plrhing, l. c. n. 25; Gasparri, /. c.
n. 109.

104

CAPUT Ιΐ - ARTICULUS V

nisi contrarium probetur, et ideo, matrimonio non secuto, restituendae
sunt parti inculpabili.
Quod arrhae in sponsalibus locum habere possint, communis certaque est auctorum doctrina. Porro discriminis ratio inter arrham et
poenam ea est, « quod homines in promissionibus futuro tempore im­
plendis facile sint nimis liberales, in donis statim tradendis maturiori
utantur consilio » (7).
Disputant DD. utrum ius romanum de duplicatis arrhis solvendis ab
eo qui iniuste resiliat, etiam lege canonica sit servandum. Cum plane ob­
soleverit ius romanum et unice lex canonica sit nunc sequenda, negativam
sententiam ut certam habemus.
.
HI
4. Stipulatio de arrhis in duplum, triplum etc. solvendis a parte iniuste
recedente, habet rationem poenae ideoque huc recidit quaestio, de qua supra
(n. 103) - (8).

Arttoulus V.
II
II
De opportunitate promissionis
matrimonialis
ac de dubio circa eius valorem.
II
105. Num sponsalia sint necessario praemittenda matrimonio.
—

1. Certum est sponsalia non necessario requiri ad valide ac licite matri­
monium contrahendum. Nulla profecto habetur obligatio neque ex
natura rei neque ex iure communi. Hinc nil vetat quominus vir et
femina ex rationabili causa directe ct immediate contrahant matri­
monium sine praevio contractu sponsalitio (1).
2. Licet non necessarius, valde conveniens tamen est contractus
sponsalitius ante nuptiarum celebrationem, ob has praesertim rationes:
a) ut futurum matrimonium interim denuntiari possit, et sic inquiri
num aliquod impedimentum inter sponsos adsit; b) ut sponsi opportuni­
tatem habeant mores suos atque indolem explorandi; cum enim matri­
monii contractus inducat vinculum perpetuum et indissolubile, summa
circumspectione ac matura deliberatione procedendum est, ne dispares
(7) Wcrnz, l. c.; cfr. etiam Schmalzgr., I. c. η. 126 e.; Santi, l. c. n. 30.
(8) Codex Ital. statuit: · Qualunque donnzione fatta in riguardo di futuro matrimonio
ύ senza effetto, se 11 matrimonio non segue ·.
; g
« Lo stesso ha luogo se il matrimonio c annullato; ma la donazione in quanto riguarda
i tlzli rimant) efficace nei casi espressi n< ITarU 116. e sono pur salvi i diritti acquistati dal
tcrzi nd tempo intermedio · (art. 1668). Jurisprudentia excludit donationes manuales.
Cfr. etiam Cod. Gall. art. 1088; Cod. Germ 5 1301; Cod. Austr. § 1247; Cod. Hisp. art. 94.
(1) Schmalzgr., I. c. η. 11; Ball.-Palm., L c. n. 4; Wcrnz, I. c. n. 90.

1

DE EFFECTIBUS PROMISSIONIS MATRIMONIALIS

105

moribus coniungantur atque ita infelix sit matrimonii exitus; c) ut
sponsi ea parare valeant, quae ad vitam coniugalem sunt necessaria;
d) ut consilium et consensum parentum exquiri et obtineri possit (2).

106. Dubiu Ifl de valore promissionis. — Cum sponsalia matrimonii
libertatem aliquo modo coarctent, quoties habetur dubium probabile
et positivum, sive iuris sive facti, de eorumdem valore semper pro
libertate diiudicandum est.
Id manifesto liquet ex iuris principiis atque ex communi DD. sen­
tentia, pluribus decisionibus S. C. Concilii et Rotae Rom. confirmata,
signanter in Ferrarien. sponsalium 18 martii 1748, § 2 coram Bussio,
in Pampiloncn. sponsalium 28 iun. 1754, § 3 et 25 nov. ciusd. anni,
§ 1 coram Bond (3).

Articulus VI.
II
De effectibus promissionis matrimonialis.

107. Effectus in genere. — 1. Effectus proprii et essentiales pro­
missionis sponsalitiae sunt sequentes: 1° obligatio ineundi matri­
monium; 2° obligatio sponsalitiam conversationem agendi cum sponso
vel sponsa; 3° obligatio vitandi conversationem sponsalitiam, prae­
sci tim actus luxuriosos, cuin tertio; 4° inhabilitas valide contrahendi
sponsalia cum alio; 5° prohibitio licite contrahendi matrimonium cum
teitio.
2. Primus effectus est obligatio ex iustitia in utroque sponso ad ma­
trimonium suo tempore contrahi ndum. Sponsalia enim sunt verus et
proprius contractus bilateralis; porro ex quolibet contractu bila­
terali oritur ipso naturae iure obligatio, et quidem iustitiaej quae obli­
gatio, ut communiter docent auctores, gravis est, quia agitur de ma­
teria gravi (1).
Ista obligatio oritur etiam ex valida promissione unilaterali.
Hinc qui sine iusta causa resilit, lethale peccatum committit, et
praeterea tenetur resarcire damnum quod forte alia pars exinde pa­
tiatur. Si vero sponsalia fuerint iurata, tunc obligant sub gravi etiam
(2) Schmalzgr., I. c. n. 10 bs.; Bull.-Palm.t Z. c. n. 6; Rossct, Z. c. n. 822; Gaspard, Z. e.
n. 58; Wcrnz, Z. c. n. 91.
(3) Cfr. Folium S. C. C. in Romana seu Comensi sponsalium. 24 noo. 1781. upud Gaspard,
l. c.; Monitore ecclesiastico, vol. I, p. 185; Berardi, Praxis confessoriorum, IV, n. 745 (ed. 3·).

(1) Sanchez, Z. c. disp. 27, n. 2; Schmalzgr., L c. n. 81; S. Alph., Z. c. n. 845; Bull.-Pulm.,
Z. c. n. 123 ea.; Wcrnz, Z. c. n. 100.

106

CAPUT Π - ARTICULUS VI

ex religione, ita ut iniuste resiliens duplex mortale peccatum patret,
aliud contra iustitiam, aliud contra religionem.
Obligatio contrahendi suo tempore matrimonium secumfert, quod
nuptiae, si tempus praefinitum fuerit, celebrentur statuto tempore;
si autem non fuerit praefinitum, tunc celebrentur, quando una pars
rationabiliter postulat sive explicite sive implicite. Idque afflimandum
ut componatur dissensus, potius apparens, 1)D. (2).
Ex praefata obligatione matrimonii ineundi sequitur, sponsos teneri
et quidem sub gravi per se ad omittenda omnia, quae futurum matrimonium
impedire vel difficilius reddere possunt, et ideo ad ea omittenda, quae parti
innocenti causam resiliendi praebent.
Cum autem obligationes et iura sint relativa, manifesto patet e sponsalibus competere utrique parti et ius et obligationem ad matrimonium; ius,
inquam, relativum obligationi alterius, et obligatio relativa iuri alius (3).
DI), unanimiter docent curandum omnino esse, praesertim parentibus,
parochis et confessariis, ut, post inita sponsalia, matrimonium quamprimum
contrahatur, idque ad fornicationis periculum vitandum.

3. Alter effectus est obligatio sponsalitiam conversationem agendi
cum sponso vel sponsa. Ad hunc effectum quod attinet, vide n. 139 ss.
4. Tertius effectus est obligatio vitandi conversationem sponsalitiam,
praesertim actus luxuriosos, cum tertio.
Cum utraque pars teneatur vi sponsalium tradere per matrimonium
corpus suum alteri, quaerunt 1)D. an sponsi, cum tertia persona car­
nale commercium habentes, committant, praeter peccatum contra
castitatem, aliud peccatum specie distinctum contra iustitiam.
Nonnulli dicunt circumstantiam sponsalium mutare speciem fornicationis
in utroque, et quidem graviter; alii leviter tantum; alii graviter in sponsa,
et leviter in sponso; demum, iuxta alios, eiusmodi circumstantia est mere
aggravans, non autem speciem mutans (4).
Sententia, quae negat haberi peccatum specie distinctum, vere probabilis
est, ut communiter docent TT. cum S. Alph. (1. c.); quare necesse non est,
ut pocnitens circumstantiam sponsalium declaret, neque ut confcssarius
de ea interroget.

5. Quartus offectus est invaliditas promissionis matrimonialis, quae
cum alia persona ineatur contra fidem priorum. Sponsalia posteriora
(2) Cfr. S. Alph.. I. c.: Bull.-Pnlin., I. c. n. 126 ss.
(3) Sanchez, l. c. disp. 28, n. 2; Schmalzgr.. I. c. n. 82; Gaspnrrl, l. r. n. 116.
14) Cfr. Sanchez, l. c. disp. 2. n. 6 s.; Lugo, Dr sacram. PoenV., disp. NI r, n. 176: Bonn·
cinn Z. c. qu. I, punct. 10. n. 13; Laymunn, l. c. part. I, cap. 1, η. 6; Salmiuit., tract IX cup 1
η. 9; S. Alph., I. c. n. 847.
’
’

DE EFFECTIBUS PROMISSIONIS MATRIMONIALIS

107

invalida omnino esse, licet iurata sint aut copula etiam accesserit, in­
dubitatum est. Ratio, quia sunt de re plane illicita (5).
Quidam DD. censent (6) sponsalia posteriora iuramento firmata
incipere valere, prioribus dissolutis. Jd manifesto falsum est. Nam
sponsalia postea inita sunt ipso iure nulla et irrita iam ab initio; unde
solutis prioribus, nequeunt valere i. e. inducere obligationem, qua
natura sua sunt destituta.
Item nonnulli putant (7) sponsum, qui cum alia puella priorum
sponsalium haud conscia sponsalia inierit eamque defloraverit, teneri
ad eam ducendam, priore relicta; qua ex doctrina quidam inferunt,
saltem in hoc casu posteriora sponsalia, iuxta praefatos auctores, valere.
At immerito plane. Sane aliud est inquirere de sponsalium valore, et
aliud quaerere num, ratione damni reparandi, matrimonium sit contra­
hendum cum altera puella, potiusquam cum prima, ea tamen con­
sentiente.
Certum est secundam promissionem sponsalitiam esse invalidam;
certum pariter est, attento praesertim can. 1017, § 3, sponsum per se
teneri cum prima contrahere, etiamsi adfuerit copula cum secunda.
Quod etiam iure antiquo communius et probabilius, teste S. Alph.
(1. c.), affirmabatur (8).
Indubitatum est, sponsam iuri suo cedere posse et forte ad id ex cari­
tate teneri in favorem puellae defloratae, si haec ob spem futuri matrimonii
in copulam consenserit et ex ea gravida evaserit, nec alia ratione, omnibus
perpensis, damnum ei illatura resarciri queat.
Hoc in casu sponsus tenetur quidem ducere puellam, cilm qua peccavit,
at non vi sponsalium, quae nulla sunt, sed ratione damni reparandi. Quoi
si puella, conscia priorum sponsalium, alium cum iuvene inierit contractum
sponsalitium et ob spem nuptiarum in deflorationem consenserit, invenis
non tenetur eam ducere, licet sponsa iuri suo sponte renuntiaverit. Ratio,
quia puella deflorata nullam iniuriam est passa, cum sciens et volens egerit.
Cfr. n. 126 ss.

6. Quintus sponsalium effectus est obstaculum seu improprie dictum
impedimentum, non tamen canonicum, quod reddit illicitum, non
tamen invalidum, matrimonium cum tertia persona, ut ex ipsa natura
validae promissionis liquet (9).
(5) Sanobez, 7. c. disp. 49 8.; Schmalzgr., I. c. 85; Bonaclna, L c. punct. 5. n. 7 88·: Lay·
mann, l. c. tract. X, part. I, cap. 1, η. 5; Lacroix, L c. part. Ill, u. 74; S. Alpb., I. c. n. 848;
Wernz, I. c. n. 102.
(6) Cfr. Sanchez, L c. disp. 50, n. 5.
(7) Cfr. S. Alph., /. r.
(8) Sanchez, I. c. n. 5; Bonaclna, I. e. n. 8: Elbel. Dc matrim.., n. 9.
(9) Eeljc, I. c. n. 550 s.; Gaspard, L c. n. 119; Wernz, I· c. n. 102.

108

CAPUT II - ARTICULUS VI

pedimentum publicae honestatis e sponsalibus ortu
Iure antiquo e sponsalibus oriebatur etiam impedimentum dirimens
publicae honestatis inter alterutram partem et consanguineos alterius
partis in primo gradu. Hodie, e contra, nonnisi ex matrimonio invalido,
sive consummato sive non, et ex publico vel notorio concubinatu oritur
publica honestas (c. 1078), ut dicetur suo loco.
II
109. Immutatio maximi

II

II
.omenti
iure novo inducta. — 1. Ex ma·

trimonii promissione, licet valida sit nec ulla insta causa ab eadem
implenda excuset, non datur actio ad petendam matrimonii celebra­
tionem; sed solum datur actio ad reparationem damnorum, si quae
debeatur (can. 1017, § 3).
Itaque pars laesa non potest amplius urgere exsecutionem promis­
sionis sponsalitiae aut prohibere matrimonium alterius partis cum
tertia persona, per impedimentum quod Nihil transeat a pragmaticis
appellatur (10).
Hac in re Ecclesia accedit, quantum fieri pot est, ad codices civiles,
qui vel sponsalia non admittunt vel, ut plurimum, iisdem non tribuunt
vim ad impediendum matrimonium cum tertia persona, sed tantum
permittunt, ut ex damno orto compensatio postuletur (11).
i
At ratio praecipua immutationis inductae est, ut a matrimonii ■
celebratione quaelibet coactionis species prorsus amoveatur. Matri­
monium enim sine plena libertate initum sortiri solet infelicem exitum,
quatenus saepius abest mutua coniugum dilectio, tranquillitas et
pax familiae, atque non raro ipsa quoque Udes maritalis.
2. Quamvis negetur actio ad petendam celebrationem matrimonii,
i. e. ius persequendi in indicio quod debetur, manet tamen obligatio
(10) Gasparri, L c.; Scbastianclli, l. c. p. 31; Wcrnz, l. c. n. 125.
*
(11) Codex civilis vetus Italiae haec statuit: « Art. 53. La promessa scainbievolc di futuro
matrimonio non produce obbligaziono legale dl contrario, nè di rs.guire cib cho si fosse cou·
venuto per caso di non adcmplmcnto della medesimn.
’tMS
< Art. 51. Se la promessa fu fatta per atko pubblioo o psr serit tura privata da cbi sia mag·
glore di età, o dal minoro autorfzzato da Ilo persone, il concorso delle quali è necessario per
Iu celebrazionc dei matrimonio, oppuro consta dalle pubblicazloni ordinate dall’uffizlale dello
stato civile, il promettante cbe riensi di cszguirla senza giusto motivo è obbligato a rieur
cire Paîtra parte dcllô spese fatte per causa dei promi sso matrimonio. La domanda perô non
ύ più ammessa dopo un anno dal giorno lu eui la prom ?ssa do von cas re cs/gulta ». Eadcm
habentur in Codice novo.
Codices Austrian (§§ 15, 16), Hispaniae (art. 43, 11), Hungariae (§§ 1-3) et Germaniae
(§§ 1297, 1298) concordant quoad substantiam cum Codice Italiae. Quamvis Galliae Codex
sileat do sponsalibus, tamen scriptores, qui art. 172 oiusd. Cod. interpretantur, dicunt a lego
gallica non excludi penitus sponsalia neque actionem ad resarcienda damna (Gousset, La
Code civil comments, in nota ad art. 172; Allégro, Jλ Code civil comments, lib. I, tit. V.
Préliminaires).
**
Non desunt Codices (ex. gr. Helvetiae) qui ipsam actionem civilem negant ad damna
resarciendi. Cfr. Malata, De potestate qua m drimonium regitur et de iure matrimoniali civili
apud praecipuas nationes, p. 52 ss.; Wcrnz, l. c. n. 126, 560; Chelodi, l. c. n. 18.
■

DE EFFECTIBUS PROMISSIONIS MATRIMONIALIS

100

matrimonii ineundi, quae ex ipsa promissione valide facta oritur,
ut statiin explicabitur. Ista obligatio standi promissis practice non­
nisi in conscientia est ordinanda et urgenda, iuxta normas a theologia
morali traditas.
II obligatio oriatur ex valida promissione
II
II
110. An et quaenam
matri-

onii. — 1. Can. 1017, § 3 statuit: « Ex matrimonii promissione licet
valida sit nec ulla iusta causa ab eadem implenda excuset, non datur
actio ad petendam matrimonii celebrationem; datur tamen ad repara­
tionem damnorum, si qua debeatur ».
Quibus verbis attentis, nonnulli censent, ex iure Codicis, promis­
sioni matrimoniali, licet validae et sollemniter initae, sublatam esse
vim producendi conscientiae obligationem certam et absolutam ad ma­
trimonium contrahendum, ita ut asserant huiusmodi promissionem
aut nullam parere obligationem, aut solam obligationem disiunctivam,
scii, vel ad contrahendum vel ad damna reparanda (12).
II

111. II. Praefata opinio, si res accurate perpendatur atque ad
trutinam revocentur rationes quibus eiusdem patroni nituntur, susti­
neri nequit. Sane:
1. Can. 1017, § 3 loquitur de promissione, et quidem valida. Porro
effectus proprius, immediatus et essentialis, qui per se et non per acci­
dens oiitur ex quacumque promissione, est obligatio, ea quidem obli­
gatio, ad quam refertur ipsa mens atque voluntas promittentis. Quae
obligatio, cum sit effectus proprius, immediatus et essentialis cuius­
libet promissionis, ita necessario profluit ex ea, ut si forte desit
obligatio, eo ipso evanescat ipse conceptus promissionis.
Omnes classici auctores concorditer id affirmant.
(12) Cfr. Claeys-Bouuaert, In Ius Pontificium, an. 1931, fasc. Ill, pag. 125 ss.; Vlaming,
n. 113; Wcrnz-Vidal, n. 96 e.
Valde mirandum profecto, quod in iure antiquo sponsalia etiam privatim et occulte
Inita obligationem iuridicum contrahendi matrimonium inducebant; hodie» contra, tanta
sollemnitate inita, i. e. cum scriptura subsignata ab Ordinario loci vel a Parocho etc., huiusmodi obligationem minime gignunt!
In primo schemate Codicis an. 1913 (can. 295), item in altero schemate an. 1915 (van. 1019)
nulla peculiaris forma praefinita erat ad valorem promissionis matrimonii. Quod, iuridlce
loquendo, congruentius erat.
Praeterea citatus can. 295 statuebat: « Ex promissione matrimonii sive unilaterali sive
bilaterali, seu ex sponsalibus, nulla enascitur pro foro externo iuridica bbligaiio contrahendi
matrimonium, salvo iure exigendi reparationem damnorum, «i quae debeantur ».
Can. 1019 ita disciplinam enuntiabat: « Ex promissione matrimonii sive unilaterali sive
bilaterali, seu ex sponsalibus, nulla urgeri potest obligatio contrahendi matrimonium. Salvo
iure exigendi reparationem damnorum, si quae debeantur ».
Textus utriusquo canonis praeferendus est textui can. 1017 Codicis hodie vigentis, atque
optandum ut in posterum disciplina mutetur, seu peculiares sollemnitates ud promissions m
matrimonii haud exigantur.

110

CAPUT Ιϊ - ARTICULUS VI

5. Thomas ait: « Secundum honestatem ex qualibet promissione homo
homini obligatur, et haec est obligatio iuris naturalis» (13).
Molina docet: « Illud ante omnia observandum, longe diversa esse, ali­
quem habere propositum vohmtatemne deliberatam ac firmam quippiam
in gratiam alicuius faciendi... et aliquem ex sua liberalitate seipsum propria
voluntate astringere ad quippiam faciendum... Primum namque non est
promissio neque ullam inducit obligationem id implendi, ut ex se mani­
festum est... Secundum vero est promissio atque si acceptetur, adsintque
ceterae circumstantiae ad id necessariae, de quibus infra dicetur, semper
inducit obligationem » (14).
Lessius dicit: «Promissio simplex est deliberata et spontanea fidei obli­
gatio, facta alteri de re quapiam bona et possibili » (15).
Dominicus Solo affirmat: «Promissio ex natura sua parit obligatio­
nem » (16).
Castropalao asserit: «Promissio ex communi omnium sententia est datio
fidei libera et spontanea de re licita... Ea vero manifestatio non est tantum
de voluntate concepta promissum exsequendi, sed de obligatione fidei, seu
fidelitatis pro illius exsecutione suscepta, alioquin non esset promissio, sed
propositum» (17).
Gabriel a S. Vincenlio ait: «Promissio parit obligationem in foro conscien­
tiae, modo sit de re licita, honesta et possibili» (18).
Quod attinet, in specie, ad promissionem sponsalitiam, unius alteriusve
praeclarissimi auctoris testimonium afferre satis est.
Schmalzgrueber, loquens de effectibus praedictae promissionis, dicit: «Ef­
fectus triplex refertur. Primus est obligatio inde oria... Est que obligatio ista
non tantum fidelitatis, sed etiam iustitiae, qualem inducit omnis promissio
mutua et onerosa» (19).
Pirhing docet: «Sponsalia obligant ex iustitia sub culpa’let hali ad matri­
monium contrahendum: est communis sententia » (20).
Sanchez scite haec tradit: « lam dc obligatione ex ipsis (sponsalibus)
consurgenti disputandum est. Haec autem potest oriri vel ab intrinseco,
ratione praecepti naturalis obligantis ad fidem servandam, et de hac obli­
gatione erit sermo hac disputatione et sequenti, vel ab extrinscco, et hoc
vel ratione coactionis iudicialis, quia index cogit, vel conventionalis, quia
ex partium poena per fidem frangentem solvenda, adiecta est... Tamquam
certum tenendum est obligare sub culpa lethali sponsalia» (21).
(13) Summ. theol. 2-2, q. 88, a. 3 ad 1.
(14) De iustitia et iure, tract. II, disp. 262, η. 1 8.
(15) De iustitia et iurc, lib. II, cap. 18, dub. 1.
(16) De iustitia et iure, lib. VII, q. 1, art. 2.
(17) De iustitia el iure, disp. 2, punct. 1, u. 1.
(18) De iustitia et iure, disp. 17, q. 1, n. 4.
(19) lus ecclesiasticum universum, lib. V, tit. 1, n. 80.
(20) Ius canonicum, lib. IV, tit. 1, n. 15.
(21) Dc matrimonio, lib. I, disp. 27, u. 1·

DE EFFECTIBUS PROMISSIONIS MATRIMONIALIS

111

Itaque ex dictis haec uti certa atque indubitata retinenda:
«) omnis promissio parit obligationem; b) quae obligatio ita necessario
ex promissione oritur, ut haec sine illa nullatenus concipi queat;
c) huiusmodi obligatio ex ipsa natura promissionis seu ab intrinseco,
ut egregie animadvertit clarissimus Sanchez (1. c.), profluit.
Quare obligatio, eo ipso quod ex natura promissionis sive ab
intrinseco derivatur, semper ct necessario respicit qua talis obiectum
eiusdem promissionis. Porro obiectum sponsalium est matrimonium.
Igitur ex promissione sponsalitia oritur semper et necessario obligatio,
quae directe et immediate respicit eiusdem obiectum, scii, matri­
monium, sive accedant aut superveniant ab extrinscco aliae obliga­
tiones sive non.
2. Obligatio reparandi damna non procedit directe et imme­
diate ex promissione matrimoniali, neque ex ea per se, sed solum
per accidens gignitur. Causa, enim proxima et radix immediata
huiusmodi obligationis est damnificatio, non autem promissio sponsa­
litia, quae in ordine ad illam iure dici haberique potest tamquam
mera occasio.
Ergo, praeter hanc obligationem — quae per accidens oritur,
et non est effectus proprius et essentialis promissionis, — debet
necessario admitti alius effectus, qui per se ac immediate profluat
sitque de substantia ipsius promissionis.
3. Tunc habetur obligatio altcrnativa, cum facultas seu optio
datur eligendi unum aut alterum, nempe faciendi vel praestandi
hcc aut aliud. Quare duo termini necessarii omnino sunt, ita ut,
uno vel altero deficiente, eo ipso cesset altcrnativa.
Porro obligatio resarciendi damna non semper adest, sed tantum
in casu quo revera damna, occasione promissionis matrimonialis,
habita fuerint. Quod perspicue supponit ipse Codex dum statuit:
« Datur tamen (actio) ad reparationem damnorum, si qua debeatur»
(can. 1017, § 3).
Igitur, si damna desint, nulla exsistit obligatio eadem reparandi,
ac propterca altcrnativa in casu non datur, immo excludenda est
ex ipsa rei natura. Tunc vel nulla erit obligatio promissionis sponsalitiae, vel necessario ea admittenda, quae ab intrinseco profluit ipsumque matrimonium ineundum, tamquam obiectum proprium, respicit.
Si vero in hoc casu oritur obligatio, cur in altero casu pariter non
gignitur1? Promissio quippe est eadem, eadem eiusdem natura:
idem consequenter debet esse effectus ex illa sponte necessarioque
manans.
4. Obligatio reparandi damna, si forte ex dolo vel fraude seu

112

CAPUT II - ARTICULUS VI

culpa Titii obvenerint, ipsi incumbit erga partem laesam in casu quo
sponsalia valide inita non fuerint ob sollemnitates a iure praescriptas
non servatas, de quibus in can. 1017, §§ 1 et 2. Proinde onus resar­
ciendi damna non est efiectus necessarius et essentialis promissio­
nis sponsalitiae, utpote qui interdum haberi potest etiam independenter a vi atque efficacia eiusdem promissionis. Inde sponte consequitur,
huiusmodi obligationem reparandi damna, cum sit natura sua sepa­
rabilis ab exsistentia et valore promissionis matrimonialis, coniungi
et aequiparari non posse tamquam alternativa alteri obligationi, quae
nullo pacto separari potest a vera valide que inita coniugii pro­
missione.
5. Id plane confirmat responsum Pontificiae Commissionis Co­
dicis 2-3 iunii 1918, ad IV, n. 2.
Proposito dubio: «Utrum actio reparationis damnorum, de qua
in can. 1017, § 3, pertineat ad forum ecclesiasticum, an ad civile »;
responsum fuit: « Actionem reparationis damnorum, de qua in ca­
none 1017, § 3, esse mixti fori » (22).
Si ista actio est mixti fori, ita ut etiam index lai eus possit
legitime de ea videre, palam est, agi de obligatione, quae separa­
bilis est ab exsistentia et valore sponsalium; secus magistratus
civilis suam auctoritatem exercere quoque, directe aut saltem indi­
recte, in ipsam promissionem sponsalitiam ad normam sacrorum
canonum initam. Porro neminem latet, sponsalia, uti matrimonium,
penitus effugere competentiam indicis laici, ubi agitur de baptizatis.
6. Verba can. 1017, § 3: «licet valida sit (promissio) nec ulla
iusta causa ab eadem implenda excuset », traditam doctrinam lucu­
lenter confirmant.
Imprimis excusatio, ut passim tradunt theologi et canonistae, est
peculiaris circumstantia quae eximit a lege, ab onere, seu ab aliqua
obligatione. Ubi deest obligatio aliquid faciendi, praestandi vel omit­
tendi, opus non est excusatione. Praeterea impletio respicit, proprie
loquendo, ipsam obligationem praestandam vel omittendam, ita ut,
hac deficiente, eidem iuridice locus non sit. Demum causa et quidem
iusta catenas requiritur, quatenus agatur de vera obligatione positiva
aut negativa; secus, ubi desit obligatio, nulla causa requiritur ad
hoc ut quis libere agat.
Proinde relata verba: <tnec ulla iusta causa ab eadem (promissione)
implenda excuset », evidenter supponunt agi de vera obligatione
implenda.
(22) Acta Apost. Sedis, X, pair. 345.

DE EFFECTI BI'8 PROMIS [OMS MATRIMONIALIS

11 3

112. Confutatio argumentorum. — Quae huc usque dicta sunt,
manifeste coniinnantur ex refutatione argumentorum, quibus ni­
tuntur patroni memoratae opinionis.
1. Dicunt: «Ecclesia potest auferre obligationem naturalem.
In casu, ipsa statuit ex promissione sponsalitia oriri dumtaxat obli­
gationem alternatwam ».
Resp. Ecclesia potest quidem auferre obligationem conscientiae
seu naturalem, ut ipsa quoque auctoritas civilis, quatenus irritet
promissionem eanique decernat nullum elicitum sortiri in foro tam
externo quam interno, nisi certa ac peculiaris forma praefinita in
ea ineunda adhibeatur; sed nequit habere promissionem ut validam
simulquc impedire quominus ex ea proprius et necessarius effectus
sequatur. Si, hypothetice loquimur, id fieret, manifesta haberetur
contradictio.

2. Addunt: « Eo ipso quod ex matrimonii promissione, quam­
vis valida sit nec ulla iusta causa ab ea implenda excuset, non datur
actio ad petendam matrimonii celebrationem, excluditur obligatio
in ordine ad matrimonium. Obligationi enim correspondet ius: ius
autem munitur actione ».
Resp. Imprimis animadvertendum, ius non semper et necessario
actione muniri. Quare can. 1667 statuit : « Quodlibet ius non solum
actione munitur, nisi aliud expresse cautum sit, sed etiam exce­
ptione... ». Ergo, ex perspicuo et expresso Codicis praescripto, dantur
exceptiones.
Praeteiea distinguendum inter officia mere ethica seu moralia
et officia iuridica. Haec legitime urgeri possunt, adhibita quoque
coactione; non item illa (23).
Demum plures sunt obligationes naturales, tam in foro civili
quam in foro canonico, quae nequeunt vi urgeri ideoque actione
non muniuntur. Id etiam in iure romano. V. g. ex 1. luris gentium,
§ Sed cum nulla, fi. de pactis, nuda pactio iuridicam obligationem
non parit.
In iure italico, ex art. 1S02 Codicis civilis antiqui: «la leggc non accorda
azione veruna pel pagam onto di un debito di giuoco o di scommessa ».
Doctrina autem et iurisprudentia concorditer affirmant: «Le perdite al
giuoco dànno luogo ad obligation! naturali (art. 1SV4), ma non mai ad
(23) Ctr. Meyer. Tnttilutionrs iuris naturalis, I, u. 451; Schillinl, Disputationes philoso­
phia, moralis, I. n. 200 es.; Cuthrein, Philosophia moralis, η. 304 88.; Cappello, Summa iuris
publici ecclesiastici, η. 30.
8 — CaI’I’EI.M», />< Sacramenti*. V.

ni

CAPUT IT - ARTICULUS VI

obligazioni civili, nemmeno se tradotte in forma di vaglia cambiari, o di contratti notarili con garanzia ipotecaria » (24). Idem habet novus Codex.
Item art. 1300 eiusdem Codicis statuit: «Le axioni di nullité o di rescis­
sione di un contratto durato per cinque anni...». Et art. 1518: «Non pro­
movendo il venditore Vaxione di riscatto nel termine convenuto, il proprietario
rimane proprietario irrevocabile ». In utroque casu, concors doctrina atque
jurisprudent ia tenet, denegata actione post temporis lapsum, non ideo
exstingui obligationes naturales.
Porro, cum Codex canonizet, ut aiunt, leges civiles de contractibus tam
in genere quam in specie, sive nominatis sive innominatis, ac de solutionibus
(can. 1529), quae medo diximus ex iure italico, valent quoque in foro
canonico.

Igitur confundenda minime est obligatio iuridica, actione indiciali munita, cum obligatione morali sive conscientiae: ista quippe
etiam sine illa optime exsistere potest.
3. «Verba can. 1017, § 3, aiunt, quae excludunt actionem ad
petendam celebrationem matrimonii, ita videntur intelligenda, ut
non solum actio iudicialis, sed quaevis alia obligatio exclusa maneat».
Rcsp. Si hoc verum esset, actum iam foret de obligatione alternativa. Adversarii illud affirmantes, in evidentem contradictionem
se ultro coniicere videntur; nam, eo admisso, ex sponsalibus una
tantum sequeretur obligatio, scii, damna resarciendi.
Nullus est textus Codicis, nullus textus iuris antiqui, nullus
auctor iuris civilis et canonici, qui dicat nomine « actionis » signifi­
cari quamcumque obligationem. Contra, tam in lege civili quam in
lege canonica, ex communi loquendi usu iurispciitoium et canoni­
starum, vocabulum « actionis » usurpatur semper et unice ad signi­
ficandam actionem iudicialcm. Adversarii in favorem praedictae
assertionis nec textum iuris allegant nec ullum Doctorum testimo­
nium; neque profecto allegare valent, cum desint omnino. Quibus
positis, quo iure et titulo illud affirmare possint, percipere non
valemus.
j
Ceterum verba can. 1017, § 3 adeo sunt clara atque explicita,
ut ne levissimum quidem supersit dubium. Dicitur sane: «Non datur
actio ad petendam matrimonii celebrationem; datur tamen ad re para­
tionem damnorum, si qua debeatur ».
57
ikctio, quae datur ad reparationem damnorum, eadem est ac
illa de qua sermo lit in priore parte propositionis, ut evidenter
liquet ex ipso textu canonis. «Datur (quidf illa utique actio, paulo
(24) Cfr. · Hurispnuknza italiana, un. 1880, ΙΓ, 713; .Vonilon. Tribunali, u. 1880, 908,

DE EFFECTIBUS PROMISSIONIS MATRIMONIALIS

115

antea memorata) ad reparationem damnorum ». Porro ista actio,
mixti quidem fori, certissime est iudicialis; ergo talis dici debet etiam
actio ad petendam matrimonii celebrationem, de qua in priore parte
propositionis et ad (piam se refert explicito altera propositionis pars.
•1. Dicitur: « Kecursus extraiudicialis viam de se sternit ad
recursum iudicialcm. Hoc reiecto, ille sponte fit illusorius et inutilis.
Positive exclusa fori externi actione, vix concipitur voluisse legisla­
torem servare et asserere determinatam obligationem in conscientia ».
Resp. Complura hisce verbis asse: untur, quae aut mere gratuito
affirmantur, aut quae congrua indigent explicatione.
Falsum est recursum extraiudicialem viam « dc se » sternere ad
recursum iudicialcm. Multa sunt, quae proponi ac pertractari possunt
et debent in via disciplinari seu administrativa, non autem in via
iudiciali (cfr. can. 250, § 5, 251, § 1, 257, § 3, 345, 1001, 2146,
§ 1, etc.).
Item falsum est, quod, reiecto recursu iudiciali, fiat « illusorius
et inutilis» recursus extraiudicialis. Hoc in genere dictum volumus,
ut adversarii ipsi in genere loquuntur. Confessarius quippe, parochus,
Ordinarius serio monere possunt et debent partem reluctantem
nullaque iusta causa excusatam ad suam obligationem implendam.
Quae monitio maximi facienda est eaque, ubi agitur praesertim
dc fidelibus piis ac timoratis, vim et efficaciam plane sortitur.
Etiam ante Codicem, licet daretur actio ad petendam celebra­
tionem matrimonii ideoque recursus iu licialis, nihilominus monitioni.
practice, potissimum locus erat. Sane Lucius III Episcopo Bapalensi rescribit: « Cum libera debeant esse matrimonia, monenda (sponsa)
est potius quam cogenda, cum coactiones difficiles soleant exitus
frequenter habere» (c. 17, X, dc sponsalibus, IV, 1).
Quare Card. Gasparri merito docet: «Omissis variis canonistarum sen­
tentiis, haec oppositio facile conciliatur, si dicas indicem ecclesiasticum
monere potius quam cogere debere sponsam resilientem, si difficiles exitus
ex hac coactione timeantur, qui profecto dc regula generali timeri debent » (25).
Item Wernz, attenta praxi S. Sedis ipsa que rei natura perspecta, affirmat
partem reluctantem, etiam facto recursu ad indicem ecclesiasticum, cogi non
posse; ideoque, saltem post aliquod tempus, eiusdem matrimonium cum tertia
persona non esse impediendum. «Cum in perpetuum, ait, prohibitio novi
contractus matrimonialis sustineri non possit, nec parti absolute invitae
coniux sit obtrudendus cum evidenti periculo infelicis matrimonii, post
aliquod tempus matrimonium cum tertia persona est permittendum » (26).
(25) De matrimonio. I, n. 70.
(20) lus Decretalium, IV, n. 125.

116

CAPUT II - ARTICULUS VI

In causa Pistoricn., Sponsalium super dispensatione, penes S. C. Concilii
aetn ac definita die 7 iunii 1856, id iure asseritur: «Ceterum non tam facile
ad coactionem deveniendum esse, etiamsi de sponsalibus indubitanter constet,
receptum apud omnes est, quia coactiones difficiles solent exitus habere...
a quibus eapropter, in irritum iam cessis monitionibus, abstinendum».

Igitur, practice loquendo, vix datur discrimen inter ius antiquum
et novum. Olim, uon obstante actione iudiciali, facienda erat monitio
et per eam, non autem per coactionem, pars invita inducenda erat
ad implendam promissionem sponsalitiam valide initam; hodie,
exclusa actione iudiciali, eadem monitio Heri potest, et interdum
debet, vel a parocho vel ab Ordinario aliave prudenti persona in
foro externo, aut a confessario in foro sacramentali.
5. Dicitur: « Obligatio omnis quae in determinatae personae
favorem adimplenda est, supponit exsistentiam iuris apud hanc
personam exsistentis. Omne autem ius, obligationi correlativum, in
foro externo urgeri et exigi potest ».
Rcsp. Id minus recte asseritur, ut manifesto liquet ex supra
dictis. Titius, v. g., serio promittit milii daturum librum, quam
promissionem ego libenter accepto. Ex hac promissione libere facta
et acceptata, oritur ex parte Titii obligatio milii librum dandi. Sed, 1
mutato animo nullaque causa excusante, Titius renuit promissioni
satisfacere. Possumne adire magistratum ecclesiasticum et, actione
iudiciali instituta, adigere Titium ad obligationem implendam!
Nequaquam. Id valet non solum de promissione unilaterali, sed etiam
per se de promissione bilaterali sive mutua.
Ergo non omnis obligatio facta in favorem alicuius determinatae
personae secumfert ius obnoxium coactioni, ita ut inde fiat locib
actioni iudiciali.
G. «In graves angustias et illogicas sequelas, aiunt, caderet
parochus qui, post declaratam alicui in foro interno sacramentali
vel extra-sacramentali gravem obligationem ineundi determinatum
matrimonium, eundem, praecepti sui contemptorem, admittere de­
beret, ad alias nuptias celebrandas ».
’
Rcsp. Id practice verilieabatur etiam ante Codicem, ut supra
animadversum fuit in responsione ad IV. Immo graviores angustiae
et sequelae habebantur. Nam, post factum iam recursum ad indicem
ecclesiasticum contra partem reluctantem, haec, saltem post aliquod
tempus, admittebatur ad matrimonium celebrandum cum tertia
persona, parocho inutiliter monente, non obstante actione iudiciali
rite instituta.

DE EFFEOTIBUS PROMISSIONLS MATRIMONIALIS

117

Porro si ante Codicem aderant huiusmodi «graves angustiae
et illogicae sequelae », et nihilominus admittebatur obligatio ex
sponsalibus orta, cur hodie, ob asseitas angustiae et sequelas, eadem
obligatio erit deneganda?
7. «Finis, addunt Patroni, et circumstantiae legis ostendunt,
ex promissione matrimonii nullam oriri obligationem. Nam disci­
plina codicis longe mitior est disciplina antiqua, cum sublatum sit
impedimentum publicae honestatis ex sponsalibus ortum, atque
invalida declarata sint sponsalia privatim inita. Praeterea omnis
efficacia ligandi conscientiam in ordine ad matrimonium, per prius
Codicis schema auferebatur ».
Rcsp. Ex fine et circumstantiis legis nihil eruitur in favorem
adversarioi um.
Ultro concedimus disciplinam Codicis longe esse mitiorem disci­
plina praecedenti. Quidnam inde sequitur? Nihil profecto. Verum est,
invalida hodie esse sponsalia inita sine sollemnitatibus, de quibus
in can. 1017, §§ 1 et 2. Sed quaestio, de qua nunc agitur, respicit
promissionem matrimonii validam eamque tantum.
Falsum est, iuxta Codicis schema, omnem efficaciam ligandi
conscientiam in ordine ad matrimonium promissioni matrimoniali
sublatam fuisse, ut immerito asserit etiam quidam recens auctor (27).
Verba schematum supra in nota 12 relata sunt. Quae verba
nullatenus excludunt obligationem conscientiae, sed tantum exclu­
dunt obligationem iuridicam pro foro externo, vel iuxta alterum
schema declarant hanc obligationem « urgeri » non posse, scii, exigi
externa coactione, indicis ministerio implorato. Idem quippe est,
iuridice loquendo, dicere: obligatio urgeri nequit, ac dicere, non datur
actio ad petendam, in casu, matrimonii celebrationem.
8. Lex, aiunt, potest, propter boni communis motivum, liber­
tatis privatae dominium limitare, «submittendo quosdam contractus
certis conditionibus eorum que effectus restringendo » (28).
Rcsp. Aliud est restringere effectus promissionis sive contractus,
aliud auferre penitus; item aliud est subiicere contractmn certis
conditionibus, aliud denegare eidem contractui, valide inito ad
normam iuris, vim et efficaciam.
Nemo diffitetur legem posse, ratione boni communis, coarctare
hominum libertatem, subiicere contractus ineundos certis conditio­
nibus, denegare iisdem obligationem urgendam in foro externo, ipsa
manente in foro interno; ac demum auferre quamcumque vim seu
(27) Cfr. Ius rontiflcium, 1931, fitsc. 3, pug. 131.
(28) Cfr. Ius Puuli/icium, 1. c. png. 132.

118

CAPUT ΓΓ - ARTICULUS VI

obligationem tam in foro externo quam in foro interno, quatenus
praefata negotia nulla et irrita declaret.
Cardo quaestionis, de qua nunc, alius omnino est. Quaeritur
nempe, utrum lex possit declarare validum certum negotium vel
contractum sive, in casu, promissionem matrimonialem, et, non ob­
stante eiusdem validitate ab ipsa lege admissa et firmata, decernere,
ex tali negotio (contractu, promissione) nullum directe et imme­
diate oriri effectum seu obligationem.

113. Conclusiones. — Ex dictis istae conclusiones sponte sequuntur:
1° Effectus proprius, immediatus et essentialis cuiuslibet pro­
missionis validae est obligatio, quippe quae ab intrinseco atque ex
ipsa eius natura necessario profluit.
2° Promissio matrimonii valida, utpote ad normam iuris inita,
necessario et per se, eo ipso quod est valida, gignit obligationem,
scilicet effectum proprium immediatum et essentialem.
3° Lex nequit mutare conceptum et naturam negotiorum
eorumque effectus essentiales, illis manentibus, auferre. Quare
legislator potest quidem declarare nulla et irrita sponsalia, v. g.
sine scriptura inita, ac propterea iisdem auferre quamcumque obli­
gationem in foro externo et in foro conscientiae; sed nequit ea
expresse ut valida recognoscere et, non obstante eorumdem validitate,
effectum proprium et essentialem, scii, obligationem, ipsis denegare;
secus legislator in manifestam contradictionem incidere videretur.
4° Praefata obligatio, quae oritur ex valida matrimonii promis­
sione, non potest esse sola obligatio reparandi damna: tum quia
damna non semper habentur resarcienda, tum quia iste effectus non
oritur directe et immediate ex ipsa natura promissionis qua talis,
sed contra profluit ex damnilicatione, ideoque non est per se, at
solum per accidens.
5° Parum interest ad iuris quaestionem praecise quod attinet,
utrum obligatio sit iustitiae an fidelitatis, gravis an levis: id interest
potissimum, scii, ut, posita aliqua obligatione, salvetur genuina
notio promissionis validae.
Nota. — Card. Gasparri ne memorat quidem obligationem alternativam
et absolute ait: « Post Codicis promulgationem promissio matrimonialis sive
unilateralis sive sponsalitia est sollemnis promissio utrinque facta et acceptata,
(piae utrique parti \ rit levem obligationem cum relativo iure ex virtute fideli­
tatis, ad matrimonium contrahendum » (29).
(29) (Op. cil., I, n. 101, cd. post Codicem).
Notandum, plores theologos docere, peccare mortaliter, et quidetn contra Justitiam com·

DE EFFECTIBUS PROMISSIONIS MATRIMONIALIS

119

6° Si promissio est valida et bilateralis seu sponsalitia proprie
dicta, probabilius obligatio in foro interno est gravis atque iustitiae,
principiis theologicis consideratis (n. 107, 2).
7° Opinio quae asserit aut nullam aut tantum alternativam
oriri obligationem en valida promissione, iuridico fundamento, mature
omnibus perpensis, carere dicenda est.

114. Nonnulla speciatim animadvertenda de promissione. —
1. Non solum excluditur actio ad petendam directe et immediate
celebrationem matrimonii, sed etiam quaelibet alia actio, ex qua
alteruter sponsus inducatur ad matrimonium celebrandum; ita ut,
quacumque alia penitus exclusa, una remaneat actio, scii, de re­
paratione damnorum. Qua proposita, ex eadem ratione sequitur
matrimonium non esse suspendendum, secus, ut palam est, eius­
modi actio indirecte et mediate respiceret ipsam matrimonii cele­
brationem, quod legislator omnino exclusum voluit.
Id expresse confirmatur declaratione Pontificiae Commissionis Codicis.
Proposito enim dubio: «Si quis redamet ius suum ex sponsalibus valide
contractis contra partem inituram matrimonium cum alio, matrimonium
erit ne suspendendum usque dum factum fuerit de iusta causa dispensationis
(putamus legendum, dissolutionis) priorum sponsalium et de damnorum
reparatione, si qua debeatur? » — in plenariis coetibus dierum 2-3 iunii 1918
ad dub. IV, n. 1, responsum fuit: «Negative seu non amplius admitti actio­
nem de iusta causa dissolutionis sponsalium; actionem vero reparationis
damnorum non suspendere matrimonii celebrationem » (30).
Eadem Pontificia Commissio interrogata «utrum actio reparationis
damnorum, de qua in can. 1017, § 3, pertineat ad forum ecclesiasticum, an
ad civile »; — in plenariis coetibus 2-3 iunii 1918 ad dubium IV, n. 2,
respondit: «Actionem reparationis damnorum, de qua in can. 1017, § 3,
esse mixti fori ».
Ratio responsionis evidens est. Agitur in casu de materia natura sua
mixta, ut etiam iure antiquo 1)D. communiter docebant (31); porro materiam
mixtam ad utrumque forum spectare compertissimum est seu iure vetere
seu iure novo (can. 1554, § 2); et datur locus praeventioni.
mutativam, cum, qui promissionem veram in re pravi non Implet. Itu v. c. S. Antoninus
(Summ. theol. part. II, tit. 10, cap. 1, § i), Dom. Soto (De iust. et iure. lib. VI, q. 2, art. 1,
lui. 1), Billuart (De contract, diss. 2, art. 1, $ 2), et alii.
Pleriquo cens» nt gravitatem obligationis pendere ex intentione promittentis, quatenus
hic potest se obligare ex iustilia vel ex fidelitate, sub mortali in materia gravi vel sub levi
tantum. Ita Lugo (De iust. et iure, dlsp. 23, n. 90), .Molina (De iust. cl iure, disp. 2C2, n. 11)
aliique. Cir. etiam S. Alpb. lib. IV, n. 720.
(30) Acta Apost. Sedis, vol. X. n. 8, p. 345.
(31) Gaspard, l. c. n. 1103; Wernz, l. c. n. 82, 121.

-B

120

CAPUT Π - ARTICULUS VI

Proinde parti laesae facultas est adeundi pro lubitu indicem ecclesiasticum
aut civilem, ita tamen ut si causa ad forum ecclesiasticum deducta, cam
deferat ad indicem saccularem, congruis poenis puniri possit ad normam
can. 2222 et privetur iure contra eandem personam de eadem re et de connexis causam agendi in foro ecclesiastico (can. 1554).

2. Attenta regula generali, quam de iniusta damnificationo
tradunt theologi, obligatio reparandi damna urget sub gravi vel
sub levi, prout grave aut leve fuerit damnum illatum. Si damnificatio
certa sit et culpa theologica adfuerit, compensatio, etiam ante indicis
sententiam, ex privata partis innocentis petitione facienda est;
secus, nonnisi post sententiam indicis.
Inter damna, de quibus in casu, recensendae sunt expensae
ratione itineris factae, pro vestibus nuptialibus acquirendis, pro
domo locanda. Utrum donationes manuales sint computandae, et
consequenter restituendae, necne, controvertitur. Cum agatur de
actione mixti fori, practice attendenda est lex quoque civilis (cfr.

n. 137).
3. Ulterius quaesitum fuit: « Vis novi Codicis estne retroactiva
in his, quae modificantur circa sponsalia et impedimenta tam im­
pedientia quam dirimentia matrimonium, ita ut quodlibet ius ac­
quisitum vigore sponsalium validorum, nullimode possit reclamari, (
nisi in quantum novas Codex concedit, et contracta impedimenta,
modificata a novo Codice, nulla dispensatione indigeant? » (cc. 4, 10).
Pontificia Commissio Codicis 2-3 iunii 1918 respondit: «Codici,
etiam quoad sponsalia et impedimenta, non esse vim retroactivam:
sponsalia autem et matrimonia regi iure vigenti quando contracta
sunt vel contrahentur, salvo tamen, quoad actionem ex sponsa­
libus, can. 1017, § 3 ».
Quare sponsalia inita sine scriptura ante diem 19 maii 1918,
sunt quidem valida, at ex ipsis non oritur actio ad petendam ma­
trimonii celebrationem.

115. An et quinam effectus oriantur ex promissione unilaterali
et ex promissione informi (Cfr. n. 107). — 1. Memoratos effectus
per sc parit etiam promissio unilateralis. Seclusa contraria promit­
tentis voluntate, haec promissio, utpote mere gratuita, nonnisi
ex -fidelitate obligat, et ideo sub levi.
Ita communius et verius Doctores (32). Diximus: seclusa volun(32) Lugo, De iust. et iure, disp. 23, n. 90; Sporcr, tract. 6, cap. 2, n. GO; 8. Alph., lib. IIT,
n. 720; Ball.-Pulin., tract. 8, part. IIT, cup. 2, n. 121 ss.; Cappello, Tractatus canonico-moralis
(k Sacramentis iuxta Codicem iuris canon û i, 1, n. 697.

DE PROMISSIONIS MATRIMONIALIS SOLUTIONE

121

taria promittentis voluntate, quia ex intentione promittentis pendet
num velit se obligare virtute fidelitatis aut iustitiae.
Obligatio autem ex iustitia per se est gravis in materia gravi,
qualis profecto in casu nostro esset matrimonium contrahendum,
nisi promittens se obligare sub levi tantum intenderit.
Promissio, quae fit per testes vel scripturam publicam, ut notant
DD., praesumitur semper inducere gravem obligationem iustitiae.
2. Promissio infor H is, i. e. sine formalitatibus a iure praescriptis
facta, est invalida non solum in foro externo, sed etiam in foro in­
terno, adeo ut nulla prorsus obligatio ex ea oriatur. Neque difficultas
in hoc habetur, quia lex humana nedum potest alicui contractui
actionem in foro externo denegare, sed ipsam quoque obligationem
naturalem auferre valet (33).
Ex injormi promissione sola et qua tali ne obligatio quidem re­
parandi damna oritur per se, nisi iniustitia revera commissa fuerit,
v. g. per vim, dolum vel fraudem.

Articulus VIL
De promissionis matrimonialis solutione.

116. Solutio in genere. — 1. Sponsalia sunt ex ipsa natura sua
contractus rescindibilis, aliter ac matrimonium. Solvuntur vero aut
ex utraque parte, aut ex una parte tantum i. e. per recessum unius
partis, quatenus haec ius habet recedendi a contractu sponsalitio,
altero obligato remanente (1). Porro variae sunt causae, nobis sin­
gulae exponendae, quae dissolvunt sponsalia sive ex utra que paite
sive ex una parte tantum.
2. Quae dicuntur de promissione bilaterali, a fortiori applicantur
promissioni unilaterali.

117. Mutuus consensus. — 1. Certum est promissionem sponsalitiam dissolvi posse mutuo consensu (2), nam « omnis res per quas­
cumque causas nascitur per easdem et dissolvitur » ex reg. la imis,
(33) Cfr. Suarez, De legibus, lib. V. cap. 19 8., cup. 31 8.; Lugo, De iusl. et iure, diep. 22,
n. 55 sa.; Vermeers: h, De iustitia, n. 326; Van Gestcl, De iustitia et legr civili, n. 65.
(1) Sanchez, l. c. disp. 16 «s. ; SobmalzgT., I. c. tIt. IV, 30 sa.; Bonaclua, l. c. qu. I,
punct. 5 ss.; Ball.-Paltn., I. c. n. 258 es.; Santi, l. c. n. 13; Wernz, I. c. n. 110, 115.
(2) Sanchez, I. c. disp. 52, n. 2; S. Aiph. I. c. n. 855; Ball.·] aim., 1. c. u. 275; Santi, l. c.;
Gaspari i. I. c, u. 126.

K

122

CAPUT II - ARTICULUS VII

scii, obligationes, quae mutua voluntate contrahuntur, possunt
contraria voluntate dissolvi, nisi vinculum indissolubile, ut ex con­
tractu matrimoniali, ortum sit.
Id valet etiam de sponsalibus iuramento firmatis, sive iusiurandum emissum principaliter fuerit in confirmationem fidei datae
favore alterius personae, sive principaliter fuerit emissum in honorem
Dei.
Haec doctrina certa videtur non solum quoad primam hypothesim, de qua apud DD. nulla est controversia, sed etiam (nonnulli
negant, alii dubitant) - (3) quoad alteram, attenta regula 42a iuris
in 6° « Accessoriam naturam sequi congruit principalis », et attento
can. 1318, § 1 (4).
2. Iure antiquo (5), impuberes mutuo consensu a sponsalibus recedere
non poterant ante· adeptam pubertatem; adepta pubertate vero unaquaeque
pars, saltem intra triduum a die cogniti privilegii computandum, poterat,
non exspectata pubertate alterius, a sponsalibus libere resilire, nisi forte,
iuxta probabilem sententiam, ab impuberibus pubertati proximis iurata
fuissent.
Quoad sponsalia impuberum iureiurando firmata tres aderant DD. sen­
tentiae. Nonnulli putabant quoscumque impuberes recedere posse a sponsa­
libus etiam iuratis, pubertate adepta; alii, contra, censebant impuberes
omnes a sponsalibus iuratis non amplius posse libere resilire; alii ius rece­
dendi a sponsalibus iuratis iis tantum negabant impuberibus, qui pubertati
ita erant proximi, ut malitia aetatem suppleret (6).
Hoc ius speciale penitus abrogatum manet iure novo, ita ut quaelibet
controversia, quae oliin acriter effervebat inter auctores, omnino cessaverit.

118. Conditio resolutiva. — 1. Necesse est, 1° ut haec conditio
fuerit ab initio sponsalibus addita — 2° ut sit vere proprieque
rcsolutoria promissionis sponsalitiae, non autem mere suspensiva.
Iluc spectant quae supra tradidimus (n. 99).
Utrum vero sit resolutiva, i. e. actum rescindat, verificato eventu,
an potius suspensiva, i. e. actum suspendat usque ad eventum, id
pendet ab intentione contrahentis, iuxta regulam: « voluntas regit
conditiones ». In dubio conditio intclligitur suspensiva (7).
(3) Cfr. Sanchez, l. c. n. 6; Gaeparri, Z. c.; Santi, l. c. n. 44.
(4) Cfr. Sanchez, Z. c.; Schmalzgr., Z. c. n. 158; S. Alph., I. c.; Ball.-Palm., Z. c. n. 248;
D’Annibale, l. c. n. 377.
I
(5) Cfr. cc. 7, 8, 10, X, de despons. impub., IV, 2.
(6) Cfr. Sanchez, Z. c. n. 21 es.; Schmalzgr., I. c. tit. 2, n. 39 es; S. Alph,, l. c. n. 856; Ball.·
Palm., Z. c. n. 286; Gaeparri» Z. c. n. 128; Wernz, l. c. nota 130.
(7) Reiffenst., I. c. tit. V, n. 9; Schmalzgr., /. c. tit. V, n. 18; D’Annibale, Z. c. I, n. 41

■oc

DE PROMISSIONIS MATRIMONIALIS SOLUTIONE

123

2. Ut liberi evadant sponsi, eventu verificato, oportet, conditio
resolutiva fuerit mutuo consensu ab utraque parte addita, vel, si
ab una tantum, consensus alterius accesserit; et praeterea, velifi­
catio conditionis neutri parti sit imputanda; secus enim pars in­
nocens haberet quidem ius resiliendi, non vero alia.

119. Electio status perfectioris. — 1. Sponsalia ineuntur cum
clausula: nisi perfectiorem statum elegerim (8).
Quae clausula, seu expresse seu tacite, ita est adnexa contractui
sponsalitio, ut si forte excluderetur a contrahentibus, eiusmodi
exclusio foret nulla et irrita, utpote illicita i. e. contra ipsum na­
turae ius.
2. Perfectiorem statum suscipere quis potest multiplici modo,
scii.: 1° per sollemnem professionem in religione legitime emissam;
2° per professionem simplicem, sive perpetuam sive temporariam,
ea non excepta, quae ad normam can. 574, § 1 est praemittenda
votis perpetuis; 3° per susceptionem status clericalis; 4° per votum
castitatis perfectae, virginitatis, non nubendi, suscipiendi ordines
sacros et amplectendi statum religiosum.
Quod etiam vi huius voti ab uno ex sponsis rite nuncupati,
sponsalia dissolvantur (in foro interno; in foro externo de voto
constare debet), indubitanter putamus, attento can. 1058, § 1.
At nonnulla, claritatis gratia, sunt addenda, ut dubia et quae­
stiones, praesertim apud veteres DD. agitatas, resolvamus.
3. Eo ipso quod ima pars manifestat alteri resolutionem ample­
ctendi statum perfectiorem, etiam secluso voto, censetur renuntiare
iuri suo, et ita altera pars libera est, quae tamen, si velit, potest
exspectare donec propositum fuerit exsecutioni demandatum. Quod
si haec exsecutio defuerit, pars tenetur, si alia petat, fidem sponsalitiam servare.
Suscepto autem statu perfectiore, videndum est, num eiusmodi
status sit natura sua perpetuus, vel temporaneus.
Si est perpetuus, sponsalia, etiam iuieiurando firmata, solvuntur
ex utraque parte seu penitus exstinguitur obligatio nec postea
reviviscit, ita ut, puta, religiosus sollemniter professus, obtento
saecularizationis induito, et ideo a votis liberatus (cfr. can. 640,
§ 1, 2°), priorem sponsam in uxorem ducere minime teneatur.
Si est temporaneus, obligatio sponsalitia non cessat omnino, sed,
(8) Sanchez, l. c. dtsp. 42, n. 2 ss.; Schmnlzjrr., I. c. tit. VI, n. 69; RciiTenst., I. c. n. 224;
Bonacina, l. c. q. I, punct. 5; S. Alpb., I. c. n. 869 ss.; Ball.-Palm., I. c. n. 335 ss.; Sebastian. Hi. I. c. n. 24; Gaeparri, l. c. n. 144 ss.; Wornz, L c. n. 113; Noldin, l. c. n. 548.

124

CAPUT II - ARTICULUS VII

transacto tempore, reviviscit; hinc si sponsus, post expletajn pro­
fessionem temporariam, ad saeculum redeat, potest ab alia parte
adhuc libera obligari ad fidem datam adimplendam. Ita communius
auctores (9).
At, debita cum reverentia, putamus etiam in hoc casu, saltem
probabiliter, sponsalia ex utraque parte dissolvi. Nam licet status
susceptus natura sua sit temporaneus, ex. gr. si quis religionem
ingrediatur in qua vota tantum temporaria nuncupantur, unoquoque
triennio aut quinquennio renovanda, tamen habetur de facto vera
ac notabilis circumstantiarum mutatio, directe quidem ex parte
imius, indirecte ex parte alterius, quae si ab initio cognita fuisset,
sponsalia non fuissent inita.
Poito hanc notabilem mutationem supervenientem esse causam
legitimam dissolutionis sponsalium, convenit inter DD., ut vide­
bimus infra. Ergo. Eo vel magis quod quisque censetur, imo per se
debet ingredi religionem cum voluntate in ea perpetuo perseverandi,
et ideo, si agatur de congregatione in qua vota temporaria emit­
tantur statis temporibus renovanda, ingredi debet cum intentione
eadem renovandi elapso tempore.
Quocirca, relicta communiore sententia, censemus, praesertim
attenta disciplina Ecclesiae per ius novum inducta, sponsalia dis­
solvi per professionem in qualibet religione (can. 488, n. 1°) legitime <
emissam.

120. Quaerunt DD. utrum sponsalia solvantur per ipsum in­
gressum in religionem, an potius id fiat solum, quando emissa fuerit
votorum professio. luxta sententiam, quam veriorem habemus (etsi,
non latet, communior neget), vinculum sponsalitium ex parte utriusque solvitur in ipso ingressu, quin necessaria sit professio sollemnis
(controversia enim veterum auctorum respicit professionem sol­
lemnem; idem vero dicas, nostro indicio, etiam de simplici) vel
simplex saltem perpetua, adeo ut si e tyrocinio sodalis exeat ante
emissam professionem, non teneatur ad matrimonium nec aha
pars habeat ius exspectandi et exigendi nuptias (10).
Ratio est, quia ia qui ex amore status perfectioris religionem ingreditur,
in qua vota perpetua, sollemnia vel simplicia, nuncupantur, statum assumit
ex se perpetuo incompassibilem cum matrimonio; nam, supposita recta inteu(9) Cfr. Gasparri, l. c. n. 146; Sebastianclli, l. c.
(10) Cfr. Sanchez, l. c.; Bonacina, l. c. n. 2; S. Alph., I. c. n. 870; Ball.-Palm. I. c. n. 840
es., qui ecitiesiuao hac de re disserit more suo.

DE PROMISSIONIS MATRIMONIALES SOLUTIONE

125

tione suscipiendi statum religiosum et, per consequens, vota perpetua nuncu­
pandi, eo ipso, solutus a vinculo matrimoniali, divino servitio quoad vixerit
se mancipat.
Hinc necessaria omnino est bona fides i. e. sincera voluntas statum
perfectiorem amplectendi; palam enim est, sponsalia non dissolvi si quis
religionem ingrediatur ut a sponsalitia obligatione se eximat et cum animo
ad saeculum redeundi, iuxta illud: «fraus nemini patrocinari debet».
Quod si, ante emissam professionem, e tyrocinio egrediatur, id per acci­
dens, utpote praeter intentionem, supposita voluntate de qua supra, contingit;
porro ex noto iuris principio, non quod per accidens et praeter intentionem
contingit, attendi debet, sed quod per se et communiter accidit.

Item DD. quaerunt, an per susceptionem ordinum minorum
sponsalia dissolvantur.
Sententia communior negat cum S. Alphonso (11). Ob mutatam
Ecclesiae disciplinam, tenenda sententia affirmativa. Sane ratio,
quam affert S. Alphonsus (1. c.) quamque ex eo patroni eiusdem
sententiae tradunt, non solum hodie amplius non valet, sed aperte
canonicis legibus adversatur. « Ratio — en ipsissima verba S. Doctoris, — quia revera status ordinum minorum per sc non est in­
compassibilis cum matrimonio; cum quis bene possit fieri clericus
coniugatus, ut patet ex cap. 1 et 2 de cleric, coning. ».
Sed, contra, can. 973, § 1 statuit: « Prima tonsura et ordines
illis tantum conferendi sunt, qui propositum habeant ascendendi ad
presbyteratum et quos merito coniicere liceat aliquando dignos fu­
turos esse presbyteros ».
Et can. 132, § 2 decernit: «Clerici minores possunt quidem
nuptias inire, sed, nisi matrimonium fuerit nullum vi aut metu
eisdem incusso, ipso iure e statu clericali decidunt ».
Itaque ex iure novo evidentissime constat statum matrimonialem
per se et natura sua incompassibilem esse cum statu clericali; ideo
corruit fundamentum sententiae negantis.
Non solum per susceptionem ordinum minorum, et etiam primae
tonsurae, ut liquet ex cit. can. 973, § 1, sponsalia dissolvuntur,
sed attento can. .1363, § 1, censemus eadem solvi per ipsum quoque
ingressum in Seminarium, dummodo cum recta intentione i. e.
Deo vocante habitum clericalem quis sumpserit.
Sane ii tantum dicuntuf in Seminarium ab Ordinario admittendi
« quorum indoles et voluntas spem afferant eos cum fructu ecclesia­
sticis ministeriis perpetuo inservituros ».
(11) Loc. cit. n. 872, dub. 2; Sanchez, disp. 47, n. 1; Salninntlccnees, tract. IX, cap. 2,
η. 25.

126

CAPUT Π

ARTICULUS VII

Vox « perpetuo », non casu, sed consulto a legislatore adhibita,
quaestionem dirimere omnino videtur iuxta doctrinam a nobis
expositam.
II
121. An votum
ingrediendi religionem, castitatis servandae vel
suscipiendi Ordines solvat sponsalia etiam ex parte voventis. -

1. S. Alphonsus (12) ita distinguit: votum ingrediendi solum reli­
gionem solvit sponsalia ex parte alterius, non autem ex parte vo­
ventis, quippe qui si forte dein egrediatur, fidem sponsalitiam
servare debeat; votum, contra, non tantum ingrediendi, sed etiam
profitendi, sponsalia ex parte utriusque dissolvit.
Haec distinctio inter votum ingrediendi solum religionem et
votum cum ingrediendi tum profitendi, non videtur admittenda,
attento praesertim iure novo (13).
Sane vel quis vult sincere suscipere perfectiorem statum per in­
gressum in religionem, vel non. Si primum, debet necessario habere
intentionem explicitant vel implicitam emittendi etiam vota; si alte­
rum, deest recta intentio et ideo, seclusa explicite voluntate profi­
tendi, sponsalia certe non solvuntur, quia verum propriumque
votum ingrediendi religionem non habetur.
2. Quoad « votum servandae castitatis vel suscipiendi ordines
sacros » (idem dicas, nostro indicio, de voto virginitatis, non nu­
bendi, suscipiendi primam tonsuram et ordines minores, seu statum
clericalem amplectendi), & Alphonsus (1-1) duplicem refert sen­
tentiam, et utram que probabilem dicit.
Longe probabilior ex dictis videtur· eorum doctrina, qui putant
sponsalia ex parte utriusque solvi (15), dummodo bona fide votum
fuel it emissum; nam si quis ideo voveat, ut fidem sponsalitiam solvat
ac dein, obtenta dispensatione a voto, possit aliam ducere, minime
liberatur (16).
S. Alphonsus ex Pitonio (ex quo alii quoque eam allegant, ex. gr. Rosset,
Mare, Ninzatti) refert decisionem S. C. Concilii in causa Bamberg. 5 mart. 1701,
«ubi dictum fuit — sunt verba Ligorii — votum castitatis aut suscipiendi
sacros ordines per electionem melioris status irritare sponsalia, etiam iuramento firmata ».
(12) Loc. cit. n. 873. ΙΠ.
(13) Cfr. cc. 448, 1°, 538, 543, 565.
(14) Loc. cit. dub. 1°.
tW
(15) Suarez, Dc rclig., tract. VI, lib. II, cap. 4, η. 13; Bonncinn, l. c. η. 13 ct 20; Pontini»,
lib. XII, cap. 12, η. 3; Azor, p. I, lib. XI, cup. 22, qu. 10; Diana, I. c. tract. IV, rcsol. 208;
S. Thomas, Suppl., q. 53, a. 1 ad 1; Salmanticcnecs, tract. IX, cap. 2, n. 35.
(16) BaU.-Pedin., I. c. n. 336 ss., 350 ss.; Gusparrl, I. c. n. 148.

DE PROMISSIONIS MATRIMONIALIS SOLUTIONE

127

Decisio S. C. C. alio spectat, seu non est ad rem; agit enim de sponsalibus
contractis post emissum juramentum suscipiendi ordines sacros et iam mutuo
consensu solutis (17).

3. In foro externo, ut omnibus liquet, sponsalia non censentur
soluta ob votum privatirn emissum, nisi de eo constet.
Disputant DD., utrum peccet sponsus, qui, inscia vel invita
sponsa, sacros ordines suscipit (18). Sententia negativa verior est,
quia contractui sponsalium, ut supra adnotavimus, semper inest
haec tacita conditio: « nisi meliorem et perfectiorem statum eligere
malim ».
Eadem ratione opinamur non peccare sponsum, qui, inscia,
vel invita sponsa, Seminarium ingrediatur i. e. habitum clericalem
suscipiat ex animo se divino servitio mancipandi, aut votum per­
fectioris status amplectendi emittat.
•e obligatio urgeat in casu deflorationis. —
122. An et quaenam

1. Licet unaquaeque pars, non obstantibus sponsalibus, possit tuta
conscientia statum perfectiorem eligere, qui tamen rem habuerit
cum puella sub formali promissione nuptiarum, aut stuprum com­
miserit, et damnum sola matrimonii celebratione reparari queat,
prohibetur statum perfectiorem suscipere iuxta communem Di ctorum
sententiam (19). Ratio, quia urget in casu obligatio matrimonii
ineundi (Cfr. n. 99, 6°).
2. Si vir, voto castitatis vel religionis iam omisso, puellam de­
floraverit sub matrimonii promissione, tenetur ne eam in uxore: H
ducere?
Ita videtur distinguendum: vel puella ignorabat votum quo vir
erat obstrictus, aut non. Si primum, deflorator tenetur probabilius
ad matrimonium contrahendum, modo aliter nequeat damnum illatum
resarcire; nec desunt auctores, qui censent tunc necessariam non esse
dispensationem a voto, ut nuptiae licite celebrentur (20).
Si alterum, verius non terretur deflorator ad matrimonium ineun­
dum; puella enim sibi imputet damnum, cum voti conscia fuerit (21);
(17) Cfr. Giovino, l. c. p. 253; VeccbiottI, Z. c. § 66; Wernz, Z. c. n. 113, nota 138.
(18) Cfr. Sanchez, l. c. n. 3; Lacroix. Z. c. n. 200; Salmant., Z. c. n. 36; S. Alph., Z. c. n. 871;
Ball.-Palm., Z. c. n. 336.
(19) Lcesius, Z. c. cap. 10, n. 32; Sanchez, Z. c. disp. 45, n. 3; Lugo, Z. c. disp. XII, n. 42;
Lacroix, lib. Ill, part. II, η. 320; Sporer, part. IV. cap. 3. n. 601; Bonaciim, disp. IV, de
2 praecepto decal. 9 q. 2, punct. 5, n. 16; S. Alph., Ill, n. 649, VI, n. 874, dub. 2°.
(20) Lessius, Z. c. n. 34; Sporer, Z. r.; Tamburini, Thcol. mor., lib. Vll, cap. 5, § 3, n. 36;
Trulicnch, Opua morale, lib. Vll, cap. 9, dub. 4, n. 3.
(21) Lessius, o. c.; Sanchez, Z. c. n. 45.

128

CAPUT Π - ARTICULUS VIT

nisi, iuxta quosdam, expressis aut aequi va lentibus verbis promiserit
vir dispensationem se impetraturum (22).
II
II superveniens. — 1. Se rmo est de quolibet
123. Impedimentum

impedimento, sive dirimens sit sive mere impediens, ex quo nuptiae
■impossibiles fiunt, utpote invalidae aut saltem illicitae. Excipiuntur
tamen, uti palam est, ea impedimenta (professio, ordo sacer et
votum) quae ad susceptionem status perfectioris spectant; de quibus
iam vidimus.
2. Si impedimentum est perpetuum ct indispensabile ex iure
divino (ex. gr. impotentia et ligamen) aut ex iure ecclesiastico,
quatenus Ecclesia dispensare non solet (ex. gr. affinitas in linea recta,
matrimonio consummato), sponsalia ipso facto dissolvuntur ex parte
utriusque, at si e culpa unius ortum sit impedimentum, pars in­
nocens habet ius ad compensationem (23).
3. Controver tit ur, an per matrimonium ab una parte contractum
cum tertia persona, ita absolute exstinguatur obligatio sponsalium,
ut, soluto inde matrimonio, non anq lias reviviscat. Certum est
partem, quae nuptias inivit, ius suum penitus amisisse, et ideo
aliam esse liberam omnino; item certum est obligationem sponsa­
litiam urgeri non posse, matrimonio durante, cum hcc illicitum
quidem, sed validum fuerit.
Pluies censent sponsalium obligationem non exstingui per nu­
ptias cum tertia persona celebratas, sed solum suspendi, ita ut,
iisdem solutis seu obice remoto, urgeri queat ab alia parte quae
exspectare voluerit quaeque imi suo, seu explicite seu implicite
i. e. per aliquod factum, non renuntiaverit (24).
Plerique docent vinculum priorum sponsalium plene et absolvit
cessare, ideoque, matrimonio soluto, nullatenus reviviscere (25).
Hanc sententiam — quamvis alia probabilior videatur S. Alphonso
(1. c.) — verior et vix non certa videtur, ex huc usque traditis.
Sane 1° matrimonium inducit natura sua statum perpetuum et
vinculum indissolubile, contrarium equidem per se ac necessario
(22) Lugo, Z. c. n. 50.
(23) Bail.-Palm., I. c. u. 289 es.; Wcrnz, l. c, n. 112; Felje, t. c, n. 565.
(24) Pontius, l. c. cap. 13, n. 4; Conlnck, disp. XXIII, n. 32; Roncaglia, l. c. cap. 3, q. 6,
rcep. 1; S. Alpb., Z. c. n. 875; Marc, l. c. n. 1958; Do Angelis, L c. n. 6; Rosset, l. c. n. 1020.
(25) Sanchez, disp. 48, n. 3; Layinann, lib. V, tract. 10, part. I, cap. 2, η. 22; Escobar,
Universae theol, mor, disQuisit., lib. XXIV. n. 241; Becanus, I. c. cap. 24, q. 24; Rodriguez,
Summa casuum conscientiae, part. I, cap. 24 3, n. 8; Paludanus, I. c. dist. 28, q. 1, a. 1, concl. 4;
8. Bonaventura, in 3 diet, 39, a. 2, q. 2, i.
FlUiuccius, I. c, tract. X, part. I, cap. 8, n. 272;
Henriquez, 11b. XI, cap. 14, n. 2; Génicot, I, c. n. 446; Santi, Z. c. u. 47; D’Annibalc, I. c. n. 378;
BaU.·Palm., Z. c. n. 272; Wcrnz, Z. < a. Ill; Sc bast la no 11 i, Z. c. n. 25; Lehnikuhl, Z. c. n. 853.

DE PROMISSIONIS MATRIMONIALIS SOLUTIONE

129

statui mere inchoato et vinculo dissolubili sponsalium; proinde, cum
agatur (sedulo attendas) de vinculo et statu in eodem genere cau­
sarum matrimonialium et imum alterum excludat, videtur prorsus
exstingui obligatio ex prioribus sponsalibus orta; 2° indecens omnino
atque inhonestum est, coniugcm stante matrimonio obligatum esse
tertiae personae in eodem obiecto, i. e. ad nuptias cum ipsa cele­
brandas; 3° contra bonos mores est, quod obligatio prioris contractus
sponsalitii durante matrimonio perduret et eo soluto reviviscat.
Nam alia pars quae iuri suo non renunciavit ac ideo exspectat,
profecto cupit illud assequi, et exinde mortem coniugis compartis
suae desiderat; porro neminem latet, bonis moribus prorsus adversari,
proximi mortem desiderare.
Haec sententia in praxi tenenda, praesertim ratione boni pu­
blici i. e. morum honestatis tuendae et pacis familiarum procurandae.
Idque valet sive matrimonium sit ratum et consummatum, sive
ratum tantum; item sive bona sive etiam mala fide contractum,
cum eaedem rationes allatae pro utroque casu aeque militent.
Rationes vero, quibus innititur contraria opinio, uti videre est
apud S. Ligonum (1. c.) vel non sunt ad rem (ex. gr. argumentum
ex cap. 22, 31, X, de spons, et matr. IV, et ex cap. 1, X, de spons,
duor. VI, 4, nec non ex leg. 15 C. de rei vindic. petitum) - (26) vel
sunt infirmae et ideo non concludentes (27).
Accedit, ceteris omissis, quod ius vetus de hae re abrogatum est.
124. Per matrimonium civile, ut aiunt, solviturne vinculum priorum spon­
salium f Negative per se respondendum. Omnes probe sciunt non esse verum
matrimonium, ut dicemus suo loco, sed meram caeremoniam, quae ad statum
coniugalem, si excipias effectus mere civiles, nihil confert nullumque vin­
culum inducit.
Id pluribus decisionibus S. C. Concilii confirmatur, signanter in Bellunen.
20 aug. 1887, in Ostuncn. 10 sept. 1887 et in Mclevituua 25 iul. 1896.
At pars derelicta libera manet, seu ius resiliendi habet, prout infra de­
clarabitur (n. 126).

125. Quando agitur de impedimento natura sua quidem per­
petuo, sed dispensabili, ita distinguendum:
«) Si non proveniat ex culpa sponsorum puta quia factum
alterutrius vel utriusque bona fide est positum, vel a tertia persona,
sponsalia cessant pro utraque parte.
(26) Ipse P. Gaudé C. SS. R. in notis nd Thcol. mor. S Alph^nsi (l. c. nota e) sincere fatetur:
• No/< video quid lex Ma ad rem faciat praesentem ·.
(27) Cfr. Ball.-Palm., I. c. η. 26β 88.; Wernz, l. c. not. 141.

9 — Cappello, De Sacramentis v.

130

CAPUT IT - ARTICULUS VTÎ

δ) Idem dicas, si ex facto culpabili utriusque oriatur impe­
dimentum; nam in hoc casu mutuum ius uterque amittit.
c) Si ex culpa unius tantum enascatur, pars innocens ipso
facto libera evadit ab obligatione spousal itia; alia pars vero tenetur
adhuc sponsalibus ne ex suo delicto commodum reportet, et debet
petere dispensationem vel oblatam acceptare (dummodo pars in­
nocens id velit), etiam cum incommodo gravi, sed non cum magna
impensa et longa mora (28), nisi forte sponsus puellam defloraverit
et matrimonii tantum celebratione damnum illatum reparare
queat (29).
Si impedimentum est temporaneum, item distinguendum: a) quando
ex culpa sponsorum non oritur in neutra parte obligatio cessat, sed
solum suspenditur; b) quando ex culpa utriusque nascitur, spon­
salia dissolvuntur, i. e. utraque pars iure suo privatur; c) quando
ex culpa unius, pars innocens libera manet, non alia, quae proinde
potest adigi ad fidem spousal it iam servandam, ubi impedimentum
cessaverit.

126. Violatio fidei sponsalitiae. — 1. Omnibus compertum est
ob violatam fidem sponsalium parti innocenti ius esse resiliendi;
nam ex reg. 75 imis in 6° « frustra sibi fidem quis postulat ab eo
servari, cui fidem a se praestitam servare recusat ».
Haec violatio fidei sponsalitiae verificatur: 1° si una pars
matrimonium non contrahat tempore statuto, aut nimis differat
matrimonii celebrationem; 2° si cum tertia persona sponsalia con­
trahit, aut matrimonium etiam civile tantum promittit, vel, a for­
tiori, init; 3° si mala fide inducit impedimentum matrimonio con­
trahendo; 4° si rem habet cum alia persona (30).
De matrimonio inito cum tertia persona et de impedimento
mala fide induito iam diximus (cfr. n. 123). Pretium operae erit
alios quoque casus breviter saltem attingere.
2. Si una pars matrimonium non contrahat tempore statuto, vi­
dendum est num tempus determinatum fuerit ad finiendam obliga­
tionem, vel solum ad eam urgendam. In priore hypothesi sponsalia,
(dapso termino, ipso ime solvuntur pro utraque parte; in altera
hypothesi, neutra pars liberatur, dummodo nulla sit culpa; quod
si una pars absque legitima causa differat matrimonii celebrationem
ultra tempus praefinitum, pars innocens recedere potest.
H
(28) Sanchez, dlsp. 56, n. 4; 8. Alph., I. c. n. 868; D’Annibale, L c. n. 378,
-/d·
(29) Bonaclnn, L c. qu. 2, punct 2, art. 7, n. 3; Sporcr, l. c. cap. 1, n. 277; Ball.-Palm.,
I. c. n. 29 0 83.; Gaeparrl, l. e. n. 155; Wcrnz, l. <·.; Rosset, l. c. n. 97 9 88.
(30) Santi, i. c. n. 52 ea.; Gaaparri, L c, n. 155; Nuldin, l, c. n. 550.

DE PROMISSIONIS MATRIMONIALIS SOLUTIONE

131

Quaonam est regula ut distingui possit num tempus adiectum
fuerit ad finiendam obligationem, an potius ad eam urgendam?
Jn foro interno res ex mente contrahentis definiri debet; pro foro externo id colligendum est ex verbis contrahentium, et si verba sint ambigua, causae et motiva ob quae terminus fuit assignatus inspicienda sunt (31).
3. Si, nullo statuto tempore, una pars nimiam moram facial matrimonii ineundi, sic distinguas: vel culpabiliter differt vel non,
ad breve aut ad longum tempus. Si culpabiliter differt, quaecumque
sit mora, alia pars recedere potest; idem dicas si mora sit quidem
inculpabilis, at ad longum tempus; tunc enim habetur notabilis
rerum mutatio quae resiliendi ius tribuit. Si mora inculpabilis ad
breve tempus est, utraque pars sponsalibus tenetur.
Hac distinctione inter se conciliantur variae sententiae DD., quorum tamen haud pauci minus accurate et perspicue loquuntur (32).
Si quaeras quodnam tempe
tempore exspectare debeat ali
definiri non posse, sed varias
tias esse perpendendas. In pr
Ordinarii et parochi in foro c
Generatim loquendo, haec
breve est; semestre et ultra,
putamus declaratione S. C. C

127. Auctores inter c;
unius recensent etiam ex ci
alterutrius, quatenus una p
alibi ligat, vel in longinqu
tura., sive id peragat ex Ci
voluntate (34).
Iure novo discessus de
legitima, dissolutionis spo
cap. 5, X, de spons. et m<
(31) Sohmnlzgr., L c, n. 196; C
(32) Cfr. Sanchez, L c. disp. 63,
n. 6; Laymonn» l. c. cap. 12, n. 17; ;
nibale, l. c. n. 376.
(33) GasporrJ, l. c. n. 120; D’A
(34) Cfr. Bencd. XIV, Quaèstioi
Schmalzgr., L c. n. 201; Layniann, l.
Santi, /. c. n. 62.

J||
■
■
■
1
Sr
II
H
M
II
H
■
■
H
■

132

CAPUT II - ARTICULUS VII

scéssus unius partis inducit reipsa notabilem rerum mutationem,
qua alia pars tenetur ad domicilium transferre, vel diu exspectare
reditum alterius, cum gravi incommodo et periculo amittendi occa­
sionem aliarum nuptiarum.

128. Si cum tertia persona ineantur sponsalia, haec, ut patet,
sunt illicita et invalida, quamvis juramento firmata. Pars, quae
fidem datam violavit, obligatione priorum sponsalium certe tenetui;
pars innocens, contra, libera ipso facto evadit (35).

129. Ad fornicationem quod spectat cum tertia persona commissam,
plura sunt attendenda.
!
1. Si crimen fornicationis fuit commissum ante sponsalia,
distinguendus est duplex casus, scii, an fornicatio fueiit ab altera
parte cognita, an non. Si primum, sponsalibus haud nocet, quia alia
pars censetur quemlibet defectum condonare; si alterum, tam sponsus
quam sponsa, ut indubitanter putamus contra veteres auctores,
potest, si velit, cognito crimine post sponsalia iam inita, ab iisdem
resilire.
Sane obligatio sponsalitia praesumitur suscepta sub hac conditione: «dum- I
modo res se habeant quemadmodum apparent »; iamvero unus ex contrahen­
tibus honestus in casu apparuisset, dum reipsa criminosus fuisset. Pono
id valet, ut diximus, non solum pro sponso, sed etiam pro sponsa, cum
eadem profecto militet ratio. Nonne ipsimet auctores, qui sponsae dene­
gant ius recedendi, docent sponsalia dissolvi «si notabilis mutatio accidat vel
detegatur, quae si a principio cognita fuisset, a sponsalibus deteruisset rt (36).
Atqui si mulier, cognita fornicatione viri, mdlatenus cum eodem sponsalia
contraxisset, curnam, crimine detecto, ius resiliendi ipsi denegatur ab iis
equidem DD., qui enunciatum principium tradunt? Sponsus resifire valet,
quamvis sponsa violenter passa fuerit deflorationem. Communis et certa
sententia.

2. Si fornicatio commissa fuerit post sponsalia, pars innocens,
sive sponsus sive etiam sponsa, ut pro certo habemus contra quosdam
auctores, recedere potest ob violatam fidem sponsalitiam. Ratio, quia
pari iure censentur quoad fidem sponsalitiam (37).
(35) Sanchez, l. c. disp. 49, n. 2; Gnsparrl, l. c. n. 130; Noldin, l. c.; Wernz, l. c. n. 115;
Génicot, l. c. 447, 3°.
(36) Cfr. S. Alph., I. c. u. 863; Sanchez, I. c. disp. 63, n. 2; Pontina, l. c. cap. 17, n. 2; Salniant., I. c. cap. 2, n. 63.
ju·
(37) Schmalzgr., I. c. n. 176 se.; Ball.-Palm., I. c. n. 298; D’Annibalc, l. c. n. 378; l. c. n. 115»
not. 142.

DE PROMISSIONIS MATRIMONIALIS SOLUTIONE

133

Ut supra animadvertimus, sponso ius est resiliendi etiamsi invita
omnino sponsa oppressa fuerit, non quidem in hoc casu ob fidem
violatam, cum defuerit consensus et ideo culpa, sed propter nota­
bilem mutationem quae ex defloratione supervenit.
3. Si utra que pars crimen fornicationis commiserit, nonnulli
censent neutri ius esse resiliendi, quia « paria delicta mutua compensatione tollunt ur » (38); alii putant pro utraque parte solvi
sponsalia, quia in servanda fide eodem iure utraque utitur, seu,
fide mutuo violata, frustra alia ab alia sibi fidem servari, postulat
ex cit. rcg. 75 iuris in G° (39).
Alii docent solvi ex parte viri, non autem mulieris, quia, aiunt,
in hoc non daretur aequa compensatio, cum longe turpior sit forni­
catio sponsae quam sponsi (40).
Haec sententia dicitur a & Alphon-so (1. c.) probabilior et com­
munis (rectius communior); at secunda est verior et in praxi tenenda.
Eam iure sequuntur pleri que theologi et canonistae recentiores (41).
Nec valet allata ratio tertiae sententiae, quia, ut scite animadvertunt
D’Annibale et Wernz (1. c.), non sola turpitudo est attendenda in fornicatione
sponsorum, sed etiam violata fides, in qua servanda uterque sponsus eodem
iure utitur. Verum equidem est, non dari aequam compensationem; nam si
mulier fornicetur, sponsalia solvuntur ex duplici capite, quia vilior facta est,
et quia fidem datam violavit; si fornicetur vir, sponsalia solvuntur ex uno
capite tantum, idest ex altero, sed reipsa solvuntur.

4. Si sponsa tactus impudicos cum tertia persona admiserit,
sponsus potest certo resilire. Communis doctrina est. Num id ipsum
sponsae liceat, si sponsus hos tactus cum alia habuerit, controvertitur. Communior sententia negat (42).
Sed verius est etiam mulierem posse a sponsalibus recedere,
idque contra veteres praesertim auctores omnino tenendum arbitra­
mur ob publicam morum honestatem (43).
(38) Bonaclna, l. c. punct. 8, n. 8; Viva, l. c. q. 2, a, 2, n. 3; Paludnnus. in IV. dist.
27, q. 1, a. 3, nd 1, conci. 1, v. Quarto·, Perez, De sancio matrimonii sacramento, disp IX,
sect. 16, n. 2.
(39) Palans, l. c. disp. I, punct. 25, n. 10; Brouwer, De tur. connut»., lib. I, cap. 25, η. 13;
Scbnialzgr., I. c. n. 167; Wiestner, Institutiones canonicae, lib. IV, tit. 1, n. 106.
(10) Sanchez, I. c. disp. 55, u. 9; Pontius, lib. XU, cap. 17, n. 3; L.iymnnn, 1. c. tract. X,
part. 1, cap. 2, n. 12; Pirhing, I. c. n. 62; SporiT, I. c. n. 271; S. Alph.. I. c. n. S62; Coninck,
l. e. disp. XXIII, dub. 7, n. 63. Salmaut., /. c. cap. 2, n. 84.
(41) D’Annibale, I. c. n. 378, nota 5; Wernz, I. c.; Gasp.irrl, I. c. u. 113; Sebastianclli,
I. c. n. 27; Berardi, I. c. n. 756; Noldin, I. c.
(42) Cfr. Sanchez, I. c. n. 5; Coninck, I. c. dub. 7, n. 56; Salmunt., I. c. n. 80; Buseuibaum
apud S. Alph., I. c. n. 860; Ball.-Palm., I. c. n. 303.
(43) Berardi, l. c.; Wornz, I. c.; Rosset, I. c. n. 1037.

134

CAPUT II - ARTICULUS VII

6. Doctores antiqui
tionem spiritualem (44),
ius resiliendi; at melius
supra, vel ad notabilem

sub hoc titulo recensent quoque fornica­
quae parti innocenti procul dubio tribuit
vel ad impedimentum impediens, de quo
mutationem, de qua statim, reducitur.

130. Notabilis rerum mutatio. — 1. Haec mutatio est quaedam
circumstantia seu defectus, generatim loquendo, qui aut sponsalibus
de facto supervenit vel ante sponsalia iam exsistens postea innotescit.
Si notabilis mutatio supervenit, obligatio manet (at non semper, ut
infra dicetur) pro parte, quae mutationem passa est, non vero pro
alia parte. Etenim obligatio praesumitur suscepta cum implicita condi­
tione « si res ita permanent quemadmodum sunt tempore contractus ».
Quod si mutatio praecesserit, sponsalia dissolvuntur ob aliud
principium, quatenus scii, praesumuntur contracta sub tacita con­
ditione « si res ita sint quomodo apparent ».
2. Requiritur et suflicit quaelibet mutatio notabilis, gravis equi­
dem momenti per se, non absolute, tamen sed relative consideranda,
idest omnibus circumstantiis mature perpensis.
Porro quaenam in praxi talis est habenda? En regula a DD. tradita:
sponsalia solvuntur si ea mutatione ab initio exsistente vel cognita, inita non
fuissent (45). Num vero sponsalia contracta fuissent necne, in foro interno
quisque indicet ex propria conscientia, seclusa tamen hallucinatione; in foro
externo aestimationi boni viri id relinquitur. Etiam in foro conscientiae
expedit ut res confessarii vel parochi aliusve prudentis viri iudicio remittatur.

3. Haec superveniens mutatio vel cognitio contingere potest
in bonis animi, corporis, status et fortunae.
1° In bonis animi; ex. gr. si sponsus fiat haereticus, schisma­
ticus, apostata; si appareat crudelis, turbulentus, ebriosus, aleator,
prodigus, infamis ob furtum, homicidium aliudve grave delictum
commissum aut vere suspectum; item si adseriptus societati secretae
dignoscatur aut liberalism! principiis imbutus, et etiam, ut pro
certo habemus, si blasphemiae vitium contraxerit vel religionis
exercitium dereliquerit.
Ad mutationem in bonis animi revocandum est etiam odium
seu gravis aversio inter sponsos (46).
(44) Sanchez, l. c. dfep. 55, n. 3; Bueembuum apud S Alph., !. c.; Palnus, l. c. punct. 25,
n. 11; Bail·-Palm., I. c. n. 297.
(15) Sanchez, l c. disp. 63, n. 2·, Schmnlzgr., I. c. n. 185; Pontius, l. c.; Palans, L c. punct. ‘29,
n. 1; Salmaut., I. c. n. 63; S. Alph., I. c. n. 863; D'Annibale, l. c.; Santi, l. c. n. 60 88.; Gaspard,
l. c. n. 136 ss.; Wernz, Z. c. n. 116.
'/'Ά
(46) S. C. C. Nullius FcrenlUli, 20 mali 1852.

DE PROMISSIONIS MATRIMONIALIS SOLUTIONE

135

2° In bonis corporis; v. gr. si alterutra pars in grave; M morbum
incidat, aut notabilem muti lationem (puta si pedem, manum, oculum,
nasum, aures amittat), vel deformitatem patiatur, quae multo facilius
erit notabilis in sponsa quam in sponso, aut corporis debilitate ita
laboret, ut inepta sit ad officium acquirendum pro familiae sustenta­
tione necessarium, et generatim ad officia vitae coniugalis rite obeunda.
Controvertitur, an sufficiat impossibilitas lactandi, foetor narium
vel oris arte medica non superabilis et alii id genus defectus. Affir­
mandum censemus, quia reipsa occurrit mutatio gravis momenti (47).
3° In bonis status et fortunae; ex. gr. si pars ex honesta con­
ditione in paupertatem labatur, quae praevideri non poterat; si
debitis oneretur; si deprehendatur ignobilis, qui putabatur ex nobili
stirpe natus; si sponsa eiusque parentes nolint aut nequeant dotem
promissam dare; si prudens timor occurrat amittendae hereditatis (48).
Si uterque pauperior notabiliter factus sit, utrique competit
facultas resiliendi; si unus tantum, hic certe matrimonium urgere
nequit, alter, contra, potest, dummodo tamen coniugii onera solus
sustinere valeat.
Si utraque pars ditior evaserit, neutri per se licet recedere: si
una tantum, communior sententia est sponsalia non solvi ex parte
eius; sed contrariae sententiae plures, praesertim recentiores (49),
adhaerent aut probabilem eam habent, ipsaque nobis verior videtur
ex ipso principio a DD. communiter admisso, quia scii, notabilis
mutatio facta revera est inter sponsum et sponsam, et quidem tanta
ut, si ab initio adfuisset, sponsalia non essent contracta.
Idem dicas si una pars ditiorem invenerit, aut nobilitate vel
dignitate fuerit aucta.

130blfl. Non requiritur plerumque certitudo mutationis, sed prudens
suspicio sufficit, uti liquet ex dictis, nam cum ea suspicione con­
tractus sponsalitius a principio initus non fuisset (50). Ita com­
muniter DD.
Interdum mutationes dant ius resiliendi utiique parti, interdum
vero uni parti solum, secundum quod utrique vel uni tantum gra­
viter intersit ab illo matrimonio abstinere. Haec regula in praxi
sedulo attendenda est praesertim confessariis et parochis.
(47) Cfr. Schmnlzgr., Z. c. n. 189; Génlcot, L c. n. 447» II; Berardi, Z. c.
(48) Wernz, l. c.; Gasparri, Z. c. n. 137; Vlaming, Z. c. n. 122.
(49) Bull.-Palm., L c. n. 359 ss.» et ad Gury, II, n. 731; D’Annibalo, Z. c. nota 12; De An­
gelis, Z. c.; Berardi, L c.; Génlcot, Z. c.; Bucceroni, Instil. Ihcol. mor., II, n. 971; Noldin, l. c.
d. 552; Gasparri, Z. c.; Wcmz, Z. c. nota 150.
(50) Schinulzgr., 1. c. d. 191; S. Aph., Z. c. n. 873.

136

OAPUT ΤΙ - ARTICULUS VII

Si sponsus, cognito defectu et iure recedendi, non resiliat, sed
manifesta signa praebeat perseverandi in contractu sponsalitio (ei.
gr. si copulam cum sponsa habeat), tunc sponsalia firmantur, quia
eo ipso censetur iuri suo renunciasse. At si a sponsalibus expresse
resiluisset, huiusmodi signa ex se valorem non haberent (51).

131. Pars laborans defectu aliquo tencturne in conscientia illum
manifestare ante sponsalia, vel iisdem iam initis, ante matrimonium]
En responsio:
1° Defectus, qui matrimonium reddunt invalidum, omnes
sub gravi manifestandi sunt, aut a nuptiis abstinendum. Eius­
modi defectus reduci possunt ad duplex hoc genus: vel sunt de­
fectus, quorum absentiam alter exigit tamquam conditionem sine
qua non, ex. gr. si es virgo, si mulierem non cognovisti; vel sunt
defectus, qui impedimenta dirimentia constituunt.
2° Defectus, qui matrimonium efficiunt alteri parti damnosum
vel notabiliter difficilius, item sub gravi sunt omnes manifestandi.
Eiusmodi defectus praesertim sunt: lues venerea, morbus comi­
tialis etgeneratim quilibet morbus contagiosus, sterilitas, status vidui­
tatis, gravis infamia personae aut familiae, alia religio, etc.
3° Defectus, qui non perniciosas, sed solum minus appeti­
biles reddunt nuptias, licite per se occultari possunt. Est communis
doctrina (52).
Ratio, quia nemo tenetur pandere suum defectum eum propria
infamia, si non laedit ius grave alterius; licet enim sponsus, co­
gnito defectu, habeat ius resiliendi, opponendo exceptionem pro­
pter talem defectum, tamen, donec ipse exceptionem non opponat,
alia pars matrimonium urgere potest.
Huiusmodi defectus sunt: paupertas, ignobilitas, deformitas,
indoles aspera, etc.
S
Diximus tales defectus licite per se occultari posse; per acci­
dens vero datur ex caritate obligatio illos revelandi, aut absti­
nendi a coniugio quoties timendum sit, ne post nuptias celebratas
res palam Hat et exinde oriatur infaustum matrimonium.
132. Huc recidit quaestio de fornicatione manifestanda necne. Sponsus
non tenetur pandere crimen fornicationis, etsi forte, ut putamus saltem pro(51) Sanchez, I. c. disp. 66; Berardi, l. c. n. 753.
(52) Sanchez, Hb. VI, dlsp. 27, n. 9; bporer, part. IV, cap. 1, n. 286; Pontius, l. c. cap. 18,
resol. 287; Lacroix, part. Ill, u. 182 se.; Roncrndia, tract. XXI, q. 1, cap. 3, q. 12; Salniant.,
I. c. cap. 2, n. 97; 3. Alph., i. r. n. 8G5; Ball.-Pahn., I. c. n. 314.

DE PROMISSIONIS MATRIMONIALIS SOLUTIONE

137

habiliter, prolem ex ea habuerit. Neque sponsa ad id tenetur. Unde interro­
gata a sponso an fuerit ab alio cognita, potest dissimulare et negare per
restrictionem mentalem, atque etiam uti artificio quo impediat ne vir dein
deprehendat esse corruptam.
Excipitur tamen duplex casus: 1° quando mulier ex concubitu eum alio
viro praegnans sit, quia tunc adest periculum damni sponsi, nempe quod
prolem alienam alere debeat ; 2° quando mulier praevidet, defectum proditum
iri post matrimonium et graves inde discordias orituras, quia tunc ex cari­
tate tenetur haec incommoda praecavere (53).
Cum autem obligatio in casu sit ex caritate et haec non urgeat cum grave
incommodo, ut recte monet S. Alphonsus (1. c.), mulier non tenetur de­
fectum revelare, si grave incommodum subire debeat, «nimirum vel se infa­
mandi vel remanendi semper innupta ».
H
133. Infelix futuri matrimonii
exitus. — 1. Contingere non raro

potest quod nulla adsit revera mutatio ex parte sponsorum in bonis
animi vel corporis aut fortunae, et nihilominus merito timeatur
nuptias celebrandas infaustum exitum habituras; ex. gr. si graves
praevideantur inimicitiae inter parentes vel consanguineos spon­
sorum, odia vel rixae inter familias et familias aliaque id genus
incommoda.
Quidnam iuris in casu?
2. Regula ob oculos usque habenda haec est: sponsalia licite
solvi possunt, quoties, omnibus circumstantiis sedulo perpensis,
praevidetur matrimonium a sponsis celebrandum infelicem exitum
esse habiturum (54). Tunc enim urget et praevalet caritatis prae­
ceptum in bonum sponsorum ac familiarum, nec non ratio forte
scandali vitandi et publicae morum honestatis tuendae.
II
134. Parentum
dissensus estne iusta causa resiliendi a promissione matrimonii?

Si dissensus est iustus et rationabilis, sponsi non solum possunt
sed tonentur resilire, ut omnibus liquet. Quod si iniustus et irra­
tionabilis sit, ita distinguendum: vel ex dissensu grave damnum
praevidetur futurum sponsis ante aut post matrimonium celebratum,
vel non. Si primum, possunt et ex caritate debent recedere, dum­
modo grave incommodum exinde non patiantur; si alterum, nec
tonentur nec possunt per se resilire.
(53) S. Alph., L c.; Sporer, l. e.; Lacroix. L c. n. 183 r.; Pontine, L c. n. 0; Sanchez, I. c.
n. 10; Palmis, L c. disp. 1. punct. 30, n. 3; Bull.- Palm., I. c.; Nold in, l. c., qui nimius videtur
in urgenda criminis manifestatione.
(54) Wernz, L c. n. 17; Noldin, l. c. n. 562, Nota; Vlamlng, L c. η. 122.

138

CAPUT II - ARTICULUS VII

Tradita doctrina quamplurimis firmatur S. C. Concilii deci­
sionibus, signanter in Forolivien. 29 novembris 1783, in AlclphicUn,
26 iun. 1841, in Neapolitana 28 aug. 1852.

135. Dispensatio R. Pontificis. — I. Attento iure antiquo, haec
dicenda sunt: 1° Sponsalia valide ab initio contracta, quando nulla
ex causis expositis occurrat, sufficiens ad eorumdem dissolutionem,
rescindi possunt ex causa iusta a R. Pontifice etiam alia parte
invita. Quod R. P. competat haec dispensandi potestas, certa om­
nino est doctrina.
Sane: a) de facto dispensat, et quando agitur de R. P. personam
publicam gerente, valet illatio a facto ad ius; b) si potest dispensare
super matrimonio rato, a fortiori poterit a sponsalibus ex reg. 53
iuris in 6°: « cui licet quod est plus, licet utique quod est minus j;
c) R. P. utpote authenticus interpres iuris naturalis ac supremus
in Ecclesia moderator ex iusta causa auferre valet ius quaesitum,
et authentice declarare hanc vel illam obligationem iustitiae ob
mutatas circumstantias non amplius urgere (55).
Censemus R. Pontificem dispensare vi potestatis vicariae, seu
non directe ac praecise auferendo obligationem legis naturalis, sed
mediante aliqua remissione, quae fit ex parte materiae. Proinde
non est proprie vera dispensatio iuris naturalis, sed ideo vocatur
dispensatio, quia fit per quandam remissionem ex potestate iurisdictionis.
Idem dicas, uti palam est, de qualibet dispensatione (quae non
est proprie dicta) in lege divina sive naturali sive positiva (56).
2° Episcopi aliique Praelati Papa inferiores hac potestate
per se carent; ratio, quia hic agitur de relaxatione iuris naturalis,
quae competit uni Principi supremo in societate, i. e. Summo Pon­
tifici (57).
In causis sponsalium Episcopis id unum licet, scii, indicare
num validus fuerit contractus sponsalitius, num ex utraque parte
solutus, num ex una parte rescindibilis; at vinculum sponsalium
subsistens nullo pacto solvere possunt.
3° R. Pontifex nonnisi ex causa iusta dispensare valet, secus
(55) Schmnlzgr., L c. n. 154, tit. TV, n. 49 es.; Sanchez, l. c. dfep. 61; Glovinc, l. c. p. 323;
De Angelis, L c.; Santi, l. c. n. 65; Gnsparri, l. c. n. 158 ss.; Wernz, L c. n. 118.
jlw
(56) Cfr. Suarez, De legibus, lib. II, inp. 14; lib. X, cap. 6; De viri, ct stat. rclig., tract. VT,
lib. 6, cap. 9, tract. VIT; lib. 6, cap. 16; Sclirnalzgr., lib. I, tit. 2 de const, n. 56 b.
Quae halæt Vlaming (L c. n. 127), nimls absolute dicta videntur, cum A A. et numero
et auctoritate graves aliter sentiant.
(57) Cfr. Sanchez, L c. n. 3; Schmalzgr., L c. n. 53.

(

DE PROMISSIONIS MATRIMONIALIA SOLUTIONE

I

139

non solum illicite, sed etiam invalide ageret; dispensat enim in
iure naturali.
Porro quaenam censetur causa iusta? In genere causa est iusta,
si, omnibus consideratis, maiora bona ex dispensatione, quam ex
adimplemento fidei sponsali! iae praevidentur.
4° Haec dispensatio praesertim conceditur quando quis, priore
sponsa relicta, cum alia civile matrimonium contrahit aut in concubinatu vivit et postea cum hac matrimonium coram Ecclesia
inire petit, iuri suo illa renuntiare nolente (58).
Non conceditur dispensatio nisi cum onere consulendi indemnitati partis laesae, seu reparandi damna, si qua ex sponsalibus
orta sint.
II. Iure novo cum obligatio sponsalium foro interno seu conscientiae reservetur (n. 109), vix locum habet dispensatio. Quaie
mirum non est Codicem, in canonibus de cognoscendis et deftniendis causis matrimonialibus (cc. 1960-1992), nihil prorsus tradere de causis sponsalitiis.
II
II
136. An promissio
matrimonialis,
exsistente iusta causa, possit
privata auctoritate solvi. — 1. Si causa solutionis est certa, licet, imo

etiam si vere probabilis est. Hinc convenire non possumus cum
Santi (59) aliisque DD., qui docent requiri plenam causae proba­
tionem, praeterquam si causa proveniat ex impedimento sive
dirimente sive impediente; et eo minus convenire nobis licet cum
Sebastianelli, qui (60), contra communem doctrinam, docet expo­
sitas causas non dissolvere contractum sponsalitium. anisi coram
indice allegentur et probentur» (61).
Obligatio enim recurrendi ad indicem ecclesiasticum, antequam
a sponsalibus recedatur·, non eruitur ex iure positivo neque ex
iure naturali. Non ex iure positivo, inquam, quia reipsa lex non
adest; non ex iure naturali, quia pars recedens utitur iure suo,
cum sub hac conditione seso obligaverit: nisi iusta causa resiliendi
accedat (62).
Hodie, post novam inductam disciplinam, potiore ratione id
(58) S. O. C. <n Rtllune. ., 20 nug. 1887; in Oelnnen., 10 sept. 1887; in 1/, h rilana, 25 luL
1896; cfr. De Angelis, l. c.; Santi, l. c.
(59) Lc,c. cit. n. 67.
(60) Lor. ctL n. 30.
(61) Cfr. Sanchos, l. c. dlsp. 69, n. 7 88.; dlep· 73, n. 2; Lacroix, L c. n. 215; Palans, l. c.
punct. 32, n. 8; Viva, l. c. q. 2. u. 9, n. 1; Salmant.» L r. cap. 2, n. 108; S. Alph.» I. c. n. 37S;
Schmalzgr., I. c. n. 215 as.; Ball.Pnlm., I. c, n. 378; Génicot, l. c. Ill.
(62) Sanchez, l. c. disp. 69, n. 3; Navarrus, l. c. cap. 22, n. 28; Pontius, L c. cap. 18, n. 8;
Salmuut., I. c. n. 100.

I
9

I
I

9

I
<1
I

I
'

I
I
I
I
I
I
I
9

140

CAPUT Π - ARTICULUS VII

affirmandum est. Quaestio de obligatione sponsalium hodie pertinet
potissimum, sed non exclusive, ad confessarium (63).
2. Duplici tamen in casu suaderi potest recursus ad Superiorem
ecclesiasticum: 1° ut vitetur scandalum, quod interdum oriri po­
test, si sponsalia sint publica, causa vero occulta; at si causa pro­
bari nequeat coram Superiore, ex. gr. fornicatio sponsae, pars innocens recedere valet propria auctoritate, modo ei constet de pa­
trato delicto, quin Superioris iudicio opus sit (64); 2° item si
quaestio iuris vel facti de causa resiliendi est dubia, quia ob cau­
sam dubiam, alter privari nequit iure quod possidet.
Hoc est principium ob oculos semper habendum: ut promissio
in foro externo pro soluta habeatur, eius solutio debet legitime
probari.
Consentiunt Doctores, unum testem, dummodo sit fido dignus et ex
certa scientia testetur, sufficere in foro conscientiae ad habendam certitu­
dinem vel solidam probabilitatem de causa recedendi (65). A fortiori sufficit
publica fama. Quoad forum externum, suo loco dicetur.
In praxi nunquam aut perquam raro fit recursus ad Superiorem eccle­
siasticum, neque id plerumque necessarium vel opportunum videtur; et ideo
sponsi cogendi van sunt ut loci Ordinarium adeant.
Hoc praesertim iure novo dicendum, attento praescripto can. 1017, § 3.
Quandoque statuto provinciali vel dioecesano olim prohibebatur ne spon­
salia sine indicis interventu solverentur (66). Eiusmodi statuta iure novo
sustineri nequeunt.

137. Reparatio damnorum et compensatio expensarum. — 1. Qui
sine iusta causa a contractu sponsalium recedit, tenetur
expensas et reparare damnum quod alteri parti ex
obvenit; idem dicas do eo qui iustam resiliendi causam
litiosc [secus, si non malitiose, ut putamus contra
(67)] celavit aut culpabiliter adduxit.

resarcire
discessu
aut maquosdam

(63) -Pighi (Dc sacramento matrimonii, p» 11, 8 , Veronae, 1919) minus recto dicit quae·
stionem dc effectibus sponsalium anto spectare ad conf< ssarium. Nonne do obligatione natu­
rali lustitiae videre potest in foro interno extra -sacramental!, ex. gr., etiam parochus? Nonne
in foro quoque externo indicium privatum ferri potest de exsistentia obligationis naturalis,
de eius vi, de effectibus etc.? Ex eo quod non datur actio in foro externo ad urgendam aliquam
obligationem naturalem, non sequitur hanc obligationem plane effugere forum externum et
reservari exclusive foro interno et quidem sacramenta!!.
(64) Sanchez, l. c. n. 7; Paludanus, l. c. dist. XXVII, q. 1, a. 4, conci. 4; S. Alph., /. c.;
Bail.-Eilm., 1. c. n. 380.
(65) Sanchez, l. c. disp. 73, n. 2; Lacroix, l. c.; Schinalzgr., I. c. n. 220; Ball.-Palm l c.
D. 386.
’’ 1
(60) Koss-t, l. c. n. 1077; Génient, l. r.; Noldin, L c. n. 663.
(67) Cfr. Cappello, Theol. past., p. 227 ss.

DE PROMISSIONIS MATRIMONIALIS SOLUTIONE

141

Damnum sive positivum sive etiam negativum per «e reparanduxn est.
2. Quoad huiusmodi obligationem resarciendi expensae et damna
reparandi, attendendae et applicandae sunt normae a theologis
traditae de restitutionis onere.
3. Si recedat sponsa, satis est ordinarie, ut sponso reparetur
damnum positive illatum, quia vir facilius aliam mulierem invenit;
si recedat sponsus, plena damnorum reparatio plerumque non ha­
betur, nisi sponsae forte defloratae congrua etiam dos praebea­
tur. Cfr. n. 109 s.

138. Regula practica pro confessario et parocho. — 1. Ex huc
usque dictis de variis causis, quibus obligatio sponsalium exstin­
guitur, manifesto liquet partem resilientem facile a culpa excusari,
quia vix non erit aliqua insta causa resiliendi; et ideo perquam
raro imo fere nunquam in praxi confessarius vel parochus obli­
gationem sponsalitiam urgeant.
Contra severiores quosdam DD. sufficit allegare verba quae
leguntur in folio S. C. C. in Ntdlius Ferent ili i Sponsalium 29
maii 1852: «Imo, si non intercesserit iuiamentum, etiam ex levi
et levissima causa (intellige, absolute, non autem relative) ab iis
(sponsalibus) resilire permittitur, uti cum communi doctorum sen­
tentia docet S. Congr. in Calaritana Sponsalium 8 maii 1821,
§ Itaque » (68).
2. Confessarius ita se gerat cum parte resiliente: a) interroget
eam, num valide sponsalia inierit; b) si affirmative, inquirat de
causis, propter quas servare non vult factam promissionem; c) si
exsistat aliqua causa resiliendi, declaret id licite fieri posse, ne
forte pars in conscientia erronea versetur; d) si causa nulla omnino
exsistat, conetur imprimis ei suadere, ut stet promissioni ; si renuat, ipsi suadeat ut amice rem componat cum alia parte, et ulterius interroget an damna obvenerint parti ex sponsalibus, et, si
affirmative, an compensare ea velit; e) si resiliens animo paratus
sit, ut id agat, absolvi potest et per se debet; secus, non.
Quoad partem derelictam ita se gerat confeesarius: a) suaviter eam in­
ducat, ut renuntiet iuri suo ex motivo caritatis, ad vitandum scii, peccatum
in parte resiliente; b) si damna passa fuerit, ex contractu spousalitio, moneat,
hace compensanda esse et ideo iuste exigi; ei omnino suadeat, ut damnorum
(68) Causae selectae in Conaregalione Cardinalium Concilii Tridentini interpretum propo­
sitae per summaria precum ab anno 1823 usque ad annum 186!·, n. 617, p. 882.

142

CAPUT ΤΙ - ARTICULUS VIH

compensatione contenta sit; c) si damna passa non fuerit, aut, reiecta eorum
reparatione, nolit iuri suo renunciare, significet, matrimonium, si forte cele­
braretur, infelicem exitum sortiturum fore, et ideo ex motive caritatis erga
se ipsam et alios sponte esse renunciandum; addat, huiusmodi infelicem exitum
probabiliter, etsi non certo praevisum, causam i ustam resiliendi constituere
pro alia parte.

3. Parochus, generatim loquendo, eodem modo se gerat ac
confessarius.

Articulus VIII.
Quaenam sint licita et quaenam illicita sponsis.
II sint licita sponsis. — 1. Licita sunt inter sponsos
139. Quaenam

signa amoris et benevolentiae, quae communiter exhiberi solent,
ut honesta oscula, amplexus, tactus, colloquia, etc. Neque tenentur
ab huiusmodi signis abstinere ob motus carnales vel pollutionem
quae, praeter intentionem, ex iis sequatur, dummodo absit peri­
culum proximum consensus: datur enim causa iusta ob quam pra­
vus effectus indirecte permittatur (1).
Hortandi sunt vehementer sponsi, ut castissime se gerant, iis
omnibus omissis quae occasionem praebeant motibus carnalibus
et pollutioni, etsi praeter intentionem. Cfr. n. 143.
140. II. Item, iuxta plures, licitum est per se sponsis desi­
derare copulam Juturam, quia in hac hypothesi desiderium refertur
ad tempus, quo contractum erit matrimonium, et ideo ad obiectum in se licitum.
Ob eanden rationem, ipsis licet, aiunt, sibi complacere de co­
pula Jutura i. e. de ea delectari, dummodo haec delectatio sit mere
intellectualis seu rationalis, ut vocant, et absit periculum consensus
turpis et pollutionis (2).
Diximus sponsis id Licere per se. Ad praxim vero quod attinet,
seu per accidens res periculo, et quidem gravi, non caret, nam
eiusmodi desiderium vel complacentia facile sensum venereum
excitat; idcoquc sponsi abstineant omnino.
(1) Cfr. S. Alpb.» VI, n. 584; Salmunt., I. c. cap. 15, n. 91; Sanchez, lib. IX, disp. 40,
η. 47 se.; BaU.-Paliu., tract. VI, sect. VI, /)- sexto et nono praecepto Dccaloai, η 04· Génicot'
1, η. 410, VII.
(2) Cfr. Sanchez, l. c. disp. 47; Noldin. /Λ sexto praecepto et usu matrimonii (Ocniponte,
1921), u. 7 ss.; Alberti, De sexto et nono Dccalopi praecepto et de usu matrimonii (Romae, 1911),
p. 133; Vvrmeersch, De castitate et vitiis oppusitis, p. 126.

QUAENAM SINT LICITA ET QUAENAM ILLICITA SPONSIS

143

141. Quaena: II sint illicita sponsis. — 1. Certissimum est co­
pulam carnalem et veneream delectationem, etsi incompletam, in
sponsis aeque grave peccatum esse atque in solutis; et ideo, uti patet,
illicita sunt ipsis desideria et complacentiae circa copulam, quae
referatur ad tempus, quod matrimonii celebrationem praecedit.
2. Delectatio sensualis aut sensibilis licctne sponsis Î Quaestio est
ea-que gravis inter DD. Disputant scii, theologi an sponsi pec­
cent, lethaliter aut venialitcr, si delectationem vel sensibilem (sen­
sitivam, ut aliis placet) intendant quae ex osculis vel tactibus non
impudicis provenit.
Dicitur intendant i. e. si praecise huiusmodi actus ponant eo
fine ut voluptatem sibi procurent; si enim delectatio praeter in­
tentionem sequeretur nullum per se esset peccatum. Dicitur osculis
vel tactibus non impudicis, quia, oscula, amplexus, tactus quilibet
impudici, prohibentur sponsis, ut palam est, aeque ac solutis.
Quatuor sunt theologorum sententiae. Nonnulli censent sponsos
graviter peccare si voluptatem sensualem intendant; alii dicunt
eos peccare quidem at leviter tantum; alii putant haberi culpam,
etiamsi intendatur delectatio mere sensibilis (sensitiva, iuxta quos­
dam); alii demum opinantur nullum esse peccatum, secluso peri­
culo proximo copulae vel consensus in eam aut pollutionis.

142. Ut probe cognoscatur status quaestoriis et exinde pateat
quaenam doctrina sit tenenda, haec ante oculos habeas:
I. Aliud est speculative loqui et aliud practice; porro in re
praesertim venerea facile contingere potest ut aliqua actio theorice seu speculative licita sit, at in praxi, attenta maxima hominum
proclivitate ad turpia ob conuptam naturam, periculosa sit et ideo
vitanda, non quidem ex sui natura, sed solum ratione periculi.
Π. Quidam ex theologis propositam quaestionem mere spe­
culative considerant; quidam, contra, practice. Hinc dissensio inter
cos; quae, ut patet, praefata distinctione sponte corruit.
III. Inter delectationem veneream (proprie carnalem, libidi­
nosam), sensualem (sensibilem carnalem), sensibilem (pure sensi­
bilem), intellectualem (rational· m), datur magnum imo miaximum dis­
crimen. Atqui non constat de quanam praecise delectatione sponsis
licita loquantur DD. Et haec videtur ratio praecipua dissensionis.
IV. Theologi fere omnes doctrinam <8. Alpho ns i referunt, qui,
sedulo animadvertas, duas tantum allegat sententias, et loquitur
de sola voluptate carnali, improprie dicta, seu non libidinosa, uti
manifesto patet ex toto contextu.

144

CAPUT Π - ARTICULUS VIH

En verba Sancti Doctoris (3): «Duplex adest sententia: Prima sententia,
quam tenent Sanchez (4), ac Salmanticenses (5), cum Aversa (6), Diana et
Azor (7), dicit esse tantum venialia, licet intendatur delectatio carnalis, et
adsit commotio spirituum genitalium, dummodo non sit magna, et absit
periculum pollutionis vel consensus in copulam... Secunda sententia, longe
probabilior et omnino sequenda, quam tenent Lessius (8), Mazzotta, Roncaglia, Concilia, Bonacina cum Henriquez et Rebello (9), Lacroix (10) cum
Alendo et aliis, ac Viva cum Suarez (11), Perez (12), et Hurtado (13), docet
(3) Loc. cit. n. 854.
(4) Sedulo animadvertas, auctores non satis recte a S. Alphonso citari. Sanchez (lib. IX,
disp. 46, n. 48 s.) non loquitur de venerea delectatione proprie dicta. En ipsius verba (Z. c.):
■ Atque haec conclusio vera est, quamvis sponsi intendant eam delectationem sensitivam, quae
cx ipsis amplexibus oritur... ».
(5) Neque Salmanticenses (/. c. cap. 15, n. 91) loquuntur expresso do carnali seu venerea
delectatione, at solum generaliter de voluptate. « Ultima — aiunt — difficultas est, utrum
Inter sponsos de futuro sint licita oscula, amplexus, tactus...? Respondetur, quod si tales
actus ob captandam voluptatem flant, erunt peccata venialia... Si ob signum amoris, nullum
erit peccatum ».
(6) Idem dicae de Aversa (Sacra Theologia cum Doctore Angelico, etc. q. 21, sect. 8, v. Duo·
decimo) ac do Diana (l. c. tract. XVII, resol. 6).
(7) Azor (Inst. Mor. P. Ill, lib. Ill, cap. 25, quaer. 2 et 3) haec habet: « oscula, amplexus
et tactus... inter sponsos... solum simpliciter ob delectationem sensus... dicendum est, inter
eos istiusmodi, quae diximus, oscula, amplexus it tactus, non libidinosos, esse licitos... Et
ratio est, quoniam ista inter cos sunt signa amoris conflrmatoria sponsalium contrariorum ». Ergo
non loquitur Azor de voluptate carnali seu libidinosa, sed tantum de sensus delectatione, i. e.
de ea quae lit * simpliciter absque ulla mala intentione » quibus verbis manifesto reiicit volup­
tatem carnalem sui libidinosam, quippe quae, ut innuit idem auctor (l. c. v. Obiicies), nudam
intentionem supponit.
(8) Lcssius (Z. c. lib. IV, cap. 3, n. 58) oppositum tradit, docens oscula etc. sponsis licere
ob delectationem s-ns.bilem seu sensitivum. · Sponsis — inquit — de futuro conceditur ea
voluptas quae praecise ex osculo et contactu manus vel /aciei percipitur, ita ut ne venia liter
quidem in ea peccent ».
(9) Rebello (De obligationibus iustiliae, religionis et charitatis, part. II, lib. Ill, q. 19,
s et. 2) loquitur de d b etat ion libidinosa, seu de osculis etc.,per quae inchoatur voluptas venerea.
Hanc sponsis illicitam esse, extra controversiam est.
(10) Lacroix (lib. Ill, part. I, n. 894) haec perspicue tradit: «Auctores plureR quam 20,
partira cum Fillluc., tract. 20 a n. 176, partira alii pluree apud Mcndo d. 5, n. 89 et 90, dicunt
non esse mortale velle delectationem tantum sensibilem, quae oritur in osculis vel tactibus: 1.
Quia per se non est imla, alioquin numquam liceret, ne quidem cx urbanitate more patriae,
vel necessitate... 2. Quia si sistatur in illa delectatione sensibili, non additur pilus finis mor­
taliter mulus. 3. Quia hic nulla est proprie libido, vel luxuria... Jlaec sententia est saltem spe­
culative probabilis, et etiam practice r< spectu illius, cui post quaesitam et admissam talem
delectationem sensibilem, per se loqu »ndo, non est periculum proximum delectationis venereoc..».
Ergo iuxta Croix « haec sententia est saltem speculative probabilis et etiam practice*, si desit
periculum proximum delectationis vi*n?reae. Dein merito addit (Z. c.): « quandiu sumus in
hoc mortali corporc, non videtur moruliler possibile, ut cum tali delectatione sensibili deliborate quaesita et admissa non adsit p riculum proximum delectationis venereae; hinc Mendo
num. 93 et Spot, in Tgrocin. bacr. part. 4, n. 531 recte dicunt hanc sententiam regulariter
non esse practice probabilem ».
Quae auctoris conclusio plane concordat cum nostra doctrina inferius exponenda.
(11) Suarez, De Peccat., disp. 5, sect. 7, n. 12 nihil habet quod faciat ad rem.
(12) Perez (Z. r. disp. 8, sect. 6, n. 7) de gravi damnat libidinosam delectationem, quae
est quaedam inchoatio copulae, delectationem vero perceptam ex osculis i. e. sensibilem (l. c.
n. 4) sponsis ceu licitam concedit.
(13) Gaspar Hurtado (De Matr., dlsp. 10. dlflic. 1·, n. 48) loquitur de tactibus libidinosis
inter sponsos quos dicit esse mortales.
Il.inc doctrinam, certam apud onincs theologos, nullo pacto esse ad rem, quisque videt.
Quaestio enim, ut utamur ipsissimis vWbls S. \lphonsi, ita cnunciatur: «An inter sponsos
sint peccata mortalia oscula et tactus jtudici, si liant ad captandam voluptatem 1 (dicitur:
pudici; nam certum est impudicos esse lethulia) ».

QUAENAM SINT LICITA ET QUAENAM ILLICITA SPONSIS

145

tales actus prohibitos esso sponsis eodern modo quo vetantur omnino solutis.
— Ratio, quia sponsus ratione sponsalium nullum acquirit ius ad corpus
Sponsae: et si forte aliquale ius acquirit per sponsalia, quia tamen non est
perfecte dominus rei, non potest re illa uti, ne imperfecte quidem... Prae­
terea, cum sponsis non liceat copula, nec licent tales actus, qui tantum ad
copulam sunt ordinati ».
Dein idem S. Doctor considerat quaestionem, ex doctrina quorundam
theologorum, etiam relate ad sensitivam delectationem, sed practice tantum,
non vero speculative. Ita sane prosequitur: «Id autem quod dicunt Busembaum... et Lessius cum Navarro, Toleto, Caietano etc., nempe quod sponsis
liceant tactus pudici, si intendant delectationem tantum sensitivam, secus
vero si veneream: recte aiunt Roncaglia et Croix non esse practice (ideo
speculative, aliter dicendum) probabile; quia ordinarie (secus, igitur, si revera
abesset periculum) semper aderit certum periculum consentiendi in delecta­
tionem veneream, cum sensitiva tam coniunctam ».

Itaque ex doctrina S. ATphonsi duo colliguntur: a) sponsis pro­
hiberi oscula et tactus pudicos, si fiant ad captandam delectatio­
nem carnalem seu veneream; b) practice huiusmodi actus etiam
vetari si sola delectatio sensitiva, seclusa venerea, intendatur,
In hac re severius procedant parochus et confessarius.
II
143. Quaenam sit vera doctrina iuxta principia theologiae moralis omnino sequenda.

' I. Delectatio venerea (proprie carnalis, libidinosa) prohibetur
sponsis aeque ac solutis; quocirca graviter peccant si eam intendant
per oscula aut amplexus vel tactus, licet non impudicos.
II. Delectatio sensualis (sensibilis carnalis), utpote radicaliter mala
ex tradita definitione, item vetatur sponsis aeque ac solutis; et cum
sit directe quaesita seu intenta non potest cohonestari ex mutuis
amoris et benevolentiae signis, ceteroquin inter sponsos permissis,
quia ipsa intentio quae fertur in voluptatem sensualem est mala.
III. Delectatio sensibilis (pure sensibilis, sensitiva), cum ex
data notione sit de se indifferens, et non radicaliter mala ut sen­
sualis, neque sponsis neque solutis per se prohibetur; solum per
accidens vetatur i. e. ratione periculi, quatenus potest coniungi eum
voluptate sensuali et libidinosa, seu in eandem converti. Id speculative et per se indubitatum est.
Hinc rectissime Γίνα (14) ad prop. 40, ex'proscriptis ab Alexandro
((piae damnata propositio, obiter dicimus, huc non spectat, ut notat ipso
(14) Loc. cit. n. 18, 20.
10 — Cappello» De Sacramentis, V.

146

CAPUT II - ARTICULUS VIII

Viva) ait: «Oscula et tactus do se sunt indifferentia; voruni tactus et oscula,
quae ob delectationem carnalem exercentur, non sunt indifferentia, sed
mortaliter mala... Sunt autem mortaliter mala, non propter delectationem sen­
sibilem, quae naturaliter percipitur ex contactu rei organo sensus proportionatae, sed propter delectationem sensualem et veneream, quao suapte natura
ad copulam ordinatur...
«Delectatio sensibilis et tact i va, ut tactiva, non esi mala; at osculum
habitum ob delectationem carnalem de se est malum; et ideo delectatio
venerea, quae non consequitur ex osculo secundum se, sed ex tali osculo,
est etiam mala. Quare delectatio quoties continet se intra limites sui obiecti,
ab illo sumit suam bonitatem aut malitiam; quando vero transit ad aliam
delectationis speciem, nempe luxuriae ad copulam ordinatae, tunc malitiam
suam sumit ab illa specie, ad quam transit ».

IV. At in praxi huiusmodi periculum vix abest; nam ex osculo
vel amplexu mulieris, non equidem in signum amoris aut bene­
volentiae habito, sed praecise ad voluptatem captandam, delectatio
mere sensibilis ordinarie non habetur, sed, contra, delectatio sen­
sualis, quin et venerea. Quocirca, practice loquendo, tenenda om­
nino est sententia negativa, quia, ut recte ait S. Alphonsus (1. c.),
«in materia tam labili moraliter est impossibile in talibus actibus,
voluptatis causa habitis, se continere a non labendo in pollutionem
vel copulae consensum ».

CAPUT III.

DE IIS QUAE MATRIMONII CELEBRATIONI

PRAEMITTI DEBENT

144. Antequam matrimonium celebretur, constare debet nihil
eius validae ac licitae celebrationi obsistere (can. 1019, § 1), uti
palam est.
Itaque nonnulla sunt necessario praemittenda, scii.: 1° examen
de statu libero sponsorum; 2° publicationes matrimoniales; 3° spon­
sorum instructio et praeparatio. De his loquemur distinctis arti­
culis.

EXAMEN DE STATU LIBERO

147

Articulus I.
Examen de statu libero.

145. Quid sit status liber. — 1. Status liber sponsorum est
eorum libertas seu immunitas ab iis omnibus quae in foro externo
validae ac licitae matrimonii celebrationi obstare possent, praesertim
immunitas ab omni matrimonii impedimento (1).
2. Hinc can. 1019, § 1 disertis verbis statuit: «Antequam matri­
monium celebretur, constare debet nihil eius validae ac licitae celebra­
tioni obsistere ».
Id autem constare dicitur, cuius scientia habetur non ex coniecturis aut ex argumentis mere negativis, sed ex positivis, et moraliter certis, quod proinde probationibus a ime requisitis (cfr. can. 1097,
§ 1, 1°) fulcitur.

146. Obligatio parochi. — 1. Parochus tum vi officii tum lege
positiva Ecclesiae examen de statu libero nupturientium instituere
tenetur (2).
2. Obligatio urget profecto sub gravi. Ab eo instituendo nulla
causa excusat, adeo ut etiam in casu necessitatis, ex. gr. in periculo
mortis, utcumque i. e. meliori quo fleri possit modo, prout circumstantiae
ferunt, instituendum sit.
Quare S. C. de disciplina Sacramentorum in sua Instructione die
4 iul. 1921 ad locorum Ordinarios data (3), haec rectissime habet:
«Ordinarii in parochorum memoriam revocare satagant haud licere
ipsis adstare matrimonio, ne praetextu quidem et intentione aver­
tendi fideles a turpi concubinatu, aut praecavendi scandalum coniugii,
quod vocant, civilis, nisi constituto sibi legitime de libero statu contra­
hentium, servatis de iure servandis... » (4).
Attendenda quoque est Instructio eiusdem S. Congregationis diei
29 iun. 1911 (n. 183).

147. Quo i II odo sint colligendae probationes status liberi.— 1. Sta­
tus liber contrahentium comprobatur: 1° ex testimonio baptismi,
quod continet peculiares adnotationes ad normam can. 470, § 2 in
libro baptizatorum factas (n. 149, ad VI); 2° ex diligenti parochi
(1)
l. c. n.
(2)
tiam ·,
(3)
( I)

Berardi, Theol. Past., n. 301» (ed. 111); Ojetti, o/>. cit. v. Status liber, n. 3813;Wernz,
133; Vlaining, I. c. n. 130; Gasparri. I. c. n. 172.
Cfr. Boned. XIV, Const. ·Etsi minime·, 7 febr. 1742, §II; Const. ‘Nimiamlicen­
18 mail 1743, § 10; Wernz,l. c. n. 129 s.; Noldin, l. c. n. 550.
Cfr. etiam Instr, eiusdem S. C. 6 mart. 1911; .Icta Apost. Sedis, vol. m, p. 102.
Cfr. .icta A post. Sedis, vol. XIII, p. 348.

148

CAPUT m - ARTICULUS I

I

investigatione, quae respicit praesertim sponsorum examen (n. 151
ss.); 3° ex matrimonii denuntiatione (n. 160 ss.).
2. Quo securius testimonium de statu libero a parocho nup­
turientium
habeatur, parochus hoc documentum petat vel trans9
mittat per cancellariam Ordinarii loci (5).
3. Nullum iudicialem processum requirunt aut interventum
defensoris vinculi, sed ab Ordinario ipso, vel a parocho, consuito i
Ordinario, resolvendi sunt sequentes casus in praevia investiga­
tione ad matrimonii celebrationem:
|
1° Si duo catholici, in loco certe antehac obnoxio cap. Ταmetsi Cone. Trid., vel post Decretum « Ne temere », matrimonium
civile tantum inierunt, omisso ritu ecclesiastico, et, obtento civili
divortio, novum in Ecclesia inire student matrimonium vel novum
matrimonium, civiliter initum, in foro Ecclesiae convalidare.
2° Si pars catholica, quae cum acatholica, spretis Ecclesiae
legibus, in templo sectae protestanticae (in loco certe antehac ob­
noxio cap. Tametsi Cone. Trid., et ubi Benedictina declaratio extensa
non est, vel post Decretum « Ne temere ») matrimonium contraxit,
obtento civili divortio, in facie Ecclesiae novum matrimonium cum
catholico consorte inire vult.
3° Si apostatae a fide catholica, qui in apostasia civiliter vel
ritu alieno se iunxerunt, obtento civili divortio, poenitentes ad
Ecclesiam redire et cum parte catholica novas nuptias in Ecclesia
celebrare desiderant (G).
Ratio cur non requiratur iudicialis processus vel interventus
defensoris vinculi evidens est. Nullitas matrimonii in praedictis
casibus ita est clara et manifesta, ut omne dubium absit profecto.
Probata facti veritate, statim concludendum, matrimonium verum
numquam exstitisse ideoque ex hoc capite plane constare de libero
statu nupturientium.

148. Testimonium baptismi (7). — 1. Sponsi ad sacramentum
matrimonii celebrandum in facie Ecclesiae admitti nequeunt, nisi
valide sint baptizaii, cum validum baptisma sit omnino necessarium
ad cetera sacramenta suscipienda, ut tides aperte docet.
Excipitur casus de matrimonio inter partem baptizatam et
partem infidelem, obtenta dispensatione super impedimento disparitatis cultus (cfr. n. 149, ad VIII).
(5) Instr. S. C. dc Sacram., 4 lui. 1921, n. 3.
(G) PoutLL Connu. C. I. C. interpr., 16 oct. 1919, n. 17.
(7) (laspnrrL t c. n. 167; Wernz, /. c. n. 133; Ak hner, l. c. § 191, n. 3; Cbelodl, op. cit.
n. 21.

EXAMEN DE STATU LIBERO

149

Quocirca in primis constare debet de valido baptismate utriusque
contrahentis (can. 1021, § 1). De valido, inquam, nam si certo constet
aut nunquam fuisse collatum aut invalide, baptismum est conferen­
dum absolute, etiam praecisione facta a matrimonii celebratione;
sin autem dubitetur de collatione aut de valore, accuratum exa D en
institui debet, ut rei veritas, quoad fleri possit, attingi queat; quodsi,
investigatione rite peracta, dubium positivum, etsi tenuissimum (8).
adhuc supersit, baptisma est sub conditione iterandum. Res tamen
semper, ubi tempus suppetat, deferri debet ad loci Ordinarium.
2. Fides seu testimonium baptismatis eruendum est ex libro
paroeciali baptizatorum (cc. 470, § 1, 777, § 1). Alia probatio non
admittitur pro matrimonio ineundo, si authenticum testimonium
haberi potest. Id liquet sive ex ipsa rei natura, sive ex iuris princi­
piis. Diximus si authenticum testimonium haberi potest, nam si liber
paroecialis baptizatorum non amplius exsistat, puta quia igne pe­
rierit, aut si necessitas urgeat, alio modo probari potest et debet
baptismatis susceptio.
3. In periculo mortis, deficiente alia probatione, sufficit affir­
matio iurata contrahentium, se baptizatos fuisse (can. 1019, § 2);
et extra periculum mortis, si desit authenticum testimonium ex
parochiali libro baptizatorum desumptum, satis est unus testis
oinni exceptione maior i. e. fide dignus, vel ipsius baptizati iusiurandum, si ipse in adulta aetate baptismum receperit (can. 779) - (9).
4. Aliae probationes aequivalentes admittunt urne, si ceterae
desint? Procul dubio. Huiusmodi sunt, ex. gr., testimonia confirma­
tionis et primae communionis. Cfr. tamen n. 149, ad Vll.
5. Testimonium baptismi, aliter ac iure communi antiquo (10), hodie
ex inducta immutatione quoad processum pro statu libero sponsorum com­
probandum, tunc solum parochus exigere tenetur, quando baptismus non
fuerit collatus in ipso suo territorio (can. 1021, § 1). Ratio evidens est.
Ex libris enim parochialibus, aut fortasse iis deficientibus ex alia aequivalenti probatione, parochus certo dignoscit an nupturientes, parochiaui equi­
dem, sint baptizati necne.
Iure communi antiquo ideo testimonium baptismi erat necessarium,
etiam quando agebatur dc nupturientibus parochianis, quia loci Ordinarius
licentiam procedendi ad publicationes matrimoniales non concedebat, nisi
postquam recepisset praefatum testimonium (11).
(8) Cfr. Cappello, De sacramentis, I, n. 27.
(9) S. C. S. Off., 5 lan. 1724; 18 mart. 1800, ud 1; S. O. C., Nullius Orbetelli, 6 inn. 1602;
BrixK n.. 11 febr. 1797; S. C. dc Prop. Fide, Inslr. ad Vic. Ap. Indiar. Orient., 8 sept. 1809, η. 43.
(10) Cfr. Wernz, l. c. n. 133; Gnspnrri, l. c. n. 1G7 ss.
(11) Cfr. Gasparri, l. c. u. 170; Wernz, i. c.; Rosset, l. c. n. 1138 ss.

rh r

150

CAPUT ni - ARTICULUS I

149. Nonnullae quaestiones. — Quaeri potest:
1° An sub gravi vel sub levi tantum teneatur parochus ba­
ptismi testimonium exigere.
2° An huiusmodi testimonium tunc quoque sit necessarium,
quando certissime parocho constet de recepto a contrahentibus
baptismo, puta si in alia paroecia degens ipsemet utramque vel
alterutram partem baptizaverit.
3° Utrum baptismi testimonium sit de verbo ad verbum tran­
scribendum e parochiali baptizatorum libro.
4° An parochus exigere possit aliquam taxam pro dando hoc
testimonio.
5° An sit recognoscendum a Curia episcopali.
6° An et quanam ratione testimonium baptismi statui libero
sponsorum probando inserviat.
7° An debeat esse recens.
8° Num etiam pars acatholica testimonium baptismi exhibere
teneatur.
Ad I. Parochus tenetur certe exigere sub gravi testimonium
baptismi, quando nupturientes nulla ratione cognoscit, i. e. quando
ignorat num sint baptizati, necne.
Etiam extra hunc casum putamus legem sub gravi obligare,
per se et generatim loquendo, quia agitur de re suapte natura gravi;
attamen in casibus particularibus facile admittimus, parochum,
dummodo aliunde ei constet de validi baptismi collatione, venialiter
dumtaxat peccare, imo ne venialiter quidem, si iusta causa excusètur.
Ad II. Testimonium tunc quoque per se est necessarium, quando
parocho certissime constet de recepto a contrahentibus baptismo.
Hoc sensu profecto intelligi debet praescriptum can. 1021, § 1.
Etenim explorati iuris est, obligationem legis non cessare, etsi in
aliquo casu particulari eiusdem ratio cesset (cfr. can. 21).
Ad III. Quidam auctores docent requiri ad validitatem ut testi­
monium de verbo ad verbum sit transcriptum e libro parochiali (12).
At certum plane est quamlibet testimonii formulam sufficere, modo
ex sigillo et subsignatione parochi constet de eiusdem authenticitate.
In praxi ea quisque utatur formula quae in propria dioecesi
in usu est sive ex legitima consuetudine sive ex praescripto syno­
dal! aut Episcopi statuto. Deliciente autem peculiari formula ab
(12) Cfr. Barbosa, Dc o(J cl potest, parochi, part. I, cap. 7, η. 21; Lucidi, &p. cit., vol. L
D. 248.

examen de statu ltbero

151

auctoritate ecclesiastica praescripta, melius semper est ut fides de verbo
ad verbum transcribatur ex libris parochialibus (13).
Ad IV. Parochus exigere potest modicam laxam, si recognita
et approbata ea fuerit ad normam can. 1507; secus, nihil per se
Hli
exigere valet (14), exceptis fortasse expensis transmissionis testimonii
per tabellarios publicos (ital. spesc di posta).
Ad V. Iure communi procul dubio necesse non est ut testimonium
recognoscatur a Curia episcopali. At si ad aliam dioecesim mitten­
dum sit, expedit summopere ut recognitio accedat ex parte Curiae
episcopalis (cfr. n. 147, 2). Si quaeras utrum Episcopus id prae­
cipere valeat, affirmative respondemus, non tamen sub poena nuUitatis, quatenus secus tamquam non authenticum habendum sit
testimonium (15).
Ad VI. Cum vi can. 470, § 2 in libris baptizatorum adnotari
quoque debeat si baptizatus matrimonium contraxerit, aut sacrum
subdiaconatus ordinem susceperit, vel professionem sollemnem emi­
serit, et ex canone 1988 num matrimonium sententia iudicis eccle­
siastici fuerit nullum declaratum, cumque vi can. 470, § 2 hae
adnotationes in documentum accepti baptismatis sint referendae,
manifesto apparet huiusmodi documentum maxime conferre ad
probandum statum liberum sponsorum. Ex eo enim cognoscuntur,
si forte exstent, impedimenta ligaminis, ordinis sacri et sollemnis
professionis religiosae.
Ad VII. Testimonium baptismi debet esse recens, ita ut nulla­
tenus per se sufficiat editum a multo tempore, ex. gr. a prima Com­
munione. Huiusmodi enim documentum inservit, ut dictum fuit
in resp. ad VI, ad probandum statum liberum; sed libertas status
nupturientium nonnisi ex ultimis adnotationibus erui potest. Hinc
est quod nonnullae synodi testimonium trimestri non antiquius
postulant (16).
Ad VIII. Etiam a parte acatholica baptizata (17), ubi agitur
de matrimonio cum ea ineundo ex dispensatione super impedimento
mixtae religionis, parochus exigere debet testimonium baptismi.
Ratio evidens est. Quapropter can. 1021, § 1 excludit huius testi­
monii necessitatem tantummodo quando agitur de nuptiis contra(13) Cfr. Cappello, Dr sacramentis, I, n. 190.
(11) S. C. Eptec. et llegnl. Cavan. sub die 3 iun. 1004 rescripsit, nihil pro huiusmodi fide
recipi posse, quia, iuxta exposita, fleri solebat gratis; et ideo iure responsum fuit gratis esso
faciendam attestationem seu fldem. Cfr. Barbosa, I. c. n. 19.
(15) Cfr. Cappello, f. c.; Oasparri, l. c. n. 109.
(10) Cfr. Vlaming, l. c. n. 142; Wernr, l. c. n. 133.
(17) Cfr. Oasparri, I. c. n. 170; Chelodl, op. cit. n. 21, not. 2; Cerato, op. cit. p. 2; Wa­
rning, l. c. n. 140.

ή

152

CAPUT m - ARTICULUS I

hendis cum dispensatione ab impedimento disparitatis cultus, quo
in casu sola pars catholica testimonium baptismale exhibere debet.
Cum documentum in praedicta hypothesi requiratur dumtaxat
ad probandum baptismum, sufficit, aliter ac quoad catholicos, etiam
antiquum.
II testimonium
II
II
150. An requiratur etiam
confirmationis.
— 1. furo

communi antiquo confirmatio non erat necessaria pro matrimonio
contrahendo; verum consuetudine aut lege dioecesana in pluribus
dioecesibus receptum erat ut matrimonium nonnisi confirmatis per­
mitteretur. Et merito quidem; nam finis primarius coniugii est proles
suscipienda et educanda ad cultum Dei. Porro maxime decet, eos in
fide esse confirmatos qui prolem suscipiunt et educant ad cultum Dei.
2. Iure novo praevia confirmatio requiritur ex praescripto ca­
nonis 1021, § 2: « Catholici qui sacramentum confirmationis nondum
receperunt, illud, antequam ad matrimonium admittantur, recipiant,
si id possint sine gravi incommodo ».
Haec obligatio (IS), ut aperte liquet ex ipsis verbis, respicit
catholicos tantum; et ratio est manifesta. Quaelibet causa insta
excusat, ex. gr. si Episcopus desit aut pars confirmanda nequeat
illum adire sine incommodo notabili (ratione expensarum, infirmae
valetudinis, etc.), et matrimonium differri non possit.
Episcopus valetne dispensare? Potest quidem omnibus circumstantiis
mature perpensis, diiudicare num causa sit iusta necne, sufficiens vel non,
num etiam, nulla exsistente legitima causa, matrimonium permitti possit
ac debeat ad maiora mala vitanda, si pars detrectet sacramentum confirma­
tionis recipere; at proprie dispensare non valet, tum quia agitur de obliga­
tione quae lato saltem sensu nititur ipso iure divino, tum quia ex can. 81
eruendum est, an et quaenam facultas dispensandi competat Episcopo.

3. Praeter baptismi testimonium necesse non est ut exhibeatur
quoque testimonium confirmationis ex libro paroeciali confirmatorum
transcribendum; tum quia can. 1021, § 1 loquitur expresse de solo
testimonio baptismi, tum quia vi can. 470, § 2 in libro baptizatoruni
adnotari debet si baptizatus confirmationem receperit, et vi eiusdem
canonis haec adnotatio, una ctun aliis, in documentum accepti
baptismatis semper referenda est. Hac de causa, ut opinamur,
Codex nihil diserte dicit de testimonio confirmationis.
(18) Dubitari non potest, quin agatur do vora obligatione, quia ran. 1021, § 2 dicit « reci­
piant », et nonnisi incommodum prare exeas ire declarat. Unde nobis minus probantur verba,
quae habent Cbelodi (op. cit. n. 21) ct Noldln (L c. n. 550), utpote quae praedictam obliga­
tionem denegare videntur.

g

DE INVESTIGATIONE A PAEOCHO FACIENDA

153

Articulus H.
De investigatione a parocho facienda.

151. Inquisitio praevia (1). — 1. « Parochus cui ius est assistendi
matrimonio, opportuno antea tempore, diligenter investiget num matri­
monio contrahendo aliguid obstet » (can. 1020, § 1). Haec investigatio
in eo consistit, ut parochus sedulo inquirat num aliquid sive validae
sive licitae matrimonii celebrationi obsistat.
Huc spectat Instructio S. C. de Sacramentis, 29 iunii 1941,
o de normis a parocho servandis in peragendis canonicis investigatio­
nibus, antequam nupturientes ad matrimonium ineundum admittant ».
Cfr. n. 183.
In primis de baptismo constare debet; quocirca si uterque vel
alteruter nupturiens non sit parochianus, testimonium baptismi (de
confirmatione vide n. 150) parochus ante omnia exigat (n. 148 ss.).
Praeter hoc testimonium, alia quoque pro diversis casibus exi­
gere debet parochus, scii, testimonium ex. gr. obitus prioris coniugis,
documentum authenticum solutionis matrimonii rati et non consum­
mati a Sede Apostolica concessae, vel declarationis nullitatis prae­
cedentis matrimonii legitime pronuntiatae, aut sollemnis professionis
religiosae alterius coniugis una cum declaratione iudicis ecclesiastici
de matrimonio non consummato.
2. Investigatio peragenda est « opportuno antea tempore », i. ei
ante matrimonii celebrationem. Tempus autem opportunum, generatim loquendo, illud est, quod antecedit proclamationes. Quods,
antea locum non habuerit inquisitio, quamprimum, publicationibus
iam inceptis, fieri debet.
3. Apud nupturientes primario facienda est investigatio, tum
quia ipsi generatim melius cognoscunt quam ceteri ea quae forte
obstent validae ac licitae sui matrimonii celebrationi, tum quia circa
quaedam, ex gr. circa consensum libere praestandum, ipsi soli
respondere valent. Hinc examen sponsorum, de quo infra (n. 152).
Secundario et suppletoric investigandum erit interdum etiam
apud alios, ubi parochus opportunum id existimaverit ad aliquam
notitiam sibi procurandam (2).
(1) Cfr. Boned. XIV, Const. · Etsi minime », 7 febr. 1712, ? 14; Const. * Nimiam lieen·
liam ·, 18 mali 1743, § 10; Noldin, Z. c. n. 550; Gaspar r i, Z. c. n. 18G 88.; Roeset, Z. c. n. 1138
s.; Wernz, Z. c. u, 129 88.
(2) Gaiparrl, L c.; Vlumiiitf, Z. c. d. 136; Chelodi, op. cit. n. 21.

|

151

CAPUT ΓΗ - ARTICULUS II

4. Investigatio fieri debet:
H
11
1° Circa domicilium
vel quasi-domicilium aut menstrua
II coniII
II
morationem
sponsorum.
2° Circa paroecias, in quibus matrimonium sit de iure denuntiandum.
3° Circa qualitates nupturientium: a) utrum sint sui iuris,
an minores ideoque parentum vel tutorum potestati obnoxii; b) an
uterque sit catholicus, nec iis accensendus de quibus can. 1065 et
1066 (cfr. n. 330 ss.); c) an forte uterque vel alteruter aliud matri­
monium contraxerit, quo in casu num certo constet huiusmodi ma­
trimonium esse solutum; d) an uterque vel alteruter sit vagus;
tunc ad matrimonium procedi non potest nisi de licentia Ordinarii
(n. 182); e) an uterque vel alteruter sit emigrans, quo in casu pa­
rochus assistere nequit matrimonio, inconsulto Ordinario; f) utrum
sponsi idonei et parati sint ad servandas formalitatcs, a iure civili
praescriptas (cfr. n. 74).
II
lllll
4° Circa animi Ubertatem,
immuni
tatem ab impedimentis et
II
scientiam
de rebus fidei. De his n. 152.
5. Eiusmodi obligatio urget certe sub gravi, cum agatur de re
gravi, imo gravissima, neque cessat ob rationem superius aUatam,
etsi parochus certas moraliter sit nihil obstare validae et licitae
matrimonii celebrationi.
6. Investigatio facienda est ab illo parocho, cui ius est assistendi
matrimonio, i. e. in cuius paroecia utraque vel alterutra pars habet
domicilium vel quasi-domicilium vel menstruam commorationem,
aut, si agitur de vago, actualem commorationem. Quod si nuptu­
rientes ad diversam paroeciam pertinent, uterque parochus ius et
it
officium
investigandi habet. Expedit tamen ut investigatio fiat a
parocho, qui matrimonio assistit, quique, nisi iusta causa excuset,
est parochus sponsae (can. 1097, § 2).
Interdum parochus sponsi, de consensu parochi sponsae, examen
instituit omniaque peragit quae necessaria sunt ad statum liber­
tatis probandum. Si sponsus nequeat se conferre in paroeciam
sponsae ad examen peragendum, illius parochus, petente parocho
sponsae, examen instituet eius que testimonium ad parochum sponsae
transmittet (3).
Ius et officium investigandi competit parocho, etiamsi alteri
sacerdoti licentia assistendi matrimonio concedatur, nisi una cinn
licentia assistendi ipsa quoque investigatio facienda committatur.
(3) Cfr. Feljp, l. c. n. 253; Aichner, L c. 3 165; Van de Burgt, l. c. p. 353 8.; Noldin, / c.
n. 550, 2.

DE INVESTIGATIONE A PAROCHO FACIENDA

155

Nam eiusmodi investigationem decet quidem fieri a parocho per
80 ipsum, multiplici ex capite, nisi causa iusta aliud forte suadeat,
sed lex nullatenus prohibet quominus etiam per alium interdum
fiat, cum non agatur de obligatione stricte personali.
π
II
152. Examen
sponsorum
(4). — « Tum sponsum tum sponsam

etiam seorsum et caute interroget (parochus) num (diquo detineatur
impedimento, an consensus libere, praesertim mulier, praestent, et an
in doctrina Christiana sufficienter instructi sint, nisi ob personarum
qualitatem haec ultima interrogatio inutilis appareat » (can. 1020, §2).
Haec interrogatio seu examen sponsorum tria ex iuris praescripto
respicere debet, scii. 1° impedimenta; 2° consensum; 3° iiistructionem
religiosam.
II
1° Quoad impedimenta,
parochus interroget non solum de
publicis, ex. gr. ligaminis, consanguinitatis, affinitatis et cognationis
spiritualis, sed etiam de occultis (imo potissimum de his, quia pu­
blica facilius parocho innotescere possunt aliunde), ex. gr. impo­
tentiae, voti, criminis, etc.; at de his nonnisi seorsum, caste et
caute (cfr. n. 153) - (5).
Certum est sponsos teneri et quidem sub gravi ad manifestanda
impedimenta occulta etiam diffamantia, nisi dispensationem iam
obtinuerint pro foro conscientiae, aut nisi velint a matrimonio desi­
stere. Agitur sane de periculo animae; iam vero quotiescumque
animae periculum vertitur, omnes theologi et cauonistae docent
gravem adesse obligationem revelandi (6).
At, si agitur de impedimento occulto diffamante, necesse non est
ut reveletur parocho; sufficit ut manifestetur, pro foro tantum in­
terno, confessario, qui, reticito nomine, recurrat ad S. Poenitentiariam.
Si sponsus aliquod impedimentum occultum manifestet parocho,
non ideo ex tali revelatione illud publicum evadit, quia panditur
in foro interno; idque sedulo attendendum, nam si dispensatio peti
debeat a Sede Apostolica, adeunda est S. Poenitentiaria, non autem
8. C. de disciplina Sacramentorum.
II parochus interroget an sponte ac libenter
2° Quoad consensum,
in matrimonium vicissim coniuugantur, vel potius ex metu aut vi,
vel saltem ex precibus importunis vel suasione alicuius. Haec inter(4) Sanchez. I. c. lib. Ill, disp. 38; Schrnnlzgr.. I. c. tit. 3, n. 59; «nsparri L c. n. 186 sa.;
Berardi, Thcol. vast., η. 304 sa, (edit. Ill); Wernz, l c.
(5) Gasparrl, I. c. n. 190; Wernz, I. c. n. 130; Chelodi, I. c. n. 21.
(6) Sanchez, I. c. disp. 14, n. 2 sa.; Schinaizgr., I. c. n. 5V a.

156

CAPUT ΠΙ - ARTICULUS Π

rogatio de libertate consensus praesertim cum muliere fieri debet,
quippe quae, ut omnibus constat, facilius et frequentius, teste expe­
rientia, metum seu moralem coactionem patitur. Ubi agatur <le
ôliisfamilias exquirat etiam, num parentes consentiant matrimonii
celebrationi, necne.
II
3° Quoad instructionem religiosam,
interroget an rudimenta
fidei et obligationes status matrimonialis sufficienter cognoscant (7);
nempe 1° an sciant matrimonium esse sacramentum a Christo D.
institutum, et esse recipiendum in gratia Dei; 2° an sciant prae­
cipua fidei mysteria, symbolum Apostolicum, orationem dominicalem,
salutationem angelicam, actus fidei, spei, caritatis et contritionis,
sacramenta, praecepta decalogi atque Ecclesiae.
Haec autem scire debent non solum ex lege ecclesiastica, sed ex
ipsa quoque lege divina, nam vir et mulier matrimonium contra­
hentes recipiunt sacramentum vivorum et filios suos rudimenta
fidei docere debent. Quomodo vero liberos docere poterunt, si ea
ignorent ipsimet?
Si agitur do iis qui hebetis sunt ingenii et exilis memoriae parochus
prae oculis habeat verba Benedicti XIV: «Quandoque evenire (potest) ut
quis praecipua fidei nostrae mysteria et sciat et credat, cetera pariter, quae
necessitate praecepti sunt addiscenda, aliquo saltem rudi modo perceperit,
sed quia hebetis est ingenii et exilis memoriae post omnem adhibitam dili­
gentiam illa memoria retinere et recitare non valeat; in hoc autem rerum
statu non debet perpetuo arceri a matrimonio, quod est institutum in offi­
cium naturae et propterea nemini sine propria culpa est negandum, sed
curabit parochus, ut, qui eo memoriae defectu laborat, frequenter audiat, quae
semel crasse didicit, ne ab eius mente penitus elabantur» (8). Cfr. n. 156.

4° Interrogatio circa doctrinam christianam (non circa alia)
potest in aliquo casu particulari omitti, utpote omnino inutilis,
quando scii, parochus certo scit sponsos esse satis instructos. Hinc
singulis in casibus variae circumstantiae sunt considerandae, prae­
sertim vero est attendenda qualitas nupturientium i. e. officium,
gradus, mores etc., ut parochus prudens ac moraliter certum in­
dicium sibi efformare queat de sponsorum sufficienti instructione.
5° Uter que contrahens interrogetur etiam, an sit dispositus
ad matrimonium civile, ut aiunt, celebrandum.
(7) Cfr. Bencd. XIV Const. « RM minime ·, 7 febbr. 1742, $ 11; De Synodo dioec., lib.
VIII, cap. Il; Van de Burgt. 1· c, p. 289 s.; Rosset, l. c. n. 1127 8.
(8) Dr Synodo diucc., lib. XIII, cap. 14. η. β.

DE INVESTIGATIONI·} A PAROCHO FACIENDA

157

H
153. Quomodo
examen
sit peragendum. — 1. Examen peragendum
H

est in Italia iuxta formulam traditam a S. Congregatione de Sacra­
mentis die 1 iul. 1929 (Λ. Λ. S., ΧΧΓ, p. 370 ss.) et alias eiusdem
S. Congr. praescriptiones. Cfr. n. 151.
2. Sponsi simul praesentes interrogari possunt de impedimentis
publicis et nullam infamiam vel ruborem afferentibus; de occultis
vero et de aliis adiunctis, quae forte ruborem afferunt, interrogandi
sunt seorsum et caute i. e. distincte ac separatim summaque pru­
dentia et circumspectione, prout ipsa rei natura postulat. Mulier
interrogetur in loco honesto et aperto omnino ostio, et, quoad
fieri potest, in propinquorum conspectu, quin tamen ipsi aliquid
audiant.

Caveat parochus ne ullum verbum ex ore excidat, quod fidelium
auribus indignum esse videatur, aut pias mentes laedere aut risum
movere queat (9). Ut omnia rite procedant adamussim serventur
saluberrima monita quae de hac re tradunt S. Carolus et S. Fran­
cisons Salesius (10).
3. Necesse ne est, ut parochus habeat peculiarem librum, in quo
referat huius examinis exitum? Certe ad id non tenetur; expedit
tamen, saltem in nonnullis casibus, ut hoc fiat.
4. Forma seu modus perficiendi tum praeviam investigationem
tum interrogationes seu examen sponsorum, iure communi non de­
terminatur. Sed « Ordinarii loci est peculiares normas pro huiusmodi
parochi investigatione dare » (can. 1020, § 3).
Parochus itaque normas, quas suo prudenti indicio Episcopus
hac de re statuerit, adamussim servet. Regulae statutae pro Italia,
de quibus supra (n. 1), optime servari possunt etiam alibi.
II
II
II
154. Quid faciendum
in casu comperti
impedimenti.
— 1. Si

parochus ex peracta investigatione comperiat matrimonio obstare
impedimentum, super quo R. Pontifex non potest aut non solet
dispensare, de hoc statim monere debet sponsos, et etiam, si
circumstantiae id suadeant, eorum parentes, ut nulla interiecta mora
a matrimonio plane desistatur. Sin autem impedimentum publicum
aut occultum est dispensabile, quomodo sese gerere debeat parochus,
(licemus infra (n. 178).
2. Quodsi e sacra mentali confessione parochus intellexerit impe­
dimentum ab imo contrahentium, illum serio monere debet, ut vel a
(9) Cfr. Ctitcob. Rom. Dr Sacram, matrimonii, n. 33: Bened. XIV, Const. ’Nimiam licen­
tiam », 23 mnii 1743.
(10) Act. IV, Instructio matrimonii; Fitotca, p. 3, cup. 38 e.

158

CAPUT III - ARTICULUS Π

nuptiis ineundis desistat vel a legitimo Superiore dispensationem
petat; et si monitionem contemnat, eum inabsolutum dimittere
tenetur tamquam indispositum. Si tamen ille matrimonium contra­
here velit, assistentium suam ei denegare non potest (11). Batio, quia
notitiae in confessione acceptae, ad actus exteriores nullus est usus,
ne poenitentiae sacramentum, ad aeternam salutem divinitus insti­
tutum, fidelibus onerosum atque odiosum reddatur.
Si parochus ex inadvertentia aut etiam ex culpa omiserit moni­
tionem, non tenetur, confessione sacramentali expleta, petere li­
centiam a poenitente, ut eum moneat extra confessionem, quoties
sine scandalo aut notabili incommodo eiusmodi licentia peti nequeat;
secus, tenetur. In praxi autem poenitentes vix non semper aegre
ferunt eam licentiam peti, ac peccati confessi memoriam refricari;
volunt enim peccata omnino excidisse memoria (12); unde opinamur
nunquam aut fere nunquam parochum teneri ad huiusmodi facul­
tatem exquirendam.
II parochus possit sponsos ignaros doctrinae Christianae
155. Num
a matrimonio respuere. — Quaerunt Doctores utrum parochus possit

sponsos, qui fidei rudimenta scitu necessaria ignorant, ad matrimo­
nium celebrandum non admittere. Nonnulli cum Sanchez (13) negant,
quia parochi non est impedimenta matrimonii constituere, et huius­
modi ignorantia ab Ecclesia non habetur tamquam impedimentum.
Alii docent sive Ordinarium sive parochum posse ad tempus
arcere a matrimonio sponsos ignorantes rudimenta fidei, donec
necessariam sibi cognitionem comparaverint, quia hac prohibitione
non constituitur novum quoddam et perpetuum impedimentum im­
pediens, sed solum vetitum fertur ob rationabilem causam ad breve
tempus duraturum, quod, aiunt, certe ferri potest (14). Nam, dicunt-,
cognitio rudimentorum fidei requiritur ex lege ecclesiastica et divina;
proinde sponsi ea ignorantes, nonnisi illicite contraherent matri­
monium; atqui parochus habet ius et officium considendi validae
ac licitae coniugorum celebrationi; ergo non solum potest, sed om­
nino tenetur praefatos sponsos a matrimonio arcere.
Hodie quaestio authentice resoluta est. Proposito enim dubio: «Si
sponsa vel sponsus inveniantur ignari doctrinae Christianae, eritne
locus eos respuendi a matrimonio, vel differendi matrimonium usque
(11) Sanchez, l. c. disp. 16, n. 4; Coninck, l. c. disp. 25, n. 70; Bchmalzgr., I. c. n. 68.
(12) S. Thom. In IV, 1)> 21, q. 3, η. 1, q. 1 nd 3; S.mchez, l, c. n. 6; Schmalzgr., I. c. n. 69.
(13) Loc. ctt. disp. 15, n. 19.
(14) Barth, a Ledesma. De malrim,, dub. 21, sol. 1338; Vegu, op, cit lib. IU, cue. 211;
Koeset, L c. n. 1133; Wernz, l. c. n. 131.

DE INVESTIGATIONE A PAROCHO FACIENDA

159

ad instructionem! ». Pontif. Comm. ad Codicis canones authentice
interpretandos, die 2-3 iun. 1918, rv, 3, respondit: «Parochus servet
praescriptum can. 1020, § 2; et dum ea peragit quae Codex pera­
genda praescribit, sponsos ignorantes sedulo edoceat prima saltem
doctrinae christianae elementa: quodsi renuant, non est locus eos
respuendi a matrimonio ad normam can. 1066 » (15).
Quare si sponsi ob pravam voluntatem renuant sibi comparare cogni­
tionem doctrinae Christianae necessariam, simulque instent ut admittantur
ad matrimonium celebrandum, parochus summa prudentia et caritate mo­
neat sponsos de gravi obligatione qua tenentur, eisque omnium virium con­
tentione suadere conetur ut matrimonium differant, donec didicerint quae
scitu necessaria sunt. Quod si omnino detrectent, matrimonium nec potest
nec debet impediri.
H
Π
Π
156. Quomodo
procedendum
in mortis
periculo. — In periculo

mortis, si aliae probationes haberi nequeant, sufficit, nisi contraria
adsint indicia {positiva quidem seu quae prudens et rationabile
dubium inducant; aliter enim sunt omnino spernenda), affirmatio
iurata sponsorum, se non solum baptizatos fuisse, sed etiam nullo
detineri impedimento (c. 1019, § 2).
Quamvis ex iuris praescripto necesse absolute non sit ut huiusmodi iura mentum coram testibus emittatur et scripto consignetur,
maxime tamen expedit ita fieri, ut parochus aliusve sacerdos matri­
monio assistens se recte egisse in foro externo probare queat.
II
II
157. Num testium
examen
pro statu libero comprobando iure
novo adhuc vigeat. — 1. Iure antiquo communi, fideles generatim

ad matrimonium non admittebantur nisi libertas nupturientium
probata fuisset per quemdam processum. Qui processus, praeter
testimonium baptismatis, et alicubi etiam confirmationis ex iure
particulari, haec complectebatur: 1° duo testes deponebant in forma
praescripta coram Ordinario, vel eius delegato, ex. gr. vicario foraneo,
de libertate status; 2° parochus inquirebat num aliquod exsisteret
impedimentum; 3° deinde matrimoniales publicationes locum habe­
bant. Quibus omnibus expletis, si nihil obstabat, loci Ordinarius
ίΤΐ assistendi matrimonio (16).
concedebat parocho licentiam
(15) Hino minus recto videtur loqui Cholodi (op. cii. n. 22), qui dicit: · Etiam in boo
habetur moderatio iuris antiqui: hactenus eniin huiusmodi persona orat a nuptiis respuenda ·.
NuUus textus iuris id praecipiebat, secus controversia non fuisset inter DD.
(16) Cir. Dcor. « Cum alias· 8. Off., iussu Clementis X dio 21 aug. 1670 datum; Instr.
8. O. 24 febr. 1847, 29 aug. 1890; Gasparri, l. c. n. 172; Rossct, I. c. n. 1117; Wernz, L c. n. 133;
De Becker, l. c. p. 272; Sobustianolll, l. c. u. 31.

160

CAPUT ni - ARTICULUS II

Diximus iure antiquo communi, quia extra dioeceses Stacua
pontificii et alias nonnullas, praesertim Italiae meridionalis, lex de
examine testium de facto non observabatur, vel quia nunquam
recepta fuerat, vel quia in desuetudine abierat.
Libertas status, praeter parochi inquisitionem et matrimoniales publica­
tiones, probari solebat per iuratam sponsorum affirmationem vel testimonium
parochi; imo pluribus in locis, ex. gr. in Gallia et etiam in quibusdam Italiae
dioecesibus, lex de textium examine nihilo supplebatur, et solum habebamur
inquisitio parochi ac publicationes (17).

2. Iure novo, examen testium pro status libertate probanda non
exigitur, neque opus est licentia Ordinarii, excepto matrimonio
vagorum, ut parochus nuptiis assistat, nam ex Codice ipse omnia per­
agit sine Ordinarii interventu, nisi peculiares circumstantiae occur­
rant. Itaque ius vetus hac in re plane mutatum est. Cfr. cc. 1023,
1030, 1031, 1032.
Tamen ad Italiam quod attinet, Instructio S. C. de Sacramentis
citata, 1 iul. 1929, inter varias formas adhibet etiam formam circa
« esame dei testimoni per la prova di stato libero dei fidanzati »
(mod. IT; A. A. S., XXI, p. 372 s.).
Quae forma non est praeceptiva, sed directiva tantum.

158. An Episcopus praescribere valeat examen, aut sibi reser­
vare ius concedendi licentiam matrimoniis assistendi.
Ita distinguendum:
1° Ubi viget consuetudo de examine testium et de licentia
Ordinarii loci praevie requirenda, ea profecto retineri potest ad
normam can. 5.
2° Ubi huiusmodi consuetudo non viget, Ordinarius nequit
lege dioecesana aut praecepto generali statuere ut examen testium
semper liat, aut sibi reservare universim facultatem permittendi
celebrationem matrimonii.
3° Si dubium forte occurrat aut iusta causa accedat, in casibus
particularibus, utrumque profecto praescribere valet Ordinarius,
quia prudenti eius indicio a supremo legislatore demandatur solutio
dubiorum et casuum particularium, praesertim quando S. Sedes
adiri nequit (cfr. cc. 81, 1023).
(17) Felje, l. c. u. 81; Gaaparri, L c. u. 185; Van de Burgt, L c. p. 351 a,

DE PROCLAMATIONIBUS MATRIMONIALIBUS

161

II
II
159. Num
sufficiat testimonium
auctoritatis civilis ad compro­
II statum. — 1. Iure antiquo nonnulli au­
II sponsorum
bandum
II liberum

ctores, praesertim Bouix (18), contendebant testimonium status
liberi pro matrimonio civili vel testimonium ipsius matrimonii civilis
satis probare etiam liberum statum sponsorum in ordine ad verum
seu religiosum matrimonium ineundum. « Ad eiusmodi autem civilem contractum — ait Bouix (19) — non admittuntur nisi ii de
quorum statu libero constat; et ne fraus in ea re fieret, satis providit saecularis potestas. Unde quando celebrato illo contractu civili,
partes ad Ecclesiam ad contrahendum verum matrimonium accedunt,
iam satis constat de earum libero ad contrahendum statu n.
Sed S. O., 2 april. 1873, hanc opinionem expresse reprobavit.
Sequens enim dubium propositum fuerat: « 5. Per ultimo persone degnissime di fede anche ecclesiastiche assicurano che in Francia
è moralmente impossibile ohe un matrimonio si celebri in Chiesa,
se prima non abbia avuto luogo il matrimonio civile dinanzi al
maire del luogo. Pei fraiicesi (hoc dicas profecto eadem ratione
etiam de ceteris gentibus) aduuque basterebbe 1’attestato dei maire,
oppure si riehiederebbe egualmente quello deU’autorità ecclesiastical ».
S. O., die 2 april. 1873, reposuit: «Ad 5. Ad 1. partem, negative;
ad 2. partem, affirmative » (20).
2. Procul dubio id quoque valet iure novo. Sententia affirmans nititur
supposito evidenter falso, supponit nempe legem civilem adamussim
convenire cum lege ecclesiastica. Porro hoc falsum esse, satis superque
constat. Nani codices civiles passim multa impedimenta canonica
reiiciunt et vicissim in pluribus casibus divortium perperam admittunt.
Imo, dato etiam et non concesso quod ex civilis auctoritatis
testimonio constaret de libero sponsorum statu, aequum non esset,
saltem de regula generali, ecclesiasticam disciplinam niti lege
civili (21).

Articulus III.
IJ
II
De proclamationibus
matrimonialibus.
II
160. Notio et origo proclamationum.
— 1. Proclamationes (de­

nuntiationes, publicationes, banni seu banna) sunt publicae admo­
nitiones, quae praemittuntur matrimonio contrahendo in eum finem,
(18)
(19)
(20)
(21)

De indiciis, vol. II, p. 465.
Loc. cit., η. IV.
Collect. S. C. de Prop. Fide, vol. II, n. 1399.
Cfr. Gaspnrri, l. c. n. 185; Worni» L c. not. 11; Roeset, Z. c. η. 1123 8.

11 — Cappello, De Sacrum&dis, V.

162

CAPUT ΠΙ - ARTICULUS ΠΙ

ut si quis cognoscat aliquod impedimentum canonicum exsistere
inter sponsos, illud intra terminum competentem parocho aut Or­
dinario manifestet.
2. Ex pluribus documentis historicis scimus, iam antiquitus
morem fuisse, ut presbyteri diligenter inquirerent an impedimentum
aliquod exstaret inter eos, qui contracturi essent matrimonium (1).
Nonnullis autem in dioecesibus, praesertim in Gallia, consuetudo
invaluerat proclamandi in Ecclesia futurum matrimonium inter
determinatas personas, ut fideles notitiam habentes alicuius impedi­
menti, illud Ecclesiae revelarenl.
Primum vestigium proclamationum invenitur in Synodo Ratisbonensi saeculo vm. Hae proclamationes proprio nomine appel­
latae sunt banna scii, publica edicta (2).
3. Concilium Later. IV a. 1215 (c. 3, X. de clandestina despon­
satione, IV, 3) consuetudinem praedictam de bannis nuptialibus
ratam habuit et confirmavit eamque ad universam Ecclesiam ex­
tendit, ita ut in legem generalem translata fuerit eiusmodi consue­
tudo, simul vero accuratius determinata et peculiaribus poenis
communita (3).
Concilium Trid. (4) legem Lateranensem melius determinavit,
expresse statuens, proclamationes faciendas esse ter a proprio con­
trahentium parocho, tribus continuis diebus festis, inter Missarum
sollemnia. Ubi Tridentinum non fuit promulgatum, vim suam retinuit
lex bannorum Lateranensis, ut liquet ex iuris principiis ac diserte
docet Bened. XIV in cit. Epistola, § « Constat igitur ».
4. Codex (cc. 1022-1030) legem Tridentinam fere iisdem verbis
innovat atque accuratius circumscribit, nonnullis opportune indu­
ctis mutationibus, ut ex dicendis patebit.
II
161. Obligatio ac vis proclamationum
(5).

1. Publicationes
matrimoniales sunt faciendae sub gravi, cum agatur de lege generali
(1) Cfr. Freisen, l. c. n. 138; Wernz, l. c. p. 135, not. 13; Gasparri, l. c. η. 195,
(2) Cfr. Bened. XIV Epist. « Paucis abhinc hebde-madis », 19 mart. 1758, ad Archicp. Gonnum;
Ducange, Qlossar. v. Bannus, Bannum.
(3) Sanchez, l. c. lib. Ill, disp. 6; Schmalzgr., L c. tit. 3, n. 1 es.; Santi, l. c. tit. 3, n. 2 ss.;
Wernz, L c. n. 135.
K
(4) Sees. XXIV, cap. 1 De reform. matrim.
(5) Quoad ius civile haec teneas:
1° Proclamationes matrimoniales etiam a iure civili exiguntur.
2° Codex Ital. (urt. 70-78) iubet duas proclamationes matrimonio praemitti, quarum
omissio non officit validitati, sed gravibus poente punitur (art. 123). Fieri debent in aede com­
munitatis loci vel locorum ubi uterque sponsus commoratur, et si nondum ab anno otlaiu
in loco praecedentis commorationis: duabus dominicis successivis; ab officiali status civilis:
p<r hebdomadum intercedentem et per tres dies subséquentes manent affixae; quarto dii

BE PROCLAMATION; It US MATRIMONIALI B('8

163

in re gravi. Haec iure antiquo erat sententia communissima I)D. (6);
talis quoque censeri debet iure novo. Qua in re tamen, ut certa
ab incertis secernantur, ita distinguendum est: a) omittere omnes
tres publicationes sine Ordinarii loci venia, extra casum necessitatis,
est certe peccatum mortale; b) omittere duas, item probabilius est
peccatum lethalc; c) omittere una tantum, probabiliter est veniale (7).
Sententia, quae tenet esse peccatum veniale omittere etiam duas publi­
cationes, dummodo moraliter constet non adesse impedimentum (8), nobis
vere probabilis videtur; e contra, probabilem, saltem practice loquendo,
non habemus eam opinionem, quae tenet (9) parochum non peccare, si,
petita publicationum remissione ea que ab Ordinario irrationabiliter denegata,
matrimonio assistat praetermissis proclamationibus.
Haec opinio improbabilis nobis est, saltem practice loquendo, quia non
parochus, sed Ordinarius est iudex in foro externo, cuius arbitrio ac iudicio
relinquitur, an causa allegata sit iusta necne, sufficiens vel non pro dispen­
satione concedenda.

2. Lex de bannis nuptialibus obligat, etiamsi parochus aliunde
sciat nullum obstare matrimonio impedimentum; nam lex, quae
fundatur in praesumptione communis periculi, non cessat, etiamsi
in casu particulari praesumptio non verificetur (can. 21).
3. Publicationes fieri debent pro omnibus matrimoniis, licet
nupturientes sint servi seu mancipia, ut declaravit S. C. de Prop.
Fide, 1 april. 1816 (10).
nuptiae celebrari possunt. Iterari debent elapsis 180 diebus. Dispensatio conceditur ab altera
ex causa gravi.
3° Codex Ilelv. (art. 105-114) statuit proclamationes fleri per affi donem quae durat
decem dies; valent per sex menses.
4° Codex Gall. (art. 63 ss., 166 ss.) eadem habet ac Codex Ital. sed fiunt per sim­
plicem affixlonem.
5° Codex Gcrm. (§ 1316) et lex 6 febr. 1875 (§§ 45-49); denuntiatio flt ad liceitatem,
per affixlonem, ab officiali status civilis; durat quatuordecim dies; valet per sex menses.
6° Codex Austr. (§§ G9, 74): omissio omnium publicationum, etiam pro uno sponso
officit validitati matrimonii, at solum ad instantiam partis (§ 94); omissio unius vol duarum
poenas parocho et nupturientibus secumfert (Cod. poenal. § 507). Faciendae sunt tribus diebus
dominicis aut festis a parocho domicilii vel commorationis utriusque sponsi, in ecclesia. Si
nupturientes a 6 hebdomadibus ibi non habitant, publicationes fleri debent etiam ubi ultimo
saltem per 6 hebdomadas fuerunt. Post 6 menses repetendae sunt; non tamen ad validitatem.
Dispensatio conceditur ab auctoritate politica primi gradus super duabus, secundi gradus
super omnibus, ex causis canonicis nequi valentibus.
(6) Cfr. Sanchez, lib. Ill, disp. 5, η. 6; Schmalzgr., l, c. η. 6; S. Alph., I. c. n. 990; Lehmkuhl, l. c. n. 861; Gasparri. I. c. n. 198.
(7) Sanchez, l. c. n. 7; S. Alph., L c.; Lehmkubl, l. c.; Noldin. I. c. n. 551; Génicot. Z.c. n. 448;
Ferrercs, Z. c. n. 943, quacr. 8°.
(8) Salmant., I. c. cap. 8, n. 78; Trullenrh, L c. cap. 6, dub. 8 n. 3; Rebellas, part. 2, lib. 2.
q. 7, n. 10; D’Annibale, Z. c. n. 453; Gônicot, Z. c. n. 118.
(9) Cfr. Schmalzgr., Z. c. n. 44; Sanchez, Z. c. disp, lü, n. 29 s.; Roillenet., I. c. tit. 3, n. 46;
Gasparri. Z. c.
(10) Collect. S. C. de Prop. Fids, vol. I, η. 710.

I
I
I
|
I
I

I

164

CAPUT ΠΤ - ARTICULUS ΙΠ

162. Quando publicationes omittendae sint. — 1. Omitti debent
in matrimoniis quae contrahuntur cum dispensatione ab impedi­
mento disparitatis cultus aut mixtae religionis, nisi loci Ordinarius
pro sua prudentia, remoto scandalo, eas permittere opportunum
duxerit, dummodo apostolica dispensatio praecesserit et mentio
omittatur religionis partis non catholicae (can. ,1026).
Ex praescripto huius canonis manifeste colligitur, in praefatis
matrimoniis publicationes prohiberi, ideoque non solum possunt, sed
debent omnino per se omitti. Ratio est, quia exinde fideles scandalum
aut admirationem paterentur’, et salutaris horror erga haec matri­
monia imminueretur.
Iure antiquo lex generalis de bannis omittendis non habebatur;
verum prohibitio quaedam plus vel minus explicita eas faciendi ex
pluribus S. Sedis documentis colligebatur (11). Quae iuris dispositio
nunc adeo rigorosa est, ut publicationes nonnisi ex Ordinarii per­
missione fieri possint, et quidem remoto scandalo et nulla facta
mentione religionis partis non catholicae. Haec omnia sunt praeceptive servanda.
2. Item denuntiationes sunt omittendae in matrimoniis conscien­
tiae (can. 1104).
3. Praeterea lex bannorum non urget: 1° in casu necessitatis,
quando scii, matrimonium differri nequit sine gravi incommodo
nec suppetit tempus recurrendi ad Episcopum pro dispensatione;
idque locum habet non solum in periculo mortis, sed etiam in aliis
casibus, quamvis rarissime, ex. gr. si scandalum aut infamia oriatur
ex dilato matrimonio, si duo iam mari taliter vivunt vel civiliter
quoque iuncti sunt, qui nunc matrimonium in facie Ecclesiae con­
trahere velint, sed uterque vel saltem una pars redire nolit, post
petitam dispensationem (12); 2° in matrimoniis principum ex usu
universali, ut iure antiquo communiter docebant auctores; quia
eorum genus adeo notum est, ut impedimentum, si quod obstet,
facile cognosci possit (13).
Hoc valet etiam iure novo, saltem si agitur de iis qui supremum
tenent populorum principatum horumque filiis ac filiabus eisve quibus
ius est proxime succedendi in principatum.

163. Quaestiones. — 1. Banna nuptialia possuntne suppleri
per publicationes factas a civili magistratu pro matrimonio civili?
(11)
(1»>
(13)
btiancllt,

Cfr· Gasparri, l. c. n. 508 s.; Wernz, l. c. n. 136.
Saucbez, L c. disp. 11, n. 25 es.; S. Alph., I. c. n. 1007; Rossct, l. c. n. 1176; Génie ot, L c.
Seuvüii, Thcol. Mor., Ill, n. 897 (cd. XIV); Berardi, Thcol. mor., V, u. 1007; SebaL c. n. 38; Gasparri, l. c.; Noldin, l. c. n. 551, 2.

—_-

DE PROCLAMATION IB I 8 MATRIMONIALIBUS

165

Minime. Nam hae publicationes sunt ex sese insufficientes ad scopum
Ecclesiae obtinendum, eo quod leges civiles complura impedimenta
canonica non agnoscunt.
Id confirmatur expressa Sanctae Sedis declaratione. Vicarius Apost.
lamaicae sequens dubium proposuit Sacrae Congregationi Sancti Officii:
« Secondo la clausola 17 (della nuova legge proposta) si richiede che il mi­
nistro religioso, deputato officiale in ordine ai matrimonii, faccia le pubblicazioni in tre volte, ossia domeniche successive durante gli officii dei mattino
e della sera. Ora fuori di Kington vi è appena nelTisola una cappella in
cui si celebrano gli officii domenicali non più di una volta al meee. Possono
i fedeli tuori di Kington procurarsi un attestato delle pubblicazioni dell’officiale civile? e pub il sacerdote valersi di tale attestato in luogo delle pubbli­
cazioni fatto in chiesa? ».
Sacra Congr. die 12 ian. 1881 reposuit: «Nihil obstare, quominus
fideles postulent testimonium ab officiali civili, sed huiusmodi testimonium
per se non sufficit, ut ad matrimonii celebrationem fideles admittantur a
miesionario, qui quoad publicationes se gerat iuxta leges Ecclesiae » (14).

2. Concilium Trid. (1. c.) pro casu in quo probabilis sit suspicio
matrimonium malitiose impediri posse, si omnes tres publicationes
liant, sequens suggerit remedium, scii, ut ima tantum publicatio
liat, vel ut interim matrimonium celebretur, et deinde ante eius
consummationem tres publicationes peragantur.
Haec dispositio Tridentina valetne etiam iure novo! Quoad
primam partem, nempe ut una tantum fiat publicatio, certe valet,
non quatenus vim suam adhuc servet Tridentina lex aut quatenus
praefatam dispositionem Codex expresse confirmaverit, sed solum
ex generali principio supra enunciate, scii, quod lex bannorum utpote
humana non obligat cum gravi inconunodo.
Quoad alteram partem vero, certum est dispositionem Tridentinam penitus abrogatam fuisse, tum quia ex iuris novi praescripto
publicationes, matrimonio iain celebrato, nunquam sunt faciendae,
tum quia utri que coniugi « ab ipso matrimon ii initio » aequum ius
et officium est quod attinet ad actus proprios vitae coniugalis, i. e.
quoad matrimonii consummationem (can. 1111).
H
H
164. A quonam
sint faciendae proclamationes.
— 1. Tum iure

antiquo tum iure novo publicationes peragendae sunt a parocho
(14) Gnspnrri ct ex eo complures citont hanc declarationem sub dl<- 12 mali ISSI, dum
c contra est dlcl 12 Ian. 1881. Cfr. Collect. S. C. de Prop. Fide, vol. 11, n. 1545,

366

CAPUT nr - ARTICULUS iri

proprio contrahentium. Can. 1023, § 1 expressis verbis id statuit:
α Matrimoniorum publicationes fieri debent a parocho proprio ».
2. Parochus proprius est parochus loci in quo sponsi habeat
domicilium vel quasi-domicilium (can. 94, § 1).
Porm domicilium acquiritur commoratione in aliqua paroecia, quae vel
coniuncta sit cum animo ibi perpetuo manendi, si nihil inde avocet, vel sit
protracta ad decennium completum (can. 92, § 1). Quasi-domicilium acqui­
ritur commoratione in aliqua paroecia, quae vel coniuncta sit cum animo
ibi manendi saltem ad maiorem anni partem, si nihil inde avocet, vel sit
reapse protracta ad maiorem anni partem (can. cit. § 2).
Domicilium vel quasi-domiciliurn in paroecia aut quasi-paroecia dicitur
paroecidle; in dioecesi, vicariatu, praefectura, non autem in paroecia aut
quasi-paroecia, dioeccsanwm (can. cit. § 3).
Minor retinet domicilium illius cuius potestati subiicitur; post septen­
nium expletum, minor potest quasi-domicilium proprium obtinere (can 93,
§§ 1, 2). Domicilium et quasi-domicilium amittitur discessione a loco cum
animo non revertendi (can. 95).

Parochus proprius vagi et illius quoque qui non habet
dioecesanum domicilium vel quasi-domicilium, est parochus loci
in quo actu commorantur (can. 94, §§ 2, 3).
3. Exinde patet publicationes esse peragendas in paroecia vel
paroeciis ubi nupturientes habent domicilium aut quasi-domicilium.
Itaque:
1° Si uterque sponsus ad eandem paroeciam pertinet, et in
ea tantum domicilium vel quasi-domicilium habet, in ea solum
publicationes fieri debent, salvo praescripto can. 1023, § 2, de quo
infra ;
2° si sponsi ad paroeciam diversam pertinent, publicationes per­
agendae sunt in utraque paroecia;
3° si sponsus, uterque vel alteruter, in una paroecia habeat
domicilium et in alia quasi-domicilium, proclamationes fieri debent
in utra que paroecia ;
4° si domicilium vel quasi-domicilium pars dereliquit ante
pubertatem, non est necesse ut publicationes in ea paroecia fiant;
idcirco in loco originis, unde pars ante pubertatem discessit, denuntia­
tiones non sunt faciendae;
5° si uterque vel alteruter sponsus a brevissimo tempore domi­
cilium vel quasi-domicilium acquisierit in aliqua paroecia, publica­
tiones ibi fieri debent, quia parochus est vere proprius;
6° in paroecia actualis vel menstruae commorationis, secluso,

DE PROOLAMATIONIBUS MATRIMONIALIBUS

167

uti patet, animo ibi perpetuo manendi vel saltem ad maiorem anni
partem, opus non est ut liant proclamationes;
7° at si agitur de vago aut etiam de eo qui non habet nisi
dioecesanum domicilium vel quasi-domicilium, proclamationes fieri
debent a parocho loci, ubi nuptiarum tempore hi commorantur;
8° proclamationes pro minoribus faciendae sunt tum in loco
ubi parentes vel tutores degunt i. e. in domicilio iuris vel neces­
sario, tum in quasi-domicilio, si hoc habeant;
9° pro militibus, generatim, fieri debent: a) in loco ubi sunt
in praesidiis; b) in domicilio parentum, si sint minores; si autem
sint maiores, in loco ubi residebant ante militiam susceptam ; quia
aliud non acquisierunt domicilium.
4. Si pars alio in loco, i. e. extra domicilium aut quasi-domi­
cilium, per sex menses commorata sit post adeptam pubertatem, scii,
sponsus post decimum quartum aetatis annum, sponsa post duo­
decimum annum completum (c. 88, § 2), parochus debet rem expo­
nere Ordinario, qui pro sua prudentia vel publicationes inibi faciendas
exigere tenetur, vel alias probationes seu coniecturas super status
libertate colligendas praescribere; si vero aliqua sit suspicio de con­
tracto impedimento, parochus etiam pro breviore commoratione debet
Ordinarium consulere, qui matrimonium permittere nequit, nisi prius
suspicio vel per publicationes vel per alias probationes seu coniecturas removeatur (can. 1023, §§ 2, 3).
Attento huius canonis praescripto, indubitanter putamus Onlinarium praescribere non posse, aliter ac antea, publicationes faciendas,
seclusa suspicione dc contracto impedimento, pro commoratione infra
semestre, neque pro commoratione ante adeptam pubertatem.
5. « Si pars post adeptam pubertatem plusquam per sex menses commo­
rata fuerit in longissimis et dissitis oris, a quibus ut habeatur regularis
attestatio libertatis status longius tempus requiritur, cum tamen urgeat cele­
bratio matrimonii, suilicitue in casu ad certiorandam libertatem status
iuramentum partis cum testimonio duorum, vel, si non possint haberi duo,
saltem unius, qui secum commorati fuerint illis in regionibus? ».
Pontificia Commissio Codicis, 2-3 iuuii 1918, η. IV, 4, reposuit: « Rem
remitti prudenti indicio Ordinarii, qui alias probationes, non excluso iuramonto suppletorio, praescribere potest ad normam c. 1023, § 2 ».
Quae iure antiquo 1)D. tradebant do bannis quoad matrimonia va­
gorum (15), hodie amplius non valent.
(15) Cfr. Sanchez, l. c. disp. 25, n. 8 ss.; Scbastlunclli, l. c.; Rosaet, l. c. n. 1110; Feije,
I. c. u. 251; Wernz, l. c. n. 139, V.

168

CAPUT ΙΠ - ARTICULUS III

6. Parochus potest publicationes facere sive per se sive per
alium, et quidem non solum per sacerdotem, ut pro certo habemus
contra adnotatorem Ferraris (16), sed etiam per clericum, inio de
rigore iuris per laicum quoque; verum id minus convenit, uti palam
est, nisi iusta causa excuset vel consuetudo legitima id permittat.
7. Publica matrimoniorum denuntiatio est verum et proprium
ius parochiale, i. e. functio parocho reservata (can. 162, 4°). Pro
hniusmodi denuntiatione parochus iure antiquo poterat percipere
moderatum emolumentum (17). Non dubitamus quin etiam iure
novo id possit, dummodo tale emolumentum vel probata consue­
tudine vel legitima taxatione ad normam can. 1507 (18) recognitum
sit (efr. can. 463, § 1).
II
II
165. Tempus,
locus et forma
proclamationum. — « Publicatione»

fiant tribus continuis dominicis aliisque festis de praecepto in ecclesia
inter Missarum sollemnia, aut inter alia divina officia ad quae fre­
quens populus accedat » (can. 1024).
Dicitur 1° tribus, ut significetur nec plures nec pauciores per se
esse peragendas publicationes. Ordinarius loci potest quidem dispen­
sare super una vel altera publicatione, at permittere nequit ut eodem
die tres vel duae liant, etsi forte causa gravis intercedat, qua oc­
currente, fit locus potius dispensationi super iisdem.
Dicitur 2° continuis, quatenus dies festi ita sibi succedere debent,
ut saltem alius dies festus non interponatur, licet forte omnes
tres dies festi ferialibus diebus seiungantur.
Quaerunt DD. 1° an et quale peccatum sit interceptio unius vel alterius
diei aut plurium; 2° an publicationes fieri possint tribus diebus festis sibi
immediate succedentibus; 3° an publicationes fieri possint tempore feriato,
aut in praecipuis anni sollemnitatibus, ex. gr. Paschatis, Epiphaniae, Nati­
vitatis Domini etc.
Ad 1. Si pro clamationes fiant tribus diebus festivis disconlinuis modo
plures dies festi non intercedant, parochus certe non peccat graviter (19),
quia finis legis adhuc attingitur. Num vero peccet venialiter si imus tantum
vel alter dies interponatur, controvertitur. Quidam, ex. gr. S. Alphonsus (20),
(16) Bibliotheca etc. v. Denuntiationes, n. 24.
(17) Gasparri, l. c. n. 205; Wcrnz, l. c. n. 137.
(IS) Can. 1507, 5 1, haec statuit: e Salvo praescripto can. 1056 et can. 1234, praefinire
taxas pro variis actibus Jurisdictionis voluntariae vel pro exsecutione rescriptorum Sedis
Apostollcao vel occasione mi nisi rationis Sacramentorum vel Sacramuntulium, In tota eccle­
siastica provincia solvendis, est Concilii provincialis aut conventus Episcoporum provinciae;
sed nulla vi praefinitio eiusmodl poli t., nisi prius a Sedo Apostollca approbata fuerit ·.
(19) Sanchez, l. c. disp. 5, n. 8; Bonacina, l. c. p. 0, n. 113; S. Alph., I. c. n. 992.
(20) boc. cit, Cfr, Sanchez, L c.; Bonacina, l, c. n. 130.

DE PROCLAMATIONΙΒΓΗ MATRIMONIALIBUS

169

censent parochum leviter peccare; alii eum a culpa etiam veniali excusant (21),
quorum sententia verior nobis est.
Sin autem plures dies festi intercedant, nonnulli putant esse peccatum
mortale (22); at opinamur nonnisi culpam venialem committi, quia non vi­
detur gravis transgressio, cum lini a legislatore intento iam satisfiat.
Ad 2. De rigore iuris publicationes fieri possunt etiam tribus diebus festis
sibi immediate succedentibus, eo ipso quod nullatenus id vetat; expedit
tamen ut saltem inter proclamationes unus vel alter dies ferialis intercedat,
ne fidelibus desit tempus impedimenta revelandi, si qua obstent matrimonio.
Ceterum iure quo nunc utimur (cfr. can. 1247), tres dies festi immediati
nunquam occurrunt, nisi forte eiusraodi dies festi per modum actus ab
Ordinariis locorum fuerint indicti ad normam can. 1244, § 2.
Ad 3. Dubitandum non est quin tempore feriato, nec non in praecipuis
etiam anni sollemnitatibus, matrimonia publicari possint, cum Codex iuris
canonici nullibi id prohibeat. Hinc quoad particulares consuetudines, quae
cavent ne publicationes fiant tempore clauso aut summis quibusdam festis,
videndum est, ad normam can. 5, num sit centenariae et immemorabiles
necne, num ab Ordinariis toleratae vel non. Si non sunt centenariae et
immemorabiles a die 19 maii 1918 suppressae omnes fuerunt, ideoque
nullam prorsus vim habent; si sunt centenariae et immemorabiles atque
toleratae non sint ab
a loci Ordinario toleratae, servari possunt; quod
Ordinario, qualibet vi carent.

Dicitur 3° diebus dominicis aliisque festis de praecepto, ut exclu­
dantur sive dies feriales sive festa devotionis aut suppressa. Quod
attinet ad dies festos dc praecepto, uunc standum plane est can. 1247.
Iure antiquo auctores communiter docebant Episcopum permittere
posse, ut festis quoque suppressis publicationes fierent, modo iis
diebus sacrae functiones haberentur cum populi concursu; quam
licentiam, iuxta DD., Episcopus concedere poterat vel in singulis
casibus particularibus, vel semel pro semper in Statutis dioeccsanis (23).
Iure novo omnino negandum id permitti posse ab Episcopo per
legem seu statutum dioecesanum, nam Oodex expresse loquitur de
diebus dominicis aliisque festis de praecepto, aliter ac Trid. Con­
cilium (1. c.), quod statuerat simpliciter publicationes esse pera­
gendas « tribus continuis diebus festivis » (24).
(21) Diana, part. TIT. tract. 4, resol. 236; Villalobos, Summa etc., part. I. tract. 13, diff. 24,
n. 3; Roginaldus, Praxis fori poenibntialis, lib. 21. n. 220. aliique plures praesertim recentiores.
(22) Ferrnris, I. c. v. Matrimonium, n. 14; Bangm, I. c., 11. p. 43.
(23) Zitelli, I. c. p. 370; Rosset, I. c. n. 1112; Wernz, 1. c. n. 138; S&nti-Leltner. lib. IV,
tit. 3, n. '.·. Cfr. Instr. S. C. C. 6 lui. 1780 ad Episcop. Bruncn., et aliam diei 19 april. 1823
ad Episcop. Tudertiu
(21) Quare minus recte l’ighi (I. c. n. 27) contra praescriptura canonis 1024, id habet:
• Ita, si quodam die non festivo habeatur maior populi concursus qnam die festivo, licebit
Illo pot iusquam isto proelumationeB fleri ».

170

CAPUT m - ARTICULUS III

Proinde attento praescripto can. 81, Ordinarii locorum nequeunt
per leges scu statuta generalia indulgcre ut proclamationes fiant
diebus festivis suppressis et eo minus ferialibus; sed cum possint
in casibus particularibus dispensare ex legitima causa a publica­
tionibus, valent quoque, ut pro certo habemus, in iisdem rerum
adiunctis scii, in casibus particularibus et ex legitima causa permit­
tere ut publicationes peragantur diebus festis suppressis imo et
ferialibus, nam qui potest plus, potest etiam minus, iuxta notum
adagium Doctorum.
Dicitur 4° in ecclesia; qua voce proprie intclligi debet ecclesia
paroecialis, quia in ea equidem tenetur per se parochus, cuius est
matrimonia ineunda denuntiare, Sacrum pro populo facere divinaque
officia celebrare. At improbandus non est parochus qui in alia ec­
clesia publicationes iusta de causa peragat, modo habeatur populi
concursus. Ratio, quia tinis legis reapse obtinetur, nec adest legis
ecclesiasticae vera transgressio, cum expresse minime statuat nuptias
in ecclesia, paroeciali esse denuntiandas.
Imo si in alia ecclesia (aut oratorio publico) magnus eo die esset
fidelium concursus, et in ecclesia parochiali nullus, expedit publica­
tiones fleri in illa potius quam in hac ecclesia, ut merit o docent DD.
Praeterea plures censent denuntiationes fieri posse extra ecclesiam
tempore magni concursus, ex. gr. ob processionem, concionem etc.,
quia finis legis obtinetur (25), et quidem licite omnino, ut arbitramur,
si adsit aliqua causa i usta.
Dicitur 5° inter Missarum sollemnia, quatenus matrimonia denun­
tiari debent intra Missam parochialem aut conventualem, ad normam
can. 415, § 2, 3°, et etiam, ut indubitanter putamus, intra aliam
Missam sive cantatam sive a fortiori sollemnem (ex. gr. si exterior
sollemnitas in dominicam sit translata), pro maiore commoditate
et populi frequentia.
Dicitur 6° aut inter aha divina officia ad quae populus frequens
accedat, ut authentice dirimatur quaestio quae iure antiquo inter
auctores erat. Disputabant enim, utrum publicationes fieri possent
tempore vespertini officii vel concionis aut processionis; utrum ad id
esset necessaria, necne, Episcopi licentia (26). Suprema sua auctori­
tate legislator controversiae finem dedit, decernens matrimonia pu­
blicari posse etiam inter alia divina officia, quorum nomine intelligi
(25) Snncbrz, I. c. dtep. 6, n. 9; Layinann, I. c., tract. 10, part. 2, cap. 2, cap. 4, n. ]0;
Barbosa, in Trid. Sees· 24, cap. I, n. 24; S. Alph., I. c. n. 991.
(26) Cfr. Sanchez, I. c. n. 10; Barbosa, alleg. 32, n. 15; S. Alph., I, c.; Scaviui, I. c. n. 895;
Santi-Leitner, I. c. n. 10.

DE PROCLAMATIONIBUH MATRI MONIAMBUS

171

debent vesperae, processiones, benedictiones sollemnes, sacrae con­
ciones, expositio SS. Sacramenti una cum benedictione, pia exer­
citia novendialia etc. (27).
II
166. Affixio
ad valvas ecclesiae. — « Potest loci Ordinarius pro

suo territorio publicationibus substituere publicam, ad valvas ecclesiae
paroccialis, aliusve ecclesiae, affixionem nominum contrahentium per
spatium saltem octo dierum, ita tamen ut, hoc spatio, duo dies festi
de praecepto comprehendantur » (can. 1025).
Quatuor conditiones requiruntur ut fiat locus huic iuris prae­
scripto, scii.:
1° ut pro suo territorio Ordinarius id permittat, non autem
ex. gr. quoad publicationes in aliena dioecesi faciendas;
2° ut affixio liat ad valvas vel ecclesiae paroccialis vel alius
ecclesiae, quae tamen exsistat intra fines paroeciae; non excluditur
ecclesia cathedralis, collegiata vel regularis; ecclesiae aequiparatur
oratorium publicum;
3° ut nomina nupturientium exposita maneant ad valvas
ecclesiae saltem per octo dies, et quidem per se a prima Missa matu­
tina usque ad ultimum liturgicum officium vespertinum, iuxta
respons. S. C. Concilii 29 mart. 1908 (28), quae dioecesi Parisiensi
concesserat eiusmodi substitutionem; diximus per sc, quia prudenti
Ordinarii arbitrio id remittitur, attentis circumstantiis temporum
et locorum;
•1° ut spatio octo vel plurium dierum, quo schedulae manent
affixae, duo occurrant dies festi de praecepto (29).

167. Forma. — 1. Iure communi determinata non est formula
publicationum; ideoque tum ex ipsa rei natura, tum ex Ritualibus
ac legitimis consuetudinibus eruenda est.
Rituale Rom. (30) hanc formulam exhibet: e Notum sit omnibus hic
praesentibus, quod N. vir, et N. mulier, ex tali, vel tali familia, et parochia,
Deo adiuvante, intcndwnt inter se contrahere matrimonium. Proinde admonemus
omnes et singulos, ut si quis noverit aliquod consanguinitatis, vel affinitatis,
(27) Suspensio ferendae eententlao, lata n Concilio Lntcran. contra sacerdotem qui neglectis
publicationibus matrimonio assisteret (quae a ConeJUo Trident, sublata non fuit), hodie non
ninplius viget ex can. 6, 5°.
(28) Acta S. Sedis, vol. XLI (100S), p. 246.
(29) Oorato (l. c. n. 17) denegat, sine ulla profecto ratione (verba enim can. 1025 adeo
sunt clara et explicita, ut omne dubium auferant ), Vicario Capitulari lus substituendi publica
tionibua publicam afllxlonom ad vulvas ecclesiae.
(39) Tlt. Vll, cap. 1, u. 3.

172

CAPUT ΙΠ - ARTICULUS IU

aut cognationis spiritualis, vel quodvis aliud impedi mentum inter eoe esse,
quod matrimonium contrahendum invicem impediat, illud quamprimum nobis
denuntiare debeat; et hoc admonemus primo, si fuerit prima; vel secundo, si
fuerit secunda; vel tertio, si fuerit tertia denuntiatio ».
Haec forma, ut omnibus constat, non est praeceptiva.

2. Publicationes fieri debent sermone vulgari, clara et intelligibili
voce; accurate exprimendum est, quinam sint nupturientes secundum
nomen, cognomen, domicilium, parentes aliaque adiuncta, ita ut fideles
probe eos dignoscere valeant; praeterea, secundum formulam Ri­
tualis Rom., exprimenda est obligatio fidelium quamprimum denun­
tiandi parocho impedimenta sibi nota; quocirca oportet indicetur,
num sit prima vel secunda vel tertia publicatio, num ab ima aut
altera dispensatio obtenta fuerit. Haec, quae Rituale Rom. optimo
habet, adeo sunt rei naturae consentanea ac fini intento conformia
ut in praxi servanda adamussim videantur.
3. In proclamationibus faciendis omitti debent, quae ex mandato
Ecclesiae sunt omittenda, ex. gr. de religione partis non catholicae
(can. 102G), si forte ex Ordinarii permissione matrimonia mixta
publicentur, aut quae in sponsorum dedecus vergant, ex. gr. ille­
gitimi natales, vel aliquo modo odiosa sunt, v. g. ut quidam aiunt,
aetas senilis (31).
M
168. Dispensatio a proclamationibus.
— 1. Praeter Rom. Ponti-

licem, dispensare valent super matrimonialibus publicationibus pro­
prius loci Ordinarius. « Loci Ordinarius proprius pro suo prudenti
iudicio potest ex legitima causa a publicationibus etiam in aliena
dioecesi faciendis dispensare » (can. 1028, § 1).
Quod nomine Ordinarii loci iure quo nunc regimur veniant
quoque Abbas vel Praelatus nullius et Vicarius Generalis, compertis­
simum est (cfr. can. 198, § 1); quare obsoleta dici debet controversia
quae hac de re apud veteres DD. agitabatur (32).
2. Haec dispensandi facultas utpote ordinaria potest alteri dele­
gari (can. 199, § 1); proinde sive vicariis foraneis sive parochis
aliisve sacerdotibus eiusmodi potestatem Ordinarius loci committere
valet, servatis de iure servandis.
3. Ut Ordinarius possit dispensare super bannis requiritur omnino
causa legitima, non solum ad lieeitatem, sed etiam ad validitatem
(31) Cfr. Oasparri, l. c. n. 203: Santi, l. c. tlt. 3, n. 10; Wernz, l. c. n. U0.
(32) Cfr. Sanchez, l. c. disp. 7, n. 9 e.; Schmalzgr., i. c. n. 25 se.; Giovine, l. c. I, p. 058;
FeUe, l. c. n. 205; Santi. I. e. n. 11. IX Aug* Hs. I. c. tlt. 3, n. 3.
ita

DE PROCLAMATIONIBUS MATRIMONIALIBUS

173

(can. 84, § 1); agitur enim de iure communi i. e. de lege Superioris,
a qua Ordinarius nonnisi ut inferior dispensat.
Aliquando Ordinarius potest, quin teneatur, dispensationem concedere?
aliquando potest ac tenetur; aliquando nec tenetur neque potest; idque
dicendum, prout causa revera exsistit necne, prout levis vel gravis aut gra­
vissima ea sit. Ut diiudicetur num causa sit sufficiens pro dispensatione
concedenda, non solum considerari debet eadem causa in se ipsa, an maior
vel minor sit, sed praeterea inspiciendum quoque est, utrum moralis certi­
tudo, an sola probabilitas maior minorve habeatur de nullius impedimenti
exsistentia.
Certum est maiorem causam requiri pro tribus dispensandis proclama­
tionibus quam duabus, item maiorem pro duabus quam pro una.
Iuxta Oard. D'Annibale, quem plures sequuntur recentiores DD., « Or­
dinariis non permittitur dispensare pro lubitu, sed ab una ex iusta, a duabus
ex gravi, ab omnibus ex urgentissima causa » (33). Hodie, attenta disciplina
mitiore inducta, causa urgentissima non requiritur.

Si certo constet nullum adesse impedimentum, non requiritur
semper et necessario causa gravis ut a duabus vel etiam a tribus
publicationibus dispensari possit; quaelibet causa rationabilis, imo
vel ipsa nupturientium petitio interdum est causa sufficiens (34).
Licet in casu non cesset lex, cessat tamen finis, qui dat causam
iustam dispensandi in lege. Si e contra dubitetur positive de exsi­
stentia alicuius impedimenti, ne ex causa quidem gravissima potest
Ordinarius per se dispensationem concedere super omnibus publi­
cationibus.
Extra hunc duplicem casum, scii, quando deest ex una parte
certitudo de absentia impedimenti et ex alia parte dubium posi­
tivum de eiusdem exsistentia, variae sunt causae quae passim a
DD. assignantur.
Praecipuae hae sunt:
1° si praevideatur matrimonium ex malitia posse impediri;
2° si, dilato matrimonio, una pars iniuste resiliat eum notabili alterius
partis damno;
3° si periculum sit scandali vel infamiae;
4° si dilatio matrimonii secumferat periculum gravis damni spiri­
tualis i. e. in bonis animae, ex. gr. periculum incontinentiae;
5° si praevideatur fore ut, matrimonio dilato, oriantur iurgia, quae­
stiones, dissidia etc. inter consanguineos vel familias;
(33) Loc. cit. n. 453, not. 7; Wernz, l. c. n. 142.
(34) Schninlz^r., I. c. n. 35; S. Alph.. I. c. n. 10U6; Sanchez. I. c. <llap. i), n. 3 8.«.; Bonacina, l. e. punct. G, n. 7.

174

CAPUT III - ARTICULUS III

6° si adsit periculum gravis damni temporalis;
7° si praevideatur gravis erubescentia seu pudor contrahentium ex
matrimonio publice in ecclesia divulgato, ex. gr. si senex cum puella, no­
bilis cum plebeia sit copulandus;
8° a fortiori si tempus urgeat, ex. gr. si uterque vel alteruter sponsus
statim in longinqua proficisci debeat, vel si agitur do moribundo;
9° si matrimonium in facie Ecclesiae iam celebratum, postea ob
repertum latens impedimentum, renovato consensu, sit re validandum (35).

4. Si quaeras, quandonam Ordinarius possit dispensationem con­
cedere, et quandonam teneatur, haec est regula a DD. communiter
tradita: si dispensatio est necessaria ad vitandum grave damnum
commune vel privatum, sive spirituale sive temporale, aut, quamvis
non necessaria, tamen vere utilis est i. e. conducat ad notabile
bonum spirituale vel temporale, tam commune quam privatum,
Ordinarius debet dispensare; secus, non tenetur, sed potest, modo
una aliave ex memoratis iustis causis occurrat (36).

169. 5. « Si plures sint Ordinarii proprii, ille ius habet dispen­
sandi, in cuius dioecesi matrimonium celebratur; quod si matrimonium
extra propiias ineatur dioeceses, quilibet Ordinarius proprius dispen­
sare potest » (can. 1028, § 2). Hoc iuris praescripto solvitur quaestio
quae iure antiquo erat penes auctores.
Duplex principium seu regula statuitur, ubi plures sint Ordi­
narii proprii ratione domicilii vel quasi-domicilii utriusque vel al­
terius partis: si matrimonium contrahitur in dioecesi propria, solus
Ordinarius dioecesanus potest dispensare; si matrimonium non cele­
bratur in propria dioecesi, sed alibi, quilibet Ordinarius proprius
dispensationem concedere valet.
Num utrumque vel alterutrum sub poena nullitatis requiratur,
contre vertitur. Longe verius negandum (arg. ex can. 11).

170. 6. Dispensatio gratis omnino est concedenda, non obstante
qualibet consuetudine contraria, quae tamquam corruptela haberi
(35) Sanchez, l. c. n. 3 es.; Schmalzgr.,!. c. n. 33 ss.; Barbosa, De potest. Episc., alleg. 32,
n. 40 ss.; Pirhing, Z. c. tit. 3, n. 29; S. Alph., I. c. n. 1005; ReifTenst., I. c. tit. 3, n. 19 ss.
De Smet (Z. c. n. 62) haec habet: « Inter causas a lege (proci amationum) doobligantes,
a hire vel a consuetudine admittitur: 1° casus urgentis necessitatis matrimonii celebrandi...
Quo casu, si convaluerit infirmus, res ad Episcopum deferatur, qui, pro suo prudenti indicio,
vel iubeat ad tramites Cono. Trid., banna proclamari ant· matrimonii connuminationem, vel
potius simpliciter super illis dispenset >.
Haec doctrina hodie admittenda non est. Sane praescriptum Cone. Trid. (Sees. XXIV,
cap. 1 dc reform, matrim.) non amplius viget; matrimonio autem celebrato, lex publicationum
non urget, ideoque dispensatio necessaria non est.
(36) Sanchez, l. c. disp. 10, n. 5 s.; Schmalzgr., I, c. n. 49; Burbosa, l. c. n. 51; Bonacina,
i. c.; S. Alph., I. c. n. 1005.

DE OBLIGATIONE REVELANDI IMPEDIMENTA

175

debet ideoque eliminanda prorsus, nisi speciale indultum a Sancta
Sede obtentum fuerit. Excipitur tantummodo modica merces seu
praestatio ex titulo expensarum cancellariae, determinanda iuxta
usum vel dioecesanum statutum ad normam can. 1057, § 1 (37).
Si nupturientes sint vere pauperes, etiam haec modica prae­
statio condonanda est.

Articulus IV.
De obligatione revelandi impedimenta.
II et quonam
II iure teneantur impedimenta manifestare.
II
171. Quinam

— 1. Omnes fideles, cuiuscumque sint aetatis, sexus, conditionis,
paroeciae vel dioecesis, tenentur manifestare parocho aut loci Ordi­
nario impedimenta quae matrimonii celebrationi obstant, sive diri­
mentia sive impedientia, sive publica sive occulta, dummodo vel
certa vel saltem vere probabilis eorum notitia habeatur. Equidem
publicationum finis est impediendi matrimonia invalida et illicita,
qui finis ab Ecclesia intentus necessario importat, fideles teneri ad
removenda, quantum possunt, obstacula quae validae ac licitae
nuptiarum celebrationi opponuntur.
2. Haec obligatio urget sub gravi et quum primum, nisi causa
gravis excuset, ac eos quoque tenet, qui impedimenta cognoscunt
sub secreto naturali vel promisso, etiamsi iuramento nemini ea reve­
landi promissio firmata fuerit, iuxta communem DD. sententiam (1).
De secreto commisso vel officii, vide n. 173.
Ratio est, quia secretum naturale vel promissum, licet iureiurando firmatum, nequit obligare in damnum proximi et in sacra­
menti irreverentiam.
Quod autem ex matrimonio invalide aut illicite inito oriatur proximi
damnum et sacramenti irreverentia, manifestum est. Nam si uterque con­
trahens versatur in bona fide, reticentia utrique nocet, dum nulliter con­
trahunt; si unus in mala fide est. alter in bona, hic graviter decipitur, nisi
impedimentum reveletur; si uterque in mala fide est, saltem sacramento
(37) Cfr. hac de re Cone. Trid. ecss. XXV, cap. 28 de ref.'. Taxa Innocentium sive Instr,
nb Innoccntlo XI approb.. 8 oct. 1678. una cum decreto S. C. O. lOluu. 1896; S. C. de Prop.
Fide 12 febr. 1821 ad Episc. Hiberniae.
(1) S. Thom., Summa theol., 2-2, q. 7. a. 1 ad 2; Sanchez, l. c. disp. 13, n. 5; Schmalzgr.,
I. r. n. 55 88.; Barbosa, l. c. n. 25; Relffenst. I. c. n. 49; S. Alph., I. c. n. 894; Gbnicot,
l. c. u. 452 sa.; Noldln, l. c. n. 554; Lehmkuhi, l. c. n. 867.

176

CAPUT ΓΠ - ARTICULUS TV

iniuria, irrogatur. Si agitur do impedimento mere impediente, plerumque
aderit irreverentia sacramenti ac damnum spirituale contrahentium, et ali­
quando etiam tertii, ex. gr. si agatur de sponsalibus antea initis.
Hoc valet etiam si impedimentum extra confessionem sit revelatum
sub sigillo confessionis, ut aiunt, quia reipsa est secretum mere naturale (2).

3. Tum ex iure divino et naturali tum ex lege positiva Ecclesiae.
oritur obligatio revelandi impedimenta: ex iure divino et naturali,
quatenus tenemur impedire sive irreverentiam sacramenti sive pec­
cata aliaque mala proximi, quae, uti palam est, ex matrimonio il­
licito et eo magis ex invalido orirentur; ex lege positiva Ecclesiae,
quatenus ipso bannorum praecepto Ecclesia mandat ut fideles,
habita notitia matrimonii celebrandi, manifestent impedimenta, si
quae norint.
4. Urget obligatio etiam si solus ea cognoscas neque valeas
iuridice probare; revelatio enim non eo tendit ut aliquis reus damne­
tur, sed tantummodo ut malum proximi et irreverentia sacramenti
praecaveatur. Haec sententia contra veteres quosdam (3) tamquam
certa omnino tenenda est.
5. Etsi dispensatio ab omnibus publicationibus fuerit concessa,
nihilominus impedimenta, si qua agnoscantur, revelari debent.
172. 6. Matrimonio iam celebrato, potestne quis ac tenetur impe­
dimenta manifestare? Quod possit, certum est, attento praescripto
can. 1971, § 2. Num teneatur, dispiciendum est, an impedimentum
adhuc exsistat necne, an publicum vel occultum sit. Si impedi­
mentum non amplius existât seu quavis ratione seu causa cessa­
verit, facile patet deesse obligationem revelandi. Si exsistat et pu­
blicum sit, per se urget obligatio illud manifestandi, nisi una aliave
ex infra iustis causis (n. 173) excuset.
Si vero sit occultum, distinguendum est: vel constat certo dispen­
sationem non fuisse obtentam super illo impedimento, vel id non
constat. In hoc altero casu, censemus obligationem non urgere,
quia merito supponi debet sponsos impetrasse dispensationem sicque
matrimonium valide et licite inivisse, iuxta notam iuris regulam.
Aliud sane est loqui de matrimonio celebrando, et aliud est loqui
de matrimonio iam celebrato. In priore casu, i. e. quando certo
constat impedimentum revera existere et super eo dispensationem
non fuisse impetratam, urget obligatio revelandi.
(2) Sanchez, l. c. disp. 14, η. 6; Sehiualzgr.,
(3) Cfr. 8. Alph., i. c. n. 905.

I.

c. n. 56.

DE OBLIGATIONE REVELANDI IMPEDIMENTA

177

II
II cesset obligatio revelandi impedimenta.
173. Quandonam
— 1. Si

ex manifestatione impedimenti oritur grave damnum spirituale,
ex. gr. scandalum, non solum potest, sed debet prorsus omitti re­
velatio. Quod valet etiam si probabiliter tantum, non autem certo,
praevideatur fore ut revelatio pariat grave apud alios scandalum.
Num et quando adsit scandalum, ex rerum et personarum adiunctis, praesertim ex causa impedimenti eruendum est.
2. Idem dicas si revelatio secumferat grave damnum poblicum,
licet temporale, aut periculum gravis damni publici. Ex hoc capite
uec tenentur nec possunt manifestare impedimenta, qui ea nove­
rint ratione officii (de sacramentali secreto non loquimur, quod,
uti constat, adeo rigorosiun est ut nunquam, ne ad mortem quidem
vitandam, revelari queat), i. e. in exercitio muneris, professionis,
ministerii: tales sunt medici, obstetrices, advocati, publici officiales,
notarii, parochi.
Eiusmodi secretum officii valde rigorosiun est, cum non solum
in bonum privatum, sed in ipsum societatis bonum servari debeat,
eo profecto line ut quisque plena fiducia adire possit personas,
publico munere fungentes, eisque, sine timore revelationis, omnia
sincere pandere, etiam res occultas et omnino secretas, ea quidem
lege ut alto silentio premantur. Hinc patet, ex quasi-contractu
teneri personas publicas ad secretum servandum, et ideo huius
revelationem nedum cedere in damnum privatum, sed in detri­
mentum quoque totius societatis.
At si praefatae personae impedimenta cognoscant aliunde, non
autem ex munere seu professione, debent certe ea. revelare sicut i
omnes alii; excipitur tamen, si forte ex revelatione suspicio violati
secreti officii inpopulo ingeratur; quo in casu, ratione boni pu­
blici, cessat obligatio manifestandi.
3. Disputant DD. utrum excipiendum sit etiam secretum com­
missum. Plures negant, quia «secreta commissa manifestanda sunt,
ubi vergunt in damnum publicum, aut in praeiudiciuin personae
U
tertiae. Hoc autem secretum
est huiusmodi « (4). Alii affirmant,
quia bonum commune, quod exigit secretum commissum, praefe­
rendum est bono, quod sequitur ex impedimenti manifestatione (5).
Dissensus auctorum ex eo praesertim derivandus est, quod non
omnes unam eandemque notionem secreti commissi tradunt.
Alii enim secretum offeii intelligimt; alii secretum quodeumquo
(4) Schmalzgr., L c. n. 55; Sanchez, /. c.; Ro&sct, /. c. n. 1148; Ball,-Palm., I. c. n. 905;
Génicot, /, c. n. 453.
(5) Lehmkuhl, l. c. n. 868; Wernz, l. c
12 — ΟΑΡΡΕΓΛΟ, Dc Sacramentis, V.

178

caput m - ARTICULUS IV

consilii; alii magis proprie secretum alteri manifestatum sub ex­
pressa silentii conditione.
Si nomine secreti commissi intelligitur secretum officii seu professionale,
huc spectat doctrina iam exposita, i. e. impedimenta non esse revelanda;
si vero intelligitur secretum quodcumque consilii, ita distinguendum: vel
persona, quam quis adit consilii petendi causa est publica, et quidem ra­
tione muneris publici petitur consilium, et tunc habetur verum et proprie
dictum secretum officii, de quo supra; vel persona est privata, aut, si publica,
nonnisi tamquam privata interrogatur, puta si agitur de re quae nullimode
pertinet ad eiusdem munus vel professionem.
Quo in casu impedimentum est revelandum, quia solius personae pe­
tentis consilium interest secretum servari, aliter ac in alia hypotbesi, ideoque
bonum privatum cedere debet bono publico, quod ex revelatione impedi­
menti profluit.
Si vero secreti commissi nomine intelligitur secretum alteri manifestatum
sub expressa silentii conditione, impedimentum est revelandum, tum quia
bonum publicum praevalet bono privato, tum quia reapse hanc clausulam
tacite promissio continet, i. e. si potero sine gravi incommodo, si aliud non
exigat bonum publicum etc.

Ex dictis manifesto eruitur alios quoque sacerdotes, praeter
parochum, qui ratione sacri ministerii notitiam alicuius impedimenti
acceperint, obligatione illud revelandi non teneri; ratio est, quia
etiam in hoc casu habetur secretum officii, ut, congrua congruis
referendo, constat ex praescripto can. 1755, § 2, 1°.
4. Cessat obligatio etiam propter damnum grave, quod sibi
suisque ex revelatione imminere prudenter quis credit, i. e. ob
damnum grave privatum sive ipsius revelantis sive suorum, nempe
consanguineorum et affinium. Etenim neque caritatis praeceptum
neque positiva lex ecclesiastica obligat cum gravi incommodo, ut
omnibus constat.
Non convenit inter DD. an excuset damnum grave tertiae per­
sonae ex revelatione imminens. Quidam negant (G); alii affirmant (7).
Attenta communi doctrina theologorum de obligatione damni tertiae
personae vitandi, haec altera sententia verior nobis est. Tamen
omnes admittunt dedecus aliudve incommodum ipsis sponsis prove­
niens ex revelatione, non excusare.

174. 5. Cessat obligatio quando impedimenti revelatio foret inutilis.
(G) Gasparri, L c. n. 177; Lehmkuhl, L c. ct Wernz, l. c. n. 143, hanc sententiam sequi
videntur.
(7) Schmalzgr., I. c. n. 53; Ball.-Palm., I. c. n. 806; Génicot, <. c.; Noldin, i. c. n. 551, 3.

DE OBLIGATIONE REVELANDI IMPEDIMENTA

179

Quo ex capite excusantur:
1° Qui aliter matrimonium invalidum aut illicitum impedire
possunt, ex. gr. admonendo sponsos ut a nuptiis desistant, vel
dispensationem obtineant.
2° Qui notitiam impedimenti habuerunt a persona non digna
fide; licet eiusmodi notitia satis non sit ad matrimonium impedien­
dum, melius tamen est, ut impedimentum reveletur, quia praefata
notitia aliis forte indiciis corroborari poterit.
Plures dicunt eum excusari, qui impedimentum noverit ex auditu, sed
non recordetur a quo. «Certum est 3°. Quod si noveris impedimentum ex
auditu, sed non recordaris a quo... non teneris denuntiare ». Ita Ligorius (8)
quem non pauci DD. iisdem fere verbis seqmmtur.
Rectius distinguendum est: si audieris a persona fide digna, quamvis
non recorderis a quo notitiam acceperis, urget obligatio revelandi; secus, si
audieris a persona fide non digna, aut non recorderis vel dubites num sit
fide digna necne, vel audieris ab eo qui nihil certi sciebat (9). Etiam in hoc
casu, ut supra diximus, consultius erit impedimentum revelare.

3° Qui certo vel prudenter existiment, se nihil profuturos
revelando, et multo magis si putent revelationem obfuturam bona
fide contrahentibus (10).
•1° Qui cognoscunt impedimentum occultum, ex. gr. impe­
dimentum criminis, simulque vero sciunt dispensationem pro foro
conscientiae obtentam fuisse. Iure antiquo auctores communiter
docebant, obligationem revelandi urgere, «si adesset publica fama
de impedimento, et dispensatio esset occulta » (11).
Non obstante praescripto can. 1047, quo statuitur dispensa­
tionem pro foro interno non sacramentali concessa valere quoque
pro foro externo, si occultum impedimentum postea publicum
evadat, censemus idipsum iure novo esse dicendum ex praescripto
can. 1031, § 2, 2°.
(8) Loc. cit.’, Gasparri, l. c. n. 224.
(9) Sanchez, l. c.; Schmnlzgr., I. c. n. 58.
(10) Ball.-Palm., I. c. n. 800.
(11) Sanchez, l. c. diap. 14, n. 4; S. Alph., I. c.; Gasparri, l. c.

180

CAPUT III - ARTICULUS

Articulus V.
Quomodo parochus sese gerere debeat
II
si aliquod impedimentum
detegatur·.
II
dubiu II
•I
175. Impedimentum

« Exorto

dubio

de exsistentia

alicuius impedimenti:
1° Parochus rem accuratius investiget, interrogando sub iuramento duos saltem testes fide dignos, dummodo ne agatur de impedimento ex cuius notitia infamia partibus oriatur, et, si necesso fuerit
ipsas quoque partes » (can. 1031, § 1, 1°).
Eiusmodi parochi obligatio novas investigationes eas que accuratiores peragendi urget sub gravi. Quamvis can. dicat: «... investiget, interrogando etc. », pro certo habemus interrogationem testium
non esse a legislatore praeceptam ut unicum medium atque exclusivum, sed solum tamquam ordinarium et magis accommodatum,
ita ut parochus pro rerum ac personarum adiunctis etiam aliis uti
valeat ad veritatem detegendam; idque praesertim locum habet,
si testes desint aut nolint deponere aut agatur de re quae cedat
in partium infamiam.
Aliter ac iure antiquo, parochus potest interrogare sub iuramento testes,
quin speciali facultate opus habeat; nam facultas ad id, attentis relatis
verbis, a iure communi nunc ipsi tribuitur. Ratio, cur testes interrogandi
non sint, quando agitur de impedimento ex cuius notitia infamia partibus
oriatur, est quia, stante dubio, partes integrum adhuc retinent ius ad pro­
priam famam, donec certo constet de exsistentia impedimenti.

176. « 2° Publicationes peragat vel perficiat (parochus), si du­
bium ortum sit ante inceptas vel expletas publicationes » (can. 1031,
§ 1, 2°). Hoc iuris praescripto solvitur quaestio, quae olim apud
auctores agitabatur. Ideo publicationes dicuntur merito peragendae
aut perficiendae, quia merum dubium nequit destruere ius certum
nupturientium in ordine ad matrimonium.

177. « 3° Matrimonio ne assistat, inconsulto Ordinario, si du­
bium adhuc superesse prudenter indicaverit» (can. 1031, § 1, 3θ).
Parochus maturo consilio perpendere debet testium depositiones
aliaque indicia, ut diiudicare valeat utrum dubium exortum de exsi­
stentia impedimenti careat fundamento an non.

QUOMODO PAROCHUS AGAT IMPEDIMENTO DETECTO

181

Si noverit illud carere fundamento i. e. aut plane evanescere
aut mere negativum esse, tuto procedere potest ad matrimonii
celebrationem', contra, si prudenti iudicio existimet dubium solido
niti fundamento atque ut tale adhuc superesse postquam accuratius
investigaverit, nequit matrimonio assistere, sed tenetur rem totam
ad Ordinarium deferre, cuius erit vel novas investigationes faciendas
praescribere aut, omnibus sedulo consideratis circumstantiis, nup­
tiarum celebrationem permittere.

178. Impedimenta II . certa

— « Detecto impedimento certo:
1° Si impedimentum sil occultum, parochus publicationes pe­
ragat vel absolvat, et rem deferat, reticens nomina, ad loci Ordina­
rium vel ad Sacram Poenitentiariam.
2° Si sit publicum et detegatur ante inceptas publicationes,
parochus ulterius ne procedat, donec impedimentum removeatur, etsi
dispensationem pro foro conscientiae tantum obtentam norit; si de­
tegatur post primam aut secundam publicationem, parochus publi­
cationes perficiat, et rem ad Ordinarium deferat » (can. 1031, § 2).
Itaque, ubi impedimentum certum detegatur, videndum, num
sit occultum vel publicum. Si occultum,
II
publicationes semper fieri
debent, i. e. vel peragi vel absolvi,· prout inceptae iam sint, aut
non; interim vero, reticitis nominibus, parochus recurrere tenetur
vel ad loci Ordinarium vel ad S. Poenitentiariam pro dispensa­
tione obtinenda.
II
Si publicum,
distinguendum, num ante vel post inceptas publi­
cationes detegatur: si impedimentum detegitur ante inceptas publica­
tiones, parochus eas peragere nequit, donec petita et impetrata fuerit
super publico impedimento detecto necessaria dispensatio, licet pro
foro conscientiae, coque tantum, obtenta iam sit dispensatio.
Si vero impedimentum detegitur post primam aut secundam
publicationem, parochus absolvere debet proelamationes, et rem ad
loci Ordinarium illico deferre, qui aut ipse dispensabit, si rerum
adiuncta concurrant de quibus in can. 1045, § 1 (cfr. n. 233), vel
forte speciali facultate polleat, aut, secus, dispensationem a Sede
Apostolica impetrabit.

179. Quaeri solet a DD. an parochus vel Ordinarius, qui solus
impedimentum noverit, teneatur matrimonium impedire. Haec
sunt tenenda:
1° Si parochus vel Ordinarius impedimentum noverit ex con­
fessione sacramentali, certo certius est nec teneri nec posse citra

182

CAPUT HI - ARTICULUS VI

gravissimum scelus uti notitia habita in confessione ad ina trimonium impediendum.
Si illud ex confessione ipsius sponsi ignorantis didicerit, et ti­
meat admonitionem non esse profuturam, et matrimonium sine gravi
scandalo impediri non possit, eum in sua bona fide relinquere satius
est (1).
2° Si ratione tantum ministerii sacri impedimentum sciat
ideoque secreto officii, quod vocant, obligetur, ex alibi dictis (n. 173),
censemus nuptias impedire non posse, eo ipso quod eiusmodi se­
cretum, in bonum commune societatis institutum, strictius urgeat
quam ipsa met obligatio impedimenta matrimonialia revelandi.
3° Si ex alio fonte parochus vel Ordinarius notitiam alicuius
impedimenti acceperit, iuxta communiorem theologorum et cano­
nistarum sententiam, tenetur matrimonium impedire, et quidem
sive impedimentum sit publicum sive occultum, sive publice petat
nupturiens sive occulte (2).
Plures auctores de hac rc non satis clare loqui videntur: aliud sane est
quaerere an parochus vel Ordinarius possit ac teneatur notitia impedimenti,
licet occulti, exterius uti eamque partibus opponere atque aliis indiciis cor­
roborandam curare; et aliud profecto est quaerere num absolute i. e. in per­
petuum per se impediri possit matrimonium, ob solam notitiam impedimenti
ex parte parochi vel Ordinarii, si reapse impedimenti exsistentia in foro ex­
terno probari nequeat. Primum concedendum, alterum negandum (3).
Ordinarius in priore casu potest matrimonium vetare, sed ad tempus
tantum, non autem absolute et simpliciter, ad normam can 1039, § 1.
Quod per se parocho non competit.

Articulus VI.
De officio parochi post peractas publicationes.
U
180. Testimonium
de peractis publicationibus. — 1. Si matri­

monium in alia paroecia sit celebrandum, parochus litteras testi­
moniales de bannis rite publicatis mittere debet ad parochum, qui
(1) Sanchez, lib. II, disp. 38, n. 6; Bonacina, l. c.; Do luetis, I, 6, 411; D’Annibale, l. c.
n. 454, not. 18.
(2) Sanchez, l. c. disp. 15, n. Il; Schmalz.gr., I. c. n. 62 se.; S. Alph., I. c. n. 1002; Conlnck,
l. c. disp. 27, n. 67; Salmant., Z. c. cap. 8, n. 101; Roncaglia, Z. c. q. 3, cap. 3. q. 7, r<sp. 2.
(3) Quare nobis non placent, utpote vel erronea vel saltem obscura, verba Chelodl (Z. c.
p. 27): «Ad impediendum matrimonium sufficere famam bene fundatam aut depositionem
unius testis haud dubium ».

DE OFFICIO PAROCHI POST PERACTAS PUBLICATIONES

183

matrimonio assistet-. In praefatis litteris seu testimonio indicanda
sunt nomina, cognomina, professio, domicilium sponsorum, nomina
et cognomina parentum, dies publicationum, ecclesia in qua factae
sunt, dispensatio, si quae obtenta fuit ab una vel altera publica­
tione, demum absentia denuntiationis cuiusque impedimenti. Formula
huius testimonii habetur in omnibus paroeciis (1).
Can. 1029 haec ad rem statuit: « Si alius parochus investiga­
tionem aut publicationes peregerit, de harum exitu statim per authen­
ticum documentum certiorem reddat parochum, qui matrimonio assistere
debet ».
2. Ut documentum iuridice authenticum dici queat, necesse est
a parocho sit rite subscriptum ac paroeciali sigillo munitum. Quod
vero sit etiam subsignatum et ratum habitum ab Ordinario, si ma­
trimonium celebretur extra dioecesim, atque recognitum ab Ordi­
nario loci, in quo nuptiae ineuntur, iure communi id non requi­
ritur; at iure particulari i. e. lege seu statuto dioecesano potest, non
tamen sub poena nullitatis, requiri; imo, nisi urgeat necessitas,
expedit ut in praxi id servetur, etiamsi forte desit peculiaris lex
dioecesana.
✓
Tenendum omnino, contra quosdam auctores seu veteres seu recentes»
lege seu statuto dioecesano praescribi non posse ut alias documentum
tamquam authenticum neque sit neque habeatur. Ratio, quia eiusmodi
praescriptum foret contra ius commune. Dispositiones proinde, si quae sint,
synodales vel episcopales non validitatem, sed solum liceitatcm litterarum
testimonialium attingunt.

3. Si testimonium proclamationum in alia paroecia factarum
opportuno tempore ad parochum matrimonii non perveniat, quid­
nam faciendum si iam instet nec retardari possit dies matrimonii?
Parochus adeat, si fieri possit, Ordinarium. Sin autem, ipsi fas
erit epikeiam facere et, testimonio diutius non exspectato, matri­
monio assistere, dummodo tamen de statu libero contrahentium
moralem certitudinem habeat (2).
II
II
•I
181. Quando, absolutis proclamationibus,
matrimonium
sit celebrandum.
II
— 1. Aliter ac iure antiquo communi, hodie parochus,

peractis investigationibus et publicationibus nulloque detecto im­
pedimento, matrimonio assistere potest, quin opus sit licentia Ordi(1) Gasparri, l. e. n. 236 re.; Wernz., I. c. n. 147; Vlaming, l. c. n. 176.
(2) Van de Burgt, l. c. n. 401; Vlaming, l. c. n. 177.

184

CAPUT ΓΓΙ - ARTICULUS VI

narii, ad quem idcirco non tenetur amplius remittere interrogationes
testium scripto commissas et folium publicationum peractarum, ut
inde ab eodem Ordinario facultatem obtineat procedendi ad ma­
trimonii celebrationem.
Sane can. 1031, § 3 decernit: « Demum si nullum detectum fuerit
impedimentum, nec dubium nec certum, parochus, expictis publica­
tionibus, ad matrimonii celebrationem partes admittat ».
2. Tamen parochus, post investigationes et publicationes perac­
tas, non potest statim matrimonio assistere, sed necesse est, a) ut
antea omnia documenta necessaria receperit, ex. gr. litteras testi­
moniales de publicationibus in alia paroecia factis, vel rescriptum
concessae dispensationis; b) praeterea, nisi causa rationabilis ex­
cuset, post tres dies ab ultima proclamatione, non ante, matrimonio
assistere potest. Sane can. 1030, § 1 statuit:
« Peractis investigationibus et publicationibus, parochus matri­
monio ne assistat, antequam omnia documenta necessaria receperit,
et praeterea, nisi rationabilis causa aliud postulet, tres dies decur­
rerint ab ultima publicatione ». Dicitur rationabilis causa; ideo quae­
libet causa, etiam levis, excusat, ut palam est.
182. « Matrimonio vagorum dc quibus in can. 91, parochus, ex­
cepto casu necessitatis, nunquam assistat, nisi, re ad loci Ordina­
rium vel ad sacerdotem ab eo delegatum delata, licentiam assistendi
obtinuerit» (can. 1032).
Ratio, quia, cura agatur de iis qui neque domicilium neque
quasi-domicilium habeant, utpote huc illueque vagantes summa
prudentia et circumspectione opus est, eo quod valde difficilius
quam in casibus ordinariis detegi possunt impedimenta, si qua
matrimonio obstent. Ideo oportet rem deferre ad loci Ordinarium
vel ad sacerdotem ab eo delegatum, cuius erit necessarias proba­
tiones super status libertate colligendas praescribere; et nonnisi de
eius licentia potest parochus huiusmodi vagorum matrimoniis
assistere.
Hoc iuris praescriptum videtur sub gravi per se obligare.
Si agitur de iis fidelibus, qui in exteras dissitasque regiones ex
Europa demigraverint, parochus, excepto casu necessitatis seu po­
tissimum periculo mortis, nequit eorum nuptiis assistere, incon­
sulto Ordinario loci (3).
(3) Instr. S. C. de Sacram. 4 fnl 1921. n 4: Acta Ap. Sedi». vol. XIII, ρηΚ. 349.

DE OFFICIO PAROCHI POST PERACTAS PUBLICATIONES

185

183. Quando publicationes sint repetendae. — 1. Rituale Rom.
(ed. ante Codicem) statuebat: « Si vero infra duos menses post
factas denuntiationes matrimonium non contrahatur, denuntiationes
repetantur, nisi aliter Episcopo videatur » (4). Quaedam statuta
dioecesana publicationes iterandas praescribebant post trimestre;
quaedam, post semestre; alia, post annum (5).
2. Iure quo nunc utimur, denuntiationes sunt repetendae, si
intra semestre matrimonium non fuerit celebratum, dummodo pru­
denti suo iudicio aliter Ordinarius non existimaverit.
Sane can. 1030, § 2 statuit: « Si intra sex menses matrimonium
contractum non fuerit, publicationes repetantur, nisi aliud loci
Ordinario videatur ». Ex verbis « nisi aliud loci Ordinario videatur »
liquet id arbitrio Ordinarii plane relinqui, quin peculiaris causa,
gravis aut levis, requiratur. Nisi prudens suspicio habeatur de exsi­
stentia alicuius impedimenti, Ordinarius iure indulgere valet ut
proclamationes, elapso semestri, omittantur.
II
183bl3. Instructio S. C. de Sacramentis
diei 29 iun. 1941. — Normae

praecipuae sunt istae:
1° Si parochi nupturientium sunt diversae dioecesis, transmissio
documentorum fiat semper per tramitem cancellariae Curiae episco­
palis dioecesis sponsi; aut vice versa, si matrimonio assistat parochus
sponsi.
2° Valde optandum, ut parochus licentiam suae Curiae, quam
Nihil obstat dicitur, obtineat; id praecipitur, si nupturientium parochi
sint diversae dioecesis.
3° Curia episcopalis, antequam concedat licentiam Nihil obstat,
exigat ut parochus opportuno tempore omnia documenta praematriniunialia exhibeat.
4° Examen personaliter a parocho peragendum est, nisi iusta
causa excusetur.
5° Documentum confirmationis requiritur (saltem probabilius).
6° Pro impetranda dispensatione a S. Sede super impedi­
mento consanguinitatis et affinitatis, in precibus addatur arbor
genealogica.
7° Res prudenti Episcopi iudicio remittitur circa interrogationes
de intentione vel conditione suspensi va vel irritativa. Quoad condi(4) Tit. VII, cap. 1, n. 11.
(5) Scavinl, /. c. n. 896; Bonngen, I. c. p. 74; Gasparri, l. c. n. 194; Noldln, l. c. 639, 2,
(ed. VI11).

186

CAPUT ΠΙ - ARTICULUS VII

tionem licitam de praeterito, praesenti vel futuro, parochus Ordi­
narium consulat eiusque mandatis pareat.
8° Intra singula semestria vel saltem non ultra annum, Ordi­
narii personaliter vel per idoneas personas ecclesiasticas inspiciunt,
regesta paroecialia matrimoniorum et baptizator um, utrum omnia et
accurate peracta fuerint.
9° Singulis annis Ordinarii certiorem facere debent S. 0. de
Sacramentis de observantia istorum praescriptorum ae de peractis
visitationibus.

Articulus VU.
De parochi instructione ad sponsos et de sacramentis
ab his suscipiendis.

184. Parochi instructio ad sponsos. — 1. «Ac omittat parochus,
secundum diversam personarum conditionem, sponsos docere sancti­
tatem sacramenti matrimonii, mutuas coniugum obligationes et obli­
gationes parentum oga prolem » (can. 1033).
Eiusmodi instructio duo respicere debet: a) quomodo sponsi ad
sacramentum matrimonii pie suscipiendum sese convenienter prae­
parare teneantur; b) quomodo in matrimonio recte et Christiane
conversari debeant. Confundenda non est cum examine de impe­
dimentis et de fidei rudimentis; est enim positiva atque specialis
instructio ab examine prorsus distincta, quam parochus proprius
peragere debet.
In ea explicabit et inculcabit coniugum obligationes, mutuum amorem,
mutuam fidelitatem, viri protectionem erga mulierem, mulieris subiectioncm
erga virum, honestatem actus coniugalis, mutuam obligationem reddendi
debitum, omnium actuum, qui referuntur ad prolis generationem, liceitatem,
non aliorum, et in dubio obligationem consulendi parentes aut confessarium.
Obligationes quoque parentum in filios explicabit et gravibus verbis incul­
cabit, baptismum quamprimum administrandum, Christianam educationem
tradendam ab eorum teneris annis, curam moralem et physicam habendam (1).

2. Haec instructio diligenter fieri debet, at summa prudentia,
ne verbum ullum ex ore parochi excidat, quod fidelium auribus
indignum esse videatur aut pias mentes quoquo modo laedat. Hinc
non obiter et perfunctorie, nec seorsim atque ad aurem, ut dicitur,
(1) Gasparri, l. c. n. 196; Scuvini, I. c. n. 1038; Wernz, l. c. n. 132; Vlarnlng, I. c. n. 178 e.

DE PAROCHI INSTRUCTIONE AD SPONSOS

187

sive sponsum sive sponsam parochus instruat et adhortetur, sed,
generarim, utrumque simul, vel, praesertim ad sponsam quod spec­
tat, saltem aliis praesentibus et audientibus.
Praxis reservandi sacramentali confessioni sponsorum instructio­
nem hanc de sanctitate matrimonii et coniugum obligationibus non
est conformis naturae iudicii in tribunali poenitentiae exercendi
neque disertis verbis relati canonis; ideoque minus probanda.
3. Praefata instructio habenda non est simul cum examine
sponsorum, nec, ut diximus, in confessionali occasione confessionis
sponsorum, sed vel brevi ante, vel saltem brevi post nuptiarum
celebrationem (2). Verba « secundum diversam personarum condi­
tionem » aperto significant, prudenti parochi arbitrio relinqui, num
hac vel illa forma hac illave ratione sponsi sint instruendi, pro
diversa equidem eorumdem conditione. Quocirca si certo constet
sponsos sufficienter esse instructos, satis est eos adhortari ad obli­
gationes rite adimplendas.
4. Haec instructio fiat ab ipso parocho, qui maiore auctoritate
quam cooperatores gaudet, habita ratione errorum et vitiorum,
quae hodie — heu nimis! — grassantur, praesertim circa usum
matrimonii et sobolis educationem. Si parochus noverit sponsos
officii coniugalis prorsus ignaros, eos potius remittat, hac in re
erudiendos, ad probos consanguineos coniugatos (3).
5. Si quaeras an parochus teneatur sub gravi vel sub levi huiusmodi
instructionem agere, et an licite in aliquo casu particulari possit eam omit­
tere, respondemus: 1° si constat sponsos nullatenus esse instructos, per se
debet sub gravi parochus eos instruere; secus, sub levi, saltem si commode
instructio haberi queat; 2° in aliquo casu particulari potest iusta de causa
licite omitti haec instructio; expedit tamen ut parochus paucissimis saltem
verbis semper sponsos adhortetur ad mutuum amorem, ad patientiam, ad
Christianam sobolis educationem etc.

185. Sacramenta a sponsis recipienda. — 1. Concilium Tridentinura (4) haec ad rem habet: « Postremo sancta synodus coniuges hor­
tatur, ut antequam contrahant, vel saltem triduo ante matrimonii
consummationem sua peccata diligenter confiteantur, et ad san­
ctissimum Eucharistiae sacramentum pie accedant ».
Can. 1033 statuit: « Eosdcmque (sponsos) vehementer adhortetur
(2) Cfr. Noldin, l. c. n. 550, 0 (ed. XIV, post Codicem); Aertnys, l. c. n. 515; Vlaminp,
l. c. n. 180; Chelodi, l. c. n. 23.
(3) Cfr. Berardi, Theologia Pastoralis, n. 306 8. (ed. III); Chelodi, i. c.; Krick, Das Brantexamen, p. 5 88.; Leitner, L c. p. 52 8 88.
(1) Seas. XXIV, cap. 1 de reform, main Cfr. etiam Hitualc Bom., tit. VII, cap. 1, lu 17.

188

CAPUT ΠΙ - ARTICULUS VH

(parochus) ut ante matrimonii celebrationem sua peccata diligenter
confiteantur, et sanctissimam Eucharistiam pie recipiant ».
Quibus ex verbis tria manifeste deducuntur, scii. 1° agi de con­
silio, non autem de praecepto; 2° sacramenta esse recipienda ante
matrimonii celebrationem, non vero, ut habebat Concilium Trid.,
saltem triduo ante matrimonii consummationem; 3° sponsos tura
ad sacramcntalem confessionem tum ad sacram communionem ve­
hementer a parocho esse adhortandos.
Verba « ante matrimonii celebrationem * referenda sunt ad sacramentalem confessionem. Hinc putamus, non solum sufficere, sed
commendari etiam posse, nupturientes infra ipsam Missam «pro
sponsis » S. Communionem recipere.
2. Matrimonium, ut omnibus constat, est sacramentum rivorum;
proinde si sponsi in statu peccati mortalis sint, iure divino debent
prius iustificari; secus sacrilegium committerent. Porro ad justi­
ficationem obtinendam sufficit per se actus contritionis perfectae;
at in praxi semper suadenda est confessio sacramentalis, utpote
certior atque securior.
Si agitur de peccatore publico, ex. gr. de eo qui in notorio con­
cubinatu vivit, sacramentalis confessio de praecepto requiritur, quippe
quae necessaria in casu est ad scandalum reparandum (5).
3. Confessio generalis i. e. totius anteactae vitae est a parocho pro sua
prudentia sponsis consulenda, sed minime imponi potest. Hinc statuta dioe­
cesana, quae videntur praescribere confessionem generalem tamquam obli­
gatoriam, vel sunt benigne interpretanda, quatenus nonnisi consilium seu
adhortationem exprimant, vel, secus, corrigenda sunt.
Item communio ipso matrimonii die est quidem inculcanda, et nullatenus
imponenda; sponsi enim possunt sacramenta recipere pridie aut triduo vel
etiam, uti moris est alicubi, octiduo ante matrimonii celebrationem; imo
expedit ut sacramentalis confessio fiat aliquo tempore ante nuptiarum
celebrationem, quia si aliquod fortasse deprehendatur occultum impedi­
mentum, facilius potest removeri.
Nonnulla dioecesana statuta praecipiunt pure et simpliciter confessionem
sacramentalem ante matrimonium faciendam (6). Attento iure communi,
hodie vigente, possuntne statuta dioecesana absolute praecipere commu­
nionem et confessionemî Sacra communio non potest stricto sensu praecipi!
idem dicendum de sacramentali confessione, quia Codex dicit tantum « vehe­
menter adhortetnr ». Ceterum statuta dioecesana, si loquuntur de communione
et confessione, intelligenda sunt de adhortatione et consilio, non autem de
vero praecepto.
(5) 8. Alph., I. c. n. 54; Cappello, Tract, canon.-mor. de Sacramentis, I, η. 74 ββ.
(6) Cfr. Ouapurrl, I. c. n. 243; Chelodi, I. c. n. 23.

J)E OONSENSU TARENTUM QUOAD FILIORUM MATRIMONIUM

189

Articulus VIII.
H
De consensu parentum
quoad filiorw

matrimoniu; H

H
II consensus parentum
186. Num
vel tutorum sit necessarius.

1. Certissimum est consensum parentum vel tutorum necessarium
non esse ad validitatem matrimonii, quod filiifamilias sive maiores
sive etiam minores ineunt. Id manifesto liquet ex Concilio Trid. (1):
«Tametsi dubitandum non est, clandestina matrimonia, libero con­
trahentium consensu facta, rata et vera esse matrimonia, quamdiu
Ecclesia ea irrita non fecit, et proinde iure damnandi sunt illi,
ut eos sancta Synodus anathemate damnat, qui ea vera ac rata
esse negant, quique falso affirmant, matrimonia a filiisfamilias sine
consensu parentum contracta, irrita esse, et parentes ea rata vel irrita
facere posse... ».
Idque clare, licet implicite, eruitur ex co. 1016, 1034, 10581066, 1007-1080.
Si matrimonium a filiisfamilias initum, insciis aut invitis pa­
rentibus, esset invalidum, eiusdem invaliditas non aliunde foret
derivanda quam ex iure divino, seu naturali seu positivo, aut ex
iure canonico (loquimur heic, nota, de matrimonio fidelium tantum).
Atqui nec ius divinum neque ius canonicum irrita declarat matri­
monia a filiisfamilias sine consensu parentum contracta. Ergo.
Porro ratio gravissima haec est: in iis quae ad status electionem
pertinent, quivis liber, et sui iuris est, neque ab arbitrio alterius
pendet; quod maxime locum habet in statu matrimonii, quia gra­
via onera ea que perpetua secumfert, cum vinculum matrimoniale
sit indissolubile: unde non debet eius electio pendere ab aliorum
arbitrio, sed solum a libera eorum voluntate, qui sponte huiusmodi statum suscipiunt seque tali vinculo obstringunt (2).
2. Itaque doctrina catholica est, nuptias, quas forte filiifamilias
celebraverint, insciis aut invitis parentibus, etsi eorum dissensus
fuerit rationabilis et gravi vel gravissima de causa positus, validas
omnino esse (3).
(1) Scs«. XXIV, cap. 1 do reform, matr.
(2) Sanchez, lib. Ill, disp. 22, η. 3: Schinnl/yr., I. c. part. 11, tit. II, De de spons. impub..
n. 71.
(3) Cfr. S. O. O. Olomucen. 14 mart. 1772; Praemùlien. 18 iul. 1778; Melevilana, 24 marU
1824; Gralian >poliüina, 3 april. 1841.

190

CAPUT m - ARTICULUS VIII

Non convenit inter DD. catholicos, utrum iure antiquo, i. e. ante Cone.
Trid., ciusmodi matrimonia fuerint valida necne. Ratio dubitandi est, quia
plures textus iuris civilis (4) videntur requirere consensum parentum ad
nuptiarum validitatem. Consulto dicimus videntur; nam interpretes non pauci
iique graves ex. gr. Cujacius (5), Constan., Germon, et Hothoman. apud
Schmalzgr. (6), Gonzales (7) et alii putant, in praefatis textibus iuris civilis
nuptias, sine consensu parentum initas, dici iniustas seu non iustas, quaternis
illicitae sint, non vero quatenus certo invalidae.
Communior sententia et vera tenet, iure antiquo canonico consensum
parentum non fuisse necessarium ad valorem matrimonii filiifarailias, non
solum quia ius civile in foro canonico nullam vim habebat, sed praesertim
quia nulla unquam lata fuit lex ecclesiastica huiusmodi matrimonia irritans (8).

3. Quamvis parentum consensus non requiratur ad nuptiarum
validitatem, necessarius tamen est, saltem generatim loquendo,
ad earumdem honestatem.
Qua in re, sepositis variis sententiis a S. Alphonse (9) relatis,
qui non satis accurate Doctores allegat eisque unam vel aliam ex
quatuor propositis sententiis tribuit (10), ad gradum culpae quod
attinet, inspiciendum est, num iiliusfamilias matrimonium con­
trahat, parentibus inconsultis, vel consultis quidem, sed contra
ipsorum voluntatem; num iustam ob causam id agat, vel non.
4. Si filius insciis parentibus nuptias ineat, iuxta communio­
rem et probabiliorem sententiam, graviter per se peccat, nisi insta
causa excusetur. Ratio, quia in re tam ardua valde imprudenter
agit, cum, parentum consilio neglecto, se periculo errandi exponat
in negotio maximi momenti; praeterea vix non semper parentum
interest scire, an, et quanam cum persona liberi matrimonium
contrahere intendant (11).
Quod si filius ex insta causa nuptias ineat, parentibus incon­
sultis, non peccat, ut communiter et rectissime docent auctores;
ex. gr. si versetur extra domum paternam et nequeat eos interpel­
lare aut matrimonium differre, si certo sciat parentes iniuste ob­
stare matrimonii celebrationi, etc. Si causa esset quidem in se
(4) D. 23, 2, de ritu nupt. L. 2, 3, 18, 35; Inst. 1, 10, de nupt. pr.; C 5, 4 coti L 7 1°
(5) Op. cit. lib. III. cap. 5.
' * ’ '
(6) Loc cit. a. 73.
(7) Lib. IV Decret., tit. 2. cap. Tua, n. 8.
(8) S. B llarinlnue, llb. I de nialriui., cap. 19 fl.; Sanchez, l. c.; Azor, p. I, Hb. V c 20;
Laytnann, l. c. c. 1, n. 14; Fagnanue, l. c. tit. 2, cap. Tua, n. 21; Schmalztrr ten Τ',
(9) Loc. cit., n. 849, quacr. 1°.
(10) Cfr. P. Gaudé, Tfuol. Mor. S. Alph., 1. c. n. 849, not. b, c, d, e. h, 1, 1 η o
(11) Sanchez, l. c. disp. 23, n. 10; Viva, De malr. q. 4. a. 2, n. 5; Bonacina 7 r « I
pnnet. 17, n. 25; S. Alph., I. c.; Fagnanus, l. c. n. 13; Schmalzgr., I. c. n. 77; Bull.-Palm., e.
n. 190 ea.

DE CONSENSU PARENTUM QUOAD FILIORUM MATRIMONIUM

191

iusta, sed non sufficiens ad filium omnino excusandum, utpote
levis, venialiter peccaret, nisi bona fides, facile tunc admittenda,
eum excusaret.
5. Filius, qui parentes certiores fecerit de matrimonio ineundo
eorumque consilium hac in re exquisierit, teneturne illud sequi?
Plures DD. non satis distinguunt inter consilium et consensum·,
H
inde varietas opinionum, quae theologicam
doctrinam valde im­
plexam atque obscuram reddunt.
Ubi agitur de mero consilio parentum, iiliusfamilias certe non
tenetur sub gravi illud amplecti, imo per se ne sub levi quidem,
praecise quia sermo est de consilio, non autem de praecepto, cuius
tantum transgressio, minime vero consilii, culpam secumfert. Per
accidens potest adesse peccatum, ex. gr. si ex contemptu seu irre­
verentia in parentes, horum consilium filius spernat, si irrationa­
biliter quavis de causa (puta, ex ira, praesumptione, invidia etc.)
illud non sequatur; quo in casu, uti patet, ex alio capite habetur
culpa.
6. Si vero contra expressam parentum voluntatem, i. e. ipsis
invitis, filius matrimonium ineat, item distinguendum est: vel pa­
rentes habent iustam causam contradicendi, vel non. In priori
casu, illius lethaliter per se peccat, quia pietatem laedit in re gravi,
cum reapse gravis inde iustaque oriatur offensio parentum, tum
quia, saltem plerumque, caritatem quoque erga se ipsum violat,
quatenus in periculum gravis damni sese conficit; at, nisi id prae­
visum fuerit, culpa abest.
Attamen si causa dissensus ex parte parentum sit levis tantum, certum
est filium in casu venialiter, non autem mortaliter, peccare; nam, licet
gravitas culpae non sit commensuranda solum ex rei natura, sed etiam
atque praesertim ex eventu i. e. ex sequuta parentum offensione, nihilo­
minus ab ipsa rei natura praescindi non posse facile patet. Quo ex principio
sequitur, tunc quoque leviter peccare filium, secluso contemptu et irreve­
rentia objective gravi, cum parentes nonnisi levem offensionem patiuntur,
puta ex animi indole, ob matrimonium ipsis invitis celebratum.
Hoc sensu profecto intelligenda est doctrina, quam scite tradunt San­
chez (12), Schmalzgr. (13), S. Alphonsus (1. c.), Ball.-Palm. (14) aliique.

187. Quid in praxi sit attendendi! n — 1. In praxi vero ut di­
gnoscas num filiusfamilias revera peccet, necne, non inudo inspicere
(12) Loc. cit. n. 3 S3.
(13) Loc. cit. n. 78.
(14) Loc. cit. u. 193.

debes an insta causa sit ex parte parentum, sed etiam an causa le­
gitima habeatur ex parte filii; quod non satis animadvertisse videntur
plures theologi et canonistae, qui, parentibus invitis iustam ob cau­
sam, statim concludunt filium peccare et quidem graviter profecto.
Non recte; nam parentes possunt habere causam obiective iu­
stam, imo et iustissimam contradicendi, ex. gr. damnum familiae
vitandum, simulque vero ipsemet liliusfamilias potest habere cau­
sam legitimam matrimonii ineundi, puta, si nequeat celebrationem
nuptiarum omittere aut differre sine gravi incommodo, ex. gr. sine
periculo incontinentiae. Tunc fili ils procul dubio valet matrimonium
contrahere, parentibus invitis, ubi agitur de gravi damno vitando,
maxime spirituali. Neque filius tenetur huiusmodi causam paren­
tibus manifestare, quoties ea in infamiam sui ipsius aut dedecus
cedat, ex. gr. sponsae deflorationem vel incontinentiae periculum.
Itaque, ut paucis rem absolvamus, necesse est causam a pa­
rentibus allegatam non solum esse iustam obiective et absolute scii,
in se ipsa, verum etiam relative, omnibus nempe attentis circum­
stantiis quae ad personam filiifamilias referuntur; secus parentum
dissensus foret iniustus; de qua hypothesi statim erit sermo.
2. In altero casu, i. e. cum parentes nullam habent iustam cau­
sam non consentiendi matrimonio, vel contradicendi, filii licüt
possunt, ipsis invitis, nuptias inire. Haec est communis et omnino
certa doctrina apud omnes theologos et canonistas (15).
Porro quaenam censeri debent iustae causae, et quaenam iniusiaef Pa­
rentes iniuste agere censentur: d) si filium a coniugio prohibeant sine causa
rationabili; b) si causa maioris dotis mulierem indignam dare velint filio;
c) si velint tradere filio mulierem aegram, impudentem, aut conditionis
asperae, silvestris etc., cum qua filius non speret se posse in pace vivere;
d) si ideo iustum impediant matrimonium filii, quia aliam uxorem volunt
ei tradere contra eius voluntatem; e) si absque rationabili causa filium ab
aliquo matrimonio impediant, aut nimis négligentes sint in tradenda ipsi
uxore, adeo ut fdius annum 25 iam excesserit; /) si aspere tractent filium
et plus insto opprimant, ex. gr. laboribus, et filius velit matrimonium inire
seque a parentum potestate subducere, ut eorum vexationem effugiat (16).

188. Quaerunt DD. an filius teneatur obedire patri praecipienti,
ut matrimonium contrahat. Communis sententia negat; et rectis(15) Cfr. praesertim Sanchez, I. c. n. 10; Bosslus, De effectibus contractus matrimonii·
Cap. 11. n. »3; Reifkust., I. c. n. 25; Layinann. I. c. u. 11; Schmalzgr., I. c. n. 79; S. Alph., I. c.;
Bull.'Palm., I. c. u. 194 8.
(10) S. Bellurminus, l. c. prop. 3; Spoixr, L c n 23; Boseius, l. c. n. 09; S. Alph., /. c.; Bull.·
Palm., I. c. u. 195.

DE CONSENSU PARENTUM QUOAD FILIORUM MATRIMONIUM

193

sime profecto. Nam, ut egregie habet S. Thomas (17), inferior obe­
dire non tenetur superiori suo, si ei aliquid praecipiat, in quo illi
non subditur; porro eiusmodi est, quod ad naturam corporis per­
linet, puta in eo quod pertinet ad hominis sustentationem et prolis
generationem; «unde non tenentur nec servi dominis, nec filii
parentibus obedire de matrimonio contrahendo vel virginitate ser­
vanda » (18).
Plnres addunt, teneri lilium obedire, si matrimonium valde
referat ad tollenda gravia dissidia, vel ad sublevandam gravem
necessitatem parentum, non iam vigore praecepti, sed ex virtute
pietatis, qua filius tenetur subvenire parentibus in necessitate (19).
Id nonnisi cum aliqua limitatione admittendum est, scii, in­
spici debet, num celebratio matrimonii importet pro filio grave
incommodum, necne; nam caritatis praeceptum, ubi agitur de
dissidiis tollendis, cum gravi incommodo non obligat, ut omnibus
constat. Item, si agitur de sublevanda parentum gravi necessitate,
videndum an filiusfamilias possit nuptias inire sine gravi suo in­
commodo, seu temporali seu praesertim spirituali; pietas enim
non obligat cum tanto incommodo ex communi theologorum doc­
trina (20).

189. Praeterea quaeri solet a nonnullis DD., an filius te­
neatur obedire parentibus, si praecipiant ut aliquam ducat mu­
lierem a qua ipse abhorret. Eadem ac in casu praecedenti danda
est responsio; addimus, semper aut fere semper infelicem exitum
sortiri huiusmodi matrimonium, eo ipso quod de muliere agitur a
qua filius abhorret. Dicendum, nunquam in praxi filium teneri paren­
tibus obedire, si praevideat fore ut in matrimonio cum tali muliere
inito nequeat recte conversari (21).
Ob oculos habeatur doctrina D. Thomae: « Cum matrimonium sit quasi
servitus quaedam, pater non potest cogere filium ad matrimonium per prae­
ceptum... sed potest eum inducere ex rationabili causa; et tunc, sicut se
(17) Summa theol. 2-2, q. 104, a. 5.
(18) Cfr. S. Bonav. in IV I). 29, a. 1, q. 3; Sanchez» l. c. n. 3; Schmalzgr., Z. c.; S. Alph.,
I. c. n. 850; Lacroix, /. c. n. 570.
(19) Cfr. S. Alph., L c.
(20) S. Alph., lib. Ill, n. 333 ss.; S. Thom., 2-2. q. 101, a. 1; Ball.-Palm., vol. II, n. 7;
Génicot, I, n. 346.
(21) S. Alphonsus, quem passim auctores sequuntur, duas quaestiones expositas simul
lungit atque proponit (l. c.), quaerens · An teneatur filius obedire patri praecipienti ut matri­
monium contrahat, vel ut aliquam ducat mulierem a qua filius abhorret ». Et respondet:
« Cum m un is est sententia negans... Communiter tamen dicunt...», et citat complures theo­
logos, qui tamen non recte allegantur. Nam, ut utamur verbis ipsius Γ. Gandô C SS. R. in
notis ad Thcol. Mor. S. Alph. (n. 850, nota c), «ex auctoribus hio citatis plcriqiu omittunt
casum quo Illius abhorreat a muliero quae sibi proponitur ».

13 — Cappello, Dc Sacramentis, V.

194

CAPUT III - ARTICULUS VIII

habet filius ad causam illam, ita se habet ad praeceptum patris; ut si illa
causa cogat de necessitate vel de honestate, et praeceptum similiter cogat:
alias non » (22).
Qua ex doctrina rite intellecta tria principia colligi possunt quaeque
ad rem nostram optime faciunt, scii.: 1° patrem non posse arbitrio suo
filium cogere per praeceptum ad matrimonium; 2° posse eum inducere ob
rationabilem causam; 3° hoc in casu, filium teneri directe et immediate uon
vi praecepti, sed vi causae rationabilis exsistentis, quatenus secundum rectam
rationem quisque agere debet (23). Itaque tota quaestio est, ut supra fuit
animadversum, an, omnibus circumstantiis perpensis sive parentum sive
filiifamilias, « causa cogat de necessitate vel de honestate », i. e. an causa sit
vere rationabilis nedum absolute et speculative, verum etiam relative et
practice.

190. Quod spectat vero ad causas, propter quas parentes iuste
sint inviti circa liliorum nuptias, in controversiam maxime vocatur
conditionis disparitas. Plura de hac quaestione habent DD. (21).
In primis videndum est, an posita conditionis disparitate, oriatur
ex matrimonio dedecus familiae aut scandalum vel odium aliud ve
damnum, necne. Si secundum, i. e. si ea non oriantur incommoda,
causa non est iusta; disparitas enim conditionis, secluso dedecore
familiae, vel scandalo etc., nullatenus prohibet quominus licite· ma­
trimonium celebretur.
Si primum, distinguendum: vel matrimonii celebratio omitti po­
test sine gravi incommodo ex parte filiifamilias, ut alibi diximus
(n. 187), vel non: in priori casu, urgente praecepto iustitiae et ca­
ritatis, nuptiae iniri nequeunt; secus, in altero casu, cum huiusmodi
praeceptum minime obliget tanto cum incommodo, maxime spiri­
tuali, i. e. quando salus animae periclitatur, puta ob incontinentiae
periculum (25).
Idem dicas de familiae dedecore above damno, quod oriatur nou
cx conditionis disparitate, de qua agunt communiter DD., sed etiam
— idque frequentius in praxi contingere potest — ex mala fama
sive familiae sive sponsi aut sponsae, ex. gr. ob crimen admissum,
ob vitium luxuriae vel blasphcmiae, ob officia vitae christianae
neglecta etc.
(22) Τη IV, D. 29, q. unie., n. 4.
(23) S. Bcllarminus, L c.; Sotus, /. c. dis* . 29, q. 1, a. 4. conci. 3.
(24) Cfr. Sanchez. lib. 1 disp. 14, n 2 -s ; Gutierrez, Can. Quae st. Hb. T, cap. 20, n. 13
ct 17: Snorer, l. c. n. 203; Schmalzgr., /. c. n. 81; S. Alph., /. c. η. 851; Ball.-Palm., I, c.
‘fr. Sanchez, lib. IV, disp. 2 «. n. 10; Escobar, De matrim., dub. 175, n 723* Sal·
. cap. 0, n. 23; PaUus, l. c. disp. 2 punct. 12, n. 9; Gutierrez, l. c. cap. 79, n. 20.

DE CONSENSU PARENTUM QUOAD FILIORUM MATRIMONIUM

195

Parentes, qui absque causa liberorum matrimonia impediunt,
et mullo magis qui eos ad certa matrimonia invitos cogunt, procul
dubio graviter peccant, tum propter scandalum et malos exitus,
qui ex eiusmodi nuptiis sequuntur, tum quia liberos privant iure
suo, quod ab ipsa natura habent circa status electionem (26).
Concilium Tridentinum (27) sub anathematie poena, ipso facto incurrenda,
prohibuit ne domini et magistratus quovis modo, directe vel indirecte, sub­
ditos suos vel quoscumque alios cogerent ad matrimonia ineunda. Haec
poena iure novo sublata est.
Π
191. Quid parocho servandum quoad nuptias filiorumfamilias
minoni II — Can. 1031 haec statuit: «Parochus graviter fdiosfamilias

minores hortetur ne nuptias incani, insciis aut rationabiliter invitis
parentibus; quod si abnuerint, eorum matrimonio ne assistat, nisi
consulto prius loci Ordinario ».
1. Sermo est de filiisfamilias minoribus. Dicuntur filiifamilias
qui adhuc subsunt parentum potestati; dicuntur minores qui vice­
simum primum aetatis annum nondum expleverunt (can. 88, § 1 ).
Si quis, servatis servandis, legitime emancipatus fuerit, non amplius
iure est iiliusfamilias cumque proinde non respicit hoc praescriptum.
2. Indicium, num parentes rationabiliter necne, sint inviti, pru­
denti aestimationi parochi, confessarii, boni viri relinquitur, qui
omnes circumstantias circa statiun familiarum, circa indolem et
affectum personarum, circa damna forte oritura ex matrimonio cele­
brato aut omisso, etc., probe cognoscere debent easque maturo
consilio perpendere.
3. Si unus consentiat, alter vero dissentiat quidnam dicendum/
Si pater consentiat matrimonium celebrari potest, tum quia potestas
patria ipsi primario competit, tum quia incommoda, quae vitari
debent, ex eius reluctantia vix non semper oriuntur, attento prae­
sertim iure civili. Si mater, patre invito, consentiat, nuptiae ob
allatas rationes iniri nequeunt, Ordinario Joci inconsulto. Patre
vero defuncto, matris consensus certe opus est.
Quaeri potest an, deficientibus parentibus, requiratur consensus tutorum
vel avi et aviae. Expedit quidem, ut in hoc casu ii certiores fiant de ma tri­
tae) Sehninlzgr., I. c. n. 90; S. Alph., lib. III, n. 335; Sporer, tract. 3, cap. 5, η. 20 ss.;
EIM, Thcol. mor. yer modum conferendarum, conf. 19 (dc (“ pracc.), n. 53S; Lchinkuhl, I,
n. 948.
(27) Se$8. XXIV, cap. 9 de reform. matrim ; cfr. Sanchez, I. c. disp. 22, n. 9; Gutierrez,
I. c. cap. 19; Bonacina, I. c. q. 3, punct. 8, n. 34; et q. 4, punct. 17, n. 26; Barbosa, tn Trid.
Sees. XXIV, cap. 9, n. 9; Schmalzgr., I. c. n. 90 ss.

196

CAPUT HI - ARTICULUS VIII

ηιοηίο ineundo, qui parentum locum tenent, eorumque consensus exquiratur;
at id iure canonico requiri, negandum omnino.
Licet maior iam sit, qui ad normam can. cit. expleverit vicesimum pri­
mum aetatis annum, ideoque huic praescripto non subsit, tamen si lex
civilis exigat consensum parentum etiam pro filiis maioribus, determinatam
quamdam aetatem nondum assecutis, procul dubio parocho haec circum­
stantia attendenda est, ne caeremonia civilis omittatur indeque damna
haud levia profluant, ut suo loco dicemus.

192. Parochus, adhortationibus incassum factis, nequit matri­
monio assistere, si nupturientium parentes inscii sint aut rationa­
biliter inviti. Id sub gravi per se urget. Tenetur loci Ordinarium
consulere, cuius erit, omnibus circumstantiis sedulo pensatis, matri­
monii celebrationem permittere aut prohibere ad tempus, prout in
Domino magis expedire indicaverit. Quod possit prohibere ad tempus
i. e. donec iusta causa perduret, in casu nostro donec parentes
certiores facti nuptiis liliifamilias consentiant, clare eruit ur ex prae­
scripto can. 1039, § 1.
Si vero ex matrimonii prohibitione gravia oriantur incommoda,
ex. gr. periculum scandali seu concubinatus, Ordinarius pro sua
prudentia, re mature peipensa, diiudicet num ratione maioris mali
vitandi — quod non raro contingere potest — consultius sit per­
mittere celebrationem nuptiarum, necne, insciis aut invitis paren­
tibus. Ipsamet enim naturae lex non solum permittit, sed praecipit,
ut e duobus malis minus eligatur, cum utrumque vitari nequit.

193. Ius civile. — 1° Lex Ital. (cfr. art. 3 legis 27 maii 1929):
minores, seu infra 21 annos, indigent assensu parentum vel tutoium.
Si parentes inter se dissentiant, praevalet pater. Mortuo vel impedito
alterutro, alterius consensus sufficit. Deficiente utroque parente, con­
sensus avorum requiritur, sed solum pro minore 21 an., et si nec
avi habeantur, consilii familiae. Matrimonium initum absque con­
sensu est impugnabile intra sex menses a notitia habita celebrationis
vel ab adepta maiore aetate.
Â
Milites activi indigent consensu ministri pro bello; officiales con­
sensu regis; milites, qui habent licentiam illimitatam, non indigent
consensu, sed libere possunt matrimonium contrahere.
2° Codex Austr. (§§ 19-53, 172, 1222, 1231): minores (et eis
aequiparati) nequeunt valide nuptias inire sine consensu patris vel
tutoris et indicis. Tamen validitas non impugnatur ex officio (§ 96).
3° Codex Gall. (art. 118-160, 182-183): ad validitatem matri­
monii requiritur consensus parentum vel consilii familiae.

DE IMPEDIMENTIS IN GENERE

197

4° Cod. lïelv. (art. 98-99): consensus ad valorem necessarius
est. Matrimonium, sine huiusmodi consensu celebratum, impugnari
potest a parentibus vel a tutore, non tamen si pars iam maior aut
mulier gravida facta est (art. 128).
5° Cod. Germ. (§§ 1304-130G): consensus requiritur tantum ad liccitatem, ita ut matrimonium ex eius defectu impugnari minime possit.
6° Cod. Hisp. (art. 45-47): item, ut iure germanico, nonnisi
ad liceitatem nuptiarum exigitur consensus.

CAPUT IV.

DE IMPEDIMENTIS IN GENERE, DE MALITIA
FORNICATIONIS
COMMISSA A PERSONIS IMPEDIMENTO OBNOXIIS

Akticulus I.
Π
De impedimentis
in genere.
II
194. Principium.
— « Omnes possunt matrimonium contrahere, qui
iure non prohibentur » (can. 1035).
1. Quidam prohibentur iure divino et quidam iure humano (scii.
ecclesiastico quoad fideles, et civili quoad infideles, iuxta superius
dicta n. 75 ss.); et prohiberi possunt vel simpliciter, ex. gr. impo­
tentes absolute, vel temporanee, ex. gr. mas ante decimum sextum
aetatis annum, vel particulariter i. e. cum hac vel illa persona, ex.
gr. consobrini.
2. Ius sive divinum sive humanum dupliciter arcere potest a
coniugio: vel quatenus matrimonium forte initum reddat invalidum,
vel quatenus reddat illicitum tantum. Hinc ius est irritans vel
prohibens, prout reddit personam inhabilem omnino et incapacem
ad contrahendum, aut solummodo vetat Titio, ne sua capacitate
contrahendi utatur. Porro coniugium contra legem initum est quidem
illicitum, sed validum, nisi lex habeat clausulam irritantem, quia
in iure canonico receptum est principium: actus contra ius est illi­
citus, sed validus, nisi clausula irritante ius munitum sit (1).
3. Quinam possint constituere impedimenta, vide n. 62 ss.

(1) Sanchez, lib. VII, diep. 2; Bened. XIV, Dc Synodo dioec., lib. XII, cap. 5, n. 3; Ga«
Fparri, l. c. n. 254; Wcrnz, l. c. n. 215.

198

CAPUT IV - ARTICULUS I
η
195. Notio impedimenti.
— Sensu lato et improprio impedimentum

est quidquid, iure divino vel humano, sive externe sive interne,
valori aut liceitati matrimonii obstat. Quo sensu etiam vitium mentis,
status peccati, defectus formae, etc. nomine impedimenti veniunt.
Sensu stricto et proprio ad normam Codicis impedimentum ma­
trimoniale definiri potest: Circumstantia externa, iure divino vel
humano inducta, quae personam aut inhabilem jacit ad matrimonium,
aut arcet ab eo licite contrahendo.
Dicitur; circumstantia externa, quia est quid extrinsecum et su­
perveniens.
Dicitur: iure divino vel humano inducta, ut significetur duplex
fons sive auctor impedimentorum.
Dicitur: quae personam inhabilem jacit aut arcet, quia agitur de
circumstantia quae directe et immediate respicit personam.
Dicitur: quae personam inhabilem jacit ad matrimonium aut arcti
ab eo licite contrahendo, quia ista circumstantia refertur ad matri­
monium, non autem ad cetera iuridica, simulque duplex impedimen­
torum genus indicatur.
Impedimentum directe afficit matrimonium prout est contractus,
non vero prout est sacramentum; ideoque pars arcetur immediate
a contractu, et consequenter a sacramento (2). Quare impediments·
non est v. g. peccatum mortale nec defectus debitae intentionis
suscipiendi sacramentum (3).
Ante Codicem, impedimenta in tres classes dividebantur: ex
parte jormae, ex parte consensus et ex parte personae. Codex non­
nisi impedimenta ex parte personae, qua impedimenta stricte dicta,
agnoscit. Idque merito omnino, ut iure antiquo monebat Card.
D'Annibale (4). Quare improbandi sunt AA., qui, edito Codice, adhuc
retinent veterem impedimentorum divisionem, recensentes inter ea,
ex. gr. errorem, metum etc. cum aliis.
Proinde impedimenta matrimonialia afficiunt directe et immediate
ipsam personam contrahentium, quatenus eandem inhabilem reddunt
ad contrahendum si sunt dirimentia, vel simpliciter prohibent si
(2) Cfr. Schinalzgr., lib. IV, tit. 1, n 351; Ball. Palm., VI, n. 532: Luhrnknhl, 1. c. n. 941;
Noldin. I. c. n. 556; Gasparri, I. c. n. 255; Ch· Indi, /. c. n. 34.
(3) D’Annibale, III, n. 128; Wernz, I. c. n. 215; Gasparri, /. c.; Noldin, /. c. n. 556; Che·
lodi, I. r.: Lrlmikuhl, II, n. 911.
(4) Loe cit., n. 429; Ball.-Palm., /. c. n. 600; Gasparri, I, c. n. 256.
I
In textu facultatum quinqu nuallum sub η. I datur facultas «sanandi in radice matri­
monia nulliter contracta ob aliquod impedimentum iuris ccci siastici ctc. ». Impedimentum
in casu accipiendum est sensu stricto, s. u proprio, non autem lato ad normam can. 1371,
I l, ut declaravit S. C. de Sacramentis, 10 mart. 1937. Ceterum, vix datur impedimentum
sensu lato iuris ecclesiastici.

DE IMPEDIMENTIS IN GENERE

199

sunt impedientia. Exinde sequitur impedimenta dirimentia recidere
in leges inhabilitantcs.
Cum vero inhabilitas in iure intelligatur radi calls ad actum,
patet sola impedimenta dirimentia proprie recidere in leges inhabilitantes.

196. Divisio. — Impedimenta matrimonialia dividuntur (5):
1° Ratione originis seu auctoris in impedimenta iuris divini,
sive naturalis sive positivi, et iuris humani, i. e. ecclesiastici pro
baptizatis, civilis pro infidelibus. Agentes de singulis, videbimus
quaenam sint impedimenta iuris divini naturalis et positivi, et
quaenam iuris humani.
2° Ratione effectus in impedimenta dirimentia et mere prohi­
bentia. «Impedimentum impediens continet gravem prohibitionem
contrahendi matrimonium; quod tamen irritum non redditur si,
non obstante impedimento, contrahatur. Impedimentum dirimens
et graviter prohibet matrimonium contrahendum, et impedit quominus valide contrahatur » (can. 1036, §§ 1, 2).
Quare impedimentum dicitur dirimens, non quia matrimonium
validum dirimat i. e. solvat, sed quia obstat, ne matrimonium
attentatum valide meatur.
3° Ratione âJ II ibitus seu extensionis in absoluta et relativa, prout
matrimonium impediunt cum quacumque persona vel cum certis
tantum determinatis personis.
4° Ratione notitiae seu divulgationis in publica et occulta.
«Publicum censetur impedimentum quod probari in foro externo
potest; secus est occultum » (can. 1037k Infra addemus nonnulla
(n. 200).
5° Ratione durationis in perpetua et temporanea, prout cessant
post aliquod tempus, aut manent de se usque ad finem vitae (6).
6° Ratione gradus cognitionis in certa et dubia, prout dubimn
prudens vel excluditur vel admittitur. Dubium vero potest esse
iuris tantum, aut facti tantum, aut iuris et facti’, dubium iuris ver­
sari potest circa ius divinum et humanum (7).
(5) Sanchez, L c. diep. 52; FeUe, L c. n. 77 es.; Rosset, l. r. n. 2729; Gasparri, L c. n. 257
n.; Wcrnz, l. c. n. 216.
(6) Quidam, ratione temporis, dividunt in antecedentia et supervenientia. At minus recte»
quia impedimenta proprie dicta respiciunt matrimonium in fleri, quatenus obstant seu validae
eeu licitae celebrationi*, ideoque omnia sunt antecedentia. Quae vero superveniant, item non­
nisi improprio dicuntur impedimenta, eum totum matrimonii respiciunt non autem ipsum
vinculum. Cfr. Feije, l. c. n. 84; Wcrnz, l. c. not. 7.
(7) Quidam Auctores veteres ratione iuris accusandi vinculum matrimoniale, dividunt
etiam in impedimenta iuris privati cd impedimenta iuris publici prout principaliter ob pri-

200

CAPUT rv - ARTICULUS I

7° Ratione possibilitatis dispensandi in dispensabilia et indispensabilia. Ea sunt, in quibus Ecclesia dispensare potest et de facte
dispensat; haec, super quibus non potest dispensare aut saltem de
facto non dispensat.
8° Ratione ordinis in correlative, et non correlativa, prout re­
feruntur ad unam tantum partem, v. g. votum, vel ad utramque,
ut consanguinitas.
9° Ratione gradus, item in ordine praesertim ad dispensationem,
in impedimenta gradus minoris et maioris (can. 1042). De his infra
(n. 206).
10° Demum impedimentum dividitur in unicum sive simplex
et multiplex (cfr. n. 232, not. 1).
II sit vis impedimenti.
II
197. Quaenam
— 1. Impedimentum dirimens

duo importat: a) prohibet matrimonium, et quidem sub gravi, seu
illicitum facit; b) et irritum quoque reddit seu nullius valoris. Impedi­
mentum mere prohibens unum importat, scii, vetat sub gravi ne
ma trimon i um contraha t ur.
2. « Quamquam impedimentum ex una tantum parte se habet,
matrimonium tamen reddit aut illicitum aut invalidum » (can. 1036,
§ 3); idque, fac sedulo attendas, pro utraque parte.
3. At si matrimonium prohibetur non ob impedimentum cano­
nicum, sed alia ratione seu lege, ex. gr. lege positiva divina de statu
gratiae sanctificantis, per se illicitum fit tantum parti, quae hanc
legem violat.
198. Quaedam notanda. — In iure civili aliae sunt conditiones ad ex­
sistentiam actus, aliae ad eius validitatem. Priores dicuntur essentiales.
Hinc actus exsistens et non exsistens, exsistens et validus, exsistens et invalidus.
Actus exsistens et invalidus producit omnes effectus iuridicos, donec
impugnetur et invalidus pronuntietur, intra legitimum tempus, a magistratu
competente. Actus non existons nullum parit effectum, et semper potest
eiusdem non exsistentiae postulari declaratio.
H
Impedimenta matrimonialia etiam dirimentia reddunt coniugium ex­
sistens at invalidum. Defectus formae efficit illud non exsistens; item vitia
consensus.
votam utilitatem sunt constituta, vel potius propter bonum commune et publicam matri·
munii honestatem, et consequenter prout ius accusandi matrimonium ex aliquo capite Inva­
lidum reservatur solis contagibus, vel «outra illud etiam index ex oflb io aut promotor fiscalis
nlilquc actores legitimi per accusationem procedere valent. Cfr. Fclje, l. c. n. 85; Wernz, I. c.
n. 216, VII.
Haec divisio vix hodie habet locum (excepto forte quoad impedimentum impotentiae
occuUat), attento can. 1971, seu inspecta nova Impedimentorum divisione per Codicem inducta.

BE IMPEDIMENTIS IN GENERE

201

In iure canonico distinctio praedicta deest, proprie loquendo. Vestigium
reperitur in can. 1080. Matrimonium dicitur promiscue nullum, irritum,
invalidum. Quoad impugnationem applicantur eaedem normae; item per se
quoad effectus iuridicus.
H
II ignorantia vel error excuset ab impedimentis
198bis. Num
(8).

— 1. Ignorantia non excusat ab impedimentis dirimentibus, cum va­
liditas nullatenus pendeat a cognitione vel conscientia nupturientium.
Quare sive sciens sive inscius quis, impedimento dirimente irretitus,
contrahat, invalide contrahit.
Ratio est, quia « nulla ignorantia legum irritantium aut inhabilitantium ab iisdem excusat, nisi aliud expresse dicatur (can. 16, § 1); atqui
nullum impedimentum matrimoniale expresse excipitur ab hac regula;
ergo. Idque, attento responso S. Off., 11 mart. a. 1868, ad Vic. Apost.
laponiae, etiamsi ignorantia esset communis et omnino invincibilis.
Neque excusat ignorantia ab impedimentis impedientibus, ob ean­
dem rationem: urget enim bonum publicum.
2. Ignorantia, dummodo ne culpabilis sit, excusat a peccato; nam, ut
omnibus constat, illiceitas alicuius actus pendet formaliter a conscientia agentis.
Proinde (pii inscius contrahit cum impedimento dirimente, invalide sed licite
contrahit; qui contrahit cum impedimento mere impediente, et valide et licite
contrahit.
3. Quod dicitur de ignorantia, valet de errore, scii, de falso indicio; v. g.
si quis censeat esse impedimentum affinitatis, dum revera est publica honestas,
si existimet haberi impedimentum, dum nullum exsistit.
II seu
II
II
II
199. An lex seu impedimentum
cesset ob impossibilitatem
H
H incommodum.
II
gravissimum
— 1. Quaerunt DD. an ligentur impedi­

mentis matrimonialibus ii qui ex una parte nequeunt sine gravi in­
commodo matrimonium praetermittere aut differre, ex altera vero
versantur in impossibilitate petendi vel obtinendi dispensationem.
Quidam negant absolute; alii distinguunt inter impedimenta impe­
dientia et dirimentia, et dicunt neutra impedimenta cessare in casibus
particularibus; in casu communis necessitatis, ex. gr. tempore perse­
cutionis vel perturbationis in aliquo regno, cessare tantum impedi­
menta prohibentia; alii etiam de dirimentibus id affirmant (9).
2. Haec, nostra sententia, tenenda: a) ob simplicem impossibili­
tatem, nisi concurrat simul gravis necessitas, lex seu impedimentum
non cessat ; b) si finis legis cesset solum negative in casu particulari,
lex certissime adhuc, urget (cfr. can. 21); c) si linis legis cesset con(8) Cfr. Suarez, I)c leaibus, lib. VII, cap. 19, n. 16; D’Annibale, I, nn. 216-129; Gasparri,
/. o. n. 310; Chclodi, l. c. n. 37; Vlaming, l. c. n. 196; Plghl, l. c. n. 67; Arreirui, Summarium
theol. mor., n. 731, 2° (cd. 5·).
(9) Cfr. Gasparri, l. c. n. 311 ; De Becker, op. cit., p. 230 e.; S. Alph., VI, n. 613; Sanehez,
lib. II, disp. 10, n. 7; Gasparri, l. c. n. 311 ; Felje, l. c. n. 614 ss.; Pighl, IV, n. 197.

202

CAPUT IV - ARTICULUS I

trarie pro communitate, i. e. si damnum commune inde sequatur,
lex non urget, quia merito censetur suspendi ex benigna mentis le­
gislatoris interpretatione; d) si in aliquo casu particulari, lex ver­
geret in detrimentum animarum, ex. gr. si eoncubinarius moribun­
dus, qui ligatur impedimento impediente, nequit petere dispensatio­
nem ut nuptias licite ineat, versetur in periculo proximo peccandi
et ideo amittendi vitam aeternam, pro certo tenemus legem eccle­
siasticam non urgere; e) idem, saltem probabiliter, affirmamus etiam
de impedimento dirimente (10).
Ilinc si in aliqua regione infidelium ita pauci essent Christiani, ut non
possent inter se matrimonia contrahere, et propter distantiam locorum aliasve
circumstantias non possent dispensationem petere super disparitate cultus, hoc
impedimento ohristiani, saltem probabiliter, non tenerentur (11). Cfr. n. 425.
Nihil profecto, contra hanc doctrinam, erui potest ex Instr. S. Officii,
18 dec. 1872, ad Vic. Apost. Oceanian Central., in qua conceditur, antccedenter facultas extraordinaria dispensandi super impedimento disparitatis
cultus (12).
Item si, matrimonio iam inito, detegatur impedimentum dirimens, et
mulier, quae sola conscia est impedimenti, cogatur ad debitum reddendum,
urgente periculo gravissimi mali, v. g. mortis, vulnerationis, scandali, etc.,
probabiliter cessat impedimentum iuris ecclesiastici in quo saltem pro foro
interno soleat Ecclesia dispensare. Quam primum tamen dispensatio, saltem
ad cautelam, petenda est (13).
3. Huc spectat amplissima potestas seu declaratio recentissime data a
S. Sede.
Proposito dubio: An fideles in terra Sinarum a communistis occupata,
impedimentis ab Ecclesia statutis, imprimis aetatis et cultus disparitatis.
teneantur, si debitam dispensationem vel omnino non, vel nonnisi cum gra­
vissimo incommodo petere, neque a matrimonio contrahendo abstinere vel
illud differre possint ; S. Off. die 27 ian. 1949 ad Episcopum de Kinghsien
respondit: In expositis circumstantiis, matrimonia sine forma canonica et
cum quovis impedimento iuris ecclesiastici a quo Ecclesia dispensare solet,
habenda esso uti valida» (14).
Amplissima facultas respicit conditiones omnino extraordinarias, in quibus
versantur fideles in Sinis, eaque tamdiu durabit, quamdiu conditiones huius­
modi permanebunt. Libertas refertur ad formam canonicam sive ordinariam
sive extraordinariam, atque ad omnia impedimenta iuris ecclesiastici, excepto
sacro presbyteratu et affinitate in linea recta, matrimonio consummato (15).
(10) Cfr. Bull.-Palm., I, n. 318; Génlcot, II. n. 523; Vlamlng, Z. c. n. 198.
(11) Gaeparri, l. c. n. 711; Santl-LHtncr, lib. IV, tit. 1, n. 178; Noldin, I. n. 199; Plghl,
I. c. n. 497.
(12) Cfr. Colled. S. C. de Prop. Fide, II. n. 1392.
■
(13) Cfr. S. Alph., VI. n. 613; Ball.-Palm., VI. n. 309; lælirnkiihl, II, n. 1051; Arrcgul,
I. c. n. 713; Génlcot, l. c. n. 523.
fl|
(14) Cfr. China Aiis»ionaru, 4 april. 1949, p. 417.
(15) Cfr. can. 1043.
I

DE IMPEDIMENTIS IN GENERE

203

II
II
occulto et publico. — 1. Impedi200. Nonnulla de impedimento
II
vel a) natura sua (consanguinitas,
nient uni potest esse publicum

affinitas, publica honestas, cognatio spiritualis et legalis, ordo sacer,

professio, disparitas cultus) si nititur facto de se publico, vel b) pro­
pter circumstantias (ex. gr. impedimentum criminis), si factum est
quidem natura sua occultum, sed iam divulgatum aut saltem ita co­
gnoscitur, ut divulgatio probabilis sit et possibilis inde evadat pro­
batio in foro externo.
Omne impedimentum notorium est publicum, sed non vicissim omne
publicum est notorium (cfr. can. 2197). Hinc praecipuum elementum, quod
attenditur in publico impedimento, non est notitia seu divulgatio qua talis,
sed probatio in foro externo possibilis. Quare publicum est etiam impedimentum
cognitum a duobus testibus fide dignis, vel etiam ab uno tantum, v. g. a teste
qualificato, qui illud probare legitime valeat in. foro externo. Cfr. n. 201.
II opponitur publico; hinc si et quanidiu
2. Impedimentum occultum
probari nequit in foro externo, est occultum, etsi forte natura sua sit
publicum. Verba enim can. 1037 nullam admittunt dubitationem (16).
Quare non repugnat impedimentum, quod hodie est occultum, cras
fieri publicum; item modo publicum, postea fieri occultum.
Divisio impedimenti in omnino occultum (quod, praeter confessarinm et
nupturientes, nemo cognoscit, ita ut ne per duos quidem testes aut alio modo
probari possit) et simpliciter occultum (quod pauois tantum discret isque per­
sonis est notum (17), adeo ut divulgationis periculum non adsit), hodie non
est attendenda (nisi agatur de dispensatione obtinenda a S. Poenitentiaria;
cfr. n. 227. 4°), cum ad normam can. 1037 illud dumtaxat impedimentum
sit occultum, quod in iure antiquo a 1)1). omnino occultum passim dicebatur.
II
II
3. Impedimentum potest esse materialiter
publicum et formaliter
II
occultum,
si cognoscitur factum, sed ignoratur ex tali facto oriri
impedimentum; ex. gr. si notum est crimen i. e. adulterium cum promissione matrimonii, sed nescitur huiusmodi factum criminosum constituere impedimentum dirimens matrimonium.
Hoc impedimentum, attenta veteri disciplina verius publicum
erat (18); attento cit. can. 1037 certissime publicum est, cum, posita
facti publicitate, in foro externo probari possit.

(16) Id no a iure quidem antiquo erat omnino alienum. Cfr. Wernz, Z. c. n. 613, not. 35
36; Leitm r. Z. c. p. 3S7; Feije, l. c. nn. 60 1, 605, 685, 636.
Quidnam (Triobs, I, p. 116) censet rationem impedimenti publici vel occulti quae in run.
1037 traditur, habendam esse tantum in iis casibus, in quibus agitur de matrimonio conva·
lidando (can. 1135). Quod non videtur admittendum, cum linis a legislatore intentus, ubi de
proclamat ion i bus aut dispensationibus agitur, etiam in aliis casibus optime obtineri queat.
(17) Cfr. Wernz, Z. c. n. 216, V; Gaspard, Z. c. n. 260; Sauti-Leitner, IV, App. 1, n. 17;
Lehmkuhl, Z. c. nn. 1014, 1047; Sobastfandll, Π, pag. 51,
(18) Boned. XIV. /as/. cccl. 87, n. 18; Sant i-Leitner, App. adlib. IV, iu 180; Gaspard,
Z. c.; Hosset, Z. C. n. 2736; Felje, Z. e. n. 94: Wernz, Z. c. not. 10.

204

CAPUT IV - ARTICULUS T

Haec tradita in praecedentibus editionibus, authentice confirmata
sunt a Pontif. Comni. Codicis, 25 iun. 1932.
Nam in conceptu impedimenti occulti et publici consideratur /adum in se ipso, non autem scientia nupturientium vel aliorum. Quare
necesse non est, ut huiusmodi factum agnoscatur formaliter qua impe­
dimentum matrimoniale. W g. omnes sciunt Titium munere patrini
functum esse erga Caiam; ignorant tamen inde oriri impedimentum
dirimens cognationis spiritualis. Cum factum sit publicum et in foro
externo probari queat, etiam impedimentum censetur publicum ad
normam can. 1037.
At si factum, quod impedimentum inducit, ex parte tantum, non autem
secundum omnia elementa, quae ad constituendum impedimentum requi­
runtur, notum sit, impedimentum censetur occultum. Ex. gr. si cognoscitur
quidem factum occisionis, sed omnes putent fortuito esse patratum, crimen est
occultum, ideoque impedimentum ut impedimentum manet occultum.

4. Distinctio inter impedimentum, publicum et occultum atten­
ditur praesertim in ordine ad dispensationem.
II
II
201. Quomodo
probetur exsistentia impedimenti.
— 1. In foro

interno sacramentali probatur ex confessione poenitentia, cum ipsi
credendum sit sive pro se sive contra se loquenti. Tta omnes DD.
2. In foro externo extra-sacramentali probatur tum confessione
partium, etiam unius, vel testium, saltem duorum, tum scriptura
aliisque modis a iure admissis.
3. In foro externo plures admittuntur probationes: a) probatio
per confessionem partium (cfr. can. 1750); b) probatio per testes
(cc. 1094, 1098, 1103, § 3, 1105, 1969, 3°, 1974, 1975, 1983); c) pro­
batio per peritos (cc. 1976-1982); d) probatio per instrumenta seu
publica seu privata (cf. cc. 1813-1818); e) probatio per iusiurandum
(cc. 1829-1831, 1833, 1834, 1862); /) probatio per praesumptionem
(cc. 1825-1829).
Probatio non semper requiritur. Nam ex c. 1747 probatione non indigent:
a) facta notoria ad normam can. 2197, nn. 2, 3, scii, notoria notorietate iuris
vel facti; tamen argumenta praesto sint oportet, ut inde constet de notorie­
tate; b) quae praesumuntur ab ipsa lege (ex. gr. internus animi consensus
semper praesumitur conformis verbis vel signis in celebrando matrimonio ad­
hibitis. ex can. 1086, § 2; item matrimonium, quod, utroque coniuge vivente,
non fuerit accusatum, post mortem alterutrius vel utriusque coniugis ita praesu­
mitur validum fuisse ut, contra hanc praesumptionem non admittatur probatio,
nisi incidenter oriatur quaestio, ex can. 1972); c) facta ab uno ex contenden­
tibus asserta et ab altero admissa, nisi a iure probatio nihilominus exigatur.
De hac probatione redibit sermo in cap. De causis matrimonialibus.

r

DE IMPEDIMENTIS IN GENERE

205

202. 4. Quoad impedimentum dubium haec in specie sunt notanda:
a) Jn dubio iuris ecclesiastici impedimentum non urget (can. 15).
Haec doctrina olim erat communis et moraliter certa ac tuta (17);
hodie ex Codice certissima est. Parochus tamen, ubi agitur de tali
impedimento dubio, antequam assistat matrimonio, recurrat, si
tempus suppetit, ad Ordinarium, quia fortasse falso existimat esse
dubium iuris. Ordinarius autem, si vere de huiusmodi dubio agatur,
declaret procedi posse ad matrimonii celebrationem. Hinc axioma:
impedimentum dubium est impedimentum nullum.
b) in dubio facti, ex. gr. si dubitetur num Titius et Sempronia
sint consanguinei in tertio gradu lineae collateralis, impedimentum
urget. Iure antiquo res erat incerta: alii atlirmabant, alii nega­
bant (18). At Ordinarius ex cit. can. 15 potest super eo dispensare,
dummodo agatur de impedimento super quo Romanus Pontifex
solet dispensare (cfr. n. 224).
impedimentum non
c) In dubio iuris ecclesiastici et facti si H
urget, quia praedictum axioma a fortiori valet.
d) In dubio iuris divini ita distinguendum: 1° si dubium
respicit impotentiam, ex. gr. num talis defectus organismi aut ope­
ratio chirurgica (puta vasectomia vel uteri et ovariorum excisio)
secumferat impotentiam an simplicem sterilitatem, impedimentum
non urget i. e. matrimonium non est impediendum (can. 1068,
§ 2); 2° si dubium respicit consanguinitatem in linea recta aut in
primo gradu lineae collateralis, coniugium celebrari nequit.
e) In dubio facti circa impedimentum iuris divini (naturalis et
positivi) item distinguendum: 1° si agitur de impotentia, ex. gr. si
dubitetur num mulier eareat vagina aut mas testiculis, impedimentum
non urget seu matrimonium non est impediendum (c. 1068, § 2);
2° si agitur de alio impedimento (consanguinitatis vel ligaminis),
ex. gr. utrum Caius et Titia sint consanguinei in primo gradu lineae
collateralis, impedimentum urget; vel si dubitetur de exsistentia
et valore prioris matrimonii i. e. num sit vere irritum aut solutum,
secundae nuptiae nequeunt celebrari (can. 1069, § 2).
/) In dubio iuris et facti (quoad impedimentum iuris divini),
pariter distinguendum: 1° si agitur de impotentia, coniugium non
potest impediri, ut liquet ex supra dictis; 2° si agitur de alio impe­
dimento, ex. gr. num Titius et Sempronia sint consanguinei in
primo gradu lineae collateralis, matrimonium nequit iniri, etiam
(17) Sanchez, lib. VIII, disp. β, η. 18; S. Alph.. L e. n. 901; D’Annibale, l. c. n. 447; Rossvt,
l. c. n. 2129; Gaeparri, l. c. n. 262; OJettl, op. cit. v. Impedivi ala matrimonii, n. 2371.
(18) Cfr. 8. Alph., I. c. u. 902; Sanchez, l. c.; Wernz, l. c. n. 216, not. 13.

206

CAPUT IV - ARTICULUS I

inter infideles, quamvis contractum sustineatur, donec probetur
consanguinitas. Qua probata, si coniuges sunt ambo infideles, ma­
trimonium adhuc sustinetur, iuxta nonnullos, quia factum est
quidem certum, sed ius divinum est dubium; alii tamen negant.
De hac re suo loco (n. 558).
Si ambo sunt fideles, aut unus fidelis et alter infidelis, etiam
post obtentam dispensationem super impedimento disparitatis cultus,
matrimonium debet dici nullum, quia si ius divinum est dubium, ius
ecclesiasticum est certum, in quo R. Pontifex nunquam dispensat (19).
II
203. An et quale peccatum sit matrimonium
scienter celebrare
II
II impedimento.
cum
— 1. Peccatum per sc est grave, sive impedi-

mentum sit impediens, sive a fortiori sit dirimens, ut communiter
docent AA., et manifeste eruitur ex can. 1030. Culpa adest, etsi
ex una parte tantum se habeat impedimentum.
Per accidens excusari possunt contrahentes, ratione scandali
aut gravis damni vitandi.
2. Controvertitur, utrum in casu committatur quoque reatus
sacrilegii, quasi sacramentum simuletur. Communius et verius DI),
negant, quia non est vera simulatio sacramenti (20).
H
204. An et quale peccatumII sit inire matrimonium
cumII dubio
II
circa impedimentum
dirimens. — 1. Ex dictis haec regula generalis

statui potest: quoties matrimonium prohibetur, toties per se vetatur
sub gravi. Agitur enim de re gravissimi momenti.
2. Sedulo animadvertas, non licere de probabilitate speculativa
ad practicam transire, seu applicari non posse systema probabilismi. Non agitur enim de dubia liceitate actus, sed de dubio valore
eiusdem, a quo pendet quod vita ducatur concubinaria necne. Quidam
illiceitatem eruunt ex periculo irreverentiae irrogandae sacramento,
scii, ex periculo null i ter usurpandi materiam et formam. At minus
recte, quia, ceteris omissis, sacramentum proxime et directe non at­
tingitur, cum materia et forma incipiant dumtaxat exsistere posito
contractu valido (21).
3. Circa usum matrimonii dubie validi, dicemus suo loco (n. 812).

205. Quot et quaenam sint impedimenta matrimonialia. — 1. Jure
antiquo nonnulli DD. enumerabant 14 impedimenta dirimentia,
(19) Wernz, L c.; Gasparri, l. c. n 271; Bosset, I. c. nn. 2324 ss., 2426 ss.; Ojetti, l. c.:
Noldln, l. c. n. 557: Ball.-Palm., I. c. n. 600.
'
’ΜΓ
(20) Cfr. Sanchez, lib. I, disp. 11; Conlnck, disp. 28, n. 27 ss.; Rossct, l. c. n. 2805 s.;
Gasparri, l. c. n. 312; CappUlo, Dc Sacramentis, I, n. 79.
(21) Cfr. S. Alph., I. c. u. 901; BolL-Palm., I. c. n. 600; De Sinet. I. c. n. 240,

DE IMPEDIMENTIS IN GENERE

207

alii 16 vel 17, alii 19. Impedimenta impedientia iuxta quosdam
erant 2 vel 4 aut 5 vel 6, iuxta alios erant 9 vel 11 (22).
2. Iuxta Codicem, impedimenta canonica impedientia sunt: votum,
mixta religio et cognatio legalis, si haec ex lege civili sit impediens.
Impedimenta dirimentia sunt 12 vel 13, scii.: aetas, impotentia,
vinculum, disparitas cultus, ordo sacer, professio religiosa sollemni*,
raptus, crimen, consanguinitas, affinitas, publica honestas, cognatio
spiritualis et cognatio legalis, si haec ex lege civili sit impedimentum
dirimens.
Ubi adoptio civiliter non agnoscitur aut ex ea nullum impedi­
mentum oritur, tunc ex iure canonico cognatio legalis non est im­
pedimentum matrimoniale nec impediens nec dirimens.
Error, conditio, metus, clandestin itas, quae olim inter impedi­
menta adnumerabantur, hodie inter vitia vel defectus, qui opponuntur
consensui aut formae rectissime recensentur.
Vetitum Ecclesiae et tempus feriatum, quae in iure antiquo erant
impedimenta impedientia, adhuc ex parte retinentur (cfr. n. 62, 3°),
at non qua impedimenta matrimonialia. Idem dicas de promissione
matrimonii (cfr. n. 83 ss.).

206. Impedimenta gradus minoris et u aioris. — 1. Impedimenta
gradus minoris sunt: 1° consanguinitas in tertio gradu lineae colla­
teralis; 2° affinitas in secundo gradu lineae collateralis; 3° publica
honestas in secundo gradu; 1° cognatio spiritualis; 5° crimen ex
adulterio cum promissione vel attentatione matrimonii etiam per
civilem tantum actum (can. 1042, § 2).
2. Impedimenta maioris gradus alia sunt omnia (can. cit. § 3).
3. Quaeri potest num impedimenta impedientia sint gradus
maioris vel minoris. Nihil expresse eruitur ex Normis peculiaribus (23)
neque ex Codice. Putamus distinctionem praefatam, saltem per se
et primario, respicere tantum impedimenta dirimentia', at opinamur,
practice, impedimentum mixtae religionis habendum esse ut gradus
maioris, ita ut non fiat locus praescripto can. 1054 (n. 277, 5).
Ii
«·
207. Num Codici
sit vis retroactiva quoad impedimenta
matrimonialia. — 1. Codex non habet vim retroactivam in his, quae

(22) Schi nalz.gr., I. c. tlt. 2. n. 355 8.; Feije, l. c. n. 79. 518; Kossct, l. c. n. 1206; Wernz,
I. c. n. 217; Lehmkuhl, l. c. n. 960; Pacati, Tractatus doffmaticus, moralis et canonicus d. ma­
trimonio Christiano, Bergomi, 1906, p. 138.
(23) Ordo servandus in S. Conarcyationibus, Tribunalibus, Officiis Romanae Curiae, 29 sept.
1848; Pars II cap. VII, urt. 111, n. 19, 20. Cfr. Cuppollo, l)< Curia Romana, 1. p. 199 ss.

208

CAPUT IV - ARTICULUS II

immutantur circa impedimenta tum impedientia tum dirimentia:
matrimonium enim regitur iure vigenti tempore celebrationis, ad
normam can. 10 (24).
2. Quare matrimonia, si quae nulla sint ex capite impedimentorum
a novo Codice abrogatorum, valida non evaserunt ipsa promulgatione
novi Codicis, sed etiam post dictam promulgationem indigent convalidatione simplici aut sanatione in radice, ad normam cc. 11331141, uti suo loco dicetur (25). Ratio, quia ex noto iuris principio
actus, semel infectus, de se non iit validus.
Proinde si Titius pluribus adhinc annis matrimonium celebravit, nulla
petita et obtenta dispensatione, cum Caia consanguinea in quarto gradu
lineae collateralis, coniugium, sicuti ab initio, manet invalidum etiam post
Codicem promulgatum, nisi fiat convalidatio simplex aut sanatio in radice.
Idem dicas de nuptiis quae invalide celebratae fuerint ob impedimentum
allinitatis ex copula illicita. In utroque casu tamen (quod valet etiam in
ceteris), abrogato impedimento, nulla dispensatione opus est.
Si et quando opportunum visum fuerit, S. Sedes animarum bono con­
sulet per sanationes, sicuti factum fuit a Pio X pro Germania (Const.
« Provida ») et postea pro Hungaria (S. C. Sacr. 23 febr. 1909), ac demum
pro universa Ecclesia (S. OIL 3 iun. 1912).

Articulus IT.
II
De cessatione impedimentorum.

208. Quina: II possit impedimenta abrogare aut eis derogare. —
1. Nomine abrogationis venit totalis legis revocatio directe a compe­
tente Superiore facta; derogatio est partialis legis revocatio; subro­
gatio est additio ad legem iam exsistentem; obrogatio habetur, si
lex lege contraria tollitur (1).
2. i Praeter Romanum Pontificem, nemo potest impedimenta iuris
ecclesiastici sive impedientia sive dirimentia abrogare, aut illis dero­
gare » (can. 1010).
Proinde quavis potestate carent omnes alii Praelati Papa infe­
riores, etiam Episcopi collective sumpti i. e. Concilium provinciale
(21) Pontii. Commissio nd Codicis canon· s authentico interpretandos, 2-3 iun
IV, n. G.
(25) Pontii. Commissio, 2-3 lun. 1918, Ιλ , n. 7.

(I) Sunrcz, /Λ legibus, lit*. VI, cap 0 ss.; S· iunulzgr., lib. I, tft. o. n. 51 es
lib. I, tit. 2, n. 480 es.; Wernz, L n- 117 e-î Ball.-Palm., I. c. I, n. njj.

1913,

Rciftenetucl,

DE SPECIALI MALITIA FORNICATIONIS

209

vel plenarium. Ratio est evidens: agitur de lege Superioris seu
R. Pontificis, quae a nullo inferiore tolli potest.
3. Abrogatio vel derogatio lieri potest per modum legis sive
universalis sive particularis, quae debet esse legitime promulgata
ad nonnam can. 9 aliisque conditionibus vestita.

209. Num consuetudo inducere vel abrogare possit impedimenta
eisve derogare. — 1. « Consuetudo novum impcdimenlwn inducens
aut impedimentis exsistentibus contraria reprobatum (can. 1041).
Sicuti consuetudine induci nequeunt nova impedimenta, ita exsi­
stentia tolli non possunt.
2. Quoad impedimenta iuris divini, sive naturalis sive positivi,
res est apertissima. Siquidem consuetudo debet esse honesta seu
rationabilis; atqui eo ipso quod iuri divino adversatur, irrationabilis
est (cfr. can. 27); ergo.
3. Quoad impedimenta iuris ecclesiastici, non quaelibet consue­
tudo contraria potest dici ex se et intrinsece irrationabilis. Sane
in iure antiquo quaedam impedimenta, ex. gr. disparitas cultus,
inducta fuerunt vi consuetudinis (cfr. n. 427), quae hodie (can. 1011)
tamquam irrationabilis reprobatur; porro si fuisset irrationabilis
cx se et intrinsece, numquam potuisset vim legis obtinere sicque
verum inducere impedimentum. Quare dicendum, consuetudinem
reprobari tamquam irrationabilem extrinsece, i. e. ob consectaria
sat periculosa, quae, consuetudine admissa, orirentur.
4. Verba can. 1041 ita sunt intelligenda, ut excludatur omnis
consuetudo contraria seu praesens seu futura, etiam centenaria et
immemorabilis. Excluditur praesens ex reprobatione, attento can. 5;
impeditur jutura item ex reprobatione seu ex defectu rationabilitatis,
quia «consuetudo quae in iure expresse reprobatur, non est ratio­
nabilis » (can. 27, § 2).

Articulus III.
De speciali malitia fornicationis admissae inter personas
impedi) H ento obnoxias.

210. An et quando adsit specialis

II

alitia. — 1. Si impedimentum

inducitur ob inordinationem specialem, oppositam nempe speciali
virtuti aut alicui generali virtuti sed speciali modo, quae ipsam
copulam afficiat, censetur contrahi in fornicatione specialis malitia,
I t — Cappello, Dr Saciwnmtit, Vt

210

CAPUT IV - ARTICULUS III

distincta a specie luxuriae. Huiusmodi sunt impedimenta consangui­
nitatis, affinitatis, cognationis spiritualis et legalis, voti, Ordinis
sacri et ligaminis.
Alia tamen, et quidem omnino diversa, est malitia quae oritur
ex violatione voti et Ordinis sacri, alia quae derivatur ex ligamine,
alia demum quae oritur ex fornicatione commissa inter personas
aliis impedimentis detentas. In priore casu habetur malitia sacrilegii.
in altero iniustitiac, in tertio incestus vel proprii' dicti, si agitur de
consanguinitate et affinitate, vel improprie dicti, si agitur de cogna­
tione spirituali et legali.
Nonnulli, ex. gr. De Sinet (1), addunt etiam impotentiam. Sed minus
proprie; quia sive utraque pars sive alterutra sit impotens, vera fornicatio
apta ad generationem nequit haberi, sed tantum pollutio aut tactus impu­
dicus, qui specialem malitiam, distinctam a specie luxuriae, minime contrahit
ex impotentia ea que sola.

2. Si impedimentum statutum sit ob aliud motivum, scii, vel
in poenam criminis vel ob inordinationem afficientem non copulam
ipsam, sed cohabitationem potius et vitae societatem, specialis ma­
litia non inducitur. Iiuiusmodi sunt impedimenta criminis, raptus
aetatis, mixtae religionis et disparitatis cultus (2).
3. Sublato impedimento, cessat eo ipso etiam specialis malitia
quae alias oriebatur. Ex. gr., ante Codicem copula habita inter
consanguineos in quarto gradu, inter affines in quarto et tertio
erat incestus; hodie non, cum utrumque impedimentum reductum
fuerit. Idem dicas de cognatione spirituali.

211. An incestus cum consanguineis differat specie ab incestu
cum affinibus. — 1. Phires (3) allumant, quia, licet omnes incestus
eandem reverentiam debitam sanguini offendant « diversa tamen
difformitate eam laedit incestus cum consanguineis, quam incestus
(1) Loc. cit.9 n. 2il, cd. 2B.
(2) Nonnulli putant, incestum haberi quoque inter personas impedimento publkae
honestatis ligatos. Idque praesertim iure novo, si carnalis copula locum habeat, ex qua iure
praecedenti oriebatur affinitas. Indubium < st. practice, incestum proprie dictum non haberi,
ut patet ex ipsa notione. Delinitur enim incestus: concubitus cum consanguineis vel affinibus
intra gradus ab Ecclesia prohibitos. S Uph. Ill, n. H8; Génicot, l. c. n. 393; OJetti, l. c.
v. Incestus, n. 2438; Noldiu, De sexto prarc* pto et (le usu matrimonii, n. 22; Lchmkuhl, I, 1050;
Bail.-Palm., II, n. 116 ss. Tota sane res ex positiva Ecclesiae dispositione pendet.
At non negamus, copulam Inter huiusmodi pjrsonas quondam specialem indecentiam
habere, quae tamen nullat nus in confessione necessario aperienda est.
■■
(3) Lesslus, lib. IV, cap. 3, n. 79; Salmont., tract. 26, de 6° prucc., cap. 5, u 28 ss.· Ron·
cagltn, tract. 12, de 6° pracc., cap. 5, q. 2.

DE INCESTU INTER CONSANGUINEOS VEI, AFFINES

211

cum affinibus ». Nam coniunctio inter consanguineos provenit ex
vinculo intrinseco, scii, ab identitate eiusdem sanguinis per genera­
tionem accepti; inter affines autem coniunctio provenit ex vinculo
extrinseco, scii, ex matrimonio (4).
Alii communius et veri ils negant cum Angelico (5), quia, dicunt,
nonnisi materialiter se habet quod coniunctio oiiatur ex generatione
aut ex matrimonio, cum ex eodem motivo prohibeatur copula cum
consanguineis ac cum affinibus (6).
2. Eo ipso quod incestus cum consanguineis specie non differt
ab incestu cuin affinibus, nec poenitens tenetur explicare nec confessarius interrogare undenam incestus oriatur.

212. Num omnes incestus inter consanguineos vel affines sint
II speciei. — 1. Quidam dicunt omnes incestus inter consan­
eiusdem
guineos esse diversae speciei, quia, aiunt, specialis reverentia adest
inter imum et alium gradum (7).
Alii docent solum incestum cum consanguineis in primo gradu
lineae rectae et collateralis specie differre a ceteris gradibus (8).
Alii tenent omnes incestus inter consanguineos, excepto tantum
primo gradu in linea recta esse eiusdem speciei (9).
lux ta £ Alph. (1. c.). prima sententia est minus probabilis, se­
cunda et tertia aeque probabiles videntur. At nonnullis tertia pro­
babilior est (10).
Demum nonnulli putant, incestum ne in primo quidem gradu
lineae rectae differre a ceteris gradibus (11).
2. Incestus cum affinibus, extra primum gradum, commune est
inter DI). esse eiusdem speciei. Quare, dicunt, excipiendus est tantum
primus gradus, scii, inter privignum et novercam, inter vitricum et
(4) Ctr. S. Alph., lib. IIT, n. 449, lib. VI, n. 469; Silmnnt., I. c.
(5) Summ. 1hcol.9 2-2, q. 154, a. 9, ad 2; laigo, De roenit., dlsp. 16. nn. 313. 316; Sancbez,
lib. VII, disp. 67, n. 7 8.; Sotus, in IV, D. 18, q. 2, a. I. comi. 7, arg. 7; Cajctanus in 2-2,
q. 154, a. 9, v. Ad 2 obiret.·, S. Alph., Z. c.; B.ill.-P.ilm tract,, VI, Sect. 6, de sexto et nono prae·
ceptc, dub. 2, n. 1016 ss.; D’Annibal·, II, n. 69.
(6) Lugo, l. c. n. 316; Ball.-Palm., I. c. n. 1018; Noldiu, l. c.; Lehmkubl, I, n. 1050, 4;
G nicot, I, n. 393.
(7) Navarrus, Man. cap. 7, η. 4; cfr. Salmant., I. c. n. 33, et S. Alpb., lib. VI, n. 470.
8. Doctor citat pro hac sententia etiam Angelicum et Vasqucz. Sed immerito, quia nec
S. Thomas (2-2, </. 154, a. 9, corp, et ad 3) nec Vasqucz (q. 91, a. 1, dub. I. n. 15 s.) cum tene
ut quisque videre potest.
(8) Lugo, l. c. n. 413; Lessius, lib. IV, cap. 3, n. 79; Salmant., I. c. u. 28 et 36; Lacroix,
lib. VI, part. 2, η. 1074; Roncaglln. tract. 12, de sexto prate., cap. 5, q. 2, n. 80.
(9) Cfr. S. Alph., I. c. Plurcs AA., ex. gr. Bonacinu, Tatnburini, Mcgalius et ulli, citantur
a 8. Doctorc pro hae sententia; sed non recte.
(10) Cfr. S. Thom., I. c. ad 3; D’Xnnibah·. I. c. not. 58.
(11) Cfr. Suarez, De l'ornit., disp. 22. s ct. 3, n. 12; Diana, tom. I, tract. VII, rvsp. 107;
Bali.-Palm., V, n. 210; Noldln, I. c. u. 22.

212

CAPUT IV - ARTICULUS III

privignam, inter socerum et nurum, inter socrum et generum.
Ratio, quia debitum reverentiae, quod est motivum speciale prohi­
bendi congressum parentum cum liliis, est etiam motivum prohi­
bendi istas commixtiones (12).
At vere probabile est, incestum inter affines ue in primo quidem
gradu lineae rectae specie differre (13).
3. Staute probabilitate sententiarum, nulla est obligatio ex parte
poenitentia manifestandi et ex parte confessarii interrogandi num
agatur de incestu, ex. gr., in primo aut secundo vel tertio consangui­
nitatis gradu lineae collateralis, in primo aut secundo gradu affini­
tatis lineae obliquae aut rectae (14).

213. An incestus inter cognatos spirituales et legales sit diversae
It
speciei ac inter consanguineos et affines, et num
explicandi sint
diversi gradus cognationis spiritualis et legalis. — 1. Copula inter
cognatos spirituales non est incestus sensu stricto et proprio, sed
potius, ut utamur verbis D. Thomae (15), est sacrilegium ad modum
incestus; item copula inter cognatos legales nonnisi lato sensu dici
potest incestus (16).
2.
egari tamen non potest, violationem talis cognationis per
actum luxuriae habere specialem deformitatem. Quae deformitas,
ut supra innuimus (n. 210), eatenus admittenda, est, quatenus illa
cognatio constituat impedimentum matrimoniale. Quare violatio co­
gnationis spiiitualis quae oritur ex confirmatione et quae hodie
non est impediment imi (17), nequit dici sacrilegium ad modum in­
cestus seu specialem deformitatem non induit. Item, cum restricta
fuel it cognatio spiritualis, quae oritur ex baptismo (18), restringendum
quoque est praefatum sacrilegium.
Ubi cognatio legalis constituit impedimentum mere impediens, habeturno
specialis deformitas, de qua supra, i. e. incestus lato sensui Quod ex copula
habita inter personas tali cognatione devinctas oriatur specialis deformitas,
(12) Lugo, l. c.; S. Alph., llb. TIT, n. 419, lib. VI. n. 309; Sahnant., I. c. n. 31; Ball.-Palm.,
I. c. n. 1018.
(13) Lugo, De poenitentia, disp. 16, n. 316; D’Annibale, II, n. 69, not. 58; Lehmkuhl,
l. c. n. 1050, 4.
(11) Haud sine ratione Lehmkuhl (l. c.) putat, in primo gradu lineae rectae etiam dif­
ferre peccatum, prout aut parens filium vel filiam, aut filius parentem induxerit; haec enim
seductionis malitia longe alia est, prout a parente vel a filio committitur, utpote diversis pie­
tatis oillciis directe opposita.
(15) Swnm. theol., 2-2, q. 154, a. 10» ad 2.
j·
(16) Lessius, lib. IV, cap. 3, disp. 11. n. 73; Sanchez, lib. VII, disp. 5, n, 9; Sahnant.,
tract. 26, cap. 5, η. 39.
W
(17) Cfr. can. 1079; Capp?ll<b De Sacram»miis, I, n. 218.
(18) Cfr. cc. 768, 1079; Cappello, op. cit.. 1, n. 185.

DE INCESTU INTER CONSANGUINEOS VEL AFFINES

213

certum est; num vero haec deformitas sit gravis ideoque in confessione ne­
cessario exprimenda, dubitari potest, attenta doctrina veterum AA.
Copula carnalis inter cognatos spirituales et legales est diversae speciei
ac inter consanguineos et affines, ut passim affirmant DD. (19).

3. Probabilius non sunt explicandi diversi gradus cognationis
spiritualis et legalis, quos copula attigerit; quia est semper peccatum
contra eandem reverentiam debitam personis ratione sacramenti vel
adoptionis (20). Haec sententia est practice certa. Huc spectant
quae diximus n. 212, 3 (21).
II
n
214. An specialis malitia,
de qua supra, maneat
fornicationi adII
II
II
II ad matrimonium
II contrahendum.
II
nexa, post obtentam
dispensationem

— 1. Quidam probabiliter affirmant (22), quia, dicunt, impedimentum
non censetur auferri per dispensationem, nisi in ordine ad matri­
monium ineundum, non vero quoad copulam fornicariam.
Alii rectius negant (23), quia dispensatio non concedit quidem
fornicationem, sed tollit prohibitionem matrimonii; ubi autem ma­
trimonium non est vetitum, ibi non est incestus; ergo, cessante
matrimonii prohibitione, cessat, tamquam accessoria, prohibitio spe­
cifica fornicationis (2-1).
2. Quare practice, stante dubio, non sunt habendi ut incestuosi
sponsi consanguinei, affines, etc., qui, post concessam et fulminatam
dispensationem, fornicantur ante matrimonium; neque incurrunt
reservationem incestus, si alicubi hoc peccatum sit reservatum.
(19) Cfr. Sanchez, l, c. n. 10; S. Alph., lib. III, n. 150; Salmant., I. c. n. 41; Génirot, I
n. 393; Lehmkuhl, I, n. 1050, 3.
(20) Lacroix, l. c. n. 1078; S. Alph., 7. c.; Ball.-Palm., I. c. n. 1021.
(21) Utrum sodomia, imo omnes tactus impudici inter consanguineos vel allines sint
Incestus, vide Lacroix, L c, n. 1082; Roncagllo, tract. 12, cap. ult., q. 2; Lugo, l. c. n. 345 ss.;
8. Alph., nn. 453, 469.
Qua de re, paucis, doctrina tenenda haec est; malitia incestus non solum peccatis luxuriae,
quao iixta naturam Hunt et complentur, contrahitur, sed etiam lis actionibus, quae vel imper­
fectae sunt, vel fortasse contra naturam committuntur.
(22) Major, in 4, diet. 40, q. 2, v. Secundo princip. arguitur, propos. 8; Gallego, De cognât,
spirit., cap. 24, η. 17. Cfr. Lacroix, I. c. n. 1077.
(23) Sanchez, l. c. disp. 67. n. 9; Lugo, De iusl. et iure, disp. 3, n. 133; Cajetûnus,
V. Incestus.
(21) Cfr. S. Alph., I. c. u. 452; Noldiu, /. c. n. 21; Lehmkuhl. 1, u. 1U50.

214

CAPUT V - ARTICULUS I

DE DISPENSATIONIBUS

Articulus I.
De dispensatione in genere.

215. Notio. — 1. Dispensatio est relaxatio legis in casu speciali
(cfr. can. 80). Quare dispensatio in re matrimoniali, generatini in­
specta, est relaxatio legis respicientis publicationes vel impedimenta
aut formam celebrationis matrimonii in casu particulari, ab eo
facta qui potestatem habet.
Frequentius respicit impedimenta matrimonialia, et potest defi­
nii i: Relaxatio impedimenti ecclesiastici seu legis irritantis vel prohi­
bentis matrimonium, facta, in casu particulari, a legislatore sive per
se sive per alium, cui potestatem ipse legislator concesserit. Hinc
manifesto patet dispensationem exerceri per actum jurisdictionis.
2. Differt dispensatio: a) ab abrogatione legis, qua lex pro tota Ecclesia
et ex toto tollitur; b) a derogatione, qua tollitur quidem pro tota Ecclesia, sed
ex parte tantum; c) a privilegio, quod est lex privata aliquem favorem
concedens; d) a licentia, quae non est contra legem, quasi nempe eximat
quempiam a lege, sed potius est legi consentanea; nam ponit conditionem
ab ipsa lege requisitam, ne quid fiat sine venia superioris; e) a permissione
proprie dicta, quae nullam supponit legem prohibentem; /) ab absolutione
sive peccati sive censurae, quia per hanc lex potius impletur, quam rela­
xatur; g) a declaratione, quae nullam requirit potestatem jurisdiction is, et
datur ex. gr. a doctore vel a medico; Λ) ab irritatione proprie dicta seu di­
recta, quae supponit potestatem dominati va m seu dominium in voluntatem
alterius (1).

216. Ratio dispensationis. — S. Thomas (2) rationem ita egregie
declarat: «Contingit quandoque quod aliquod praeceptum, quod est
ad commodum multitudinis ut in plui ibus, non est conveniens
huic personae, vel in hoc casu, quia vel per hoc impediretur aliquid
melius, vel etiam induceretur aliquod malum, sicut ex supra dictis
patet (quaestio 40, artic. 6).
J
(1) Suarez, lib. VI cap 10. η. 9 4·β.; Schmulzgr., L c. n. 56 e,; D’Annibulc, 1, n. 230 83.;
B.iU.-l’ahn . 1. n. 393
(2) Summa thcol., 1-2, q. 97, a. 4.

DE DISPENSATIONE IN GENERE

215

« Periculosum autem esset ut hoc iudicio cuiuslibet committe­
retur, nisi forte propter evidens et subitum periculum, ut supra
dictum est (ibid.); et ideo ille qui habet regere multitudinem, habet
potestatem dispensandi in lege humana, quae suae auctoritati inni­
titur; ut scilicet in personis vel in casibus in quibus lex deficit,
licentiam tribuat ut praeceptum legis non servetur » (3).
II
217. An aliqua causa requiratur ad dispensandum.
— 1. Ut quis
valide dispenset in lege sua, nulla causa requiritur; ut dispenset

in lege non sua i. e. Superioris, causa necessaria est (cfr. can. 84, § 1).
Ratio primi, quia obligationis vinculum pendet a legislatoris
voluntate; quare cessante voluntate, cessat ipsa obligatio, utpote
effectus eiusdem; nam voluntas legislatoris est causa obligationis,
haec vero effectus ex ea profluens. Proinde si cessat causa, cessat
eo ipso etiam effect ils. Valida est dispensatio, etiamsi legislator
vinculo juramenti aut voti se obligasset ad non dispensandum;
nam haec vincula dispensationem reddunt illicitam in materia reli­
gionis, sed potestatem dispensandi non tollunt (4).
Ratio secundi, quia inferior non censetur dominus, sed tantum
administrator; porro administratori non conceditur potestas dispen­
sandi sine causa, non secus ac bonorum administratori non fit po­
testas donandi (5).
Idcirco qui sim* causa dispensat ex potestate delegata, semper
invalide dispensat; ct cum B. Pontifex tantum constituere valeat
impedimenta matrimonialia (n. 62), omnes Papa inferiores dispen­
santes sine causa, invalide dispensant.

218. 2. Ut licita sit dispensatio concessa sive a Superiore sive
ab inferiore, requiritur aliqua causa iusta et rationabilis (cfr. can. 84).
Ratio, quia potestas iurisdictionis debet iuste seu recte exerceri,
i. e. in bonum et non in damnum communitatis. Porro ubi dispen­
setur sine causa, ponitur inaequalitas inter subditos, vitium acce­
ptionis personarum ostenditur, ansa praebetur querelis eorum, qui
citra ullam causam discriminis se onere legis devinctos, alios vero
exemptos vident (6).
Non solum is qui dispensat sine causa peccat, sed etiam qui in
(3) Cfr. Suarez, Z. c. cap. 10; Ball.-Palm., I. e. n. 397; D’Annibal,·, 1. c. n. 231.
(4) Salrnant., de Leg. cap. 5, η. 64; Ball.-Palm., Z. c. n. 393; L hinkuhl, I, n. 255.
(5) Suarez, lib. Vl. cap. 18 e.; Schmalzgr., I. c. n. 12; Sanchez, lib. VIII, cap. IS, n. 7;
8. Alph. I. n. 178 ss.
(f>) Cfr. S. Thom., Z. c.; Suarez, Z. c. cap. 18 s.; S. Alph., Homo Apost. tract. 2, n. 46; Layniann, lib. I, tract. 4, c. 22, n. 13.

216

CAPUT V - ARTICULUS I

tali casu petit, quia inducit dispensatorem ad rem illicitam; peccat
profecto eodem peccati genere in petendo, ac dispensator in con­
cedendo.
3. Dispensare sine causa ab impedimentis matrimonialibus, per ne
grave est; et quidem culpa plus vel minus est gravis pro varietate
impedimentorum et, si agitur de cognatione, pro diversitate lineae
et gradus.
4. Qui utitur dispensatione sine causa concessa, non peccat,
etsi forte peccaverit in ea petenda, dummodo tamen absit scandalum.
Ita communius et rectius DD. (7).

219. 5. In dubio de sufficientia causae dispensatio licite petitur
et licite ac valide concedi potest (can. 84, § 2). Aliter dicendum, si
dubium sit, an ulla exsistat causa (8); idque praesertim debet dici,
si dispensatio concedatur ab inferiore.
Si dubitetur, num causa allegata fuerit motiva an impulsive,
num vera an falsa, sufficiens an non, dispensatio semper habenda
est ut valida: in dubio enim standum est pro valore actus (9).
6. Cessante causa dispensationis, cessatne ipsa dispensatio? Ita distin­
guendum: Si causa cesset ante concessionem vel exsecutionem dispensationis,
haec profecto cessat, salvo praescripto respiciente dispensationem ab impe­
dimentis gradus minoris (cfr. nn. 206, 277).
Si cesset post concessionem in forma gratiosa vel exsecutionem dispensa­
tionis, etsi ante celebrationem matrimonii, dispensatio non cessat. Ratio,
quia per dispensationem tollitur omnino impedimentum seu lex relaxatur;
et quidem absolute, cum eiusmodi dispensatio non habeat tractum succes­
sivum. Quare obligatio legis iam exstincta nullatenus reviviscit, si postea
causa cesset.
De hac re iure antiquo disputabatur (10); at longe communior et vix
non certa sententia, praesertim AA. recent iorum, erat, dispensationem in
casu non cessare. Quae sententia hodie certa est. Cfr. cc. 38, 86; n. 280, 4.
De causis in specie, vide n. 259 ss.

220. Divisio. — Dispensatio matrimonialis dividitur:
1. In dispensationem pro foro externo et pro foro interno sive
(7) Suarez, l. c. cap. 19, n. 13 3.; Laymann, lib. I, tract. 4, cap. 22, η. 13; Sulmant., I. c.
cap. 5, η. 76; S. Alph., I. c. η. 178; nail.-Palm., I· c. π. 395.
(8) S. Alph., I. c. η. 178 es.; Ball.-Palm., l. c. η. 396; Lchmkuhl, l. c. η. 256.
(9) Cfr. can. 84, § 2; S. Alph., 1, n. 180 ss.; VI, n. 1133; Sanchez, Ul>. VIH, disp. 21, nn. 20
25; Saimant., tract. 9, cap. 14, n. 37; Lchmkuhl, I, n. 255 e.
(10) Cfr. Suarez, De leuibus. Ub. VI, cap. 20, n. 15; Sanchez, lib. VIII, disp. 30, n. 14.
S. Alph., I, 196, VI, n. 1132; Saimant., I. c. n. 29.

DE DISPENSATIONE IN GENERE

217

sacramcntali sive non sacramcntali; haec super impedimento occulto
conceditur, illa super impedimento publico.
Concessa in foro externo valet etiam pro foro interno seu in con­
scientia; concessa in foro interno valet pro tali foro seu in conscientia.
Sed matrimonium est validum, quamvis impedimentum postea fiat
publicum, neque (can. 1047) nova dispensatio petenda est pro foro
externo, nisi aliud expresse caveatur in rescripto dispensationis.
Nova dispensatio semper necessaria est, quando prior concessa fuerit
tantum in foro interno sacramcntali (can. 202, 1047; cfr. nn. 242,
243) - (11).
2. In dispensationem concessam in forma gratiosa, quando di­
recte ipsi oratori tribuitur et ad eum dirigitur, et in forma commis­
soria, quando non ipsi oratori conceditur, sed exsequenda commit­
titur vel Episcopo aut confessario aliive sacerdoti.
A S. Sede dispensationes matrimoniales nonnisi in forma com­
missoria concedi solent. Parochus, sacerdos qui assistit ad normam
can. 1098, n. 2, et confessarius dispensant in forma gratiosa (cfr.
cc. 1041, 1045, 1046). Ordinarius pro diversitate casuum et circum­
stantiarum dispensat sive in forma gratiosa sive in forma commis­
soria (cfr. cc. 1043-1045).
II
3. In dispensationem datam: 1° in forma nobilium,
cum maiore
II ­
componenda, si oratores sint principes seu nobiles; 2° in forma com
muni, cum minore componenda, si oratores divites quidem sint,
ut ex reditibus possessionum suarum pro conditione sui status
vivere possint, sed nobiles non sint; 3° in forma pauperum, sino
componenda, si oratores sint miserabiles aut vere pauperes aut
fere pauperes.
Haec divisio, uti patet, desumitur ex taxis et componendis oc­
casione dispensationum solvendis. Num et quaenam taxae hodie
vigeant, dicetur infra (n. 289).
II
4. In dispensationem pontificiam,
quae datur a R. Pontifice sive per
se immediate sive per alios, ex. gr. a S. Poenitentiaria, a S. Officio
et a S. C. de disciplina Sacramentorum, et non pontificiam, quae
datur ab Ordinario, a parocho, a confessario, a sacerdote.
5. In dispensationem debitam seu necessariam, si causa ita sit
(11) Al. passim sumunt promiscue verba pro et in foro externo vel interno. At proprie
loquendo datur discrimen idque non leve. Verba pro foro externi vel interno denotant ralonrn
8> u vim disp nsationis, i. e. num valeat dispensatio (item absolutio) quoad forum externum
seu utrumqm ; vel solum quoad forum conscientiae; verba, e contrario, in foro externo vel interno
indicant modum quo dispensatio (aut absolutio) datur, i. e. num clam vel palam, demonstra­
tive necne. Ideo autem huiusmodi verba promiscue usurpantur, quia dispensatio (vel abso­
lutio) concessa in foro externo, valet pro foro externo, et concessa in foro interno, valet pio
ero interno.

218

CAPUT V -

\RTrcULUS I

gravis ut evidens necessitas vel utilitas exigat eiusdem concessionem,
HUI seu mere gratiosam, si possit ex prudenti Superioris
et non debitam,
iudicio concedi et non concedi, i. e. si concessio habeat rationem
gratiae (12).
H et ad ma­
6. In dispensationem ad matrimonium contrahendum
H
trimonium iam contractum revalidandum.

221. Notae historicae. — 1. Prioribus Ecclesiae saeculis nulla
vestigia apparent dispensationum super impedimentis matrimonia­
libus. Hinc omnes historici docent dispensationes in legibus matri­
monialibus serius occurrere (piam in aliis legibus ecclesiasticis.
Prima exempla, quae afferri solent, continent potius vel privi­
legia pro particularibus populis vel sanationes quoad matrimonia
illegitime contracta contra leges ecclesiasticas. Ita, ex. gr., Grego­
rius M., saeculo vi, induisit Anglis recens conversis ut in tertia et
quarta generatione nuptias contrahere possent (13); idem dicendum
de favore concesso Germanis a Gregorio II.
Huc spectant can. 30 Cone. Epaon. (an. <517), c. 10 Cone. Aurei,
(an. 538) et c. 1 Cone. Venner, (an. 753), quibus primae dispen­
sationes seu sanationes datae fuerunt ad convalidanda vel rati·
ficanda coniugia contra ius ecclesiasticum celebrata.
2. In casibus particularibus dispensationes post contractum matri­
monium concessae primum fuerunt saeculo xi.
Victor II videtur primus huiusmodi dispensationem an. 1055 concessi&se.
Nicolaus II (an. 1058-10G1) Guilelmo, duci Normanniae, permisit ut
maneret in matrimonio contracto cum cognata non obstante vetito Leonis IX;
item Paschalis II (an. 1099-1118) induisit ut Philippus II, rex Galliae,
permaneret in coniugio inito cum Bertrada sibi consanguinea in sexto at­
tingente tertium gradum (14).

3. Prima dispensatio in ordine ad matrimonium contrahendum
videtur a Lucio III au. 1181 concessa loanni, lilio Hernici Angliae
regis, ut nuptias legitime contrahere posset cum consanguinea.
Innocentius III (an. 1198-121G) eandem dispensationem concessit
an. 1209 Ottoni IV, regi Germaniae (15).
(12) Suarez, l c. cap. 18, n. 19; Sanchez, lib. III, <lisp. 10, n. 3; Diana, to. Ill, tract. 2,
resol. 15, η. 6.
(13) Cfr. c. 20, C. XXXV; Wernz, IV, n. 409, not. 40, n. 610.
(14) Riganti, in Reg. 49 Cane. Apost , n. 60; Thoinassinus, op. cil., part. Il, lib. 3, cap. 29,
n. 10; Wernz, l. c. n. 010; Guspurrl, l. c. n. 321.
fl
(15) Riganti, l. c. n. 9, et reg. 50, n. 117: F r< leen, Ouchichtc des can. Ehcrcchts, Tubingen,
1888, p. 709 ss. 879 ss.; Wernz, l. c. not. 21.

A

DE POTESTATE R. P. DISPENSANDI SUPER IMPED. MATRIMON.

219

Medio aevo praxis dispensationum ita evohita est, ut Cone.
Trid. necessarium duxerit modum in hac re imponere: «In contra­
hendis matrimoniis vel nulla omnino detur dispensatio, vel raro,
idque ex causa et gratis concedatur » (16).
'
Processu temporum Ecclesia magis magisque humanae infirmitati
induisit, et Episcopis amplae facultates concessae fuerunt. Tandem
in Codice notabilis mutatio ambitus impedimentorum inducta est,
et facultates amplissimae datae sunt Ordinariis, parochis, confessariis et sacerdotibus qui ad normam can. 1098, n. 2 assistant,
dispensandi super impedimentis matrimonialibus.

Articulus Π.
De potestate R. Pontificis
dispensandi super impedimentis matrimonialibus.
222. Principium. — Cum dispensatio matrimonialis sit relaxatio
legis irritantis vel prohibentis matrimonium in casu particulari,
manifesto patet ab eo tantum posse concedi, qui legem illam prohi­
bentem vel irritantem tulit, aut qui ab ipso conditore legis spe­
cialem accepit facultatem dispensandi.
Ex disciplina nunc vigente ius constituendi impedimenta matri­
monialia impedientia vel dirimentia per modum legis sive universalis
sive particularis competit privative R. Pontifici; quare ad ipsum
solum pertinet potestas, plena equidem, universalis ac suprema,
dispensandi ab omnibus impedimentis imis ecclesiastici; ceteri
vero, scii.
Episcopi, parochi, confessarii aliique sacerdotes universi, nequeunt
«in eisdem dispensare, nisi iure communi vel speciali induito a Sede
Apostolica haec potestas concessa fuerit » (cc. 1038, § 2, 1040) - (1).

223. Num R. Pontifex dispensare valeat super impedimentis iuris
divini. — 1. Si agitur de iure divino sive naturali sive positivo
absoluto, quod scii, ab humana voluntate nullo modo dependet,
Papa dispensare nequit. Ratio est manifesta. Quare non potest
(16) Sees. XXIV. cap. 5 dt nform, inalr.

(1) Falsiw omnino, n S. Sede merito reprobatae, sunt theoriae Gallicanorum, Febronia·
morum et Pistoriensium. qui dicunt iure proprie Epis< opos posse dispensare super Impedi­
mentis matrimonialibus.
Cfr. Bencd. XIV, l)c Spnodo diocc.t lib. IX. cap. 2; Rnesct, Z. c. n. 2367: Wernz, Z. c. n. 616;
Gasparri, Z. c. n. 434; Ziteili, De dispensationibus mabimonialibus, p. 45 s.; Fvijc, l. c. n. 633.

220

CAPUT V - ARTICULUS π

dispensationem concedere super impedimento impotentiae, ligaminis
ex matrimonio consummato fidelium, consanguinitatis in primo gradu
lineae rectae.
Nec valet dispensare circa ea quae consensum matrimonialem
respiciunt, ex. gr. in casu carentiae sufficientis usus rationis, erroris
substantialis, vis, conditionis non verilicatae aut contra matrimonii
substantiam appositae, simulati consensus. Si agitur de iure divino
eonditionato, quod nempe ab humana voluntate pendet, dispensare
(improprie, ut infra dicetur) potest, ex. gr. in votis, iuramentis,
sponsalibus, matrimonio rato (2).
2. Ut id probe iutelligatur, haec sunt notanda. Inter praecepta
iuris naturalis, quaedam sunt, quae immediate in suis materiis obli­
gant, independenter a praevio voluntatis humanae consensu, ut
ex. gr. praeceptum religionis in Deum, pietatis erga parentes, non
mentiendi, non infamandi etc. Alia vero sunt, quae versantur circa
pacta, conventiones aut obligationes, quae per humanam voluntatem
introducuntur; huiusmodi sunt praecepta de servandis humanis
promissionibus, de contractibus et de iuribus, quae ex illis oriuntur,
Porro praecepta, quae in sua obligatione pendent a praecedenti
consensu voluntatis humanae, nequeunt dispensari directe, auferendo
praecise obligationem legis naturalis, quasi ex. gr. cesset obligati'
servandi fidem; nam intrinseca honestas nunquam auferri aut vio­
lari potest. Dispensari possunt indirecte, scii, mediante aliqua re­
missione, quae sit ex parte materiae; etenim contra legem naturalem
non est mutari materiam, cum id pendeat a mutatione voluntatis,
facta autem eiusmodi mutatione, obligatio per se cessat, ut ex. gr.
dum quis remittit promissionem sibi ab alio factam matrimonii (3).
Tamen cum dispensatio proprie sit relaxatio iuris, in rigore
heic non adest vera dispensatio iuris naturalis, quae potius dicenda
foret dispensatio facti, quam iuris (4). Itaque proprie loquendo, non
dispensatur in lege natui ali formaliter, sed aufertur et mutatur
materia legis naturalis et sic cessat eius obligatio.
(2) Suarez, Dc legibus, lib. II, cap. 14, lib. VI, cap. 10; De viri, et statu rclig., tract. 6,
lib. VI, cap. 9; Sanchez, lib. VIII, disp. 6; Schmalzgrueber, lib. IV, tit. 1β, η. 04 es.; Boned. XIV,
op. ci/., lib. XIII, cap. 21, n. 7.
S. Alph., (lib. VI, η. 1120) docet < possj Papain in aliquo casu urgentissimac necessitatis
declarare esse validum matrimonium non obstante impedimento, quod probabiliter do iuro
naturali illi obstat, prout dc facto declaravit Cl in ns XI ».
Hic Pontifex non edit declarationem validitatis matrimonii stante vera probabilitate in
favorem impedimenti luris naturalis, sed tantum a consensus renovatione solo iure ecclesia*
stico requisita dispensavit. Bine patet rem esse omnino diversam. Cfr. Rosset, l. c. n. 2329;
Wcrnz, 1. c, n. 612. not. 29.
(3) Suarez, De legibus, lib. II, cap. il» η. 6 ss.; Ball.-Palin., I. c. n. 412 s.
(4) Suarez, I. c. n. 22; BaU.-Palin., I. c. n. 413; Lehmkuhl, I, n. 258.
H

DE POTESTATE R. P. DISPENSANDI SUPER IMPED. MATRIM.

221

♦ Etenim lex naturalis est in praesenti, ut vota Deo reddantur; haec
autem lex sicut non incipit obligare, nisi postquam fit votum, ita non con­
servat (ut ita dicam) obligationem nisi durante voto; et ideo si votum
auferatur, cessabit obligatio legis sine dispensatione in illa. Hoc itaque fit
per dispensationem, quod illustrari cum S. Thoma potest exemplo legis
humanae. Nam pari modo lex naturalis dictat, servandam esse legem huma­
nam; si tamen lex humana vel simpliciter vel in casu quopiam auferatur,
iam lex naturalis non obligabit, licet in ea nulla fiat dispensatio... In voti
ablatione concurrit Pontifex sive Praelatus ex parte Dei, remittendo obliga­
tionem Deo factam et declarando sibi esse placitum, ut votum non servetur;
nam alia ratione non posset obligatio auferri aut pactum resolvi.
«Hoc autem modo fieri dissolutionem pacti et obligationem exstingui,
facile intelligitur. Nam etiam inter homines hoc modo tolluntur obligationes
promissionum et rex posset committere officiali suo, ut promissiones sibi
factas relaxaret vel componeret. Ita ergo intelligere possumus fecisse Deum.
Et tunc non dispensatur in iure divino, prout significat legem naturalem,
in qua formaliter et proprie dispensanda involvitur repugnantia contra na­
turalem honestatem; sed est dispensatio in iure divino per votum acqui­
sito, quod suo modo ad quoddam factum pertinet, quatenus ius dicit ad
debitum vel ut dicit dominium. Quo modo possunt homines dici dispensa­
tores iurium seu bonorum Dei... Nam si possunt remittere peccata, quibus
homo maxime efficitur debitor Dei, quid mirum, si possint remittere de­
bita promissionum Deo factarum? Hoc igitur modo votum mutare non
est contra legem naturalem reddendi vota; quia lex ista solum exigit immu­
tabilitatem in voluntate promittentis sine consensu promLssarii, non autem
illo consentiente vel iuri suo cedente per se aut per suum vicarium ■> (5).

Idem dicas de iuramento. Quoad sponsalia et generatim quoad
iura aliis quaesita, dispensatio improprie dicta ita explicatur. Omnis
contractus humanus et omne vinculum obligationis inter homines,
quod mutuo consensu perficitur, praecise stando in ratione vinculi,
non est ita natura sua insolubile, ut saltem per potestatem publicam
et maxime superaaturaliter concessam, ex insta causa dissolvi non
possit. Et ita etiam ius civile ratione boni publici contractus quos­
dam vel ipso facto irritos declarat, vel solvi posse etiam sine con­
sensu eorum, quorum interest, constituit (6).
Eodem modo explicatur, iuxta nonnullos, solutio seu dispensatio
in matrimonio rato (7).
(5) Suarez, Dc. viri, el statu relia.A lb. VI, cap. 9. n. 9 sa. Cfr. etiam S. Them., 2-2, q. 88.
art. 12, ad 3; Lugo, Dc iusl. ct iure, dlsp. 22, sect. 1. n. 2, disp. 23, sect. 1, n. 14, disp. 24,
sect. 13, ». 30 sa.
(G) Suarez, l. c. cap. 16, η. 12.
(7) « Eiusdem Reneris est secundum exemplum do matrimonio rato: nam etiam ibi obli­
gationi naturali substernitur contractus humanus, ratione cuius potest in illo dispensari. Quod
si instas: quia lex naturalis praecipit, ut vinculum illud sit indissolubile. Respondeo, non

222

CAPUT V - ARTICULUS II

3. In praefatis casibus R. Pontifex dispensat ex potestate· trioaria, atque ad valorem dispensationis vera et sufficiens causa requi­
ritur. Inferior enim in lege Superioris nequit sine causa dispensaro,
seu ius tertii ne a Papa quidem potest tolli sine iusta causa (8).
Fusius de hac re alibi (u. 762).

224. Num R. Pontifex dispenset super omnibus impedimentis iuris
ecclesiastici. — 1. Quaestio est de facto, et non de iure, ut quisque
intelligit. Quamvis dispensare valeat, in nonnullis tamen nunquam
dispensat, in quibusdam rarissime et in casibus omnino extraordi­
nariis, praesertim quoad matrimonium contrahendum.
2. Ut brevi conspectu pateat an et quando R. Pontifex possit
et soleat dispensare super impedimentis matrimonialibus, haec sunt
attendenda:
1° Nequit dispensare R. Pontifex in impedimentis iuris natu­
ralis, ut certe est consanguinitas in primo gradu lineae rectae,
impotentia antecedens et perpetua, etc. — Idem dicendum de im­
pedimentis iuris divini positivi, puta ligaminis quatenus excludit
pluralitatem uxorum, vel omnimodam matrimonii indissolubilitateni
praecipit.
2° Nunquam dispensat in impedimentis de quibus controveititur num sint imis naturae, ex. gr. in primo gradu consanguini­
tatis lineae collateralis.
3° Nunquam dispensat in nonnullis impedimentis iuris eccksiastici, scii, super episcopatu, et, extra periculum mortis, in crimine
coniugicidii publico.
4° Narissime et ex causa gravissima dispi nsat in primo gradu
itu hoc praecipere naturalem legem, ut absoluto sit Intrinseco malum contractum illum divolvi,
nam hoc non ostenditur suillcientcr ex principiis naturalibus, sed solum ut dissolvi non powlt
privata auctoritate, et voluntate contrahentium, quia talis dissolutio non Ht sine aliquo prae
iudlcio communitatis, seu ipsius naturae conservandae, cui per talc vim ulum fuit aliquo
modo lus acquisitum, ct ideo dissolvi non potest privata auctoritate: contra quam naturalem
legem non iit, quando disp uiS-itur auctoritate publica, ct ita nulla dispensatio In proprio
iure naturali praeceptivo ibi intervenit. Quod autem id tier i possit auctoritate publica, non
est contrarium, imo consentaneum ipsi naturae, quia natura Ipsa (ut sic dicam) potest ceden
iuri suo propter aliud bonum mutus, quod in suum etiam commodum redundat. Et quia admi­
nistratio eorum iurium, quae ad commune bonum naturae pertinent, commissa est potestati
gerenti curam relpubllcao, ideo non est contra naturale lus, quod talis actus auctoritate publica
dissolvatur ».
J
Ita egregie Suarez, 1)< Iruibus, lib. 11, cap. 11. n. 20. Et cum matrimonium sit sacra
mentum haec dispensandi pol· stas suo iure ad ecclesiasticam auctoritatem, soil, ad R. Pon­
tificem pertinet, qui in casu dum dispensat, non luris divini obligationem relaxat, sed uti
Superior ob mulus bonum decernit, ex Dei permissione, non expedire, ut vinculum per con­
tractum inductum perseveret.
(8) Sanchez, lib. VU, disp. 61, η 2; Suarez. L c.; Schmulzgr., lt c. n, 69 ss.; Lugo I, c ·
Libmkuhl, 1, n. 268; Génitot, I, n. 138.

DE POTESTATE R. P. DISPENSANDI SUPER IMPED. MATRÎMON.

223

iu sacro presbyteratus ordine.
5° Raro et ex gravi causa dispensat in impedimento criminis,
utroque vel alterutro machinante homicidium, si machinatio est
occulta; in impedimento disparitatis cultus, saltem extra loca mis­
sionum ubi pauci adsunt fideles; in impedimento aetatis quatenus
ad solum ius ecclesiasticum pertinet; in impedimento ordinis sacri
et professionis sollemnis.
6° Crebrius et ob causas minus graves dispensai super ceteris
impedimentis iuris ecclesiastici.

225. Organa quibus R. Pontifex utitur pro dispensationibus
cedendis. — Pro foro externo utitur S. C. S. Oflicii, S. ('. di disci­
plina Sacramentorum, S. C. de Prop. Fide et S. C. pro Ecclesia
Orientali; pro foro interno utitur S. Poenitentiaria.

226. I. S. Congregatio S. Officii dispensat super impedimentis
disparitatis cultus et mixtae religionis.
Quaelibet quaestio circa matrimonia mixta pertinet exclusive ad
S. C. S. Officii, salva huic Congregationi potestate, si ita censeat
et casus ferat, quaestionem ipsam remittendi ad aliud S. Sedis
Officium (10). Proinde, si cum impedimentis disparitatis cultus ct
mixtae religionis alia forte concurrant, ab his quoque S. Off. dispen­
sat (cfr. can. 2-17, § 3).
praeter duo memorata, et quidem pro universa Ecclesia, exceptis
Orientalibus; dispensat quoque super matrimonio rato (can. 219,
§§ 2, 3).
III. S. Congregatio de Prop. Fide dispensat super omnibus im­
pedimentis, salvo iure S. Officii, sed tantum pro locis missionum.
Ex peculiari facultate B. Pontificis S. C. de Prop. Fide (item S.
pro Ecclesia Orientali) dispensat etiam super impedimentis mixtae
religionis et disparitatis cultus.
(9) Hoc Impedimentum, aliter ac iure antiquo (cfr. Wernz, l. e. n 138; Gaspard, l. c. n. 796;
Feije, /. r. n. 681; Aicbuer, l, c. § 186, i, et alii passim), non amplius Aodic dit i potest do facto
indispensabilr, eum nostra bac aetate dispensatum fuerit in casibus extraordinariis, uti suo
loco dicemus.
Nonnulli A. A., etiam recentlssiinl (cfr. Arregul, L c. n. 732), docent Ecclesiam non dispen·
Bare super Impedimento raptus. Quod falsum profecto est. Non desunt enim exempla, quibus
8. Sedes dedit facultatem dispensandi ab impedimento raptus, licet mulier loco luto nondum
esset reddita, dummodo libere in matrimonium consentiret. S. C. de Prop. Fide, 31 ian. 1796;
lustr.S. Off. IGfebr. 1901 ad Episcopos Albaniae. Cfr. Collect. 6*. C. de Prop. Fide, nn. 1268, 2101.
Facultas, de qua cc. 1043 1015, corte etiam hoc impedimentum respicit.
(10) Cfr. dedar. 8. C. Consist. 21 ian. 1910; r< sp. Pont if. Comm. Cod. 18 ian. 1928.

221

CAPUT V - ARTICULUS ΓΓ

IV. S. Congregatio pro Ecclesia Orientali dispensat, licet una
tantum pars sit ritus orientalis, in omnibus impedimentis, salvo iure
S. Officii (can. 257). Si alterutra pars pertinet ad ritum orientalem,
semper adeunda est ista Congregatio.
V. S. Congregatio de Religiosis dispensationem concedit a voto
castitatis seu a. professione religiosa pro sodalibus religiosis ceterisque
aequiparatis.

227. VI. S. Poenitentiaria dispensat in omnibus impedi/mentii,
sed solum pro foro interno sive sacramentali sive non sacramentali
(can. 258).
1° Dispensatio pro foro interno tantum non conceditur, quando
impedimentum est natura sua publicum vel ita de iure aut de jacto
notum, ut possit in multorum cognitionem venire. Tamen conceditur
(arg. ex can. 1047) etiam cum non est occultum sensu can. 1037,
sed notum paucis et discretis personis, ex. gr. duobus vel tribus,
quatuor vel quinque etc. pro qualitate loci, et abest probabile
periculum divulgationis (11).
2° Si publicum impedimentum concurrat cum occulto, a primo,
altero reficito, petenda est dispensatio a S. C. de disciplina Sacra­
mentorum; ab altero, mentione facta de primo, sed reticitis nomi
nibus, a S. Poenitentiaria. Disputatur, num ad valorem dispensatione
mentio fieri debeat; verius hodie negandum.
3° Num et quando dispensatio sit adnotanda; item num et
quando dispensatio concessa in foro interno valeat quoque pro foro
externo, vide n. 242 s.
4° Quamvis nunc impedimenta, (piae probari possunt in foro
externo, dicantur generatim publica (can. 1037), non videtur tamen
immutatus ambitus competentiae S. Poenitentiariae (12).
Quare, donec authentice aliud declaratum fuerit, adhuc dispensaro '
potest: 1) in contrahendis matrimoniis super impedimento occulto eo sensu,
quam modo (n. 1°) indicavimus, criminis, voti et consanguinitatis si haec
ex occulta copula illicita oriatur; 2) in contractis, praeterea, in secundo et
tertio gradu consanguinitatis (item ex occulta copula illicita), et «in secundo
puro consanguinitatis (hodie, mutata affinitatis natura, non amplius atten­
denda est copula), si impedimentum saltem per decennium duraverit oc­
cultum» et «si oratores simul publice contraxerint et convixerint et uti
coniuges legitimi reputati fuerint»; demum in occulta cognatione spirituali (13).
(11) Gasparri, l. c. n. 260; Wernz, l. c. n. 613. not.. 36; Chi Iodi, Z. c. n. 40; Lchmkuhl, II,
nn. 1014, 1017.
(12) Cfr. Lehiukuhl, II, n. 1047, 4; Leitner, l. c. p. 410 s.; Chelodl, Z. c.
#
(13) Bencd. XIV, Const. Pastor bonus·, 13 april. 17 11, §$ 30-46; Inst. Eccl. 87, n. 11;
Feije, Z. c. u. 006; Gasparri, l. c. n. 331; Wernz, l. c. n. 613, not. 35 s.

DE POTESTATE R. P. DISPEXSANDf SI’PER IMPED. MATMMON.

225

228. Facultas dispensandi, Sede Apostolica vacante. — De facul­
tate qua gaudent, Sede vacante, SS. Congregationes et S. Poeniten­
tiaria haec teneas:
1° Sacrae Congregationes (S. Off., S. C. de Sacram., S. C. de
Prop. Fide et S. (’. pro Ecclesia Orient.) dispensant modo solito,
quia «facultates quae ipsis per Litteras Apostolicas attributae sunt,
et proinde tamquam ordinariae atque ipsarum Congregationum
propriae censentur, ex morte R. Pontificis non exstinguuntur » (14).
Additur in cit. Pii XII Const, (n. 27): e Volumus tamen ut bis faculta­
tibus ordinariis Sacrae Congregationes solummodo in iis gratiis concedendis,
gi«w minoris momenti sunt, libere, pro rei opportunitate, utantur. In iis
vero expediendis definiendisque negotiis, quae graviora vel controversa esse
videntur, illud statuimus ut, si res talis sit, quae in aliud tempus differri
valeat, futuro Pontifici reservetur omnino; sin autem nullam admittat
moram, tunc S. Collegio concedimus ut committere possit negotium Prae­
fecto et aliquot aliis Cardinalibus eius Congregationis ad quam Pontifex
illud examinandum verisimiliter commisisset, qui, negotio accurate discusso,
ea desuper decernere possint, per modum tamen provisionis, donec eligatur
Pontifex, quae, iuxta datam sibi a Domino prudentiam, i uri bus et rationibus ecclesiasticis custodiendis ac tuendis apta et consentanea censuerint ».

qua in can. 241 et quae reHodie, abrogata Const. Pii
ivrtur in line Codicis, viget Pii XII Const. « Vacantis Apostolicae
»», 8 dec. 1945 (A. A. S., XXXVIII, p. 65 ss.).
At nullam habent potestatem in iis, quae Sede plena facere et
expedire non possunt nisi Jacto verbo cum SSmo vel ex audientia
SSmi vel vigore specialium et extraordinariarum facultatum; ideoque
in his dispensationes concedere nequeunt (15).
2° S. Poenitentiaria amplissima gaudet potestate (16). Nam
eas quoque dispensationes concedere valet pro foro interno, quas
Sede plena concedere nequit.
Ex Const. «Quae divinitus n
, 25 mart. 1935, potestas
tins augetur, attentis praeS. Poenitentiariae non minuitur,
sertim iis quae traduntur sub n. 6 et 12 (17).

229. Notae historicae. — Ante reformationem Curiae Romanae
(3 nov. 1908) inductam per Pii X Const. « Sapienti consilio », 29 iun.
(II) Pius XII, Const. · Vacantis Apostolicae Sedis », 8 dec. 1915, n. 26. Cfr. Cappello, Dc
Curia Humana, vol. Il, p. 82.
(15) Pius XII, cit. Const., n. 25.
(IG) Itenrd. XIV, Const. « Pastor bonus », H 51-55; Pius XI, Const. » Quae dirinitus »,
25 mart. 1935, η. 12; Pius XII, Const. « Vacantis Apostolicae Sedis », 8 dec. 1915, n. 17.
(17) Cfr. Capivllo, op. cit., vol. I, p. 358.
15 — Cappello, De Sacramentis, V,

226

CAPUT V - ARTICULUS ΙΠ

a. 1908, dispensationes concedebantur a Dataria Apostolica, a S. Of­
ficio, a S. Poenitentiaria, a Secretaria Brevium, a S. C. pro negotiis
ecclesiasticis extraordinariis et a S. C. de Prop. Fide (18).
1° Dataria Apostolica dispensabat super impedimentis publicis:
α) si oratores non erant pauperes vel quasi-pauperes; />) pro Lusi­
tania et Hispania, etiam si oratores erant pauperes aut quasi-pau­
peres; c) pro pauperibus et quasi-pauperibus aliorum locorum, si
deerat attestatio Ordinarii super paupertate et oblatio fiebat supra
taxam Poenitentiariae.
2° S. C. S. Officii dispensabat, ut hodie, quoad matrimonia
mixta; at non iure exclusive.
30 S. Poenitentiaria iure nativo dispensabat omnes in furo
interno; ex speciali concessione, post Urbem a Galliis captam an. 1798,
in foro externo pauperes et quasi-pauperes tantum (19).
4° Secretaria Brevium dispensationes concedebat principibus et
regibus.
5° S. C. pro negotiis ecclesiasticis extraordinariis non dispen­
sationes, sed indulta tribuebat, facto verbo singulis vicibus cuin
SSmo, pro locis quae ab ipsa dependebant (20).
6° S. C. de Propaganda Fide indulta pro concedendis dispensa­
tionibus vel dispensationes ipsas in casibus particularibus ordinary
elargiebatur pro locis missionum, et indulta etiam pro aliis locis,
excepto imperio Russico quoad impedimentum mixtae religionis (21).

Articulus III.
De potestate dispensandi Ordinariorui

230. Potestas in genere. — 1. Duplici potestate, scii, ordinaria
et delegata, loci Ordinarius dispensare potest.
2. Potestate ordinaria Episcopus (Vicarius Generalis, Vicarius
Capitularis, Administrator Apostolicus, Abbas vel Praelatus nullius,
Vicarius et Praefectus Apostolicus, Capitulum cathédrale ante ele­
ctionem Vicarii Capitularis) seu loci Ordinarius dispensare potest:
1° In casibus de quibus in can. 1043 et 1045 (cfr. nn. 231, 232).
(13) Cfr. \V rnz, l. c. n. 613; Gaepnrri. L r, n. 321 ss.; Sa ntl-Leitner, IV, App. η. 19.
(19) Gasparri, I. c. η. 323 ss.; Wernz, l. c. η. 613; Sant 1-Leitner, I. c.; Chelodi, I. c. n. 40.
(20) Elusmodi loca erant praesertim America Latina, dioeceses imperio Russico sublectae,
territoria iurlspatronatus regis Lusitaniae in Asia et in Africa sublectu. Cfr. Cappello, op. cd.
vol. I. p. 345.
(21) Wrnz. I. c. Ill; Vuu de Burgt, I. c. u. 9 ss.; Gasparri, I. c. u. 323.

DE POTESTATE DISPENSA* DI ORDINARIORUM

227

2° In bannis seu publicationibus, ut suo loco diximus (n. 168·.
3° In dubio facti, dummodo agatur de impedimentis, in quibus
R. Pontifex solet dispensare (c. 15).
•1° In impedimento voti, ut infra dicemus (n. 305, 3).
II
231. Potestas dispensandi in periculo mortis.
— 1. Urgente, mortis

periculo, ad consulendum conscientiae, et, si casus ferat, legitimation i
prolis, Ordinarius loci dispensare potest tum super forma celebrationis
matrimonii, tum super omnibus et singulis impedimentis iuris eccle­
siastici, sive publicis sive occultis, etiam multiplicibus (1), exceptis
impedimentis sacri presbyteratus ordinis (a fortiori episcopatus), affi­
nitatis in Unca recta, consummato matrimonio; et quidem dispensare
valet proprios subditos ubique commorantes et omnes in proprio
territorio actu degentes, nempe etiam vagos et peregrinos; dispen­
satio concedi debet remoto scandalo, et, si detur super cultus dispai itate aut mixta religione, praestitis consuetis cautionibus (c. 1013).
Affinitas in casu excluditur, quia, posita consummatione, vin­
culum firmius est ac maior indecentia, et potest interdum impedi­
mentum consanguinitatis in linea recta simul exsistere.
2. Plura sunt animadvertenda:
a) Periculum mortis (non articulus) significat illud rerum discri­
men, in quo cum quis constitutus est, ipsum et superesse et occmu­
liere posse, utrumque est vero graviterque probabile (2).
b) Ex qualibet causa sive intrinseca sive extrinseca oriri potest,
scii, ex morbo, pugna, puerperio (intolligas partum experientia dif­
ficilem, et generatin'! primum partum), operatione chirurgica, extremo
supplicio, etc. (3). Periculum moraliter aestimari debet.
c) Locus est dispensationi, etsi in periculo mortis versetur
pars, quae non ligatur directe impedimento; v. g. si puella aegrotet,
quae cum subdiacono bene valente sit civili, ut aiunt, foedere con­
iuncta, aut in concubinatu cum eodem vivat (4). Item fit locus
dispensandi facultati, quamvis non agatur de concubinariis vel de
copulatis civili, quod vocant, matrimonio (5).
(1) Habetur multiplicitas: 1° si idem Impedimentum, ex, gr. consanguinitas vel affinitas,
oritur cx multiplici stipite; 2° si pluree species concurrunt eiusdem impedimenti, ex. gr. si
exsistit Impedimentinn criminis ex duplici vel triplici capite. Si concurrunt diversa impedimenta, cx. gr. consanguinitas ct allinit as, iure hodierno, aliter ao ollm, non habetur mulli·
plicitas specifice sumpta.
(2) D’Annibale, I, n. <38; Cappi Ilo, Dc censuris, u IU.
(3) Cfr. Cappello, De Sacramentis, I, n. 171, 2°.
(4) S. C. S. Off. 1 iul. 1891.
(5) S. C. de Sacramentis, 13-15 aug. 1909; Jrfa
Sedis, vol. T, p. 656. ITinc corri­
genda sunt quae habet Plghi (l. c. n. 90, 2*): · Dispensare nequit Ordinarius vel parochus
cum iis, qui in concubinatu vixerunt, at in eo nunc non vivunt saltem aequivalenter ».

228

CAPUT V

ARTICULUS III

d) Duae causae indicantur: « ad consulendum conscientiae et,
si casus ferat, Icgilimationi prolis » (can. 1043). Alterutra sufficit,
disjunctive sumpta; requiritur autem ad validitatem dispensationis.
Consulitur conscientiae, cum tollitur peccatum vel occasio pro­
xima peccati aut magna tentai io; nec refert an ex luxuria vel odio
aut alia qualibet causa oriatur: item cum damnum illatum plenius
reparatur, aut fama melius restituitur, aut odium tollitur, etc. Oc­
casio vel periculum peccati ex qualibet materia oriri potest, non solum
ex re luxuriae. Causa ista sensu et forte latissimo accipienda.
Consulitur legitimations prolis sive iam natae sive nasciturae quae
ipsa celebratione matrimonii legitimatin', sive sit naturalis sive iucestuosa sive etiam, ut quidam opinantur, adulterina vel sacrilega (6).
Sententia, quae tenet dispensari non posse intuitu prolis adulterinae
vel sacrilegae, est longe communior et certe probabilior, attento praescripto
can. 1051, 1114 et 1116 ac responso S. Off. 8 iul. 1903 (7). At neque ex
citatis canonibus neque ex resp. S. Off. peremptorium argumentum dedu­
citur ideoque res videtur dubia. Proinde, cum agatur de periculo mortis
et quidem de maximo bono prolis per legitimationem obtinendo, quidam
censent, donec S. Sedes aliud declaraverit, hanc sententiam tuto retineri
posse. Quod nequit admitti, nisi debita facta distinctione.
Si proles sit sacrilega ex eo quod utraque vel alterutra pars erat ligata
vinculo professionis religiosae simplicis, sententia quae affirmat huiusmoci
prolem posse legitiinari certa videtur. Item solide probabilis videtur, si
agitur de prole sacrilega ob impedimentum subdiaeonatus vel diaconatuaut sollemnis professionis religiosae, quia S. Sedes rescriptum legitimation!»
interdum concedit pro sacrilega prole. Dum illud non concedit ubi agitur
de adulterina; ideoque tenendum istam legitimari non posse.

e) Dispensatio concedi potest tum pro foro interno tum pro
foro externo. Si publicum sit impedimentum, ut scandalum vitetur,
danda est publice, coram testibus (nisi dispensetur etiam super forma),
in libro matrimoniorum adnotanda. Alia quoque ex iure naturali,
erunt forte necessaria. Si occultum, dispensandum est in foro interno
sive sacramentali sive non sacramentali; si dispensatio concessa
fuerit in foro interno non sacramentali, in secreto libro Curiae adno­
tanda est.
j) Si dispensetur super impedimentis mixtae religionis vel disparitatis cultus, consuetae cautiones (n. 310) praestari debent. Quod
(fl) Cfr. Vnn do Burgt, op '-it., p. ‘290: Woutcre, Comnu alarius in decretum · Ne temere·
dr spontalibus et matrimonio. p.»jr. 02; Ch. Iodi. I. <’ η. II; Ojettl, /n iu.·. anlepianutn et pianum
ex decreto · Ne temerr -, n. 11'5; Ldtncr, l. c. p. 304; Ecrrcres, II], n. 952.
(7) Cfr. Collect. S. C. de l‘rop. l-id', III. n. 2171.

DE POTESTATE DISPENSA NDI ORDINARIORUM

229

si desit omnino tempus praestandi formaliter cautiones, lex ecclesia­
stica non urget, ideoque standum est pro valore matrimonii.
Num his absolute denegatis vel nulliinode requisitis, valida sit dispensatio
coni revertitur (8). Quidam censent validam esse, positis conditionibus iure
divino requisitis, quia non videtur Ecclesia urgere sub poena nullitatis
observantiam legis canonicae in periculo mortis, ob damna gravissima quae
secus forte obvenirent fidelibus.
Attento decreto S. Officii diei 14 ian. 1932, de cautionibus in mixtis
nuptiis praestandis, dicendum dispensationem, speculative loquendo, esse
invalidam (9). Aliter, si aequivalenter seu aliqua ratione praestitae vel
requisitae fuerint.

g) In facultate dispensandi comprehenduntur impedimenta
multiplicia, et nulla cumulatif) excluditur.
Λ) Ordinarius dispensare valet etiam si tempus forte suppetat
recurrendi ad S. Sedem, quia in canone 1013, aliter ac in can. 1015,
nulla fit mentio de huiusmodi recursu. Nec deest profecto ratio:
nam in mortis periculo recursus ad S. Sedem est semper aut fere
semper impossibilis aut saltem valde difficilis. Neque obstat vox
urgens, ex textu et contextu.
i) Haec potestas dispensandi est ordinaria, et ideo potest de­
legari etiam habitualiter (can. 199, § 1); exerceri potest tum in foro
externo tum in foro interno (can. 202); est late interpretanda
(can. 200, § 1).
Z) Tam ampla potestas non comprehendit tamen facultatem
sanandi matiimonia in radice, ad normam cc. 1138-1141. Cf. tamen
u. 855.

232. Facultas dispensandi extra mortis
II
periculum, cum omnia
sunt parata ad nuptias. — Ordinarius loci dispensare valet super
iisdem impedimentis, ac in periculo mortis, et sub iisdem clausulis
quoties impedimentum detegatur, cum omnia sunt parata ad nuptias,
nec matrimonium, sine probabili gravis mali periculo, differri possit
usque dum a S. Sede dispensatio obtineatur (c. 1045, § 1).
Itaque consulitur optime conscientiis fidelium et finem obtinet
gravissima quaestio.
Quomodo intelligenda sunt verba: «cum iam omnia sunt paiata
ad nuptias » can. 1045, § 1?
1. Nonnulli censent haec verba non significare conditionem proprie
(S) Affirmant, ex grr., Plghl, op, cit., n. 90, 6® ct Cerato, op. cit., p. 47.
(9) Λ. J. S. XXIV, 25. Cfr. Cappello, lu Periodica, 1932, p. 45.

230

CAPUT V - ARTICULUS ΠΙ

dictam, sed solum circumstantiam facti seu peculiaria adiuncta, in
quibus verificari solet casus gravis et urgentis necessitatis (10).
Alii putant praedicta verba indicare quidem condicionem sim
qua non, sed esse, late accipienda. V. g. De Smet ait: « Ad hoc autem
ut omnia censeantur ad nuptias parata, sufficit ut dies fuerit sta­
tutus, aut invitationes sint missae, aut banna coeperint procla­
mari » (11).
2. Imprimis nonnulla sunt animadvertenda.
1° Praescriptum can. 1045, § 1 est procul dubio late interpretandum,
quatenus opus non est, ut impedimentum antea omnes latuerit et postea cogno­
scatur cum iam omnia sunt parata ad nuptias; sed sufficit ut, licet aliis
antea innotuerit, ad loci Ordinarii (vel parochi aliorumve) notitiam solum
revera perveniat, cum omnia parata sunt ad nuptias. Ita Pontificia Commissio
Codicis, 1 mart. 1921 (12).
2° Aliud est quaerere utrum in praefatis adiunctis, de quibus v. g.
loquitur De Smet, scii, quando dios matrimonii fuerit iam statutus, vel
invitationes missae sint, aut banna coeperint proclamari, Ordinarius valeat
dispensare super aliquo impedimento matrimoniali vi can. 1045, § 1, et
aliud est quaerere utrum in iis adiunctis velificentur reapse verba: tcum
omnia sunt paratu ad nuptias ».
3° Proinde aliud est dicere, quod in praedictis et similibus circumstan­
tiis Ordinarius valet dispensare ex praescripto can. 1045, § 1, aliud satdicere, quod in iis circumstantiis verificetur re vera clausula praefata: «cum
omnia sunt parata ad nuptias ».
Primum ultro admittimus; num etiam alterum, ex dicendis patebit.
4° Praeterea aliud est asserere, praedicta verba significare conditionem
sine (pia non, adeo ut facultas dispensandi super impediment is matrimonialibus
non competat Ordinariis aliisve, si re vera omnia non sint parata ad nuptias,
aliud dicere, ea verba indicare peculiarem conditionem latiore sensu acceptam,
quatenus non sit conditio sine qua non.

3. Sententia, quae tenet verba can. 1045, § 1: « cum iam, omnia
sunt parata ad nuptias » ita esse interpretanda, ut veriiicata cen­
seantur, si tantum vel dies matrimonii ineundi fuerit statutus, vel
invitationes sint missae, vel banna coeperint proclamari, aut alia
eiusmodi circumstantia acciderit, non videtur admittenda.
Sane:
1° Obstat verborum sensus obvius et perspicuus. Prima enim regula
interpretationis haec est, nimirum ut verba accipiantur prout sonant. Notis(10) Cfr. Monitore eccl., ecrk- 4, vol. VII, anno 1925, pag. 297 es.
(11) De Smet, De sponsalibus et matrimonio, n. 65, nota 2.
(12) Acta Apost. Sedis, XIII, pag. 178.

DE POTESTATE DISPENSANDI ORDINARIORUM

231

Bimum quippe est iuris axioma: « Verba clara non admittunt vnterpretationcm,
neque voluntatis coniedu/ram» (13).
Porro verba: « cum omnia eunt parata ad nuptias » clara et perspicua
sunt, ut cuique legenti vel audienti patet.
Quando v. g. dicitur, omnia esse parata ad iter aggrediendum, ad pran­
dium faciendum, ad sacram functionem peragendam, quisque statim intelligit quinam sit huiusmodi verborum sensus.
2° Can. 1045, § 1 non requirit, ut praecesserit quaedam praeparatio,
seu ut quaedam tantum aut nonnulla parata sint, nec eo minus ut unum
vel alterum dumtaxat paratum sit; sed expresse ac diserte postulat, ut
< omnia » (nota verbum) sint parata. Palam est, omnia non esse idem ac
unum vel alterum. Idcirco praedicta interpretatio apertissimis verbis canonis
opponitur.
3° Huc spectant notissima imis axiomata: « Verba debent inteUiqi
cum effectu... »; « Verba debent aliquid operari, et non debent esse superflua ♦;
« Verbum quodcwmque, etiam minimum, debet operari »; « Verbum nullum
in dispositione hominis debet esse superabundans et sine ministerio ope­
randi » (14).
Vox «omnia», a legislatore adhibita, cm, admissa illa sententia, vel
praetermittitur, vel in sensum omnino restrictivum, nimirum ad significandam
unam aut aliam rem dumtaxat, usurpatur? Quonam ime id fieri possit,
percipere non valemus.
4° In relatis canonis verbis tria expresse indicantur: a) matrimonium
celebrandum; b) res paratae ad illud; c) et quidem omnes res paratae, scii,
towm omnia sunt parata ».
Porro quis dicet, omnia esse parata ad prandium, tantum si dies et
hora eiusdem praefinita fuerint? Quis dicet, omnia esse parata ad iter aggre­
diendum, si dies dumtaxat discessus statutus fuerit? Quis iterum dicet,
omnia esse parata ad Missae celebrationem, si presbyter deliberaverit se tali
die, v. g. post mensem, esse Sacrum facturum? Et sic deinceps.
Haec applicentur casui nostro. Interpretatio, qua verba «cum omnia
sunt parata ad nuptias» intelliguntm de una tantum aut alia re, clarissimis
et expressis canonis verbis atque communi hominum loquendi usui mani­
feste adversatur.
5° Circumstantia quod «dies fuerit statutus» vix non semper, explicite
aut implicite, verificatur, quando petitur dispensatio in vim can. 1045. Nam
eatenus ea concedi potest, quatenus matrimonium nequeat differri usque
dum a S. Sede dispensatio obtineatur. Quae temporis supputatio necessario
supponit diem matrimonii ineundi iam praefinitum; secus non verificatur
casus urgens.
Si vero antea dies statutus non fuerit, nihil prohibet quominus praefi­
niatur hic et nunc ex superveniente aliqua gravi causa urgenti; quo etiam
(13) Barbosa, Axiomata i iris frequentiora, axioma 222, n. 10 ss.
(14) Barbosa, Axiomata iuris usu/requeniiora, axioma 222, n. 10 ss.; Mascardus, Con«lusiones probationum etc., conci. 595.

232

CAPUT V - ARTICULUS rn

in casu, cum agitur de dispensatione petenda et concedenda, illa circum­
stantia iam veriflcata exsistit.
Quare, admissa ea sententia, relata verba can. 1045, § 1 clausulam inu­
tilem omnino aut fere supervacaneam exprimerent, posita ex verbis sequen­
tibus eiusdem canonis exsistentia gravis et urgentis necessitatis.
6° Circumstantia quod invitationes sint factae necne, quod dies talis
vel talis fuerit a nupturientibus eorumve familiis expresse statutus vel non,
legislatoris nihil intéressé videtur, dummodo a) agatur de matrimonio cele­
brando, et b) hoc matrimonium nequeat differri, sine periculo gravis damni,
usque dum obtineatur dispensatio a S. Sede. Haec, non illa, intéressé unia
videntur legislatoris, eius mente perspecta et tine totius legis probe con­
siderato.
7° Verba can. 1045, § 1: «cum iam omnia sunt parata ad nuptias »
passim occurrunt apud veteres theologos et canonist as (15).
Porro, iuxta omnes Doctores, ea verba a) respiciunt aut immediatam
omnino aut fere immediatam matrimonii celebrationem; b) referuntur aut
unico aut praesertim ad ea (piae in ordine ad matrimonium parari debent
ex praescripto Ecclesiae; c) supponunt re vera omnia, saltem moraliter, esse
iam parata.
Proinde, ad normam can. 6, 2°, nonne illa verba aestimanda sunt «ex
veteris iuris auctoritate, atque ideo ex receptis apud probatos auctores inter­
pretationibus »!

233. Doctrina tenenda. — Omnibus mature perpensis, sententia
verior haec est:
1° Verba can. 1015, § 1: « cum iam omnia sunt parata ad nu­
ptias », non exprimunt conditionem sine qua non.
2° Praescriptum can. 1015 ita est intelligendmn, ut respiciat
omnes casus gravis et urgentis necessitatis, qui occurrere possunt
extra mortis periculum. Nam sapientissimus optimusque Legislator
provide consulere voluit, in Codice omnibus et singulis casibus verae
et urgentis necessitatis. Hoc in genere atque universim traditur
in can. 81; in specie quoad irregularitates in can. 990, § 2, quoad
absolutionem a peccatis et censui is in can. 882, 2252 et 2254.
Idem dicas de matrimonio. In can. 1013 consideratur gravis
et urgens necessitas, quae ha liet ur in periculo mortis-, in can. 1045,
attenditur gravis et urgens necessitas < xtra periculum mortis.
3° Ut supra diximus, in lege interpretanda imprimis ac neces­
sario mens et voluntas legislatoris spectari debet. Porro ex textu
et contexi u Codicis evidenter patet R. Pontificem pro sua sapientia et
(16) Sanchez, Dt matrimonio» Mb. II. disp. 40. n. 7; Goûzttlee, Coininrnl, nrrpctua etc;
Mb. IV, tit. II, cap. 6, η. 2; Schmiilzgrueber, Mb. IV. tit. 16, n. 81; S. Alph., Mb. VI, n. 1122.
Gasparri, De matrimonio, I, n. 4 09, etc.

DE POTESTATE DISPENSANDI ORDINARIORUM

233

benignitate consulere voluisse conscientiae et necessitati fidelium, prae­
sertim ad removendum scandalum, infamiam, aliudve grave damnum.
Unde si Ordinarius, urgente gravi causa imo interdum gravis­
sima, non posset dispensare in vim can. 1045, § 1, cum omnia non
sunt parata ad nuptias, legislatio de re matrimoniali valde imper­
fecta dicenda foret, eo ipso quod pluribus casibus urgentis necessi­
tatis non esset provisum. Sed illud excludendum est a priori ne
manifesta in i uria legisla tori irroget ur. Ergo.
4° Si praedicta verba accipienda essent tanquam condicio
sine qua non, sed lato aut latiore aut latissimo sensu, iuxta sen­
tentiam supra expositam, sequeletur hoc maximum inconveniens,
nimirum quod valor matrimonioium pendeict ex clausula, quae ex
ipsa lege admitteret latam vel latiorem vel latissimam interpreta­
tionem. Quod inconveniens iuridice omnino excludendum est.
5° Verba « cum omnia sunt parata ad nuptias», ut supra ani­
madversum est, passim occurrunt apud antiquos theologos et canonistas, qui ea accipiunt ut exprimentia circumstantiam peculiarem facti,
ixtmpli gratia relatam, non vero tanquam condicionem sim qua non.
S. Alphonsus (1. c.) censet Episcopum posse dispensare super impedimento
dirimente, «dummodo vera urgeat necessitas, puta si alias immineat peri­
culum mortis, vel si matrimonium sit necessarium ad legitimandas proles...
wl si mulier... parata esset ad nuptias tali die contrahere... ».
Hem Schnudsgrucber : «Ut tamen tali casu dispenset rite Episcopus,
requiritur: 1. ut; sit maxima et urgentissima necessitas, qualis ex. gr. foret
casus, quo aliquis morti proximus ad legitimandas proles cum earum matre
vellet contrahere matrimonium, et id propter intercedens impedimentum
dirimens occultum sine dispensatione non posset; vel quando ante contractum
nuptialem, et omnibus ad hunc paratis, sponsorum alter in confessione sacramentali detegit impedimentum dirimens occultum... » (16).
Pariter Sanches: «Et ausim dicere... posse Episcopum dispensare ali­
quando in impedimento matrimonium dirimenti antequam matrimonium
contrahatur, quando urgentissima necessitas id postularet. Exemplum sit:
accedit mulier mane fassura, et reperitur habens impedimentum dirimens...
et sunt omnia iam parata ad nuptias vespere celebrandas...» (17).
Gonzales docet: «Potest Episcopus dispensare ante matrimonium contra­
ctum, «piando urget gravis necessitas ut si quis morti proximus vellet du­
cere feminam, quam violavit... vel si iam sint parata omnia ad nuptias» (IS).
Gasparri ait: « Ί)!). rei explicandae gratia duo exempla afferunt: si age­
retur de matrimonio in articulo mortis ineundo ad prolem legit i manda m.
(10) Lib. IV, tit. 10. n. 81.
(17/ Dr matrimonio, ill>. Il, disp. -10. n. 7.
(18) Commentaria perpetua <t<·., 111». IV, tit. 14, cap. 0 n 2.

234

CAPUT V - ARTICULUS ΓΠ

vel reparandum honorem mulieris...; item si parata essent omnia ad matri,
monium... » (19).
6° Si admittitur haec sententia, ex una parte excluditur ea interpre­
tatio, quae opponitur obvio et perspicuo verborum sensui et communi
hominum loquendi usui, ut supra diximus; ex alia parte vero consulitur
omnibus et singulis casibus verae et urgentis necessitatis extra periculum
mortis occurrentibus; ac demum legislatio de re matrimoniali accurate perfectcque concinnata apparet.
Si haec sententia non admittitur, sed alia, complura adsunt incommoda
memorata eaque gravia, quin dicamus gravissima.

234. Conclusio. — Ex huc usque dictis concludendum: verba
« cum iam, omnia sunt parata ad nuptias» can. 1045, § 1, non signi­
ficant conditionem sine qua non, ut liat locus facultati dispensandi, sed
exprimunt peculiarem facti circumstantiam; idcirco non habent
sensum cxclusivum, sed indicativum, quatenus indicant peculiaria
adiuncta, in quibus velificari solet casus gravis et urgentis necessi­
tatis, seu his verbis aequivalent: « Possunt locorum Ordinarii... extra
mortis periculum, in quolibet casu gravis et urgentis necessitatis,
dispensationem concedere... ». Cfr. n. 235.

234bis. Explicatio et usus facultatis. — Haec animadvertenda
sunt:
1° Facultas respicit omnia et singula impedimenta, praeter
duo excepta, sive impedientia sive dirimentia, sive occulta sive
publica.
2° Clausula «quoties impediment uni detegatur...» non debet intelligi stricto sensu, scilicet quod impedimentum antea omnino
ignotum fuerit et tunc resciatur, sed eo sensu intelligenda est quod,
licet antea cognitum, tunc solum ad notitiam Ordinarii vel parochi
sit delatum (20).
3° Nequit dispensari super forma celebrationis matrimonii, quia
de hac silet omnino Codex; neque secus, ac in periculo mortis,
urget ratio. Contraria opinio (21) quavis caret probabilitate.
4° Sufficit periculum probabile, quin certum aut quasi certum
requiratur, moraliter aestimandum.
5° Malum grave potest esse sive spirituale sive etiam tempo­
rale, sive proprium sive alienum: eiusmodi esset, v. gr., scandalum,
(19) De matrimonio, Ί, n. 409.
(20) Pontificia Commissio Codicis, 1 mart. 1921, ad IV.
(21) De Sinet, n. 764, not. 2.

DE POTESTATE DISPENSANDI ORDINARIORUM

235

infamia·, poena subeunda, notabile damnum patrimoniale, periculum
concubinatus, graves rixae, iurgia, etc.
6° Nemo tenetur recurrere ad S. Sedem per telcgraphum vel
telephonium (22); personaliter potest, sed non tenetur. Proinde sup­
putari debet tempus requisitum pro mittendis et recipiendis litteris,
quod varium est pro diversitate regionum. Pro Italia, generating
requiruntur 15 dies; pro aliis Europae nationibus 20-30; pro regio­
nibus ultramarinis 40-50. Sepositis scrupulis et anxietatibus quibus­
libet, tempus moraliter aestimari debet.
7° Dispensatio concedi potest ab Ordinario (a parocho, etc.)
licet mala fide nupturientes rem ad eiusmodi discrimen adduxerint.
Ratio, quia Codex nullatenus distinguit; praeterea linis concessionis
non est tantum bonum nupturientium, sed etiam, imo praesertim,
vitatio mali publici, scandali etc. Casus esset, ex. gr., si nupturientes,
iam conscii impedimenti, huius revelationem ad vigiliam matrimonii
distulissent (23).
8° Locus fit facultati dispensandi non solum si recursus sit
impossibilis, sed etiam si valde difficilis sit (24).
9° Ubi agitur de impedimentis mixtae religionis et disparitatis
cultus, cautiones exigendae sunt ad valorem dispensationis.
10° Potestas est ordinaria, latae interpretationis; potest dele­
gari etiam habit militer (cc. 199, § 1, 200, § 1), et exerceri pro utroque
foro (can. 202).
Opinio quae tenet hanc potestatem non esse ordinariam (25) nullatenus
sustineri posse videtur. Sane:
a) Verba can. 197, § 1 sunt clara et perspicua: «Potestas ordinaria
ea est quae ipso iure adnexa est officio ». Atqui potestas dispensandi in casu
adnexa est ipso iure Codicis officio Ordinariorum; ergo secundum terminologiam Codicis, attento obvio verborum sensu, ordinaria est.
β) Distinctio inter potestatem, quae ex ipsa natura officii profluat
sit que essentialis quodammodo et connatural is, ac illam potestatem, quae ad
naturam officii non pertineat, ita ut illa quidem sit dicenda ordinaria, haec
autem delegata a iure, caret iuridico fundamento seu gratis asseritur, cum
(22) Lift. Sect. Status, 10 dec. 1891; S. C. S. OIT. 14 aug. 1892.
(23) Quidam negant (cfr. Wornz-Vldal, n. 413, not. 59), quin «fraus sua nemini patro­
cinari debet ». At nonno dispensatio conceditur ad vitandum periculum concubinatus vel
matrimonii civilis, seu propter motivum quod unice culpae nupturientium tribuendum est/
Si hoc est verum, uti verissimum profecto, nulla est ratio, cur negetur facultas dispen­
sandi in bonum publicum, licet adfuerit culpa ex parte nupturientium. Praeterea dispensatio
est semper necessaria, neo sponsorum Interest, num a S. Sedo an ab Ordinario concedatur.
(24) Cfr. S. O. Consist. 25 npril. 1918, 2 aug. 1918.
(25) Cfr. Ojetti, Dj natura potestatis Ordinariorum secundum Codici m, in Oregorianum
1925, p. 43G ss.

236

CAPUT V - ARTICULUS ΠΤ

hodie adamussim standum sit praescripto can. 197, ubi nullum vestigium
reperitur huiusmodi distinctionis.
γ) Codex procul dubio mutavit seu extendit conceptum potestatis
ordinariae, quia can. 197, § 2 expresse memorat potestatem ordinariam sive
propriam sive vicariam. Atqui in iure antiquo potestas vicaria non erat,
proprie loquendo, nec dici poterat ordinaria. Ergo.
δ) Ex can. 873, § 1 « ordinaria iurisdictione ad confessiones exci­
piendas pro universa Ecclesia... potiuntur S. R. E. Cardinales ». Huiusmodi
potestas non est profecto de essentia Cardinalatus (ante Codicem ordo pre·
sbyteralis non erat necessarius, et sine potestate prcsbyterali confessiones
nequeunt iure divino valide excipi; Codex nullatenus mutavit ipsam essen­
tiam Cardinalatus vi can. 232, § 1), sed competit tantum ratione privilegii
(cfr. can. 239, § 1, 1°), et nihilominus expresse dicitur ab ipso Codice
« ordinaria ».
Ergo concludendum, potestatem ordinariam non esse illam dumtaxat,
quae pertinet ad naturam seu essentiam officii, sed eam omnem, quae ipso
iure adnexa est officio.

11° Vi facultatis a can. 1045, § 1 concessae, cessavit, igitur,
casus perplexus, de quo complures quaestiones et difficultates exsi­
stebant in iure antiquo (26).
12° Ordinalius loci memorata dispensandi potestate gaudet etiam
pro convoi idatione matrimonii iam contracti, si probabile periculum
gravis damni sit in mora nec tempus suppetat recurrendi ad S. Sedem
(can. 1015, § 2). Grave damnum, praesertim, erit periculum inconti­
nentiae, si nempe coniuges nec sine scandalo vel infamia separari
nec sine periculo peccandi cohabitare possint. Quod periculum, uti
patet, vix in praxi abest. Huc omnia spectant quae modo diximus
(n. 233).
13° Si dispensatio petita iam fuerit a S. Sede, et nondum
pervenerit, potestne Ordinarius dispensare?
Si conditiones expressae in can. 1045, § 1 verificentur, certe
potest dispensare (27); si forte, iuxta sententiam quorumdam, sin­
gulae non verificentur, et gravis causa revera, urgeat ut matrimonium
celebretur, item dispensare valet ad normam cit. can. 1015, § 1,
vel, iuxta alios, ad normam can. 81. Idem dicendum, si dispensatio
nondum petita fuerit a S. Sede nec suppetat tempus ad eam recur­
rendi, et urgeat vera necessitas nuptias ineundi.
(26) Cfr. Bencd. XIV, De Synodo dioec., lib. IX. cap. 2» η. I ««.; 8. Alph., VI. n. 013;
Felje, l. c. n. 640 ss.; Gasparri. /. c. n. 216 ss.; Wcrnz. L c. u. 619; OJetti, op cit. v. Impedimenta matrimonii. n. 2386; Pacati, <>//. cit., p. 182.
(27) Cfr. Gasparri, I, n. iu3, cd. post Codicem.

DE POTESTATE DISPENSANDI ORDINARIORUM

237

14° Si Ordinarius dispensaverit dubitans de exsistentia vel
ambitu suae potestatis, dispensatio valet, dummodo dubium fuerit
positivum et probabile (cfr. n. 256, 2).

235. Relatio inter can. 81 et can. 1045, §§ 1 et 2. — Quidam
censent can. 1015, §§ 1 et 2 auferre potestatem concessam in can. 81
seu ill-am penitus absorbere ad rem matrimonialem quod attinet,
ita ut ille canon sit veluti species, hic autem gt nus, ac proinde
applicandum principium: generi per speciem derogatur.
Alii tenent, utrumque canoncm suam vim atque efficaciam
servare, independenter quidem alterum ab altero. Quare affirmant
can. 81 sub uno respectu latius patere quam can. 1045; sub alio
respectu, contra, latius patere can. 1045, quatenus hic facultatem
tribuit dispensandi super omnibus impedimentis iuris ecclesiastici,
duobus tantum exceptis.
Ista sententia uti certa retinenda, ad eiusque intelligentiam
haec videntur accuratius notanda:
1° Can. 81 respicit universas leges pontificias, dum can. 1045
refertur tantum ad facultatem dispensandi super impedimentis
matrimonialibus.
2° Can. 1015 latius patet quam can. 81, quatenus hic loquitur
de dispensatione « quae a Sede Apostolica concedi solet », dum
can. 1045 respicit quoque dispensationes, quae concedi non solent,
ex. gr. super impedimento publico criminis, utraque vel alterutra
parte machinante. Praeterea can. 81 respicit tant run Ordinarium,
dum can. 1045 etiam parochum, sacerdotem etc.
3° Si can. 1045 intelligitur iuxta doctrinam supra expositam
(n. 223), quatenus respiciat quemlibet casum gravis et urgentis
necessitatis, profecto continet et refert potestatem, ad rem matri­
monialem quod attinet, in can. 81 concessam; dum e contra si verba
praedicti can. 1045, § 1 « quoties impedimentum detegatur, cum iam
omnia sunt parata ad nuptias » ita sumantur ut peculiares condi­
tiones necessariae sint ad usum huiusmodi facultatis dispensandi,
procul dubio talis facultas strictior est ea, de qua in can. 81, qui
postulat tantum ut «difficilis sit recursus ad Sanctam Sedem et simul
in mora sit periculum gravis damni, et de dispensatione agatur,
quae a Sede Apostolica concedi solet »; quo sub respectu, proinde,
latius pateret can. 81.
4° Cum verba can, 1045 omnino videantur intelligenda eo
sensu quem supra exposuimus, concludendum, facultatem dispensandi
concessam a can. 81 plene contineri ad impedimenta matrimonialia

238

CAPUT V - ARTICULUS III

quod spectat, in can. 1045; ita tamen ut uterque canon suum va­
lorem et efficaciam distincte ac scparatim servet. Hinc declaratum
fuit (Pontif. Conini. Codicis, 27 iul. 1942) Ordinarium ex can. 81 dis­
pensare posse, etiamsi omnia ad nuptias parata non sint; quae re­
sponsio quaestionem facti resolvit, non autem iuris, ideoque traditae
doctrinae minime adversatur, sed favet, cum profecto dispensatio
concedi queat etiam in casu quo de facto omnia parata non sint et
urgeat necessitas.

236. Potestas delegata. — Ordinarii locorum aliquando a S. Sede
obtinent etiam indulta specialia pro regionum diversitate, ita ut
ime quoque delegato dispensare valeant super impedimentis matri­
monialibus. Hodie eiusmodi indulta — cum potestas iure communi
concessa amplissima sit — sunt valde limitata. Singulis in casibus
videndum, an et guacnam facultates speciales tributae fuerint Ordi­
nariis.
1° S. C. S. Officii concedit facultatem dispensandi ad tempus
vel in numeratis casibus, puta 10 aut 20, super mixta religione,
et in locis missionum etiam super disparitate cultus.
2° S. C. Consistorialis, ante Codicem, tribuebat speciales fa­
cultates, quas hodie non amplius concedit universim. Ordinarii,
quibus ob peculiares suae dioecesis conditiones non sufficiunt facul­
tates imis communis, possunt obtinere indultum speciale (28).
(28) S. C. Consist, de mandato SSmi, dic 25 april. 1918, sequens edidit decretum: · Circa
dispensationes matrimoniales, quamvis vi canonum 1043-1045 Ordinarii (locorum) oppor­
tunas dispensatione8 largiri queant urgente mortis periculo et quoties impedimentum detegatur,
cum iam omnia sint parata ad nuptias, nec matrimonium sine probabili gravis mali periculo
differri possit, nihilominus SSinus Dominus, attentis temporum et locorum adiunctls, haec
ulterius induigenda decrevit:
<a) ut locorum Ordinarii in America, in insulis Phllippinis, in ludiis Orientalibus,
hT:
in Africa extra Mediterranei maris oras ct in Russia, per quinquennium a die 18 mali
huius
anni dispensare valeant ab impedimentis minoris gradus, quae recensentur in can. 1042, ser­
vatis regulis in eo Codicis capite statutis: itemque ut matrimonia nulliter contracta ob aliquod
eiusdem minoris gradus impedimentum, in radice sanare queant, iuxta regulas in capite XI,
tit. VII, lib. III Codicis dc convalidalione matrimonii positas, monita parte impedimenti conscia
dc sanationis effectu;
<6) ut Udem lororum Ordln irU dispensare pariter per quinquennium valeant ab impe­
dimentis maioris gradus, sive publicis sive occultis, etiam multiplicibus, iuris tamen eccle­
siastici (exceptis impedimentis provenientibus ex sacro presbyteratus ordino et ox affinitate
in linea recta consummato matrimonio), nccnon ab impedimento Impediente mixtae reli­
gionis, sl petitio dispe nsationis ad S. Sedem missa sit et urgens necessitas dispensandi super­
venerit pendente recursu. Concedendo tamen hisce in casibus dispensationes. Ordinarius prae
oculis semper habeat regulas statutas in Codice, lib. Ill, tit. VII, cap. 2, 3 et 4, circa impe­
dimenta in genere ct in specio itemque clausulas apponi solitas In matrimoniis cum hobracis
et mahumetunls; nec dispensationem concedat, nisi caverit de plena earum omnium obser­
vantia iuxta sacrorum canonum praescriptiones et iuribus S. Congregationis de disciplina
Sacrumcntorum circa taxarum solution· m consulat;
< c) ut Ordinarii Galliae, trium regnorum Magnae Britanniae, Germaniae, Austrine et

DE POTESTATE DISPENSANDI ORDINARIORUM

239

Facultates pro foro externo Ordinarii, ante reformationem Curiae (3 nov.
1908), obtinebant a S. C. de Prop. Fide, dein a S. C. Consistorial], interdum
a S. C. de Sacramentis. Decreto S. C. Consist. 25 April. 1918 omnes facul­
tates /ori externi (non vero facultates pro foro interno a S. Poenitentiaria
datae) salvis quibusdam exceptionibus temporaneis (cfr. n. 2°, not. 14)
abrogatae sunt, inde a dic (19 maii 1918) quo Codex coepit vigere.

3° S. C. de disciplina Sacramentorum propter iustam causam
concedit etiam hodie Ordinariis locorum speciales dispensandi fa­
cultates.
4° Sacra Poenitentiaria· pro /oro interno tantum tribuit specialem
facultatem dispensandi « in matrimoniis iam contractis super im­
pedimenta occulta criminis ex adulterio cum fide data, absque
ulla tamen machinatione; monitis coniugibus de necessaria secreta
inter sese tantum, id est sine interventu parochi seu testium, reno­
vatione consensus, atque iniuncta gravi et diuturna poenitentia
salutari » (29).
5° S. C. de Prop. Fide, pro locis missionum, amplas facultates
Ordinariis locorum communicare consuevit et hodie quoque commu­
nicat (30).
G° R. Pontifex, ordinarie per Secretariam Status vel S. C.
Consistorialem, facultates speciales, etiam quoad matrimonia, con­
cedit Nuntiis, Internuntiis et Delegatis Apostolicis, de quibus in
can. 267 (31).
De usu potestatis tum ordinariae tum delegatae vide num. 244 ss.
Poloniae, duranto bello, quoties aditus ad S. Sedem diiliuilis aut impossibilis Saltem per mensem
praevideatur, iisdem facultatibus uti possint quae supra sub litteris a et b recensentur.
«Praesentibus valituris de mandato SSmi, contrariis quibuslibet minime obstantibus».
Ordinariis, de quibus sub littera a, die 2 augusti 1918, SSmus Dominus, eorum postula­
tionibus annuens, concessit, ut sub eadem conditione ac Ordinarii, de quibus in littera r,
dispensationes recensitas sub b elargiri possent. Dear. S. C. Consist. 2 aug. 1918.
(29) Ita ex Pagella S. Poenitentiariae, quae etiam hodie post Codicem nonnullis con­
fessoriis conceditur, sub. η. VI.
(.30) Cfr. Vennecrsch-Crvusen, Epitome, App. FI, n. 716 ss.; sub titulo « Formulai facul·
latum quas S. C. dc Prop. Fide Ordinariis in terris missionum procurat ».
(31) Cfr. Vermcersch-Creusen, op· cit., App. I, n. 715, sub titulo: « Index facultatum quas
pro locis missionis suae, Nuntiis Internuntiis ct Delegatis Apostolicis penes Civitates, seu Na·
Hones post Codicis iuris canonici publicationem tribut re SSmus Dominus Noster decrevit, ceteris
abrogatis »; Arrcgui, Summarium thcol. mor. App. p. 587 ss. (ed. 5·).

CAPUT V - ARTICULUS IV

A B TTC ULUS IV.

De potestate dispensandi quae competit parocho,
confessario aliive sacerdoti.

237. Potestas parochi. — 1. Urgente mortis periculo, quando
tempus non suppetit recurrendi ad S. Sedem ac ne ad loci quidem
Ordinarium, parochus (cuius nomine intelliguntur omnes illi, de quibus
in n. 92, 2), eadem facultate dispensandi pollet ac ipse Ordinarius,
sub iisdem clausulis et conditionibus (can. 1044).
Quare dispensat super forma matrimonii et super omnibus ac
singulis impedimentis, duobus tantum exceptis, sive occultis sive
publicis, etiam multiplicibus; dispensat proprios subditos ubique
commorantes et omnes in proprio territorio actu degentes.
Huc spectant quae de Ordinario diximus (n. 232).
Si parochus scripto vel personaliter, sine gravi incommodo, re­
currere valeat ad Ordinalium, semper ad id tenetur; secus dispensatio
— dummodo certo constaret, quod vix practice verilicari dicendum,
de possibilitate recursus obiective et subiective — foret nulla.
2. Nuptiis imminentibus, nempe quoties impedimentum detegatur,
cum omnia sunt parata ad nuptias, nec matrimonium differri possit
sine probabili periculo gravis damni, parochus dispensare valet ab
omnibus impedimentis (non super forma), duobus exceptis, sed solum
in casibus occultis, in quibus ne loci quidem Ordinarius adiri possit,
vel nonnisi cum periculo violationis secreti (can. 1045, § 3).
a) Quoad periculum probabile gravis damni, vide n. 234bls.
b) Pro recursu ad Ordinarium, supputatur generatim tempus
requisitum pro mittendis et recipiendis litteris.
Pontificia Commissio Codicis die 12 nov. 1922 declaravit, «censendum
esse Ordinarium adiri non posse, si nonnisi per telegraphum vel telephonum
ad eum recurri possit ». Quare won tenetur quis recurrere per telegraphum
vel telephonum, aut ope radii, nec uti speciali medio, v. g. via ferrea aut
aërea, ad obtinendam dispensationem.
De aliis vehiculis, ex. gr. de curru automobili, de vehiculo bicidetta aut
motocicldta nuncupato, videndum num, attentis peculiaribus loci et personae
adiunctis, inter media ordinaria, an extraordinaria recensendi sint. Generatim
habentur ut media potius extraordinaria, licet interdum haberi possint ac
debeant ut ordinaria. Lex nonnisi casus ordinarie et communiter contingentes
respicit. At quamvis non teneatur, optime tamen potest quis hisce mediis uti.

DE POTESTATE PAROCHI, COMESSARH, SACERDOTIS

211

c) Conditio necessaria ad usum potestatis est, ut loci Ordina­
rius adiri nequeat vel ob tempoiis angustiam aliamve causam quamcumque vel ob periculum violandi secretum.
Eiusmodi periculum oriri potest tum ex ipsa rei natura, tum
ex malitia hominum, tum ex variis circumstantiis; et respicere
potest non solum secretum sacra mentale, ubi agitur de confessario,
sed etiam secretum consilii seu officii, si agitur de impedimento oc­
culto, cuius revelatio cederet in infamiam nupturientium, v. g. de
occulto impedimento criminis. Contrahentes enim non tenentur se
ipsos prodere, cum impedimentum est natura .sua et dc facto seu
formdliter et materialiter occultum; nec urget in casu obligatio
adnotationis.
Aliter dicendum, si nupturientes sponte consentiant ut impedi­
mentum reveletur Ordinario in foro interno. Item si publicum natura
sua sit impedimentum, licet de facto occultum; quo in casu dispensatio
adnotanda est in libro secreto Curiae vel, si urget obligatio secreti
etiam quoad Ordinarium, in libro S. Poenitentiaiiae (cfr. n. 242. 4°).
Periculum revelationis aliquando oriri potest ex publicis tabellionibus
seu ex modo mittendi recipicndique litteras, si nempe fundata suspicio
adsit, easdem reserari et legi. Haec omnia sunt moraliter aestimanda.
Nonnulli dubitant, utrum agatur in casu etiam de secreto servando
erga ipsum Ordinarium. At nulla profecto est ratio dubitandi: 1° Codex
nullatenus distinguit inter Ordinarium et alios; 2° haec facultas est latae
interpretationis; 3° interdum dari possunt gravissimae rationes ad servandum
secretum erga ipsum Ordinarium, ex. gr. si sponsi sint eius consanguinei
vel affines et agatur de re infamante; 4° id confirmat praxis S. Poenitentiariae (n. 242. 4°).
Proinde sententia affirmativa ut practice certa retineri potest.

d) Pontificia Commissio Codicis dic 28 dec. 1927 authentice
declaravit verba « in casibus occultis » ita esse intelligenda, ut dispen­
satio concedi possit non solum cum impedimenta sunt natura sua
et de facto occulta, sed etiam cum natura, sua sunt publica at de
facto occulta. Hinc solutae manent quaestiones, inter Codicis com­
mentatores antea disputatae.
Ex hoc principio hodie omnino certo sequitur omnia impedimenta
quomodolibet « dc facto occulta » posse dispensari, licet forte olim
de facto publica fuerint aut in posterum publica fieii possint.
Cum impedimenta sint occulta, parochus dispensat in foro in­
terno non sacramentali; dispensatio vero adnotari debet in libro
secreto Curiae. Vide n. 242.
16 — OAPPKIXO, Dc Sacramenti^ V.

242

CAPUT V - ARTICULUS IV

e) An sacerdos a parocho delegatus ad assistendum matrimonio,
gaudeat hac dispensandi potestate, controvertitur.
Nonnulli affirmant, attento can. 200, § 1, cum in casu delegatus
nequeat valide et licite assistere, nisi prius dispensatio concessa
fuerit; idcirco, aiunt, assistentia ipsaque delegatio, sine praefata
facultate, foret inutilis prorsus.
Alii negant, quia non agitur de vera et proprie dicta delegatione,
de qua in can. 200, § 1.
Sententia affirmativa praeferenda est (1).
/) Haec potestas est ordinaria (cfr. n. 234bis) et late interpretanda
(cfr. cc. 199, § 1, 200, § 1, 202). Potest delegari.
3. In casu gravissimae necessitatis, si recursus ad S. Sedem
vel saltem ad Episcopum sit impossibilis, potestne parochus dispen­
sare in publico impedimento matrimoniali aut declarare Ecclesiam,
attentis circumstantiis, legem suam non urgere i
Bes valde dubia est. Putamus parochum dispensare non posse,
perspecto can. 83; at improbare non audemus, si in praefatis adiunctis matrimonio assistat, ob epikeiam aut suppositam cessationem
impedimenti (2). Quamprimum recurrendum est ad legitimum Su­
periorem, ut valor matrimonii certus omnino fiat. Cfr. n. 199.
4. Pro convalidatione matrimonii iam contracti, parochus pollet,
in iisdem rerum adiunctis et sub iisdem clausulis et conditionibus,
eadem facultate dispensandi ac supra n. 236, 2° (can. 1015, §§ 2, 3).
Quare omnia quae diximus, huc spectant.
In matrimonii convalidatione parochus renovationem consensus
curabit, ad normam cc. 1133-1136, de qua suo loco.

238. Potestas confessarii. — 1. Sive urgente mortis periculo sive
imminentibus nuptiis, tam pro matrimonii celebratione quam pro conva­
lidatione matrimonii iam contracti, confessarius habet eandem pote­
statem dispensandi ac parochus, sed tantum pro foro interno in actu
sacramentalis confessionis (canones 1001, 1045).
2. Urgente periculo mortis, quilibet sacerdos (etsi non approbatus
(1) Quidam censent nomine parochi hic venire etiam sacerdotem delegatum, argumento
ex can. 1098, 2° desumpto (Ocstrrle, in Linztr Q. S<hrij(. 1932, 79i ss.; Chelodi, n. 44). Hoc
non videtur admittendum, tum quin vox parochi iuxta obvium sensum ad normam can. 4ôl
sumenda est (can. 18); tum quia can. 1044 consulto distinguit inter parochum, sacerdotem
ct confessorium; tum denique, quia can. 1098 n spirit casus extraordinarios et peculians,
dum casus sacerdotis delegati verlileari pot< st, quando ipsemet parochus praesens est. aut
facile odiri pot< st
(2) Gvnnari, Consul/, mor. cons. 127; 3/oni/. rcc/rs. XV|||, p. 137* u 26; OJetti, op, cit.
V. Impedimenta matrimonii, n. 2386; Gasparri, l. c. n 21< hh.

DE POTESTATE PAROCHI, COM ESSARH, SACERDOTIS

243

ad confessiones audiendas, et licet alii adsint sacerdotes approbati)
est de iure confessarius (can. 882).
Fit locus dispensationi etiamsi confessio sit nulla aut absolutio
non detur (3).
Quae de parocho diximus (n. 236 s.), confessario applicentur.
3. Confessarius potest profecto dispensare super impedimentis
natura et facto occultis. Utrum autem dispensare valeat super
impedimentis natura sua publicis, sed facto occultis, aut natura
sua occultis sed facto publicis, controvertitur.
Quidam negant; quia, aiunt, dispensatio a confessario concedi
potest dumtaxat in foro sacramentali ideoque, cum agatur de impe­
dimentis natura sua publicis, licet de facto occultis, in foro extrasacramentali huiusmodi dispensatio nihil prodest, ita ut haberetur
conflictus isque necessarius inter forum internum et externum, qua­
tenus matrimonium esset validum in foro sacramentali et invalidum
in foro extra-sacramentali, deficiente medio probationis validitatis
illius, et possent coniuges novas nuptias in foro externo inire. Quare,
addunt, conscientiis fidelium satis consultum non esset, imo con­
trarium foret dicendum.
Alii affirmant, t um quia ex Codice « eadem dispensandi facultate
pollet tum parochus... tum confessarius » (can. 1044, 1045, § 3),
tum quia responsum Pontificiae Commissionis Codicis diei 28 dec.
an. 1927 non distinguit inter parochum et confessarium. Conflictus
autem inter forum internum et externum, addunt, velificabatur
etiam ante Codicem, imo hodie quoque verificari potest, ex. gr.
si obtineatur dispensatio super impedimento dirimente in foro sa­
cramental i in coque foro matrimonium sit validum, et in foro ex­
terno nullatenus constet de eiusdem valore.
Juxta alios, confessarius potest quidem dispensare, sed exigere
debet a poenitente — etiam sub poena denegatae absolutionis
ac ipsius dispensationis, praesertim si fraudem legis timet — per­
missionem communicandi dispensationem Ordinario vel S. Poeni tentiariae, ut ea in libro secreto adnotetur. Ita, addunt, conflictus inter
forum sacra mentale et extra-sacramentalo tollitur, quia, ubi impedi­
mentum in foro externo divulgetur aut quomodocumque ratio boni
publici postulet, concessa dispensatio ideoque et matrimonii vali­
ditas nota fit.
Alii censent confessarium dispensare posse, quoties agatur de
impedimentis occultis ad normam can. 1037 seu quae in foro externo
(3) S. Poenit. 19 nudi 1831. 4 lan. 1839.

244

CAPUT V - ARTICULUS IV

probari nequeant, vel quando agatur de impedimentis occultis de
facto, etsi natura sua publicis, dummodo ea numquam divulgatum
iri prudenter aestimetur, omnibus circumstantiis perpensis, nec
ullum inde scandalum aliudve damnum oritmum praevideatur.
Haec sententia, istis limitibus circumscripta, praeferenda est,
utpote quae ex una parte consulit fidelium conscientiae, ex alia
difficultates et conflictum inter forum internum et externum, quantum
fieri potest, optime devitat. Quae sententia concordat cum priore,
eam tamen accuratius exponit apt i usque intra certos limites mei ito
coarctat (4).
In iisdem rerum adiunctis, de quibus supra, scii, si nullum adsit
scandalum vel damnum spiiituale simulque urgens bonum animae
postulet dispensationem, censemus saltem probabiliter confessario
facultatem dispensandi competere etiam super impedimentis de
facto publicis, sed tantum in actu confessionis et pro foro sacra­
mentali.
4. Quod attinet ad secundam sententiam, haec animadvertenda:
a) Asserta facultas sine ulla restrictione accepta videtur inutilis et
noxia, quia, cum agatur de impedimento publico, confessarius potest et
debet agere qua sacerdos in foro extra-sacramentali.
b) Confessarius potest quidem obligare poenitentem ad sibi mani­
festandum publicum impedimentum extra confessionem, qua parocho vel
sacerdoti, ut dispensatio detur in foro non sacramentali (cfr. can. 1098, 2°;
n. 239). Sed minime exigere valet a poenitente licentiam loquendi de au­
ditis in confessione, i. e. revelandi secretum sacramentale, ita ut, aliter
ac de recursu ad Superiorem pro facultate absolvendi a reservatis, mani­
festatio fiat in foro extra-sacramentali in eoque sit aestimanda.
c) Ceterum revelatio utcumque facta a confessario qua tali, etiam de
licentia poenitentis, in foro externo non esset attendenda ad normam ca­
nonis 1757, § 3, 2°.
Imo huiusmodi revelatio foret plane inutilis, quia confessarius qua talis
potest dispensare tantum «pro foro interno in actu sac ramen talis confes­
sionis », ut expresse habet can. 1044. Proinde dispensatio valet dumtaxat
pro foro interno, et quidem sacramentali, ita ut si forte manifestetur dispen­
satio vel a poenitente vel a confessario, de licentia poenitentis, non ideo vim
et efficaciam illa obtinet in foro externo.
Nec quidquam, ut nonnullis videtur, erui potest in contrarium ex praxi
S. Poenitentiariae, quae interdum concedit dispensationem valituram quoque
pro foro interno extra-sacramentali, imo et pro foro externo, facta obliga­
tione adnotandi dispensationem in peculiari libro Curiae, nomine et loco
(4) Cfr. Gasparri, ». 81)8, ed. post (Judicem: \\ rn/.-Vidai, ». 423; Chclodi, ». 43; Road,
n. 98

DE POTESTATE PAROCHI, CONFESSARII, SACERDOTIS

245

expressis. Inde nihil deduci potest. Nani S. Poenitentiaria habet facultatem
dispensandi in foro interno tam sacramentali quam extra-sacramentali (cfr.
can. 258). Ubi vero dispensationes elargitur in foro externo valituras, id
nonnisi «de speciali et expressa facultate Sumini Pontificis» facit.

5. Confessario haec practice sunt attendenda:
1° Si publicum, impedimentum noverit in confessione, poenitenteni remittat ad parochum vel, si casus ferat, ipse extra confes­
sionem agat non qua confessaiius, sed qua parochus vel sacerdos
de quo in can. 1098, 2° (n. 239), atque ita dispensationem pro foro
externo vel interno non sacramentali concedere valet.
2° Eadem ratione piocedat, si foite impedimentum sit natura
sua publicum at de facto occultum, et non velificentur conditiones
a quarta sententia requisitae, quam praeferendam diximus.
3° Si velificentur praefatae conditiones, potest dispensationem
concedere in foro interno sacramentali.
4° Quomodo sint intelligenda verba can. 1044 «in actu sacrainentalis confessionis », vide n. 287.
6. Potestas confessarii, qua talis, non est ordinaria, quia munus
confessarii non est officium stricte dictum (cfr. cc. 145, § 1, 197,
§ 1): est potestas delegata ab ipso iuie.
II
II
239. Potestas sacerdotis qui matrimonio assistit ad normam
canonis 1098, 2°. — Eadem facultate pollet ac parochus, iisdem

quidem sub conditionibus et clausulis (cc. 1044, 1045, § 3).
Quare omnia quae de parocho dicta sunt (n. 236), pro tali sacer­
dote quoque valent. Hoc tamen datur discrimen: potestas parochi
est ordinaria et delega bilis, dum potestas sacerdotis est delegata
a iure et nequit delegari.

240. Potestas delegata parochi, confessarii etc. — Sicuti Ordinarii
locorum specialem facultatem habeie possunt dispensandi iure
delegato super impedimentis matrimonialibus, ita etiam parochus,
confessarius aliusve sacerdos obtinet aliquando peculiarem facultatem
vel immediate a S. Sede, ex. gT. pagellam S. Poenitentiariae, vel,
frequentius, a suis Ordinariis si speciali induito gaudeant (5).
Ad usum quod attinet eiusmodi facultatis delegatae, vide n. 245 ss.
(5) Cfr. ForrercB, I. c. n. 954; Gônicot» l. c. n. 523; Wernz, /. c. u. 626.

246

CAPUT V - ARTICULUS V

Articulus V.
De adnotatione concessae dispensationis.

241. Dispensatio concessa in foro externo. — « Parochus aut
sacerdos dc quo in canone 1044 (cfr. n. 237), de concessa dispensatione
pro foro externo Ordinarium loci statim certiorem faciat; eaque adnotetur in libro matrimoniorum » (can. 1046).
Haec, claritatis gratia, animadvertenda sunt:
1° Dispensatio respicit in casu impedimenta publica, eo ipso
quod concessa est pro foro externo; quae sic data valet etiam pro
foro interno.
2° Obligatio certiorem faciendi Ordinarium loci est gravis;
non urget tamen sub poena nullitatis concessae dispensationis.
3° Vox statim ita intclligi debet, ut infra duos vel tres dies,
nisi causa i usta excuset, Ordinarius certior fiat.
4° Ratio obligationis est quia agitur de re gravissima. Ne abusus
irrepant aliaque haud levia incommoda Ordinarius prudenti suo
iudicio videre debet, num causa pro dispensatione concedenda ad­
fuerit, num conditiones et clausulae a iure requisitae servatae fuerint
num scandalum remotum fuerit etc.
5° Adnotatio fieri debet in libro parocciali matrimoniorum.

242. Dispensatio concessa in foro interno non sacramentali. —
« Nisi aliud ferat S. Pocnitentiariae rescriptum, dispensatio in foro
interno non sacramentali concessa super impedimento occulto adnotetur
in libro diligenter in secreto Curiae archivo de quo in can. 379 asser­
vando, nec alia dispensatio pro foro externo est necessaria, etsi postea
occultum impedimentum publicum evaserit » (can. 1047).
Haec notanda: 1° Agitur de dispensatione quacumque et quomodolibet concessa sive a S. Poenitent iaria, sive ab Ordinario loci,
sive a Parocho, sive a sacerdote de quo in can. 1098, 2° (cfr. n. 239).
Quod praescriptum huius canonis non sit intelligendum de sola dispensa­
tione a S. Poenitentiaria obtenta, ex hisce rationibus evincitur: a) in priore
schemate Codicis verba «ηϊβί aliud ferat S. Pocnitentiariae rescriptum »
deerant; ratio vero cur addita fuerint, statim (n. 4«) dicetur; b) non datur
discrimen, ad effectus iuridicos quod attinet, inter dispensationem a S. Poe­
nitent iaria vel ab alio quocumque concessam; unde ratio quae militat pro

DE ADNOTATIONE CONCESSAE DISPENSATIONIS

247

dispensatione obtenta a S. Poenitentiaria, militat quoque ρτο qualibet
alia dispensatione fori exira-sacramentalis; c) legislator conflictum inter
forum internum et externum, quantum fieri potest, auferre intendit, et
merito quidem, ad complura incommoda practice tollenda; sed, nisi admit­
tatur dicta interpretatio, conflictus nec tollitur nec minuitur.

2° Dispensatio respicere potest impedimenta tum formaliter
et materialiter occulta, tum materialiter publica et formaliter occulta
seu natura sua publica et occulta de facto.
3° Adnotatio urget sub gravi; facienda est non in libro con­
sueto matrimoniorum, sed in libro peculiari qui asservatur in se­
creto Curiae archivo (1).
4° Ratio, cur apposita sint verba « niai aliud ferat S. Pocni­
tentiariae rescriptum », est, quia dispensatio concessa ab hoc S. Tri­
bunali in foro interno non sacramentali adnotatur in libro secreto
eiusdem, ubi propter peculiares causas notitia datae dispensationis
nequeat Episcopo manifestari (2).
In praefato libro qui asservatur in secreto archivo S. Poenitentiariae adnotari potest etiam dispensatio concessa a parocho vel a
sacerdote assistente, si vera et gravia motiva prohibent quominus
Ordinario loci res significetur. Parochus vel sacerdos assistens in
tali casu exquirat a S. Poenit. mandata et instructiones, eisque
omnino stet.
5° Quamvis dispensatio concessa sit in foro interno, tamen
data censetur pro utroque foro; ideo alia dispensatio non est neces­
saria pro foro externo, licet occultum impedimentum dein publicum
liat. Sufficit in casu palam declarare matrimonium esse validum ob
concessam iam antea dispensationem.

243. Dispensatio concessa in foro interno sacra: II entali. — Haec
nullatenus potest adnotari. Obstat enim secretum sacra mentale,
quod nullo in casu nullaque ratione licet revelare, ut omnibus constat.
Dispensatio datur tantum pro foro interno; quare alia pro foro externo
requiritur, si occultum impedimentum publicum evaserit.
(1) « Habeant praeterea Episcopi aliud archivum secretum vel saltem in communi archivo
armarium seu scrinium omnino clausum et obseratum, quod de loco amoveri nequeat. In
eo scripturae scare to servandae cautissime custodiantur... lloe archivum vel armarium duabus
clavibus inter se diversis aporiatur, quarum altera apud Episcopum vel Administratorem
Apostollcum. altera apud Vicarium Generalem vel, eo deficiente, Curiae cancellarium asser­
vetur. Episcopus vel Administrator Apostolicus, repetita altera clave, ipse eoius, nemine
ndstante, archivum vel armarium seen t um, ubi opus fuerit, aperire et inspicere potest, quod
deinde utraque clavi iterum claudatur» (can. 379, H 1, 3, 4).
(2) Cfr AP»nff»»re ecel., 1. c., p. 05, in nota; Nouvelle lievue IMologique, 1. c. p. 200.

218

CAPUT V - ARTICULUS VI

Quidam censent (3) dispensationem pro foro externo non requiri, si
quovis modo cognoscatur, etiam ex confessorio qui rem de venia poenitentia
manifestaverit, dispensatum fuisse in foro sacramentali. Haec sententia
non est admittenda, attenta praxi S. Poenitentiariae; quia dispensatio con.
cessa pro foro sacramentali nullatenus valet pro foro externo, et confes·
sarii attestatio nihil prodest ac rei naturam minime mutat.

Articulus VI.
De usu potestatis ordinariae et delegatae.
II
244. Normae
generales (1). — 1. Potestas jurisdictionis ordinaria

et ad universitatem negotiorum delegata, late interpretanda est;
alia quaelibet stricte; cui delegata est potestas, ea quoque intelligitur concessa, sine quibus eadem exerceri non posset (c. 200, § 1).
2. Potestas ordinaria potest alteri ex toto vel ex parte delegari,
nisi aliud expresse iure caveatur. Etiam potestas iurisdictionis a
S. Sede delegata potest subdelegari sive ad actum sive etiam habitualiter, nisi electa fuerit industria personae (scii, talis determinata
persona electa sit intuitu qualitatum specialium, puta, peculiaris
doctrinae vel pietatis aut experientiae etc.) vel subdelegatio prohibita.
Potestas delegata ad universitatem causarum ab eo qui infra
R. Pontificem habet ordinariam potestatem, ex. gr. ab Episcopo,
potest in singulis casibus subdelegari.
In aliis casibus potestas delegata potest subdelegari tantummodo
ex concessione expresse jacta. Nulla subdelegata potestas potest itciiun
subdelegari, nisi id expresse concessum fuerit (can. 199).
3. Potestas iurisdictionis sive ordinaria sive delegata in solos
subditos directe exerceri potest. Hanc potestatem voluntariam seu
non-iudicialem, cuiusmodi est potestas dispensandi, quis exercere
valet etiam in proprium commodum, aut extra territorium exsistens,
aut in subditum e territorio absentem (can. 201, §§ 1, 3).
4. Actus potestatis iurisdictionis sive ordinariae sive delegatae
collatae pro foro externo, valet quoque pro interno, non autem
e converso. Potestas colluta pro foro interno exerceri potest etiam
in foro interno extra-sacramentali, nisi sacramentale exigatur. Si
forum, pro quo potestas data est, expressum non fuerit, potestas
intelligitur concessa pro utroque foro, nisi ex ipsa rei natura aliud
constet (can. 202).
(3) Cfr. De Smet, n. 738, nota.
(1) Schmalzgr., lib. 1, tit. 28, n. 11 ss.; Reiffenetlib. I, tit. 28, n. 17 ss.; Sanchez, lib. ΙΙΓ,
disp. 36; Salmant., tract. 18, tap. 1» η. 68 6β. üuaparri· I. c. n. 4 47 ss.

DE USU POTESTATIS ORDINARIAE ET DELEGATAE

249

5. Potestas ordinaria, ex. gr. parochi vel Episcopi, non exstinguitur re­
soluto iure concedentis officium cui adnexa est ; sed cessat, amisso officio
(can. 208). Hoc autem amittitur renuntiatione, privatione, amotione, trans­
latione, lapsu temporis praefiniti; si quovis modo resolvatur ius Superioris
a quo fuerat concessum, officium ecclesiasticum non amittitur, nisi lex aliud
caveat aut nisi in concessione habeatur clausula: ad beneplacitum nostrum,
vel alia aequipollens (can. 183).
Facultas habitualis ad certum numerum casuum hodie considerari debet,
attento can. 66, § 1, ut indultum generale (2).
De potestate delegata vide n. 245 ss.

245. Nonnulla in specie de induito seu facultate delegata. —
1. Indultum potest esse generale et particulare (alii vocant speciale,
alii peculiare'). .Dicitur particulare si est concessum pro uno vel al­
tero casu tint pro paucis determinatis personis; secus, generale. Illud
est natura sua temporaneum, hoc sive perpetuum sive temporaneum,
ex. gr. ad triennium, ad quinquennium etc.
2. Facultates habituales quae conceduntur vel in perpetuum
vel ad praelinitum tempus aut certum numerum casuum, accensentur
privilegiis praeter ius.
Nisi in earum concessione electa fuerit industria personae aut
aliud expresse cautum sit, facultates habituales, Episcopo (Abbati
vel Praelato nullius, Praefecto Apost. etc. - cfr. can. 19S, § 1) ab Apo­
stolica Sede concessae, non evanescunt resoluto iure (puta obitu, trans­
latione, renuntiatione etc.) Ordinarii cui concessae sunt, etiamsi ipse
eas exsequi coeperit, sed transeunt ad Ordinarios qui ipsi in regimine
succedunt; item concessae Episcopo competunt quoque Vicario Generali
(can. 66,
1, 2).
3. Concessa facultas secumfert alias quoque potestates, quae ad
illius usum necessariae sunt; quare in facultate dispensandi includi­
tur etiam potestas absolvendi a poenis ecclesiasticis, si quae forte obstent,
sed ad effectum dumtaxat dispensationis consequendae (can. 66, §3).
Hodie tamen, aliter ac iure. antiquo, rarissimo huiusmodi absolutio
necessaria est, attento praescripto can. 36, § 2.

246. Quando incipiat valere indultu: Π quomodo interpretan­
Π
dum et applicandum.
I. Indultum incipitne valere a tempore datae an potius a tempore praesentatae, ut aiunt? Iure antiquo DD. ita distinguebant. Si ipse indultarius, vel tertia persona de eius mandato, aut saltem eo conscio, indultum
(2) Aliter Chelodi. l. r. n. 13. p. 12. not. 2. Sed Immerito. Cfr. VermeerechOeuseiL
Epitome /. C.» n. 164.

250

CAPUT V - ARTICULUS VI

petiit, indultum statim per se valet a tempore datae (3). Si motu proprio
conceditur indultum vel ad petitionem tertiae personae, inscio indultario,
indultum, iuxta communiorem sententiam, non valet nisi a tempore praesentatae, seu quando eidem indultario directe exhibitum fuerit et ab eodem
acceptatum (4).
Iure novo, nisi aliud ex ipsius indulti tenore constet, attentis cc. 37
et 38, putamus a die seu a momento datae valere in utroque casu; nisi tamen,
ubi agitur de induito impetrato praeter assensum indultarii, ex appositis
clausulis requiratur eius acceptatio; quo in casu, ut palam est, solum a
momento praesentationis et acceptationis indultum valere incipit (cfr. can. 37).
Quare, extra hanc hypothesim, si concessum est indultum, ex. gr., die
4 aprilis, et receptum die 10 eiusdem mensis, sex illis diebus intermediis
indultarius valide eodem utitur, quamvis illicite, ignorans concessionem;
secus, in altero casu.

247. 2. Ulterius quaeri potest, a quanam die decurrere incipiat
tempus in induito praefixum, ex. gr. si concessum fuerit ad trien­
nium vel quinquennium etc., ita ut cognosci valeat quandonam
praecise finiatur tempus obtentae facultatis.
S. C. de Prop. Fide ad dubium: «An initium quindennii (5), ad quod
conceduntur facultates, desumendum sit a die datae illarum, an a die quo
ipsae perveniunt ad dioecesim et ad manus Episcopi, cui conceduntur»; die
22 ian. 1759 respondit: «esse computandum a die receptionis, et non a die
datae ».
Aliquando in ipso induito dicitur tempus supputandum esse a die datae,
interdum a die receptionis. Si nihil expresse dicatur, opinamur idem esse
dicendum ac de tempore quo indultum incipit valere (n. 246).

3. Iuxta genuinum sensum indulti, proprietatem verborum et
stylum Curiae, seclusa quavis extensione aut analogia, interpretatio
et applicatio facultatis delegatae facienda est (cfr. cc. 18, 49, 67) - (6).
4. Si petitio dispensationis ad S. Sedem missa est, loci Ordina­
rius sua facultate delegata (nota verbum) uti nequit, nisi superveniat
gravis urgensque causa. Tunc dispensatio danda quidem est, sed
(3) Salmant., tract. 18, cap. 1» η. 69; D’Annibale, I, n. 225, not. 25.
8. C. do Prop. Fide, 2 april. 1640, 13 aug. 1670, 22 lan. 1759, decimavit initium quin­
quennii pro Vicariis Apostolicis non esso desumendum a die datae facultatum» sed a die, quo
ipsao perveniunt nd dioecesim ot ad manus Vicarii, cui conceduntur. Cfr. Ojettl» op. cit. v. Fa­
cultates quinquennales, n. 2169.
(4) Sanchez» lib. Ill, disp. 36; Salmant., I. c. n. 61 s.; Engel, lib. IV, tit. 3, n. J7 as.; D’An­
nibale, I. c.; Gasparri, I. c. n. 448.
■
(5) Ita Collect. S. C. de Frvp. Fide, I, η. 412. Zitelll, op. cit., p. 48, in nota; Gasparri. /. c.
η. 457. Legendum videtur quinquennium. Ex stylo Datariae Quindennium certam portion m
redituum significat·
(6) Cfr. Feije, l. c. u. 630; G io vine, I» p. 173; Wernz, l. c. n. 622; RossA. l. c. n. 2471.

DE USU POTESTATIS ORDINARIAE ET DELEGATAE

251

statiin S. Congregatio competens de re moneri debet (cc. 204, § 2,
1048).
5. Potestas dispensandi reges ac regiae stirpis principes uni Sedi
Apostolicae reservatur, ideoque in facultatibus cuilibet et quavis forma
concessis non est comprehensa (7). Sane huiusmodi negotium inter
causas maiores (can. 220) recensetur.
II
II
II
II
248. Quid si impedimentum
sit multiplex
aut plura concurrant i: II pedi: II ienta. 1. « In matrimoniis sive contractis sive contrahendis.

qui gaudet induito generali dispensandi super certo quodam impedi­
mento, potest, nisi in ipso induito aliud expresse praescribatur, super
eo dispensare etiamsi idem impedimentum multiplex sit (cfr. num. 231,
not. 1).
« Qui habet indult um generale dispensandi super pluribus diversae
speciei (ex. gr. consanguinitatis in secundo gradu, affinitatis in se­
cundo gradu et publicae honestatis) impedimentis, sive dirimentibus
sive impedientibus, potest dispensare super iisdem impedimentis.
etiam publicis (dummodo generalis facultas concessa sit super pu­
blicis) in uno eodemque casu occurrentibus » (can. 1049, §§ 1, 2).
Quare intra ambitum cuiusque facultatis nullis limitibus cumulatio coarctatur, sive unum impedimentum sit multiplex, sive plura concurrant, publica
vel occulta, dirimentia vel impedientia, tum in matrimonio contracto tum
in contrahendo. Exceptiones non admittuntur, nisi expresse statutae fuerint.
Si diversis facultatibus utendum sit, cumulatio est permissa ubi cum impedi­
mento natura sua publico concurrat impedimentum occultum seu fori in­
terni.
Haec omnia intclligi debent non solum de Ordinario, sed etiam de quolibet
alio sacerdote, qui generale indultum dispensandi obtinuerit.

249. 2. « Si quando cum impedimento seu impedimentis publicis.
super quibus ex induito dispensare quis potest, concurrat aliud im­
pedimentum, super quo dispensare nequeat, pro omnibus Sedes Apostolica adiri debet; si tamen impedimentum seu impedimenta, super
quibus dispensare potest, comperiantur post impetratam a S. Sede
dispensationem, suis facultatibus uti poterit» (can. 1050).
a) Indultum, do quo in casu, potest esse generale et particulare;
/>) Sermo est de impedimentis publicis, non autem de occultis, i. e.
de iis impedimentis super quibus dispensandum est in foro externo; quare
si occulta sint, et Ordinarius aut confessorius polleat facultate dispensandi,
ea certe uti valet;
(7) S. C. de Sacramentis, 7 mart. 1910; Acta A post. Sedis, II, p. 147.

252

CAPUT V - ARTICULUS VI

c) Indultum non suspenditur sub poena nullitatis;
d} Ut quis uti valeat suo induito, non sufficit quod impedimentum coraperiatur post petilam dispensationem a S. Sede, sed requiritur omnino quod
haec iam impetrata seu obtenta sit (8).

250. Quaeda: II nor: II ae peculiariter attendendae in dispensatione
concedenda. — 1. Indui tarius, qui dispensationem concedit ex facul­
tate obtenta a Sede Apostolica, servare debet stylum et omnes re­
gulas Curiae Romanae, ut expresse declaravit, ex. gr., Benedictus XIV
per organum S. C. S. Officii in responsione ad Archiep. Turonen. die
26 septembris 175-1 data.
S. C. de Prop. Fide in Instructione diei 9 inaii 1877 super dispensatio,
nibus matrimonialibus et S. Poenitentiaria in respons. diei 1 iunii 1858.
Proposito enim dubio: « 1° An Episcopus, quando vi specialis cuiusdam
indulti apostolici in aliquo impedimento matrimonium dirimente dispensat,
necessario et ad valorem dispensationis sequi debeat easdem illas regulas,
quas in Curia Romana observant, ubi ipse Summus Pontifex in eodem
gradu iisdemque impedimenti gradibus dispensat... »; S. Poenitentiaria dic
1 iunii 1858 reposuit: « Affirmative ».
Quare delegatus dispensare nequit, nisi ob causam canonicam, quae
iuxta praxim S. Sedis motiva est, et habere debet tamquam mere impulsivam vel inefficacem eam causam, quae talis est in praxi Romanae Curiae;
secus illicite et invalide dispensat, si causa canonica revera non exsistat
(cfr. n. 172); illicite, sed valide, si causa canonica vere adsit, licet ipse
putet non exsistere (9).
Num indultarius admittere valeat preces verbales ad petendam dispensa­
tionem, vel potius scriptae requirantur; num dispensatio in scriptis tantum
sit concedenda; num praevia absolutio a censuris sit necessaria pro vali­
ditate dispensationis, vide nn. 272, 280 ss.
Si clausulae seu conditiones appositae fuerint in induito, sedulo dispi­
ciendum est, utrum sint substantiales seu irritantes necne. Porro conditiones
in rescriptis tunc tantum essentiales pro eorundem validitate censentur,
cum per particulas si, dummodo, vel aliam eiusdem significationis expri­
muntur (can. 39).
Dispensatio informis, concessa ab indultario iuxta consuetas facultates
apostolicas, est illicita quidem, sed valida; ex gr. «si tenor facultatis a
S. Sede delegatae vel tempus ad quod expressa non sint, aut telegraphice
paucis verbis vel oretenus data sit » (10), dummodo causa canonica adsit
et clausulae substantiales serventur.
(8) Ilie antiquum optimo consilio mutatum est Cfr. Gnsparrl. I. c. nn. 386, 169,
(9) Cfr. Gusparri, l. c. n. 459; Roeset, I. c. n. -'469; Wernz, l. c. n. 622. III.
(10) S. C. S. OIT., 11 febr. IS04, 19 iunii 1875; S. C. do Prop. Eide, 3 hin 1853, ad Vlc.
A poet. Mnyseourii; 22 nov. I860, ad Vlc. Apost. Tunkiui Centralis; 26 ian. 1877, ad Kpisc.
Natcheten.

Ill

DE USU POTESTATIS ORDINARIAE ET DELEGATAE

253

Proinde valida est, quamvis illicita, dispensatio in qua, contra indulti
praeceptum, expresse declaratum non sit illam concedi ab indultario tam­
quam a Sedis Apostolicae delegato, nisi clausula irritans — quae tamen
non solet apponi — statuta fuerit (11).

251. 2. Indultum dispensandi cum pauperibus vel cum. fere pau­
peribus non valet nisi pro iis qui pauperes sunt revera in sensu
canonico (η. 289) - (12). Hodie, mutata disciplina, huiusmodi in­
dultum concedi non solet.
3. Ubi agitur de induito dispensandi quoad matrimonia prae­
terita cum iis qui ab haeresi vel infidelitate convertuntur ad fidem
catholicam, nomine matrimonii praeteriti intelligenda est non coniunctio quaecumque etiam fornicaria, sed ea tantummodo quae iuxta
mores regionum vel infidelium vel haereticorum formam habeat et
figuram matrimonii ac revera pro legitimo matrimonio habeatur, quae
tamen inita est ob ecclesiasticum impedimentum. Facultas autem
dispensandi valet tam si una tantum, quam si utraque pars con­
vertatur ad fidem (13).
Per verba: qui ab infidelitate convertuntur ael fidem catholicam,
intelliguntur non solum ii qui paulo ante baptismum susceperunt,
sed etiam eorum filii, quamvis in infantia baptizati fuerint, ac
mixti seu mixtitii, exclusis quarteronibus et pucucUibus, ut docet
Benedictus XIV in Const. « Venerabilis », 27 ian. 1757, et prius
speciatim docuerat Alexander VIII in Const. « Animiarum saluti »,
30 mart. 1690.
Quoad privilegium dispensandi cum Indis et Nigritie (cfr. Const. « Trane
Oceanum » Leonis XIII, 18 apr. 1897), declaratum fuit a S. C. Negot. Eccl.
Extr., 24 maii 1898, ex audientia SSmi: «Sub nomine Indorum et Nigritarum, praeter ipsos Indos et Nigritas, comprehendi etiam eos, qui ex Indo
aut Nigrita et muliero Europaea (vel europaei sanguinis) nec non qui ex
Europaeo viro et Indica vel Nigrita muliere sunt progeniti, ideoque Mixti,
Mixtitii vel Mulati vocantur, et absolutam medietatem sanguinis europaei
habent. Non autem comprehendi eos, qui originem ab Indis vel Nigritia
ducunt per avum tantum vel aviam, quique Quarterones dicuntur, utpote
quartam solummodo partem sanguinis indici vel nigritae habentes; et multo
minus qui per proavum vel proaviam dumtaxat ab Indis vel Nigritis ori­
ginem trahunt, et vulgo Puchueles seu Pucuelles vocantur.
(11) Roeset, l. c. n. 2463; D’Annibale, III, η. 503, not. IS; Gaspard, I. c. n. 459; Fcrrcrcs,
I. c. n. 054, 5°.
(12) 8. O. Concilii, 26 april. 1873; Gaspnrri, I. Ç. n. 451.
(13) 8. C. 8. Off., 3 mart. 1825 ad Arcbiep. Quebeccn.

254

OAPUT V - ARTICULUS VI

« insuper Indorum et Nigritarum nomino intelligi etiam Africanos, Asia­
ticos et Oceanios, dummodo ex europaeo sanguine non sint, ac in America
Latina commorentur, quamvis in ea nati non fuerint» (14).

252. 4. Ordinarius, qui gaudet facultate delegata dispensandi
cum suis dioecesanis (15), potest dispensare super aliquo impedimento
canonico etiam in casu quo una persona, impedimento ligata, est
suae dioecesis, altera vero alienae, quia sublato impedimento ex una
parte cum qua dispensare valet, etiam pars altera libera evadit, cum
ligamen non amplius inter utramque partem exsistat (16).
Manifestum est, hoc non valere, quando impedimentum non est
correlativum, sed ex una parte tantum se tenet, ex. gr., impedimen­
tum voti; in hoc casu dispensatio nequit concedi, nisi is, qui voto
ligatur, sit subditus vel peregrinus versans in territorio Ordinarii
delegati (cfr. can. 1313, 1°); pariter in impedimento mixtae religionis
vel disparitatis cultus, oportet, pars catholica sit subdita vel actu de­
gat in territorio, quia dispensatio cadit directe in eam (17).

253. 5. Controvertitur num indultum dispensandi super matri­
moniis huc usque nulliter contractis valeat, si matrimonium fuit nul­
lum non solum ob impedimentum dirimens, sed etiam ob non ser­
vatam formam celebrationis. Si addatur in induito, ut saepius fieri
solet, clausula « coram Ecclesia », responsio negativa manifesta est; si
expresse indultum id concedat, affirmativa responsio est evidens;
secus videtur probabilius negandum.
Nam S. Poenitentiaria, die 28 mart. 1816, rescripsit: « In verbis
in matrimoniis huc usque nulliter initis intelligi dumtaxat matrimonia
nulliter contracta coram Ecclesia ».
Nisi aliud expresse in induito caveatur, existimamus iure novo
— antiquo iure, contrarium erat certum vel saltem probabilius, at­
tenta declaratione S. C. S. Off. 22 dec. 1723 — induitarium dispen­
sare posse cum suis subditis, qui mala fide i. e. cum scientia vel serio
dubio impedimenti matrimonium contraxerunt.
6. Indultarius cavere debet, ne sua facultate utatur ultra prae­
fixum tempus, vel determinatum numerum casuum; valet tamen dispen­
sare, etiam tempore elapso, si res non est amplius integra, ex. gr. si
(14) Cfr. Collect. S. C. de Prop. Fide, II, n. 19G5, in nota.
(15) Hodie, mutata disciplina, putamus indultum concedi ad normam cc. 1043, 1245
ut 1313, ita ut indultarius dispensare valeat sive subditos sive ceteros omnes in proprio ter
ritorio actu degentes.
(16) S. Poenit. I sept. 1839, 13 mart. 1886; S. C. do Prop. Fido, 9 sept. 1861, ad Vic.
▲post. Maduren.
(17) Cfr. S. C. S. Off., 30 iun. 1890; Rosect, Z. c. n. 2164; Wernz, l. c. not. 104, IV.

DE USU POTESTATIS ORDINARIAE ET DELEGATAE

255

iam iii<£uinivît de causa dispensationis aut alium similem actum juris­
dictionis posuit.
Si subdelegavit, et subdelegatus aliquid agere coepit, potest hic
dispensationem concedere, secus non potest nec ipse nec subdelegans,
quia subdelegando nihil reipsa exsequitur, sed tantum alteri opus
exsequendum committit (18).

254. An dispensatio concessa ex inadvertentia, te: H pore elapso
aut expleto nu H ero casuui H valida sit. Sedulo distinguendum
inter forum internum et externum. Si dispensatio super aliquo impe­
dimento pro foro interno concessa fuerit ex inadvertentia, iam elapso
tempore, vel exhausto casuum numero, valida est (can. 207, § 2);
secus per se invalida dicenda. An idem valeat in casu ignorantiae vel
erroris, non constat certo. Cfr. n. 256.

255. Cessatio potestatis delegatae. — Potestas delegata dispen­
sandi exstinguitur, 1° expleto mandato; 2° elapso tempore aut exhausto
numero casuum pro quo concessa fuit; 3° cessante (totaliter) causa
finali delegationis; 4° revocatione delegantis (etiam sine causa) dele­
gato directe (sive ©retenus sive scripto aut alio modo) intimata aut
renuntiatione delegati delegandi directe intimata et ab eodem ac­
ceptata; 5° resoluto iure delegantis, si id expresse in induito statutum fu­
erit; secus, non exstinguitur (can. 207, § 1) - (19).
Nonnulli addunt, ad normam can. 61, rescriptum delegationis
cessare quoque si agatur de potestate alicui facta « concedendi gra­
tiam peculiaribus personis » in rescripto expressis, et res adhuc sit
integra. Putamus, heic locum non esse praescripto can. 61, tum quia,
stricte et proprie loquendo, dispensatio distinguitur a gratia, ut clare
eruitur ex ipso Codice, (can. 36, § 2), tum quia, exsistente causa ad
dispensandum requisita, nulla per se est solida ratio, cur uni personae
concedatur dispensatio, alteri denegetur; quod profecto non valet
de gratia proprie dicta.

256. An valida sit dispensatio iure ordinario vel delegato con­
cessa ex errore aut in dubio. — 1. Si error est communis, dispensatio
valet ex praescripto can. 209. Id locum habet, si, ex. gr., parochus vel
Ordinarius sit putativus, i. e. careat iurisdictione utpote vero titulo
destitutus, sed communi hominum aestimatione habeatur tamquam
parochus vel Ordinarius. Si error, contra, est privatus, dispensatio
per se invalida est. Idem dicas de ignorantia.
(18) Sanohoz, 1. c. disp. 28; De 1 ustis» lib. I, cap. 6, n. 270; D’Annibale, I, n. 77, not. 63;
G as parr i, l. c. n. 456.
(19) Cfr. Rosset, 7. c. n. 2469, 2644 8.; Feije, /. c. n. 632; Wernz, l. c, n. 622, V; Ojetti»
op. cit. v. Delegatio, n. 1738.

256

CAPUT V - ARTICULUS VII

2. Idem dicendum de dispensatione concessa in dubio positivo
et probabili, scii, quod innititur solidis rationibus e quibus vera
oritur probabilitas, sive dubium sit iuris sive facti, sive dispensatio
detur pro foro externo sive pro foro interno. In utroque casu Ecclesia,
intuitu boni publici, jurisdictionem supplet (cfr. can. 209).

Articulus VII.
De causis dispensationum matrimonialium.

257. Divisio (1). — Praeter ea quae alibi exposuimus (n. 255 s.),
nonnulla sunt addenda.
Causae dispensationum matrimonialium dividuntur:
1° In canonicas seu ordinarias et non-canonicas ; dicuntur
canonicae, quae ex stylo Curiae Romanae tamquam admissae pro
dispensationibus matrimonialibus expresse referuntur; non-canonicae
omnes aliae. Certum est etiam has causas admitti pro dispensatione
obtinenda; imo non raro ex solis causis non-canonicis conceditur
dispensatio.
2° In honestas et inhonestas seu infamantes. Dicuntur honestat,
quae nec delicti nec infamiae notam habent; inhonestae (famosae
aut infamantes), quae innituntur delicto vel infamiae oratorum.
Ad concessionem dispensationis quod attinet, graviores sunt causae
infamantes quam honestae. Causae infamantes sunt, ex. gr., legitimitas prolis, quae supponit copulam illicitam; suspecta familiaritas,
quae impediri nequit; infamia mulieiis orta ex suspicione, quod a
consanguineo vel aflini cognita sit.
M
3° In motivas
n
et impulsivas.
Causae motivae (finales, princi­
pales) vocantur, quae movent vel determinant Superiorem ad con­
cedendam dispensationem; impulsi eae simpliciter, quae impellunt
quidem Superiorem, at non sufficiunt ad illum determinandum.
Quaenam sint causae motivae et quaenam impulsivae tantum,
determinari debet ex iure et stylo ('miae Romanae; idque varium
est pro varietate impedimentorum (2).
Non omnes causae sunt eiusdem gravitatis, neque singulae
(1) Cfr. Rossct, L c. n. 2604; Feije, I. c. n. 619 s.. Gasparri, l. c. n. 317 sa.; ZitclU, op. cit.
p. 63 sa.; Ball.-Palm., I. c. n. 932 es.; D'Annlbal·. ΠΙ, η. 487.
(2) Quidum, ex. gr. Wernz (l. c. n. 628). dividunt etiam in causas sufficientis, quae solae
ex eese suppeditant motivuin lustutn et proportion» uni disp, nsationis legitimae, et in causas
insufficientes, quae eiusmodi motivuin non exhibtnt.
38
Haec divisio, uti patet. vix distinguitur a divisione causarum in motivae et impellentes.
Idcirco consulto eam omittimus.

DE OAUBIS DISPENSATIONUM MATRIMONIALIUM

257

sufficiunt pro omnibus impedimentis, sed causae graviores pro impedimentis gravioribus vel proximioribus gradibus requiruntur. Cfr.

η. 219, 5, 6.
•I
258. Documenta.

Ad matrimoniales dispensationes quod
spectat, tria sunt praecipua documenta S. Sedis quae ob oculos
haberi debent: 1° Instructio S. C. de Prop. Fide diei 9 maii 1877;
2° Formulae Apostolicae Datariae pro matrimonialibus dispensatio­
nibus, quae editae fuerunt an. 1901; 3° Praxis apostolicarum dispen­
sat ionum super impedimentis matrimonialibus, quae publici iuris
facta est an. 1902.

259. Causae canonicae communiores et potiores. — Instructio
S. C. de Prop. Fide, 9 maii 1877, sequentes causas « co mm uniores
potioresque » (quibus verbis innuit alias quoque haberi) enumerat :

260. 1° « Angustia loci sive absoluta sive relativa (ratione tantum
oratricis), cum scilicet in loco originis vel etiam domicilii cognatio
feminae ita sit propagata, ut alium paris conditionis, cui nubat,
invenire nequeat nisi consanguineum vel affinem; patriam vero
deserere sit ei durum ».
a) Haec causa regulariter valet tantum pro muliere. Interdum etiam
in viris attendi potest. Sic artifex, medicus etc., qui aegre in alium locum se
conferre possint, neque in loco exiguo domicilii vel quasi-domicilii inveniant
mulierem paris conditionis, possunt allegare angustiam loci; quae causa,
praesertim cum alia coniuncta, puta patrimonii insufficientia, constituere
potest causam motivam.
Si locus sit angustus pro utraque parte, id in supplici libello indicari
potest hoc modo: angustia loci, ubi oratores nati sunt, vel angustia locorum,
ubi oratores etc.
b) Nomine loci intelligi potest sive locus originis, sive locus domicilii,
et etiam quasi-domicilii ad normam can. 90, 92, si mulier alibi non habeat
domicilium, vel habeat quidem, sed in eo non habitet.
c) Locus hic non intelligitur paroecia, sed pagus vel coetus personarum
qui ab aliis locis distet saltem imo miliari seu tertia fere leucae parte
(1500 metris). Quare si suburbium est locus ab urbe distinctus (aliqua di­
stantia requiritur) et proprium nomen habet, potest allegari angustia loci,
dummodo ab urbe metris 1500 circiter distet vel paulo minus (3). Sufficit
etiam minor distantia, si viae sint dirutae atque iter asperum (4).
(3) S. C. Concilii, 8 lui. 1876: Snnti-Lcitncr, I. c. n. 41; Ball.-Palm., I. c. n. 993.
(4) S. C. Condlii, Valccn., 8 mart. 1884. Cum oppidum liocca Calascio dioerceia ValvcnsiH a populoso oppido Calascio distet SOu metr. circiter, dirutis vile, ita ut iter unius boruo
cum dimidio sit necessarium, eoQuens dubium propositum fuit: « Quando umbo sponsi incolunt

17 — Cappkllo, Dc Sacramentis, V.

258

CAPUT V - ARTICULUS VII

d) Angustus dicitur locus absolute, si foci in eo non sunt plusquam
trecenti, sive incolae non sunt ultra 1500, ut declaravit Dataria Apostolica,
dic 30 aug. 1847, demptis acatholicis, non autem impiis ct incredulis; rela­
tive, si, praeter indicatum casum, mulier virum paris conditionis non invenit.
r) Vir paris conditionis, scilicet aequalis genere, aetate, opibus, indole,
ingenio, educatione religiosa, acceptus mulieri et parentibus, bonae famae
et valetudinis, qui non habet filios ex praecedenti matrimonio, etc. (5).
/) Invenire nequeat, i. e. nemo paris conditionis eam nubilem per
plures annos in uxorem petat. Hoc moraliter accipiendum est. Quare si duo
vel tres paris conditionis se offerrent, qui tamen mulieri non placerent,
angustia loci adhuc verificaretur, quia libertas matrimonii non debet adeo
coarctari. Requiritur ut oratrix sit honestae familiae, secus virum paris con­
ditionis semper inveniet. Honestas autem in casu attendenda est habito
respectu praesertim ad mores, ad bonam aestimationem etc. (G).
Hinc admittenda non videntur quae habet Gasparri (1. c.) ex De Iustis
(1. c., n. 134): o Honesta autem familia ea dicitur, quae artes viliores, aut
mechanicas, non exercet ». Id locum habet etiamsi oratrix virum aut viros
paris conditionis eam in uxorem petentes prius recusaverit, causa adhuc
verificatur, si nullum nunc invenire possit. Si recusavit praecise ad dispen­
sationem postea obtinendam, id que in instantia expressum non est, dispen­
satio valet.
Necesse non est ut oratrix virum quaerat, nec decet profecto, sed suf­
ficit ut vir paris conditionis non adsit, aut oratricem in uxorem non petat.
g) Angustia loci est causa minus gravis; gravior angustia locorum;
adhuc gravior, si extra locum oratrix nubere nequeat sine peculiari difiicultate, ex. gr. quia dos non sufficeret, vel in loco acatho lie orum commorari
deberet, etc. (7). Proinde haec causa sive simul cum aliis causis sive ex
praedictis aucta circumstantiis sufficit etiam pro gradibus propinquioribus
consanguinitatis.
h) Aceensentur angustiae loci difficultas pro muliere inveniendi virum,
ex. gr., propter bellum, servitium militare, pestem etc. Haec causa plerum­
que non valet pro viro qui sine incommodo feminam extraneam invenire
potest; sed non est impossibile ut etiam pro viro verificetur, si, puta, pagus
spatio imius alteriusve diei distet ab aliis, aut talis sit ut extraneae fe­
minae ipsum adire nolint (8).

261. 2° Aetas feminae superadulta, si scilicet vigesimum quartum
annum iam egressa, hactenus virum paris conditionis cui nubere
Roccam Calasii, pro obtinenda matrimoniali dispensatione potestne afferri pro causa mirustia
locit quamvis Rocca CaIasii non distet a Calaslo mille passus/ · S. C. O. in cit. Vulrtn. reposuit:
iuxta exposita, affirmative ».
(ô) Sanchez, lib. IV, disp. 2G, n. 23; Do lustis, l. c. n. 30; Gasparri, l. c. u 356 in nota·
Folk, l. c. n. G53.
’
’
(G) Felje, l. c.; Ball.-Palm., I, c. n. 933.
(7) Gasparri, l. c.: Rosset, l. c. n. 2570; Bull.-Palm., /. c. n. 933.
(8) Cfr. Gusparri, l. c.; Rosset, L c. n. 257 1.

DE OAUSIS DISPENSATIONUM MATRIMONIALIUM

259

possit, non invenit. Haec vero causa haud suffragatur viduae,
quae ad alias nuptias convolare cupiat (9).
a) Annus vigesimus quartus debet esse completus; at supputatio
non ita rigorose est facienda, iuxta praxim S. C. de Sacramentis, ut mathe­
matice tempus sumendum sit.
b) De viro paris conditionis, vide n. 260, e).
c) In verificatione causae non est necesse ut inspiciatur an mulier
invenerit usque ad illud tempus virum paris conditionis; etiam si antea
invenit talem virum et forte recusavit, causa verificatur; satis enim est
quod certo constet de aetate superadulta et nunc haud inveniat (10). Si
oratrix recusavit ad dispensationem obtinendam, et id in instantia reticitum fuit, dispensatio, ut supra diximus (n. 260, /), valida est ex hodierna
S. Sedis disciplina.
(?) In hac causa non attenditur an locus excedat 300 focos, »eu
1500 circiter incolas.
e) Haec causa ideo censetur gravis et sufficiens, ne mulier innupta
maneat, maxime cum periculo peccandi aut cogatur nubere viro disparts
conditionis. Gravior autem fit ex maiore feminae aetate et variis locorum
ac personarum circumstantiis.
/) Si mulier annum vicesimum quartum egressa non est, haec causa
allegari nequit; sed est causa sufficiens, imo gravis pro dispensatione obti­
nenda, si oratrix patre orbata est, gravior si matre, adhuc gravior si patre
et matre.
<j) Haec causa per se non sufficit pro vidua. At quo iunior ipsa est,
eo maius incontinentiae periculum adest, quod est causa gravis dispensatio­
nis, et gravior, si additur bonum prolis (n. 264, d). Ut olim a S. Poenitentiaria, ita etiam hodie admittitur aetas florens (25 an.), aetas iunior (30 an.)
vel aetas provectior, si periculum est incontinentiae (11).

262. 3° «Deficientia aut incompetentia dotis, si nempe femina
non habeat actu tantam dotem, ut extraneo aequalis conditionis,
qui neque consanguineus neque affinis sit, nubere possit in proprio
loco, in quo commoratur. Quae causa magis urget, si mulier penitus
indotata exsistat, et consanguineus vel affinis eam in uxorem ducere,
aut etiam convenienter ex integro dotare paratus sit ».
a) Dos hpic late intelligenda est de bonis fortunae, quibus matrimonii
onera sustineri possint, et non solum de dote stricte dicta, ubi viget sy­
stema dotale.
(9) Foijo, L c. n. 665; Ball.-Palm., L c. n. 931; Zitelli, op. < it., p. G3.
(10) S. Pojnit. 5 april. 1902; Do Justis, lib. 111. cap. 8, η. 30 s,; G io vi no, I. p. 375 ss.,
IT, p. 224 s.
(11) Cfr. Gasparri, 7. c. u. 357, in nota; Rossct, I. c. u. 2575; Zitelli, I. c.

260

CAPUT V - ARTICULUS VII

ft) Actu haberi debet dos, ita ut certa spes futurorum bonorum hanc
causam non excludat; ex. gr. si mulier habitura sit dotem post mortem
parentum, si ii modo nolint aut nequeant dotare, quin in egestatem decidant,
si quis promiserit eam dotare, sed oratrix nullum ius habeat ad illum co­
gendum (12). Idem est, si puella dotem renuntiavit ad alium finem etiam
inhonestum quam ad obtinendam dispensationem (13).
Quod si renuntiavit praecise intuitu dispensationis obtinendae, idque
in instantia expressum non fuit, dispensatio nihilominus valet (n. 260 s.).
c) Fieri potest, quod, spectata familia oratricis, dos sit sufficiens,
sed consideratis eius qualitatibus, v. g. quia deformis, diffamata etc., revera
insufficiens sit (14).
d) Causa pluribus modis exsistere potest, qui dicuntur: propter insuffi­
cientiam dotis, quando, hac non obstante, vir mulierem in uxorem ducere
paratus est; propter dotem cum augmento, quando orator aliusve dotem
insufficientem augere paratus est; pro indotata, quando orator paratus est
mulierem indotatam ducere, vel ex integro dotare. Formula est diversa pro
diversis modis (15).
Discrimen inter defectum dotis et insufficientiam eius spectat ad causam
impulsivam, non finalem. Quare ei dos sit tantum insufficiens, et oratrix
dixerit simpliciter se carere dote, dispensatio valet (16).
Si dixerit dolose se prorsus esse sine dote, dispensatio iure antiquo cen­
sebatur invalida; hodie est certe valida, si agitur de impedimentis gradus
minoris (cfr. n. 277, 5), si de aliis, res est dubia ideoque standum est pro
validitate, dummodo oratrix careat revera dote sufficienti. Si absque dolo
id affirmaverit, dispensatio valet (17).
e) Petita dispensatione ob defectum dotis, praevia eiusdem constitutio
tunc solum requiritur ad validitatem dispensationis, cum rescriptum expres­
sam clausulam de ea constituenda contineat.

263. 4° «Lites super successione bonorum iam exortae vel earumdem grave aut imminens pericula H . Si mulier gravem litem super
successione bonorum magni momenti sustineat, neque adest alius,
qui litem huiusmodi in se suscipiat, propriisque expensis prose­
quatur, praeter illum qui ipsam in uxorem ducere cupit, dispensatio
concedi solet: interest enim reipublicae, ut lites exstinguantur. Huic
proxime accedit alia causa, scilicet dos litibus involuta, cum nimirum
mulier alio est destituta viio, cuius ope bona sua recuperare valeat».
(12) Sanchez, l. c. disp. 29, n. 25; Giovine, l. e. T, p. 373 88., II, p. 211 sa.; De lustis, /. c.
cap. 3, n. 43; D’Annibale, ili, η. 448, not. 4; Gasparri, I. c. n. 358, in nota.
(13) Sanchez, I. c. n. 26; D’Annibale, I. c.; De lustis, l. c. n. 60; Fefje, I. c. n. 657,
(14) Fcije, I. c. n. 656; Gasparri, I. c.; Zitelli, I. c. p. 64.
(15) Fcije, I. c. n. 600; Zitelli, I. c.; Ball.-Pa Im.. I. c. n. 935,
(16) S. O. O. 4 iul. 1722.
(17) Giovine· I. c.; Zitelli, op. cil. p. 64,

DE CAUSIS DISPENSATIONUM MATRIMONIALIUM

261

Haec causa est gravia, quia eat tum ad succurrendum mulieri, ne dote
destituatur, tum ad peccata et scandala plura quae ex litibus ordiri solent
impedienda. Quare quoad hanc causam verificandum est ab exsecutore
utrum vere orator sit oratrici necessarius, sit peritus, sit aliunde sat potena
ad succurrendum mulieri, quae, non inito matrimonio, destitueretur prae­
sidio vald.e utili (18).

264. 5° « Paupertas viduae, quae numerosa prole sit onerata,
et vir eam alere polliceatur. Sed quandoque remedio dispensationis
succurritur viduae ea tantum de causa quod i unior sit, atque in
periculo incontinentiae versetur ».
a) Causa haec gravis est et ex adiunctia gravior fieri potest (19).
b) Dicitur numerosa proles, si filii sint tres saltem vel quatuor.
c) Si adsunt filii (etiam unus tantum) aliquando apponitur haec
clausula: et postquam dictus orator idonee caverit se dictis filiis, vel, dictis
filiis ct mulieri alimenta praestiturum. Qualis cautio idonea sit, prudenti
arbitrio et iudicio exsecutoris remittitur. Clausula non est ad validitatem,
cum ineram monitionem contineat (20). Hodie apponi non solet.
d) Causa haec dicitur etiam pro bono prolis. Huc spectant quae
diximus n. 261.
II
265. 6° « Bonum
pacis, quo nomine veniunt nedum foedera
inter regna et principes, sed etiam exstinctio gravium inimicitiarum,
rixarum et odiorum civilium. Haec causa adducitur vel ad exstin­
guendas graves inimicitias, quae inter contrahentium consangui­
neos vel affines ortae sunt, quaeque matrimonii celebratione omnino
componerentur, vel quando inter contrahentium consanguineos vel
affines inimicitiae graves viguerint, et licet pax inter ipsos inita
iam sit, celebratio tamen matrimonii ad ipsius pacis confirmationem
maxime conduceret ».

a) Haec causa, ex se gravis, gravior redditur ex qualitate oratorum,
puta si nobiles, potentes, principes sint.
b) Vocatur etiam propter inimicitias, si graves inimicitiae ortae iam
sint et per matrimonii celebrationem sedari queant; vel pro confirmatione
pacis, si pax iam restituta, per matrimonium sit confirmanda; vel propter
lites, si magna lis orta est sive inter oratores sive inter eorum consanguineos
vel allines, antequam de matrimonio tractaretur, quae per matrimonium sit
componenda. Etiam periculum inimicitiarum vel magnae litis potest esso
causa dispensationis, ut passim notant DD. (21).
(18) Proris aposlolicarum dispensationum, n. 95; Fcije, l. c. n. 600; BnU.-Pulm., L c.
(19) Zitelli, l. c.: Ball.-Palm., I. c. n. 936.
(20) Cfr. Gasparri, 1. c. n. 360, in nota; Zitelli, l. c. p. 64.
(21) Cfr. De luetis, lib. Ill, cap. 4, n. 15; D'Annibale, I. c. n. 488; Ball.-Palm., F. c. n. 938;
Zitelli, op. cil. p. 65.

262

CAPUT V - ARTICULUS VIT

266. 7° «Nimia, suspecta, periculosa familiaritas, nec non cohabitatio sub eodem tecto, quae facile impediri non possit». Cum
ratio dispensationis sit scandalum vitandum, requiritur ut haec
familiaritas vel cohabitatio sub eodem tecto originem dederit suspi­
cioni de tuipi conversatione inter nupturientes.
8° «Copula cum consanguinea vel affini vel alia persona im­
pedimento laborante praehabita, et praegnantia, ideoque legitimatio
prolis, ut nempe consulatur bono prolis ipsius et honori mulieris,
quae secus innupta maneret. Haec profecto una est ex urgentioribus
causis ob quam etiam plebeis dari solet dispensatio ». Si copula,
quae allegatur tamquam causa dispensationis, habita fuerit sub
spe facilius obtinendi dispensationem, haec circumstantia, post
decretum S. Officii diei 25 iun. 1885, non est amplius in supplica­
tione exprimenda.
a) Copula debet esse publica seu notoria, i. c. vol ia τη divulgata
vel facile divulganda (22).
b) Si ex copula secuta sit praegnantia, causa dispensationis gravior
est; at praegnantia non requiritur; sola copula sufficit.
c) Si agitur de matrimonio primum contrahendo, et adducatur
ut causa illicitum commercium inter oratores, quidam dicunt, exponendum
esse, an ab uno vel ab utroque sub spe facilius obtinendi dispensationem
commercium illud habitum sit (23). Alii negant (24). Haec sententia, practice,
certa est, tum perspecta mitiore disciplina hodie vigente, tum attento
declaratione S. Officii, 18 mart. 1891 (25).
d) Etiam periculum copulae potest esse causa plus vel minus
gravis dispensationis, ut notant merito AA.
e) Copula occulta utiliter quandoque allegari potest ad corrobo­
randum periculum incontinentiae, publici scandali etc. (26). At ubi agitur
de dispensatione in foro externo petenda, nonnisi de consensu oratorum
exprimatur, et quidem maxima cum prudentia et discretione.
II
II
9° « Infamia
mulieris
ex suspicione orta quod illa, suo consan-

guineo aut affini nimis familiaris, cognita sit ab eodem, licet suspicio
sit falsa, cum, nempe, nisi matrimonium contrahatur, mulier graviter
(22) Cfr. Fcije, L c. n. 677; De luetis, Hb. I, cap. 7, n. 18 et lib. Ill, cap. 17, n. 1 ss.
(23) Formulae, etc., In suis annotationibus; Praxis. nn. 123, 153, 155; Buoceroni, 11,
n. 1'
(21) Gaspard, L c. n. 388, in nota; Génicot, l. c. u 524; Mare, /. r. n. 2019; Zltelli, /. c.;
Munit. Eccl., XVI, p. 182.
(25) « Dispensat-Iones inatrhnoninh s super quovis impedimento, sive agatur de matri·
montis invalide contractis, sive do contrahendis, esse validas, etiamsi copula vel consilium
et inbntio per eam facilius gratiam impetrandi reticita hurint*. Collect. S. C. dc Prop. Fide.
u. 1749.
'*7i
(26) Zltelli, op. cit. p. 65; Gaspnrri, l. c. n, 363, not. 2.

DE CAUSIS DISPENSATIONUM MATRIMONIALIUM

263

diffamata vel innupta remaneret, vel disparis conditionis viro nu­
bere deberet aut gravia damna orirentur ».
H
267. 10° «Revalidatio matrimonii,
quod, bona fide et publice...
contractum est; quia eius dissolutio vix fieri potest sine scandalo
et gravi damno praesert im mulieris » (27).
11° « Periculum matrimonii mixti vel coram acatholico ministro
celebrandi ». In casu habetur scandalum fidelium ac timor perver­
sionis, maxime in regionibus, ubi haereses impune grassantur. Quae
causa est iusta et gravis pro dispensatione concedenda (28).
12° « Periculum incestuosi concubinatus ». Ratio dispensationis
est scandalum vitandum et discrimen aeternae salutis praecavendum.
13° « Periculum matrimonii civilis. Ex dictis consequitur pro­
babile periculum, quod illi qui dispensationem petunt, ea non ob­
tenta, matrimonium dumtaxat civile, ut aiunt, celebraturi sint, esse
legitimam dispensandi causam ».
14° « Remotio gravium scandalorum »; sive haec immediate
oriantur ex ipsis oratoribus sive ex aliis, ita tamen ut per matri­
monii celebrationem penitus amoveantur.
15° « Cessatio publici concubinatus ». Haec causa gravior est
periculo concubinatus. Etiam propter concubinatum occultum con­
ceditur dispensatio.
16° « Excellentia meritorum, cum aliquis aut contra fidei catho­
licae hostes dimicatione, aut liberalitate erga Ecclesiam, aut do­
ctrina, virtute alio ve modo dc religione sit optime meritus ».

a) Merita haec non debent necessario esse ipsorum oratorum. Al­
legari possunt etiam merita parentum vel progenitorum.
b) Pro varietate meritorum causa potest esse gravis, gravior et
gravissima. Quae simpliciter gravis est, gravior fieri potest ex circumstantiis.
c) Etiam sola familiarum honestas seu morum probitas et sanctum,
vitae institutum potest esse causa sufficiens pro obtinenda dispensatione,
imo et simplex oratorum honestas, si nempe oratores, praesertim vir, morum
fideique tenaces sint, Dei et Ecclesiae leges fideliter observantes, ac integra
bona existimatione gaudentes. Longe gravior causa est religio catholica
conservanda oratorum vel familiarum, aut rationabilis et bone fundata
spes conversionis oratoris vol oratricis, vel aliorum plurium, attenta oratorum
qualitate (29).
(27) Ililior iuris antiqui (cfr. Oon<·. Trid., Sees. XXIV, cap. 5 dc ref. nuitr.) iamdlu in
praxi non amplius versatur. Ilodio enim disp nsatio conceditur etiamsi mala fide matrimonium
celebratum fuerit. Cfr. Oasparri, l. c. n. 365, n. 1; Wernz, l. c. n. 630, not. 158.
(28) S. O. S. Off., 14 aug. 1822; Jnstr. S. O. de. Prop. Fide, 17 april. 1820, ad Archiop. Quebccen. Cfr. Fcijv, l. c. u. 666; Zltelli, op. cit. p. 66; Ball.-Palm., I. c. n. 942.
(29) Praxis, u. 1 IU
Oasparri, l. c. n. 371, not. 3; Fufie, l. c. u. 672.

264

CAPUT V - ARTICULUS VII

d) Causa gravis potest esse etiam conservatio familiae illustris.
Dicuntur illustres vel de illustri genere, qui propria splendent vel progeni­
torum sanctitate, doctrina, jurisdictione et imperio, ex. gr. duces, comites,
inarchiones etc. Ex principalioribus populi seu principales cives dicuntur
qui sunt potentes vel saltem valde divites (30).
e) Pariter conservatio divitis familiae seu conservatio bonorum in
divite familia potest esse causa dispensationis (31).

268. Aliae causae. — 1. Dataria Apostolica in citatis formulis
(cfr. n. 258) admittit 28 causas honestas et famosas. Pleraeque cum
causis iam enumeratis conveniunt.
Attentis hisce formulis ac diuturna praxi Curiae Romanae, se­
quentes causae addi debent:
1° Si oratrix alterutro vel utroque parente sit orbata; 2° si ex
natalibus illegitimis orta sit; 3° si infirmitate, deformitate aut alio
defectu detineatur; 4° si iam ab alio sit deflorata; 5° si orator sit
infirmitate detentus; 6° si viduus sit prole oneratus cui quaerat
bonam matrem, seu bonum prolis oratoris vidui; 7° si vir aut mulier
adiutorio indigeat, ex. gr. ad rem familiarem gerendam; 8° si omnia
sint iam parata ad nuptias; 9° propositum contrahendi divulgatum,
vel pertinacia propositi; 10° boni mores utriusque oratoris; 11° con­
venientia matrimonii; 12° munificentia oratorum erga bonum pu­
blicum; 13° bonum parentum quando alterutrius vel utriusque
pater vel mater indiget adiutorio; 14° mutuum auxilium in pro­
vecta aetate; 15° copiosior eleemosyna seu componenda, quam
oratores solvant in opera pia; haec causa allegari nequit apud
S. Poenitentiariam, neque apud Episcopum, etiam delegata facul­
tate munitum.
2. Hae causae vocantur communius a DD. n/m-canonicae (32).
Concedimus nonnullas esse non-canonicas; at simul putamus
nonnullas ex memoratis esse habendas ut canonicas, tum quia im­
plicite continentur in supra allegatis, tum quia praxis S. Sedis ut
tales reipsa eas considerat.
3. Aliquando dispensatio conceditur u sine oatisa » (33), vel *ex
(30) Praxis, n. 103.
(31) Praxis, n. 104; Ball.-Palm., L c, n. 043.
(32) Cfr. Do Smet, l. c. n. 375; Noldin, l. c. n. 015; Tanquerey, l. c. n. 1187 8.; Chelodl,
l. c. n. 56.
(33) Ad rem egregie Suarez (De legibus. lib. VI, cap. 18, n. 26): < Solum eu porcet unum
verbum addere de consuetudine concedendi aliquas dispensationes sizu causa. Dici autem
In primis potest, concedi quidem sine causa Intrinseca, non tamen sino aliqua saltem extrln·
seca, considerata ex parte legislatoris tui ostendendam benignitatem suam vel misericordiam
in tempore opportuno. Deinde dicitur, licet non antecedat causa, per Ipsam dispensationem
et modum eius consummari; nam quando datur dispensatio sine causa, Imponitur aliqua satis-

DE CAUSIS DISPENSATIONUM MATRIMONIALIUM

265

certis rationabilibus causis, scilicet ob copiosiorem compositionem etc. »;
item « ex certis specialibus rationabilibus causis oratorum animos
moventibus et Sanctitati Vestrae expositis », nempe ob copulam vel
actus inhonestos, quos propter oratorum honorem, attenta eorum
qualitate, explicare non expedit (31).
Dispensationes ab impedimentis gradus minoris (cfr. n. 206)
conceduntur omnes ex rationabilibus causis a S. Sede probatis; sic
vero concessae perinde valent ac si ex motu proprio et ex certa
scientia impertitae sint (35). Dispensationes ita concessae interdum
dicuntur dispensationes sine causa, non quia nulla adest causa,
sed quia nulla determinata causa in rescripti tenore inseritur.
4. Si sufficientes adsunt causae honestae, omittantur in supplici
libello causae inhonestae seu infamantes, praesertim occultae. Hodie,
aliter ac iure antiquo, causae infamantes, quae necessario declarari
debeant una cum causis honestis, non habentur.

269. Dispensatio super consanguinitate in primo gradu lineae
collateralis mixto cum secundo. — S. Congregatio de Sacramentis,
H

peculiari Instructione die 1 aug. 1931 ad universos locorum Ordi­
narios data, declaravit dispensationes super impedimento consangui­
nitatis in primo gradu lineae collateralis mixto cum secundo, non
esse petendas nisi ob instas et graves causas, quae uti legitimae
ex stylo Curiae Romanae aestimantur, «prout sunt v. g. remotio
notabilis scandali, compositio gravium quaestionum in successione
bonorum, aut resolutio implçxarum aut valde miserarum conditionum
familiarum ».
Praeterea id statuitur: « Probe animadvertant Exmi Episcopi,
huiusmodi preces semper esse saltem sua manu subscribendas et spe­
ciali modo commendandas, quotiescumque nempe litteras commenda*
titias suis inanibus exarare non valeant » (36).
factio vel mulota in pium opus vel in alium utilitatem Ecclesiae communem, per quod opue
consurgit causa dispensationis» quae tunc fit per modum commutationis... v. gr. in eleemo­
synam aut contributionem aliquam in subsidium belli contra hostes Ecclesiae vel aliud similo
pium opus ».
(34) Praxis, n. 132 s.; Wornz» L c. n. 631, not. 159; Gasparri, l. c. n. 372; Zitelli, op. cit
p 06.
(35) Ordo servandus etc., Pars II, Normae peculiares, cap. VII, art. LU, η. 21.
(30) Λ. Λ. S., XX11I, 416.

266

CAPUT V - ARTICULUS V1H

Articulus VIII.
De petitione dispensationum

II

atrimonialiu: II

II
II
270. Quinam
possint dispensationes matrimoniales
petere.

1. Omnes fideles possunt petere et obtinere matrimoniales dispensa­
tiones, licet sint censura irretiti. Excipiuntur dumtaxat excommuni­
cat! et personaliter interdicti (de suspensis non est cur loquamur)
post sententiam condemnatoriam vel declaratoriam, nisi in rescripto
concessionis mentio de censura fiat (cc. 36, 2265, § 2, 2275, 3°, 2283).
Si condemna toria vel declaratoria sententia lata fuerit a S. Sede,
ex. gr. a S. C. S. Oflic.ii, Episcopus alius ve Praelatus infra R. Ponti­
ficem potestne, extra periculum mortis, valide dispensare?
Alii affirmant, alii negant. Verius ita distinguendum: in foro
interno potestas sive ordinaria sive delegata non aufeitur; in foro
externo indecens et temerarium videtur, stante manuum appositione
R. Pontificis, dispensare; at probabilius, facta mentione de censura,
dispensatio, praesertim data ex potestate ordinaria, esset valida.
2. .Nisi rescriptum mentionem de censura faciat, dispensatio
in praefato casu est ceite invalida attentis verbis can. 2265, § 2.
Quare in facultate habituali dispensandi includitur etiam pote­
stas absolvendi a censuris, sed solum ad effectum dispensationis
consequendae (can. 66, § 3) - (1).

271. A quonam instituendus sit recursus et ad quemna II (2).
1. Ipsi contrahentes per se vel per alios recurrere possunt ad legi­
timum Superiorem pro dispensatione obtinenda.
2. Dispensatio impetrari potest pro alio etiam praeter eius as­
sensum. Id tamen fieri non solet, neque expedit, praesertim ubi
agitur de dispensatione pro foro externo. Quamvis Titius possit
ea non uti, tamen rescriptum seu dispensatio valet ante accepta­
tionem, nisi aliud ex appositis clausulis appareat (can. 37).
3. Christifideli cuique patet aditus ad S. Sedis Dicasteria, servata
rite forma praescripta, et facultas est cum iisdem agendi per se de
suis negotiis (3).
(1)
(2)
n. 103 1
(3)

Cfr. Chelodl, n. 47; Wernz-Vhhd, n. 110 88.; Linneborn, p. 173.
<
Wernz, L c. n. 632; Gasparri, L c. n. 371 es.; Génicot, l. c. n. 626; Lchmknbl, Z. c.
88.; Ojetti, ap. cit. v. Impedimenta matrimonii, n. 2383; Pacati, ap. cit p. 183 88.
Ordo servandu* < te. Nonna· <owwvnfn, cap. 10, sect. 1, η. 1.

DE PETITIONE DISPENSATIONUM MATRIMONIALIUM

267

In praxi haec teneas:
a) Si agitur de dispensatione apostolica impetranda pro foro externo,
recurrentium est regulariter, nomine oratorum, mediante Ordinario, quia
praxis Curiae Romanae est ut pro foro externo nulla supplicatio recipiatur,
nisi ab Ordinario confecta sit vel saltem litteris testimonialibus eius commen­
data. Regulariter Ordinarius ipse supplicem libellum conficit eumque ad
S. Sedem transmittit. Parochus vero negotium Ordinario exponit, omnibus
elementis indicatis, ab eoque postulat ut S. Sedis dispensationem obtinere
dignetur (4). Cfr. n. 269.
b) Si agitur de dispensatione apostolica impetranda pro foro interno
sacramentali, recursus fit per mediani confessorium, qui nomine oratorum
directe dispensationem a S. Poenitentiaria petit; item regulariter de obti­
nenda dispensatione pro foro interno extra-sacramentali. Nihil prohibet quo­
minus confessarius litteras suas tradat Ordinario, ut ipse velit eas Romam
transmittere; potest etiam, reficitis tamen nominibus seu salvo sigillo sacra­
mentali, negotium Ordinario committere, ut ipse supplicem libellum con­
ficiat ad S. Poenitentiariam transmittendum.
At si quodeuraque adsit periculum revelationis, i. c. si talia adiuncta
concurrant, ut Ordinarius facile intelligeret pro quibusnam peten tur dispen­
satio, recursus, nisi pocnitens expresse consentiat, fiat directe ad S. Sedem
absque intermedio Ordinario, vel huius intermedio non adhibito nisi pro
mera transmissione litterarum occlusarum. Hoc valet etiam in casu dispen­
sationis pro foro interno extra-sacramentali, si impedimentum diffamaret
petentem apud Ordinarium.
c) Si agitur de dispensatione episcopali, recursus fit regulariter per
parochum pro foro externo, per confessorium pro foro interno, salvo semper
sigillo.
d) Ex dictis consequitur tum parochum tum confessorium. semper
supplicationem dirigere posse ad Ordinarium, qui, si idonea facultate prae­
ditus est, ipse dispensabit; secus, ad S. Sedem recurret.

4. Ad preces recipiendas competens est Ordinarius domicilii vel
quasi-domicilii, pro vagis Ordinarius actualis commorationis; et,
si agitur de matrimoniis mixtis, competens est unus Ordinarius
partis catholicae.
5. Regulariter tamen preces exhibendae sunt Ordinario loci, ubi
nupturientes commorantur; et si in diversa dioecesi commorentur,
exhibeantur Ordinario sponsae per eiusdem parochum, coram quo
matrimonium celebratur.
Nam ipse parochus sponsae debet regulariter supplicationem mit­
tere ad Ordinarium vel ad S. Sedem. Dicimus regulariter, quia ad
4) Felje, L c. n. 086 e.; Wernz, Z. c.; Zitellf, ov. cit., n. G' S3.

268

CAPUT V - ARTICULUS VIII

If
parochum sponsi id. per se spectat, quando impedimentum afficit
directe sponsum dumtaxat vel ipse solus est catholicus.
6. Si sponsi sunt diversae dioecesis, opus non est ut dispen­
satio obtineatur ab utroque Episcopo, in casu quo ex induito speciali
uterque gaudeat facultate dispensandi. Sufficit dispensatio ab uno
tantum concessa (5).
H
272. Quomodo
petenda sit dispensatio. — 1. Dispensatio peti
II
non autem parochi vel confessarii; et
debet nomine sponsorum,

quidem nomine ut r iusque sponsi, si uterque est catholicus et impe­
dimentum est utri que commune; nomine unius partis tantum, si
una pars dumtaxat est catholica, vel una tantum afficitur impedi­
mento absoluto, ex. gr. voto, vel, si agitur de impedimento relativo,
ex unius tantum delicto oritur, puta ex crimine occulto, una dum­
taxat parte machinante.
Si utraque pars ligatur impedimento absoluto, nomine utriusque
partis distincta supplicatione recurrendum est.
Tamen si impedimentum natura sua utramque partem afficit,
ut consanguinitas vel affinitas, ad valorem sufficit ut una pars dispen­
sationem petat et acceptet, quia una parte dispensata, eo ipso
impedimentum aufertur etiam pro altera, licet dispensationem
ignoraverit.
2. De rigore iuris necesse non est ut dispensatio postuletur et
concedatur scripto. Si forte oretenus concessa fuerit, scripto consi­
gnetur ut eius notitia maneat. At regula est, ut sive petitio sive
concessio dispensationis per scripturam fiat.
3. Ob varia incommoda quae e petitione facultatum ope tele­
graph* accidere possunt, Leo XIII per litteras Secretariae Status,
10 dec. 1891, vetuit ne SS. Congregationes ordinarie petitiones
per hoc medium factas acciperent, eandemque regulam ab Ordinariis
servari praecepit. Idem dicas, generatim loquendo, de usu telcphonii,
quamvis minora fortasse ex eo oriantur incommoda.
Quando urgeat necessitas obtinendae quamprimum dispensa­
tionis et alia media prorsus desint, non prohibentur Dicasteria
Curiae Romanae vel Ordinarii benigne accipere petitiones telegrapho
(vel telephonio) transmissas. Quo in casu debitae cautelae prudenter
adhiberi debent, ut quantum fieri potest incommoda vitentur.
Obligatio autem utendi eiusmodi medio extraordinario ne in ca.su
(5) Cfr. S. Off. 31 mart. 1872; S. C. dc Prop. Fide, 19 sept. 1861 ; can. 1028.
Contraria sententia (cfr. S. Alph., VI, n. 1142; Cont. Tournely, de dtepens., in specie,
part. I, cap. 17, art. 3; Ferreres, II, η. 9ό0) hodie probabilis amplius non est.

DE PETITIONE DISPENSATIONUM MATRIMONIALIUM

269

quidem urgentis necessitatis datui·. Quod si periculum alicuius in­
commodi sit, abstinendum omnino.
Iuxta Instr. S. C. de Prop. Fide, 2 aug. 1901, non licet in huiusmodi recursu telegraphico omittere mentionem causae canonicae,
aut supprimere « has enuntiationes et circumstantias, quas Instructio
9 maii 1877 omnino necessarias declarat » (n. 275).
4. Olim apud Dicasteria Romana regulariter lingua latina, italica et
gallica tantum admittebatur. Hodie, uti concludere licet ex Normis pecu­
liaribus (6), hae linguae regulariter admittuntur: latina, italica, gallica,
hispanica, anglica, germanica et lusitana. Ordinarii et viri ecclesiastici
melius idiomate latino utuntur; nihilominus quamcumque ex recensitis linguis
adhibere valent. Si vero agitur de recursu ad S. Poenitentiariam, quaelibet
lingua adhiberi potest (7).

273. 5. In supplici libello breviter clare ac distincte indicentur
nomen et cognomen oratorum, locus, dioecesis, causae dispensa­
tionis alia que de iure vel de stylo Curiae exprimenda, de quibus
infra (n. 275).
In recursu ad S. Poenitentiariam (et etiam ad Ordinarium, si
dispensatio petitur pro foro interno) nomen et cognomen oratoris
omittatur, vocabulis Titius vel Titia aliisve substitutis. Nitide in­
dicetur nomen et cognomen una cum loco ad quem responsum
remitti debet. Si scribens velit quod rescriptum S. Poenitentiariae
ad aliam personam transmittatur, id optime fieri potest; quo in
casu orator hisce aut similibus verbis uti debet in supplici libello:
Dignetur Eminentia Vestra rescribere ad... (nomen, cognomen et
locus).
Supplicatio ad S. Poenitentiariam interius ita inscribitur: Eminentissime
Princeps vel Eminentissime Domine; exterius: AU'Emiwntissimo Cardinale
Pcnitcnziere Maggiore, Via della Conciliazione, Roma, aut simpliciter: Sacra
Penitcnzieria, Via dclla Conciliazione·, n. 34. R oma
Libellus supplex ad SS. Congregationes dirigi solet ad ipsum Papam
ideoque interius sic inscribitur: Beatissime Pater; exterius: AWEminentissimo
Cardinale Segrelario del S. Officio, Palazzo del S. Officio, Poma; aU'Emincntissimio Cardinale Prcjetto dclla S. Congregatione dei Sacramenti, Palazzo di
S. Callisto, Roma; vel simpliciter: Sacra Congregations del S. Officio, Sacra
Oongrcgazione dei Sacramenti, etc. (8).
(6) Ordo servandus etc. Nonnae peculiares, cap. R. n. 5. Cfr. Cappello, De Ouria Romana,
1. p. 44.
(7) Cappello, l. c. p. 359; Monin, De Curia Romana, p. 193.
(8) Dispensationes u S. O. de Sacramentis plerumque expediuntur per rescriptum, subslgnutum in gradibus maioribus a Card. Praefecto, Secretario contresignante vel a vices germ-

270

CAPUT V - ARTICULUS VIII

Litterae ad Curiam mittendae varias inscriptiones, etiam lingua
vernacula, exterius recipiunt; melius tamen italice inscribantur
prout modo indicavimus.
6. Supplici libello pro dispensatione in foro externo super impedi­
mentis consanguinitatis et affinitatis addatur schema genealogicum
(cfr. n. 183bis).
7. Si agitur de dispensatione quae, prudentiae causa, silentii
secreto tegenda sit, Ordinariis curae erit scripta committere dili­
genter occlusa, etiamsi per suos procuratores ea transmittere velint (9).
S. Poenitentiaria pro confessoriis, qui in recursu immediato ad
S. Sedem quoad impedimentum occultum ministerio agentis utuntur,
sequens monitum an. 1872 dedit: «Ceterum si opera alicuius pro­
curatoris in alma Urbe uti velint, litteras obsignatas praelaudato
Cardinali Poenitentiario Maiori tradendas suppressis nominibus ad
ipsum proem atorem transmittere quidem poterunt, ast memoratos
casus Sacrae Poenitentiariae proponendos numquam aut nullimode
narrare seu manifestare audeant » (10).
8. Si agitur de impedimento consanguinitatis in primo gradu
lineae collateralis mixto cum secundo, iuxta superius dicta (n. 269),
Ordinarius litteris propria manu exaratis rationes singulis in ca­
sibus explicare debet, vel saltem addere debet specialem commenda­
tionem pariter propria manu conscriptam (11).
9. Dispensatio peti dicitur in forma ordinaria et in forma nobilium,
si oratores solvendae taxae impares non sunt; in forma pauperum,
si oratores declarant se aut omnino aut ex parte impares esse.
Item dicitur concedi dispensatio in forma ordinaria et nobilium,
quando exigitur taxa; in forma pauperum, quando vel nulla vel
modica taxa imponitur (12).
Hodie, mutatis rerum adiunctis, non amplius praedicta obser­
vari solent.

274. An, denegata dispensatione, haec item H peti possit. — 1. Si
cui Ordinarius negaverit dispensationem, haec peti potest a Sancta
Sede, etiam nulla denegationis facta mentione; contra, si Sancta
tlbus; in gradibus minoribus signante Subsecretario, contraposita subsignatione amanuensis
Officialis. Tantummodo si in causis honestis occurrunt dispensationes (pro divitibus) maio­
ribus taxationibus obnoxiae, haec documenta in forma Brevis expediuntur. Cfr. Norm. pecul.
cap. 7, art. 3, η. 24.
Quidam putant duplicem subsignationem requiri ad valorem rescripti. Haec assertio caret
iuridico fundamento.
(9) Litterae S. C. Consistorinlis, 20 nov. 1908.
(10) Cfr. adu S. Sedis, p. 208 s.. vol. VU.
(11) 1'rarts, η. 11.
(12) Wernz, l. c. a. 613; Gasparri. I. c. n 327; Zitelli. op. cil.. p. 69.

DE l’ETITTONF DISPENSATIONUM MATRIMONIALIUM

271

Sedes negaverit, non potest valide concedi ab Ordinario sine as­
sensu S. Congregationis seu Officii quocum agi coeptum fuit (can. 13).
2. Si dispensatio denegata fuerit a S. Congregatione, potest
ad eandem iterum recurri, quin memoretur repulsa prius habita.
Item si denegata fuerit sive ab Ordinario loci sive a S. Con­
gregatione, potest immediate impetrari a B. Pontifice, nulla facta
denegationis mentione.
3. Quidnam si B. Pontifex vivae vocis oraculo negaverit? Alii
affirmant, valide fieri posse recursum ad Officia S. Sedis vel ad
Ordinarium (13); alii negant (14).
Prior sententia certa videtur, tum quia in validitas eatenus ad­
mitti debet, quatenus de ea certo constet, tum quia potestas or­
dinaria vel delegata iis tantum modis cessat, qui in iure expresse
indicantur (cfr. cc. 44, 207, 208). Ergo per unius repulsam alteri
iurisdictio, silente Codice, nullatenus adimitur.
4. Si dispensatio denegata (aliter, si fuerit tantum petita, vel
concessio dilata) fuerit a proprio Ordinario, non potest recurri ad
alium Ordinarium, nisi fiat mentio denegationis; facta vero mentione,
Ordinarius dispensationem ne concedat, nisi habitis a priore Ordi­
nario denegationis rationibus (can. 44, § 1). Neutrum sub poena
null itatis praecipitur.
Id statuitur ad tutandam Ordinarii proprii auctoritatem. Quare
de gratia quam Ordinarius alienus negaverit, nihil dicitur. Proinde
dicendum agi in can. 44, § 3 de Vicario Generali et Episcopo unius
eiusdem dioecesis, ita ut dispensatio ab Episcopo alieno negata, a
Vicario Generali propriae dioecesis, etiam omissa mentione dene­
gationis, valide concedi possit.
5. Dispensatio a Vicario Generali denegata et postea, nulla facta
huius denegationis mentione, ab Episcopo impetrata, invalida est;
dispensatio vero ab Episcopo denegata nequit valide, etiam facta
denegationis mentione, a Vicario Generali impetrari sine consensu
Episcopi (can. 44, § 2).

275. Quaena II sint exprimenda in supplici libello ad S. Sedem
pro foro externo. — Attenta Instructione S. C. de Prop. Fide,
9 maii 1877, sequentia sunt necessario exprimenda de stylo Curiae
(cfr. can. 42, § 1):
1° Nomen et cognomen oratorum, utrumquo distincte ac nitide,
et sine ulla litterarum abbreviatione scribendum. Aetas, conditio
(13) Vormocrech-Crvuscn, op. ei/, n. 106, cum allia.
(14) M.iroto, Institutionem iuris canonici ad nonnam novi Codicis, p. 261, not. 2

272

CAPUT V - ARTICULUS VIII

oratorum pt alia id genus necessario exprimi non debent, nisi forte
ex alio capite id requiratur, ex. gr. si aetas ut causa dispensationis
proponatur (15).
Num error in nomine personae obstet valori, vide n. 277.
2° Dioecesis domicilii aut quasi-domicilii oratorum vel, si agitur
de vagis, actualis commorationis, ad normam cc. 90-94, cuius loci
Ordinarius litteras testimoniales dat vel supplicem libellum ad San­
ctam Sedem transmittit (16).
Nomen paroeciae non est necessario indicandum, nec tunc quidem,
cum angustia loci qua causa dispensationis allegatur.
Error in nomine loci non irritat dispensationem, dummodo sit
mere materialis (cfr. n. 277).
II
3° Species etiam infima impedimenti,
an sit consanguinitas
vel affinitas aut publica honestas; in impedimento criminis, utrum
oriatur ex solo adulterio cum promissione vel attentatione matri­
monii, aut ex coniugicidio cum promissione matrimonii, etc.
4° Gradus consanguinitatis, affinitatis vel publicae honestatis,
item linea, an sit recta vel collateralis.
Invalidum est rescriptum, si pro gradu propinquiore indicetur
remotior, quia ab hoc facilius quam ab illo dispensatur; contra, si
pro gradu remotiore exprimatur propinquior, dispensatio valet
(can. 1052). Si gradus sunt inaequales, non est necesse ad validi­
tatem dispensationis ut propinquior indicetur, uti ex can. 96, § 3
manifesto deducitur.
II
5° Numerus impedimentorum,
ex. gr. si adsit duplex aut mul­
tiplex consanguinitas vel affinitas, aut aliud impedimentum. Sane,
attento can. 1050, in eodem libello exprimi debent omnia impedi­
menta, quae in casu occurrant, etiam mere prohibentia, dummodo,
ut opinamur, sint publica et super iisdem loci Ordinarius nequeat
dispensare ex potestate ordinaria. Eiusmodi potestas ordinaria, practice,
respicit vota non reservata et impedimenta dubia dubio facti.
a) Si casus exponatur uti est, dispensatio valet, quamvis adsit
error materialis in supputatione impedimentorum; ratio, quia cx casus narra­
tione evidenter colligitur quotuplici impedimento oratores detineantur (17).
b) Hinc dispensatio esset invalida, etiam in impedimentis minoribus,
(15) Lehmkubl (l. c. n. 1039, not. 1) nimis absolute dicit, in petenda dispensatione ser­
vandum esse morem vigentem, ut utriusque sponsi actas semper notetur, sive actas super­
adulta exsistat et pro causa dispensandi allegetur, sive non.
(16) Quae tradunt veteres AA. hodie, mutata per Codicem disciplina, non sunt atten­
denda.
(17) S. Ο. Θ. Off., 22 febr. 1899, ad 1.

DE PETITIONE DISPENSATIONUM MATRIMONIALIUM

pi exprimeretur in petitione affinitas, ex. gr., pro consanguinitate et vim
versa, etc., etiamsi ex errore inculpabili id fieret. Ratio est, quia Superior
concedit dispensationem iuxta exposita in supplici libello, quae, cum de facto
sint falsa, necessario nullam efficiunt dispensationem (18). Valida ex oppo­
sito esset dispensatio, si error inveniretur tantum in rescripto S. Sedis vel
Ordinarii, puta ex culpa amanuensis.
c) Utrum omnia impedimenta, tam dirimentia quam impedientia,
sint hodie ad valorem dispensationis exprimenda in eadem supplicatione
et simul relaxanda, plures dubitant: tum quia longe mitior facta est disci­
plina canonica quoad impedimenta et dispensationes, tum quia sententiae
neganti favere videtur praescriptum can. 1052.
d) Si quis petat secundam dispensationem in eadem materia post
primam alias obtentam, debetne exprimere primam? Ita distinguendum:
affirmative, si prima usus fuerit et agatur vel a) de eodem castitatis voto,
quia posterior est quasi ampliatio prioris dispensationis et dispensatio nova,
vel β) de eodem crimine, quia relapsus in idem crimen retrahit Superiorem
a dispensando (19). Id sub poena nullitatis? Verius negandum, quia non
constat de nullitate, cum ex fine legis ea nullatenus eruatur. In aliis casibus
negative iuxta communem DD. sententiam (20).
e) Certe valida est dispensatio, etiam gradus maioris, vi clausulae
tac aliis bona fide forsan rcticitis... non obstantibus » quae in formulis refor­
matis reperitur, si alia impedimenta: 1° bona fide reticeantur; et 2° non
sint huiusmodi, quae speciali indigent mentione, nec 3° difficilioris per se
dispensationis quam illud expositum in supplicatione (21).
/) Ubi agitur de impedimento consanguinitatis vel affinitatis, dis­
pensatio valet « licet reticitum fuerit (sive bona sive mala fide, cum Codex
nullatenus distinguat) aliud impedimentum eiusdem speciei in aequali vel
inferiore gradu. » (can. 1052).

6° Religio oratorum, si una pars esset acatliolica (22). Ga­
spard (23) docet: «Si uterque vel alter est haereticus et reticitum
fuit, D’Annibale (24) putat dispensationem valere, sed fallitur
omnino, ut colligitur, aliis omissis, ex responso S. C. de Prop. Fide,
die 24 nov. 1802 » (25).
(18) Praxis, η. 27.
(19) 1‘raxia, η. 32.
(20) S. Alph., I. c. n. 1137; Wernz, l. c.: Ferrerce, I. c. n. 965, qu. 8».
(21) Praxis, n. 28.
(22) S. C. de Prop. Fido, 24 nov. 1802. Cfr. Folje, l. c. u. 697 8.; Glovinc, I, n. 184, 2;
Wernz, 1. c. n. 636.
(23) Loc. cit. n. 326, not. 1.
(24) P. III, n. 490, not. 19.
(25) Proposito dubio: · So i Veecovi ed i Vlenrl Apostolic! η<·1 regni Britannici possano.
In virtti delle facoltà ordinario o strnordinarie loro accordate dalla S. Sede, dispensare negll
Impedimenti di consanguincitA e di ulHnità coi loro diocesan! o sudditl, quando una parte
dei contnu-ntl s!n cattollca, Paîtra acnttolica ·; S. C. de Prop. Fide die 24 nov. 1802 respondit
negedive. Cfr. Collect. S. C. de 1'rop. Ude, 1, n. 664.
18 — Cappello, De Sacramentis, V.

274

CAPUT V - ARTICULUS VU I

Ros, hire Codicis, non est omnino certa, cum clausula irritant
expresse non reperiatur.
70 Variae circumstantiae, scii, an matrimonium sit contractum
vel contrahendum; si iam contractum, an bona tide saltem ex parte
unius, vel cum scientia impedimenti; an praemissis proclamationibm
et iuxta formam legitimam. Mentio matrimonii civilis non est per ge
necessaria, nisi adducatur ut causa motiva; quo in casu putamus,
contra nonnullos, intentionem qua initum fuerit, non esse neces­
sario explicandam.
a) Quidam tenent circumstantiam, quod matrimonium contractum
fuerit spe facilius dispensationem obtinendi, non esse exprimendam neces­
sario ad validitatem dispensationis (26).
b) Hodie certum est, consummationem matrimonii non esse neces­
sario exprimendam, nec malitiosam intentionem, qua fuerit consummatum,
non solum si matrimonium non adducitur ut causa motiva dispensationis,
sed etiam si ut talis causa allegatur (27).
c) An circumstantia raptus qui praecessit et purgatus fuit, expri­
menda sit pro dispensationis validitate, controvertitur. Gasparri (28) dicit
exprimendam esse, si dispensatio petitur a Dataria Apostolica (hodie, a
S. C. de Sacram.), non vero si petitur a S. Poenitentiaria. Alii non distin­
guunt inter unam et aliam dispensationem. Alii demum negant, et forsw
verius, necessitatem circumstantiae exprimendae (29).
.
d) Hodie ad valorem vel liceitatein dispensationis, necesse non est
exprimere copulam inccstuosam ab oratoribus habitam cum vel sine inten­
tione ita facilius obtinendi dispensationem. Cfr. n. 266, 8°.

8° Exprimendae sunt causae proportionatac canonicae, de quibus
supra (n. 259 ss.), omittendo infamantes occultas et etiam publicas,
si causae honestae adsint sufficientes.
9° Status fortunae oratorum, ut taxa solvenda determinari
possit, vel ut dispensatio gratis concedatur, si oratores pauperes
sint. Usus hunc statum indicandi varius est pro diversitate regionum.
Cfr. n. 277, 7.
10° Schema genealogicum ex parte S. Sedis non requiritur.
Expedit illud addere; imo in pluribus dioecesibus praecipitur ut
supplicationi in separato folio addatur. Huc spectat praescriptio
de qua in Instr. S. C. de Sacram. 29 iunii 1911.
(26) Cfr. Eclje. I. c. n. 713; Poinpen, Tractatu* dc dispcnealionibus et invalidai tone matrimonii, Amstclodinni, 1897, p. 55, 141.
hm
(27) Cfr. S. Off., 17 mart. 1891; Lehinkubl, l. c. η. 1035, G, not. 3; Gcnicot, L c. n. 527;
Ferrercfi, l. c. n. 9G3. Vide n. 266, 8°.
■*
(28) Loc. ciL n. 387, not. 1.
*
(29) Cfr. Wernz, I. c. not. 17 9,

DE PETITIONE DISPENSATIONUM MATRIMONIALIUM

275

276. Cetera quae respiciunt oratorum familiam, conditionem,
aetatem, qualitatem etc. non sunt per se exprimenda ad valorem.
Interdum per accidens exprimi debent, ratione causae invocatae,
ex. gr. si allegetur ut causa status viduitatis oratricis vel aetas
sponsae. Utiliter tamen pro variis adiunctis indicabuntur.

277. An valeat dispensatio si in supplici libello aut in rescripto
contineatur error aut obreptio vel subreptio. — 1. Error in nomine
oratorum, loci et rescribentis non invalidât dispensationem, si est
mere accidentalis, ita quidem ut, iudicio Ordinarii, constet omnino
de identitate personae (can. 47).
Huiusmodi error mere accidentalis verificatur in hisce casibus:
«) quando nomen simplex habetur pro diminutivo, v. g. Anna
pro Annetta;
b) quando pro duplici nomine, quod alteruter e contrahentibus
habet, unum tantum ponitur, ex. gr. pro Alphonso Maria solum
nomen Alphonsus indicatur;
c) quando alteruter oratorum non cognomine, sed patris vel
matris nomine baptismal! exprimitur, ex. gr. Franciscus Alexandri
vel Agnes Luciae quae nomina parentum ex arbore consanguinitatis
sunt transcripta;
d) quando una alterave Littera aut aliqua syllaba mutatur,
ex. gr. pro Antonio legitur Antonio vel Antunio aut Antorio; item,
quoad cognomen, v. gr. pro De Augustinis ponitur De Augustini
vel De Augustinis; pariter, quoad locum, ex. gr. pro dioecesi Neapo­
litana legitur Naepolitana, pro Vicco ponitur Vico, etc. (30).
Iure antiquo error in nominibus non vitiabat rescriptum, si
falsa nominatio respiciebat tantum qualitatem personae vel loci
aut rei, dummodo de ipsa persona vel loco aut re constaret. S)
vero respiciebat ipsam personam, locum aut rem, etsi certo constaret,
disputabatur, num rescriptum valeret necne (31).
Indicium Ordinarii, de quo in can. 47, non requiritur: si error
est ita manifestus, ut nulla sit ratio dubitandi; item si agitur de
rescripto pro foro sacramentali, et, generatim, de quocumque re(30) Cfr. Wernz, Ï, n. 152; Rosset, I. <·. n. 2i!»0; Santi-Leitner, I. c. App. n. 50; Noldin,
I. c. n. 019.
(31) Cfr. Pithing, lib. 1, tlt. 3, n. 113 s : Schmulzgr., lib. I, tit. 3, n. 11 ss.. lib. IV. tit. 16,
n. 158 es.; Wernz, l. c.; Oasparrl, l. c. n. 381, in nota; Santf-Leitner, l. c.; Lebmkuhl, 11,
nn. 1027, 1030.
In praxi impetrari solebat n S. Poenitentiaria «specialis facultas convalldandi litteras
dispensatorias super impedimentis matrimonialibus quae nullno fuerint ob errorem uominis
vel cognominis contrahentium in matrimoniis tam contrahendis quum etiam in facie Eccksiac
iam contractis ·.

276

CAPUT V - ARTICULUS VIIT

scripto pro foro interno; tunc confessarius ipse seu exsecutor diiudicare debet.
2. In supplici libello vitari omnino debet subreptio seu reticentia
veri, et obreptio seu expositio falsi; idque sive ex fraude locum habeat,
sive ex errore seu ignorantia aut inadvertentia inculpabili (cfr.
can. 40) - (32). At non quaelibet subreptio vel obreptio irritat
dispensationem.
3. Reticentia veri, seu subreptio, in supplici libello non obstat
quominus rescriptum vim habeat ratumque sit, dummodo expresaa
fuerint quae de stylo Curiae sunt ad validitatem exprimenda (can. 42,
§ 1). Quaenam haec sint, statim dicemus.
4. Error, obreptio vel subreptio circa causas in dispensationibus
II
gradus maioris,
interdum invalidât, interdum non. Scii.
Si una tantum causa motiva affertur, et haec sit falsa, dispensatio non
valet, quamvis uua aut plures causae impulsivao sint verae.
Si una causa motiva affertur eaque vera est, dispensatio est valida, licet
omnes causae impulsi vae sint falsae (33).
Si plures afferuntur causae motivae et impulsivae, dispensatio valet,
dummodo una saltem causa motiva sit vera.
Subreptio (aliter obreptio) non invalidât dispensationes motu proprio
concessas (cfr. can. 45).
Levis quaedam exaggeratio causae, cetero quin verae, dispensationem
non irritat.

5. Obreptio vel subreptio circa causas, ubi agitur de impedimentis
gradus minoris (cfr. num. 306), dispensationem numquam invalidât,
etsi unica causa finalis in precibus exposita falsa sit (can. 1054).
Quare ad validitatem (non autem ad liceitatem) dispensationis satis
est, ubi agitur de his impedimentis, ut ea tantum exprimantur in
libello, quae pertinent ad substantiam actus.
Id valet pro dispensationibus concessis tum a S. Sede, tum ab
Ordinario vel a parocho.
6. Error, obreptio vel subreptio circa i• I .pedimenta (cfr. n. 275, 5°):
(32) In Codice nulla tlt distinctio, ut antea, inter bonam ot malam fidem seu dolum (fraudem,
malitiam) et ignorantiam unde proveniat subreptio vel obreptio In precibus, nisi in dispensationo irregularitatis aliorumque impedimentorum ordinationis (can. 991, § Detin absolu­
tione a ce neuri s (can. 224 9, i 2).
(33) Chelodi cum aliis haec habet: · Obreptio certissimo habetur... etiam ai ex pluribus
Impulslvis, quae simul constituunt motivum, una falsa sit» (L c. n. 18).
Id nobis minus probatur. Aliud sane est loqui de rescripto in genere, et aliud profecto
dc dispensatione. Dispensatio super impedimentis maioribus non datur nisi ex causa motiva,
sive canonica stricto sensu ea sit, sive non canonica; dispensatio super Impedimentis mino­
ribus nullo vitio obreptionis vel subreptionis irritatur. Ergo.

υίΓΡΕΤΙΊΊΟΝΕ DISPENSATIONUM MATRIMONIALIUM

277

Si una species, etiam intima, impedimenti pro alia indicatur, ex.
gr. affinitas pro consanguinitate, dispensatio non valet.
Si gradus remotior loco propinquioris exprimitur, v. gr. gradus
tertius consanguinitatis pro secundo, secundus affinitatis pro primo,
dispensatio non valet ; aliter, si gradus propinquior loco remotioris
indicatur, puta gradus secundus pro tertio (c. 1052).
Haec regula non videtur applicanda publicae honestati, tum ob
.silentium Codicis, tum propter difficultatem aeque gravem dispensandi
in primo et secundo gradu lineae rectae.
Valet dispensatio, si reticitum fuerit aliud impedimentum eiusdem
speciei (consanguinitatis, affinitatis, etc.) in gradu aequali vel inferiore.
Innuo dispensatio impetrata pro certo et determinato impedimento
valet etiam pro alio impedimento eiusdem speciei in aequali vel infe­
riori gradu, quod in supplici libello bona vel mala fide reticitum fueritj(34). Ista interpretatio, attentis verbis can. 1052 et communiore
doctrina Commentatorum Codicis, vel extensiva dicenda est, vel sal­
tem habenda ut legem dubiam explicans ideoque non valet retrorsum
ad normam can. 15 et 17, § 2 (35).
Hodie dubitatur, num dispensatio sit invalida, si reticetur in mixto
gradus propinquior qui est primus.
7. Error seu obreptio vel subreptio circa conditionem, religionem,
circumstantias oratorum :
Error vel fraus circa oeconomicam conditionem oratorum non inva­
lidât dispensationem (36).
Probabiliter, speculative loquendo, dispensatio est invalida, si re­
ticetur haeresis compartis. Cfr. n. 275, 5° et ss.
Si reticetur praecedens raptus iam purgatus' hodie dispensatio
valet. Cfr. n. 275, 7°, c).
H
278. Quaenam exprimenda
sint in supplici libello ad S. PoeniH seu pro foro interno. — 1. Si dispensatio petitur pro foro
tentiariam

interno sacramentali, omnia sunt omittenda ex quibus oratores di­
gnosci possint, scii: nomen et cognomen, fictitiis nominibus substi­
tutis, uti Titius vel Titia, qualitas, aetas, conditio oeconomica, dioe­
cesis etc. Quoad impedimenta, gradum, lineam, circumstantias expri­
mendas et causas, idem dicendum ac de dispensatione pro foro externo.
At causae inhonestae etiam occultae facilius possunt hic exponi.
2. Ubi agitur de dispensatione pro foro interno extra-sacra ment ali,
(31) Ponlif. C nnm. Cod. 8 lui. 1018 (A. A. S. XL» 380).
(35) Cir. Cappello» In Periodica. 1918» p. 290 88.
(30) Ordo servandus etc. Nonnae conun.t cap. XI» u. 3.

278

CAPUT V - ARTICULUS IX

tunc solum exprimi debent nomen et cognomen ac locus oratorum,
quando ob peculiaria adiuncta dispensatio adnotanda est in libro
secreto S. Poenitentiariae (cfr. n. 242).
II
279. Quaenam
sint expri II enda in supplici libello ad Ordina­

rium. — 1. In recursu pro foro externo: a) servari debet stylus Curiae
ad validitatem dispensationis, quoad substantialia; b) quoad cetera
ad liceitatem, si Ordinarius dispensat ex potestate delegata; c) secus,
ad convenientiam tantum (37).
2. In recursu pro foro interno sacramentali, eadem valent quae
supra diximus (n. 278).
3. In recursu pro foro interno extra-sacramentali, nomen et co­
gnomen oratorum ac locus exprimenda sunt, quia ex can. 1047 dis­
pensatio in foro interno non sacramentali concessa adnotari debet
in libro secreto Curiae et valet etiam pro foro externo si dein impe­
dimentum occultum fiat publicum (cfr. n. 242).

Articulus IX.
De modo concedendi et exsequendi dispensationes
H atrimoniales.

280. Modus concedendi dispensatione II (1). — 1. Dispensationes
vel in forma gratiosa vel in forma commissoria conceduntur.
In forma gratiosa dicuntur concedi, si Ordinarius vel S. Sedes dis­
pensationem directe tribuit, et alteri mandatum dumtaxat iniungit
cum dispensatis communicandi ex officio gratiam concessam; in for
ma commissoria, si alicui committitur, vel nudum ministerium exse­
quendi seu fulminandi, ut aiunt, dispensationem, vel totum negotium
i. e. ipsa concessio dispensationis arbitrio exsecutoris committitur (2).
Ex tenore rescripti patebit utrum committatur merum exsecu­
tionis ministerium, an concessio dispensationis prudenti arbitrio de­
legati relinquatur. Hinc patet dispensationes matrimoniales triplici
diverso modo concedi posse. At fere numguam ultimo modo dispen­
satio conceditur, i. e. arbitrio delegati relinquitur concessio aut denegatio dispensationis.
2. Dispensatio in forma gratiosa valet a momento concessionis;
(37) Cfr. Roegct, 7. r. n. 2786; D'Annibale, 7. c. n. 503; Wcrnz, /. c. n. 638.
(1) Felje, L c. n. 731; Rosset, l. c. n. 2765 s.; Wcrnz, l. c. n. 638; Gasparri 7. r. n. 302*
Noldin, L c. n. 621; Lehmkuhl, L c. n. 1043 ks.
’
’
(2) Ordo servandus etc. Normae peculiares, cup. Ill, η. 3 s.; can. 54.

DE MODO CONCEDENDI DISPENSATIONES Μ \TRIM.

279

in forma commissoria effectum non sortitur ante exsecutionem (can.
38). Si commissum fuerit merum exsecutionis ministerium, exsecutio re­
scripti non potest denegari. Cfr. infra n. 5.
Si concessio gratiae seu dispensationis exsecutori committatur,
«ipsius est pro suo prudenti arbitrio et conscientia gratiam concedere
vel denegare » (can. 54, § 2).
3. Dispensationes super impedimentis occultis concedi solent sive
a S. Sede sive ab Ordinario in forma commissoria; super impedimentis
publicis, a S. Sede in forma commissoria, ab Ordinario in forma gra­
tiosa solent dari.
4. Forma, qua dispensatio conceditur, attendenda omnino est,
ut de valore dispensationis diiudicari queat (3). Nam ut valida sit
dispensatio, causae in supplici libello expositae verae esse debent eo
tempore, quo dispensatio proprie datur.
Proinde si dispensatio conceditur in forma commissoria, causae
verae esse debent tempore exsecutionis; si conceditur in forma gra­
tiosa, contra, tempore concessionis, scii, eo momento quo rescriptum
vel a S. Sede vel ab Ordinario conceditur (can. 41), i. e. eo momento
quo litterae, quibus dispensatio datur, a Superiore subscribuntur.
Hinc data naviter est attendenda. Generatim annus, mensis et dies
consideratur, non hora, quae in rescriptis apponi non solet.
Rem exemplis explicemus. Titius et Caia consanguinei in secundo gradu
lineae collateralis petunt dispensationem, et proponunt ut causas sive defi­
cientiam dotis sive lites super bonorum successione. Neutra causa exsistit
quando oratores supplicationem ad S. Sedem mittunt ab eaque dispensatio
conceditur in forma commissoria. Interim ex repentino infortunio mulier do­
tem amittit et lites revera exoriuntur. Dispensatio valetneî Distinguendum:
si id ante exsecutionem rescripti accidat, valet; secus, non.
Item Petrus et Antonia petunt dispensationem super impedimento affi­
nitatis in primo gradu lineae obliquae, exponentes, qua causam viduae pau­
pertatem. Causa non adest, cum libellus supplicationis conficitur et ad S. Se­
dem vel ad Ordinarium mittitur. Interea evenit ut mulier in summam ege­
statem labatur cx quodam infelici eventu. Dispensatio conceditur, supponamus,
in forma gratiosa. Valetneî Distinguendum: si oratrix egena facta est ante
subsignationem rescripti, valet; secus non, etsi pauca tantum minuta a facta
concessione decurrerint.
Demum Linus et Maria recurrunt pro dispensatione super impedimento
publicae honestatis in primo gradu lineae rectae. Proponitur ut causa infamia
mulieris, quae deest omnino. Dispensatio conceditur in forma commissoria.
Post factam exsecutionem, matrimonio nondum celebrato, suspicio revera
(3) Schmalzgr., lib. IV, tit. 16, n. 222; Zitvlli, op. cit. p. 95; Rosset, /. c.; Gasparri, I. c..

280

CAPUT V - ARTICULUS IX

adest quod mulier sit cognita a viro; hic eius infamia oritur seu causa in Iibello exposita. Dispensatio valetneî Negative prorsus. Cfr. n. 219.

281. An dispensatio denegari possit. — 1. Ordinarius, inio qui­
libet (parochus, confessarius etc.), cui commissum fuerit merum exse­
cutionis ministerium, ex praescripto can. 54, § 1. exsecutionem denegare
nequit, nisi manifeste pateat rescriptum vitio obreptionis aut subre­
ptionis nullum esse, vel in rescripto apponantur conditiones quas
constat impletas non esse.
Alii ex cit. can. 54, § 1, addunt etiam casum de eo qui, indicio ex­
secutoris, adeo videatur indignus dispensatione impet rata, ut haec
offensioni aliorum futura esse videatur (4).
2. Quando agitur de matrimoniali dispensatione pro matrimonio
valide et licite ineundo, nemo repellitur ob suam personalem indigni­
tatem, dummodo in supplici libello afferatur causa iusta ad obtinendam
dispensationem, quae ideo conceditur ut consulatur oratori conscientiae.
Can. 54, § 1 loquitur in genere de quolibet rescripto, quod con­
tinere potest non solum dispensationem, et quidem matrimonialem,
sed gratiam quamcumque; et praecise « gratiae concessio» expressis
verbis a canone memoratur.
3. Duplex discrimen viget inter dispensationes quae pro foro externo
et eas quae pro foro interno conceduntur:
a) Dispensationes pro foro externo committuntur exsequendae Ordi­
nario; concessae a S. Poenitentiaria pro foro interno, committuntur confes­
sorio, et litterae ita inscribi solent : « Discreto viro confessorio ex approbatis
ab Ordinario et ab oratoribus (vel oratore) electo »; vel, interdum simpliciter:
Discreto viro confessorio ex approbatis ab Ordinario >; concessae ab Ordinario
pro foro sacramentali, committuntur confessario; pro foro non sacramentali,
vel confessario vel parocho aliive sacerdoti qui supplicationem transmisit (5).
b) Aliae sunt conditiones seu clausulae, sub quibus conceduntur dis­
pensationes pro foro externo, et aliae, sub quibus dantur dispensationes pro
foro interno.

282. Dispensatio ipso iure concessa. — Dispensatio concessa
a S. Sede super matrimonio rato et non consummato vel facta permissio
transitus ad alias nuptias ob praesumptam mortem coniugis, secumfert
semper, etsi non expressam, dispensationem ab impedimento prove­
niente ex adulterio cum promissione vel attentatione matrimonii, si
qua opus sit, non tamen dispensatdonem ab impedimento criminis
coniugicidii utraque vel alterutra parte machinante (can. 1053).
(4) Pighi, op. ci/., n. 96; Cerato» op. cit. p. 62.
3
(5) Cfr. Rosso t, /. c. n. 2617 s.; Gaspard, I. c. n. 132; Wernz, I. c. n. 639; Génicot-Sale·
mans, I. c. n. 530; Lehmkuhl, I. c. n. 621, 2.

DE MODO CONCEDENDI DISPENSATIONES MATRIM.

281

Nova haec dispositio, ab Ecclesia benigne concessa in animarum
bonum.
Fit locus dispensationi ipso iure, attentis circumstantiis communiter
contingent ibus in ut roque memorato casu, si et quatenus opus sit,
suumque effectum dispensatio sortitur, etsi forte nupturientes ne
cogitent quidem de eadem aut recipere nolint.
H (6). — 1. Si agitur de dispensa­
282. Exsecutor dispensationum
tione /do foro externo concessa a S. Sede, haec sunt notanda:

«) Dispensatio committitur Ordinario oratorum, eam que ille
Ordinarius exsequi debet, qui litteras testimoniales dedit vel preces
ad Sedem Apostolicam transmisit, etiamsi sponsi, quo tempore ex­
secutioni danda est dispensatio, domicilio vel quasi-domicilio illius
dioecesis relicto, non amplius reversuri, in aliam dioecesim discesserint; quo in casu tamen monendus est, uti patet, Ordinarius loci ubi
sponsi matrimonium contrahere cupiunt (can. 1055).
b) Dispensationes Episcopo seu Ordinario commissas, nisi aliud ex·
presse cautum fuerit, exsequi potest Vicarius Generalis et sede vacante Capitulum ac Vicarius Capitularis (cc. 198, 3G8, § 2, 435).
c) Capitulum et Vicarius Capitularis exsequi valent etiam dispensa­
tiones expresse Episcopo vel eius Vicario Generali commissas et nondum ex­
secutioni mandatas, nisi, quod vix locum habet quoad dispensationes matri­
moniales, electa fuerit industria personae; item dispensationes sede vacante
Vicario Capitulari remissas exsequi potest Episcopus successor vel eius Vi­
carius Generalis (can. 58).
d) Exsecutor potest alium pro suo prudenti arbitrio sibi sub­
stituere, nisi substitutio prohibita fuerit, aut substituti persona prae­
linita. Haec limitatio locum non habet generat im in rescriptis dispen­
sationum matrimonialium. Si tamen electa fuerit industria personae,
exsecutori non licet alteri committere nisi actus praeparatorios, ex.
gr. verificationem causarum (can. 57).
2. Si agitur de dispensatione pro foro externo concessa ab Ordinario»
(6) En exemplar dispensationis S. C. de Sacramentis:
• Beatissime Pater,
«N. N... c diocesi N... et N. N... e dioecesi eadem, matrimonium inire cupientes, humi­
liter postulant a Sanctitate Vestra dispensationem ab impedimento, quo libantur (consan­
guinitatis in 2° lineae collateralis gradu), quod obstat, quominus legitime coniungantur ·.
« Rescriptum. — Sacra Congregatio de disciplina Sacramentorum, vigore facultatum a
SSmo D. N. Pio Papa XI sibi tributarum, prae oculis habita causa, quae ad optatam gratiam
impetrandam potissime affertur, hoc est (angustia loci)... et attentis expositis. Ordinario mu­
lieris committit, ut, xi vera sunt exposita, servatis canonicis praescriptionibus, dispensationm
a memorato impedimento oratoribus benigne largiatur, quo nuptias prout desiderant con­
trahere valeant, contrariis quibuslibet minime obstantibus, erogata ab iis aliqua eleemosyna
(••rogatio eleemosynae praescribi solet, quando gratis dispensatur) iudicio eiusdem Ordinarii
taxanda et applicanda.
• Datum Romae ex aedibus eiusdem S. Congreg., die... mori. 1922 ».

282

CAPUT V - ARTICULUS IX

quai* tamen rarissime conceditur in forma commissoria (cfr. n. 280, 2,
3), idem generatim dicendum ac dc exsecutore rescriptorum S. Sedis.
3. Si duplex dispensatio obtenta fuit, alia pro foro externo, alia
pro interno, prius fulminari debet (non tamen ad validitatem) di­
spensatio pro foro externo, et deinde dispensatio pro foro interno.

283. 4. Si agitur de rescriptis S. Poenitentiariae seu de dispen­
satione pro foro interno, haec animadvertantur:
«) Exsecutor est quilibet confessarius ab Ordinario appro­
batus (cfr. n. 281) et ab oratore electus (7). Parum refert utrum sit
approbatus ad audiendas confessiones omnium christ ilidclium utrius­
que sexus, an, forte, virorum tantum, si dispensandus sit vir. Necesse est probabilius ut approbatus sit ab Ordinario loci, in quo dispen­
satio concedenda est.
b) Haec approbatio requiritur ad validitatem exsecutionis. At
in periculo mortis omnis sacerdos, licet ad confessiones non appro­
batus, potest valide et licite absolvere quoslibet poenitentes a qui­
busvis peccatis et censuris (can. 882); quare tunc exsequi valet etiam
rescriptum S. Poenitentiariae.
Si confessarius est excommunicatus, suspensus vel interdictus potestne
exsequi rescriptum? Ita distinguendum: si caret iurisdictione, scii, post sen­
tentiam declaratoriam vel condemnatoriam (cfr. cc. 2265, § 2, 2275, 3°, 2284),
invalide audit confessiones, et ideo invalide etiam exsequitur dispensationem,
cum non amplius haberi possit tamquam confessarius approbatus; si non caret
iurisdictione, valide exsequitur rescriptum; licite vero aut illicite, prout licito
vel non audit confessiones.
c) Potestne confessarius alium sibi substituere ad normam can. 57?
Quidam affirmant (8). At non recte, ut videtur. Si agitur de dispensatione
danda in foro interno sacramentali, confessarius sine venia poenitentis nequit
alium sibi substituere: urget enim obligatio secreti. Si agitur de dispensatione
danda in foro interno non sacramentali, idem generatim dicendum, item ob
rationem secreti.

5. Dispensatio valet a momento exsecutionis (can. 38); unde ma­
trimonium valide celebrari potest statim ac exsecutio facta est, etsi
forte contrahentes eam factam esse ignorent (9). Cfr. n. 280, 5.
(7) Confessarius responsionem a S. Poonitentinria acceptam (quam sigillo munitam
inveniet et curn huc aut simili inscriptione: Discreto viro confcssario cjt approbatis ab Ordi­
nario loci) nequit ipse reserare sine poenitentis facultate, sed rupto exteriore involucro, quod
ad ipsum dirigitur, eam poenitenti tradere per se debet, cuius erit eligere confessorium, quem
velit ex approbatis, qui eam aperiet et exsecutioni mandabit.
(8) Cfr. Génicot-Salsmans, l. c. n. 530.
■·
(9) Quidam dicunt, fulminationem tollere impedimentum, supposita petitione rcl acce­
ptatione ex parte contrahentium. Cfr. FeiTOrefi, l. c. n. 979, 5”. Hoc falsum omnino est, attento
can. 37. nisi petitio vel acceptatio expresse requiratur ex clausulis appositis, quod tamen,
ubi agitur de dispensatione matrimoniali, num quam exigi solet.

DE MODO CONCEDENDI DISPENSATIONE* MATRIM.

283

284. Clausulae quae apponuntur in rescriptis dispensationum (10).
— 1. Aliae sunt essentiales, aliae praeceptivae tantum. Priores ser­
vari debent sub poena nullitatis, posteriores sub praecepto quidem,
non tamen ad valorem dispensationis. Quare omnes clausulae sunt
obligatoriae, vel ad validitatem vel saltem ad liceitatem. Olim plures
erant, hodie pauciores apponi solent.
2. Eae tantum censentur essentiales, quae per particulas si,
dummodo vel aliam eiusdem significationis exprimuntur (can. 39).
Talis, iuxta Maroto (11) et alios, est clausula expressa per ablativum
absolutum. Negat verius Vermeersch-Creusen (12) cum aliis. Nam
haec clausula non semper conditionem essentialem exprimit; id ex
ipsa rei natura vel ex stylo Curiae eruendum est (13).

S. Congregatio de disciplina Sacramentorum. — 1. Hae
··

quatuor clausulas praesertim apponere solet: 1° a servatis canonicis
praescriptionibus », in quolibet rescripto ponitur, et est essentialis
vel tantum praeceptiva, prout praescriptiones servandae dicantur
ad valorem aut solum ad liceitatem; 2° «si vera sunt exposita»,
in omnibus rescriptis dispensationum super impedimentis maioribus;
refertur ad personas dispensandas, impedimentum, causam motivant,
varias clausulas, et cetera quae matrimonio forte possent obstare,
atque essentialis est; 3° «imposita oratoribus salutari poenitentia»,
in rescripto pro impedimento criminis, et est simpliciter praeceptiva;
4° «dummodo nullum scandalum intercedat», item in solo rescripto
pro impedimento criminis, et essentialis est.
Poenitentia est opus bonum quodeumque sive pietatis, ex. gr. oratio
vel auditio Missae; sive caritatis, ex. gr. eleemosyna; sive mortificationis,
ex. gr. ieiunium. Salutaris poenitentia ea dicitur quae est proportionate
tum quantitati et qualitati delicti tum facultati delinquentis seu oratoris.
Generatim loquendo debet esse gravis (14). Quaenam gravis aut levis cen­
seatur, vide n. 287, 6°.
Scandalum est vel praecavendum vel removendum. Praecavendum, si ex
celebratione matrimonii oriretur in populo tunc primum, v. g. si crimen
ab oratoribus commissum iam sit divulgatum; quo in casu matrimonium
celebrandum erit secreto, et ad scandalum ex cohabitatione inde secutura
avertendum, satis erit palam dicere oratores suae conscientiae consuluisse.
(10) Rossot, l. c. n. 2057 ss.; Zitelli, op. cit. p. 74 es.; Gasparri, l. c. u. 396 88.; Wernz,
l. c. n. G10, not. 209.
(11) institutiones iuris canonici ad normam nori Codicis, Madrid, 1918, I, u. 285.
(12) Op. cit. n. 114.
(13) Cfr. D’Annibnlo, I, n. 76; ΙΙΓ, nn. 500, 502; Do luelis, op. cit. lib. I, cap. 7, n. 197.
(Il) S. Alpb. VI, n. 515; Lohmkubl, II, n. 463; Noldln, III, n. 300.

284

CAPITT V - ARTICULUS IX

Scandalum removendum, si forte iam exsistat; quod fit praesertim per
separationem sponsorum tempore ab Ordinario pro suo prudenti indicio
praefinito. Si id fieri nequeat, aliud medium eligi debet, quod aptum sit
ad finem: ex. gr. sponsi coram populo et testibus declarent se detestari
iniuriam commissam et paratos esse ad implendam poenitentiam impo­
sitam (15).

2. Aliae clausulae quae in rescriptis S. C. de Sacramentis in­
terdum, pro diversitate casuum apponuntur, sunt istae:
1° Decernendi ac declarandi legitimam prolem susceptam. Haec
clausula profecto nec validitatem nec liceitatem dispensationis super
impedimento respicit, sed prolis tantum legitimationem. Solet ap­
poni, quoties in precibus mentio fit de prole legitimanda. Qua clau­
sula S. Congregatio exsecutori potestatem concedit prolem pontificia
auctoritate legitimandi.
Proinde exsecutor duplicem actum ponere tenetur in rescripto
exsecutioni mandando, scii, et dispensare et prolem ab oratoribus
antea susceptam legitimare, secus ea illegitima manet. Si forte
omiserit id agere exsecutor ob inadvertentiam aliam ve causam, potest
deinceps, durante suo officio, novum edere decretum, quo prolem
legitimam declaret. Id ipsum praestare poterit eius successor in
officio.
Legitimatio sortitur effectum ex decreto exsecutoris; unde si
pars moriatur post emissum decretum et ante matrimonii celebratio­
nem, proles manet legitimata; item si orator, emisso iam decreto,
nequeat matrimonium contrahere sine sua culpa; probabilius etiam
si ex propria culpa nolit orator nuptias celebrare. Vide n. 297.
2° Renovato consensu privatim coram parocho et testibus pru­
dentibus.
Haec clausula apponitur rescripto dispensationis, quando oratores
bona fide matrimonium contraxerunt cum impedimento dirimente.
Renovatio consensus vel iure ecclesiastico, vel ipso iure naturali
necessaria est si ab initio consensus praestitus non fuit vel licet
praestitus, postea fuit revocatus. Si praestitus iam fuerit consensus
nec deinceps revocatus, Ecclesia dispensare valet ab eiusdem reno­
vatione, ut videbimus loquentes de matrimonii convalidatione (n. 842).
Dicitur privatim renovandus consensus, ne oriatur scandalum
aliudve incommodum, quod facile oriri posset ex renovatione pu­
blice facta pro matrimonio quod fideles uti validum habent.
(15) 8. Pocnlt. 12 uprll. 1889.

DE MODO CONCEDENDI DISPENSATIONES MATRIM.

285

3° Post baptismum ab oratore (vel oratrice) susceptum et bae­
re sini ciuratam, vel postquam pars in sinum Ecclesiae catholicae
recepta fuerit.
Haec clausula essentialis est, quatenus S. C. de Sacramentis
non intendit, nec profecto ex sua ordinaria competentia (can. 247,
§ 3, 249, § 1) valet dispensare cum illis qui catholici non sunt,
ideoque alterutram praefatam clausulam adhibere solet in rescripto
dispensationis, ubi ex supplici libello apparet oratorem invalide
fuisse baptizatum in haeresi aut schismate, et propositum habere
suscipiendi denuo baptismum, et haeresim vel schisma eiurandi.
4° Dummodo nullum dubium subsit, quod coniux possit esse
proles ab altero contrahentium genita.
Haec clausula essentialis est, eaque ponitur in rescripto dispen­
sationis super impedimentis affinitatis in linea recta et publicae
honestatis.

286. S. C. S. Officii. — Has clausulas ponit:

Dummodo cautum
omnino sit conditionibus ab Ecclesia praescriptis praesertim de amo­
vendo a coniuge catholico perversionis periculo... ac de universa
prole utriusque sexus in catholicae religionis sanctitate omnino edu­
canda, et dummodo neque ante neque post matrimonium coram
parocho catholico initum partes adeant ministrum acatholicum ».
Clausula respiciens cautiones est essentialis; item alia de non
adeundo ministro acatholico, sed solum quatenus agitur de inten­
tione actuali nupturientium. Si iam adierunt ministrum acatholicum,
additur clausula absolutionem a censuris respiciens ct poenitentiam
salutarem. De hac vide n. 317.
Absolutio a censuris est pro foro externo, et ideo concedi potest
extra confessionem sive voce sive scripto, et valet etiam pro foro
interno.
λ

287. S. Poenitentiaria. — Sequentes clausulas apponere solet:
1° Confessario legitime approbato et ab oratore electo, vel con­
fessorio ex approbatis a loci Ordinario ab ipso oratore electo.
Haec inscriptio aut alia aequivalens solet apponi rescripto S. Poenitentiariae, quando dispensatio conceditur in forma commissoria,
ille solus confessarius, proinde, potest litteras S. Poenitentiariae
clausas et obsignatas aperire atque dispensationem exsequi, qui in
loco, ubi fit exsecutio litterarum, est approbatus ad confessiones
audiendas, et cui ipse poenitens easdem litteras tradit.

CAPUT V - ARTICULUS IX

286

Non attenditur dioecesis poenitentis, sed dioecesis seu locus ubi revera
exsecutio litterarum fit, quatenus ibi exsecutor actu approbatus sit oportet
ad confessiones audiendas, et quidem approbatus ad confessiones virorum
vel mulierum, prout dispensatio sit pro viro aut muliere. Ista clausula seu
conditio est ad valorem exsecutionis.
Si confessarius cui litterae traduntur, postquam eas aperuerit, compcrit
se aliquo ex requisitis carere, vel nolit electionem acceptare aut exsecutionem
facere, orator easdem litteras alteri confessario tradere valet.
Si utraque pars, impedimenti conscia, dispensatione indigeat, utraque
confessarium sibi eligere valet; quare post fulminatam dispensationem, prior
confessarius debet reddere litteras, ut alter iisdem utatur.

2° « Discretioni tuae committimus, quatenus, si ita sit »; non ad
valorem, sed tantum ad liceitatem tenetur confessarius, vi huius
clausulae, inquirere, utrum vera sunt exposita. Fides poenitentibus
adhibenda est, nisi confessarius certo sciat contrarium ex notitia
extra confessionem accepta.
3° «Audita prius sacramentali confessione »; est clausula essen­
tialis ideoque ad validitatem dispensationis necessaria est confessio.
Tamen non requiritur absolutio. Hinc valida est dispensatio data
post confessionem sacramentalem, quamvis absolutio differatur (16);
imo licet poenitens invalide ac sacrilege confiteatur. At requiritur
omnino accusatio seu confessio peccatorum quae sacramentalis sit (11).
Dispensatio manifestanda est ante absolutionem, et non post eam
susceptam (18). Id tamen non ad valorem dispensationis. Si poe­
nitens non est dispositus, confessarius, nisi urgeat necessitas, exse­
cutionem rescripti differat.
Huiusmodi rescriptum in sacramentali confessione ea que tantum
debet exsecutioni mandari (19).
4° « In actu sacramentalis confessionis » vel « in sacramentali
confessione tantum »; omnia huc spectant, quae modo diximus.
5° « Sublata occasione peccandi »; intelligitur, si occasio sit vo­
luntaria, quae, de facto tolli debet; si vero necessaria, auferenda
est saltem ex animo, eam ex proxima remotam reddendo per debita
media.
6° « Iniuncta salutari poenitentia »; intelligitur poenitentia dis­
tincta a sacramentali. Determinari debet a confessario, iuxta con­
ditionem, aetatem, sexum, vires poenitentis. Eiusmodi poenitentia
(16)
(17)
(18)
(19)

S. Poenit.
S. Poenit.
S. Poenit.
Bucceroni,

19 mail 1831, 4 ian. 1830.
4 ian. 1839.
10 nudi 1831.
11, n. 104G; Fcrrerce, II, n. 974; Wernz, l. c. not. 209, 8.

DE MODO CONCEDENDI DISPENSATIONES MATRIM.

287

est quidem imponenda et acceptanda, sed non requiritur ad valorem,
neque quoad iniunctionem, saltem probabilius (20), nec probabilissime
quoad acceptationem, nec certe quoad intentionem implendi ipsamque
impletionem (21).
Hinc valida profecto est dispensatio, si orator poenitentiam iam
acceptatam sive ex oblivione sive ex prava voluntate non adimpleat;
item si eam acceptat cum expressa intentione non adimplendi.
Interdum iniungenda praescribitur poenitentia gravis et longa seu diu­
turna, gravis et valde diuturna, gravissima et perpetua.
Censetur gravis ea quae respondet operi, quod sub gravi ab Ecclesia
praecipitur, v. g. auditio Missae, vel quod sub gravi obligaret, si praeci­
peretur, aut quod peculiaribus attentis circumstantiis, notabile existimatur.
Levis, contra, est v. g. recitatio quinque aut decem .4ve Maria, vel etiam
trium Pater, Ave et Gloria, etc.
Censetur longa seu diuturna poenitentia, quae vel per mensem singulis
hebdomadis vel per hebdomadam singulis diebus vel per integrum diem
pluribus vicibus.
Habetur ut valde diuturna, si peragenda est per semestre singulis men­
sibus vel per duos menses singulis hebdomadis vel per duas tresve hebdo­
madas singulis diebus (22). Regula certa non datur, nec ulla exsistit authen­
tica declaratio S. Poenitentiariae: hinc A A. dissensus in tempore praefi­
niendo. Hodie, attento stylo S. Poenitentiariae, non datur discrimen inter
poenitentiam longam et diuturnam ac valde diuturnam, eum istae voces
promiscue plerumque usurpentur (23).
In praxi mitior opinio est tenenda. Dicitur gravissima et perpetua, si
usque ad mortem seu ad tempus indefinitum peragenda sit. Haec non solet
imponi. Si forte imposita fuerit, Titius post aliquot annos per se vel per
confessarium recurrere potest ad S. Poenitentiariam, quae vel ex parte
temperat vel ex integro eam remittit.
Poenitentia determinata in rescripto mutari nequit.

7° « Dummodo impedimentum sit occultum »; haec clausula est
substantialis, cum exprimit limites competentiae S. Poenitentiariae.
8° « Nullis super his testibus adhibitis aut litteris datis, sed
praesentibus, post earum exsecutionem, sub poena excommunicationis
latae sententiae, per te laceratis (combustis) ». Est clausula prae ceptiva.
Laceratio seu destructio sub gravi facienda est infra triduum post exse­
cutionem vel saltem post matrimonii celebrationem. Non urget obligatio,
(20) Gasparri, Z. c. n. 409; Lelunknhl, II, n. 1048, not.; Génicot-Salsnuins, I. c u 53*’ 3e
(21) S. Poenit. 25 feb. 1890; 14 sept, et 12 nor. 1891.
(22) Cfr. Noldin, Z. c. n. 03(J, 4; Gôuicot Salsmans, Z. c.; Wcrnz, Z. c. not. 210; Gasparri
Z. c. n. 415.
*
(23) Cfr. Cuppello, ThcoL past, u. 242.

288

CAPUT V - ARTICULUS IX

ante exsecutionem, etsi forte nulla de ea flat mentio in rescripto; idem dicas
si in litteris eiusmodi clausula apposita non fuerit (24). Omittitur enim ei
rescriptum suffragari debeat, ubi opus sit, pro utroque foro.
Licet tamen confessario exscriptum exemplar servare, ex. gr. instru­
ctionis causa, dummodo omnia omittat, ex quibus persona poenitentia
cognosci possit. Excommunicatio est nemini reservata (25).

288. Si dispensatio concedatur a S. Poenitentiam in forma
gratiosa, eius litterae ita inscribi solent: Rescriptum Sacrae Poenitentiariae Apostolicae. Eas aperit is ad quem transmissae fuerunt.
Mulla, ut patet, exsecutione opus est, cum gratia iain facta sit.
Clausulae in rescripto appositae fideliter ac religiosae servandae sunt.
H
289. Modus exsequendi dispensationes matrimoniales.
— 1. Ex-

secutor debet prae manibus habere rescriptum; secus exsecutio est
invalida, etsi per litteras, telegraphum, telephonium etc., certam
notitiam concessae dispensationis habuerit, nisi, quod raro fieri
solet, notitia, ex auctoritate rescribentis (S. Sedis vel Ordinarii)
transmissa fuerit (can. 53). Quare, si dispensatio exsecutioni deman­
data sit, opus est, post acceptum originale documentum, nova
dispensationis exsecutione (26). Idem dicendum si oratores, ante
exsecutionem, nuptias ex errore celebraverint (27). Cfr. n. 280, i.
Si praesentatio rescripti differatur, dummodo aliud in eo expresse
cautum non sit, valida est, quamvis fraudulenter ac dolose retar­
datio acciderit.
2. Exsecutor omnes rescripti clausulas attente considerare eisque
fideliter inhaerere tenetur. Nisi conditiones essentiales in litteris
appositas impleverit ac substantialem procedendi formam servaverit,
irrita est exsecutio (can. 55).
In dubio utrum haec illave clausula ad valorem requiratur,
tutius procedat exsecutor, omnes adamussim adimplendo, ne forte
dispensatio periculo nullitatis exponatur. At in dubio standum est
pro validitate actus seu dispensationis.
3. Inquirere debet num adhuc preces veritate nitantur (cfr. can. 40).
Eiusmodi inquisitio seu veriiieatio causarum non est necessaria pro
impedimentis gradus minoris (cfr. n. 206). Informatio potest desumi
ex documentis authenticis, ex testibus vel publica fama aut etiam
ex oratorum examine extra-sacramentali.
(24)
(25)
(26)
(27)

S. Alph.. I. c. n. 1113; Ferrcree, l. c. n. 974; Rosset, l. c. n. 27 19 a.
Cfr. ZileUl, op. cit. p. 92 8.; Gasparri, I. c. u. 421; Rosset, l. c.
S. Poenit. 15 ian. 1894.
S. Poeuit. 27 luu. 1885.

DE MODO CONCEDENDI DISPENSATIONES MATRIM.

289

Non requiritur forma iudicialis, nisi in ipso rescripto praescri­
batur (quae tamen fere nnmquam solet imponi) aut adsint contra­
dictores. Ordinarius potest alium, v. g. parochum, delegare ad huiusniodi inquisitionem faciendam.
4. Verificatio causarum non pertinet ad valorem dispensationis.
Proinde ea, bona vel mala fide, omissa, exsecutio erit illicita, sed
valida, dummodo preces reipsa veritate nitantur (28).
5. Non requiritur nova et canonica verificatio, si exsecutor de
causis dispensationis exactam informationem accepit ante porrectas
preces S. Sedi pro obtinenda dispensatione (29), et a fortiori si tem­
pore intermedio. Imo, si de precum veritate constet aliunde, ea
interdum licite omitti potest.
In foro interno fides oratori habenda est (30).
6. Verba « in utroque foro absolvas » non sunt ita intelligenda,
ut requiratur’ duplex absolutio separat ini impertienda, una scilicet
in foro externo et alia in foro interno; sed ita intelligi debent, ut
requiratur et sufficiat una tantum absolutio in foro externo imper­
tienda, quae valeat etiam pro interno (31).
7. Exsecutio dispensationis pro foro externo facienda est scripto
(can. 50), non tamen ad validitatem; et mentio facultatis apostolicae ad liceitatem fieri debet (cfr. can. 1057). Ex causa gravi,
interdum, exsecutio licite fit oretenus, vel per telegraphum aut
telephonium. Dispensatio expressis verbis danda est, facta men­
tione impedimenti. Controvertitur num id ad valorem requiratur (32).
Probabile est valere dispensationem, si tacite tantum ea detur,
ex. gr. si exsecutor dicat oratores matrimonium inire posse.
8. Exsecutio dispensationis pro foro interno sacramentali facienda
est viva voce; et quidem in actu confessionis, sive ante sive post
absolutionem saeramentalem (33).
9. Exsecutio dispensationis pro foro interno fieri potest sive in
confessione sive extra, quoties confessio expresse aut «equivalentt r
non praescribatur (cfr. can. 202); facienda est oretenus in foro in­
terno sacramentali; in foro externo cxtra-sacra/mcntali, item fit ge(28) Leo XII! 28 aug. 1885 (cfr. Acta S. Sedis. vol. XX VITI, p. 512), mutationem maximi
momenti induxit quoad rescripta Datariae A post. Clausulae enim: «Si preces veritate nili
rapereris mandavit hunc substitui: «Si vera fiunt exposita ».
(29) 8. Poenlt. 27 april. 1886, ad III.
(30) Cfr. D’Annibale, I, n. 211; Bucccroni, I, n. 285; Maroto, L c. n. 288.
(31) S. Poenlt. 27 april. 1886, ad IV.
(32) Cfr. D Annibale, III. η. 503; Giovine, I, p. 381; Gusparri, I. c. n. 127; Zitelll, op. cit.
p. 103; Fcrreres I. c. n. 97 1.
(33) NoIdin (/. c. n. 624» 7) dlclt ease concedendam post absolutionem bac ramen Udem·
Scd minus recte; num ad validitatem dispensationis non requiritur absolutio eacriunentulls,
ut declaravit S. Poenitentiarhi, 19 maii 1834, 4 iun. 1839. Cfr. n. 287, 2%
19 — Oappkelo De Sacramentis V,

290

CAPUT V - ARTICULUS IX

neratim oretenus; at interdum fieri potest, iusta de causa, etiam
scripto.
10. Episcopus dispensans vi indulti a S. Poenitentiaria pro foro
conscientiae concessi, facultate sibi data, etiam extra confessionem
sacramentalem, uti potest; sed in subdelegatione aliis confessariis
facta stare omnino debet praefatae clausulae, scii, quod facultas in
actu tantum sacramentalis confessionis a subdelegato exerceri possit.
11. Dispensatio, ut supra, expressis verbis danda est, eum men­
tione impedimenti et facultatis apostolicae (34). Nulla tamen deter­
minata formula praecipitur.
Haec aut alia similis adhiberi potest: « Pt insuper, auctoritate apostolica
mihi specialiter delegata, dispenso tecum super impedimento (ex. gr. criminis
neutro machinante) ut, eo non obstante, matrimonium cum dicta muliere,
servata legitima forma, contrahere et in eo manere libere possis et valeas:
In nomine, Patris etc.»; vel, si agitur de matrimonio iam contracto: «... ut,
eo non obstante, matri/monium denuo contrahere et in eo manere libere possis
et valeas... ».
In casu sanationis in radice dici potest: « Matrimonium a te nulliter con­
tractum in radice sano prolemque susceptam et suscipiendam legitimam fore
declaro... » (35).

12. Si impedimentum afficit unam, partem tantum, ex. gr. votum
castitatis, sufficit dispensare cum ima parte.
Quod si impedimentum utrique commune, est et in utroque cul­
pabile, ex. gr. impedimentum criminis ex adulterio et mutua pro­
missione vel attentatione matrimonii, utri que parti dispensatio im­
pertienda est; quare utraque pars ad confitendum accedere et salu­
tarem poenitentiam accipere debet, sive apud eundem confessarium
sive apud duos diversos confessorios. Nam litterae S. Poenitentiariae,
post confessionem unius partis, per alteram partem transmitti
possunt, salvo sacramentali sigillo, ad alium confessarium (36).
Tamen, cum impedimentum sublatum quoad unam partem,
etiam quoad alteram eo ipso maneat sublatum, valet dispensatio,
licet cum una tantum exsecutioni mandetur (37).
13. Quidam dicunt ad liceitatem requiri, ut unus et idem confessarius
dispensationem exsequatur erga utrumque poenitentem (38). Non constat
(34) Unde satis non esset, si diceretur: Oratores possunt matrimonium contrahere. Huius·
modi formula est illicita quidem, sed valida, etsi quidam dubitent.
(35) Cfr. Zitelli, op. cit. p. 104 ss.; Rosset, L c.
(36) 8. Pocnlt. 15 nov. 1778.
(37) S. Poenit. 7 febr. 1832.
I
(38) Plgld, l. c. n. 98, qu. 5·; Furreree, l. c. n. 976; Noldin, L c. n. 624, 6.

DE MODO CONCEDENDI DISPENSATIONES MATIUM.

291

huiusmodi praecepto, ct consequenter de peccato. Imo contrarium emitur
ex responsione S. Poenitentiariae, die 15 nov. 1778 data.
Ad dubium enim circa exsecutionem litterarum suarum, quibus commit­
titur facultas dispensandi super occulto matrimonii impedimento cum duobus
eiusdem impedimenti consciis, respondit quod quamvis huiusmodi litterae
dirigantur confessario per latores eligendo, necessarium tamen non est, quod
unus idemquc conjessarius ab utroque eligatur ad eas litteras exsequendas;
sed potest unus conjessarius ab uno ad id eligi, alter ab altero ··.
Si vero litterae alicui determinato confessario inscribuntur, huiusmodi
transmissio fieri nequit; proinde si una pars hunc confessarium adire recusat,
novae litterae cum generica inscriptione per se obtinendae sunt. At cum suf­
ficiat ad validitatem exsecutio unius confessarii cum alterutro ex oratoribus,
petitio novarum litterarum ex qualibet insta causa omitti potest.

r
I

14. Dispensationem super publico impedimento Ordinario ora­
torum commissam, exsequi debet Ordinarius qui litteras testimoniales de­
dit vel preces transmisit ad S. Sedem, licet sponsi, quo tempore ex­
secutioni danda est dispensatio, relicto illius dioecesis domicilio vel
quasi-domicilio, in aliam dioecesim discesserint non amplius reversuri,
monito tamen Ordinario loci ubi matrimonium contrahere cupiunt
(can. 1055). Hoc non requiritur ad validitatem exsecutionis.
15. Si exsecutor quoquo modo erraverit in exsequenda dispensa­
tione, potest, ideoque et debet, sententiam suam male latam refor­
mare, seu iterum rescriptum exsecutioni mandare (can. 59).
Item si confessarius ab oratore electus minus bene munere suo
functus est, quia, v. gr., dispensavit non legitimans prolem susceptam,
orator adhuc potest litteris non laceratis uti aliumque confessarium
adire (39).
II an acceptatio ne­
289bis. Quando dispensatio sortiatur effectum,
cessaria, quomodo exsecutio probanda. — 1. Dispensatio effectum

sortitur, ubi concessa fuerit in forma commissoria, a momento quo
Ordinarius seu exsecutor decretum exsecutionis subscribit. Attenditur
non solum dies, sed hora seu momentum ipsum.
2. An requiratur acceptatio oratorum, disputatur. Verius negandum,
nisi aliud expresse constet ex rescripto. Ceterum petitio ab iisdem
facta, continet implicite etiam acceptationem dispensationis. Si forte
ii pro quibus dispensatio petita est, positive et scienter sint inviti,
praesumitur l‘. Pontificem nolle ut beneficium gratiae tribuatur no­
lentibus. Aliter dicendum, si constet de contraria voluntate dispen­
santis aut si alterutra pars acceptet dispensationem.
(39) Sanchez, lib. VII, disp. 27, n. 40; De luetis, lib. I cap. 8, η. 12<·.

292

CAPUT V - AItTIOULUS IX

Matrimonium initum post exsecutionem rite factam seu fulmi­
nationem, valet, quamvis partes eam ignoraverint ; dum contractum
ante illam, nullum est, licet partes existimaverint dispensationem
revera fuisse fulminatam. Si dispensatio pel ita el obtenta fuerit, par­
tibus insciis, dispensatio ad normam can. 27 valet ante acceptatio­
nem ab iisdem factam, nisi aliud constet ex appositis clausulis.
3. Rescriptum servari debet in archivo Curiae dioecesanae, et
illic etiam adnotari debet notitia fulminationis. Decretum vero, quo
dispensatio fulminatur, in archivo paroceciali servandum est.
4. Opus non est nova dispensatione, si sponsi desistant a ma­
trimonio contrahendo postquam dispensatio iam exsecutioni mandata
fuerit, et post notabile tempus, mutata iterum voluntate, nuptias
celebrare velint. Ratio, quia nupturientes manent sempr dispensati,
cum impedimentum, semel ablatum, numquam reviviscat.
Imo, si agitur de dispensatione S. Poenitentiariae, licet rescri­
ptum dilaceratum fuerit ante exsecutionem, potest adhuc exsecutioni
mandari post multum temporis, quin opus sit novum impetrare (40).
5. An et quaenam taxa percipi possit ab exsecutore, vide n. 290, 8.

290. Taxae. — 1. Dispensationes pro foro interno conceduntur
gratis omnino.
2. Pro foro externo etiam post Const. « Sapienti consilio » vigere
perrexerunt taxationes pro dispensationibus matrimonialibus penes
Datariam Apostolicam et S. Poenitentiariam (41).
In causis dispensationis super rato, standum erat normis a S. C.
Concilii servatis (42). Haec dispositio, uti liquet ex ipso titulo, orat
transitoria.
Generarim S. Congregatio de Sacramentis exigit ut orator de­
ponat penes arcam Secretariae eiusdem S. Congregationis summam
saltem 1000 libell. Quod si orator paupertate laboret, praefata summa
ex parte et aliquando etiam ex integro condonatur.
3. Taxa solvenda occasione dispensationis matrimonialis plura
in se continet: 1° taxam stricte dictam; 2° componendam; 3° agentiam; 4° expensas pro tabellariis (ital. spesc di posta).
Taxa stricte dicta est summa pro quolibet impedimento determi­
nata, independenter a conditione oeconomica oratorum.
Componenda est summa pecuniae, ab oratoribus solvenda, proportionata tum eorum fortunae seu divitiis, tum naturae impedimenti,
( 40) Praxis. n. 31: Ferreres, l. c. n. 965, 9°; Gasparri, l. c.
(It) Ordo serva nilus etc., Nonnae communes. cap. II, n. 12.
(12) Ordo servandus etc·, l. c. n. 12.

DE MODO CONCEDENDI DISPENSATIONES MATIUM.

293

tum gravitati causae ob quam petitur dispensatio, quae pro arbitrio
S. Sedis in pia opera impenditur; ideoque rationem habet eleemosynae.
Agentia est stipendium expeditoris et ab ipsa S. Congregatione
statuitur.
Expensae solvuntur pro expeditione litterarum.
4. Si oratores sunt divites, solvere debent taxam et componendam.,
vel summam quae utrique correspondit; si sunt guaei-pauperes, exi­
gitur taxa aucta 10 lib.; si sunt pauperes, solvitur sola taxa; omnes
solvere tenentur agentiam, si opera agentis oratores vel Ordinarii usi
fuerint, et expensas pro tabellariis.
Taxatio pro pauperibus et etiam agentis procuratio vel ex toto
vel ex dimidio condonatur, salvis semper impensis pro tabellariis (43).
Interdum talis condonatio conceditur etiam quasi-pauperibus.
5. Non facile est determinare quinam sint pauperes vel quasi-pauperes.
Secundum veterem disciplinam, extra Italiam censentur pauperes illi, quorum
bona propria, unde reditus stabiles percipere possint, non excedunt 3.000 lib.
circiter; fere vel quasi-pauperes sunt, quorum bona propria reditus stabiles
suppeditantia non superant circiter 10.000 lib.
Pauperes dicendi sunt etiam ii qui bona stabilia non possident et ex la­
boro manuum et industria necessariam vitae sustentationem more pauperum
sibi procurant.
Sedulo notandum, nonnisi per abusum verborum nostra aetate paupe­
ribus adnumerari posse eos, qui reditus fundatos non habent, sed ex profes­
sione vel officio publico aut industria personali, v. g. medici, advocati, ma­
gistratus, mercatores etc., pingues habent reditus, unde more diritum vi­
vere possunt (44).
In Italia habentur pauperes, qui ultra 1.600 lib. non possident: quasipauperes, quorum bona non excedunt 6.000 circiter lib. (45).
Hodie valor pecuniae est valde immutatus; ideoque non amplius est
attendenda ea supputatio seu regula. Praeterea nulla videtur haberi hodie
ratio discriminis inter Italiam et ceteras nationes.
In supputatione facienda, sumi debent quae ab utraque parte actu pos­
sidentur, detractis debitis aliisque oneribus. Patio quoque habenda est he­
reditatis ad quam ius habeatur, et industriae seu officii lucrosi quod exer­
cetur. Fortunae iure speratae pro medietate aestimari solent. Si una pars
sit aoatholica, catholicae tantum bona attenduntur.

Normae communes (4G) hoc statuunt: «Ordinarii, secreto percon(13) Ordo servandus etc., Normat communes, cap. 11, n. 2.
(II) Cfr. Wernx, I. c. n. 613, not. 38.
( 15) Cfr. S. Off., sou Boned. XIV. 26 sept. 1751. ad Arch le p. Turouen.; S. Poenit., 5 febr.
1930, 10 nov. 19)0,24 ian. 1901; Praxis Dut. kp >st. n. 23 ss.; Wernz. Z. c.; Gasparri, Z. c. n. 333.
sq.; Monitore Eccl., vol. XVII, p. 132.
(16) Ordo servandu# etc., Normat commun*#, cap, 11, n. 3.

294

CAPUT V - ARTICULUS IX

tat i parochos, quae revera sit oratorum conditio, significabunt in sin­
gulis casibus, agat urne de paupere aut quasi-paupere, ideoque com·
petatne ipsis ius ad plenam aut dimidiam condonationem taxationis,
onerata utriusque partis conscientia super expositorum veritate; con­
tra quam si actum fuerit, firma restat obligatio sarciendi quidquid
iniuria sublatum sit ».
Proinde si oratorum paupertas falso allegata fuerit ad taxam vi­
tandam, dispensatio valet quidem, sed oratores tenentur ex iustilifi
S. Sedi debitam taxationem solvere.
6. S. Congregatio in multis regionibus acceptat oblationes sponte
factas, etiam minores taxis. Et si nihil omnino solvere queant ora­
tores, gratis dispensantur.
7. Praxis percipiendi aliquam taxam occasione dispensationum matri­
monialium non adversatur Cone. Trid. (47) praecipienti ut gratis dispensetur.
Nam illae tantum taxae prohibitae sunt, quae in lucrum dispensantium ce­
dant, non autem illae quae in opera pia impendantur et quae simul rariores
reddant dispensationes in gradibus propinquioribus consanguinitatis vel af­
finitatis (48).
Ad modicam aliquam praestationem ex titulo expensarum concellariae
divites tantum obligari possunt, non autem vere pauperes. Quare locorum
Ordinarii eorumque officiales, reprobata quavis contraria consuetudine, ne­
queunt, occasione (quae profecto magis patet quam ratio) concessae dispensa­
tionis sive ex potestate ordinaria sive ex potestate delegata, ullum exigere
emolumentum, nisi haec facultas a S. Sede expresse eis data fuerit; et si exe­
gerint, tenentur ad restitutionem (can. 1056).
1
8. In rescripto dispensationis pontificiae indicatur non solum
taxatio S. Sedi solvenda et renumeratio agenti debita, sed etiam
pecuniae sumina, cuius repetendae ius habet dioecesana Curia pro
exsecutione. Ultra huiusmodi summam, nihil omnino exigi potest
a Curia ne titulo quidem eleemosynae (49).

291. Legith Ii atio prolis vi dispensationis. — 1. Si nupturientes
impedimento ligati, tempestive matrimonium contrahunt post ob­
tentam dispensationem, proles nascitur legitima. Aliter dicendum
de sobole quae vel nata iam est vel quae nascitur ante matrimonii
celebrationem (cfr. c. 1116). Nonnisi per auctoritatem R. Pontificis
ipsa legitimari potest. Quare in supplici libello mentio prolis facienda
est. Tunc in rescripto dispensationis proles declaratur legitima, aut
conceditur facultas eam legitimandi.
I
(17) Sess. XXIV, dc reform. malrim. cap. 5.
(48) Cfr. Wernz, l. c. n. 631; Kosse t, /. c. n. 2177 s.; Felje, 7. r. η. 61H» ss
(19) Ordo servandus etc., Normat communes, cap. 11, n. 1 s».

I
DE MODO CONCEDENDI DISPENSATIONES MATRIM.

I

?

I

i

295

2. Quae legitimatio duplici modo lit: explicite et implicite. Ex­
plicite quando JR. Pontifex per rescriptum seu speciale decretum
declarat expressis verbis prolem susceptam esse legitimam; implicite
(piando continetur in rescripto dispensationis matrimonialis, etsi nulla
occurrat expressa mentio de prole eiusque legitimatione.
Can. 1051 haec habet: «Per dispensationem super impedimento
dirimente concessam sive ex potestate ordinaria sive ex potestate le­
gata per indultum generale, non vero per rescriptum in casibus par­
ticularibus, conceditur quoque eo ipso légitimât io prolis, si qua ex iis
cum quibus dispensatur iam nata vel concepta fuerit, excepta tamen
adulterina et sacrilega» (can. 1051).
3. Haec videntur opportune animadvertenda:
1° Dispensatio super impedimento dirimente potest concedi vel
ex potestate ordinaria, vel ex potestate per indultum generale dele­
gata, vel ex potestate delegata per rescriptum in casu particulari scii,
in forma commissoria, pro casu particulari.
Si dispensatio conceditur prioribus duobus modis, nempe ex po­
testati1 ordinaria aut ex potestate delegata per indultum generale,
legitimatio prolis habetur ipso iure, vi ipsius dispensationis rite conces­
sae, quin necessaria sit expressa ac distincta petitio et concessio legitimationis ; eaque locum habet, quamvis oratores vel dispensans
ne cogitent quidem de prole legitimanda aut forte nolint.
Si dispensatio super impedimento dirimente conceditur in forma
commissoria ex potestate delegata in casu particulari i. e. pro certa
ac determinata persona, legitimatio non habetur vi ipsius dispensa­
tionis, sed vi specialis facultatis concessae a Superiore dispensante,
quatenus hic tribuit facultatem tum dispensandi super impedimento
tum legitimandi sobolem. Quare in supplici libello oratores mentionem
facere debent de prole legitimanda.
2° Quoties dispensatio conceditur a S. Sede in forma gratiosa
(quod raro contingit), toties habetur legitimatio eo ipso concessa,
cum S. Sedes ex potestate ordinaria dispenset.
Idem dicendum si dispensatio concedatur ab Ordinario vel a pa­
rocho ex potestate ordinaria, v. g. in periculo mortis (cfr. n. 230 ss.),
aut si datur ab iisdem aliisve sacerdotibus ex potestate delegata per
indultum generale, sive perpetuum sive temporaneum, vel ad certum
numerum casuum.
3° Dispensatio concessa in forma stricte commissoria sive a S. Sede
sive ab Ordinario sive ab alio quocumque, non secumfert ipso iure prolis legitimationem. Exsecutor in casu ea tantum pollet potestate, quae petita fuit
in precibus, quaeque coucessa repetitur in ipso rescripto.

296

CAPUT V - ARTICULUS IX

Interdum S. Sedes addere solet, iu rescripto particulari, facultatem, etsi
petita non fuerit, declarandi legitimam prolem a sponsis forte iam procreatam,

4. Legitimatio locum habet a momento exsecutionis rescripti,
si dispensatio concessa fuerit in forma commissoria, pro casu par­
ticulari; a momento ipsius dispensationis, si haec fuerit concessa ex
potestate ordinaria aut delegata per indultum generale.
5. Si utraque vel alterutra pars moriat ur post factam exsecutionem
aut concessam dispensationem et ante matrimonii celebrationem,
proles manet legitima. Ita iure antiquo (50); ita a fortiori iure novo.
Idem dicendum, si orator nequeat matrimonium contrahere sine
propria culpa, v. g. quia impotens fact us est aut prorsus mutata re­
rum condicio.
Quidnam, si pars recuset nuptias contrahere ex sua culpa? Quidam
censent legitimationem carere vi et efficacia, cum fuerit concessa intuitu ma­
trimonii (51). Videtur affirmandum omnino, si agitur de dispensatione con­
cessa ex potestate ordinaria aut delegata per indultum generale, quia legiti­
matio habetur ipso iurc, et semel habita, nulla est ratio cur cesset aut re­
vocetur.
Item verius affirmandum, si agitur de légitimâtione ex peculiari rescripto
concessa, nisi forte idem rescriptum clausulam restrictivam expresse con­
tineat: tum quia sacri canones favent maxime prolis légitimâtioni, tum quia
semel concessa, legitimat io manet donec expresse revocet ur a competente Su­
periore, tum quia ratio quod legitimation! locus fit solum intuitu matri­
monii, non est nimis urgenda, secus applicauda foret in omni casu quo
matrimonium revera non celebretur, cum semper legitimatio concedatur in­
tuitu futuri matrimonii.
6. Non legit imatur proles adulterina, nempe suscepta utroque
vel alterutro oratore vinculo matrimonii legato, nec proles sacrilega,
idest suscepta alterutra parte ordine sacro ligata, aut utraque vel
alterutra parte professione religiosa Ligata (can. 1051).
Aliquando conceditur facultas declarandi legitimam huiusmodi
prolem sacrilegam, praesertim si nata sit ex parentibus, quorum uter­
que vel alteruter simplici tantum professione religiosa ligabatur. Imnio quidam merito censent prolem in casu postremo (scii, ubi agitur de
professione simplici) légitimât! ipso iure, seu de se esse legitimam,
quin peculiaris actus requiratur, quia agitur de impedimento mere
proliibeute.
I
7. Legitimatio de qua hic tit. sermo, ut patet, non est naturalis,
sed iuridica, eaque proinde, respicit effectus tantum canonicos.
(50) Gaspard, L c. n. 103; Zitclli. />//. cit. p. 80
(51) Gfr. Gasparrl, n. 358, od. posL ('odiceni.

Wernz, /or. rit. n. (M0. not. 211. 3.

DE VOTO IN GENERE

297

CAPUT VL

DE IMPEDIMENTIS IMPEDIENTIBUS IN SPECIE (1)

Articulus

ï

De voto in genere
II
II
292. Notio voti eiusque vis impediendi matrimonium.
— « .Va-

trvnwnium impedit votum simplex virginitatis, castitatis perfectae, non
nubendi, suscipiendi ordines sacros et amplectendi statum religiosum.
« Nullum votum simplex irritat matrimonium, nisi irritatio speciali
Sedis Apostolicae praescripto pro aliquibus statuta fuerit » (can. 1058,
§§ 1, 2).
1. Votum est « promissio deliberata ac libera Deo facta de bono
possibili et meliore » (can. 1307, § L). Votum igitur non est simplex
propositum seu voluntas aliquid faciendi, sed promissio, qua quia
Deo se obligat ad aliquid. Promissionem vero praecedit vel certe
comitatur propositum aliquid faciendi; propositum autem praeexigit
aliquam deliberationem, quae comprehendit inquisitionem et indicium
rationis: hi actus, scii, deliberatio, propositum, promissio, per se simul
esse possunt.
(1) Iure antiquo plura exsistebant Impedimenta Impedientia. Praecipua erant ista:
1° Catechismus, seu quaedam cognatio spiritualis. Qui pro infante nspondebat, quando
caeremoniae supplebantur post baptismum in necessitate collatum, quandnm cognationem
spiritualem contrahebat, sicut petrinus baptismi, ct quidem in eisdem gradibus ct cum iisdem
personis (c. 5, X, de cognatione spirituali, IV, 11; c. 2, de cognatione spirituali, IV, 3, in VI °).
Iloc impedimentum erat mere impediens, ct dicebatur catechismus, quia caeremoniae
baptismi continent instruction* m et professionem fidei chrietianae.
Impedimentum sublatum fuit a Cone. Trid. Sees. XXIV, de reform, matrimonii, cap. 2.
2° Publica poenitentia. Quam diu quis publico poenitentiam agere tenebatur, matri­
monium licito contrahere non poterat. Publica poenitentia a pluribus saeculis in Ecclesia
cessavit prorsus. Cfr. Feije, n. 548; (loricatus, decls. XXXVli, n. 14 ss.
3° Crimina. Quaedam delicta graviora, praeter alias poenae, vetitum quoque circum­
ferebant ineundi matrimonium eum quacumque persona. Huiusmodi crimina erant ista:
α) Incestu#, seu actus carnalis patratus cum consanguineis aut affinibus;
ô) RaplUS sponsae alienae (c. 34, C. XXV] lt q. 2);
c) Umricidium iniustc et privat a auctoritate c ommissum (c. 5, 1). XXXII, q. 2);
d) Occisio presbyteri (c. 2, X, de poenitentiis ct remissionibus, V, 38);
/·) Malitiosa collatio baptismi propria? «obolis eiusvc malitiosa susceptio, sell, ad impe­
diendam debiti redditionem (c. 5, C. XXX, q. 1);
/) Interfectio propriae prolis (c. 1, X, de his qui filios occiderunt, V, 10).
Impedimentum ex his criminibus ortum, iam ante Codicem cessaverat.
4° Sponsalia. Iurc Codicis hoc impedimentum, ut supra animadversum fuit (n. 189),
penitus cessavit.

298

OA PUT VI - ARTICULUS I

Itaque ad votum tria necessario requiruntur: primo quidem deliberatio, se.
eundo propositum voluntatis, tertio promissio, in qua perficitur ratio voti (2).
Votum est de bono possibili, utique ipsi voventi, meliore, facta comparatione cum bono ipsi opposito vel cum illius omissione, non autem cum quo­
libet alio bono in genere considerato.
Cum votum sit actus latriae, soli Deo fieri potest. Dum quis vovit
aliquid Sanctis, sensus est, voveri id Deo in honorem simul Sanctorum,
sieuti templa et altaria aedificantur Deo in eorundem honorem. Quare pro­
missio facta alicui Sancto tantum, i. e. propter ipsum, et non Deo, non esset,
licet sacra, proprie votum.

2. Votum dividitur:
a) In publicum et privatum, prout nomine Ecclesiae a legitimo
Superiore ecclesiastico acceptatur, vel non.
Xecesse tamen non est, ut explicite acceptetur; sufficit acceptatio
implicita seu tacita, quae habetur ex constitutionibus legitime ap­
probatis, etiam sine ullo interventu Superioris in actu emissionis
votorum. Praeterea nomine legitimi Superioris recipientis intelligitur
etiam Praelatus extraneus, ex. gr. Episcopus, eiusve delegatus,
dummodo secundum constitutiones sit deputatus ad vota recipienda (3).
b) In sollemne et simplex: sollemne, si ab Ecclesia uti tale
fuerit agnitum; secus, simplex.
c) In reservatum et non reservatum, prout eius dispensationem
sola Sedes Apostolica concedere potest, vel non.
d) In personale, rcale et mixtum: personale, quo actio voventis
promittitur; reale, quo promittitur res aliqua; mixtum, quod per­
sonalis et realis naturam participat (can. 1308).
e) Iu absolutum et conditionatum, prout sub conditione elicitur,
vel non.
/) In perpetuum et temporarium, prout ad certum tempus vel
per totam vitam servandum promittitur.
Porro votum constituens impedimentum matrimoniale est sive
publicum sive privatum, sive reservatum sive non reservatum,
sive personale sive mixtum pro ea tamen parte solum in qua na­
turam personalis participat, sive absolutum sive conditionatum, sive
perpetuum sive temporarium, cum Codex nullatenus distinguat.
Quare excluditur tantum votum sollemne et, uti patet, reale. De
voto secreto et mere interno, vide n. 296.
(2) S. Thom., Summa theol., 2-2, q. 88, u. 1; Suarez, De viri, et stat, rslig. tract. VI, lib. 1,
cap. 1; Schtnnlzgr., lib. III, tlt. 34, u. 3; Laynmnn, rie roto, cap. 1, n. 6: Bull.-Palm., II, tract. VI,
ecct. 2, cap. 3, dub. 1, η. 602.
B
(3) Cfr. reap. Pontlf. Coium C.l C. interpretuudo, 1 mart. 1921 nd III; Acta Apost. Sedit,
XIII. p. 178.

DE VOTO IN GENERE

299

3. Votum simplex nullo in casu inducit de iure communi impedi­
mentum dirimens; de iure particulari nonnisi ex speciali praescripto
S. Sedis, quod viget pro alumnis Societatis lesu (cfr. n. 447, 4).
•1. Quinque vota expresse a Codice numerantur, quae impedi­
mentum impediens constituunt, scii.: 1° votum virginitatis; 2° votum
castitatis perfectae; 3° votum non nubendi; 4° votum suscipiendi
Ordines sacros; 5° votum amplectendi statum religiosum.
II possint vovere. — 1. «Nisi iure prohibeantur, omnes
293. Quinam

congruenti rationis usu pollentes, sunt voti capaces » (can. 1307. § 2).
Quinam censetur congruens rationis usus? Communiter dicitur
sufficere usus rationis, qui satis est ad peccatum mortale.
Putamus cum Ball.-Palm., Lehmkuhl (4) et aliis, usum rationis, qui
sufficit ad peccatum mortale, sufficere etiam ut quis possit in genere valide
vovere; at non sufficere ad validitatem voti cuiusvis eam deliberationem,
quae sufficit ad grave peccatum. Ratio est, quia ad culpam mortalem satis
est confuse novisse gravitatem reatus, quo me astringo; e contra, ad assu­
mendam obligationem non sufficit generalis notio obligationis, nisi menti
deliberantis illae circumstantiae observentur, quae ad prudentem deliberationem
circa onus assumendum sunt considerandae.

2. Quare non obligat votum factum cum ignorantia vel semi­
plena cognitione obligationis, quam inducit; neque votum emissum
cum confusa seu generali tantum cognitione alicuius oneris, quod
suscipitur. Sufficit tamen rei promissae cognitio quoad substantiam,
quin necessaria sit eius consideratio quoad omws circumstantias.
3. Neque ad valorem voti necessaria est diuturna ct matura
deliberatio. Requiritur et sufficit perfecta seu plena deliberatio, ea
nempe rei et obligationis consideratio, quae ad actum vere et per­
fecte humanum necessaria est.
4. Vota ante septennium facta, irrita praesumuntur, nisi proba­
bilissimae coniecturae suadeant sufficientem adfuisse rationis usum.
E contrario post completum septennium praesumuntur valida, nisi
probabilia indicia ostendant defuisse necessariam mentis discretionem
(cfr. can. S8, § 3).
•I
II valeat votum ex metu vel errore aut ignorantia emis
294. Num
­
sum. — « Votum metu gravi et iniusto emissum ipso iure nullum est»

(can. 1307, § 3).
Iure antiquo disputabatur utrum metus gravis et iniustus
(4) Ball.-Püini., I. c. n. 005; Lehmkuhl, I, η. 577; Noldiu, II, η. 208.

.300

CAPUT VE - ARTICULUS I

redderet invalida vota iure naturae aut saltem iure ecclesiastico.
Omnes DD. tenebant, et rectissime profecto, metum non incussum
directe vel indirecte (id explicabitur ubi erit sermo de motu quoad
matrimonium, ad normam can. 1087, § 1) ad votum extorquendum,
nullatenus ex se invalidare vota.
De metu gravi ab extrinseco et iniuste incusso, haec paucis erat
AA. doctrina: quidam dicebant votum sub tali metu emissum va­
lidum esse; quidam ut probabilius habebant, esse invalidum saltem
ime ecclesiastico (5); alii demum invalidum putabant iure divino (6).
Codex resolvit quaestionem, eo ipso quod dicit votum in casu
esse nullum ipso iure. At vox ius intelligi debet solum de iure eccle­
siastico, vel etiam de iure divino naturali? Remur, verba Codicis
ita esse intelligenda, ut votum non tantum iure ecclesiastico sit
nullum, sed iure quoque divino.
2. An irritetur votum ex metu levi ab extrinseco et iniuste in­
cusso, controvertitur. Communius DD. negant, quia, aiunt, «non
censetur causa rei tam gravis, prout est votum, levis metus, qui de
facili reiici potest» (7). Plures affirmant, quia, dicunt, «ideo metus
irritat votum, eo quod plenam consensus libertatem auferat: ergo
metus quoque levis irritabit, quando eandem libertatem aufert, et
causa est ut votum fiat » (8). Quae sententia vere probabilis est.
3. De errore vel ignorantia in voto, haec teneas. Invalidum est
votum, si error vel ignorantia, licet concomitans, versetur circa sub­
stantiam rei utcumque, vel circa conditiones substantiales, aut
circa finem sive motivum vovendi.
E contrario, validum est, si error, quamvis dederit causam voto,
non versetur circa conditiones afficientes rei substantiam, sed solum
circa accidentales, nisi accidentia sint magni momenti, ita ut voluntas
reipsa noluisset votum facere, si illa praevisa fuissent. Ratio nullitatis est, quia deficit liber consensus, qui non fertur in incognitum (9).
(5) Sanchez, Decal. Mb. IV, cap. 3, n. 12; Leesius, lib. IT, cap. 40, n. 18; Navarrua, Man.,
cap. 12, 52; Bonacina, disp. 4, de 2° praec., q. 2, punct. 3, { 1, n. 5; Salinant., tract. 17, cap. 1,
η. 164; S. Alph., lib. Ill, n. 197.
(6) Ball.-Palm., I. c. n. 609; Lehmkuhl, I, n. 579; Tanquercy, II, n. 968; Noldin, II, n. 211.
(7) S. Alph., I. c.; Sanchez, I. c. n. 24; Salmant., I. c. n. 161; Azor, part. 1, lib. 11, cap. 16,
q. 6, ct alii.
(8) Buseiub. apud S. Alph., I. c.; N ivarrus, Man., cap. 22, n. 51; Ball.-Palin., I. c.; Noldln,
I. c.; Lehmkuhl, l. c., qui ait: < satis probabile videtur votum illud non valcre, quando in solo
conscientiae foco res agitur ». Id tenent ulli plurca apud Sanchez, I. c. n. 23, qui hanc sen­
tentiam probabilem dicit.
Ipse S. Alph. (I. c.) cam ut probabilem habet co ipso quod non improbat, et oppositam
nonnisi probabiliorem appellat.
(9) S. Alph., I. c. n. 198; Salutant , i c. n. 168; Eilliuccius, tract. 26, cap. 1, η. 18 as.;
Sanchez, Decal, lib. IV, cup. 2, n. 11; Bull.-Pa Im., I. c. n. 610; Lehmkuhl, I. c n 578’ * Reuter
II, 328.

DE VOTO IN GENERE

301

Tn votis tamen, per quae vitae status assumitur (qualis est pro­
fessio religiosa, et matrimonium), nullus error votum invalidum facit,

matrimoniale oritur tantum ex voto valido, et quidem certe valido,
ita ut in casibus supra m moratis impedimentum non exsistat,
quoties nempe sententia vere probabilis tenet votum non valere.
Tunc enim dubium est iuris, non facti, et ideo lex non urget ad
normam can. 15 (cfr. n. 202).

mentum. — 1. Ex voto secreto, quod verbo aut scripto aliove modo
exterius manifestatum fuerit, certe oritur impedimentum. Ratio,
quia lex ecclesiastica attingere potest actus externos, licet omnino
occultos. In hoc casu, ut palam est, res pertinet ad forum internum,
et ideo totum impedimenti negotium in solo foro conscientiae
tractandum est.
2. Ex voto more interno oriturne impedimentum?
Impedimentum matrimoniale proprie dictum non videtur oriri,
si votum est mere internum, quia, licet Ecclesia attingere valeat
actus internos (11), nihilominus non censetur legibus suis, quae
matrimonium respiciunt, actum quidem externum et publicum na­
tura sua, attingere velle votum mere internum. At huiusmodi votum
profecto obstat quominus matrimonium licite, contrahatur.
Si votum, quod prius erat mere internum, dein quomodocumque
manifestetur, licet forte occultum maneat, procul dubio constituit
impedimentum matrimoniale.
• · * " Π IKl I Ii i IU Oil I11 min i K i « "J v » I

11

liget quoque acatholicos. — Cerato (12) haec habet: « Impediment mu
voti est iuris humano-divini, quatenus ius reddendi vota divinum
quidem est, sed procedit a voluntate voventis ». Quae verba non
sunt satis clara, praesertim si ad rigorem iuris accipiantur. Sane
considerari debet impedimentum qua talc, non factum ex quo ipsum
procedit; secus, ex. gr., etiam affinitas quae oritur ex matrimonio
(10) Lugo, disp. 22, n. 88; Sanchez, Dr matri m.. Mb. XX, disp. 9, n. 20; S. Alph., /. c.J
-Palm., I. c. n. 611.
(11) Cfr. Ctappvllo, Summa iuris publici ecclesiastici, u. 2U7 ss.
(12) Op. cit, pug. 69.

302

CAPUT VI - ARTICULUS I

valido, publica honestas quae derivatur ex matrimonio invalido aut
ex publico vel notorio concubinatu i. e. ex facto libera voluntate
posito, etc., essent impedimenta iuris humani sensu praefato. Quod
non solum alienum est a DD. locutione, sed etiam erroneum si
voces impedimentum et ius sumantur prout sonant.
Quando quaeritur num aliquod impedimentum sit iuris humani
vel divini, quaestio huc spectat: utrum ex auctoritate seu lege (nota
verbum) humana an divina matrimonium prohibeatur. Porro in casu
non lege vel auctoritate voventis, sed lege naturali et ecclesiastica
vetatur matrimonium.
1. Impedimentum voti est iuris naturalis et ecclesiastici, quia
utrumque ius licitam, (13) matrimonii celebrationem impedit. Nam
votum, de quo loquimur, immediate vel mediale opponitur matri­
monio, quatenus inducit obligationem incompatibilem cum statu ma­
trimoniali. De iure naturae matrimonium est illicitum, et nunquam
erit invalidum; de iure ecclesiastico est illicitum, sed posset etiam
fieri invalidum per legem irritantem.
2. Votum virginitatis, castitatis perfectae et caelibatus seu non
nubendi opponitur immediate matrimonio, at diverso modo, ut de­
clarabimus infra (cfr. n. 299 ss.); votum ingrediendi religionem et
suscipiendi Ordines sacros opponitur matrimonio mediate, quatenus
immediate assumitur tantum obligatio suscipiendi aliquem statum,
qui ex se obligationem perfectae castitatis servandae importat (14).
An et quanam ratione peccet qui, voto non obstante, matrimo­
nium contrahit, dicemus loquentes de singulis votis; item de iuribus
et obligationibus coniugum circa debitum coniugale, si nuptiae ce­
lebratae fuerint cum tali voto (cfr. n. 299 ss.).
3. Quaeri potest, num etiam votum virginitatis, castitatis etc. emis­
sum in aliqua congregat ione seu instituto religioso extra Ecclesiam catho­
licam, sit impedimentum matrimoniale. Affirmative respondent nonnulli,
tum quia Codex nullam hac in re exceptionem inducit, tum quia ipsi hae­
retici et schismatici tenentur impedimentis matrimonialibus idque, ad(13) Communitis AA. (cfr. Gasparri, l. c. n. 477; Wernz, l. c. n. 566), ut probent votum
non irritare matrimonium, sed impedire, hanc ex S. Thoma (IV, D. 38, q. 1, n. 2, q. 2) dant
rationem. Per promissionem alicuius rei alteri factam, aiunt, quis non amittit dominium in
rem ipsam, cl ideo post votum homo adhuc dominus est corporis sui, et ita illicite qtddem,
sed valide potest illud alteri dare, in qua datione consistit matrimonii sacramentum, quod
indissolubile est.
Haec ratio, licet pulchra,peremptoria turn ·η seu deci.viva dici non potest, tum quia voto
simplici (quod luxta Angelicum non importat dominii translationem) It. P. potest tribuere
vim irritandi (cfr. can. 1058, § 2), tum quia irritatio matrimonii post votum sollemne cele­
brati non est repetenda ex ipsa rei natum -> il. ex translatione dominii iam facta, sed solum
ex po4tiva Ecclesiae voluntate, ut dicemus loquentes de professione religiosa et voto sollemni.
(14) Wernz, l. c. n. 563 s.; Hosset, / c. n. 1227.

?

DE QUINQUE VOTIS IN SPECIE

303

dont, confirmatur declaratione S. Poenit., 29 nov. 1842, de voto castitatis
a protestante anglicano ante conversionem emisso (15).
Nobis res dubia videtur ideoque, practice, impedimentum canonicum
non exsistit. Aliud sane est quod etiam haeretici et schismatici possint valida
vota emittere et iisdem manentibus prohibeantur iure divino nuptias inire;
et aliud profecto, quod Ecclesia recognoscat huiusmodi actum religionis
atque exinde oriatur verum impedimentum canonicum.
II
II
298. Num
voto simplici
continentiae adaequetur quoad matriII
II
II
II
II
II
monium impediendum
iuramentum
de eodem
obiecto emissum.

1. Plures AA. affirmant (16), quia in iure vota et iuramenta aequiparantur (cfr. can. 1320), et huic sententiae favere videtur S. C. Con­
cilii in causa Bambergensi, 5 mart. 1701.
2. Rectius ita distinguendum: iure naturae certe matrimonium
prohibetur, quamdiu iuramentum irritatione, dispensatione aliaque
ratione legitima non cessaverit; num vero iure ecclesiastico oriatur
ex iuramento impedimentum matrimoniale proprie dictum, aut ne­
gamus absolute aut saltem dubitamus; quare practice, stante dubio
iuris, impedimentum deest (n. 202).

Articulus TI.
De quinque votis in specie.

299. Votum virginitatis. — 1. Virginitas duplici sensu accipitur,
materiali et formali.
1° Sensu materiali denotat carnis integritatem, quae est bonum
naturae omnibus, sive masculis sive feminis, a nativitate compe­
tens. Quo sub respectu femina, quae nunquam copulam carnalem
admisit vel passa est, virgo dicitur, licet actibus luxuriae internis
et externis solitariis contra castitatem graviter peccaverit. Ecclesia
in feminis, quae velum virginitatis accipiunt, nonnisi hanc mate­
rialem seu physicam virginitatem exigit (1).
Hoc sensu accepta, uti patet, virginitas non est virtus.
(15) « Protest una votum castitatis nec non paupertatis et obedient iao emisit voco ct
scripto coram ministro anglicano; quaeritur utrum vim saltem voti simplicis et privati» aut
velati irritum omnino sit habendum in casu conversionis ad religionem catholicam. Λ Votum,
do quo in precibus, esso simplex, et voventem teneri ad observantiam voti si veram habuerit
intentionem vovendi ·. Cfr. Collect. S, O. de Prop. Fide, I, n. 959; Gasparri, n. 426, ed. post
Codicem docet matrimonium prohiberi potius iure divino, quam iure ecclesiastico.
(1G) Cfr. Sanchez, lib. VII, disp. 11, η. 6; lib. VIII, disp. 13; Giovine, I, p. 247 ss.; Wernz,
l. c. n. 5G4.
(1) In consecratione virginum, quae velum virginitatis accipiunt, fit, iuxta Pontificale
Rom. (de benedict. et consccr. virginum), interrogatio do vita, conscientia et camis iniegrUate.
Huiusmodi consecratio virginum hodie fleri non solet.

304

CAPUT VI - ARTICULUS Π

II
2° Sensu formali
significat firmum propositum abstinendi in
subiecto nunquam corrupto a delectationibus venereis sive illicitis
sive etiam licitis in matrimonio. Hoc sensu virginitas est virtus.
Quare ad virtutem virginitatis duplex requiritur elementum: ma­
teriale et formale, unum in mente et alterum in corpore (2). Elementum
materiale, exsistens in corpore, est carnis integritas; elementum /ormale, exsistens in mente, est firmum propositum abstinendi a delecta­
tione carnali i. e. servandi castitatem virginalem.
3° Itaque virgo potest esse integra solo corpore, sola mente,
corpore simul et mente. Quae integra est solo corpore, decorem et
meritum virginitatis amisit coram Deo; coram Ecclesia habetur ut
virgo, et tamquam talis consecrari potest. Quae integra est sola
mente, honorem et meritum omne virginitatis coram Deo servat;
non item coram Ecclesia, quae solum de externis indicat. Quae
integra est corpore simul et mente, sive coram Deo sive coram Ec­
clesia decorem et meritum virginitatis habet.

4° Quamvis virginitas sit utriquo sexui communis, tamen mulieres
tantum solent vocari virgines, quia ipsae solae donantur a natura virgini­
tatis signaculo, quod est hymen, vaginae opertorium. Votum ad virginitatem
essentialiter non requiritur; at plerumque propositum abstinendi a qualibet
venerea delectatione voto firmatur. Hinc S. Thomas dicit: « Virginitas, se­
cundum quod est virtus, importat propositum voto firmatum integritatis
perpetuo servandae e (3).
Dicitur perpetuo: si enim quis abstinere velit ab omni venerea delecta­
tione usque ad matrimonium, habetur quidem castitas, sed non proprie
virtus virginitatis; quia virginitas neque re neque affectu conciliari potest
cum violatione aut delectatione venerea, quam vult quis per matrimonii
celebrationem, nisi intendat in eo servare integritatem (4).
Hoc voto addito habetur status virginitatis.

5° Virginitas formalis amittitur: a) per quodeumque peccatum
mortale sive externum sive internum contra castitatem commissum;
b) per intentionem nubendi, ita tamen ut habeatur voluntas non
solum ineundi, sed etiam consummandi mat limonium; nani si quis
matrimonium consummare non intendat , ut S. Pulcheria, virginitas
integra manet. Virginitati enim non matiimonium, sed eius usus
opponitur.
(2) Lcselue, lib. IV, cap. 2, n. 97 ss ; Bidi.-Palm., Π, n. 1013 s.; Noldin, De. serin praecepto
et dc usu matrimonii, n. 3; Ojctti, v. Virginitas, n. 1102.
(3) Summ. theol., 2-2, q. 152, art. 3, ad i.
’'
(4) I.cssius, l. c. n. 97; Ball.-Palm., I c. n 1044.

DE QUINQUE VOTIS IN SPECIE

305

Attamen sola voluntate ineundi et consummandi coniugium
non concipitur vulgo amitti virginitas; quia manet corporis inte­
gritas ideoque ille status, qui communiter vocatur virginitas.
Virginitas materialis, qua viitus, amittitur per voluntariam vio­
lationem carnis.
Quae amissio in viro habetur per voluntariam effusionem seminis,
quocumque modo fiat, sive solitarie sive per copulam; in muliere
per voluntariam violationem claustri virginalis seu hymenis, item
quocumque modo fiat, sive concubitu, sive alia actione peccaminosa.
Attamen in facie Ecclesiae mulier manet virgo, quamdiu clau­
strum virginitatis per copulam non fuerit violatum; et vir manet
virgo, quamdiu mulierem carnalitcr non cognoverit.
β° Virginitatis virtus non amittitur violatione carnis omnino involun­
taria. Est communis et certa doctrina. Virtue enim est in anima et nonnisi
actu voluntario amitti potest. Unde S. Augustinus dicit: «Ideo cum eis
(concupiscentiis) non cedere inconcussa intentione persistit (animus) nec de
ipso corpore perit castitas; quia eo sancte utendi perseverat voluntas et
quantum in ipso est, etiam facultas» (5).
Quare per violationem carnis, quae involuntarie accidit ex. gr. in viro
per seminis effusionem in somnis, et in femina per violentam oppressionem,
virginitas non amittitur.
Num vero huiusmodi mulier vi oppressa, virgo adhuc in sensu ecclesia­
stico haberi debeat, non una est sententia. Alii affirmant (6). Huic sententiae
favere videtur S. Thom. (1. c. art. 1, ad 3); alii negant (7).
Haec practice teneas: mulier vi oppressa censetur corrupta, si et qua­
tenus non constet eam omnino invitam fuisse; si id certo probetur, etiam
coram Ecclesia huiusmodi mulier censetur virgo.
7° Virginitas, quae amissa fuerit formaliter tantum (i. e. per voluntatem
ineundi et consummandi matrimonium, et per quodeumque peccatum mor­
tale luxuriae non consummatae) amissa est reparabiliter; manet enim inte­
gritas carnis et ideo si virtus castitatis, per peccatum violata, reintegratur
per poenitentiam, ipsa virginitas reintegratur.
Virginitas amissa formaliter simul et materialiter (scii, per actum volun­
tarium quo corporis integritas violatur, i. c. per copulam vel pollutionem
voluntariam) amissa est irreparabilitcr, quia sicuti imo peccato amittitur irreparabiliter prima innocentia, ita uno actu luxuriae consummatae irreparabiliter amittitur virginitas, quae subiectum carnis incorruptae significat (8).
(5) De Civitate Dei* lib. I, cap. 18.
(6) Lcesius, /. c. n. 115.
(7) Cfr. Eschbach, Disputationes physiol .dhcol.. disp. 5. cnp. 2. art 2 (Romae, 1901):
Noldin, l. c. n. 4; Ojctti, l, c. n. 4104.
(8) Cfr. S. Thom., I. c., art. 3, ad 3; Leeslue, l. c. n. 121 8.; Ball.-Palin., L c. n. 1046: Noldiu,
I. c. u. 4. Quidam dicunt virginitatem amitti irreparabilitcr etiam per actus impudicos volun­
tarie ndmisftoR non consummatos. Haer sententia non videtur admittenda, quia per Uuiudinodi
actus non amittitur integritas corporis, qua manente, virginitas reparari potest.
20 — OaPPKLLO, De Sacramentis, V,

306

CAPUT VI - ARTICULUS II

2. Votum virginitatis stricte sumptum (9), in quantum scii,
distinguitur a voto castitatis et coelibatus, pro obiecto prohibito habet
primum actum carnalem consummatum, quo virginitas amittitur for­
maliter et materialiter eo modo, quem supra indicavimus (cfr. n.299,1).
Qui tali voto obstrictus matrimonium contrahit, graviter peccat,
tum quia voluntatem habet, ut supponitur, violandi votum per ma­
trimonii consummationem, tum quia sibi impossibile reddit votum
servare, cum debitum reddere timeatur, altero coniuge petente.
3. Matrimonio inito, vovens nequit prima vice debitum petere,
quia directe contra votum ageret; post amissam virginitatem, potest
petere, quia obiectum voti ita factum est impossibile, ut non am­
plius exsistat in rerum natura. At reddere debet etiam prima vice,
quia alia pars nequit privari iure suo.
Ita communiter Ductores. Hodie, attento can. 1111, nonnulli
censent, etiam prima vice voventi ius esse petendi debitum coniugale, ex dispensatione benigne ab Ecclesia concessa iam ab ipso
matrimonii initio (10). De hac re suo loco (n. 737).
4. Quae passim AA. olim tradebant de iure abstinendi a debiti
redditione in primo bimestri, hodie, attento can. 1111, non amplius
locum habent, ut dicemus loquentes de matrimonii effectibus.
5. Soluto quavis ratione matrimonio, vovens si virgo adhuc est,
nequit inire aliud matrimonium; secus, potest.
H castitatis perfectae et votum non nubendi seu cae­
300. Votum
libatus. — 1. Castitas est virtus moralis, quae delectationem Vene­

ream vel excludit omnino vel moderatur, pro diverso statu, in quo
quis reperitur. Exchidit omnino pro eo, qui extra matrimonium
vivit; moderatur pro eo, qui vivit in matrimonio.
Prior dicitur perfecta, et excludit proinde omnem delectationem
carnalem, sive illicitam extra matrimonium, sive licitam in matri(9) Non raro dubitari potest, atrum quis nuncupaverit votum virginitatis, an castitatis,
aut non nubendi seu caelibatus.
Ab ipsis voventibus aliquando haec vota confunduntur, et saepe accidit, ut qui dicit
virginitatem, intelligat perfectam castitatem. Si constet dc obiecto, quod vovens intendit,
omne dubium cessat, et parum refert, quo nomine vovens suum votum appellet. · Obiectum
voti aliquando desumi potest ex motive vovendi; ex. gr. si Titia ex intentione declinandi
onera matrimonialia vovit, praesumitur vovisse caelibatum, nisi aliud constet; si ex desi­
derio comparandi sibi specialem aureolam virginum vel ex amore eximiae pulcritudinis casti­
tatis perfectae nunquam laesae, virginitatem press* sumptam; si ex amore ipsius virtutis
puritatis, castitatem. Ipsa qualitas voventis attendi debet; nam si virginitatem iam amisit,
patet castitatem vovisse ».
Votum virginitatis et castitatis practice semper includit votum non nubendi; votum
castitatis in virgine includere votum virginitatis, palum est. Cfr. Rossct, l. c, n. 2333· Ga­
sparri, l. c. n. 482; Lehmkuhl, l. c. n. 947 s.
' " * ’
* ÿ
(10) Gasparri, η. 429 ss., ed. post Codicem.

DE QUINQUE VOTIS IN SPECIE

307

monio; voveri potest a virgine, a viduo aut a vidua, a coniuge de
consensu alterius partis. Posterior dicitur imperfecta, et excludit
tantum delectationem illicitam, ideoque nonnisi a coniuge voveri
potest, sive in perpetuum sive ad tempus, etiam sine consensu
compartis.
Nomine voti cantilatis perfectae intelligitur plerumque castitas
virginalis, quae comprehendit etiam integritatem camis (11).
2. Non est necesse, ut olim quidam asserebant (12), aliis merito
negantibus (13), quod agatur de castitate perpetua; sufficit etiam
votum temporarium.
3. Qui ligatus tali voto nuptias celebret, graviter peccat, quia
habet voluntatem, consummando matrimonium, violandi votum, et
se ponit in morali impossibilitate illud servandi.
4. Inito matrimonio, vovens non solum potest reddere, ut palam
est, sed etiam petere valet, iuxta sententiam supra memoratam
ex can. 1111 (cfr. n. 299, 3).
5. Soluto primo coniugio, vovens nequit secundas nuptias inire,
si votum fuerit perpetuum aut tempus voti nondum sit elapsum,
et dispensatio obtenta non fuerit (14).
6. Obiectum voti non nubendi seu caelibatus est matrimonii
celebratio. Quare si vovens nuptias init, grave sacrilegium committit,
quia ponit actum directe voto oppositum et graviter prohibitum; e
contrario, si ante matrimonii celebrationem peccat contra castitatem,
votum non laedit.
7. Celebrato coniugio, potest petere et reddere debitum; nam
hoc non est obiectum voti (15).
Soluto matrimonio, vovens superstes absque dispensatione per se
novas nuptias licite celebrare nequit, si votum absolute et in perpe­
tuum fuerit emissum (16).
H
301. Votum
suscipiendi Ordines sacros. — 1. Qui obstrictus tali

voto nuptias init, graviter peccat, quia sese exponit periculo proximo
laedendi votum, cuius observantiam sibi saltem regulariter impossi­
bilem reddit.
(11) Noldln, l. c. n. 1 s.; Vcnnecrech, De castitate et vitiis oppositis, n. 30.
(12) Gasparri, l. c. n. 481.
(13) Wernz, l, c. n. 566, I.
(1 I) Sanchez, lib. IX, disp. 33, η. 5 ss.; Schmalzgr., lib. IV, tit. G, η. 11G ss.; Felje, Z. c.
n. 559; Rossct, Z. c. n. 119.
(15) Sanchez, L c. n. 22; Schmalzgr., Z. c. η. 114: Feijc, l. c. n. 562; Gasparri, Z. c. n. 479;
Lehmkuhl, Z. r. n. 917.
(16) Rossct, Z. c. n. 1245; FcUe, Z. c.; Wvrnz, Z. c. II.

308

CAPUT VI - ARTICULUS II

2. Celebrato matrimonio, potest non solum reddere, sed etiam
petere debitum, quia id non est contra votum (17).
3. Per matrimonii celebrationem, votum non exstinguitur, sed
per se tantum suspenditur. Quare si vovens liberetur ab obligatione
matrimonii vel per solutionem vinculi vel per legitimam separationem
a toro et cohabitatione, tenetur voti obligationi satisfacere nisi
obstet aliunde impedimentum, ex. gr. necessitas succurrendi proli
aut inhabilitas ad Ordines sacros (18).
II a: II plectendi statum religiosum. — 1. Status religiosus
302. Votum

definiri potest: stabilis in communi vivendi modus, quo fideles, praeter
communia praecepta, evangelica quoque consilia servanda per vota
obedientiae, castitatis et paupertatis suscipiunt, secundum constitu­
tiones a competente auctoritate ecclesiastica approbatas (cfr. can. 187).
Quatuor igitur sunt necessaria ad statum religiosum constituendum:
a) vita communis; b) et quidem stabilis; c) tria vota consueta, ita
ut non sufficiat votum castitatis tantum aut obedientiae; d) appro­
batio auctoritatis ecclesiasticae. In iure antiquo magna erat DD.
controversia (19).
2. Impedimentum oritur ex voto ingrediendi sive ordinem (seu
religionem votorum sollemnium; cfr. can. 488, 2°) sive congregationem
religiosam (i. e. religionem votorum simplicium; can. cit.), tam
iuris pontificii quam dioecesani. Parum refert, utrum in ea perpetua
an temporaria nuncupentur vota.
3. Vovens, ineundo matrimonium, graviter peccat, quia statum suscipit
per se impossibilem cum observantia voti. Dicimus ineundo matrimonium;
nam peccatum committitur ipsa matrimonii celebratione, non autem prima
tantum consummatione matrimonii, ut quidam dicunt (20), saltem attento
iure, novo (can. 1111). Doctrina enim de bimestri pro ingressu in religio­
nem (21), hodie non habet locum, ut supra dictum fuit (n. 299. 4).
4. Inito coniugio, potest vovens petere, et a fortiori reddere, quia de­
bitum coniugale non est contra tale votum.
H

5. Per solam matrimonii celebrationem votum non cessat; proinde
si eius implementum liat possibile, ut supra diximus (n. 301), pars
ad illud tenetur.
(17) Feije, l. c. n. 501; Lchmkuhl. I. c. n. 910; Wcrnz, I. c. TIT.
(18) Rosset. I. c. n. 1242; Noldin. I. c. n. 501; Wernz, l. c.
(19) Cfr. Suarez, l. c. tract. VII. lib. l.cap. I; Bouix, De. iun regularium, I, p. i s.; Hicderluck. De iure regularium, p. 3 89.; Verm crsch. De religiosis instituite et personis, p. 5.
(20) Cfr. Cerato, op. cit. p. 09.
(21) Cfr. Sanchez, I. c. dlsp. 33, n. 14; Schumlzgr., I. c. n. 118; Eeije, l. c. u. 500.

DE QUINQUE VOTIS IN SPECIE

309

6. Quidnam de voto ingrediendi societatem sine votis publicis,
de qua in can. 673 ss.î Profecto huc non spectat tale votum, ut
patet ex ipsa verborum significatione. Tamen impedimentum haberi
potest, si illud votum secumferat forte votum virginitatis, non
nubendi etc.
II
303. An quodlibet votum impediat
in foro externo et iuridice
II atrimonii celebrationem. — Votum occultum profecto nec impedit

nec impedire valet matrimonii celebrationem in foro externo et iuridice, sed in foro conscientiae.
Idem dicendum de quocumque alio voto privato, licet forte
notum sit parocho aliis ve personis: agitur quippe de obligatione
quae urget in foro conscientiae in eoque dumtaxat ordinanda est.
Proinde parochus, ob huiusmodi votum mere privatum, nequit
omittere publicationes matrimonii eiusque celebrationem in foro
externo vetare.
Manet itaque solum votum publicum seu religiosum castitatis,
emissum in religione rite approbata, cuius obligatio urget in foro
externo ideoque etiam iuridice impedit matrimonii celebrationem.

304. An et quaenam poenae sint statutae contra eos, qui voto
II
non obstante, matrimonium
ineunt. — 1. Professi votorum simpli­
cium perpetuorum, itemque omiws cum ipsis matrimonium etiam
civiliter tantum contrahere praesumentes, incurrunt ipso facto in
excommunicationem Ordinario reservatam (can. 2388, § 2) - (22).
2. Religiosi, quicumque ii sint, seu mares scu feminae, atten­
tantes aut contrahentes matrimonium aut etiam vinculum, ut aiunt,
civile, ipso facto habendi sunt tanquam legitime dimissi (can. 646,
§ 1, 3θ).
3. Vir contrahit in praefato casu etiam irregularitatem ex dt licto,
quamvis ipse vel mulier nonnisi votis temporariis detineatur (ca­
non 985, 3°).

305. Quotuplici modo cesset impedimentum voti. — 1. Cum votum
ipsum, et quidem validum, constituat impediment um, palam est,
impedimentum cessare omnibus iis modis, quibus votum exstinguitur.
2. Vol um cessat: a) lapsu temporis ad finiendam obligationem
appositi; b) mutatione substantiali materiae promissae, qua voti ex­
secutio facta est impossibilis aut inhonesta, ex. gr. si quis ab Or(22) Cfr. Cappello, De Censuris, etc., u. 135.

310

CAPUT VI - ARTICULUS II

dinibus sacris vel a religione tanquam inhabilis repellitur; c) defi­
ciente conditione, cui ex intentione voventis solutio voti fuit alli­
gata; d) cessante causa finali, propter quam votum emissum est;
e) irritatione directa (per indirectam irritationem suspenditur exse­
cutio voti, non tollitur); /) dispensatione concessa a legitimo Supe­
riore; g) commutatione legitime facta (can. 1311).
Qui potestatem dominativam (23) in voluntatem voventis (ex. gr.
pater quoad filios impuberes Praelatus regularis quoad sodales reli­
giosos) legitime exercet, potest eius vota valide semper irritare, et
etiam licite ex iusta causa, ita ut nullo in casu postea reviviscat
obligatio (can. 1312, § 1).
Qui habet potestatem non quidem in voluntatem voventis,
sed in voti materiam (ex. gr. dominus vel herus quoad famulum aut
opificem) potest voti obligationem tandiu suspendere, quandiu voti
adimplementum sibi praeiudicium afferat (can. cit., § 2), seu, ut
alii dicunt, valet votum indirecte irritare (24).
Opus voto non reservato promissum potest in melius vel in
aequale bonum ab ipso vovente commutari; in minus bonum ab
illo tantum cui est potestas dispensandi ad normam can. 1313
(can. 1314).
3. Quoad dispensationem nonnulla haec speciatim attendenda.
a) Vota privata Sedi Apostolicae reservata sunt tantummodo votum
perfectae ac perpetuae castitatis et votum ingrediendi in religionem votorum
sollemnium quae emissa fuerint absolute i. o. nec conditionata (ingrediar reli­
gionem, si convaluero) nec disiunctiva de materia reservata et non reser­
vata (aut ieiunii aut religionis) et post completum, decimum octavum aetatis
annum (can. 1309). Si desit utraque vel alterutra conditio, votum non est
reservatum.
Iure antiquo AA. docebant vota non esse reservata, nisi forent perfecta,
scii, sub gravi obligantia, omnino libera, i. e. sine metu etiam levi emissa,
non poenalia i. e. per modum poenae facta, et certa (25). Putamus id iure
(23) Potestas dominativa, universim sumpta, quae dicitur etinm domestica et oeconomica,
ea est, quae competit Superiori cuiusque societatis (sive naturalis, ut est societas domestica,
sive conventionalis, ut est Congregatio religiosa) imperandi, dirigendi et moderate puniendi
subditos, in ordine ad finem societatis ipsius. Innititur lari naturali, sive necessitati, qua
omnis societas Indiget Superiore, a quo regatur et gubernetur. Potestas dominativa differt
omnino a potestate iurisdictionis. Haec enim est potestas publica regendi subditos; et si agatur
de potestate iurisdictionis ecclesiasticae, est potestas clavium R. Pontifici commissa ct ab
co in alios derivata.
Potestas dominativa, qua vota directe, irritantur, non est potestas domestica vel oecono­
mica, sed ea quae domination dicitur stricto sensu·, i. e. quae afficit directe et immediate ipsam
\ olunt .d· in.
(24) Ball.-Palm., I. c. n. 665; Noldln, IT, n. 228, 232; D’Annibale, III, η. 204.
(25) Cfr. S. Alph., lib. III, n. 258; Laymann, lib,
f tract. 4, cap. 8, η. 8 ss.; Rancher,
lib. IV, disp. 40, n. 80 ss.; Noldin l c. n. 238; Génie ot, I. u. 329; Le hin k ubi, 1. n. 627, 2.

DE IMPEDIMENTO MIXTAE RELIGIONIS

311

etiam novo orso tenendum, ut probabilius quoad primum et secundum, ut
certum quoad tertium et quartum.
b) Sunt quoque reservata vota publica seu in religione emissa, sive
perpetua sive temporaria. Dimissus qui perpetua nuncupavit, manet ligatus;
qui temporaria, statim liber evadit; saccular i zalus ipso facto liberatur etiam
« perpetuis (cc. 638, 640, § 1, 648, 669, 1309).
c) Vota non reservata possunt iusta de causa, sive publica sive pri­
vata (ex. gr. infirmitate aut detrimento voventis, bono communi) dispensare,
dummodo dispensatio ne laedat ius aliis quaesitu/m: — 1° Loci Ordinarius
(Episcopus, Vicarius Generalis etc.) quod attinet ad omnes suos subditos
tam intra quam extra dioecesim atque etiam peregrinos; 2° Superior, sive
maior sive minor seu localis, religionis clericalis exemptae (can. 1313). Iusta
causa requiritur tum ad liceitatem, tum ad validitatem quoque dispensationis.
Ius aliis quaesitum duplici in casu contingit: in primis si votum, puta
obedientiae vel perseverantiae, emissum est in aliqua congregatione religiosa,
siquidem id iit per modum contractus onerosi; deinde si votum principal ibr
emissum est in utilitatem hominis et ab eo acceptatum (26).
d) Episcopus ex iure antiquo poterat dispensare coniugem a voto
castitatis perpetuae, tum ante, tum post matrimonium emisso, in ordine
ad petendum debitum. Ita passim DD. (27). Iure novo ita distinguendum:
si periculum est in mora, dispensare valet; secus non (cfr. can. 81). Cui
tamen dispensationi, iure Codicis, raro locus est.

Articulus 111.
De impedimento mixtae religionis.
Ii
306. Natura huius impedimenti.
— « Severissime Ecclesia ubique

prohibet, ne matrimonium ineatur inter duas personas baptizatos,
quarum altera sit catholica, altera vero $ecta< haereticae seu schismaticos
adseripta; quod si adsit perversionis periculum coniugis catholici et
prolis, coniugium ipsa etiam lege divina vetatur » (can. 1060).
α) Dicitur severissime.,. Ecclesia prohibet, ut significetur agi
de prohibitione non solum gravi, sed gravissima, quia gravissima
profecto oriuntur mala ex mixtis coniugiis (n. 307).
/ri Dicitur ubique, ut significetur hoc impedimentum vigere
in omnibus regionibus, sieque expresse reiiciatur opinio eorum qui
(26) Ct. S. Alph., I. c. n. n. 255; Bnll.-Pnlm., I. c. n. 706; Génicot, l. c. n. 329, IV; Lchmkuhl, l. c. n. 622.
(27) S. Alph., I. c. n. 258, ct lib. VI, n. »86, »87; Ferreros, loc. cit. u. 418, 4°; Lviunkuhl,
II, n. 832.

312

CAPUT VI - ARTICULUS

olim asserebant, praesertim in Germania, ex consuetudine alicubi
vigente matrimonium esse licitum sine dispensatione (1). Ipse
8. Alph. (2) hanc opinionem valde probabilem dixerat; quae tamen,
etiam ante Codicem, tot tantisque attentis Sanctae Sedis documentis
praesertim Const. « Magnae nobis » Bened. XIV, quavis probabilitate
carebat (3).
Neque licita reddit mixta coniugia Ecclesiae tolerantia in aliqui­
bus locis, quia agitur de tolerantia coacta, quatenus Ecclesia non re­
clamavit prudentiae causa ad maiora mala vitanda (4).
c) Dicitur ne matrimonium ineatur inter duas personas baptizatas, quarum altera etc., ut praecise indicetur notio huius impedi­
menti, et simul discrimen inter mixtam religionem et disparitatem cultus.
Mixta religio (ή διαφορά του δόγματος) est diversitas religionis seu confes­
sionis christianae inter duas personas baptizatas, quarum una est catholica,
altera acatholica falsae religioni seu sectae haereticae aut schismaticae ad·
scripta. Impedimentum disparitatis cultus habetur inter baptizatum et non
baptizatum (n. 410 ss.), et inducitur ex facto validi baptismi ab uno tantum
coniuge suscepti; e contra mixta religio supponit baptismum validum in utro­
que coniuge et oritur ex facto quod una pars publice profitetur falsam reli­
gionem et falsae societati religiosae seu sectae est adseripta (5).
Quare si una pars sit catholica et altera, quae olim erat catholica, fidem
abiecerit, quin sectae haereticae seu schismaticae se adseripserit, impedi­
mentum canonicum non exsistit.

Num personaliter de haeresi damnati acquiparandi sint sectae
adseriptis, iure antiquo controvertebatur. Ex textu canonis non con­
stat. Quare, ad normam cc. 11, 15 et 19, negative respondemus, in
ordine ad impedimentum mixtae religionis.
Huc veniunt sectae atheisticao adscript!. Pontif. Comm. Cod.
30 iul. 1934.
De communistis hodiernis disputatur. Si, ut supra, sectae atheisticae sunt
adscript!, impedimentum profecto adest. Si huiusmodi adseriptio non habetur,
impedimentum non exsistit ideoque dispensatio non requiritur. At si praedicti
communistae profitentur doctrinam materialisticam et antichristianam, tam(1) Cfr. Feije, l. c. n. 567; Gasparri, L c. n. 188; Wernz, Z. c. n. 578.
(2) Lib. VI, n. 56.
(3) S. OfT. in Instr, ad Arch. Corcyr., 3 ian. 1871, declaraverat: « Quamobrem, etsi iamdiu,
ut affirmas, opinio istic inoleverit» licite posse mixtas Jniri nuptius absque Sanctae Sedis dispen­
satione, haec tamen opinio qualibet non obstante consuetudine tolerari nequit, uti expresse
docet s. m. Benedictus XIV, Dc Synodo dioec. lib. IX, cap. 3, n. 2 ». Cfr. Bened. XIV, Const.
< Magnae nobis »; Gregor. XVI epist. ad Episc. Bavar. 27 maii 1832 et ad Episo. II ungar.
10 iun. 1810; S. C. S. O1T. 18 mart. 1808, 12 april. 1899.
H
(4) Feije, l. c.; Rossct» l. c. n. 1741; Roskovâuy, De matrimoniis mixtis, II, p. 110 ss.;
Gasparri, l. c.
Ζή
(5) S. O1T., 20 ian. 1867. Cfr. Wernz, l. c. n. 571; Gasparri, /. c. n. 485; Rossct, /. c.
n. 17 40 ss.

DE IMPEDIMENTO MIXTAE RELIGIONIS

313

quam apostatae a lide catholica habendi sunt ac propterea ipso facto incurrunt
in excommunicationem speciali modo S. Sedi reservatam (6).
In matrimoniis istorum servanda sunt praescripta can. 1061 (ideoque
cautiones urgendae), 1102, 1109. § 2 (7).

d) Dicitur quod si adsit periculum etc., ut significetur an et
quanam ratione hoc impedimentum sit quoque iuris divini (cfr.
n. 307, 2).

307. Illiceitas. — 1. Huiusmodi matrimonia mixta Ecclesia semper
detestata est et expresse prohibuit inde a Cone, oecum. Chalcedonem
(a. 151) c. 14, tum ob flagitiosam in divinis rebus communionem,
tum ob fidelium scandalum, tum praesertim ob gravissima quae in­
ducuntur pericula: perversionis pro parte catholica, pravae institu­
tionis pro sobole, indifferentismi in negotio religionis, ac demum di­
scordiae inter animos coniugum religione diversorum (8).
Leo XIII in Encycl. « Arcanum » ita egregie docet: Illud etiam caven­
dum est, no scii, coniugia facile appetantur cum alienis a catholico nomine;
animos enim de disciplina religionis dissidentes vix sperari potest futuros
esse quoad cetera concordes. Quinimmo ab eiusmodi coniugiis ex eo perspi­
citur maxime abhorrendum, quod occasionem praebent vetitae societati et
communicationi rerum sacrarum, periculum religioni creant coniugis catho­
lici, impedimento sunt bonae institutioni liberorum et persaepe animos im­
pellunt, ut cunctarum religionum aequam habere rationem assuescant sub­
lato veri falsique discrimine ».

2. Hinc manifeste patet mixta coniugia vetari non solum iure
ecclesiastico, verum etiam iure divino naturali. Quare eiusmodi ma­
trimonia nequeunt licite iniri, nisi cesset obligatio iuris divini. Haec
autem cessat quando, per varias cautiones praestandas (n. 309 s.),
remota redduntur pericula supra exposita et simul urget insta et gra­
vis causa coniugii celebrandi. Cessante vero prohibitione legis divinae,
non ideo cessat prohibitio iuris ecclesiastici, quia mixta matrimonia
ita absolute et universaliter vetantur ex lege ecclesiastica ut quamvis
in casibus particularibus cesset, positis ponendis, prohibitio iuris di­
vini, eo ipso tamen nullatenus sit sublatum vetitum ecclesiasticum;
ideoque dispensatio semper requiritur (9).
(fi) S. Off. 1 lui. 1919. ad IV (.4. A. S., XXXXI, 334).
(7) S. Off. 1 I aug. 1919 (A. A. S. XXXXI, 427).
(S) Bened. XIV, Declar. pro Holland., I noventbr. 17 11 innet. Const. Magnat nobis ,
29 hin. 1718; Litt. \p. Pii VIII, 25 mart. 1830; Grcgorii XVI. 30 april. 1841, 23 maii 1846;
Enoyel. Loonie ΧΠΙ « Arcanum », 10 fobr. 1880; Instr. Secret. Status, 15 nov. 1858: It str.
S. Off.. 3 ian. 1871, 12 dec. 1888; dear, eiusdem S. C. S. Off.. 13 ian. 1932.
(9) l'cije. I. c. η. 568; Wernz I. c. n. 578; Dc Smet, /. c. n. 252; Gasparri, l. c. n. 487 s.

314

CAPUT VI - ARTICULUS HI

308. Dubium circa valorem baptismi. — « Si pars tempore con­
tracti matrimonii tanquam baptizata communiter habebatur aut eius
baptismus erat dubius, standum est, ad normam can. 1014, pro valore
matrimonii, donec certo probetur alteram partem baptizatam esse, alte­
ram vero non baptizatam» (can. 1070, § 2).
Ratio est, quia, iuxta principium seu axioma iuris in utraque
schola receptum, valor alicuius actus sustineri debet, donec certo
constet de eius invaliditate. Proinde baptismus dubius censetur validus
in ordine ad validitatem matrimonii; idque non solum si dubium su­
perveniat coniugio iam celebrato, sed etiam si praecesserit, ex. gr. si
dubitatum fuerit de baptismo partis acatholicae et post investigatio­
nem diligenter factam adhuc manserit, aut solutio dubii visa non fuerit
opportuna (10). Cfr. n. 416 ss.
Ii conditiones et cautiones requirantur pro di309. Quaenam
II
ii
1. Ecclesia
fi
spensatione ab impedimento
mixtae
religionis.

super impedimento mixtae religionis non dispensat, nisi:
« 1° Urgeant iustae ac graves causae;
« 2° Cautionem praestiterit coniux acatholicus de amovendo a
coniuge catholico perversionis periculo, et uterque coniux· de universa
prole catholice tantum baptizanda et educanda;
« 3° Moralis habeatur certitudo de cautionum implemento.
« § 2. Cautiones regulariter in scripto exigantur » (can. 1001).
Plura sunt notanda ut probe intelligatur praescriptum huius canonis.
1. Si prohibitio legis divinae (n. 307, 2) in casu particulari non
cessaverit, matrimonium, stante impedimento mixtae religionis, nul­
latenus permittitur; nec dispensatio super huiusmodi impedimento,
quatenus nititur iure divino, concedi potest a Romano Pontifice. Quare
dispensatio necessario supponit et exigit ut praevie sublata fuerit
prohibitio iuris divini, ita quidem ut partis catholicae et prolis per­
versionis proximum periculum cesset et fiat remotum, simulque iusta
et gravis causa concurrat (11).
2. Proinde ut cesset prohibitio legis divinae, sequentes conditiones
requiruntur, scii.: «ut exclusum sit a parte fideli quodlibct perver­
sionis periculum, et universa proles utriusque sexus in sancta reli­
gione educetur, et suscipiatur a parte catholica onus curandi ut al­
lio) s. OtT., 18 sept. 1800. Cfr Wcrnz.. I. c. n. 500, 570.
■
(11) Boned. XIV, J)e.' Su nodo diocc, lib. VI, cap. 5, η. I ; lib, IX, cap. 3, n. i b.; Schmalzgr..
I. c. n. 13'.»
\V< rnz, /. c. n. 5S2; Ball -P.jIhi.. \ I, n 713 &s.
Quidum (v. g. Wernz, Z. c., De Srnct. Z. c. et alii) memorant etiam scandalum. At positis
cautionibus a iure requisitis ita ut proximum P« riculum perversionis flat remotum, scandalum
eo ipso removetur.

DE IMPEDIMENTO MIXTAE RELIGIO NIR

315

teram acatholicain (12) partem ad veram fidem unitatemque catho­
licam perducat» (13).
Hae conditiones « iuri naturali ac divino requiruntur... et remitti seu
dispensari nunquam possunt n, ut habet cit. Instr. S. Off., 3 ian. 1871.
3. Praefatae conditiones iure divino requisitae in tuto poni debent.
Id autem fit per cautiones legitima forma praestandas seu assecurationes utriusque coniugis, e quibus moralis certitudo habeatur, condi­
tiones essentiales ad exsecutionem demandatum iri. Nonnulli confun­
dunt conditiones cum cautionibus. At reipsa distinguuntur omnino. Nam
conditiones sunt iuris divini; cautiones sunt iuris ecclesiastici, et dici
possunt media, quibus in tuto ponitur implementum conditionum.

310. Conditiones et cautiones in specie. — 1. Pars acatholica

'

duplicem cautionem praestare debet, nempe:
a) ut excludat a parte catholica quodlibet perversionis peri­
culum, quatenus plenam libertatem ei relinquat in officiis vitae Chri­
stianae adimplendis, nec ullo modo sive directe sive indirecte eam a
professione fidei catholicae amoveat;
b) ut universa proles, seu masculini seu feminei sexus, catho­
lice tantum baptizetur et educetur. Dicitur catholice tantum, ut exeludatur conventio vel factum quod proles baptizetur ritu sive ca­
tholico sive acatholico per ministrum haereticum vel schismaticum,
sicuti alicubi mos est; praeterea quod soboles in sola religione catholica
educetur, non autem aut simul aut successive in religione utriusque
coniugis.
Pars catholica de una re solum praestare debet cautionem, scii,
de universa prole catholice tantum baptizanda et educanda. Proles
universa intelligitur n ascitura post initum matrimonium (S. Off. 16
ian. 1911). At omnino curandum ut etiam proles forte iam nata ca­
tholice baptizetur et educetur.
2. Hodie ex praescripto can. 1061, aliter ac antea, non amplius
requiritur, ut pars catholica cautionem praestet etiam de procuranda
conversione coniugis acatholici (14); quamvis ex praecepto caritatis
ad id omnino teneatur; nec praecipitur, ut cautio praestetur ab utro( 12) Collect. S. C. de Prop. Eide, II, n. 13112. p. 12, ubi refertur haec Instructio,ex mendo
typographic!,, habet catholicam.
(13) Instr. S. OIT., 3 iun. 1871.
(1 I) Cfr. Wcrnz, I. c. n. 585 8.; Gasparri, l. c. n. 19(1; De Smet. I. c. n. 254; Rosset, l. c.
n. 1751 8.
Haec promissio no ante Codicem quidem semper ab Eoalesia formaliter exigebatur. Ex.
,r. in Borussia, obstante logo civili, non exigebatur, sed confessarius et parochus partem
catholicam de illa obligatione monebant. Cfr. Gasparri. I. c. n. 497; Ojctti, op. cit., v. Mixta
matrimonia, n. 2778.

316

CAPUT VI - ARTICULUS III

que coniuge de non adeundo ante vel post, matrimonium ministro
acatholico qua tali, seu in quantum ministrum religiosum agit (15).
3. Non potest procedi ad dispensationem et matrimonii cele­
brationem nisi rite constet de observantia conditionum. Quare cau­
tiones non solum iniungi, sed exigi omnino debent, et ita quidem
sunt praestandae a nupturientibus, ut Superior ecclesiasticus non
meram probabilitatem aut spem aliquam habeat, sed moralem cer­
titudinem sive de cautionum sinceritate pro praesenti sive de earundem adimplemento pro futuro; nec ulla ratione fieri potest ut coniectura aut spes quae unice in bona voluntatis contrahentium dispo­
sitione fundatur, locum requisitarum cautionum tenere valeat (16).
4. Bona fides circa necessitatem observandi conditiones praefatas
et praestandi cautiones non excusat, nec permittenda est. Proinde
eoniux de dictis conditionibus servandis omnino moneri debet; «ne­
que ab huiusmodi faciendis admonitionibus et instructionibus propterea se excusari posset parochus, quia pars catholica in bona fide
versatur, et quia cavendum est ne peccatum materiale fiat formale»:
cum enim agatur de scandalo ac de periculo perversionis vitando,
urget obligatio monendi proximum etiamsi versetur in ignorantia
invincibili (17).
5. Cautiones ita sunt necessariae ut, etiam urgente periculo mortis,
imponendae et exigendae sint (can. 1043), et quidem sub poena nullitatis ipsius dispensationis; nam, ut ait Decretum S. Officii 13 ian.
1932, « secus ipsa dispensatio sit prorsus nulla et invalida ».
6. Numquam permitti potest matrimonium, iisdem non praestitis! Si
pars catholica sit bene disposita et saltem implicite praestet cautiones, qua­
tenus serio spondeat se conditiones servaturam, licet pars acatholica illarum
adimplementum promittere renuat, putamus posse dispensari in casu urgentissimae necessitatis, ex. gr. in periculo mortis, si aliter quam per matrimonii
celebrationem, conscientiae aut forte etiam prolis legitimation! consuli ne­
queat, dummodo, quod absolute requiritur, remotum jactum juerit perver­
sionis periculum. Sane S. Sedes declaravit tolerari posse, ut, quoties ex tem­
porum, locorum ac personarum adiunctis matrimonium mixtum sine gra­
viore discrimine nequeat impediri, celebretur, omissis licet necessariis cau­
tionibus, coram catholico parocho potius quam coram ministro acatholico (18).
Id contingere posset etiam in casu matrimonii convalidandi. quod scii.,
non obstante partis acatholicae mala dispositione, coniugium permittatur
(13) Instr. Secret. Statas 15 nov. 1858, iuseu Pii IX tui omnes Episcopos missa.
(10) S. Oil., 21 iul. 1881.
(17) Instr. S. Oli., 3 ian. 1871 ; S. Alph., lib. II, n. 3G; Lacroix, lib. Π, n.211 ; Hali.-Palm..
II, n. 234; Noldln, II, n. 98; Lehmkuhl, I, n. 773.
(18) Cfr. S. Oil., 12 april. 1899, 30 mart. 1938, 10 rnaii 1941; RoskovAny, Z. c. p. 818;
De Becker, l. c. p. 242 9.

DE IMPEDIMENTO MIXTAE RELIGIONIS

317

convalidari in gratiam partis catholicae bene dispositae et prolis legitirnandae,
dummodo, ut supra, remotum sit periculum perversionis.
Quod si moralis certitudo de bona voluntatis dispositione utriusque coniugis et consequenter de cessatione prohibitionis iuris divini oriatur, citra
formalem promissionem seu cautionem, ex circumstantiis locorum et per­
sonarum. dispensatio aliquando conceditur, non quidem ab indultario ob
clausulas in induito semper appositas, sed a S. Sede.
Moralis enim certitudo multiplici ex capite oriri potest. Et quamvis mo­
dus ordinarius et suetus sit cautio praestanda, non repugnat tamen quod,
iusta urgente causa, admittat ur quoque alius modus (19). At si formalis pro­
missio non sit moraliter impossibilis ob rationes extrinsecas, etiam in hoc
casu ea exigitur, non obstante morali certitudine ex circumstantiis proveniente,
ut nempe generalis Ecclesiae disciplina servetur et maior assecuratio ha­
beatur (20).

311. Quo H .odo cautiones praestandae sint. — 1. Nulla forma.
iuxta quam cautiones praestari debent, iure communi determinata
est. Ea requiritur et sufficit quae certitudinem moralem parere va­
leat. Quare, absolute loquendo et per se, praestari possunt oretenus
et scripto, explicite et implicite, formaliter et aequivalenter. Huc spe­
ctat resp. S. Off. 7 maii 1941. At regulariter cautiones in scriptie exi­
gendae sunt (can. 1061, § 2); tum ut facilius de illis in foro externo
constare possit, tum ut promissio maiorem vim ac firmitatem ex scri­
ptura obtineat. Praeterea, quantum fieri possit, praestandae sunt
explicite ac formalior.
2. Necesse non est, ut promissio iuramento firmetur.
Olim S. C. S. Officii in rescripto dispensationis pro matrimonio mixto
inter partem catholicam et partem schismaticum, semper exigere solebat
ut cautiones essent formales et iuratae. Huc spectat responsio eiusdem S. C.,
17 febr. 1875: « La condicione dei giuramento (da prestarsi nei matrimonii
inisti dalla parte eterodossa nel promettere le solite cauzioni) c una prescrizione niera mente ecclesiastica, dalla quale pud talvolta prcscindcrsi, se le circostanze lo consentons. Ohe per farsi luogo alia dispensa nei matrimonii misti,
è essenziale solamento la promessa delle solite cauzioni, la quale deve essere
cosl seria, ohe il Vescovo riesca a formarsi Ia certezza morale, ohe sarà dal
coniuge eterodosso osservata ed adempiuta fedelmente; e dove egli o per
le qualità del soggetto o per altre circostanze non potesse acquistare simile cer­
tezza, pud a buon diritto domandare, che la promessa sia inunita di giura­
mento» (21).
(19) S. Oil., io dec. 1902, ad 2. Cfr. n. 311, 10.
(20) Cfr. Feije. I. c. n. 5(18; Wernz. I. c. n. 587; Lehmkuhl, II, n. 913; OJettl, /. c.
(21) Latino: «Conditio iuramenti (praestandi in matrimoniis mixtis a parte hétérodoxe
ii promittendis consuetis cautionibus) est praescriptio mere ecclesiastica a qua aliquando
abstinere licet, si circumstantiae id concedant, quia, ut dispensatio locum haln-at in matri­
moniis mixt is, sola est essentialis promissio consuetarum cautionum, quae ita seria esso debet,

318

CAPUT VI - ARTICULUS III

3. Ordinarius loci exigere valet ut promissio iureiurando firmetur,
quando, attentis omnibus circumstantiis, alias sibi comparare nequit
moralem certitudinem de cautionum adimplemento ; quod si ne per
iuramentum quidem huiusmodi certitudinem acquirere valet, dispen­
sationem concedere non potest. Si cautiones praestentur in scriptis,
expedit ut scriptura conficiatur forma iure civili valida.
4. Promissio scripta in archivo paroeciali aut etiam in Curia epi­
scopali servari solet. Curandum ut id omnino locum habeat.
5. Si alicubi specialia statuta vigeant, quibus determinatur for­
ma cautionum — ex. gr. quod promissio scripta et iurata coram te­
stibus et parocho aut etiam coram publico notario stipulari debeat —
illis standum est. Ita iure antiquo (22); et etiam, ut indubitanter pu­
tamus, iure novo, quia huiusmodi statuta non sunt contra ius com­
mune, sed iuxta vel praeter.
Interrogata S. Congr. S. Off. - an sufficiat assertio partis catholicae sub
iuramento data, partem acatholicam de conditionibus implendi sibi /idem prae­
stitisse -, die 10 dee. 1902 respondit: » Ad. 2. Per se et generatim negative, et ad
mentem. Mens est: Quod si in aliquo casu extraordinario talia concurrant
adiuncta, ut Episcopus valeat sibi comparare moralem certitudinem tam de
huiusmodi cautionum sinceritate pro praesenti, quam de earum adimple­
mento pro futuro, specialesque omnino adsint rationes impedientes ne con­
sueto modo cautiones praestentur, ipsius conscientiae et prudentiae. Ceteroquin non obstante decreto regio, opportunae exhibeantur in scriptis cau­
tiones, sicut hucusque factum est; neque detur dispensatio nisi Episcopus moraliter certus sit eas impletum iri ».
6. Cautiones praestandae sunt non
sed tempestive ante ipsam petitionem et
adeo ut, per se et regulariter loquendo,
qua non pro dispensatione impetranda et

solum ante matrimonium,
concessionem dispensationis,
sint tamquam conditio sine
concedenda.

311bis. An sufficiant interdm II cautiones aequipollentes vel im­
plicitae aut tacitae. — 1. Cautiones aequipollentes habentur, quando
pars catholica sincere manifestat firmum propositum faciendi ex parte
sua quod facere potest, ut universa proles in fide catholica baptizetur
et educetur. Si pars acatholica recusat idem propositum concipere
et manifestare, non ideo praedictae cautiones aequipollentes destruut Episcopus valeat sibi comparare moralem cvriitmlinem, quoti ab hcterodoxo coniuge fide*
liter observabitur atque implebitur; et quando ipse sive ob sublecti qualitates sive ob alias
circumstantias talem certitudinem acquirere non valeat, iure potest exigere ut iureriurando
promissio Urinetur».
Cfr. RoskovAny, /. c. p. 814 es.
(22) Gasparri, l. c. n. 199; Wernz, l. c. n. 587, not. 32.
Acta et Decreta Cone. Amer. Lat.(n. 591) exigunt ut promissio sit iurata vel saltem scripta

DE IMPEDIMENTO MIXTAE RELIGIONIS

319

untur (23). Hinc, patet huiusmodi cautiones probe distingui a cautio­
nibus implicitis vel tacitis.
2. Cautiones aequipollentes tune tantum habendae sunt ut
sufficientes ad matrimonium cum parte pagana aut cum parte baptizata acatholica contrahendum, si, diligenter consideratis singulorum
casuum conditionibus, moraliter certo constat, manifestatam sincere
voluntatem partis catholicae de universa prole catholice baptizanda
et educanda, effectum esse habituram.
3. « Usus facultatis dispensandi, sive ordinariae sive delegatae,
invalidus dici nequit si utraque pars saltem implicite cautiones prae­
stiterit, i. e. eos actus posuerit e quibus concludendum sit et in foro
externo constare possit eam cognoscere obligationem adimplendi con­
ditiones et manifestasse limium propositum illi obligationi satisfa­
ciendi » (24).
4. Cautiones tacite praestitae per se non sufficiunt, nisi, at­
tentis peculiaribus circumstantiis, coïncidant eum implicitis aut aequivalentibus (25).

312. Tempus et necessitas cautionum ad valore II dispensationis
II
et matrimonii.
Cautiones praestari debent, etiamsi lex civilis
eas prohibeat. Sequens dubium propositum fuit S. C. S. Officii: « Ftget in N... regionibus decretum regium sub gravibus poenis prohibens
quominus milites ullas cautiones praestent per litteras reversales, sive
per iuramentum, sive per simplicem promissionem. Quare ad pedes
Sanctitatis Vestrae provolutus Ordinarius N. directionem certam hisce
in casibus expostulat, et quidem quaerit: 1. An ab impedimento mi­
xtae religionis dispensari possit, si pars acatholica (quaecumque est)
cautiones requisitas per litteras reversâtes, sive per iuramentum sive
per promissionem saltem, omnimode recuset... ».
S. Off. cit. resp. 10 dec. 1902 reposuit: «Ad 1. Negative, et detur
Instructio 15 Novembris 1858 ·. scii. Instr. Secret. Status iussu Pii IX
ad omnes Episcopos (26). Idque confirmat Decretum S. Officii diei
13 ian. 1932 et responsio die 7 maii 1941 data.
(23) S. Off. 30 mart. 1938 ad Delegatum Apostolicum in Japonla; 27 ian. 1919 ad Epi­
scopum de Kinghsien.
(24) S. Off. 7 muli 1941 (J. Λ. S. XXXIII, 294).
(25) Cfr. Hürth, in Periodica, 1049, 193 s.
(26) Cfr. Collect. S. C. de Prop. Fide, I, n. 1169, II» n. 2155.
Ad civilem legem quod attinet, sequentes responsiones S. C. S. Ofllcii ob oculos habeantur.
Quidam Germaniae Episcopus haec dubia proposuerat:
« In dioecesi nostra lege civili (an. 1825) praescriptum est : 1° ne sponsi mixtae religionis
quidquam do religione futurae prolis statuant, et si quid statuerint, lege illa id irritum decla­
ratur; 2° deinde eadem lego civili sancitum est, ut liberi in religione putris educentur, ct iisdem,
nonnisi decimoquarto aetatis anno peracto, optio detur vel permanendi in religione patris,
vel transeundi ad religionem matris, si proin pater est catholicus, proles a ministello prote-

320

CAPUT VI - ARTICULUS III

2. Si Praelatus Papa inferior dispenset quin praestitae fuerint
cautiones, dispensatio extra periculum mortis concessa est certe in­
valida, quoties eiusmodi cautiones exigi et obtineri poterant. Ratio,
quia Sancta Sedes facultatem dispensandi non tribuit nisi sub hac
conditione (27).
In periculo mortis, item invalida dicenda est, attento praesertim
Decreto S. Officii 13 ian. 1932 (28), nisi forte verificentur peculiaria
omnino adiuncta de quibus supra (n. 310, 6).
3. Si cautiones praestentur sine intentione se obligandi easque
implendi, dispensatio estne valida?
Variae distinctiones opportune faciendae:
1° Si cautiones serio praestentur et, matrimonio iam celebrato et di­
spensatione rite concessa, illae non impleantur, dispensatio profecto vim at­
que efficaciam non amittit. Matrimonium proinde, qua tale, manet licitum,
et si ageretur de impedimento disparitatis cultus, validum et licitum.
2° Si cautiones praestentur /icte, et huiusmodi fictio appareat exterius,
ita ut Superior dispensans eam cognoscat vel saltem positive dubitet, nulla­
tenus potest dispensationem concedere. Si forte concederetur, dispensatio
foret nulla et irrita, ideoque matrimonium nullum, si ageretur de impedi­
mento disparitatis cultus. Haec dicta sint de Superiore infra R. Pontificem,
qui non solet, sed potest, in praefata hypothesi, dispensare.
3° Si praestentur /icte, et quidem exterius talis fictio manifestetur
verbis aut scripto, licet Superior, dispensans eam plane ignoret ac bona fide
dispenset, dispensatio non valet quia cautiones revera praestitae non sunt
Stantico baptizatur et deinceps in institutione religionis erroribus protestuntium instituitur;
ad utrumquo parentes, licet forte inviti, vi adiguntur.
• Ilis positis, quaeritur: 1° Utrum matrimonio mixto, si vir acatholicus sit, apud nos
parochus benedictionem impertiri licite possit, si sponsi, non obstante lege civili mox allata,
promittunt se prolem futuram in religione catholica educaturos;
« 2° Qulbusnani censuris ecclesiasticis pars catholica sublidenda sit, si ipsius culpa pro­
missio parocho facta dc liberis catholice educandis non impicatur;
«3° Quidnain Episcopo et parocho faciendum, si forte pars catholica ante annum dccimumquartum aetatis liberorum moriatur, et proinde promissis suis stare non possit;
1° Quid dc matrimonio indicandum, quod sponsi mixtae religionis, eo quod parochus
catholicus, propter defectum cautionis opportunae de catholica educatione prolis, illud bene.·
dicere aut litteras dimissoriales dare recusavit, coram ministcllo protestant ico contraxere?..,
«5° Quid accurate et strictissime sumpta significat: rem/ίο opportuna? >.
S. C. S. Otlloli dic 30 iun. 1812, probante Gregorio XVI, respondit: «Ad I. Negative.
«Ad 2. Prudentiae Episcopi id esso commissum, qui habita ratione adiunctorum omnium
poterit urgere exeeutionem meliori modo, quo expedire ei videbitur.
» Ad 3. Episcopis et parochis huiusmodi filios remanere commendatos, qui satagen'
debent pro viribus ut catholica fide imbuantur.
Ad I. Quoad primam et secundam partem, recurrat in casibus particularibus.
Ad 5. Talem promissionem, quae, in pactum deducta, praebeat morale fnndamentmn
de veritate executionls, ita ut prudenter huiusmodi exeeutio exspectari possit ».
(27) Cfr. Bcned. XIV Const. · Maenae, nobis »; Pii VIII Breve « Litteris altero », 25 mart.
1830; Instr. Card. Albani 27 sept. 1830 et Instr. Card. Bemétti 12 sept. 1831; Instr. Secret.
Status 15 nov. 1858; Instr. S. C. S. OIT. 12 dec. 1888 ad Episc. orient.; S. (’. S. Off. 16 april.
1890, 12 iun. 1912: Decretum eiusdem S. C. 8. Oft 13 ian. 1932.
(28) Cfr. <’apprllo, Periodica, 1932, p. loi ss.

DE IMPEDIMENTO MIXTAE RELIGIONIS

321

et dispensatio nonnisi sub conditione earumdem concedi potest a Praelato
infra Romanum Pontificem.
4U Si praestentur ficte, sed omnino occulte, ita ut nec dispensans nec
alii illud cognoscant aut serio dubitent, dispensatio rite concessa valida censetur.
«5° Si cautiones hic et nunc praestentur quidem serio, sed ante con­
cessam dispensationem utraque vel alterutra pars contrariam voluntatem
ostendat, dispensatio non potest concedi, ut supra ad n. 2° et 3° dictum est,
eaque forte concessa invalida foret.
Difficultas gravis tunc verificatur in praedicta hypothesi, cum contraria
voluntas manifestatur ante matrimonii celebrationem, sed post concessam
iam dispensationem. Huius valor dubius videtur, ideoque applicandum prin­
cipium generale ad matrimonii valorem quod attinet (si agitur de impedimento
disparitatis cultus), vel recurrendum ad S. Sedem.

312bls. An Sedes Apostolica dispensare seu eximere valeat
a cautionibus praestandis. — Cautiones considerandae sunt sub du­
plici respectu: in quantum referunt et urgent naturalem parentum
obligationem baptizandi et educandi prolem in vera religione, et in
quantum istam obligationem excedunt. Lex de cautionibus, quatenus
excedit praedictam obligationem, est lex ecclesiastica, et qua talis
relaxari potest: quatenus illam obligationem non excedit, procul dubio
relaxari nequit, cum agatur de obligatione divino-naturali.
II
II
313. Cessatio et dispensatio impedimenti
mixtae religionis. —

1. Hoc impedimentum quatenus tum iure divino tum iure ecclesia­
stico est constitutum, cessat ipso facto et sine ulla dispensatione per
conversionem partis aeatholicae quae praecedat matrimonii celebra­
tionem.
2. Jn casibus particularibus potest cessare prohibitio legis divinae,
et manere prohibitio legis ecclesiasticae (n. 309). Ab hae certissime
dispensari potest; at si prohibitio iuris divini non est subluta, dispen­
satio concedi nequit (cfr. n. 307 ss.).
3. Potestas dispensandi competit K. Pontifici, non autem Epi­
scopis, nisi a S. Sede speciales facultates obtinuerint.
Conceditur dispensatio a S. C. S. OIL (can. 247, § 3) iure proprio
et exclusive etiam pro regionibus subiectis S. (’. de Prop. Eidi' et S.
pro Ecclesia Orientali (cfr. cc. 252, § 4; 257, § 2).
4. Locorum Ordinarii obtinere solent facultatem dispensandi vel
ad tempus (triennium aut quinquennium) vel ad certum numerum ca­
suum urgentiorum (10, 15, 20, 30, 50, 60).
5. In usu facultatum singulae clausulae servari debent, quae in
formulis generalium indultorum vel in particularibus rescriptis prae­
scribuntur.
Praecipua clausula haec est : « Dummodo cautum omnino sit con21 — Cappello, 79r Sacramentis, V.

322

CAPUT VI - ARTICULUS HI

ditionibus ab Ecclesia praescriptis praesertim de amovendo a coniuge catholico perversionis periculo, de conversione conjugis acatholici pro viribus procuranda ac de universa prole utriusque sexus
in catholicae religionis sanctitate omnino educanda, et dummodo ne­
que ante neque post matrimonium coram parocho catholico initum,
partes adeant ministrum acatholicum ». Haec clausula est ad validi­
tatem dispensationis (29).
Alia clausula praeceptiva est ista: « Quod si praecesserit commercium
carnale, si fieri poterit sine gravi damno, sponsi separentur aliquo tempore
Ordinarii prudenti arbitrio ». Haec tamen clausula non semper apponitur.
Clausulae « Exceptis Italis, de quibus non constat italien m domicilium om­
nino deseruisse », et « Intra fines suae dioecesis » sublatae sunt (30).
Excluditur cumulatio, nisi expresse sit concessa, cx clausula « nec aliud
obstet canonicum impedimentum ». Si desit haec clausula, non satis constat
utrum cumulari possint facultates diversorum indultorum. Si indultum sit
generale, affirmandum; si particulare, probabilius negandum quoad impedi­
menta publica, non autem quoad occulta (cfr. can. 1049, § 2).

6. Ordinarius competens ad concedendam dispensationem est Or­
dinarius partis catholicae (31).

314. Causae dispensationis. — 1. Debent esse iustae et graves
(can. 1061, § 1, 1°). Quare causa levis non sufficit; gravitas autem cau­
sae intelligenda est relative, et non absolute tantum, seu ex omnibus
circumstantiis locorum et personarum düudicandum est, num sit
legitima et sufficiens.
2. Attendi debet praesertim causa boni publici. Dicimus praesertim,
quia non excluduntur absolute, ut nonnulli immerito opinati sunt,
causae quae bonum privatum respiciunt.
Huiusmodi causae in specie sunt:
a) Bonum reipublicae christianae, ex. gr. si princeps acatholicus, adhi­
bitis cautionibus, ducere velit catholicam, et inde magnum religionis catho­
licae commodum foret sperandum.
I
b) Si in aliqua regione catholici sunt pauci, et simul tuti ac liberi ad
fidem profitendam, acatholici autem plurimi.
c) Promissio ab acatholico serio facta in scriptis vel coram testibus
amplectendi catholicam fidem post initum matrimonium.
d) Si adsit probabilis spes, ut familia acatholica ad veram fidem in­
clinans per matrimonium mixtum ad Ecclesiam revertatur.
e) Si matrimonium mixtum sit unicum remedium, ut liberi iam ex
alio matrimonio procreati in fide catholica educentur.
(29) S. Off. 21 lun. 1912.
(30) Rosset, l. c. n. 2190; Wernz, l. c. n. 634. not. 28.
(31) S. Off. 30 iun. 1892.
___

Æ

DE IMPEDIMENTO MIXTAE RELIGIONIS

323

/) Si scandalum aut infamia ex praegnatione aut alia causa oritura
vitari nequeat nisi per matrimonium mixtum (32).

3. Causae, quae, commodum privatum respiciunt, sunt omnes
illae quae solent allegari pro obtinenda dispensatione ab aliis impedi­
mentis, ex. gr. aetas superadulta, angustia loci, incompetentia dotis,
etc. Quamvis huiusmodi causae non facile per se sufficiant, earum
tamen ratio haberi solet et debet, praesertim ubi aliae rerum cir­
cumstantiae concurrant, quibus illis pondus accrescat.
Si consideretur periculum perversionis partis catholicae, per ne
et in genere maior causa requiritur ut mulier catholica viro’acatholico
nubat, quam viceversa, quia mulier subdita est viro estque sexus de­
bilioris et ideo periculum maius est; contrarium dicendum, si spectetur
periculum malae educationis prolis, quae magis a matre quam a patro
pendere solet (33).
4. Dispensatio sine iusta causa a R. Pontifice concessa, foret il­
licita, sed valida, quia, positis conditionibus iure divino requisitis,
non urget nisi ius ecclesiasticum, a quo R. P. potest dispensare etiam
sine causa; concessa ab Episcopo vi indulti esset etiam invalida (cfr.
can. 84, § 1).
II
315. Pactum
de filioru II baptismo et educatione. — 1. Xulla

et irrita est sponsorum promissio unilateralis vel bilateralis seu con­
ventio, ex qua soboles baptizetur ritu catholico et postea ritu acatholico per ministrum acatholicum vel schismaticum; vel soboles
masculini sexus acatholice, soboles sexus feminei catholice bapti­
zetur; vel filii educentur in religione patris, filiae in religione matris,
aut universa proles in religione utriusque coniugis vel simul vel suc­
cessive.
2. Idem dicas de quocumque simili pacto quo sobolis libertas
in re tanti momenti laedatur et iniuria fidei catholicae irrogetur (34).
Dispensationes, quae a S. Sede concessae dicuntur, apocryphae sunt.
Card. Albitius (35) refert in coniugio Ilenrichettae, sororis Ludovici XIII.
regis Galliae, cum Carolo I. rege Angliae, inter conditiones quas uterque rex
stipulatus fuerat et S. C. S. Officii admiserat, hanc fuisse: Liberi, ex isto
matrimonio orti, a matre in religione catholica usque ad annum aetatis de­
cimum tertium alantur et instruantur (36). Quidam AA. merito dubitant
(32) Zitelli, op. cit. p. Gif; Bangvn. op. cit. tit. I. p. 20; De Sinet. t. c. n. 255; Ball.-Palm.,
I. c. n. 721 ; Ixrhmkuhl, /. c. n. 912.
(33) Rosset, /. c. n. 1756; Gasparri. /. r. n. 604.
(31) Nonnulli veteres DD. putabant huiusmodi pactum aiHccrc ipsam matrimonii substant iam illudque invalidum reddere· Id tamen, per se et tfcmratjm loquendo, verum non
cat. Cfr. Schmalzgr· » /. c. tit. 6, n. 150.
(35) Dr inconstantia in /idc, cap. 36, n. 218.
(36) Gasparri, /. c. n. 198.

321

CAPUT vr - ARTICULUS III

num revera S. C. S. Officii eiusmodi conditionem admiserit, quia per catho­
licam filiorum educationem usque ad annum aetatis 13um non videtur satis
consultum periculo perversionis amovendo.

316. Obligatio partis catholicae. — « Coniux catholicus obligatione
tenetur conversionem coniugis acatholici prudenter curandi » (can. 1062).
1. Olini pars catholica emittere debebat formalem promissionem
de curanda conversione coniugis catholici. Alicubi, ex. gr. in Bo­
russia, obstante lege civili, non exigebatur; sed confessarius et pa­
rochus partem catholicam de illa obligatione monebant.
2. Distinguendum inter promissionem formalem et ipsam obliga­
tionem; sicque aufertur dissensus Doctorum. Promissio est de iure
ecclesiastico, et ideo potest a competente auctoritate i. e. a E. Pon­
tifice tolli, sicut reipsa nunc in Codice factum est. Obligatio est de
iure divino; oritur enim ex praecepto caritatis.
3. Haec obligatio caritatis per se urget sub gravi, non tamen cum
maximo aut notabili incommodo.
II
II
317. Prohibitio adeundi ministrum
acatholicum.
— 1. «Etsi

ab Ecclesia obtenta sit dispensatio super impedimento mixtae religionis,
coniuges nequeunt, vel ante vel post matrimonium coram Ecclesia ini­
tum, adire quoque, sive per se sive per procuratorem, ministrum aca­
tholicum uti sacris addictum, ad matrimonialem consensum praestan­
dum vel renovandum» (can. 1063, § 1).
Haec obligatio est gravissima, et quidem iuris divini, quod vetat
omnino communicationem in divinis cum acatholicis. Nam, ut scite
animadvertit Instruet. S. Officii 12 dec. 1888, n. 7, « illicitum ac sa­
crilegum est se sistere coram haeretico seu schismatico ministro...
quoties ipse ut minister sacris addictus adsistat, et quasi parochi
munere fungens; nam pars catholica ritui haeretico aut schismatico se
consociaret, ex quo vetita omnibus haberetur cum haereticis in eorum sa­
cris communicatio ».
Quare Ecclesia nullatenus dispensare potest. Prohibito huc prae­
cise spectat, quod adeatur minister acatholicus uti sacris addictus,
quia tunc tantum habetur communicatio in divinis iure divino ve­
tita prorsus. Excluditur, uti patet, quaelibet communicatio, a) sive
ante sive post matrimonium coram Ecclesia initum; b) sive per se sive
per procuratorem; c) sive ad consensum praestandum sive ad eum re­
novandum.
Interrogata S. C. S. Officii An permitti possit, ut ante vel post matri­
monium pars catholica etiam coram ministello acatholico ad praestandum
consensum matrimonialem se sistat, si pars catholica in scriptis declaraverit
mere passive se gerere et nullo modo ritui prolestantico adhaerere velle » die 10

DE IMPEDIMENTO MIXTAE RELIGIONIS

dee. 1902, ad 3, reposuit:
approbavit » (37).

325

Negative, et detur Instructio 17 febr. 1864, SS.mus

Tunc minister acatholicus aditui· uti sacris addictus, cum religio­
sam caeremoniam explet. Idque semper videtur verificari quoties ille
in templo aut vestibus sacris indutus coniuges recipit et alloquitur (38).
2. « Si parochus certe noverit sponsos hanc legem violaturos esse
vel iam violasse, eorum matrimonio ne assistat, nisi ex gravissimis cau­
sis, remoto scandalo et consulto prius Ordinario » (can. cit. § 2).
Eiusmodi obligatio, qua tenetur parochus, urget sub gravi. Di­
citur nisi ex causis gravissimis, ut significetur non sufficere causas
graves seu ordinarias, sed requiri extraordinarias seu gravissimas.
Dicitur remoto scandalo, quia id exigit ipsum ius divinum. Dicitur
consulto prius Ordinario, quia in re tam gravi parochus, ne impru­
denter agat, totum negotium communicare debet cum Episcopo illudque eius prudenti iudicio remittere, praesertim ad sufficientiam quod
attinet causarum et scandali remotionem.
Si tempus non suppetat recurrendi ad Ordinarium, potestne pa­
rochus matrimonio assistere? Potest, si incommoda gravissima ori­
rentur ex dilatione matrimonii; expedit tamen ut quamprimum certior
fiat de re Ordinarius.
Si parochus certo sciat partes, non obstante monitione, adituras esse
ministrum acatholicum uti sacris addictum, putamus cum Card. Gasparri (39)
et aliis, parochum
dummodo id impediri nullatenus queat et periculum
gravo sit ne partes, praetermisso parocho, unum ministrum acatholicum
adeant, et aliunde cautiones praestitae sint — assistere posse, remoto scan­
dalo, quia haec assistentia non est intrinsece mala, et, ea negata, maiora
mala sequerentur tam contrahentibus quam proli. In praxi, si casus occur­
rat, parochus consulat Ordinarium, hic vero, ubi tempus suppetat, Sedem
Apostolicam (40).
(37) Cfr. Collect. S. C. de Prop. Fide, nn. 1247, 2155.
(38) Cfr. Gasparri, l. c. n. 518; Roskovtiny, L c., III, p. 311 ss.
(39) Loc. cit. n. 519.
(40) Praestat referre monita S. C. S. Off. in Instr. 12 dec. 1888, η. 8: «Sciant insuper
animarum pastores, si interrogentur a contrahentibus vel si certe noverint eos adituros fore
ministrum haereticum sacris addictum ad nuptialem consensum praestandum, silere se non
posse, sed monere eosdem debere sponsos de gravissimo peccato quod patrant. Verumtamen, ad
gravia praecavenda mala, si in aliquo peculiari casu sacerdos seu parochus non fuerit inter­
pellatus a sponsis, an liceat necne adire minlstrmn haereticum vel schismaticum, et nulla
tlat ab iisdem sponsis explicita declaratio de eodem adeundo, praevideat tamen eos forsan
adituros ad matrimonialem praestandum vel renovandum consensum, atque insuper ex
adiunctis in casu oonourrontibus praevideat monitionem certo haud esse profuturam, imo
nocituram, iudeque peccatum materiale in formalem culpam vertendum: time sileat, remoto
tamen scandalo, et dummodo aliae ab Ecclesia requisitae conditiones atque cautiones rite
positae sint... Quod si sponsi ad parochum seu sacerdotem catholicum pro benedicendis nuptiis
accedant, postquam eas coram ministro haeretico seu schismatico celebraverint, idque publice
notum sit, vel ab ipsis sponsis notitleetur, catholicus sacerdos huic matrimonio non intererit,
nisi, servatis, uti supponitur, ccteroquln servandis, pars catholica facti poenitens praeviis
salutaribus poenitentiis a patrata culpa absolutionem rite prius obtinuerit ».

326

CAPUT VI - ARTICULUS ΠI

318. 3. « Non improbatur tamen quod, lege civili iubente, coniuges
se sistant etiam coram ministro acatholico, officialis civilis tantum mu­
nere fungente, idque ad actum civilem dumtaxat explendum, effectuum
civilium gratia» (can. cit. § 3).
Huiusmodi actus uec intrinsece nec extrinsece per se est malus,
quia nullam secumfert communicationem in divinis cum ministro
acatholico, eo ipso quod hic aditur tantummodo ut officialis civilis,
et quidem ad actum civilem dumtaxat explendum. Id tamen nonnisi
lege civili iubente permittitur, i. e. in casu necessitatis; secus scanda­
lum facile oriretur, necnon suspicio communicationis in divinis, pe­
riculum perversionis aliudve incommodum.
Deliciente praescripto civili, licetne parti catholicae se sistere co­
ram ministro acatholico, si id omnino exigat alia pars aut urgeant
haeretici seu schismatici! Si adsit vera necessitas, i. e. si coniux ca­
tholicus nequeat sine gravi damno aliter agere, indubitanter tenemus
illud licitum esse, dummodo agatur de actu mere civili et absit scan­
dalum (41).
Quaerunt DD., utrum liceat coniugibus adire ministrum acatholicum
uti ministrum religiosum, si nulla fiat religiosa caeremonia, ex.gr. si minister
extra templum et sine vestibus sacris sermonem habeat de iuribus et officiis,
quin putet exinde coniugio ullam sanctitatem accedere, et quin etiam pars
catholica intendat sacram facere caeremoniam, sed tantum comitati alterius
respondere, sive hic forte sacrum ritum intendat, sive non (42).
Opinatur Card. Gasparri (1. c.) licere parti catholicae adire ministrum
acatholicum in hisce rerum circumstantiis, quia non verificatur ratio prohi­
bitionis. Quod profecto admitti potest, dummodo, ut supponitur, absit om­
nino scandalum et causa gravis exsistat.

319. An et quaenam poenae incurrantur ab iis qui matrimonium
ineunt contra praescriptum huius canonis (1063), vide n. 321.
II
II
320. Obligatio qua tenentur Ordinarii et alii pastores animarum.

— « Ordinarii aliique animarum pastores: 1° Fideles a mixtis nuptiis,
quantum possunt, absterreant; 2° Si eas impedire non valeant, omni
studio curent ne contra Dei et Ecclesiae leges contrahantur; 3° Mixtis
nuptiis celebratis sive in proprio sive in alieno territorio, sedulo invi­
gilent ut coniuges promissiones factas fideliter impleant » (can. 106-1) - (43).
Obligatio quoad singula haec capita est gravis profecto et urget
tum ex motive caritatis tum vi ipsius officii quo animarum pastores
(41) Cfr. Instr. S. Ο1Ϊ. 12 dec. 1888, n. 7.
(42) Vecchlottl, np. cit. IU. § 08; Goeparri. I. c. n. 518.
I
(43) S. O1T. 12 dec. 1888; S. C. de Prop. Fide ad Archieplsc. Balthnoren. 25 iun. 1884;
Dc impedim. matrim., n. 119; Ball.-Palm., I. c n. 717; Gasparri, l. c. u. 521; Noldin, l. c.
n. 561, nota.

DE IMPEDIMENTO MIXTAE RELIGIONIS

327

funguntur. Quanam ratione et quotuplici modo possint ac debeant
eiusmodi obligationi satisfacere, ex variis circumstantiis locorum et
personarum eruendum est.
De assistentia in mixtis nuptiis vide n. 715 s.
II
II
II
321. Poenae contra delinquentes circa matrimonia
mixta
(41).

— 1. Catholici, qui matrimonium mixtum, etsi validum, sine Ecclesiae
dispensatione inire ausi fuerint, ipso facto ab actibus legitimis ecclesiasticis et Sawomentalibus exclusi manent, donec ab Ordinario dispensationcm obtinuerint (can. 2375).
Sola pars catholica plectitur hac poena vindicativa. Ratio est evidens. Excusat ignorantia quaelibet, etiam crassa et supina, non tamen
affectata, et metus etiam levis (15).
Nomine actuum legit imorum ecclesiasticorum significatur: munus admi­
nistratoris gerere bonorum ecclesiasticorum; partes agere iudicis, auditoris
et relatoris, defensoris vinculi, promotoris iustitiae et fidei, notarii et cancel­
larii, cursoris et apparitoris, advocati et procuratoris in causis ecclesiasticis;
munus patrini agere in sacramentis Baptismi et Confirmationis; suffragium
ferre in electionibus ecclesiasticis; ius patronatus exercere (cau. 2256, 2°).
De Sacramentalibus, vide vol. I, n. 99 ss.
2. Subsunt excommunicationi latae sententiae Ordinario reservatac catholici, qui matrimonium ineunt coram ministro acatholico
contra praescriptum canonis 1063, i. e. qui sive ante sive post matrimonium coram Ecclesia initum, adcuni quoque, aut per se aut per
procuratorem, ministrum acathoUcum uti sacris addictum, ad consensum
matrimonialem praestandum vel renovandum (can. 2319, § 1, 1°).
Haec poena incurritur tantum a parte catholica, et quidem sive
matrimonium celebretur ex dispensatione super impedimento mixtae
religionis, sive celebretur sino ulla dispensatione (46).
3. Eadem excommunicatio eos tenet, qui matrimonio uniuntur
cum pacto explicito vel implicito ut omnis vel aliqua proles educetur
extra catholicam Ecclesiam (cqn. 2319, § 1, 2°). Censura, ut supra, ple­
ctitur solum pars catholica.
Pactum, explicit um vol implicitum, quavis forma ac ratione exprimi po­
test, seu scripto seu nudis verbis. Praecedere aut saltem concomitari debet
(•II) Iure antiquo nuptias ineuntes coram ministro acatholico incurrebant excommuni­
cationem speciali modo R. Pontifici reservatam. Tost Const. « A post'd icor Sedis * (an. 1869)
de exsistentia censurae dubitatum fuit ab ipsa S. C, S. Olilcii (deer. i april. 187 1); at dtin
per authenticas declarationes omne dubium sublatum est (S. O. 17 mart. 187 I; 18 mail 1892).
Sed controversia perduravit Inter DD., utrum censura caset in credentes vel in fautores
hac resis.
( 15) Cappello, Dc censuris, n. 20 s.
(16) Cfr. ( appello, op. cit. n. 125; Ferrorcs, XI, n. 1265.

CAPUT VI - ARTICULUS Π

328

matrimonii celebrationem; quare excommunicationem non contrahunt co­
niuges, qui, nuptiis iam celebratis, inter se paciscuntur (47).

4. Hac poena tenentur etiam parentes vel parentum locum te­
nentes, qui prolem scienter tradunt in religione acatholica educandam.
5. Qui matrimonium ineunt cum huiusmodi pacto « explicite vel
implicito ut omnis vel aliqua proles educetur extra catholicam Ec­
clesiam », sunt suspecti de haeresi (can. 2319, § 1, 2°), et ideo subsunt
poenis, quibus suspecti de haeresi subiiciuntur, atl normam cc. 2315,
2316 (48).
II
II inter partem
II
II
322. Matrimonium
catholicam
et acatholicam
II — 1. Imprimis, uti patet, eiusmodi coniusine dispensatione initum.

gium est gravissime illicitum, praesertim si desint conditiones iure
divino requisitae. De valore, si obsit tantum mixtae religionis impedi­
mentum et consensus rite praestitus fuerit, dubitari nequit.
2. Usus matrimonii ita celebrati non vetatur; nullum enim ob­
stat impedimentum prohibens ne coniuges debitum petant ac reddant.
3. Quamvis formalis dispensatio ad celebrandum matrimonium
mixtum non sit amplius necessaria, omnino tamen requiritur, ut
etiam post matrimonium ita celebratum satisfiat conditionibus ab Ec­
clesia praescriptis, quatenus id a parte catholica fieri potest (49). Co­
niux catholicus non potest admitti ad sacramenta recipienda, nisi
prius conscientiae suae consuluerit.
Ad rem Instructio Card. Lambruschini die 30 april. 1841 ad Episcopos
Hungariae iussu Gregorii XVI data, haec habet: «Ceterum, quocumque de­
mum modo mixta haec matrimonia, citra Ecclesiae dispensationem et neces­
sarias cautiones, sive per passivam catholici parochi praesentiam, sive coram
acatholico ministro contracta fuerint, illud Episcopis et parochis Sanctitas
Sua magnopere commendat, ut omni pastorali sollicitudine catholicum co·
niugem ad patratae culpae detestationem congruamque poenitentiam opportune
conentur excitare, cumque solerter adducant ad obligationes implendas, quibus
gravissime tenetur, illam praesertim quae est de catholica universae prolis
educatione impense curanda. Quae si ex voto contingant, adeoque constet
eum revera resipuisse, paratumque esse ad opportunam, quoad valuerit, scan­
dali reparationem, tunc sane poterit ipse sacramentorum Ecclesiae particeps
fieri, quemadmodum respondens die 13 iul. 1782 archiepiscopo Mechliniensi
s. m. Pius VI in rem adnotavit » (50).
(47)
(18)
(I!·)
(.50)

Cappello, l. c. n. 126.
Cfr. Cappello, l. c. n. 71 ss.
Wernz. I. c. n. 578; Lehmkuhl, n. 912 s.; Feije, /. <·. u. 573.
Cfr. Collect. S. C. dc Prop. Fide, Γ, n. 920 in notu.

DE IMPEDIMENTO COGNATIONIS LEGALIS

329

Articulus IV.
De impedimento cognationis legalis.

323. Quid sit cognatio legalis, quid adoptio et quotuplex. —
1. Cognatio legalis est propinquitas personarum, quae oritur ex le­
gitima adoptione. Dicitur legalis, quia primum a lege civili constituta
est, quamvis postea a iure quoque canonico recepta sit. Adoptio vero est
actus legitimus, quo persona extranea in filium vel nepotem assumitur (1).
2. Legalis cognatio, quae oritur ex adoptione, est institutum iuris
civilis tantum. Fieri debet per actum publicum, secundum statu­
tam formulam, certis servatis conditionibus tam pro adoptante quam
pro adoptato. Proinde unice pendet a lege civili cuiusque nationis, tum
quoad ipsam exsistent iam et naturam, tum quoad ambitum, effectus et
formam, qua constituitur, regitur, et resolvitur.
3. Iure romano sola cognatio legitima omnes effectus civiles pro­
ducebat. Per eam sane quis de familia erat, sub patria potestate con­
stitutus. Filius vero unusquisque fiebat aut legitima nativitate, aut
legitimatione, aut adoptione (2).
4. Ex adoptione oritur triplex cognatio legalis: 1° paternitas le­
galis inter adoptantem et adoptatum eiusque descendentes; 2° fra­
ternitas legalis inter adoptatum et filios legitimos adoptantis; 3° affi­
nitas legalis intes adoptantem et uxorem adoptati et vicissim inter
adoptatum et uxorem adoptantis.
5. in iure romano duplex distinguitur adoptio (3), alia personae sui iuris,
priscis temporibus per suffragium populi in comitiis facta, serius per decre­
tum imperatoris, quae dicitur adrogatio vel arrogatio; alia personae non sui
iuris, seu filii-fani Hias, qui nempe adhuc esset sub patria potestate, per de­
cretum magistratus, et dicitur adoptio simplex (datio in adoptionem).
(1) Cfr. § 1 Inst. dc adopt. 1, 11; L. 1, I). h. t.; L. 1, 5 4, D. unde cogn. 38, 8: L. 10
j I. C. de. adopt. 8, 18; S. Thom, in IV, D. 12, q. 2, λ. 1; Sanchez, lib. VH, disp. 63, η. 1;
Schmalzgr., lib. IV, tit. 12, η. 1 ss.; Wernz, /. c. n. 467: Gasparlr. L c. n. 851; Rosset, I. c.
n. ISiH: D’Annibale, I, n. 65.
lure romano per adoptionem quis assumebatur non solum in Illium, sed etiam in nepotem
et pronepotem. Quod Codices moderni generatim non admittunt.
(2) Inst. 1. 9, dc patria potestate; D. 1, 6, dc his qui sui vel alieni iuris; C. 8, 47, dc patr.
potest.; C. 5. 27, de, natur, liberis e.t matrib. eorum, et cx quibus causis iustis eff.; D. 1, 7, de adopt,
d cmancip.; Inst. 1, 11, de adopt.; C. 8, 48, eod.
(3) Adoptio, quaeoumquo sit, distinguenda prorsus est ab alumnatu et unione prolis.
Alumnatus est, quo quis puerum (vel puellam) sub sua cura suscipit, ad eum nutriendum
et educandum. Unio prolis in eo est, ut cum duo matrimonio uniuntur, quorum uterque vel
alteruter ex praecedenti coniugio prolem suscepit, paciscuntur prolem iam susceptam eodem
loco habendam esse ac quae ex novis nuptiis suscipienda erit, ut eodem scilicet iure succes­
sionis cum hac gaudeat. Cfr. Schmalzgr., I. c. n. 35 s.; Ball.-Palm., I. c. n. 635; Veccldotti
III, § 94.

330

CAPUT VI - AItTIOULUS IV

Utriusque effectus, iure romano antiquo, est ut adoptatus transeat in
familiam et potestatem adoptantis ad instar filii naturalis et legitimi et fiat
haeres ab intestato (4).
lustinianus reliquit in suo statu adrogationem, sed mutavit adoptionem
tum quoad formam, quam simpliciorem reddit, tum quoad effectus, quatenus
per eam adoptatus non amplius transibat in familiam et potestatem ad­
optantis, at ius exinde habebat succedendi adoptanti ab intestato (6).
Quare adrogatio definiri potest: legitima assumptio personae extraneae
sui iuris (6) in filium vel nepotem suprema auctoritate principis ita facta, ut
adoptatus transeat in potestatem et familiam adoptantis et fiat ad instar filii
naturalis et legitimi haeres necessarius tam ab intestato quam ex testamento.
Adoptio simplex delinitur: legitima assumpfio personae, nondum sui iuris,
in filium vel nepotem inferiore auctoritate magistratus competentis ita facta,
ut adoptatus non transeat in potestatem et familiam adoptantis nec fiat haeres
necessarius in testamento sed tamen aliquod ius in haereditatem accipiat, i.
e. ab intestato succedat (7).
Adrogatio vocari solet interdum adoptio plena vel adoptio sensu stricto;
adoptio simplex dicitur adoptio minus plena sive imperfecta.
At nonnulli negant huiusmodi voces promiscue usurpari posse; nec, ut
putamus, sine fundamento, attentis textibus iuris romani.

6. Ex adoptione oritur, iure romano, impedimentum matrimonii'
Adoptio enim filios facit; hinc sicut naturalis cognatio prohibet
nuptias inter personas tali vinculo coniunctas, pronum est ut cognatio
quoque legalis matrimonium vetet. Impedimentum adest:
(1) Cfr. Laurin, l. c. p. 193 es.; Arndts-Seratini, /. c. §5 122 ss.; .Scherer, l. c. p. 321.
(5) Cfr. § 1, I, 1, 11; fr. 1. 2, D. 1, 7; L. 10, C. 8, 18.
Ex iure romano ad adoptionem requirebatur, ut adoptans esset: 1° sui iuris ct inaior
25 annis (§ I Inst. I, 11, de adopt.); 2° masculus, sed ex speciali principis concessione etiam
femina poterat adoptaro (§ 10, Inst. h. t.; L. 5, Cod. h. t.); 3° non castratus (§ 9, Inst. h. t.);
spadoni, e contrario, cuius impotentia generandi non habebatur ut manifesta et perpetua,
lus erat adoptandi; 1° plena pubertate, i. e. 18 annis adoptando maior (5 4, Insit, h. t.; L. 40,
§ 1, Cod. h. t.): 5° non minor 60 annis, nisi i ustae causa*· accederent (L. 15, § 2, D. h. t.).Cfr.
Schmalzgr., I. c. n. 7 ss.; Arndtd-Scraflni, l. c. § 122 s.; Vidal, /nditutionc* iurin eZnilts romani
u. 343.
Adrogandus 1° debebat esse sui iuris (L. 1, 5 1, D. h. t.) sive masculus sive femina; postea
etiam impuberes poterant adrogari per rescriptum principis (§ 3, Inst. h. t.); 2° illius illegi­
timus adoptantis, qui poterat legitimari, adoptari non permittebatur (L. 7, C. de natural.
lib. V, 27), neque ille, qui semel iam fuerat adoptatus et postea emancipatus, secunda vice
adrogari poterat (L. 37, § 1, D. h. t.)/Cfr. Schmalzgr., Z. c.; Arndts-Serafini, Z. c. § 121 se.;
Vidai, t. c.
Quoad fonnam requirebatur: 1° interventus auctoritatis publica*· vel per rescriptum
principis vel per cognitionem magistratus competentis (55 1, 3, 8, Inst. h. t.; L. 2, 3, 4, 38,
1). h. t.; L. 11, C. h. t.); 2° consensus vel saltem non contradictio adoptati (L. 5, 52, D.
h. t.; L. 11, O. h. t.); 3° praesentia adoptati, quia per procuratorem fleri non poterat (L. 21,
D. h. t.); 1° adoptio debebat esse absoluta et perpetua, non autem sub conditione vel ad
tempus facta (L. 25, 34, I). h. t.).
Cfr. Schmalzgr., Z. c. n. 8 ss.; Arndta-SeraÜni, t. c, 4 123 ss.; Scherer, Z. c. p. 321; Vidai,
/. c.; Laurin, l. c. p. 246.
(6) Interdum, sed valde raro, adrogatur ab ascendente paterno vel materno etiam per­
sona (cognata) alieni iuris (non agnata). Cfr. Inst. 1,11; L. 10, C. 8, 48; Leitner, Z. c. p. 270 s.;
Wcrnz, Z. c. n. 468, not. 9.
(7) Cfr. Inst. III, 10, de acquisiitoM ptr urrog.; Boned. XIV Const. « Esscndoci noto .
21 dec. 1749; De Syruxlo diocc.t lib. IX. cap, ίο, η. I; Arndts-Seratini, Z. c. §§ 425, 128.

DE IMPEDIMENTO COGNATIONIS LEGALIS

331

1° inter adoptantem, adoptatum adoptatique descendentes {pa­
ternitas legalis);
2° inter adoptatum et filios adoptantis, sub eius potestate con­
stitutos {fraternitas legalis)',
3° inter adoptatum et uxorem adoptantis, inter adoptantem et
uxorem adoptati {affinitas legalis) - (8).
7. Cognatio legalis orta ex adoptione perfecta seu adrogations est
certe apud Romanos impedimentum dirimens. Num etiam adoptio
minus plena seu imperfecta, in iure post-iustinianeo, habeat vim ir­
ritandi matrimonium, controvertitur (9).
8. Impedimentum cognationis legalis iure romano est perpetuum in
iis, inter quos paternitas et affinitas legalis exsistit, ita ut etiam soluta
adoptione, adhuc maneat; est temporaneum in iis, inter quos frater­
nitas legalis exsistit, ita ut, soluta adoptione, impedimentum cesset (10).
Adoptio vero solvitur tum per emancipationem personae adoptatae
aut lilii (filiae) adoptantis, tum per mortem adoptantis (11).

324. Hodierna disciplina canonica. — 1. « /n· iis regionibus ubi
lege civili legalis cognatio, ex adoptione orta, nuptias reddit illicitas,
iure quogue canonico matrimonium illicitum est» (can. 1059). Proinde:
1° Codex legem civilem suam facit eamque, ut aiunt, canonizat.
Ratio huius dispositionis est, ut abrogata fere ubique observantia
iuris romani et substitutis apud singulas nationes Codicibus propriis,
certa norma statuatur, quae moribus atque institutis patriis sit con­
formis.
2° Prout ergo ex lege civili cuiusque nationis cognatio legalis
est impedimentum dirimens vel impediens aut nullum, etiam iure
canonico erit dirimens vel impediens aut nullum.
3° Hinc ius civile singularum nationum sedulo attendendum
est, tum quoad exsistentiam impedimenti, tum quoad ambitum, tum
quoad durationem. Dispiciendum scii, in unaquaque natione, an co­
dex civilis cognationem legalem impedimentum constituat; utrum
dirimens vel impediens sit; inter quas personas vigeat; an sit per­
petuum necne; si temporaneum, quando et quomodo cesset.
4° Impedimentum formaliter est ex lege canonica, et quidem
unice atque exclusive, ita ut nulla vis et auctoritas dirimendi vel pro(8) Cfr. §§ 1, 2. Inst. dc nupl.t I, 10; L. 17, 23, 55, D. dc ritu nupt. XXIII» 2; c. 1,
5, 6, 0. XXX, q. 2; Sanchez, Z. c. disp. 63, n. 6 ss.; Schmalzgr., I. c. n. 26; Laurin, Z. c.
p. 217 ea.
(9) Cfr. Laurin, Z. c. p. 208 ss.; Dc Angelis, lib. IV, tit. 12, n. 1; Worn/, Z. c. n. 169;
Arndta-SoraOni, Z. r. 5$ 425, 128; Scherer, Z. c. p. 323 aa.
(10) Cfr. § 1. Inst. dc nupt., I, 10; L. 14, 55. D. dc ritu nupt., XXIII, 2.
(11) Cfr. § 2. inst. de nupl.t I, 10; lust. 1, 12, quibus modis ius patriae potestatis solvitur;
L. 17, 55. D. dc ritu nupt., XXIII, 2; Schmalzgr., Z. r. n. 26 ss.; Hosect, Z. c. n. 1897 ss.

332

OAPUT vr - ARTICULUS IV

hibendi baptizatorum matrimonia sit tribuenda imi civili, quod non­
nisi materiale elementum suppeditat.
5° Cum legalis cognationis impedimentum ex canonica disposi­
tione nitatur lege civili, manifesto liquet impedimentum mutari vel au­
ferri, mutato ex legitima reipublicae auctoritate vel sublato iure civili.
H. Impedimentum cognationis legalis usque ad nostra tempora
vigebat ut impediens in Gallia, Germania, Hungaria, Helvetia, republica de Venezuela, Belgio, Luxemburgo et Romania.
1° In Gallia (art. 348): α) inter adoptatem et adoptatum eiusque de­
scendentes; b) inter diversos filios adoptivos eiusdem adoptantis; c) inter ado­
ptatum et fdios, quos postea habuerit adoptans; d) inter adoptatum et uxorem
adoptantis, inter adoptantem et uxorem adoptati.
Impedimentum est perpetuum· quoad paternitatem et affinitatem legalem,
i. e. quoad personas sub a) et d); est temporaneum quoad fraternitatem legalem
scii, quoad personas sub b) et c), quatenus impedimentum cessat statim ac
filius adoptatus aut filii naturales emancipantur.
2° In Germania, solum inter adoptantem et adoptatum eiusque de­
scendentes (filios legitimos, naturales, adoptivos). Impedimentum est tem­
poraneum, i. e. durat quousque adoptio manet.
3° In Hungaria: a) inter adoptantem et adoptatum; b) inter adoptan­
tem et uxorem adoptati, inter adoptatum et uxorem adoptantis; c) inter filios
naturales, legitimos vel illegitimos, adoptantis et adoptati, atque uxorem
eiusdem; d) inter filios naturales adoptati et uxorem adoptantis.
Impedimentum, soluta adoptione, illico cessat (12).
4° In Helvetia (art. 129, 200) viget: a) inter adoptantem et adoptatum;
6) inter adoptantem et uxorem adoptati, inter adoptatum et uxorem ado­
ptantis (13).
5° In republica de Venezuela (art. 73) adest impedimentum: a) inter
adoptantem et adoptatum eiusque descendentes; b) inter diversos filios ado­
ptivos eiusdem adoptantis; c) inter adoptatum et filios supervenientes ado­
ptanti; d) inter adoptantem et coniugem adoptati, inter adoptatum et coniugem adoptantis. Est temporaneum, manet nempe quousque adoptio perdurat.
6° In Belgio, Luxemburgo et Romania viget idem ius ac in Gallia (n. 1°).
III. In quibusdam nationibus Europae et Americae legalis co­
gnatio constituit impedimentum dirimens, de quo vide n. 569.
IV. Apud alias nationes huiusmodi impedimentum non exsistit,
vel quia institutum adoptionis a iure ignoratur, vel quia recepta ado­
ptio matrimonium nec dirimit nec prohibet.
Non viget generatim impedimentum, neque ut impediens neque
ut dirimens, in Holi an dia, Lusitania, Austria (14), Dania, Servia,
(12) Lex de matrimonio, XXXI, an. 1894, § 18.
I
(13) Ita ex Codice Civili an. 1907, quod viget a die 1 ian. 1912. Antea ex lege 21 dee.
1874, Impedimentum erat dirimen*.
(14) Tn Austria exsistit quidem adoptionis institutum (§§ 179185); at nullum exinde

DE IMPEDIMENTO COGNATIONIS LEGALIS

333

Bulgaria, Montenegro, Bosnia et Herzegovina, Suecia, Noroegia, Anglia
et generatim in eius quoque coloniis (non excepta ditione, Canadensi,
Australia, India, Transvaal), in republica Aequatoris, Argentina, Costaricensi, 8. Salvatoris, de Nicaragua, de Uruguay; nec demum apud
nationem Chilensem et Mexicanam.
V. In dubio utrum impedimentum exsistat necne, stante ex, gr.
controversia inter civilistas et canonistas, practice tenendum est, im­
pedimentum non exsistere. Item si dubitetur an sit dirimens aut im­
pediens, mitius indicandum, seil. impedimentum ut mere impediens
habeatur, donec S. Sedes authenticam declarationem ediderit.
VI. Cognatio legalis superveniens nec solvit matrimonium, etsi ratum tan­
tum (quod omnes concedunt), nec eiusdem usum impedit. Hinc si quis puellam
accipiat in uxorem, et deinde adoptet in filium puta patrem puellae ipsius,
iura coniugalia nullam iacturam patiuntur quoad petitionem ac redditionem
debiti. Id, contra veteres quosdam, certum atque indubitatum est, cum nullus
textus iuris seu antiqui seu novi usum matrimonii prohibeat ob cognationem
legalem supervenientem (15).
VII. Si adoptio non lege civili, sed solis populi moribus introducta
est, impedimentum non exsistit, licet forte quaedam cognatio legalis
inde oriri existimetur. Ante Codicem, id certum erat ex responsione
S. Oli., data die 16 april. 1761.
Expositum fuerat: «In Bulgariae provincia mos est ut patresfamilias
aliquando sibi in filios adoptent absque ulla iuris sollemnitate aliquos pueros
vel puellas. Huiusmodi adoptati communiter inter catholicos ibi commorantes
vehiti filii legitimi reputantur, adeo ut in haereditatem etiam succedant.
R. D. Roveranus missionaries... S. C. de Prop. Fide humiliter supplicavit
ut declarare dignaretur an talis adoptio impedimentum pararet cognationis
legalis. Eadem S. C. instantiam remisit ad S. C. S. Officii. Deinde in Congreg.
Generali habita coram SSmo D. N. feria V, die 1G april. 1761, SSmus decla­
ravit praefato in casu nullum exsistere impedimentum · (1G).

Iure novo, a fortiori res extra controversiam est. Nam Codex ex­
presse loquitur de lege civili (cc. 1059, 1080), et quidem de lege civili
quae statuat cognationem legalem ex adoptione ortam impedire aut
dirimere mat rimonium.

325. Discri H en inter ius antiquum et novum.

1. .'bite Co­
dicem impedimentum cognationis legalis aut dirimens erat, aut nullum;
oritur impedimentum matrimonii. De recenti disciplina. vide Brunei! i, Diwrrto < nuUild di
nuilrimonlo negli Sinti d'huropa, Milano 1937, p. 93.
(15) Cfr. Sanchez, /. c. n. 19 ss.; SchmMzgr.. I. e. n. 24 s.: Ball.-Palm., L c. n. 025; Santi,

(IO)1 <’fr. Collect. S. C. de Prop. Fide, vol. 1, n. 442.

334

CAPUT VI - ARTICULUS IV

mere impediens non exsistebat. Post Codicem habetur etiam impedi­
mentum impediens.
2. Ante Codicem vigebat hoc principium: Adoptio secumferl im­
pedimentum dirimens, si facta ad terminos iuris romani. Quare in tan­
tum ex adoptione impedimentum matrimonii oriebatur, in quantum
ea, saltem quoad substantiam, conveniret cum adoptione iuris romani.
Ad hoc autem videbatur sufficere et requiri, ut adoptio fieret peractum
publicum et adoptatus transiret in potestatem vel in familiam ado­
ptantis, aut saltem arctam connexionem acquireret cum ista.
Post Codicem, relicto omnino iure romano, attenditur unice ius
civile singularum nationum, sive discrepet illud a romana legislatione
sive cum ipsa congruat.
3. Ante Codicem, si adoptio unius alteriusve gentis conveniret
saltem quoad substantiam cum adoptione iuris romani, impedimentum
erat, independenter a lege civili illius gentis, i. e. sive lex inter effectus
adoptionis recenseret hoc impedimentum, sive non.
Post Codicem·, in tantum exsistit impedimentum, in quantum lex
civilis cuiusque nationis illud admittat.
4. Ante Codicem cognatio legalis erat impedimentum dirimens,
quoad omnes nationes ubi vigebat, in hoc ambitu: a) in linea recta
inter adoptantem et adoptatum eiusque descendentes qui adoptionis
tempore sub paterna adoptati potestate erant constituti; 6) in linea col­
laterali inter adoptatum et filios naturales ac legitimos adoptantis,
quamdiu neuter emancipatus erat (17); c) in affinitate inter uxorem ado­
ptai tis et adoptatum atque inter adoptantem et uxorem adoptati (18).
Post Codicem ambitus non est unus ac idem pro omnibus na­
tionibus. Varius profecto est pro diversitate legislationum, praeser­
tim quoad fraternitatem.
5. Ante Codicem impedimentum erat stabile et perpetuum, excepto
casu sub b), adeo ut, puta, eo sublato a lege civili, nihilominus adhuc
canonice vigebat, manente adoptione ad terminos iuris romani.
(17) Nonnulli seu veteres seu recentes putabant Impedimentum fraternitatis legalis exsi·
stere etiam inter duos tilios adoptatos eiusdem personae adoptantis. Cfr. D’Annibale, I, n. 65,
not. 21; Sebastianelli, l, r. p. 8rt s.; Gasparri, Z. r. n. 800; Leitner, Z. c. p. 272; Wernz, l, c,
n. 473, not. 59.
V
Sod negativa sententia erat probabilior; nam, ut egregie (Z. c.) animadvertit Wernz,
quamvis ratio intrinseca honestatis inter duos liberos adoptatos hoc impedimentum sua
doro videatur, tamen §§ 2, 3 Inst. dc nupl.t I, 10; L. 23, D. h. t.; L. 17, D. de rit. nupt., XXIII,
2, quibus illi auctores insistunt, id clare non probant, quia nullibi agitur dc duobus liberis
adoptantis inter se ». Cfr. Sanchez, lib. VII, disp. 63, n. 28; Schmalzgr., Z. c, n. 31 ss.; Reiffenst., lib. IV, tit. 12, n. 8; Lamin, Z. c. p. 222 ss.; Santi, Z. c. n. 13; Scherer, Z. c. p. 326ss.
(18) Quare impedimentum cognationis legalis non exsistebat: a) inter adoptantem et
matrem ad jptati; b) inter adoptatum et filiae adoptivae filiam,} c} inter adoptantem et tiliam
UUgilimam lilii adoptivi; d) inter filium illegitimum adoptantis et tiliam adoptivam eiusdem
adopta itis ac vioissim; e) inter tiliam et filium duorum fratrum adopt ivorum, et iuxta plures
Inter duos adoptivos eiusdem patris adoptantis.
Cfr. Sanchez, Z. c. n. 28 h.; Schmalzgr..7. c. n. 31 es.; Wernz, 7. c. n. «71 ; Laurin, Z. c. p, 199 h.

J)E IMPEDIMENTO COGNATIONIS LEGALIS

335

Pont Codicem, ex positiva legislatoris ecclesiastici voluntate, im­
pedimentum pendet a lege civili eiusque mutationes sequitur.
II
326. Convenientia impedimenti.
— Relatio peculiaris, quae vi

adoptionis inter adoptatum et familiam adoptantis exsurgit, omnino
suadet ne inter personas cognatione legali coniunctas matrimonium
contrahatur. Personae enim, posita adoptione, sunt loco parentum,
filiorum, fratrum. Hinc peculiaris oritur inter praefatas personas vitae
consuetudo et familiaritas. Quae, ut pura et sancta servetur, a spe
futuri matrimonii excludenda est (19).
S. Thomas rationem ita egregie exponit: «Lex divina illas personas prae­
cipue e matrimonio exclusit, quas necesse est cohabitare, ne, ut Rabbi Moy­
ses dicit, si ad eas liceret carnalis copula, facilis pateret concupiscentiae locus,
ad quam reprimendam matrimonium est ordinatum; et quia filius adoptatus
versatur in domo patris adoptantis, sicut filius naturalis, ideo legibus humanis
prohibitum est inter tales matrimonium contrahi, et talis prohibitio est per
Ecclesiam approbata, et inde habetur quod legalis cognatio matrimonium
impediat » (20).
Ut patet, haec ratio non est nimis urgenda, quia non semper et necessario
ex iure Codicis adoptio et relativa cognatio legalis constituit impedimentum.
II
II
II
327. Quomodo
cesset impedimentum
cognationis legalis. —

1. Imprimis cessat per dispensationem, cum sit iuris ecclesiastici
tantum. In paternitate nonnisi aegro R. Pontifex dispensat (21); in
affinitate ex gravi causa facilius dispensatur; in fraternitate adhuc
facilius; at vix unquam opus est dispensatione super fraternitate le­
gali, quia in promptu est solutio adoptionis per emancipationem (22).
2. Attento iure antiquo, impedimentum in linea recta et ex af­
finitate legali erat natura sua perpetuum, ita, ut, legitime soluta ado­
ptione aut sublata patria potestate per emancipationem aliisque le­
gitimis modis, nullatenus cessaret; o contra in linea collaterali seu
fraternitate ipso iure exsistere desinebat, si adoptio per mortem pa­
tris vel per emancipationem adoptati solvebatur, seu quomodolibet
cessabat patria potestas in filios naturales et legitimos (23).
(10) Cfr. Inetr. S. Off. 10 april. 1761; Sanolæz, l.
n. It»; Gasparri, /. c. n. 851; Ko.-sel,
I. c. n, 1905; Wernz, l. c. n. 471; Sonti, L c. n. 4.
(20) In IV, I). 12, q. 2, a. 2.
(21) Cfr. Dc Instis.lib. II, cap. 0, n. 51, p. 100; Ball.-Palm..L c. n. Oil ; Wernz. I. c. n. 477;
Laurin, l. c. p. 241 ss.
(22) Cfr. folium S. C. C. in Hurlana, 36 sept. 1734; Gasparri, L c. n. 870; Wernz, l. c.;
Sonti, I. c. n. 8; Ball.-Palm. I. c.; De lusi Is, L c. n. 51: Giovinc. I, p. 400.
(23) Bened. XIV, De Χι/iuxlo diorc., lib. IX, cap. lit, η. 1; Schmalzjrr., lib. IV, tit. 12.
η. 10 ss.; Sanchez, I. c. n. 4; Rossct, I. f, n. 1902.
Patria potestas cessabat: «) morte na tirai! vel oivlll (deportatione, servitute) adoptantis;
b) emancipatione filii (tiliae) adoptati vel naturalis; c) privatione patriae potestatis ipso iur«

336

OAPUT VI - ARTICULUS IV'

lure novo videndum est num iuxta legem civilem cuiusque na­
tionis adoptio sit perpetua an temporanea, num coniugium prohi­
beatur durante adoptione tantum, an etiam ea soluta, sive in linea
recta sive in linea collaterali seu fraternitate.
Si matrimonium vetetur durante dumtaxat adoptione, eo ipso quod haec
solvitur per emancipationem aut alia qualibet ratione iuxta formam a lege
civili praescriptam, cessat ipso iure etiam impedimentum canonicum cognationis·
legalis, ita ut valide et licite nuptiae celebrari queant sine ulla dispensatione.
Quod si adoptio iure civili sit perpetua, aut matrimonium vetetur ea quoque
soluta, impedimentum nonnisi per dispensationem tolli potest.
3. Palam est dispensationem civilem ab impedimento non suffra­
gari in foro ecclesiastico, cum auctoritas civilis incompetens omnino
sit in negotiis canonicis, praesertim in re sacramentali.
II infideles teneantur impedimento
II
328. Num
cognationis legalis.

— 1. Certe non ligantur ante baptismum, nisi ex speciali lege civili
matrimonium prohibeatur ob adoptionem; quo in casu, uti patet, impe­
dimentum relate ad infideles est mere civile, non autem canonicum.
2. Post baptismum tenentur impedimento canonico cognationis
legalis, dummodo adoptio adhuc exsistat (24).

329. Notae historicae. — 1. Ex monumentis historicis non constat
quando Ecclesia se iuri romano quoad legalem cognationem confor­
maverit; item an de facto tantum leges romanas servaverit prioribus
saeculis, an potius easdem canonizaverit (25).
2. Certum est, per octo priora saecula nullum haberi documentum,
ex quo liquido appareat Ecclesiam vere canonizasse ius romanum
de adoptione quoad matrimonium etiam baptizatorum irritandum.
Prima vice Nicolaus I (an. 866) commemorat « venerandas romanas
leges » de hac re. Verba huius Pontificis, uti colligitur ex contextu (26),
manifesto insinuant, Ecclesiam ius romanum saltem gencratim ratum
habuisse (27).
aut indice interveniente, ex. gr. ob inccstuosas nuptias adoptantis; d) et etiam secundum
communiorem et veriorem sententiam, promotione ft]ii ad certas dignitates.
Cfr. Inst. 1, 12, r/uihi/3 modis ius potest, sol citu r; 1). 1,7. de adopt, et emane.;
S, 19, de
emane, liber.; C. 10, 31, de dccurion. L. 66, § 1 ; Nov. 81, cap. 1, pr. et § 1, cap. 3; Bened. XIV,
De Synodo dioec., lib. IX, cap. 10, n. 1; Santi, l. c. n. 9; Vidal, l. c. n. 359 ss.
(21 Sanchez, lib. VII, disp. G3, n. 22; Schmalzgr., I. c. n. 23; Ball.-Palm., l.c. n. 625;
Van de Burgt, l. c. p. 52; Feije, l. c. n. 436.
H
(25) Cfr. Laurin, l. c. p. 211 88.; Freisen, l. c. p. 555 ss.; Scherer, l. c. p. 325 ss.
(26) Nicolaus I commemorat per transennam adoptionem in linea recta, ut inde argu·
mentum a fortiori petat ad impedimentum cognationis spiritualis comprobandum. Quae argu­
mentandi ratio fuisset inepta aut saltern debilis valde, nisi Ecclesia suas fecisset leges rornanas.
Cfr. W< rnz, l. c. n. 469.
(27) Cfr. c. 1, C. XXX, q. 3; Laurin, /. c. p. 215 ss.; Scherer, l. c. p. 322.
I
Quamvis Ecclesia totum rigorem iuris romani de conditionibus requisitis ad inducendam

DE IMPEDIMENTO COGNATIONIS LEGALIS

337

3. Gratianus (28) impedimentum cognationis legalis supponit;
item Rolandus (Alexander III), Petrus Lombardus aliique (29). Ber­
nardus Papiensis primus disertis verbis doctrinam proponit asserit quo
impedimentum non solum prohibere nuptias, sed etiam dirimere (30).
In Decretalibus Gregorii IX unicus textus legislatives habetur (31).
quem S. Raymundus ex Breviario Bernardi Papiensis desumpsit.
4. Quidam canonistae, v. g. Durantis (32), putabant impedimen­
tum esse mere impediens; alii cum Hostiensi (33) existimabant co­
gnationem legalem toto ambitu iuris romani matrimonia irritare.
Quare ambitus impedimenti nonnisi serius tum per canonistarum
doctrinam, tum praesertim per consuetudinem et praxim Ecclesiae
determinatus fuit (31).
5. Plura dubia et controversiae habebantur. Inde a saeculo xm maxime
agitata est quaestio, utrum sola adoptio plena, au etiam minus plena pro­
duceret impedimentum canonicum cognationis legalis ex iure Ecclesiae. Plures
iique graves DD. utrique sententiae calculum adiiciebant (35).
Practice controversia ita solvebatur: videndum erat, in singulis civi­
tatibus, an adoptio ibi adhibita saltem quoad substantiam congrueret cum
adoptione iuris romani. Cum vero quaestionis decisio difficultate non careret,
factum est, ut impedimentum tamquam dubium haberetur, nisi S. Sedes
authenticam declarationem de eo edidisset.
Authentice declaratum fuerat, impedimentum induci per adoptionem
iuxta Codicem Gallicum legitime factam (36); item per adoptionem secundum
Codicem Neapolitanum peractam (37); non induci, e contrario, impedimentum
per adoptionem factam secundum leges Bulgariae (38) et Tttnkini (39).
cognationem legalem ut impedimentum canonicum non admiserit, nihilominus pacta mere
privata non sutlloicbant ad constituendam adoptionem, sed requirebatur sollemnitas iuris
ctnn interventu auctoritatis publicae. Cfr. Laurin, Z. c. p. 216 ss.; Esincin, Z. c. I, p. 361.
S. O. Concilii die 2 iul. 1678 declaravit non inducere canonicum impedimentum ado­
ptionem coram notario factam.
(28) Cfr. c. 5, C. XXX, q. 3.
(29) Roland., Z. c. p. 116; Petrus Loinb., IV Seni. D. 42.
(30) Summa Decretalium, p. 161 ss.
(31) Cap. unie. X, IV, 12.
(32) Loi·, cit., n. 1. Cfr. Laurin, l. c. p. 217 ss.; Freisen, Z. c.; Wernz, Z. c. n. 169.
(33) Sumina, h. t. n. 12.
(34) Cfr. Laurin. Z. c.; Scherer, Z. c. p. 325, not. 25, 26; Bened. XIV, De Synodo dime.,
lib. IX, cap. 10, n. 4 s.
(35' Cfr. Sanchez, Z. c. n. 9; Schmalzgr., Z. c. n. 19 s.; S. Alph., Z. c. n. 1027, not. 1; Rciffenst., Z. c. n. 10 ; Do Angells, lib. IV, tit. 12, n. 1 ; Rossct, Z. c. n. 1907 ss.; Gasparri, Z. c. n. 861
ss.; Santi, Z. c. n. 11 ss.; Wernz, Z. c. n. 172, not. 50; Ball.-Palm., Z. c. n. 630 s.; D’Annibale,
III, η. 133.
(36) S. Poenit., 17 mali 1826.
(37) S. OIL, 23 febr. 1853.
(38) S. OIL, 16 april. 1761 (non 1861, uti ex mendo typographico habet Gasparri, Z. e.
n. 865; et ex eo alii AA.).
(39) S. C. do Prop. Fide, 11 ian. 1802. Cfr. Collect. S. C. de Prop. Fide, nn. 142, 661 ; Ga­
spard, Z. c. n. 868; Ball.-Palm., Z. c. n. 639; Santi, Z. c. n. 15.

22

CappeUCO, De Sacramentis, V.

CAPUT VI - ARTICULUS V

338

6. Codex praefatae controversiae finem nunc imponit totamque
rei difficultatem aufert, cum legem civilem ut suam acceptet eique
vim tribuat nuptias impediendi aut etiam dirimendi.

Ærtioulus V.
Il indignis ratione peccati,
De matrimonio cum
censurae, etc.

330. Doctrina tenenda. — 1. « Absterreantur quoque fideles a matri­
monio contrahendo cum iis qui notorie aut catholicam fidem abiecerunt,
etsi ad sectam acatholicam non transierint, aut societatibus ab Ecclesia
damnatis adscripts sunt» (can. 1065, § 1).
1° Imprimis absterreri debent fideles ex officio a parocho et
loci Ordinario; dein ex caritate ab aliis quibuscumque, prout caritas
postulat et prudentia suadet. Ex speciali motivo tenentur eiusmodi
obligatione parentes quoad liberos et ii qui ipsorum vices gerunt.
Haec obligatio per se est gravis.
Ratio, cur fideles absterrendi sunt ab huiusmodi coniugiis, est
periculum perversionis pro coniuge catholico et pravae educationis
pro sobole nascitura.
2° Indignitas seu delictum debet esse notorium notorietate
facti (at non excluditur notorietas iuris, quae tamen rarius locum
habere potest), i. e. requiritur ut defectio a fide catholica vel adscriptio societatibus damnatis publice nota sit. Eiusmodi defectio
habetur per apostasiam vel haeresim. Si fieret transitus ad sectam
acatholicam, locum haberet impedimentum mixtae religionis, de quo
supra (n. 306 ss.).
3° Qui officia vitae Christianae negligunt, modo a fide catholica
notorie non recesserint, praescripto huius canonis haud comprehen­
duntur.
4° Societates ab Ecclesia damnatae sunt hae; 1° secta massonica;
2° societas carbonaria; 3° societas fenianorum; 4° societas nihilistioa, atheistica et anarchica; 5° societas vere socialistica; 6° societas biblica; 7° socie­
tas clerico-liberalis; 8° societas neoprotestantica veterum catholicorum;
9° societas cuius finis est cadavera cremandi; 10° societas titulo appellata
Young Men's Christian Association, contracto in siglam Y. M. C. Λ. (1);
11° associationes generat im quae contra Ecclesiam vel legitimas civiles po­
ti) S. Oli. 5 nov. 1920;

icta A post. Sedi*, vol. ΧΙΓ, p. 595 8Ht

DE MATRIMONIO CUM INDIGNIS

339

testates machinantur, aut fidem catholicam quomodolibet impugnant ez
/i ne quem prosequuntur (2).

5° Ex declaratione S. Officii, 11 aug. 1949, quoad matrimonia
communist arum servari debent praescripta canonum 1065 et 1066
A. A. *S’. XXXXI, 427).
331. 2. « Parochus praedictis nuptiis ne assistat, nisi consulto Or­
dinario, qui, inspectis omnibus rei adiunctis, ei permittere poterit ut
matrimonio intersit, dummodo urgeat gravis causa et pro suo prudenti
arbitrio Ordinarius iudicet satis cautum esse catholicae educationi uni­
versae prolis et remotioni periculi perversionis alterius coniugis > (can.
1065, § 2).
Duo clare ac distincte praecipiuntur:
1° Parochus nequit assistere pro lubitu et arbitrio suo prae­
fatis matrimoniis, sed tenetur Ordinarium consulere; idque, uti patet,
sub gravi.
2° Ordinarius debet sedulo considerare omnes circumstantias,
et tunc solum potest parocho permittere ut matrimonio assistat, quan­
do urgeat gravis causa, ex. gr. infamia vitanda partis catholicae vel
scandalum removendum, et simul cautum sit sive catholicae educa­
tioni universae prolis sive remotioni periculi perversionis quod ex
tali matrimonio imminet alteri coniugi. Quae conditio requiritur ex
ipso iure divino, ita ut, ea deficiente, Ordinarius nullatenus concedere
valeat parocho licentiam assistendi matrimonio.
Si urgeat necessitas gravissima nec tempus suppetat recurrendi
ad Ordinarium, parochus intéressé potest praedictis nuptiis, dummodo
provisum fuerit bono prolis et-alterius partis. At ubi primum poterit,
parochus certiorem faciat Ordinarium de inito matrimonio.
Forma seu modus quo catholicae educationi sobolis et remotioni
periculi perversionis alius coniugis cavendum sit, non determinatur.
Quare prudentiae et indicio Ordinarii id relinquitur pro variis rerum
adiunctis. Xecesse est, ut moralis certitudo habeatur, et certo constet
aliquo modo de praefata cautione.

332. 3. « Si publicus peccator aut censura notorie innodatus prius
ad sacramentalcm confessionem accedere aut eum Ecclesia reconciliari
recusaverit, parochus eius matrimonio ne assistat, nisi gravis urgeat
causa, de qua, si fieri possit, consulat Ordinarium >» (can. 1066).
(2) Cfr. Cappello, J)c censuris, n. 105; Laurentius, lust. iur. reel., n. 41«; Ferreres, l. c.
n. 1252.
Non sunt contundendae societates ab Ecclesia damnatae cum ils de quibus m can. 2335.
quarum socii excommunicatione plectuntur S. Sedi simpliciter reservatu.

310

CAPUT VI - ARTICULUS V

1° Quinam sit publicus peccator, diximus alibi (3). Qui negligit
officia vitae Christianae, puta qui tempore paschali non satisfacit
praecepto confessionis et communionis, practice haberi debet ut
publicus peccator, dummodo publice id notum sit; secus non. Etiam
censura publica seu interdictum personale (4) vel excommunicatio
debet esse notoria.
Si agitur de peccatore publico, satis est ut accesserit ad sacramentalem confessionem, etsi ficte seu sacrilege confessus sit; si
agitur de censura, requiritur reconciliatio cum Ecclesia. In utroque
casu tamen opus est, ut publice constet de re vel per actum natura
publicum, ex. gr. per accessum ad tribunal poenitentiae palam in
ecclesia, vel per divulgationem.
Si peccator est occultus aut occulta censura innodatus, parochus quo­
modocumque notitiam indignitatis habuerit sive ex foro eacramentali sive
ex foro interno extra-sacramentali, potest et debet assistere matrimonio (5).
At privatim debet eum monere, ut consulat conscientiae suae. Nota dis­
crimen: ubi agitur de peccatore occulto, confessio sacrament alis, stricte
loquendo, est dc consilio tantum (6), quia status gratiae acquiri potest per
contritionem perfectam: ubi agitur de peccatore publico est de praecepto,
ad scandalum scii, reparandum. In praxi semper suadendum est, ut con­
fessio praemittatur.

2° Obligatio qua tenetur parochus relate ad publicum pecca­
torem aut notorie censuratum est gravis; ratio obligationis est,
quia debet peccatum impedire tum ex praecepto caritatis tum ex
munere ipso paroeciali.
3° Assistentia parochi non est intrinsece mala, ideoque ex causa iusta
et proportionate gravi potest fieri licita. Porro quaenam censeri debet causa
gravis î
Æ. Alph. (7) dicit: «Parochus excusari potest ad vitandam mortem, aut
(3) Cappello, De Sacramentis, Γ, n. 70 ss.
Card. D’Annibale (JI, η. 403) id habet: « Et si quidem indigni sunt ob censuram, non
cogitur (parochus) cos matrimonio prohibere, nisi fuerint vitandi ». Haec doctrina iure antiquo
sustineri non poterat, attentis declarationibus S. Sedis; iure novo, a fortiori, sustineri nequit.
(4) Pighi (l. c. n. 34, 2°) id habet: · Per interdictum habens rationem censurae non prohi­
bentur matrimonia: tamen non licet benedictio nuptiarum (Codex, can. 2271, n. 2°)». id,
debita cum reverentia, est falsum omnino. In can. 2271 est sermo dc Interdicto locali, quod
non habet rationem censurae, erd poenae vindicat irae (can. 2291, 1°). Interdictum personal*
impedit administrationem, confectionem et receptionem sacramentorum et sacra mentalium
sicuti excommunicatio (can. 2275, 2e).
I
(5) Cfr. Lugo, De sacram. i* 0<™·· di8P· 8» η· 2ί,°· Lacroix, lib. IV part. Γ, η. 147; Ball.·
Palm., l. c. η. 736.
(6) Cfr. Cappello, I. c. η.
t^nsparri, l. c. η. 24 3, 530.
**
(7) Lib. VI, η. 44.

DE MATRIMONIO CUM INDIGNIS

341

alia graviora mala communitatis vel ipsorum contrahentium, puta ne ipsi
perseverent in peccato ». Alii probati DD. mala minus gravia excusare
putant, ex. gr. si sponsi sunt civili matrimonio coniuncti, aut periculum est,
ne illud ineant sine religioso; item si, omnibus perpensis, rnala graviora
sequerentur ex denegata assistentia (8).

4° Datur vera obligatio consulendi Ordinarium, si fieri possit;
quae verba sunt intelligenda, ut recursus non solum omitti queat
iu casu extremae aut gravissimae necessitatis, sed etiam quando
obstet gravis quaelibet causa, ex. gr. si notabile incommodum sit
in mora seu probabile periculum gravis damni.
5° Si agitur de excommunicatis vitandis assistentia permitti
non potest nisi in casu gravissimae necessitatis (9); item si agitur
de excommunicatis vel interdictis per sententiam condemnatoriain
vel declaratoriam gravior causa requiritur quam pro aliis.
6° Matrimonium generatim celebrandum erit sine ritu religioso,
ad normam can. 1102, § 2, exclusa semper Missae celebratione (10).

333. An testes, qui cognoscunt indignitatem utriusque vel alter­
u
II
utrius contrahentis, licite matrimonio
assistere possint. — 1. Si ma­
··

trimonium celebratur, servatis servandis, coram Ecclesia, testes licite
assistunt procul dubio, nec per se inquirere tenentur num omnia
praescripta servata fuerint vel minus, quia eo ipso quod parochus
assistit, iure supponitur ea servata fuisse, neque obligatio ipsis
incumbit ulterius inquirendi (11).
2. Testes facilius quam parochus, uti patet, excusantur. Nam
sola caritate, non autem ex officio tenentur impedire nupturientium
sacrilegium. Quare minores rationes sufficiunt, ut ipsi sine peccato
assistere valeant. S. Alphonsus (1. c.) ait: «Qui (testes) satis excu­
sarentur a peccato, si assisterent coacti metu gravi ».

334. An pars digna noscens alterius indignitatem, licite possit
cum ea nuptias inire. — Card. D*Annibale (12) haec ad rem habet:
« Huius sacramenti ministri ipsimet contrahentes invicem sunt, ipsi
et subiecti: ideo uterque cavere debet, ne indigne suscipiat, ne in­
digne ministret, ne conferat indigno. Ne suscipiat, prout quodvis
(8) Lu go, L c. n. 219 ss.; Gnry-Ball., II. n. 799; Gnsparri, l. c. n. 530. Cfr. S. OH 21 aug.
1861, 30 ian 1876; S. C. dc Propaganda Fide» 17 apri). 1820; S. Pocnit. 10 dec. I860.
(9) Feije. Z. c. n. 277; Gaspard, Z. c. n. 536; Chclodi, l. c. n. 67.
(10) S. C. de Prop. Fide, 5 iul. 1878; S. Poenit. 10 dec. I860; .4. S. S., I. 566; Collect S. C.
de J*rop. l'idr, I» n. 1205.
(11 ) S. Alph., Z. c. n. 54; D’Annibale, III, n. 463; Lehmkuhl, Z. c. n. 888; Noldin, Z. c. n. 567.
(12) Loc. cit. 111, n. 462; Gasparri, Z. c. n. 527

342

CAPUT VII - ARTICULUS I

aliud vivorum sacramentum, et planum est; ac proinde ut nec cen­
sura aliqua impediatur, nec peccato letali... Ne ministret indigne,
idest indignus ipse; verum quia non ministrat ex officio, et minister
est quasi per consequens, a letali excusatur (13). Demum ne ministret
indigno: hoc in cooperationem recidit, quam sola caritas vetat; cumque
caritas non obliget cum incommodo gravi, sine (pio vix, aut ne vix
quidem quis abstinet a nuptiis, vix hoc nomine reprehendendus
erit, aut ne vix quidem » (14).
Exinde patet ab omni culpa excusari partem dignam, si motivum
aliquod ei sit coniugii ineundi.
De indignis ratione ignorantiae doctrinae Christianae, vide n. 155 s.

CAPUT VII.

DE IMPEDIMENTIS DIRIMENTIBUS IN SPECIE

Articulus I.
De impedimento aetatis.
335. Aetas requisita. — « Vir ante decimum sextum aetatis annum
completum, mulier ante decimum quartum item completum, matrimo­
nium validum inire non possunt» (can. 1067, § 1) - (1).
« Licet matrimonium post praedictam aetatem contractum validum
sit, curent tamen animarum pastores ab eo avertere iuvenes ante aetatem,
qua, secundum regionis receptos mores, matrimonium iniri solet» (can.
cit. § 2).
Haec adnotarc praestat: 1° Attento can. 34, § 3, n. 3°, dies
nativitatis non computatur, et tempus finitur expleto ultimo die
eiusdem numeri. Ex. gr. si Titius natus est die 12 maii 1920, potest
valide nuptias inire die 13 maii 1936.
2° Regula generalis est, ut aetas nupturientium desumatur
ex libris paroecialibus, nisi manifeste constet de errore; quo in casu
sive ex depositione parentum seu testium sive ex aliis authenticis
documentis aetas erui potest.
(13) Cfr. Luro, diep, 8, n. 201; Cnpp-Uo, De Sacramenti», I, n. 59 rs.
(14) Cfr. Lugo, I. c. n. 220 83.; Lacroix, lib. IV, part. 1, n. 147; S. Alph., Z. c. n. 55 r.

(1) Quoad lus antiquum, cfr. Sanchez, lib. VII, disp. 92, n. 21, diep. 104; Van de Buret,
I. c., p. 113 es.; Olovinc, I, p. 541 88.; Koss.-t, l. c. n. 1494; Wernz, l. c. n. 309 es.· Guanarri’
l. c. u. 554 ss.; Bull.-Palm., I. c. n. "77 8.

|

DE IM PED IMENTO A ETATIS

343

3° Anui debent esse omnino completi, ita ut si desit etiam unus
tantum dies, matrimonium invalide celebretur.
4° Ratio cur pastores animarum a nuptiis avertere debent
iuvenes ante aetatem, qua, secundum regionis receptos mores,
matrimonium iniri solet, multiplex est: tum ut consulatur sanitati
coniugum et prolis (piae regulariter vel infirma vel saltem debilis
nascitur, tum ut maturum indicium habeatur et constans animus
ad formandam ac regendam familiam sufficiens, tum denique ut
conditionibus patrimonialibus seu oeconomicis aptius sit provisum.
Iusta de causa, puta ad vitandum scandalum vel infamiam aut
periculum incontinentiae etc., matrimonium non solum potest, sed
debet aliquando permitti, imo et consuli.
Recepti mores sive ex communi regionum usu, qui diversus
profecto est, sive ex aetate a iurc civili statuta — non tamen ex­
clusive et generatim — dimetiendi erunt (2).
ii
336. Natura et ratio impedimenti.
— 1. Hoc impedimentum est

iuris naturalis ante usum rationis in utraque parte requisitum ad
matrimonialem consensum praestandum; est iuris cedes ia t>t ici tant u m,
supposito praefato usu rationis sufficienti.
2. Iure naturali nulla aetas est praescripta ut (piis valide nuptias
inire queat; quare determinatio aetatis unice ex lege canonica
repetenda est.
3. Actualis potentia generandi minime requiritur ad validitatem matri­
monii; quia hoc facit partium consensus (non autem copula) inter personas
iure habiles legitime manifestatus (can. 1081, § 1; cfr. nn. 7, 23). Hinc
sive nupturientes sint apti, sive non, ad copulam carnalem, coniugium.
posita mentis debita discretione, est semper validum iure naturae; et si
adsit aetas canonica, est validum quoque iure ecclesiastico; at eiusmodi
potentia praesumitur post pubertatem.

4. Ius antiquum declarabat irritum matrimonium ante utriusquo
partis pubertatem, scii, inter virum ante annum decimum quartum
completum, et mulierem ante annum decimum secundum com­
pletum (3).
(2) Cfr. Chclodl, S3; Gasparri, 489 ss.; Wernz-Vidal, 206 ss.
(3) Acris exarserat olim controversia in scholis Sabiniunorum et Procullanorum. Procu·
litini exslstlmabant pubertatem ex annis, Cassiani ut Subiniaul ex corporis habitu, uti testatur
Ulpianus in jraanunlis, tit. XI, S 28.
Primus lustinianus videtur statuisse pubertatem quoad mares (quoad feminas iure anti­
quiore id cautum iam fuorat) ex annis esse dimetiendum (1. 3, C. Quando tutores), indecorosam

311

CAPUT VII - ARTICULUS I

Ius novum confirmat vetus quoad supputationem pubertatis:
«minor, si masculus, censetur pubes a decimoquarto, si femina a
duodecimo anno completo » (can. 88, § 2). Ratio diversae aetatis
in pubertate assignanda pro viris ac pro feminis inde petenda est,
quod potentia generandi citius in feminis, quam in viris, et incipere
et deficere solet. Haec pubertas dicitur legalis seu iuridioa, et sedulo
distingui debet a naturali seu physiologica, quae diverso tempore
manifestatur, citius in regionibus meridionalibus, tardius in septen­
trionalibus et frigidis, citius in urbibus quam ruri, in hominibus
studiis deditis quam manuali operi occupatis (4).
5. Quamvis post pubertatem praesumatur discretio indicii ad
consensum matrimonialem sufficiens (can. 1082, § 2), legislator
ecclesiasticus tamen aetatem maturiorem statuit pro nuptiis ineundis,
non solum ut plenior mentis discretio in contrahentibus exsistat et
praesertim pubertas physiologica seu actualis potentia ad generandum,
sed etiam ob alia motiva moralia, socialia et hygienica (5).
6. Mares aetatis anno decimoquarto communiter sperma secernere
incipiunt, at nondum est prolificum seu spennatozoidis refertum;
id contingit generatim circa decimum octavum annum. Quare vir
ab anno 14 usque ad 18, mulier ab anno 12 usque ad 15, vel steriles
sunt, vel generatim nonnisi debilem prolem gignunt (6).
Matura actas in ordine ad generationem est pro mare an. 24
et pro femina an. 20. Potentia generandi deficit in muliere qb anno
45 ad 50. Dantur tamen nonnulli casus rarissimi, in quibus etiam
sexagenariae, septuagenariae vel octogenariae generarunt (7). In
viris potentia generandi gradatim minuitur ab an. 50; sed plures
sunt, qui adhuc a. 70, et nonnulli etiam an. 80, 90 etc., cum iuniore
coniuge generare possunt (8); at non sine prolis detrimento quod
saepius habetur, cum adest notabilis inaequalitas in sponsorum
aetate.
dicens disciplinam Cassianorum: scii, statuit masculos in iure haberi puberes an, XIV com­
pleto, feminas un. XII completo, quin nccesse sit corpus inspicere.
Cfr. Berardi, Comment. in ius eccl. unio. Ill, dissert. IV, cap. 2.
Ecclesia hanc legislationem adoptavit·
Primum vestigium mutationis iuris romani in canonica disciplina reperitur apud GTeg. VII
(1073-1085) in c. 3 Comp. I, 1, 2.
Opposita sententia Nicolao Papae (858-867) tributa a Gratiano (c. un. C. 30, q. 2; 2, X,
4, X), apocrypha est.
(4) Lehmkuhl, l. c., II, n. 979 s.; Gasparri, l. c. n. 54 7; Chclodi, l. c.; Wernz, I. c. n. 319 8.
(5) Pluto pro matrimonio ineundo exigebat an. 30; item Aegyptii; Aristoteles an. 37;
Germani pro re turpi habebant ante an. 20 uxorem dignoscere, testibus Tacito (De morib.
Germ.) et Caesare (Pe bello gallico, lib. VI). Lex lulia et Papia an. 25 pro viris et un. 20 pro
feminis praescribebat.
(6) Antonelli, l. c.; Eschbach, Disp. phys.-thcol., p. 34 ss.
(7) Topai, "p. dt,, p< 70, nota; Furreres, l. c., II, n. 1001.
(8) Topai, i. c., p. 75 s.

DE IMPEDIMENTO AETATIS

345

7. Matrimonia in infidelitate contracta diiudicari debent, ad valorem
quod attinet, iuxta doctrinam superius expositam, scilicet connubium inter
utramque partem infidelem, posita indicii maturitate, valet ante pubertatem.
Sequens dubium propositum fuit S. C. S. Officii: «Spesso i pagani maritano
le loro figlie nella loro prima età di nove o dieci anni. La sposa resta in casa,
finche non sia giunta alla pubertà. Infanto i genitori sogliono mandarla
di tanto in tanto a far visita alio sposo. Se non sopraggiungono dispute
in famiglia, giunta all’età nubile, prende domicilio definitivamente in casa
dello sposo. Si domanda se questi matriinoni siano validi, anche nel caso
che la sposa non frequenti mai la casa dello sposo, e parli di prendere
nuovo marito » (9).
S. Congregatio, die 5 aug. 1880, reposuit: «Detur decretum diei 10 dec.
an. 1885, scilicet: Circa matrimonia impuberum contracta in infidelitate,
sed non consummata ante conversionem, proposita sunt sequentia dubia:
1° Quando coniuges in infidelitate relicti, matrimonio nondum consummato,
fidem amplecti nolunt, matrimonia eorum in infidelitate contracta haberi
poterunt ut mera sponsalia de futuro pro coniuge ad fidem converso?
2° Quando contrahentes neophyti puberes sunt, ad eorumdem matrimonium
dissolvendum, requirit urne duplex, aut nulla interpellatio, vel sufficit una,
utrum videlicet velint baptizari?
« Resp. Ad 1"*: dummodo constet nullum adfuisse impedimentum iuris
naturalis vel divini, et praesertim contrahentes verum consensum praebuisse,
non esse sponsalia, sed vera matrimonia.
«Ad 2m: quatenus Iiuiusmodi matrimonia probentur irrita ob aliquod
impedimentum iuris naturalis vel divini, et praesertim ob defectum veri
consensus, non esse locum interpellationi: secus interpellationem esse fa­
ciendam, an velint baptizari, et quatenus negative, an saltem velint cohabi­
tare absque iniuria Creatoris. In casibus autem particularibus, si occurrat
gravis difficultas, recurrat ad S. Sedem ».
8. Quod si unus e nupturientibus sit baptizatus et alter non, ita distin­
guendum: si impubes est fidelis et pubes infidelis, matrimonium est nullum,
quia fidelis iure ecclesiastico est inhabilis: atqui ad validitatem coniugii
requiritur habilitas utriusque partis simul; si pars fidelis canonicam aetatem
sit adepta, et infidelis sit impubes, matrimonium probabilius est validum,
posita indicii discretione. Quamvis aetatis impedimentum latum sit etiam
a principe civili, nuptiae nihilominus sunt validae, quia lex civilis non potest
respicere nisi matrimonium suae potestati obnoxium, quod in casu non ve­
lificatur, ideoque habilitas partis fidelis aliam quoque reddit habilem, nisi
obstet impedimentum iuris divini (n. 67, 2) - (10).
(9) Latino: · Snopo pwani tradunt nuptui filias in prima carum notate novem aut decem
annorum. Sponsa domi manet usque dum perven rit ad pubertatem. Interea genitores solent
eam idcntldom mittere ad visendum sponsum. Si in familia non oriantur quaestiones, aetatem
nnbllein adepta, domicilium Stabile in domo spunsi assumit. Quaeritur an haec matrimonia
sint valida, etiam quando sponsa numquam domum spor.si freque ntat, et de alio marito ducendo
cogitati ».
(10) Feljo, l. c. n. 531; Gaspari i, l. c. n. 500; Weinz, l. c. n. 320 s.; Rosset, l.c. u. 1199 ss.

346

CAPUT vn - ARTICULUS I

337. Discrimen
D
inter ius antiquum et novum. — 1. Jure vetere
impedimentum aetatis (12-14 an.) non erat absolutum, sed tantum
conditionatum, quatenus innitebatur praesumptioni tum defectus
discretionis ad consensum matrimonialem requisitae, tum potentiae
ad actum coniugalem. Quae praesumptio erat iuris tantum, et non
iuris ac de iure, ita ut, ea sublata, cessaret impedimentum. Hinc
clausula seu conditio: anisi malitia suppleat aetatem n.
Contra factum nulla admittebatur praesumptio. Opus erat tan­
tummodo sententia declaratoria K. Pontificis vel Episcopi de sole
jacto, scii, de aptitudine animi et corporis ante annos legitimos
pubertatis (11 ).
Hodie impedimentum est absolutum, et praefata exceptio — anisi
malitia suppleat aetatem » — est omnino sublata.
2. Matrimonia ratione imp ubertatis invalide celebrata, cense­
bantur olim habere vim sponsalium, et producebant impedimentum
publicae honestatis. Haec disciplina mutata fuit per Decr. a Ne
temeres et dein per Codicem (can. 1017; cfr. n. 101).

338. Quomodo cesset impedimentum aetatis. — 1. Duplici modo
cessare potest: lapsu temporis et dispensatione. Ubi primum vir
mulierve aetatem canonicam adipiscitur, sponte sua, ut palam est,
impedimentum evanescit. At matrimonium iam contractum et ex
illo capite invalidum non convalescit per canonicae aetatis adeptionem;
necesse est ut novus consensus, praevia nuditatis notitia, emittatur,
idque in jacic Ecclesiae, si nullitas fuit publica, ad normam cc.
1133-1135.
2. R. Pontifex, supposita indicii sufficienti discretione, dispensare
valet super aetatis impedimento, seu quatenus est iuris eccle­
siastici (12); deficiente indicii maturitate, dispensare nequit, quia
est iuris naturalis (13). Dispensatio rarissime conceditur. Non suf­
ficit causa privata contrahentium, sed requiritur publica, ex. gr.
pax alicuius regni vel civitatis, vel duarum familiarum sese maximo
odio prosequentium (14). In periculo mortis dispensatio concedi
potest etiam ob causam privatam.
I
(11) Cfr. Boned· XIV Const. « AÎttyaôe noHs ·, 29 tun. 1748; Schmalz., lib. IV, tit. 2,
η. 53 β.; Relflenst., lib. IV. tit. 2, n. 11; S. Alph.. I. c. n. 1065; Ball.-Palm., I. c. n. 780; Gio­
vine, I. C. p. 543; Felje, I. c. n. 531; Wernz, I. c. n. 322 ss.
(12) Cfr. Boned, XIV, Const. ■ Maijnac nobis »; Rosset, I. c. n. 1510; Giovine, /. c. p. 512.
(13) Hefele (op. cit. to. V, p. 597) narrat Legatos R. P. dispensationem concessisse an. 1160,
ut 1111U8 septennis regis Angliae cum Ulla trienni rogis Galliae nuptias sollemnes celebraret.
De veritate facti plures iique graves A A. dubitant. Si factum ait verum, ita int< lligi debet,
ut Legati nuptiae a parentibus nomine liliorum initas probaverint et pro ratis habuerint con·
ditionalitrr, sclL sub conditioni quod po^t< a accederet proprius ac liber consensus sponsorum
(14) Schmalzgr., lib IV, tit. 2, n. 50; De lustis, lib. Ill, cap. 8, η. 53.

DE IMPEDIMENTO AETATIS

317

3. Concessa dispensatione, coniugibus interdicitur cohabitatio, propter
periculum incontinentiae, usque dum ambo potentes evaserint. Cum enim
actum ooniugalein, ob corporis defectum, exercere nequeant, periculum pro­
ximum est ne saepius et variis modis contra castitatem peccent (15).
Ad rem facit responsio S. Off., 2 maii 1866. Proposito dubio: Se pos80UO coabitare o dormire insieme i fanciulli, arnrnogliati prima della pubertà
nel paganesimo, seconde il costume cinese, e convertit! con tutta la famiglia
al Cristianesiino » (16).
S. Congregatio respondit: «Christianos impuberes qui in infidelitate
matrimonium contraxerunt, nisi in iisdem malitia, idest potentia, suppleat
aetatem, separandos esse quoad torum, et si prudenter fieri poterit, a missionariis curandum ut etiam separentur quoad habitationem, iniuncto tamen
onere vivendi maritaliter cum ad aetatem pubertatis pervenerint, dummodo
huiusmodi matrimonia non probentur irrita ob aliquod impedimentum iuris
naturalis vel divini et praesertim ob defectum veri consensus ».

339. Ius civile. — 1. Lex italica 27 maii 1929 (art. 1) statuit ae­
tatem an. 16 pro viro et 14 pro muliere.
2. Codex gallicus (art. 144-145, 184-186) requirit 18 annos pro
viro, 15 pro muliero; dispensatio conceditur gravi de causa (art. 145).
3. Codex austri acus (§§ 21, 48) requirit pro utroque sexu 14 an.
completos, usque ad ultimum diem inclusive.
4. Lex hungarica de matrimonio (§ 3) pro viro 18 an., pro femina
16 statuit; dispensatio sive ante sive post matrimonium conceditur
(§ 63); actio ad nullitatem ex officio promoveri potest ante adeptam
aetatem legitimam, serius, at solum infra annum, ab ipsa parte
(§156, 57, 65).
5. Codex belgicus (art. 144) praescribit 18 an. pro viris, 16 pro
muliere. Rex potest dispensare ob graves rationes (art. 145).
6. Codex germanicus recens requirit pro viro an. 21 completos,
pro muliere 16. Emancipati, qui habent consensum parentum, nuptias
inire possunt post 18 an. completum. Potest dispensari. Impedimentum
aetatis non facit matrimonium irritum, sed tantum impugnabilc.
Ί. Codex helveticus (a. 96) statuit pro viro an. 20, pro femina 18.
Dispensatio conceditur.
8. Codex liispanicus vetus (art. 75) praescribit pro mare 14 an.,
pro muliere 12. Hodie, post revolutionem, disciplina mutata est.
9. Eadem norma viget in Anglia, Lusitania, Graecia, exceptis
insulis Ionicis, ubi pro pueris 16, in puellis 14 anni completi sunt ne­
cessarii.
(16) Do luet ia, l. c. n. 55; Giovine, L c. p. 545; Gasparri, I. c. n. 562,
(16) Latine: · An valeant cohabitare et simul dormire pueri uxorati ante pubertatem
iu relifrionc pairana iuxta morem Synonsium, et deinde conversi cum tota familia ad fidem ».

348

CAPUT ΥΠ - ARTICULUS ΓΙ

10. In Hollandia aetas est 18 et 16 an. Tn Russia est 16 et 14 an
excepto Caucaso ubi viget norma 15 et 13 an. (17).

Articulus II.
De impedimento impotentiae.
Vix est, quod moneamus, hanc materiam tractandam non esse nisi
pura intentione et mente ad Deum saepius elevata, ne, dum notio­
nes quis sibi necessarias comparare studet, in grave animae periculum
conficiatur.
II
340. Praemittenda.
— 1. Hominis generatio fit per sexualem

unionem viri et mulieris. In procreationis oeconomia duo sunt atten­
denda et distinguenda. In primis habetur copula seu actus, quo vir
penetrat vaginam mulieris et semen in ea infundit: vir habet ad hoc
penem seu virgam credibilem, ut possit vaginam feminae penetrare,
et testiculos, ad semen elaborandum, i. e. liquidum spermatozoidibus
foecundantibus refertum, quod sperma deducitur per canalem de­
ferentem ad vesciculas seminales et eiaculatur per virgam (veretrum,
membrum virile) sub venereae excitationis influxu.
Tn muliere vero habetur canalis flaccidus ab exteriori parte ad
interiora ducens, qui dicitur vagina, ad semen viri recipiendum.
Foecundatio fit per coniunctionem spermatozoidum cura ovulo femineo;
scii, ex una parte spermatozoida, copula consummata, spontaneo motu vitali
intimius penetrant corpus mulieris, et e vagina uterum seu matricem ingre­
diuntur, ad quam vagina praebet aditum; ex alia parte vero descendit e pe­
netralibus mulieris ovulum foecundandum, procedens ab ovariis, i. e. a binis
organis ovula conficientibus, et ex utroque latere uteri exsistentibus, ad uterum
religatis ope duplicis conductus seu per tubas fallopianas et per has tubas sper­
matozoida usque ad vesciculas Graaf ovariorum permeant. Utriusque elementi
coniunctio, scii, elementi activi seu spermatozoidis et elementi passivi seu
ovuli feminei, producit foecundationem (1).
H

341. 2. In hominis generatione duplex actio distinguenda est:
humana et naturalis. Prior consistit in penetratione membri virilis
(17) Quoad Status Foed. Am. Sept., vide Alford, Ius matrimoniale comparatum · lun
civile matrimoniale in Statibus Foederatis Americas Septentrionalis cum iure canonico compa­
ratum, Romae 1937, vol. I, p. 56 88. Cfr. Brunclli, op. cit. p. 85, ug, j pj, 212.

(i) Cfr. Zacchia, Quaestiones medico-leo· des t lib. I. tit. 3, q. 3 sh.; Antonelli, Medicinn
pastoralis, I, η. 187 ss.; De conceptu impotentiae et sterilitatis, n. 25 se.; Eschbach. Disp. phys.
theol., p. 30 ss. (ed. 2a); Gaspard, l. c. n. 565 se.; Vcnn-ersch, De castitate et de vitiis contrariis.
u. 7 ss.; Vlaming, l. c. n. 265.

DE IMPEDIMENTO IMPOTENTIAE

340

in vaginam et veri seminis effusione in eadem; altera, quae est fere
unice mulieris, consistit in transitu spermatis ad interiora, descensu
ovuli in uterum per tubas fallopianas, foecundatione ovuli maturi,
evolutione foetus in utero, et partu.
Principium activum actionis humanae est vir, quatenus penetrat
vas femineum et semen in eo effundit; passivum est femina, qua­
tenus semen effusum recipit in vaginam et ovuhirn foecundandurn ex­
hibet. Actio humana dicitur copula vel coitus. Organa humanae ac­
tionis sunt ex parte viri testiculi semen verum efformantes et penis
illuni emittens; ex parte mulieris vagina recipiens. Elementum activum
prolificum est sperma; elementum passivum prolificum est ovulum ma­
turum. Organa actionis naturae sunt ovaria, tubae fallopianae et uterus.
Angelicus (2) dicit in humana generatione virum esse con-principium acti­
vum, quatenus agit, feminam con-principium passivum, quatenus recipit.
Id verum est, dummodo ne excludatur actio mulieris, quae revera active con­
currit per exhibitionem ovuli spermatozoidibus foecundandi (3).
H
342. Conceptus impotentiae
et copulae. — 1. Nomine impo-

tentiae venit generatim incapacitas viri aut mulieris ad copulam coniugalem (quae perfecta communiter a DD. vocari solet). Nonnullis vox
perfecta minus probatur, et forte non immerito. Non sit tamen quaestio
de nomine.
2. Ea copula solet dici coniugalis (seu perfecta) quae dc se apta
est ad sobolem procreandam, licet per accidens generatio non sequatur.
Ita recte, re in abstracto considerata et perspecto fine. At, practice
loquendo, videtur opportunius recedendum a praedicta notione. Finis
copulae est quidem procreatio prolis, ad quam natura sua matri­
monium ordinatur, sed praecise quia finis est, non videtur necessario
exprimendus in notione copulae. Sola actio humana (exclusa actione
naturae, quae de se impervia et occulta est) videtur exprimenda in
definitione copulae. Porro huiusmodi actio constituitur et perficitur
sola effusione veri seminis in vase muliebri.
Proinde copula coniugalis (seu perfecta, ut aiunt AA.) melius, no­
stro indicio, definiri potest : Actio qua semen verum eff unditur modo
naturali in vaginam mulieris.
Quatuor ergo requiruntur et sufficiunt ad conceptum copulae:
(2) Γη IV, diet. 31, q. unie., art. 2, ad 0.
(3) Cfr. Antonelli, /. c.; Gasparri, l. c. n. .571; Vlaming, /. c.
Quae habet Jemolo (// nvdrimonio nel diritto canonico, n. 13) de excludenda distinctione
inter actionem humanam et actionem naturae, admitti nequeunt, cum ipse naturae ordo
earn postulet.
Quae profert Antonelli (III. 181 bs.) oum aliis non sunt peremptoria neo validissima, ea·
quo supponunt quae probatione adhuc indigent.

350

CAPUT νπ - ARTICULUS II

1° effusio seminis; hinc satis non est penetratio vaginae absque se­
minatione; haec erit potius tactus quidam impudicus, sed non vera
copula; 2° semen verum, et non humor quicumque prout haberi po­
test etiam in eunuchis; 3° semen effundi et recipi debet modo natu­
rali, scii per erectionem membri virilis et penetrationem vaginae; ex­
cluditur proinde foecundatio artificialis; 4° semen effundendum est
in vagina mulieris; exclusus manet onanismus. Hac definitione ad­
missa, clare intelligitur cui· steriles sint capaces copulae; et obiectione.s
facile solvuntur.
Verum semen illud est, quod in testiculis conficitur; estque materia
sanguinea a vasis superioribus ad testiculos delata, ibique cocta ac
dealbata, ut generationis apta materia fiat.
Semen dicitur verum, licet sit destitutum spermatozoidibus aut haec
mortua vel debilia sint. Ratio est, quia attenditur id quod exterius
apparet et sensibus percipi valet. Cetera latent atque ad naturae actio­
nem pertinent.
Interdum etiam castrati seu carentes testiculis possunt effundere aliquem
humorem semini valde similem. Qui, si copulam habeant illuni que in vaginam
mulieris effundant, non ideo adest consummatio; non habetur sane vera copula
perfecta. Aegrotantes, debiles, senes etc., eo ipso quod testiculis haud carent,
verum semen efformare valent, licet minus perfectum seu minus coctum et
dealbatum: ex quo fit ut capaces sint matrimonii ineundi et consummandi (4).
3. Ut poni possit huiusmodi copula, requiruntur in viro: 1° virga
(membrum virile, penis, veretrum); 2° unus saltem testiculus, ad ve­
rum semen efformandum; 3° erectibilitas virgae; 4° effusio seminis.
In femina requiritur vagina quae careat arctitudine absoluta vel
relativa, adeo ut penetrari a membro virili et semen effusum recipere
possit.
4. Requirit urne perforatio vaginae seu penetratio membri virilis t Procul
dubio. Id patet a) ex communi aut fere communi DD. sententia; b) ex con­
stanti iurisprudentia S. C. Concilii et Sacrae Romanae Rotae; nam in causis
anilitatis ob impotentiam, perforatio ut elementum essentiale copulae mari­
talis semper consideratur; c) ex ipsa ratione, quia effusio seminis extra vaginam
mulieris i. e. sine ulla perforatione per se (nota verbum) est illicita, ideoque
ius ad illam non potest esse obiectum formale contractus matrimonialis; d) ex
can. 1068, § 1, qui expresse dicit impotentiam relativam esse impedimentum di­
rimens; id autem concipi nequit si excludatur perforatio. Vide reap. S. Officii
1 mart. 1941 (n. 382).
(4) De hoc re accurate disserit. Zacchia, lib. IX, t. 10, q.
jq ss
Cfr. S. R. R. 31 ian. 1911; 3 febr. 1910; 17 april. 1917; II ini. 1917· 1 lui ipix·
III. 5; VIII, 4, 101; IX, 16: X. 71.

DE IMPEDIMENTO IMPOTENTIAE

351

Quare per se satis non est seminatio ad orificium vaginae, sine ulla per­
foratione. Contraria sententia admittenda non est. Cfr. n. 349, 7, 382.
Requiriturnc completa perforatio! Quidam affirmant aut affirmare vi­
dentur (5); alii verius negant, tum quia etiam sine completa perforatione semen
in vaginam mulieris modo naturali effundi et plena voluptas carnalis percipi
potest; tum quia ex doctrina physiologorurn quaelibet penetratio membri
virilis, attento vitali motu spermatozoidurn et vi attractiva vaginae, suffi­
ciens est per se ad generationem. Dicendum igitur, eam perforationem requiri
et sufficere, quae necessaria est ad effusionem seminis modo naturali habenda
in vagina mulieris. Fatentibus peritis, id ex physica organorum constitutione
maxime pendet.

5. Ex dictis liquet, ad conceptum copulae coniugalis seu per­
fectae duo requiri: 1° penetrationem vaginae modo naturali; 2° et effusionem veri seminis in ea.

343. Motu proprio « Cm II frequenter Sixti V. — Hic Pontifex
Motu proprio « Cum frequenter », 27 iun. 1587, ad Episcopum Novariensem, Nuntium Sedis Apostolicae in regnis Hispaniarum, decla­
ravit eunuchos et spadones valide matrimonium contrahere non posse.
« Cum frequenter, ait Pontifex, in istis regionibus eunuchi quidam et
spadones qui utroque teste carent., et ideo certum ac manifestum est eos verum
semen emittere non posse, quia impura carnis tentigine atque immundis com­
plexibus cum mulieribus se commiscent et humorem forsan quemdam similem
semini, licet ad generationem et ad matrimonii causam minime aptum, effun­
dant, matrimonia cum mulieribus, praesertim hunc ipsum defectum scien­
tibus contrahere praesumant, idque sibi licere pertinaciter contendant, et su­
per hoc diversae lites et controversiae ad tuum et ecclesiasticum forum de­
ducantur, requisivit a Nobis Fraternitas tua quid de huiusmodi connubiis
sit statuendum.
• Nos igitur attendentes quod, secundum canonicas sanctiones et naturae
rationem, qui frigidae naturae sunt et impotentes, iidem minime apti ad con­
trahenda matrimonia reputantur, quodque praedicti eunuchi aut spadones,
quas tamquam uxores habere non possunt, easdem habere ut sorores nolunt,
quia experientia docet tam ipsos, dum se potentes ad coeundum iactitant.
quam mulieres quae eis nubunt, non ut caste vivant, sed ut carnaliter in­
vicem coniungantur, prava et libidinosa intentione, sub praetextu et in figu­
ra matrimonii, turpes huiusmodi commixtiones affectare, quae, cum pec­
cati et scandali occasionem praebeant, et in animarum damnationem tendant,
sunt ab Ecclesia Dei prorsus exterminandae; et insuper considerantes quod
ex spadonum huiusmodi et eunuchorum coniugiis nulla utilitas provenit,
sed potius tentationum illecebrae ac incentiva libidinis oriuntur, eidem Fra­
ternitati tuae per praesentes committimus et mandamus ut coniugia per di(5) Cfr. Wcrnz, /. c. n. 342.

352

CAPUT VU - ARTICULUS π

ctos et alios quoscunique eunuchos et spadones, utroque teste carentes, cum
quibusvis mulieribus defectum praedictum sive ignorantibus sive etiam scien­
tibus contrahi prohibeas, eosque ad matrimonia quomodocumque contrahenda
inhabiles auctoritate Nostra declares, et tam locorum Ordinariis, ne huius­
modi coniunctiones de cetero fleri quoquo modo permittant, interdicas, quam eos
etiam, qui sic de facto matrimonium contraxerint, separari cures, et matri­
monia ipsa sic de facto contracta, nulla irrita et invalida esse decernas».

Haec non est dispositio disciplinaris, sed authentica et infalli­
bilis declaratio iuris divini naturalis, quae proinde valet pio omnibus,
etiam pro infidelibus. Nihil novi ea inducit vel statuit.
Natio, quae affertur, est haec, quia eunuchi et spadones « verum
semen» emittere non possunt, cum careant utroque teste; idque af­
firmatur non ut probabile vel probabilius, sed ut « certum ac manifestum ».
Praeterea huiusmodi coniugia declarantur nulla et irrita, «quomodocumque », « quoquo modo » inita fuerint, licet ad caste vivendum,
ad mutuum auxilium procurandum etc.
II
344. Impotentia coeundi, impotentia
generandi, sterilitas. —

1. Impotentia coeundi est vitium naturale vel accidentale sive mark
sive feminae impediens copulam maritalem.
Impotentia generandi (quae a nonnullis sterilitas dicitur), accu­
ratius loquendo, est vitium naturale vel accidentale impediens quo­
minus ex unione sexuali modo naturali peracta sequatur generatio.
Huiusmodi impotentia habetur speciatim in muliere, ejuae careat
ovariis (cfr. n. 353), et in viro qui habeat spermatozoida haud prolifica.
Sterilitas, prout distinguitur ab impotentia coeundi et generandi,
est vitium naturale vel accidentale viri aut mulieris, impediens quo­
minus ex copula rite peracta sequatur actu generatio. Haec praesertim
quoad senes velificatur. Cf. u. 345, 2.
2. Gravis controversia est, utrum impotentia generandi constituat
impedimentum dirimens necne. De hac quaestione nonnulla sedulo
animadvertenda censemus :
1° Alius est conceptus impotentiae generandi apud civilistas,
alius penes theologos et canonistas.
2° Item alius est iste conceptus apud veteres theologos et ca­
nonistas, alius apud recentiores. Quare caute et accurate accinienda
sunt verba veterum Doctorum.
3° Interdum impotentia generandi sumitur aut formaliter aut
aequivalenter pro impotentia coeundi. Quo in casu palam est, eandem

DE IMPEDIMENTO IMPOTENTIAE

353

dirimens impedimentum constituere. Interdum, contra, sumitur pro
sterilitate; tunc matrimonium non irritare, evidens est.
4° Num detur impotentia generandi, quae non sit reducenda
vel ad impotentiam coeundi vel ad sterilitatem, non constat. Huc
praecise spectat totus quaestionis cardo. Auctores qui affirmant im­
potentiam generandi irritare matrimonium, illud antecedenter et ma­
nifesti· probare deberent. Quod revera non faciunt.
Il

5° lidem Auctores conceptum sterilitatis pervertunt. V. g. Antonelli
ait: « Haec privatio generationis, fortuita, accidentalis, in coniugibus, aptis
ceteroquin ad filios procreandos, constituit sterilitatem, quae matrimonium
nec impedit nec dirimit. Ratio vero est, quia, ut matrimonium sit, non re­
quiritur ut proles actualiter nascatur, sed sufficit ut sit possibilis saltem in
juturo » (6).
Senes, v. g. nonagenarii, possunt valide inire matrimonium, attenta
doctrina et praxi Ecclesiae. Porro huiusmodi coniuges nonagenarii prolem
gignere nequeunt nec in praesenti nec eo minus in futuro; et nihilominus
valide nuptias ineunt, quia ab Ecclesia habentur ut steriles, non autem ut
impotentes. Quare ad conceptum sterilitatis nequaquam requiritur ut gene­
ratio possibilis sit nsaltem in futuro·.
Idque manifesto confirmatur ex ipsa S. Scriptura, quae loquitur de co­
niugibus sterilitate laborantibus et prolem ab iisdem progenitam peculiari
gratiae seu beneficio Dei expresse tribuit (7).
6° Argumenta, quibus nituntur praefati Auctores, sunt valde debilia;
imino, si res mature spectetur, nihil probant (8). Sane, aiunt, matrimonium
ordinatur ad prolis generationem. Hoc quidem verum est, sed profecto di­
stinguendum inter actualem et possibilem generationem. Haec porro suflicit.
Praeterea alia est incapacitas per accidens et jortuito, alia per se et necessario.
Quae omnia autem ipsi patroni sententiae oppositae ultro admittunt.
Ergo nihil inde iure potest deduci.

7° Matrimonium est actus externvus, publicus, socialis. Proinde
ea quae substantiae matrimonii adversantur, debent esse externa, seu
eiusmodi naturae ut in foro externo cognosci probarique possint.
Porro num spermatozoida sint prolifica necne, num habeatur in viro
aut in femina aliqua latens debilitas vel infirmitas circa organorum
functiones, ita ut absit capacitas generandi, haec omnia natura sua
nedum occulta, sed interna plane sunt: eaque, proinde, effugiunt saltem
plerumque, probationem in foro externo.
(C) /Jrevis synopsis historica circa evolutionem doctrinae <le impotentia et sterilitate. Romae
1932, p. 20 8.
(7) I Reg. i, 4 88.; Luc. i, 18, 30.
(8) Cfr. Antonelli, op. cit. p. 6 ss.

— Cappello, De Sacramentis, V.

354

CAPUT VII - ARTICULUS Π

Nec semper et necessario attendenda sunt in hac re nova inventa anatomiae et physiologiae, ut postulant adversarii. Secus consectaria plus minusve
absurda vel saltem incongrua forent admittenda, nimirum: «) complura ma­
trimonia, quae valida habita fuerunt per tot saecula usque ad nova inventa
anatomica et physiologica, fuisse revera nulla et irrita; b) Ecclesiam, quaehuius­
modi matrimonia permisit atque ut valida habuit, errasse per plura saecula;
nec quidquam in contrarium erui potest ex Motu proprio Sixti V; c) semper
dubitari posse de valore matrimoniorum, cum variae sint hypotheses et sen­
tentiae auctorum rei anatomicae et physiologicae, atque nova inventa dein­
ceps proferri et excogitari possint.

8° Concludendum: impotentia generandi, quae dicitur, redu­
cenda necessario videtur, proprie et accurate loquendo, interdum ad
impotentiam coeundi, interdum ad sterilitatem stricte sumptam, ita
ut, qua talis, seu prout distinguitur ab impotentia coeundi, nulla­
tenus constituat impedimentum dirimens.

345. Sterilitas proprie dicta. — 1. Sterilitas, ut ex dictis, non
excludit capacitatem copulae coniugalis, imo eam necessario sup­
ponit. Quare duo, iuxta omnes, requiruntur ad eiusdem notionem:
1° possibilitas unionis sexualis rite peractae et 2° impossibilitas gene
rationis ob aliquod vitium.
Num per se, an solum per accidens generatio non sequatur, posita
unione praedicta, controvertitur (9). Id pendet ex diverso conceptu
sterilitatis.
2. luvenes ante plenam pubertatem, senes, quorum semen caret
spennatozoidibus, mulieres post menopausam i. e. post cessatum fluxum
menstruum (non statim, sed post duos vel tres circiter annos) generare
nequeunt. Praeter aetatem, aliae sunt causae sterilitatis. In viro sunt
praesertim diversi morbi, quibus testiculi afficiuntur; in muliere est
potissimum mala affectio ovariorum aliorumque organorum gene­
rationi inservientium.
Hinc vir sterilis est, qui emittit semen destitutum spennatozoidibus aptis
ad generationem actu habendam, vel quia testiculi morbo affecti sunt, vel
quia nemaspermata mortua aut infirma sunt ob turbatam functionem te­
sticulorum vel propter aegritudinem vesciculae seminalis aut prostatae (10).
Mulier sterilis est, quae ovulum non suppeditat, vel quae ob vitium organi
aut turbatas functiones nullum coniunctioni ovuli et spermatis locum dat,
(9) Cfr. Sanchez, lib. Vil, disp. 92, η. 7 ss., diep. 99, n. 37 : Gnaparri. 7. c. n. 519; Wernz,
l. c. η. 312; Noldin, 7. c. n. 571; Lchtnkuhl. II. n. 973; Knnwe, 7. r. n, 1003
/>r rfisedomin9
n. 104.
(10) Antonelli, II. n. 050; Vernwersch, 7. c. n. 70.

DE IMPEDIMENTO IMPOTENTIAE

355

vel cuius ovulum maturescere nequit. Causae sterilitatis longe frequentiorcs
sunt apud mulierem quam apud virum (11).

3. Fac sedulo attendas, medicos alia uti terminologia et non raro
de impotentia loqui, ubi in sensu canonico habetur tantum sterilitas;
et dolendum profecto quod saepe theologi ob id in errorem adducti
fuerint.
1. « Sterilitas matrimonium nec dirimit nec impedit (can. 1068,
§ 3). Proinde ex hoc capite senes, etiam octogenarii et ultra, a nuptiis
celebrandis non repelluntur.

346. Divisio impotentiae. — Sermo est de impotentia proprie
diota, secundum conceptum iam traditum. Dividitur:
dubitatur.1"
** dubiam' prout certo constat de ea, vel solum

2° In antecedentem et subsequentem, prout exsistit ante matri­
monii celebrationem, vel supervenit matrimonio valide inito.
Saepius difficile est probare an impotentia antecedens vel subsequens sit. Regula haec est: si dubium oritur statim post initum
matrimonium et attentatam consummationem, praesumitur ante­
cedens; si oritur post diuturnum tempus, subsequens praesumitur.
Onus probandi incumbit contrarium asserenti.
3° In perpetuam et temporaneam, prout mediis humanis licitis
nec graviter periculosis tolli potest aut non. Quare perpetua est,
quando tolli nequit sine miraculo vel medio illicito vel sine probabili
vitae periculo aut sine gravi damno salutis (12); temporanea, quando
cessat lapsu temporis, ex. gr. in impuberibus, vel mediis licitis et
sine probabili vitae periculo, ex gr. per operationem chirurgicam seu
ordinaria artis medicae subsidia, quamvis eum gravi quodam incom­
modo, vel per media spiritualia absque miraculo (13).
Quidam dubitant an perpetua sit impotentia, quae nonnisi per
gravem operationem chirurgicam auferri potest. Ex dictis verius te­
nendum, esse temporaneam, dummodo chirurgica operatio fieri possit
sine probabili vitae periculo et sine gravi damno salutis (14) - (Vide
n. 360 ss.).
(11) Cfr. Antonelli. I, r. n. 661 ss.; Vcrmoersch. /. c.; Noldin» l. r.; Vlamimr. Z. r.
n. 266.
(12) Communius DD. loquuntur solummodo de probabili ritac periculo. Nec sunt profecto
improbandi; nam probabile periculum vitae, proprie sumptum secundum doctrinam medico·
lugalem. excludit arare damnum salutis, Sed ne ulla sit ratio dubitandi et accuratius tota
doctrina tradatur, consulto de huiusmodi erravi damno expressum mentionem facimus. Cfr.
Bidi.-Palm., /. C. n. 867.
(13) Sanchez, lib. VU. disp. 93, η. 16 ss.; Itosset, l. c, n. 1379; Gasparri, Z. r. n. 591;
Wernz, Z. c. n. 343; Veochiotti, z. c. $ mi.
z
(II) Cfr. Kosset. /. C.: Eschbach, Disp. etc. p. 151 a.; Cupellmann, /. c. p. 163.

356

CAPUT VTI - ARTICULUS U

Quaerunt DD. (15), an perpetuum censendum sit impedimentum, si im­
potentia tolli possit sine periculo mortis et sine gravi damno salutis, sed non
absque periculo gravis morbi.
S. Alph. (1. c.), relata sententia affirmativa et negativa ita concludit:
Sed practice loquendo, ipsa non differt a prima...; quoties per incisionem
gravis morbus timetur, subest moraliter etiam periculum mortis». Generatim
id verissimum est; at potest dari morbus gravis ratione doloris et diuturni­
tatis, ex quo periculum probabile mortis non sequatur. Ipse Schinalzgr. ad­
vertit «non omnem morbum, etiam gravem, inducere discrimen vitae» (16).
Non sit quaestio de verbis. Periculum morbi perpetuam impotentiam affert
vel non, prout inducit necne periculum mortis aut grave damnum salutis.

4° In naturalem et accidentalem, prout oritur ex vitio naturali
et intrinseco corporis, vel ex causa extrinseca, scii, ex facto hominis,
ex morbo vel infortunio, et etiam ex influxu daemonis seu ex male­
ficio (17). - Cfr. n. 365.
5° In absolutam et relativam, prout exsistit relate ad omnes
personas, vel solum relate ad personam determinatam; ex. gr. mulier
(piae habeat vaginam valde arctam, est impotens quoad virum haben­
tem virgam satis evolutam, ita ut haec penetrare nequeat vas mulieris.
In praxi non facile admittenda est impotentia relativa tamquam per­
petua, quia saepius per artem medicam facile curari potest (18).
Possibilitas moraliter aestimari debet , scii omnibus circumstantiis
sive locorum sive personarum consideratis. Hinc non repugnat quod
in una regione, ubi desunt auxilia artis medicae, impotentia relativa
ut perpetua habeatur, dura in alia regione aestimetur temporanea ob
artis medicae auxilium.
6° In organicam (instrumentalem) et functionalem, prout im­
potentia provenit, necne, ex aliquo vitio corporis praesertim partium
genitalium, interdum etiam ex nervorum systemate, vel potius ex
inero vitio physiologico. Functionalis perquam raro admittenda est
tamquam perpetua.
II
II
II
347. Impedimentum
dirimens.
— « Impotentia antecedens et per-

petua, sive ex parte viri, sive ex parte mulieris, sive alteri cognita sive
non, sive absoluta sive relativa, matrimonium ipso naturae iure dirimit
(can. 1068, § 1).
(15) Cfr. S. Alph.» L c. n. 1097; Sanchez» disp. 93. n. 18; Bonaclna, q. 3, punct. 13, n. 6;
S. Antoninus, part. 3, tit. 1, cap. 12, § 1.
(16) Loc. cit. n. 4.
(17) Eschbach, l. c. p. 115 88.; (’apcllmann» l. c. p. 159; Antonelli. />e conceptu impo*
t*ntiac, etc., n. 16 ss.; Rossct, Z. c. η. I 157 8.; Ball.-Palm., Z. c. n. 869.
(18) Capellmann, Z. c. p. 164; Wernz, Z. c. not. 10; S. C. C. in casus» IParsatnen. 27 aug.
1892, in Act. S. Sedis, vol. XXV, p. 542 es.

DE IMPEDIMENTO IMPOTENTIAE

357

1° Agitur de impotentia proprio et stricto sensu nuncupata,
quae ex dictis ita definiri potest: incapacitas effundendi naturali
modo semen in vaginam mulieris, vel brevius: incapacitas perficiendi
copulam coniugalem.
2° Ut impotentia haec sit impedimentum dirimens, debet esse
antecedens et perpetua. Quare temporanea et subsequens nullatenus
dirimit nuptias. Num saltem prohibeat celebrationem matrimonii vel
eius usum, vide nn. 366, 370.
3° Ratio cur impotentia dirimat matrimonium sive alteri cognita
sit sive non, manifesta est. Sane contractus matrimonialis consistit
essentialiter in mutua traditione et acceptatione iuris ad copulam
carnalem; porro pars impotens, eo ipso quod est talis, nequit tradere
huiusmodi ius; ergo deest obiectum contractus matrimonialis, et ideo
contractus ipse, deficiente obiecto, nullus est (19).
Hinc manifesto liquet cur impotentia sit impedimentum iuris
naturae. Quod valet etiam ubi agitur de sola impotentia relativa; ma­
trimonium enim est contractus inter duas personas determinatas;
atqui si una ex illis saltem relative est impotens, non potest tradere
ius in corpus prout aptum est ad actus suapte natura idoneos ad gene­
rationem. Deest profecto tum obiectum principale tum subiectum capax
contractus matrimonialis; ergo ipse contractus est nullus et irritus.
Nonnulli veteres, ex. gr. Paludanus, Pontius et alii, putarunt impotentiam
irritare matrimonium contrahendum solo iure positivo Ecclesiae. At contraria
sententia, quam DD. communiter tenebant, etiam iure antiquo erat omnino
certa (20).

4° Cum impotentia sit impedimentum iuris naturae, evidenter
consequitur omnes homines etiam non baptizatos eo ligari, et R. Pon­
tificem super tali impedimento dispensare haud posse.

348. Impotentia ex parte viri. — 1. Vir est impotens:
a) Si caret virga;
b) Si caret utroque testiculo, non autem uno tantum, ex na­
tura aut operatione chirurgica;
(19) Nonnulli DD. antiqui, ex. gr. Magister Sententiarum, Pontius, Petrus Soto. Gotti
et alii, docuerunt, impotentiam utrimqui cognitam non dirimere matrimonium.
Ipse S. Thomas inter patronos huius sententiae adnuineratur, quia (in lib. IV, disp. 34,
q.unie.,art. 2 ad 4, et dist. 36, q. unie.,art. 1 in corp.) habet quasdam locutiones satis obscuras.
At videtur Angelicus benigno interpretandus. Probabile est. eum (Z. r.) loqui non de obliga­
tione orta ex matrimonio rnZïdo. sed de obligatione cohabitandi ut frater et soror aut saltem
alimenta praebendi parti ob impotentiam rcliotae, si Titius scienter nuptias inivit cum Caia
impotente, Cfr. Schmalzgr. Z. c. n. 12: Wernz, Z. c. n. 846, not. 37.
(20) Cfr. S. Thom. in IV, dist. 3 1. q. unie.,art. 2 ad 1 ; Sanchez, lib. VII, disp. 98; Schmalzgr.,
/. c. n. 66; Feijo. Z. c. n. 539; Rossot. Z. c. n. 1119; Ball.-Palm., VI, n. 870; Busembaum, apud
S. Alnhonsum, VI, n. 1095; Wernz, Z. r. n. 345; Gasparri, Z. c. n. 600; Lchmkuhl, Z. c. n. 973 s.

358

CAPUT VU - ARTICULUS II

c) Si laborat antecedenti, totali et perpetua atrophia utriusque
testiculi (21);
d) Si habet defectum absolutum et perpetuum conductionis
seminis sive ex morbo id proveniat sive ex chirurgica operatione (n. 375);
e) Ille, cui meatus non in extremitate virgae, sed in medio aut
imo peni aperitur, seu qui epispadia aut hypospadia laborans semen
intra vas mulieris effundere nullatenus valet; at si ex mutatione situs
in coeundo aut alio modo licito semen effundi possit intra vaginam,
impedimentum deest;
/) Si habet virgam abnormiter magnam quae ingredi nequeat
vaginam; impotentia est relativa tantum;
g) Si laborat totali anaphrodisia, quae consistit in absentia
erectibilitatis ad copulam perficiendam; haec frigiditas multiplici
ex causa oritur, praesertim ex infirmitate nervosa aut ex indifferen­
tia erga uxorem aut ex timore sive incusso sive per autosuggestionem
suscepto; veteres scriptores huiusmodi frigiditatem plerumque adscribebant maleficiis (n. 365);
h) Qui laborat aphrodisia seu excessiva excitatione venerea,
qua fit ut, prae nimio calore, semen ante copulam effundat.
2. Duo casus posteriores, quos passim veteres DD. recensent, raro,
praesertim ultimus, impedimentum dirimens constituunt, cum ple­
rumque anaphrodisia vel aphrodisia non sit perpetua; siquidem vel
lapsu temporis vel ope artis medicae cessare possit, ut docent physiologi. Aliquando tamen anaphrodisia, ea praesertim quae ex morbo
nervorum provenit, perpetua est, ideoque impedimentum vere con­
stituit.
3. Ii, quibus ablata fuerit per operationem chirurgicam virga,
possunt verum semen effundere, si, ut supponitur, testiculis non ca­
veant; sed illud naturali modo introducere in vaginam mulieris nequeunt,
ideoque ex hoc capite sunt impotentes.
Qui carent testiculis ex operatione chirurgica post pubertatem peracta
vaginam mulieris quandoque perforare valent, at verum semen conficere non
amplius possunt; si carent a nativitate utroque testiculo, quod vix tamen
locum habet, membrum virile erigere nequeunt ad copulam perficiendam.
Castrati possunt esse verae seminationis capaces in primis copulationibus post
(21) Vir, cui penis totaliter eet excisus, dicitur cclomu»; qui penem erigere non valet,
/rioidus; qui utroque testiculo caret, sive a natura sive ex amputatione, spado vel eunuchus.
Interdum dicuntur tunuchi. qui carent totaliter membro virili; spadones, qui carent
testiculis sive a natura sive ex operatione chirurgica; castrati, qui testiculis carent <·χ chi­
rurgica abscissione. liai’ voces non raro promiscue usurpantur.
A spadonibus distinguendi sunt crpptorrhidac. qui testee habent in abdomine latentes
et spermatiB cOnliciendl capaces eunt. Cfr. Forced ini, Totius latinitati# lexicon, v. Eunuchus,
Spado; Eschbach. op. cit. pag. 105.

DE IMPEDIMENTO IMPOTENTIAE

359

castrationem indo a pubertate factam, donec nempe evacuatae sint vesciculae
seminales (22).
Iuxta plures, habetur impotentia si vagina adeo sit dilatata vel utcum­
que ita corrupta et male affecta ut viro nihil deserviat, et semen nec retinere
nec ad uterum mittere valeat (23). Ex hoc capite vix impedimentum impo­
tentiae admittendum est: in singulis casibus standum peritorum indicio ad
normam sacrorum canonum aestimato.

4. Absentia testiculorum non est confundenda cum cryptorchidia,
quae habetur quando testiculi in parte corporis interiore occultantur,
quaeque per se impedimentum non constituit.
Huc spectat alia quaestio: an impotens dicendus sit qui ad actum sexualem
nequit pervenire, nisi adhibitis mediis aphrodisiacis, adeo vehementibus ut
usum rationis actu intercipiant.
Si huiusmodi conditio physiologica vel psychica sit perpetua, quod per­
quam raro accidere videtur, censemus haberi impotentia, quia de se actus
coniugalis ponendus est humano atque ordinario modo iuxta leges ab ipsa
natura praefinitas, quin opus sit mediis aphrodisiacis, quae rationis usum
omnino auferant.
Si, contra, praefata conditio non sit natura sua perpetua aut de eius­
dem duratione dubitetur aut media adhibita non tollant usum rationis, im­
potentia proprie dicta abest.
Utrum in praedicta hypothesi velificetur consummatio matrimonii, vide
n. 383.
349. <5. Quaerunt DD. utrum impotens sit vir qui, ob parasthesiam se­
xualem, mediis insolitis opus habet ad se excitandum. Ita. nostro indicio,
respondendum est: si media ista sint in se honesta, vir certe non est impo­
tens; si media sint inhonesta, et iis tantum excitari possit, vir, hac hypothesi
admissa, est impotens; at indubitantor ex peritorum sententia dicendum,
huiusmodi vitium non esse natura sua perpetuum et mediis quoque honestis
tolli posse (24).
6. Nonnulli DD.. praesertim veteres, dicunt moribundum, qui ita viribus
sit destitutus, sino ulla quidem spe valetudinis recuperandae, ut nullatenus
valeat actum coniugalem exercere, non posse valide matrimonium contrahere,
cum ad copulam impotens sit perpetuo i. e. usque dum vivat.
Alii, o contrario, consent eum, qui versatur in extremo vitae agone abs­
que ulla spo ut convalescat, posso coniugium valide inire, etsi laboret vera
impotentia, quia, aiunt, capacitas coeundi in tali moribundo nequaquam est
attendenda.
Utraque sententia est falsa. Prima, quia in casu non habetur vera impo(22) Antonelli, Z. c.; Wernz, Z. c. n. 345, not. 31: Vlainimr. Zoc. cit. η. 266 bin, not. 2.
(23) Cfr. Sanchez, lib. VII, disp. 92, η. 11: Lacroix, I, c. n. 700; Berardi, Throl. mor.,
V, n. S73.
(24) Cfr. Sanchez, Z. c. (lisp. 92, n. 6; Vernioersch, Z. c. n. 74; Ball.-Palm., Z. c. n. 869.

360

CAPUT ΥΠ - ARTICULUS Π

teutia sensu canonico; secunda, quia sive de contrahente moribundo agatur
sive de non moribundo, subiectum et obiectum contractus matrimonialis idem
semper est; quo deficiente, matrimonium natura sua nullum atque irritum
est, ideoque ne moribundus quidem vere impotens valide contrahere potest.
7. Item quaeritur, an impotens habendus sit qui nonnisi ad orificium
vaginae semen deponere valet. Quidam, v. g. D’Annibale (26) et Ballerini (26),
negant, quia, dicunt, generatio non est absolute impossibilis ubi semen ad
ostium vaginae applicari queat (27). Plerique affirmant (28), hisce praesertim
rationibus :
1° Aliqua penetratio vaginae est necessaria. Sane ius canonicum m
causis impotentiae vel inconsummationis matrimonii expresse requirit corpori»
inspectionem utriusque vel alterius coniugis per peritos faciendam, nisi ex
adiunctis inutilis evidenter appareat (cc. 1976-1982), et praecise, quod attinet
ad mulierem, inquirendum est de proportione, latitudine et arctitudine vaginae;
porro, admissa contraria sententia, huiusmodi inspectio esset prorsus inutilis.
2° Praeterea capacitas consummandi matrimonium considerari debet
non iuxta casus fortuitos et extraordinarios, sed iuxta modum consuetum
et ordinarium a natura ipsa institutum, adeo ut generatio per se et non per
accidens sequi possit; porro conceptionem in casu praefato rarissime contin­
gere ipsi patroni oppositae sententiae admittunt. Cfr. un. 343. 381. 383.
Id tamen, aiunt, inteliigendum est de impotentia antecedenti; nam si
supervenit matrimonio valide contracto, copula tali modo peracta licita pro­
babiliter erit.
Istae rationes, licet validae, concludentes tamen haud sunt; quia con­
summatio matrimonii non est confundenda cum potentia, nam quis potest
penetrare vaginam mulieris etiamsi laboret impotentia, ac viceversa quis
impotentia nullatenus laborans « nequit forte hic et nunc matrimonium con­
summare. Quibus mature perpensis, censemus in casu hypospadiae impo­
tentiam esse dubiam, ideoque coniugium non impediendum, quoties vir modo
licito semen ad orificium vaginae in eamque immittere effundere queat atque
ita conceptio haberi possit ».

350. Quidnam de viro qui, ut aiunt, habet semen spermatozoidibus
destitutum?
Si iste vir habet testiculos normales, profecto impotens dicendus
non est. Idque indubitanter affirmandum, etsi peritus forte asserat
semen carere spermatozoidibus.
Ratio multiplex: 1° quia exsistentia testiculorum normalium constituit,
ex ipsa natura, argumentum certum et peremptorium, in casu, de impotentiae
(25) Op. cit. III, u. 131, not. 10.
ΊΗτ
(26) Loc. cit. n. 873.
(27) Cfr. Vallisnieri, Istoria delta generazione delVuoino, part. I, cap. 3, η. 7. et part. II.
cap. 13; Antonelli, De coneepfw impotentiae etc., p. 52; Kechbach, L c. p. 6s h.
(28) Wernz, Z. c. n. 317; Noldin, Z. c. n. 573, nota 1; Vcrnieerscb, Z. c. n. 72: Giuparri,
Z. c. n. 576; Scavini, III, n. 890. Cfr. etiam Sanchez, Z. c. diep. 93, n. 15; S. Alph.. Le. n. 1096;
Schmalzgr., I. c. u. 44.

DE IMPEDIMENTO IMPOTENTIAE

361

defectu iuxta canonicum conceptum; 2° quia capacitas aut ineapacitas se­
xualis cognosci ac probari debet modo ordinario et consueto, ex iis nempe quae
exterius apparent; .3® quia semen, examini subiiciendum, numquam turpi
atque illicito prorsus modo, scii, per voluntariam eiusdem effusionem, haberi
potest; si vero ope cuiusdam instrumenti e testiculis extrahitur, ut aiunt,
huiusmodi medium est extraordinarium et insuetum plane, ideoque in casu
non est attendendum, ipsa natura contra reclamante.

Si vir non habet testiculos normales, accurate examen per peritos
erit instituendum circa exsistentiam et activitatem functionalem eo­
rundem: ea admissa, vir potens (licendus erit; ea exclusa, et quidem
totaliter ac perpetuo, impotens dicendus.
II
351. Impotentia ex parte mulieris.
— 1. Mulier est impotens:

(/) Si totaliter caret vagina;
b) Si eam habet omnino occlusam seu ita impenetrabilem, ut
nullo modo perforari queat;
c) Si vagina sit arcta absolute vel relative, ita quidem ut sine
periculosa operatione tolli nequeat huiusmodi defectus naturalis, isque
penetrationem membri excludat penitus.
2. Mulier censetur impotens, iuxta plures, si habet vaginam clausam,
quamvis eius ostium apertum sit, vel si ita brevis sive dimidiata sit,
ut membrum virile eam penetrare nequeat. Potentia enim coeundi
includit ut legitimo et naturali modo concupiscentia viri et mulieris, per
se, sedetur: idque fit penetratione et seminatione intra vas. Quare pene­
tratio inchoata vel tentata non sufficit, quippe quae concupiscentiam
potius acuit et irritat, quam exstinguit.
At, posita aliqua penetratione et seminatione naturali modo facta.
necesse non est, praeterea, ut semen in vaginam effusum ad collum
uteri modo ordinario sive normali pervenire valeat. Duo sane requi­
runtur et sufficiunt: penetratio vaginae per membrum virile et ef­
fusio veri seminis in ea, utraque modo naturali facta. Cetera spectant
ad naturam et latent.
Quae doctrina tradita in praecedentibus editionibus confirmatur respon­
sione Supremi Tribunalis Signaturae Apostolicae diei 27 iun. 1931. Facti spe­
cies haec erat: Mulier N. vaginam habet sanam, sed retroversam ab utero
ita ut possibilis esset penetratio membri virilis et effusio seminis in vaginam
sed impossibilis transitus spermatis a vagina in uterum.
Supremum Tribunal propositis dubiis: l® An constet de nullitate matri­
monii in casu. Et quatenus negative; 2® An saltem constet de inconsummatione, ita ut consilium praeberi possit SSmo pro dispensatione a matrimonio
rato et non consummato in casu », respondit : Negative ad utrumque, seu
nec do nullitate nec de inconsummatione matrimonii constare in casu .

*

362

CAPUT VII - ARTICULUS ΙΓ

3. Plures dicunt mulierem esse impotentem, si nullatenus semen
retinere queat, adeo ut statim post coitum illud e vagina totaliter ef­
fundat. Quod vitium tamen rarissime verificatur, et vix perpetuum
dici potest. At, posita etiam perpetuitate, impotentia proprie (licta
nonnisi dubia foret.
Iuxta quosdam impotens dicitur mulier, si vagina desinat in sac­
cum seu occlusa sit in extremitate, aut desit uterus aut via ad eun­
dem, vel aliud eiusmodi vitium adsit: quod verum tunc solum est.
cum inde impossibilis revera evadat penetratio cum effusione seminis
modo naturali.
4. Vaginismus, qui consistit in hyperaesthesia vulvae seu in vitio
quo vagina contactum nullo modo aut difficillime tolerat, passim inter
casus impotentiae ab AA. adnumeratur. Quod nonnulli merito negant,
tum quia de se non est vitium perpetuum; tum quia mediis licitis sa­
nari potest. Rarissime huiusmodi vitium est perpetuum et insanabile
ex peritorum indicio; quo in casu inducit certe impedimentum im­
potentiae (29).
II
II impo
II absentia menstruationis in muliere sit signum
352. Num
­
tentiae. — 1. Menstruatio est fluxus sanguinis, qui ad genitalia seu

uterum abundantius fluit, statim ac decisio alicuius ovilli ex ovario
urget, ut calore suo ad magnum ovulationis opus rite perficiendum
concurrat. Posito huiusmodi affluxu, facile intelligitur organa erigi
atque arteriolas uteri, nimis distentas, per poros aut scissuras guttatim sanguinem plus minus ve copiosum exsudare, qui deinde per
genitalia ad extra abit (30).
2. Hic sanguinis fluxus, qui singulis fere mensibus per duos vel
tres circiter dies omnibus feminis, etiam castissimis virginibus, acci­
dere solet, fluxus menstruus, purgatio menstrua dicitur. Incipit huius*
modi fluxus a pubertate et cessat plerumque anno aetatis circiter
15-50, quae aetas critica vocatur, quia mulieres tunc robustiores,
saltem apparenter, fiunt.
3. Nonnulli dixerunt, defectum menstruationis esse signum impotentiae.
Sed immerito prorsus. Licet enim menstruatio sit signum certum ovulationis
et fere semper una alteram comitetur, absentia tamen menstrui non est signum
certum impotentiae vel sterilitatis, tum quia multae feminae sine menstrua(29) Vlaminx(l. c. n. 2015 bis), loquens dc casibus in quibus adest Impotent ia, dicit : Hue
tandem pertinet iuviucibills unius copulantis ab altero avenio, undecumque ea proveniat,
e. gr., ex odio, deformitate, halitu tetruin spirante, etc. -, Id nullo modo admitti potest ut
manifesto patet ex tradito conceptu impotentiae.
’
(3U) Cfr. Dnval. Phuxinlotfir, p. 10. n. 2°: Zacchias, lit». 1, tit. J, q. 3, n. 29 ss.

1

DE IMPEDIMENTO IMPOTENTIAE

363

tionibus conceperunt, tum quia post diuturnam cessationem menstruorum,
haec denuo multeities apparuerunt, testibus medicis (31).

353. Num mulier carens utero et ovariis impotens sit. — 1. Tria
sunt praemittenda:
1° Mulier carere potest utero .simul et ovariis, utroque ovario
aut uno dumtaxat.
2° Si mulier caret uno tantum ovario, non est impotens, quia
potest adhuc concipere; si, contra, utroque caret ovario, et quidem
perfecte seu totaliter, nequit concipere, ut omnes admittunt et neces­
sario admittere debent. Si caret utero, iuxta plures, videtur conce­
ptionis capax, nempe conceptionis extrauterinae; id alii negant, quia,
dicunt, deficiente utero, vagina semper ita suturatur, ut omnem com­
municationem impediat inter ipsam et ovaria, atque ideo inter spermatozoida et ovula feminae; unde omnis conceptio etiam extraute­
rina impossibilis fit (32).
3° Mulier huiusmodi defectu laborat vel a natura, vel fre­
quentius ex operatione chirurgica.
2. Triplex operatio chirurgica, hac in re attendenda est : operatio por­
tendis, ovariectomia et hysterotomia. Prior, ita nuncupata a doctore Porro,
consistit in laparatoinia, qua auferuntur omnino uterus et ambo ovaria. Mu­
lier penitus castrata absolute incapax per se ht ad quamcumque pregnatiouein; potest tamen voluptatem ex copula percipere ac comparti reddere.
Ovariectomia est ablatio totalis ovariorum per excisionem. Hysterotomia con­
sidit in ablatione uteri, et dicitur vaginalis vel abdominalis, prout fit per va­
ginam vel per laparatomiam seu incisionem ventris.
Huiusmodi operationes tunc solum licitae sunt, ubi agitur de vita fe­
minae salvanda aut de proximo vitae periculo avertendo, sicut quaelibet
alia gravis inutilatio. Quare illicitum omnino est uterum vel ovaria excidero,
dum sana sunt, ne mulier gravida fiat, etsi partus periculosus est (33).

354. 3. Mulier carens utero et ovariis estne impotens! Coiit re­
vertitur. Quaestio est valde implexa, et nostra praesertim aetate vehe­
menter agitata.
Affirmant Antonelli, Bucceroni, Marianus De Luca, Santi-Leitner,
Oasacca, Rossel, Noldin, Wernz, aliique (34).
(31) Zacohias, /. c. et lib. Ill, tit. 1, q. 3, n. 20 88.; Antonelli, Medicina pas/., l.n. 100 ss..
et Ill, η. 311; Dc conceptu impotentiae ct stcrililalfa, n. 103; Ferrerrs, II, n. 1009, queer. I °.
(32) Cfr. Antonelli. D< roneeptu imp»t< nloir·, n. 109 8.» Ι·Ί·ιηη>,/.Γ. n. Iihi;.
(33) Cfr. Lehmkuhl, I, n. 858; G0nloot,Lc. n.503; Noldin, II. n. 322; Villuda.Z. c. p. 267 ;
Ferreras, l. c. n. 1009.
(31) Antonelli, Medicina past., 11. n. 536 ss.; Dc conceptu impôte.nliut tl shrililalis relaie
(id matrimonium, p. 10 ss.; Pro concept u impotentiae et sterilitatis ad matrimonium. Ani ma d'
verslones in opus P. Eschbach, Disputationes etc. p. 6 88.; Dc mulieris excisai impultntiu ad
matrimonium, p. 3 ss.; Bucceroni. Institutiones Ihcol. mor, IV. η. 958, cum nota p. 187 «s.;

364

CAPUT VII - ARTICULUS II

Negant Gasparri, D’Annibale, Laurentius Berardi, Aertnys, Génicot,
BaUerini,Elbel-Biei’baum, Eschbach, Saegmueller, Sebastiane]li,DeSinei,
Ojetti, Hild, Ferreros, Tanquerey, Vermeersch afiique plures (35).
Π
355. Argumenta
prioris sententiae.

1° Matrimonium ordinatur ad prolis generationem ideoque ex
ipsa sua natura exigit in contrahentibus capacitatem copulae de se
aptae ad generationem. Sed copula cum muliere carente utero vel
ovariis est inepta ad generationem. Ergo.
2° Quod requiritur ex parte viri, requirendum quoque est ex
parte mulieris. Atqui vir, ut sit potens, debet veram seminationem
facere. Ergo etiam mulier, ut sit potens, per suum ovulum ad com­
mixtionem sanguinum concurrere debet.
3° Si desit spes prolis, finis primarius non amplius intendi
potest. Sed finis secundarius vitandi incontinentiam sine primario
non sufficit. Ergo.
4° Non datur paritas inter sterilitatem et carentiam uteri aut
ovariorum. Nam in sterilibus ineptitude ad generationem est incerta
et per accidens, dum in feminis, quibus uterus vel ovaria excisa fue­
rint, est certissima et per se.
5° Mulier excisa aequiparatur eunucho. Sed hic est impotens.
Ergo etiam mulier.
6° Matrimonium cum mulieribus excisis est contra bonos mores.
Etenim a) coniuges fluerentur voluptate carnis absque ullo timore sub­
eundi onus prolis; b) licita foret etiam copula sodomitica cum istis femi­
nis; c) viri ex industria quaererent has mulieres; d) feminae ipsae, ad
vitandum prolis periculum, sibi procurarent huiusmod: operationem.
7° S. Congregatio Concilii quater invalidum declaravit matri­
monium cum muliere quae utero privata fuerat: in Salernitana, 9 aug.
1862; 21 mart. - 27 iun. 1863; in Verulana, 24 ian. - 22 iun. 1871; in
Albiganen., 17 aug. - 7 sept. 1895; in M onasterien.. 18 mart. - 16 dec.
1899 (36).
M. De Luca, in voto cans. Monaxlericn. 10 mart.-16 dec. 1800; Casacca, De carentia ovariorum
relate ad matrimonium, Papiae, 1901; Rosset, L c. n. 1 108 88.; Noldin, L c. n. 571 ; Wernz, IV,
n. 345, not. 34; Santi-Leltner, lib. IV, tit. 15» n. 1, in nota.
(35) Gasparri, 522 ss. post Cod.; D’Annibale, III, n. 113, not. 6, ed. 3a, quae est ultima
auctoris; Laurentius, Instil. iur. can., n. 619; Berardi, Theol. mor., V, n. 883 ss.; Praxis confess.
IV, u. 800 ss.; Ballerini, VI, n. 805; Elbel-Bierbaum, Thcol. mor., Ill, n. 270; Eschbach, Disp.
etc. p. It es., 35 ss.; De novo quodam sterilitatis conceptu, apud Analecta eccl., X, p. 85 ss.; De
essentia impedimenti impotentiae, ibid. XI, p. 269; Génicot, II, n. 503; Sèbas ti anelli, II, n. 65;
De Smet, l. c. n. 278; Ojetti, op. cit., v. Impotentia, n. 2390 ss., ubi quaestio valde accurato
atque erudite exponitur; Ferreros, De vasectomia duplici, nccnon de. matrimonio mulieris tx
cisfie, n. 253 ss. Razôn y Fc, XXVI, p. 101 88.; Compendium thcol. mor., H, u. 1005; Tanquerey,
1, Suppl., n. G; Vermeersch, l. c. n. 59 ss., qui egrcqie disserit.
(3G) Cfr. Thesaurus Rcsol. S. C. Concilii, vol. 121, 122. 130, 151, 158; Berardi, op. cit.
u. 888 ss.; Ojetti, l. c. n. 2391 ss.; Ferrcrvs, l. c. n. 1005.

'

DE IMPEDIMENTO IMPOTENTIAE

365

II
356. Argumenta
praecipua alterius sententiae.

1° Ad matrimonium valide ineundum non requiritur potentia
generandi, sed sufficit potentia coeundi (n. 342 ss.). Atqui mulier
carens utero et ovariis potest copulam coniugalem perficere. Ergo.
2° Finis matrimonii, licet secundarius, est etiam remedium con­
cupiscentiae; porro licitum est inire matrimonium ob hunc finem,
dummodo positive non sit exclusus finis primarius. Sed copula cum
muliere praedicta apta est ad concupiscentiam sedandam. Ergo.
3° Matrimonium est contractus qui natura sua respicit ordinem
externum et socialem quique a competente auctoritate humana (ec­
clesiastica quoad baptizatos, civili quoad infideles) regulari debet.
Proinde cum auctoritas competens diiudicare debeat de exsistentia,
validitate aut in validitate matrimonii, sequitur impedimenta matri­
monii talia esse debere, ut de eorum exsistentia constari* possit re­
gulariter et ex communiter contingentibus, scii, ut nitantur aliquo facto
externo et modo ordinario regulariter cognoscibili.
Hinc est quod Ecclesia semper retinuit et adhuc retinet (cfr. can.
1976 ss.), copulam, qua partes fiunt una caro, esse factum externum,
iuridicis probationibus obnoxium. Quare excludendus est defectus, qui
de via ordinaria cognosci nequit. Atqui carentia uteri et ovariorum
est natura sua occulta. Ergo.
4° Hac sententia admissa, optime intelligitur cur valida et
licita sint matrimonia senum, licet steriles sint; item cur permittatur
usus matrimonii iis qui nonnisi aspermaticum semen effundunt aut
qui post coniugium mutilati sunt. Nec valet dicere cum patronis al­
terius sententiae, in senibus incerta esse ineptitudinem ad genera­
tionem; nam si decrepita aetas iam advenerit, sterilitas est certissima; et exempla quae in contrarium afferuntur, si vera sint, adeo
sunt rara, ut vehit i pro miraculis habeant ur (37).
357. 5° Confirmatur sententia responsis S. Congr. S. Officii et
S. C. de disciplina Sacramentorum:
а) Quaesitum est: Num mulier N. N. per utri usque ovarii excisi de­
jectum sterilis effecta, ad matrimonium iueundum permitti valeat et liceat
necne! » Die 3 febr. 1887 S. Officium respondit: /’r mature diuque perspecta,
matrimonium mulieris, de qua in casu, non esse impediendum >■.
б) Proposito dubio: « Num mulier iV. N.., cui operatione chirurgica
ablata sunt duo ovaria et uterus, admitti possit ad matrimonium contrahen(37) AlbertonbStefuni· Manuale di /tetotoffia umana* pag. I2S rs. (ed. 2·): Hufniann,
Trailed" di medicina legale, p. 220 hh. (ed. 3a); Eschbach. ('entus de ft minue im/mhntiu dixcvxxux
ac solidux, pag. 19; Berardi, Z. e. n. M9»>.

366

CAPUT VII - ARTICULUS Π

dum»; die 23 iul. 1890 responsum fuit a S. Officio: Re mature perpenta,
Em.mi D.ni Cardinales... decreverunt: matrimonium non esse impediendum
c) Item proposito dubio: « Utrum puella jV. A., cui ovaria per opera­
tionem chirurgicam ablata mint, quaeque proinde, licet ceteroquin perfecta
sit, prolem concipere nequii, matrimonium valide et legitime contrahere pos­
sit « ; die 31 iul. 1895 S. Officium reposuit: Detur responsum ut in Bheginen. (38),
scilicet: Iuxta exposita matrimonium in casu non esse impediendum « (39).
d) S. Congregatio de disciplina Sacramentorum, simili proposito dubio,
die 2 april. 1909 respondit: Omnibus mature perpensis, Amplitudini tuae
respondendum censuit (S. C.) prout sequitur: quatenus vera sint exposita,
detur responsum S. C. S. Officii diei 23 iun. 1890 in causa Quebecen. scii.: Ma­
trimonium non esse impediendum ». Hoc responsum in Actis Aposl. Sedis
publici iuris non est factum.
P. Ferreres (40), post sedulas inquisitiones peractas circa hunc casum,
qui in Hispania praecise locum habuit, testatur plenam uteri et utriusque
ovarii excisionem, ex medici declaratione, indubiam fuisse.
Quoad haec responsa tria sunt attendenda: 1° quamvis respiciunt casus
particulares, maximi tamen sunt momenti, quia data fuerunt «re mature
diuque perspecta », » omnibus mature perpensis >; 2° responsum diei 31 iul.
an 1895 est de muliere, quae, uti expresse dicit Archiep. Westmonasteriensis
in dubio proposito, prolem concipere nequit >; 3° immerito prorsus, ut li­
quet ex ipso responsionum tenore, Antonelli aliique dicunt, eas supponere,
posse adhuc per se in illis casibus sequi generationem, quatenus perfecta et
absoluta non fuisset uteri et ovariorum excisio atque absentia.
e) Accedit decisio lata dic 27 iun. 1931 a Supremo Tribunali Signaturae
Ap'istolicae, de qua supra (n. 351. 2).

6° Ex dictis, aiunt patroni huius sententiae, facile diluuntur
argumenta opinionis oppositae. Quod attinet ad decisiones S. C. Con­
cilii (cfr. n. 355, 7°), haec sedulo attendenda sunt: a) in quatuor causis
a S. C. resolutis agebatur de muliere, quae toto apparatu genitali
penitus carebat; b) in prima causa (Salernitana) deerat quoque va(38) Wernz (/. c. n. 315, not. 31) haec habet :< Quae explicatio videtur singulari modo
confirmari ex novo responso S. C. Inq. a. 1902 dato, atque mihi ab Agente episcopali in Urbe
communicato. Etenim cum novus Iste casus excisionis ovariorum inS.C. Inq. propositus fuis·
set, antequam responsum daretur, a medico expetitum fuit, quanam ratione illa excisio facta
esset. Qui cum respondisset de perfecta carentia organorum non certo constare, tum demum
prodiit responsum: matrimonium in casu non esse impediendum ».
Tria sunt animadvertenda: 1° hoc responsum publici iuris non est factum, ideoque ex
eo nil i rui potest contra alia responsa eiusdem S. Congregationis, cuius mentem, cum publici
iuris sint tacta, manifeste ostendunt: 2° certo non constat de sensu praeciso petitionis ac de
medici responsione; 3° non constat, responsum affirmativum ideo datum fuisse, quia per­
fecta canuit ia organorum certa non erat.
(39) Itu in Colhet. X. C. de Prop, Fide, 11, η. 1907. Quidam (OJcttl, l. c. η. 2421) putant
legendum esse in Rcyien., cum dubium praecise ab Episcopo Regiensi propositum referant.
Sed ex Colled. S. C. dr Prop. Fide, II, n. 1733 scimus, responsum diei 23 iulii (et non 23 iunii.
ut nonnulli habent) 1890 datum fuis« in Quebccen.^t non in Regien. vel Rheqinen.
(40) Razôn y Fr, vol. XXVI, n. I, p. lol.

DE IMPEDIMENTO IMPOTENTIAE

367

gina; e) in secunda (Verulana) vagina erat nimis brevis et imperforabilis; d) in tertia (Albiganensi) maxima pars vaginae deleta erat;
c) in quarta (Monasteriensi) vagina erat abnormalis, insufficiens axi
copulam perficiendam (41).
Proinde sententiae nullitatis ob vitia vaginae latae fuerunt, uti
concludere licet ex vot is canonist arum.

358. Conclusio seu doctrina tenenda. — Omnibus mature per­
pensis, hisce capitibus conclusio statui potest:
1° Nullum argumentum allatum a patronis utriusque sententiae
videtur peremptorium ac deeisivum.
2° Decisiones SS. Congregationum Romanarum authenticam de­
clarationem nullatenus constituunt, ideoque dubium iuris nequaquam
dirimunt. Sane in casibus particularibus datae sunt, ac diversas expli­
cationes admittunt.
3° Ex can. 1081, § 2 et ex verbis Pii XI in Encycl. « Casti oonnibii >· efficax et concludens argumentum in favorem sententiae affir­
mantis mulierem in casu esse impotentem, iure deduci nequit.
4° Si ex operatione chirurgica ovaria excisa fuerint, non tamen
perfecte et totaliter, mulier potens dicenda est.
Si ovaria perfecte et totaliter ablata sint per operationem chirur­
gicam, ac de Iiuiusmodi ablatione certo constet, mulier, speculative
loquendo, impotens dicenda videtur. In tali casu, sane, agitur de facto
externo, scii, de operatione chirurgica, quod factum via ordinaria co­
gnosci potest atque iuridicis probationibus subest. Proinde principium
supra enuntiatum, in hac re semper prae oculis habendum (n. 344,
7°; 356, 3°), salvum et integrum manet.
Sed plena probatio iuridice haberi nequit, ut palam est, ex sola
unius medici attestatione, nec semper et necessario in re tanti mo­
menti ex duorum medicorum depositione, ad normam can. 1791,
§ 2. Quare, practice, de totali carentia uteri et ovariorum in muliere
ex chirurgica operatione raro, imo rarissime constabit plena certi­
tudine, in foro iudiciali.
5° Seclusa operatione chirurgica, mulier quae ex ipsa natura
utero et ovariis carere dicitur, (diam theoretics habenda est ut potens,
ex modo dictis. Sane: «) Iiuiusmodi carentia est natura sua occulta
et interna; b) perfectus et totalis defectus ovariorum vix admittendus
videtur ex vitio naturae, ut plures periti in hac re ingenue fatentur;
c) mulier, aliter quam eunuchus vel spado qui vitium organicum
(II) Cfr. Ferrures, />/ iwrfomto duplici, nrenon dc matrimonio mulhris txcisae, u. 269 ss.;
Vermccrsch, /. c. p. 55; Gasparri, n. 536, cci. post Codicem.

368

CAPUT νπ - ARTICULUS Π

sui corporis probe cognoscere potest, carentium uteri et ovariorum
plane ignorat, nec tenetur examini corporali se subiicere; d) etsi de­
fectus cognosceretur forte ex corporali inspectione mulieris facta a
medico, maneret tamen natura sua semper et necessario occultus et in­
ternus, aliter ac chirurgica operatio quae de se externa et manifesta est.
6° Quidquid est de quaestione speculativa, practice in casu
mulieris utero et ovariis destitutae matrimonium impediendum non
est, cum, stante DD. dissensu, adsit dubium iuris ideoque libertas
matrimonii ineundi (42).
II
II
359. An possit et expediat impedimentum
matrimoniale consti­
II
II utero et ovariis carentem.
II — 1. Quidam censent
tui quoad mulierem

congruum esse, ut peculiare impedimentum statuatur, ex quo mulier
carens utero et/ovariis vetetur nuptias contrahere.
Alii opinantur id non expedire, imo ne ferri quidem posse huius­
modi impedimentum a R. Pontifice. Quidnam?
2. Papa valet profecto dubium iuris authentice dirimere ipseque
solus (can. 1038, § 1), seu infallibiliter declarare utrum ex iure naturae
mulier in casu sit impotens necne. Lata forte authentica declaratione
de eiusdem impotentia, impedimentum dirimens matrimonium ex
ipsa lege divina iam certo exsisteret, iure canonico firmandum ac mu­
niendum.
Sine huiusmodi declaratione explicite aut implicite facta, impe­
dimentum proprie dictum non potest constitui, cum nequeat tolli
libertas matrimonii ineundi, quae ex iure naturae cuique competit.
Aliud quippe est prohibere nuptias cum certis ac determinatis tantum
personis, v. g. cum consanguineis, et aliud prohibere absolute seu
eum omnibus. Ad summum ferri posset vetitum ne, inconsulta S. Sede,
mulier excisa, nempe carens utero et ovariis, matrimonium contra­
heret.

360. Quaestiones. — 1. An mulier, inepta ad copulam ob arctitudineni vaginae, teneatur pati incisionem?
Nonnulli, ex. gr. Pontius (43), dicunt feminam nunquam tenori
incisionem pati. Sententia « communissima et probabilior », ut ait
(42) P. Arendt viam novam, ac voluti mediam, tcntavlt solvendi hanc dilllcllem quae­
stionem (Rekclio anal utica super controversia de impotentia feminae ad generandum, Romae,
1912).
Ipse tonet, carentiam uteri et ovariorum non constituere « se impedimentum impo­
tentiae, sed matrimonium irritari ex defectu consensus ?i ante initum coniugium impotentia.
per se facile cognoscibilis fuerit.
Quomodo subiectiva cognitio mutare queat obiectivam rerum veritatem, non concipitur.
(13) Lib. II, cap. 62. n. 2; Palans (1). Tract. 28, disp. I, punct. 14. § i/n. 9; Mazzotta*
tract. 7. disp. 1, q. 2, cap. 12, 5 2.

D E 1M PEDI Μ ΕΝΤΟ IVI POTENTIA E

369

S. Alphonsus (-14), dicit teneri feminam pati incisionem, etiam cum
gravi molestia et dolore; non tamen cum periculo mortis vel gravis
morbi (45). Ratio primi est, quia mulier ad id obligatur vi contra­
ctus; excisio enim necessaria est ad ius copulae quod ip virum trans­
tulit; qua traditione sese obligavit ad onera matrimonialia sustinenda
etiam eum gravi molestia. Ratio secundi, quia nunquam censetur
mulier voluisse se obligare ad tantum periculum subeundum; nec
videtur ad tale onus obstringi vi contractus matrimonialis.
S. Doctor (1. c.) dicit valde probabile esse mulierem ob verecundiam non
teneri incisionem pati, si haec fieri non posset nisi per manum chirurgi. Id
iure affirmatur; sed non videtur dari paritas inter virginem et c&niugatam,
cum inulto maior in ea, quam in hac, sit ordinarie verecundia.
Si mulier huiusmodi incisionem pati recuset, matrimonium estne validum!
Verius affirmandum, quia impedimentum objective considerari debet, ideoque
valor matrimonii ex ipsa rei natura eruendus, potius quam ex animo nuptu­
rientis. Cfr. n. 346, 3°.
Quidam tamen dubitant, cx. gr. Gdnicot (46). Practice, si coniuges se­
parari velint, petenda est dispensatio super matrimonio rato et non consum­
mato.

361. 2. Si vir nequit copulam perficere cum muliere propter clau­
strum virginale, potestne femina ac tenetur pati scissuram claustri?
Quod possit pati, commune est apud omnes cum S. Thoma (47).
Utrum teneatur, controvertitur. Quidam negant (48), quia defectus
in casu non est feminae, sed viri; porro mulier tradit, corpus ape­
riendum modo a natura instituto, non autem extraordinario; ergo
tenetur uti remedio ut se aptam reddat. Plerique verius affirmant (49).
quia talis reseratio fieri potest sine verecundia vel a viro vel ab ipsa
muliere, et quidem sine molestia magna aut extraordinaria. Unde cum
femina iam tradiderit viro ius ad copulam, tenetur hoc remedio uti,
ut se aptam reddat illi, qui ob suam debilitatem alias coire nequit.
362. 3. Si mulier, secluso periculo vitae et gravis morbi, non vult
incisionem vel scissuram claustri pati, matrimonium estne validum?
Matrimonium ut validum habendum est, quia ipsa rei natura, at(11) Lib. VI, ii. 1009.
( 15) Lacroix,llb. VI, part. 3, ti. 798; Sparer, part. I, cap. 1. n. 12S; Bonacina, q. 3. ponet.
13. η. 7; Itoncaglia, tract. 21. q. I, cap. «, q. 7; Sanchez, lib. VU, disp. 93, η. 32; Escobar,
lib. 27, n. 508.
( 10) Loc. cit. n. 50 1.
(17) Suppl., q. 58, art. 1, ad 5.
(18) Pontius, I. c. cap. 02, n. 2; Palaus, I. c. n. 8; Petrus Ledesma, q. 58, art. 1; Gasp.
Ihirtadua, disp. 22, diff. 7. n. 21 ss.,
(19) Sanchez, loc. cit., n. 31; Vega. part. 2. cap. 31, cas. 109; Lopez. part. 2 De malrim.,
cap. 52; S. Alph., /. c. η. 1100.

21 — Cappei.i.0, De Sacramenli.% V.

370

CAPUT VII - ARTICULUS II

tendi debet, non autem voluntas mulieris; nam in tali casu impedi­
mentum non est perpetuum (cfr. n. 346, 3°), sed temporaneum (50).
In dubio utrum periculum vitae seu gravis morbi adsit necne,
et ideo utrum impedimentum sit perpetuum vel non, matrimonium
erit dubium; sed practice standum est pro eius valore.
363. 4. Si mulier per operationem chirurgicam aut alio modo apto
eraserit, valetne matrimonium?
Si operatio fuit vere periculosa, matrimonium, quod, iam ab initio
nullum erat, non fit validum, nisi accedat renovatio consensus debita
forma facienda. Ita communiter DD., et rectissime profecto (51).
Si operatio certe sine periculo facta est, matrimonium fuit et ma­
net validum. Si dubitetur, utrum adfuerit periculum necne, matri­
monium per se est dubium, at standum est pro eius valore (cfr. c. 1014);
expedit tamen ad cautelam ut consensus renovetur (52).
Si aptitudo obtenta fuerint medio illicito, ita distinguendum: si
obtineri potuisset etiam alio medio licito, seclusa operatione chirur­
gica cum periculo vitae, matrimonium fuit et est validum; si obtineri
non potuisset nisi vel operatione valde periculosa vel medio illicito,
coniugium fuit et manet invalidum; potest tamen convalidari.

364. 5. An mulier, declarata matrimonii nullitate per sententiam
iudicis ecclesiastici ob cius arctitudinem respectu viri, debeat ad illum
redire, si postea cognita fuerit ab alio viro, et per frequentem usum eoniugii evaserit apta primo?
Quidam affirmant, ex. gr. Sotus, Hostiensis, Innocentius et alii
apud Sanchez (53), quia, cum mulier apta primo viro reddita fuerit
per usum coniugii cum secundo, « signum est quod bene poterat illi
reddi apta aliquo modo... sine ullo periculo mortis ».
Plerique negant (54); nam ex eo quod mulier cognita fuit ab alio
viro, non potest concludi quod cognosci potuerit etiam a primo viro.
Quae sententia, admissa impotentia relativa perpetua, certa est. Id
per se valet sive ex iudicis sententia sive ex privata auctoritate nuilitas matrimonii pronunciata fuerit, dummodo certo constet ineptitudinem mulieris fuisse antecedentem et perpetuam.
(50) Sanchez, Z. c. n. 12 es.; Bonaclna, Z. c. punct. 13, n. 5; IIcnriQuez, lib. 12, cap. 7,
n. 9, cum communi.
(51) Sanchez, Inc. cU.9 n. 8 ss.; Schmalzgr., Z. c. n. 13 ss., n. 99 ss.; S. Alph., I. c. n. 1096;
t. Z, - . ii. 1393.
(52) Lehmkuhl, II, n. 976; Rosset, Z. c. n. 1398 s.
(53) Loc. cit. disp. 93, n. 11; Sotus. in IV, dist. 21. <|. un., alt. 2; Hostienda, Suntm.t
lib. I, tit. dc frigid, et
n. 16: Innocentius, in cap. Fraternitati#, η. I ks.
(51) Sanchez. Z. c. n. 12; S. Antoninus, part. 3. tit. 3, cap. 12, § 1; Abbas, in cap. Frater
nitati#, n. 19; S. Alph., Z. c. n. 1098.

DE IMPEDIMENTO IMPOTENTIAE

371

Si, hypothetice loquimur, certo constaret sententiam a iudice
ecclesiastico latam niti errore facti, scii, veram impotentiam defuisse,
mulier etiam post transitum ad alias nuptias deberet redire ad pri­
mum virum, nisi fieret locus dispensationi super rato et non con­
summato.
II
365. Num impotentia oriri possit ex maleficio.
— 1. Certum est

Deum permittere posse diabolo, ut vim suam in homines exerceat
etiam in re matrimoniali. Id aperto testantur sacrae Litterae (55),
Concilia, ritualia, theologi et canonistae, ipsi quoque Romani Pon­
tifices (56). Etiam contra maleficia suadebatur aut praescribebatur,
ante matrimonii celebrationem, sacramentorum receptio.
2. Huiusmodi maleficia non facile sunt asserenda, et ex signis quae
veteres DD. (57) indicare solent, plura a causis naturalibus, sine ulla
ope daemonis, provenire possunt.
3. Impotentia, quae dicitur oriri e maleficio, nunquam est per­
petua, quia nunquam dc facto secumfert laesionem in organis cor­
poris. Eatenus enim admittenda est generatim ut perpetua, quatenus
aliquis defectus in organis exsistat (58).
II
II
366. An et quale peccatum sit matrimonium
celebrare cum
certa aut dubia impotentia. — 1. Si impotentia sit certa et solum

temporanea, quae brevi tolli potest, per se nullum est peccatum.
2. Si certa sit et temporanea, sed diu duratura, pars impotentia
laborans eatenus peccat, quatenus eam compart i non manifestat;
secus, non. Et quidem dupliciter peccat: tum quia compartem de-,
cipit quoad qualitatem necessariam, tum quia incontinentiae periculo
eam exponit.
3. Si certa sit et perpetua, gravissime peccat qui sciens matrimo­
nium contrahit. Si una pars tantum cognoscit, altera decipitur, ideoque
gravis iniuria ei infertur; si utraque cognoscit, et nihilominus nuptiae
attentantur, utraque peccat.
367. 1.
est omnino
b) quisque
impotentia
(55)

Si dubia sit impotentia, haec tenenda: a) dubium negativum
spernendum; solum positivum seu prudens attendi debet;
praesumitur habilis ad matrimonium ineundum; quare
ex certis aut saltem probabilibus indiciis asserenda est;
vi, II 88.; VII, 11 88.

(50) Cfr. cap. 2. X, IV, 15; Greir. XV Const. - Omnipotenti» Ihi , 2t' mari. 1623; S. Thoni.
Suppi, q. 58, art. 2; Sanchez, lib. VII, .lisp. !>l: Schmalzgr.. /. c. η. II ss.; Zacchias. lib. 3.
tit. 1. <|. 5, n. 12 88.; Rosset, I. c. n. 1457; Gasparri, I. c. n. 593.
(57) Cfr. Sanchez, I. c. n. 6; Schmalzirr., I. <?. ». 18.
(58) Cfr. Eschbach, Z. c. p. 117; Fije, Z. c. ». 538; Wcrnz, Z. r. n. 313, nota 9.

372

c) qui dubitat de sua potentia, non potest licite coniugium inire, nisi
prius, diligenti investigatione, dubium deposuerit; secus exponit sa­
cramentum periculo nullitatis et compartem periculo deceptionis;
d) si, re diligenter investigata, dubium adhuc perdurat, positive du­
bitans potest licite matrimonium celebrare, monita tamen altera
parte de dubio.
Id hodie expresse confirmatur can. 1068, § 2: «Si impedimentum
impotentiae dubium sit, sive dubio iuris sive dubio facti, matrimonium
non est impediendum n (cfr. n. 372). Haec verba intelligi debent de
impotentia sive absoluta sive relativa (59), non autem, ut quidam dicunt,
de sola impotentia absoluta.

tentia est antecedens et perpetua, separatio quoad torum statim et
privata etiam auctoritate facienda est; separatio quoad cohabitationem, item statim et privata auctoritate, fieri potest, secluso tamen
scandalo; imo, si periculum peccandi adest, fieri debet. Ratio, quia
matrimonium in casu est nullum et irritum. Si vero, ut plurimum,
adest scandalum, separatio fieri nequit sine interventu auctoritatis
ecclesiasticae.
Declaratio autem authentica nullitatis matrimonii et transitus ad
alias nuptias haberi non potest nisi ex iudice ecclesiastico (60). Quare
negotium ordinarie deferendum est ad indicem ecclesiasticum; im­
pedimentum rite, probari debet; quo facto, index sententiam nul­
litatis matrimonii fert; partes separantur, et ea quae apta est aliud
«matrimonium inire valet (61).
2. Olim coniugibus permittebatur, ut simul cohabitarent tamquam frater
et soror. Sixtus V per Const. Cum frequenter , 27 iun. 1587, huiusmodi praxim improbavit iiissitque coniuges impotentes separari; et recte quidem, quia
semper adesse solet periculum incontinentiae.
At si coniugum separatio sit moraliter impossibilis, ex. gr. ubi lex civilis
separationi obstet, permittitur cohabitatio ad modum fratris et sororis, dum­
modo absit periculum proximum peccandi. Ita S. C. C. in Maurianen., 15 dec.
(59) Cfr. Sanchez, l. c. disp. 103, n. 10; Palans, l. c. disp. I. punct. 1 1, S 7, n. 1; Mazzotta
truci. 7, disp. 1. q. 2, cap. 12, § 2; Lacroix. I. c. η. 795; S. Alph., I. c. n. 1102; Lchinkuhl,
l, c. u. 977; Noldin, L c. n. 571; Vlaminu, l· c· n. 27 i.
(69) S. Alph. dicit sponsos posse illico separari, etiam ex propria auctoritate, et addit
(L c. n. lini): < Pars non laborans impedimento, potest etiam ad alias nuptias transire, ut
dicunt Sanchez, et Salmant. cum Candido ».
Sanchez (disp. 97, n. 8), Salmant. (tract. 9, eap. 12, n. 135/ et Candidus (dis. 28, art. 13,
dub. 25) ne verbum quidem habent de hac re.
Sonteutia S. Doctoris recte intcdligenda, cum ex iure positivo Ecclesiae matrimonium a
comp «tente auctoritate ecclesiastica tantum possit nullum declarari et transitus permitti ad
alias nuptias.
(61) Cfr. c. Laudabilem, /Je /riy. ct malef. IV, 15.

T)E IMPEDIMENTO IMPOTENTIAE

373

1877, ad dubium: Quaenam debeat esse agendi ratio Episcopi, parochi et
confessarii erga impotentes, qui ea ratione separari nequeunt, quod eorum
separationi obstat civilis GalJiarum lex, quae impotentiae impedimentum
non agnoscit ; respondit: ■ Vivant ut frater et soror: quodsi id fieri non possit
sine peccati periculo, separentur omnino » (G2).

369. 3. Si confessarius advertit coniuges in bona tide versari, scii,
putare se in legitimo matrimonio vivere aut, cognito impedimento,
sibi licere vitam agere ut fratri et sorori, et simul advertit impoten­
tiam esse occultam, separationem vero moralitcr impossibilem, potest
eos in bona tide relinquere. imo ordinarie debet. Sin autem notoria
sit impotentia, i. e. rumor adsit impedimenti exsistentis et suspicio
vitae incontinentis, publicum scandalum ex tali consortio proveniens
auferendum est.
Quare ad separationem et ad causam coram indice agendam de­
veniri debet. Itaque ubi rumor publicus habetur, res non a solo confessario in foro interno, sed a parocho in foro externo tractanda et per
loci Ordinarium definienda est.
•1. Cum impotentia sit antecedens et perpetua ideoque invalidum
prorsus matrimonium, palam est putativis coniugibus nihil licere
quoad actum coniugalem. Omnia quae vetantur solutis, ipsis quoque
proliibentur.
370. 5. Si vero impotentia sit antecedens, sed temporanea, coniuges
per se non sunt separandi, quia matrimonium valet.
Quoad usum matrimonii, haec teneas: u) si adest aliqua spes perficiendi
actum coniugalem, possunt copulam tenture; 6} si spes nulla sit. abstinere
debent ab iis actibus, qui alterutrum periculo proximo pollutionis exponunt,c) licita habetur copula, si congressus perfici potest, quamvis desit veri seu
prolific! seminis offusio; df quando impossibile est, aut mulieri graviter dam­
nosum perfectius coire, sufficit probabiliter ad liceitatem copulae ut vir possit
seuieu effundere ad ostium vaginae; e] actus imperfecti, quos mutuo coniuges
exercent rationabili ex causa, scii, ad fovendum amorem aut ad sedandam
concupiscentiam, liciti sunt, secluso proximo periculo pollutionis (63).

371. 6. Si consequens sit seu superveniens impotentia, sive tem­
poranea sive perpetua, matrimonium certe non solvitur. Quoad de­
bitum coniugale, idem ac supra (n. 370) dicendum.
(62) Cfr· Acia S. Serti*, X, p. 504 s. Collect. S. C. de Prop. Fide, 11. n. 2078·
S. Off., 8 mart. 1900, in casu impotentiae viri, qui ex operatione chirurgica utroque teste
privatus fuerat, respondit: ...Mens est, quod eum matrimonium, re valid ori nequi at, putati
coniuges illico separari deberent. Si vero hoc moralitcr impossibile sit, dummodo absit peri·
culum incontinentiae, adhibitis cautelis, sub eodem tecto cohabitent uti frater et soror .
(63) Cfr. Sanchez, /. r. disp. 102. n. 7; Keuter, IV, n. 559; Lacroix. /. r. n. 317: Lehmkuhk
l, c. n. 97 7.

Caput vu -

articulus ii

Alberti (64), loquendo de impotentia subsequent!, distinguit inter
impotentes temporaneos et perpetuos atque plus illis quam istis per­
mittit. Haec distinctio non est admittenda, cum careat fundamento.
Ii
II
II initum cum impotentia
372. Matrimonium
dubia. — 1. Matrimo­

nium, stante dubio, habendum est ut validum ex noto iuris principio
(cfr. can. 1014).
2. Quamvis forte culpabiliter initum sit, licet tamen coniugibus
copulam attentare (licet semen extra vas effundatur), quamdiu aliqua
spes potentiae habeatur, et alios actus exercere, quos supra memo­
ravimus (n. 370).
3. Si dubia impotentia sit in viro ex defectu erectionis qui repe­
titis conatibus paulatim corrigi speratur, aut in uxore ex vaginismo
qui fortasse penetrationem admittet, vir conatus istos exercere po­
terit, dummodo meliore quo potest modo seminis introductionem
procuret. Eiusmodi enim conatus habebunt rationem inchoatae co­
pulae (65). Si mulier arctitudine vaginae laboret, quae facili opera­
tione aperiri possit, licet coniugibus uti matrimonio, ante factam
operationem, curando ut semen saltem ad ostium vaginae apponatur
(cfr. n. 370, d).
4. Coniuges tenentur apta remedia adhibere ad auferendam im­
potentiam. Possunt etiam ex iusta causa, uterque communi consensu
vel alteruter (cfr. can. 1119), petere ad cautelam dissolutionem rati
et non consummati, dummodo certo constet de inconsummatione.
Dicitur ad cautelam, quia valor matrimonii in casu est dubius ob du­
biam impotentiam. Interdum, remediis incassum adhibitis, sepa­
ratio aut solutio peti debet, praesertim si usus matrimonii sit impos­
sibilis et adsit periculum incontinentiae aut scandali (66).
II hodie fiat locus triennali experimento. — 1. Antiquitus
373. Num

concedebatur coniugibus triennalis experientia seu cohabitatio, quo
tempore poterant debitum petere ac reddere, ut hac ratione constaret,
num revera adesset impotentia, necne (67).
Triennium computandum erat vel a sententia indicis, qua huiusmodi
experientia dabatur, vel a tentata copula, prout querela mox post matrimo­
nium aut serius tantum mota fuisset. Elapso triennio, si de impotentia consta­
bat, index de matrimonii nullitate sententiam ferebat, (piae tamen in reni
(Gl) Op. cit. η. 121; cir. Vermeerach, /. c. n. 23i».
(65) Vcrinecrsch, I. c.; Lchmkuhl, L c. n. 1061 s.
441
(00) Cfr. Noldin, L c. n. 571; Vcrinecrsch, /. c. n. 299; Lchmkuhl, /. r. n. 977 s.
(67) Cfr. cap. 5, 7, XIV. 15; Sanchez, l. c. disp. 108 hs.; Bcncd. XIV. /je Sf/nndn dioet.
lib. IX, cap. 10, n. 2; Schmalzgr, l. c. 11. H<> ss.

DE IMPEDIMENTO IMPOTENTIAE

375

indicatam nunquam transibat, ita ut, potentia adveniente, matrimonium
per se reintegrandum erat.
2. Experimentum triennalis cohabitationis ultima vice in Forolivien.,
20 sept. 1817, applicatum fuit, et in Istr. S. 01)’., 20 maii 1883, non amplius
memoratur (68). Cum nulla dc eo fiat mentio in Codice, ut omnino suppres­
sum habendum est.

374. Probatio impotentiae et clausula vetans transitum ad
alias nuptias. — 1. Valde difficilis est probatio impotentiae antece­
dentis et perpetuae, ideoque, praesertim hodie, rariores sunt decla­
rationes nullitatis ob impotentiam. Alia via frequentius consulitur bono
spirituali et temporali coniugum. Scii, si constet matrimonium non
fuisse consummatum, ex iusta et gravi causa conceditur a S. Sede
dispensatio super matrimonio rato et non consummato.
2. Si dispensatio concedatur ob impotentiam mere probabilem
vel dubiam circa exsistentiam aut durationem, addi solet clausula ista:
« Vetito viro (aut mulieri) transitu ad alias nuptias, inconsulta S. Sede .
Quae clausula non habet vim irritandi: est prohibitio quae per
se urget sub gravi, ideoque omnino servanda (69).
3. Diximus frequentius consuli per dispensationem super ma­
trimonio rato et non consummato, quia interdum, etiam nostris diebus,
fertur sententia nullitatis matrimonii ex capite impotentiae. Ita, ex.
gr., Sacra K. Rota in causa N. N. (sub secreto) die 13 maii 1921, et
in causa N. N. (sub secreto) die 6 dec. 1921, ut alias complures omit­
tamus. Etiam in sententiis quae pronuntiant constare de matrimonio­
rum nullitate ob impotentiam, praesertim si relativa sit, addi solet
praedicta clausula de vetito transitu ad novas nuptias, inconsulta
competente auctoritate ecclesiastica.

375. Num ex vasectomia aut sterilizatione oriatur impedi H entum impotentiae. — 1. Vasectomia est operatio chirurgica, quae con­
sistit, pro viro, in hoc quod facta incisione per scrotum, resecatur aut
ligatur canalis deferens semen a testiculis elaboratum ad vesciculas
seminales, et ita semini abrumpitur via ad eiaculationem ; pro femina,
consistit in resecatione vel alligatione oviductus seu canalis ab ovariis
ducentis ad matricem et ovula matura deferentis (70). Cfr. n. 70.
(i>8) Feije, Z. c. ii. 51I; Wcrnz, Z. r. n. 351, not. 53; Pôriès, Z. r. p. 71 s.
(69) Cfr. ex. gr. S. C. C. in Isclana, 9 septem. 1899; in Crucorien. 17 febr. 1900: in JZastUien, 19 mali 1900.
(70) Proprie loquendo, dicitur vu^rctoinia t si fiat in rnare; ooforcctomia vel fallcctomia9
ei in femina, quia secatur t uba fallopiann. In viro operatio fit sine ulla difficultate, ut aiunt
saltem pleriquc, et sino patientis periculo; in femina e contra operatio difficilior est, quia tubae
fnllopiimac in profundo iacent, ita ut necesse sit ferro adaperire |»er chirurgum abdomen
ipsum.

376

CAPUT VII - ARTICULUS II

Sterilizatio interdum sumitur pro vasectomia; interdum, accura­
tius loquendo, ab eadem distinguitur, quatenus non peragitur per
resecationem aut ligamen canalis deferentis semen, sed per incisionem
aut alio modo.
Generatim quae dicunt ur de vasectomia applicantur quoque sterilizationi, licet ex ista difficilius impot entia proprie dicta videatur asserenda
Do huiusmodi operatione magna fervet quaestio inter DD. et plura de
ea scripta prodierunt, postquam in nonnullis Statibus ex confoederatis Arnericae septentrionalis et recentius in Germania lata est lex, qua ad hanc ope­
rationem subeundam obligantur quidam variis de causis, ex. gr. alcoolici.
phthisi laborantes etc. (71).

2. Vii’, qui hanc operationem passus est (72), verum semen emit­
tere nequit, licet membrum erigere, vas mulieris penetrare in eoque
liquidum quoddam seu humorem aliquem aquosum a glandula pro­
stata secretum emittere etiam valeat, non secus ac possunt castrati
in adulta aetate. Mulier non potest amplius ovulum ad foecundationem necessarium praestare.
376. 3. Quod haec operatio sit illicita, nobis certissimum est. Quare nec
ex publica nec ex privata auctoritate fieri potest, nisi forte causa gravissimae
infirmitatis ad salvandam vitam ipsius infirmi. Ratio, quia a) nemo potest
renuntiaro iuri quod sibi a natura datum est principaliter in bonum humani
generis; b) societas nequit subditos suos privare illis iuribus, quae a natura
habent, iure scii, disponendi de proprio corpore in ordine ad generationem,
in quo a nemine pendent; c) vasectomia ex una parte reddit virum inhabilem
ad matrimonium, ut statiin dicemus, ideoque hic coniicitur in coactum coe­
libatum, et ex alia parte talis operatio tentationes contra castitatem auget,
postquam minuat, eo quod vir ab abundantia seminis, quod testiculi ela­
borare pergunt, nullo modo exonerari possit; unde tales viri conficiuntur in
gravissimum periculum peccandi (73).
Hodie expressa de hac re habetur doctrina tradita a Pio XI in Enoyol.
Canti connubii et in Decreto S. Officii diei 21 mart. 1931 (J.. A. S., XXIII,
118 s.).
(71) Cfr. üem‘111, l)r liceitalc vasecloniinc, in · Seunhi Crittolicii , 1011, p. 396 sh.; Furores, I)r vasectomia duplici, etc.. Madrid, 1913; Compendium thenl. mor., II, n. 1010 (ed. 3*
post Codicem); Eschbach, De chirurgien operatione raseclomiat disquisitio phitxiologicodhcolngicn
in Aualccl. eccl.\ sept.-ocL 1911; De vasectomia · Breves animadversiones in disputationem
R. P.
Gemelli, in « Scuola ('attolica », 1912, p. 2 13 ss.; Ojctti, op. rit, v. I'asertomia, n. 40 pl
(72) Intclligitur vasectomia duplex i. e. pro utroque ductu ecu canali. Duo enim habentur
ductus sive canales, unus pro unoquoque testiculo· Quare impotentia certe abesset, si unps
tantum canalis secaretur.
(73) Cfr. Ferreros, L <·.; Ojctti, Z. c. n. 4040: Eschbach l. c.; Antonelli, Medicina past.,
II, n. 236; Righy, De liceitah vasectomiae ad prolis defectivae generationem impediendum pa­
tratur, in Amrric. eccl. Hericie*, iul. 1910; Schmitt, Vasectomia illicita, in · Amcric. reel. Re­
new », iua.1911; Cappello, De vasectomia, in « Scuola Cattolica % 1912, p. 216 ss.; Gasparri,
l, p. 167, ed. post Codicem.

DE IMPEDIMENTO IMPOTENTIAE

377

377. 4. Mulier, quae passa est vasectomiam vel sterilizationem,
censeri non debet impotens, iuxta ea quae diximus supra (n. 342, 3).
E contra vir, praesertim si agitur de vasectomia, iuxta commu­
niorem sententiam, impotens habendus est, quia verum semen emit­
tere, amplius non potest; ad hoc enim, ut vir sit potens, requiritur
ut semen verum seu in testiculis elaboratum emittere in vas femineum
possit (74).
Quidam negant virum esse impotentem, quia inter eunuchos seu carentes
testiculis et vasectomiam passos non datur vera paritas. Nam illi privantur
secretione interna qua energia copulandi cum effusione alitur, ita ut prius co­
pula satiativa et dein ipsa copulae facultate destituantur; isti secretionem
internam et capacitatem copulae satiativae servare dicuntur, cum aliquem
humorem, licet aspermaticum, effundant. Sed, cum verum semen haberi ne­
queat, impotentia videtur certa, dummodo defectus externus, apparens et
cognoscibilis sit.

378. 5. Admissa impotentia orta ex vasectomia vel sterilizat ione,
impedimentum dirimens eatenus adest, quatenus antecedens sit atque
perpetua. Porro, iuxta plures, ex scientia physiologica et medica non
constat de perpetuitate.
Quidam affirmant redintegrationem communicationis, post per­
actam vasectomiam, inter testiculos et canales deferentes semen,
non solum fieri posse sine periculo mortis, sed esse omnino facilem
et obviam (75).
Alii aliter sentiunt. Quare iuris quaestio pendet a quaestione facti,
utrum scii, impotentia sit perpetua an temporanea, seu an redinte­
gratio possibilis sit eaque facilis et obvia necne. Ille, de quo constat
semen fuisse impotentem, probare debet, se factum esse potentem.
Quae probatio nullam difficultatem praesefert; sicuti enim de ope­
ratione vasectomiae constat ex attestatione medici, illius qui eam
passus est, et aliorum, ita de redintegratione constat ex testimonio
oarumdem personarum.
S. Officium declaravit matrimonium contrahi posse ab iis qui in
Germania praedictam operationem ex impia lege civili passi sunt.
Quae declaratio ex eo lata dicitur, quod non constat de perpetua in­
capacitate copulam perficiendi ac de impossibilitate redintegrationis.
(71) S. R. Rôta deeds, diei 29 iul. 1920 declaravit nullum matrimonium ob occlusionem
canalis semen deferentia.
(75) Cfr. Cappello, /. c..; Gemelli, Dc liceitatc rasedomiut. in Scuola Cattolica nov 191 l :
Donovan, De llceilate vafiectenniae, in · Jmcrtc. eccl. Review · april. 1910; 7'A< Morality o/ Iht
Operation of Vasectomie in · Amrric. eccl. Review . mai 1911; Philokanon. 77o question of
Varotomy. in Amcric. reel. Review ·, nov. 1911.

378

CAPUT vn - ARTICULUS II

379. Conclusio. — Ex dictis id practice tenendum:
a) Matrimonium initum post peractam vaseetomiam ut validum
haberi debet, si dubitetur de perpetuitate impotentiae, aut si defectus
non sit externus et cognoscibilis.
b) In iisdem circumstantiis, matrimonium, eum certa nullatenus
sit impotentia, impediri nequit; nemo enim privari potest iure suo
certo ineundi coniugii, nisi certo constet esse impotentem.
c) Coniuges possunt actum matrimonialem exercere, si talis
operatio fiat post nuptias valide initas.
Si enim vir, qui post contractum valide matrimonium privatur
utroque testiculo, potest, iuxta pluies Auctores (76), petere et red­
dere debitum, non videtur solida ratio cur in casu vasectomiae vetandus
sit usus matrimonii.
II
II
380. Consummatio matrimonii.
— 1. Consummatio supponit ne­

cessario matrimonium validum, quia consummari seu compleri nequit,
quod non exsistit. Extra controversiam est, matrimonium ex eo con­
summari quod coniuges fiunt una caro, iuxta illud: « Et erunt duo in
carne una » (77).
2. At quandonam, coniuges fiant una caro, et quid ad id requiratur,
contro vertitur.
Quatuor sunt DD. sententiae. Prima dicit coniuges fieri unam
carnem, cum ex foecundatione ovuli feminei per spermatozoida ha­
betur conceptio.
Altera tenet non requiri conceptionem, sed solum unionem sexua­
lem ita peractam, ut concursus seminis virilis cum ovulo, inspecta con­
stitutione utriusque personae, haberi possit; quae sententia, uti patet,
formaliter attendit ad prolem non actu conceptam sed possibilem.
Tertia censet ad consummationem matrimonii requiri et sufficere,
ut « semen virile quacumque arte vel matrice feminea illud attrahente
in vas femineum subintret» (78); quare, supposita validitate matri­
monii, unio sexualis non requiritur; sufficit quaelibet introductio se­
minis mariti, etiam artificialis vel prodigiosa, in vas mulieris.
Quarta docet requiri et sufficere veram copulam, scii, effusionem
veri seminis in vase mulieris modo naturali factam (79).
(76) Sunchez, lib. VII, disp. 102, n. 7: Sclimolzgr., /. <·. tit. 15, n. 32; Luymann, I. c.
cap. 11, n. 3; D'Annibale, III, η. 170, not. 13; Génicot, II, η. 513, 4°; Noldin, Dc scjrlo proc·
replo cl dc
matrimonii, n. 61; Berardi. 7’rar»>, I, nn. 980, 984.
(77) Gen. n, 21; I ad Cor. vi, 16.
(78) Sanchez, l. c. disp. 64, n. 15, qui pintes auctores pro hac sententia citat.
(79) Cir. Sanchez, loc. cit.·, Eschbach, op. cit. disp. 1, cap. 3, art. 1 ; Gasparri, /. e. n. 570;
Antonelli. Ih conceptu, etc. η. II; Ferren . II, n. 1008; Wernz, l. r. n. 312, not, I; Kosset.
n. 1113

DE IMPEDIMENTO IMPOTENTIAE

379

3. Prima sententia omnino reiicienda est, tum quia, ea admissa,
steriles nunquam matrimonium consummarent, quod est inauditum
et contra praxim Ecclesiae, quae eorum etiam matrimonia, posita
copula perfecta, consummata habet; tum quia ex sacris canonibus
ad consummationem matrimonii nullatenus conceptio exigitur, imo
interdum excluditur (cfr. cc. 1015, § 2, et can. 1975-1982). Id con­
firmatur constanti iurisprudentia S. C. Concilii et S. R. Rotae.
Altera sententia nequit item admit ti, quia generalis possibilitas con­
ceptionis nihil efficit reipsa ad praesentem consummationem; matrimo­
nium consummari non posset per copulam a sterilibus peractam (80).
Tertia, quatenus excludit necessitatem copulae, pariter reiicienda
est: siquidem modus a natura institutus commixtionis seminum est
coniunctio carnalis seu unio sexualis. Cfr. n. 342.
Quarta est vera: a) quia, ut ait Angelicus, «vir et mulier efficiun­
tur in carnali copula una caro per commixtionem seminum ·> (81); ideo
sola commixtio carnalis debito modo facta, sine respectu actuali ad
prolem satis est; ά) quia concordat cum doctrina veterum et recentiorum
AA., qui merito dicunt commixtionem seminum vel sanguinum esse
ipsam copulam coniugalem (82); c) quia difficultates evitat, quae addu­
cuntur contra alias sententias. Cfr. resp. S. Off. 12 febr. 1941 (n. 382).

381. Quaestiones. — I. A» matrimonium semper ut consummatum
censeri debeat, quoties conceptio habita fuerit?
Plures antiqui et nonnulli recentiores tenent conceptionem prolis
esse certum et indubitatum signum consummationis matrimonii; sed,
iuxta alios et numero et auctoritate graves, id semper verum non est,
eum aliquando conceptio haberi possit etiam sine copula seu carnali
commixtione. Tn foro externo, conceptione sequuta, matrimonium
consummatum censetur.
Attamen ne in foro quidem externo seu iudiciali conceptio est semper ac
necessario argumentum peremptorium ac decisi vuni consummationis matrimonii,
ut liquet ex praxi etiam recenti S. R. Rotae. Quae, ex gr., in Parisien, du­
plici conformi sententia (17 aug. 1920 - 3 aug. 1921) censuit matrimonium
consummatum non fuisse, licet factum conceptionis extra controversiam esset
(8o) Cfr. Vcrmcersch, /. c. n. 82.
(81 ) In IV. diet. II. art. h <l. i. ad 2: in I nd Cor., cap vj. in.
(82) Veteres ignorabant exsistentiam ovuli in femina, ex quo per semen virile foecundato nevus homo «oneratur. Aliquid tamen et a femina actire praclæri plures saltem non i «no
rabant. Hinc illa locutio · COmnii^lio Mwuinuiii .
Mirandum profecto ae clolendum quod Matthaeus a Coronata (De matrimonio, p. 378.
nata 5) neque intocre neque exacto textum nostrum referat, inw quod verba nobis tribuat
quae nostra minime sunt, ut quisque suis oculis conspicere potest (Cappello, Dt matrimonio,
n. 380). Quo iure id fleri queat, nescimus prorsus.

380

CAPUT Vir - ARTICULUS I!

ex ipsius actricis confessione aliorumque testimoniis. In Veronen. 20 mart.
1926, coram Grazioli, matrimonium declaratum fuit non consummatum,
licet mulier, laborans vaginismo, duos filios habuisset (83).

382. II.
introductio membri virilis seu vaginae penetratio sit
necessaria ad matrimonii consummationem?
Aliqua introductio membri virilis seu vaginae penetratio est neces­
saria omnino, ut matrimonium vere et proprie consummetur. Ratio,
quia coniuges fieri debent una caro, non quocumque modo, sed eo
tantum modo, quem natura ipsa instituit et praecipit, seu per copulam
ad quam matrimonium ordinatur. Porro ea requiritur et sufficit in­
troductio membri virilis i. e. vaginae penetratio, quae requiritur et
sufficit ad copulam veram habendam, iuxta notionem alibi traditam
(cfr. nn. 343, 350).
Opus non est perfecta ac totali penetratione vaginae; sufficit etiam
partialis.
Haec sententia, quae tenet ad matrimonii consummationem re­
quiri et sufficere vaginae penetrationem saltem partialem, theoretice
vera certaque omnino est, ut liquet tum ex dictis nn. 343, 350, tum
ex his quoque rationibus:
1° Theologi et canonistae vocant passim matrimonium consum­
matum illud, quod copula carnali ita completum est, ut coniuges fiant
una caro. Ita Angelicus, Suarez, S. Alphonsus, S. Antoninus, Lacroix.
Diana, Sporer, Sanchez, Roncaglia, Salmanticenses, Laymann, S. Bonaventura, Scotus, Bonacina, Pontius, Schmalzgrueber, Reiff en­
isa) Cfr. Sanchez, lib. II, disp. 21, n. 2; lib. VII, disp. 99, n. 37; Schmalzprr., lib. IV, tit. 1,
n. 228 8.» tlt. 13, n. 14; S. Antonin., 3 p., t. 1, c. 11; Sotus, in IV, I). 2, q. 1, n. 4; Corduba,
Summ., q. 178; Gasparri, /. c. n. 1302 ss.; Wernz, nn. 29, 317; Eschbach, Z. c. p. 68 ss.; D’An­
nibale, III, η. 131, not. 10; Santi-Leitner, lib. IV, tit. 1 l,n. 8; Antonelli, De conceptu impo­
tentiae, p. 52; Scherer, II, p. 273; Génicot, Z. c. n. 503, 2°; Lchmkuhl, II, n. 1072; Ojetti,op.
cit. v. Impotentia, n. 2127; Chelodl, Z. c. n. 70; Vermcersch, Z. c. n. 88; Roeset, Z. c. n. 1113 es.;
Noldin, III, n. 574, nota 1; De Smet, Z. c. nn. 275, 286 es.
Mens Card. Gasparri, quern AA. multi, ex gr. Vermcersch (Z. c. n. 86), pro sententia ne­
gante allegant, non satie clare apparet.
Ipse (n. 1302) haec habet: < Proinde concedimus dari posse casum, quo uxor ex semine
mariti filium pariat et tamen matrimonium sit adhuc ratum tantum; qui casus verificaretur
etiam, si maritus semen apponeret tantum ad vaginae orificium et exinde proles enasceretur*.
Alibi (n. 1301) dicit: · Equidem medici enarrant mulieres post partum... quandoque cum
hymene incorrupto repertas fuisse. At ii casus eunt rarissimi; et praeterea quando ii casus
veriflcantur. ipse partus aliaque signa quae medici noscunt, indicant copulam perfectam habitam ».
Et dein (Z. c.) sic pergit: < Si constet virum semen ad externum tantum vasis mulltriB
orificium apposuisse (nonconsummatio matrimonii satis probata est pro foro externo); licet
enim admittas sententiam de qua n. 575 s., tamen iuxta communiter contingentia dicendum
semen in vaginam haud ingressum esse; et, semi nt in vaginam non ingresso, nonconsummatio
matrimonii certa est ».
Quibus ex verbis manifesto patet matrimonium eatenus censeri consummatum, qua­
tenus supponitur semen ingressum haud fuisse vaginam mulieris. Quae praesumptio ratio­
nabilis omnino est. At praesumptio potest cedere veritati. Et revera cedit; nam si generatio
sequatur, certo certius est, semen in vaginam ingressum fuisse'.
J

DE IMPEDIMENTO IMPOTENTIAE

381

stud, Barbosa, Pirhing, Fagnanus, Wernz, Santi, Sebastianelli, De
Angelis, De Luca, Gasparri, D’Annibale, Ballermi, Bucceroni, Tanquerey, Ferreres, Gury, Noldin, Génicot, Lchmkuhl, De Smet, etc.,
ut patet ex locis iam citatis.
Porro copula carnalis necessario importat vaginae penetrationem,
quippe quae praecise consistit in immissione seminis ex parte viri
in vaginam mulieris.
2° Ipse Codex (can. 1015, § 1) dicit matrimonium esse consum­
matum, « si inter coniuges locum habuerit coniugalis actus, ad quem
natura sua ordinatur contractus matrimonialis et quo coniuges fiunt
una caro ». Atqui actus coniugalis, ad quem natura sua ordinatur
matrimonium et quo coniuges fiunt una caro, est vera seu perfecta
copula. Ergo.
3° Consummatio matrimonii est jactum externum quad potest
ac debet iuridice probari, ut constat ex communi DD. doctrina, ex
constanti praxi Ecclesiae, quae in Codice expresse et authentice con­
firmatur (can. 1976 ss.), atque Instr. S. C. de Sacramentis, 7 mail
1923, et Tnstr. S. C. pro Ecclesia Orientali, 10 iun. 1935, de processu
super matrimonio rato et non consummato. Proinde eo modo consum­
matio matrimonii fieri debet, qui externe cognosci ac iuridice probari
possit. Et quidem talis modus requiritur, qui sit naturalis, i. e. ab
ipsa natura institutus, ordinatus ad obtinendum de se finem essentia­
lem matrimonii (n. 8), et ordinarius scii, iuxta leges ordinarias seu
consuetas.
Merito proinde iurisprudentia rotalis tenet matrimonium consum­
mari solum per veram unionem sexualem eamque non haberi nisi
vir penetret saltem imperfecte per membrum erectum vas femineum
in eoque effundat verum semen. Ita v. g. in Flatten. 3. iun. 1913 cor.
Mori; in Tergestina, 7 april. 1916 cor. Prior, 17 april. 1917 cor. Se­
bastianelli; in Florentina, 20 aug. cor. Sincero; Veronen. 20 mart.
1926 cor. Grazioli, etc.
Tradita doctrina confirmatur responso S. Officii diei 12 febr. 1941.
Proposito dubio: «Utrum ad copulam perfectam et ad matrimonii
consummationem requiratur et sufficiat, ut vir aliquo saltem modo,
etsi imperfecte, vaginam penetret atque in ea seminationem saltem
partialem naturali modo peragat; an tanta vaginae penetratio re­
quiratur, ut glans tota intra vaginam versetur »; — responsum fuit:
Affirmative ad primam partem; Negative ad secundam partem ”.

383. An consu imi atio

•I

atrimonii postulet actu H huminum.

— 1. In primis distinguere praestat inter matrimonium contrahcn·

382

CAPUT VII - ARTICULUS II

dum et matrimonium consummandum. Nuptiae ineunt ur per consensum
matrimonialem, qui natura sua est actus humanus vere et proprie
dictus, ideoque necessario exigit sufficientem mentis directionem seu
perfectum usum rationis (cfr. can. 1081). Consummatio matrimonii,
e contra, post ulat tantum factum externum perfectae copulae naturali*,
sive haec fiat per actum humanum sive alio modo, sive libere ac scien­
ter ponatur, sive coacte et inadvertenter, sive iuste sive iniuste.
Quare coniux in statu ebrietatis consummare valet matrimonium.
2. Haec omnia confirmantur responso S. Officii, 2 febr. 1919.
«An matrimonium haberi debeat inconsummatum, si essentialia ele­
menta copulae posita sint a coniuge, qui ad unionem sexualem non
pervenit nisi adhibitis mediis aphrodisiacis, rationis usum actu inter­
cipientibus »; responsum fuit: ((Negative» (84).

383bls. ΙΠ. An per foecundationem artificialem consummari possit
matrimonium?
1. Foecundatio artificialis, iuxta plures DD., alia est proprie
dicta, alia improprie dicta. Quae distinctio minus accurata videtur
eaque proinde haud placet ; nam eo ipso quod dicit ur artificialis, sup­
ponitur fieri extra modum et ordinem a natura institutum. Unde accu­
ratius dici potest: modus introducendi spernia viri in organismum mulieris
diversus ab eo quem natura instituit, scii, sine sexuali unione viri et mu­
lieris. Quare huc venit sive exseminatio sive* inseminatio, sive utraque.
Ab ista foecundatione probe distinguendum adiutorium artificiale
foecundationis naturali modo sive peractae sive peragendae, cauto
tamen ut nihil fiat contra vel generatim extra ordinem a natura insti­
tutum. De huiusmodi adiutorio eiusque liceitate necne alibi occurret
sermo (85).
2. Foecundatio artificialis vera seu proprie dicta hisce modis
exercetur: 1° vir copulam habet cum muliere, sed imminente semina­
tione se retrahit et in aliquo vase effundit, quod deinde ipse vel medicus
colligit et in cavitatem uteri introducit; 2° vir coit mediante condom,
cuius nomine venit instrumentum quo sive totum membrum virile
sive sola glandula obtegitur; semen ita emissum in parvulum symphun(84) Cfr. Periodica, 1949, p. 220.
(85) be foecundatione artificiali consulantur praesertim: Gennaro, Medicina e morale.
Torino 1917; Gemelli, La fecondasionr artificiale, Milano 1917; Delorenzi, Ancora in terna di
ferondazionf artificiale della donna, in Perfice munun, 15 gcnnnlo 1919; Ilürtb, La fécondation
artificielle. La valeur morale et juridique, in Nouvelle lit rue Théologiqur, 1940, p. 102 ss.; Mo·
linenzo, La ftcoiuhizione artificial· sottO PaspetÎO medico, in Perfice munus, Feb b rai ο 1917.
p. 3.3 iw.; 1)1 Francesco. La fecondazionf artificiale nella donna, Milano 1919; Tolïolctto, La
frenndaziom artificiale della donna, in Pirista nudica per il clero, U)17» n. 7 ss.; Durando. La
freondazione artificial· HOllo Paspetto (jiuridico, in Perfice munus, agonio 1917, p. 161 ss.; Boeclii
Nuore. questioni matrimoniali, Torino 1917, p. 285 fis.

DE^IMPEDIMENTO IMPOTENTIAE
-Λ

383

culum colligitur et viro vel a medico in uterum inficitur; 3° vir citra
copulam in aliquo vase semen effundit, quod vel ipse vel medicus
ope inst rument i colligit atque in uterum introducit ; 1° sine ulla copu­
latione, nemaspermata ex interiore testiculorum tunica (cpididymo)
extrahuntur, ac dein in mulieris vaginam et uterum immittuntur (86).
Foecundatio artificialis, a nonnullis improprie dicta, ita exercetur:
1° vir aut medicus in vase mulieris instrumentum ponit, sive ut va­
gina dilatetur, sive ut uterus in naturali positione collocetur; quo
facto copula more consueto perficitur; 2° vir copulam habet more solito
et intra vaginam semen effundit, quod vel ipse coniux vel medicus ope
instrumenti colligit atque in cavitatem uteri introducit aut in partes
vaginae profundiores mediante cylindro solido alio ve modo inficit.
Foecundatione artificiali proprie dicta matrimonium non consum­
matur, etsi forte conceptio inde sequatur. Deest sane congressus ma­
ritalis seu copula ad quam coniugium natura sua ordinari notissimum
est. Cfr. nn. 343, 350, 381 et 382.
Nonnulli tamen censent matrimonium consummari (87); quae
opinio intrinsece non videtur solide probabilis. Certum est huiusmodi
foecundatione nequaquam tolli impedimentum impotentiae.
E contra foecundatio artificialis improprie dicta, si et quatenus
haberi possit, matrimonium consummat et impedimentum impotentiae
excludit, quia habetur copula perfecta naturali modo peracta (88).
384. IV. An per appositionem seminis ad orificium vaginae matri­
monium consummari queat?
Distinguendum est: vel effusio seminis locum habet cum aliqua
penetratione vasis mulieris, necne. Si primum, matrimonium consum­
matur, quia omnia elementa ad id requisita revera adsunt, scii, pe­
netratio vaginae et seminis effusio i. e. copula naturalis qua vir et
mulier vere fiunt una caro.
Si alterum, ex dictis (nn. 343, 381, 383), negamus matrimonium
consummari.

385. V. Utrum matrimonii consummatio sit praesumenda, an pro­
banda et quomodo?
1. Celebrato matrimonio, si coniuges simul cohabitaverint, prae­
sumitur consummatio, donec contrarium probetur (can. 1015. § 2).
(86) Cfr. Eschbach, 7. c. p. 70 ss.: Antonelli. Medicina past. n. 413s.; Gaeparri, 7. c. n. 1362:
Nohlin,
sfjto praerepta et de usu matrimonii, n. 77: Vernieorsch, 7. r. n. SS: Berardi, Th eoi.
dor., II. n. 891 (Paventiae, 190 1).
(87) Cfr. Vernieerach. 7. r.; Vlamlng, 7. c. n. 267 bis; Sa ntl-Leitner, lib. IV, tit. 14, n. 8.
(88) De liceltate necne foecundat Ionis artificialis fuse dicetur alibi (n. 810).

384

CAPUT νπ

ARTICULUS II

Agitur de praesumptione iuris, quae auferri debet per probationem
contrarii seu assertae inconsummationis.
Item praesumitur consummatio, et quidem potiori ratione, si uxor
conceperit. Quae praesumptio in casu nonnisi validissimis et plane
concludentibus argumentis tolli potest, v. g. ex vaginismo mulieris.
2. Ubi agitur de dispensatione super rato et non consummato
concedenda, non sufficit probabilitas maior aut minor, nec a fortiori
simplex coniectura aut praesumptio, sed requiritur plena probatio
de facto inconsummationis, seu vera el proprie dicta certitudo moralis,
quae excludat quodcumque dubium positivum et fundatum: idque
sub gravi et ex ipso iure divino, cum agatur de solutione vinculi ma­
trimonialis ex potestate R. Pontificis vicaria seu divina (cfr. n. 789 ss.).
3. Requiritur plena probatio, ita ut non sola coniectura aut pro­
babilitas habeatur, sed vera certitudo, equidem moralis, quae satis
est in humanis indiciis.
Casus praecipui iu quibus iuconsuinmatio matrimonii censetur in foro
externo plene probata, hi sunt: 1° si coniuges operam dare non potuerunt
rei matrimoniali, quia nunquam ne per brevissimum quidem tempus soli
fuerunt post celebratum matrimonium; tunc verificatur probatio de coarctata,
ut dicitur; 2° si viri impotentia evidens est, ex. gr. si caret virga aut utroque
testiculo, quo in casu, ut patet, matrimonium ipsum nullum irritumque est;
3° si mulier laboret vaginismo proprie dicto, ita ut quamcumque penetrationem
membri virilis penitus excludat; 4° si constet de omnimoda integritate seu
virginitate mulieris ex corporis inspectione ad normam cc. 1976-1981 et Instr.
S. C. de Sacramentis diei 7 maii 1923 peracta, simulque concurrant aliae pro­
bationes ad id requisitae.

386. VI. An integritas corporalis mulieris seu hymen integer et il- ;
laesus sit certum signum inconsummationis matrimonii?
Hymen illaesus non est semper indicium certum atque indubitatum
inconsummationis, quia si actus coniugalis rarissime habitus fuit aut
diuturnum tempus iam lapsum sit ab eo posito, organa mulieris ita
componuntur, ut vix ullum appareat signum copulae habitae.
Hymen interdum est valde flexibilis, ita ut penetrationem, membri
in vaginam non excludat, dein tamen dilaceretur; interdum praesefert quasdam anormalitat.es, ita ut certo cognosci nequeat ne ab
ipsis quidem peritis, utrum adsit vera laesio necne, utrum ex natura '
aliave causa proveniat an ex unione sexuali. Accedit quod ex opera­
tione chirurgica accuratissime a peritis facta, partes hymenis laesi
ita uniuntur, ut mulier et integra omnino videatur.
Ex adverso hymen corruptus non est semper certum signum con­

DE IMPEDIMENTO IMPOTENTIAE

385

summationis. Physiologi et medici testantur, mulieres etiam post
partum interdum repertas fuisse cum hymene illaeso, et puellas ca­
stissimas cum hymene corrupto esse inventas. Potest sane a nati­
vitate deesse hymen, vel propter alias causas laedi; nec semper in
primis copulis frangitur (89).
Td naviter considerandum ac perpendendum est ubi agitur de
causis impotentiae, vel inconsummationis, ne matrimonium consum­
matum vel non consummatum temere declaretur.

387. Hermaphroditi. — 1. Distinguendi sunt hermaphroditi per­
tecti, imperfecti et improprie dicti. Hermaphroditus dicitur homo, qui
a Mercurio (Έρμης) et Venere (Αφροδίτη) natus utriusque sexus est
particeps,
e
2. Hermaphroditi perfecti ii dicuntur, qui participes sunt orga­
norum utriusque sexus, adeo ut in opere generationis aut virum aut
feminam pro lubitu agere possint. Hodie, attentis legibus physio­
logicis, omnes concedunt veros et perfectos hermaphroditos non ha­
beri (90). Quare veterum A A. doctrina (91), ut antiquata existimanda.
Dicuntur hermaphroditi imperfecti homines dubii sexus, qui nempe
organis utriusque sexus ita incomplete et monstruose donati sunt,
ut non raro vel ipsi medici in eorum vero sexu cognoscendo dubii
haereant atque discordes sint. Hi ad actum coniugalem ordinarie
inepti sunt, cum nec virum nec feminam agere queant (92).
Sunt hermaphroditi improprie dicti seu apparentes, qui videntur
duplici sexu instructi, sed revera sunt viri aut feminae; qui scii, ha­
bent sexum determinatum, at praeter organa propria videntur ha­
bere aut habent de facto etiam aliquod ex organis alterius sexus, ex.
gr. si testiculi in abdomine sint latentes, si in viro adsit ovarium aut
in muliere testiculus (93).
DD. discrepant in tradenda notione hermaphroditi imperfecti et
improprie dicti; ex quorum dissensu diversitas conclusionum repe­
tenda est.
3. Canonistae sive veteres sive recentes disputant de valore ma­
trimonii init i ab hermaphrodito (94).
(89) Cfr. kntonelli, I, n. 199: Eschbach, I. c. j». 72 ss.; Vermeersch, Z. c. n. 139
(90) Bronardei, op. cit. p. 19; Noldln, III, n. 675; De Smet, Z. c. n. 280; Wernz,/. c. n. 353;
Eschbach, Z. c. p. 53 s.
(91) Cfr. Sanchez, Z. c. disp. 100; Schmalzgr., Z. c. n. 52; S. Alph., lib. VIII, n. 412.
(92) Cfr. Eschbach, Z. c. p. 53: Wernz. Z. c.; De Sinet, Z. c. n. 280; Bail.-Palm.. Z. c. n. 8S2.
(93) Zacchios, to. II, lib. VII, til. 1, q. 8; Rossot , Zoc. cit., u. 1112: Eschbach, /. c. p. 52
(91) Cfr. Sanchez, Z. c.; Bencd. XIV, Quacst. can. 236, 215; Rossct, I. c. n. 1111 ss.; Van
dc Burgi, I. c. p. 183.

25 — Cappello, Dc Sacramenti», V.

386

CAPUT ΥΠ - ARTICULUS ΤΙ

Ius Romanum hanc regulam statuit : ■ Hermaphroditum... eius sexus
(esse) aestimandum, qui in eo praevalet > (95); quae norma usque ad nostra
fere tempora retenta fuit etiam quoad matrimonium contrahendum, ea tamen
adiecta clausula, quod hermaphroditus exercere non posset munia naturalia
alterius sexus (96).
Si neuter sexus praevalet, et uterque aequalis est, veteres DD. et nonnulli
quoque recentes dixerunt, hermaphroditum ius habere sibi eligendi sexum
in ordine ad contrahendum matrimonium, ita tamen ut sexum semel electum
mutare non valeat (97). Haec doctrina innititur falso supposito ideoque reiicienda est. Non exsistunt homines qui secundum utrumque sexum sint vere po­
tentes ad copulam perfectam habendam (98).
Si agitur de hermaphroditis imperfectis, hi a matrimonio ineundo, gene·
ratim loquendo, arceri debent, tum quia sunt sexus incerti, tum quia vix non
semper impotentia laborant. Qua in re peritorum sententia exquirenda.
Apparentes seu improprie dicti, item medicorum testimonio requisito et
Ordinario consulto, nuptias valide et licite contrahere possunt (99).
S. C. C., in Ferentina, 24 mart. - 18 aug. 1888 declaravit constare de nullitate matrimonii, quia uxor ex peritorum testimonio praedita erat sexu
virili et qua femina laborabat perpetua impotentia ad consummandum ma­
trimonium (100).

388. Notae historicae. — 1. Impedimentum impotentiae, cum sit
iuris naturalis, veras mutationes non habuit nec habere potuit in di­
sciplina ecclesiastica. At ab initio notio impotentiae et eius vis irritandi
non erat accurate determinata.
2. Ecclesia generatim recepit ius romanum, illud non expresse
sed tacite approbando, reiecto tamen errore de matrimonii dissolu­
tione ob solam sterilitatem. Iure romano coniugium tantum perfecte
(96) Cfr. L. 10, D. dc statu homin., 1. 5.
(9G) Sanchez, 7. c. u. 1 bs.; Pirhing, lib. IV, tit. 15, n. 3; Schmulzgr., /. r. n. 53 es.;
Wernz, 7. c.; Eschbach, 7. c. p. 54.
(97) Sanchez, 7. c. n. 3 ss.: Schmalzgr., I. c. n. 52 es.; S. Alph., 7. c.
(98) Quoad vitam externam et socialem ordinandam, ex. gr. quoad gestandas vestes
virorum aut mulierum, quoad ius instituendi haeredem, etc., ΛΑ. communiter concedunt
hermaphrodito adulto, exterius ita apparenti, ius sexum determinatum sibi eligendi, quem
deinde servaro tenetur, quia indecens foret modo uno sexu, modo altero uti. Iure quoquo
< iviii apud nonnullae gentes, id confirmatur·
(99) Eschbach, loc. cit. p. 51 ; Noldin, 7. c.; Acta S. Sedis, vol. XXI, p. 193; Do Smet, 7. c.;
Santi-Leitner. I. r tit· 1Ô, n. 5G; Gasparri, 7. r. n. 611 8«
(100) Faustina M. nupsit loanni C., qui paulo post matrimonii celebrationem, confessorii
ac medicorum consilio, eum dereliquit, affirmans illius sexum esse incertum. Jussu Curiae
episcopalis Ferentinae Faustina medicorum examini submissa fuit, quorum tres dixerunt esse
feminam, duo esse virum.
S. C. C., ad quam causa delata fuerat, dic 24 mart. 1888 rescripsit : Dilata ct fiat nova
inspectio a tribus chirurgis a S. C. designandi*, guem in finem Faustina Itoniam adveniet ». Iam
vero ii chirurgi declaraverunt Faustinam pertinere potius ad sexum masculinum, certe esso
ineptam ad mat rimoniiconsummat Ionem in sexu feminino, et hoc vit ium praecedere coniugium.
Hino S. C. die 8 aug. 1888, posito dubio: - An constet de nullitatc matrimonii in casu·,
respondit affirmative. (Cfr. Arta S. .SWix, 1. e. p. 180 ss.).

DE IMPEDIMENTO IMPOTENTIAE

387

cast rat orum erat invalidum; aliorum impotentium erat validum, sed
rescindibile (101).
Imperator Justinianus permisit (102) ut uxor vel eius parentes sine pe­
riculo amittendae dotis possent repudium dare marito, si hic per duos annos
ab initio matrimonii computandos non valuisset illud consummare ob natu­
ralem imbecillitatem seu impotentiam, dein concessit 1res annos (103). Hinc
regula iuris canonici de triennali experimento.

3. Primis saeculis canones ecclesiastici silent de impotentia. Prima
vice impôt entia mulieris videtur commemorari in responsione Gregorii IT (a. 726) S. Bonifacio data (104); frequentius in antiquis cano­
nibus fit mentio de viri impotentia.
4. Nonnulli DD., praesertim patroni copulatheoriae, existimabant
impotentiam esse causam solutionis matrimonii non consummati, po­
tius quam impedimentum irritans. Alii agnoscebant impotentiae vim
irritandi, sed tantum supposita ignorantia alterius partis, non autem
si utrique cognita fuisset (105).
5. Ecclesia. Romana semper habuit impotentiam uti impedimentum
dirimens; id que ut indubitatum prorsus tenendum contra quosdam
auctores qui vel negant vel dubitant.
Alia erat praxis quae vigebat apud Ecclesiam Romanam, ct alia quae
vigebat in Gallia et Germania. Ecclesia Romana exigere sedebat ut coniuges
impotentes, uterque vel alteruter, viverent tamquam frater ct soror (106).
In Gallia et Germania vigebat consuetudo separandi et permittendi trans­
cnn ad alias nuptias parti potenti vel utrique. si agebatur de impotentia
relativa (107).
Hanc praxim Ecclesia Romana non solum toleravit, sed expresse ut
legitimam agnovit per Alexandrum III (108).

6. Praxis Ecclesiae Romanae inde ab Alexandro ITT immutatur.
Ex iure romano adoptatur, saltem ex parte, triennale experinen(101) Cfr. L. 39, S 1. D. de hire dotium XXIII, 3; L. 2. f 1. D. <le adopt., 1. 7; L. 128, D.
de V. S. L. 16; Α'οινΖΖ. 117, cap. 2.
(102) L. 10, dc repudiis, V, 17.
(103) AorrZZ. 22, cap. 6. Cfr. Wernz, l. c. n. 311. not. 13.
(loi) Cfr. c. 18, C. XXXII, q. 7; Wernz, Z. c. n. 311: De Sinet. Z. c. n. 281.
(105) Cfr. Sanchez, Z. c. disp. 92, n. 3 ss., disp. 97, n. 1 ; Schmalzirr. Z. c. n. 62 83.: Knssvt.
Z. c. n. 1120 es.
(106) <’ir. e. I. X. df fripidis ct malcflcicdis, IV, 15; Alexander III (1159-1181) in cap. 2.
Irigd., IV, 16 in Comp. 1: Clemens III (1190-1191) in cap. 1 eod.
(107) Cfr. c. 17 Cone. Venner, an. 753: c. 20 Cone. Compend. an. 757; c. 3, C. XXXIII,
1; c. 15 Synod. Salisbury. an. 799-800.
(108) c. 2, X, IV, 15 in parte decisa ; cfr. Rossot, loc. cit. n. 1402; SAginullcr, Thevl. Quarl'Mr„ 1905, p. 88 ss.

388

CAPUT νπ - ARTICULUS

π

tum (109) una cum iuramento septimae manus ex iure germaaico; ad­
mittitur etiam corporis inspectio per peritos facienda.
Sixtus V epist. « Cum frequenter », 27 iun. 1587, ad Nuntium Apostolicum in Hispania, clarius definivit doctrinam de natura et origine
impedimenti impotentiae quoad eunuchos et spadones, qui utroque
testiculo carent, simulque decrevit huiusmodi coniuges esse separandos,
utpote non coniuges, sive cum scientia sive cum ignorantia impedi­
menti matrimonium celebraverint.
Benedictus XIV in Constit. « Dei miseratione », 3 nov. 1741, ac­
curatam formam procedendi in causis impotentiae statuit.
Dein accesserunt variae instructiones SS. Congregationum. (110),
quibus sollemnitates servandae in huiusmodi causis magis in specie
determinatae fuerunt.

389. Ius civile. — 1. Codex Ital. (art. 123): « L’impotenza perpetua,
cosi assohita come relativa, quando c anteriore al matrimonio, puô
essore proposta come causa di nullità dall’uno e dall’altro coniuge ».
2. Etiam Codex Austr. (§ 60) et Codex Dispan. (art. 83) admit­
tunt impedimentum impotentiae antecedentis et perpetuae.
3. Codices Gall., Germ., Eelv., H ungar. etc. non admittunt pro­
prium quoddam impedimentum impotentiae secundum sanctiones
iuris naturalis et canonici. Matrimonium declaratur nullum ex alio
capite, v. g. propter errorem (111).
4. Sententia nullitatis ob impotentiam lata a indice laico, utpote
omnino incompétente, in foro ecclesiastico caret valore. Quod valet
etiam de praeviis actibus iudicialibus. Interdum tamen ex venia S. Sedis,
imo ipsius Ordinarii loci prudenti indicio, quidam actus iudiciales
fori civilis, ex. gr. depositiones peritorum, adhiberi possunt etiam in
foro ecclesiastico (112).
(109) Gap. 2. 3. 4. 5, 7, X, IV. 15: Caelestinus III (an. 1191-1198) ct Honorius III
(an. 1210-1227).
(110) S. C. S. Ott. an. 1858; ad Ep. Rituum Orientalium, an. 1883; 6 aup. 1890; S. C. C.
22 aug. 1840; S. C. de Sacram. 7 maii 1923. 27 mart. 1929.
(111) Cfr. Ilolhveck. D. Civilchcr, p. 120. not. 1; Allègre, op. cil. II, p. 230 ss. ad art. 312,
313 Cod. civil. Gall.; Scherer, l. c. II, p, 291, not. 12G s.; Wcrnz, l. c. n. 354 ; Foi Je, Z. c. n. 517;
Brunclli, op. cit. p. 263, 289.
(112) Cfr. v. g. S. C. C. 15 dec. 1877 et 23 mart. 1878, in causa Austriaca iunct. c. Tar·
novim. 19 sept. 1885, c. Vtronc n. 21 lui. 1880, c. Neapolitana 19 aug. 1888, c. Mcdfolancn.
9 aug. 1890, c. Castrimaris 29 april. 1893; Acta S. Scdis, vol. XI, p. 131 rs.; vol. XVIII, p. 242
38.; vol. XIX, p. 272 ss.; vol. XXI, p. 153 ss.; vol. XXIII, p. IG5; vol. XXVI. p. 85 ss.

DE IMPEDIMENTO LIGAMINIS SEU VINCULI

389

Articulus ITT.
De impedimento ligaminis seu vinculi.
II
II
390. Notio et natura impedimenti.
— 1. « Invalide matrimonium

attentat qui vinculo tenetur prioris matrimonii, quamquam non consum­
mati, salvo privilegio fidei n (can. 1069, § 1).
II
Nomine ligaminis
intelligitur vinculum matrimoniale ortum ex
valido matrimonio, quo uterque coniux alteri ligatur. Quare impedi­
mentum ligaminis in eo est, quod coniux vinculo matrimonii ligatus
nequit valide nuptias celebrare cum tertia persona, nisi prius matri­
monium rite solutum fuerit (1).
2. Hoc impedimentum nititur in lege monogamiae ideoque ex­
cludit simultaneam polyandriam et polygamiam (cfr. n. 40 ss.); illa
repugnat principiis iuris naturalis primariis, haec principiis secundariis.
Quare impedimentum est iuris divini naturalis simul et positivi. Rom.
Pontifex, uti patet, super eo dispensare nequit ; nec potest lege sta­
tuere, ut matrimonium ratum tantum solvatur per alterum consum­
matum, quia requiritur causa insta ad valide dispensandum in iure
divino, quae in singulis casibus particularibus ponderanda est.

391. Conditiones. — Ut inducatur impedimentum, duo requi­
runtur: 1° matrimonium praecedens debet esse validum, sive consumma­
tum sive ratum tantum; 2° prius matrimonium adhuc subsistere debet
vere et obiectivc, i. e. non debet esse legitime solutum.
Non attenditur scientia vel ignorantia nupturientium, sed ve­
ritas obiectiva. Hinc qui bona fide secundum matrimonium celebrat,
firmiter putans priores nuptias fuisse solutas v. g. ob errorem de morte
alterius coniugis, invalide init, licet secundum coniugium sit consum­
matum et prius ratum. Novi matrimonii valor non impeditur per se,
si forte nupturientes solutionem prioris coniugii penitus ignorent, ex.
gr. ob errorem mortis alterius coniugis (2).
(1) Cfr.Sanchez,Mb. VIT.disp. 80,n. 1 88.; Bu8emb.,apud S. Alph../.c. n. 1060; Schmalzgr.,
llb. IV, tit. 4, n. 1 s.; Bonacina, Dc Matr., q. 3, punct. 10; Wcrnz, /. c. n. 357; Fcijc, /. c.
n. 438.
(2) S. C. C. in cans. Smyrnonsi, 9 sept. 1752; Sanchez, lib. ΙΓ, disp. 33; Schmalzgr., tit.
21, n. 4 es.; Wernz.. J. c. n. 360.
Cfr. S. R. R. 12 mart. 1910; 16 dec. 1910; 18 doc. 1914; 29 april. 1905; 25 febr. 1916;
19 ian. 1917 (A. A. S. II, 196; III, 26; VII. 40; VIII, 151; IX, 120).

390

CAPUT νπ - ARTICULUS ΙΠ

392. Quando novae nuptiae celebrari possint. — 1. ut valide
quis alias nuptias inire queat, prius matrimonium debet esse vel
nullum vel solutum. Matrimonium consummatum solvitur morte unius
coniugis et ex privilegio Paulino; ratum solvit ur etiam per sollemnem
professionem religiosam vel per dispensationem Romani Pontificis.
2. Ut licite liat transitus ad novas nuptias, requiritur authentica
declaratio de nullitatc matrimonii antea initi, facta scii, a S. Sede
vel ab Ordinario ad normam iuris, vel legitima et certa cognitio de
solutione prioris coniugii. Hinc can. 1069, § 2 statuit: « Quamvis
prius matrimonium sit irritum aut solutum qualibet ex causa, non ideo
licet aliud contrahere, antequam de prioiis nullitatc aut solutione legi­
time et certo constiterit ».
Non sufficit ergo probabilitas, licet maxima, de nullitate vel
solutione prioris matrimonii; necessaria est moralis certitudo, secus
nuptiae secundae essent graviter illicitae, quamvis validae si prae­
cedens matrimonium irritum aut solutum revera sit.

393. Probatio status liberi. —Praeter ea quae diximus (n. 145 ss.)
de statu libero nupturientium, sequentes regulae ex variis Instru­
ctionibus S. Sedis (3), speciatim ex Instructione S. Off., 13 maii 1868
(in Collect. S. C. de Prop. Fide, II, n. 1321, refertur sine indicatione
mensis et diei), servandae sunt.
1° Ad probandum coniugis obitum nunquam sufficit sola, eius
absentia, quantumvis diuturna, ne tum quidem, cum coniux absens,
edicto regio evocatus, nullum subnet indicium dederit.
2° Requiruntur probationes positivae, et quidem prae ceteris
exquirendum est aliquod documentum authenticum de obitu, exa­
ratum ab auctoritate ecclesiastica, ex. gr. e regestis paroeciae, vel
saltem ab auctoritate civili eius loci, in quo, ut supponitur, persona
obierit. Cfr. can. 1813, § 1, 4°.
Iiuiusmodi, praeter documentum e libro mortuorum status civilis
desumptum, esset etiam testimonium authenticum ex. gr. rectoris
xenodochii vel nosocomii, in quo coniux diem supremum obierit,
vel ducis in cuius cohorte militaverit, vel praefecti navis, in qua
navigaverit, vel consulis in cuius territorio mortuus dicatur.
3° Defectu alicuius authentici documenti, deveniendum erit ad
testimonia hominum privatorum. Atqui in primis videndum, utrum
haberi possint duo saltem testes dc visu, i. e. qUi personam cogno(3) S. Ofl 13 mail 1808; 20 iun. 1882; 29 uu«. 1890; 6 nudi 18O1> Cfr CcUect s c &
Frvp. F de, II, un. 1321, 1588, 1740.

DE IMPEDIMENTO LIGAMINIS SEU VINCULI

391

wrint atque de loco et causa obitus concorditer deponant, iuxta ea
quae personali sua. experientia ipsi resciverint. lidem debent esse
tum fide digni, tum iurati. Cfr. cc. 1791, 1828.
4° Duobus testibus deficientibus, admittitur etiam testimonium
unius testis iurati de visu, dummodo sit nulli exceptioni obnoxius,
eiusque testimonium aliis gravibusque adminiculis fulciatur; aut
Bftltem certum sit, nihil in eius testimonio reperiri quod non sit
omnino verisimile.
5° Eiusmodi quoque deficiente, admittuntur testes fide digni
de auditu, qui nempe testiiicentur, se tempore non suspecto mortem
coniugis ex aliorum attestatione audivisse.
6° Quodsi nullus testis, ut supra, haberi possit, recurrendum
est ad probationem ex coniecturis, praesumptionibus, indiciis et adi unctis quibuscumque. Quae si simul collectae et sedulo perpensae,
prudens indicium de obitu absentis suggerant, sufficiunt ut index
declarare possit de obitu praedicto moraliter certo constare.
Eiusmodi coniedurae, praesumptiones etc. e diversis fontibus colligi
possunt, videlicet :
(i) Ex iis quae ipsam personam defuncti respiciunt. Itaque apud eos,
qui personam quoquo modo bene noverint, index debet, ex. gr., exquirere: an
couiux absens esset bonus et religiosus; uxorem diligeret; nullam causam
sese occultandi haberet; utrum possideret bona stabilia, vel alia sibi obven­
tura sperare posset;
an discesserit annuentibus uxore et coni unctis; quae tunc eius aetas
et valetudo esset;
an aliquando et quo loco scripserit, et num suam voluntatem quam­
primum redeundi aperuerit.
b) Si ob militiam abierit, a duce militum requiratur, quid de eo sciat;
utrum alicui pugnae interfuerit; utrum ab hostibus fuerit captus; num castra
deseruerit, aut destinationes periculosas habuerit.
c) Si negotiationis causa iter susceperit, inquiratur utrum tempore
itineris gravia pericula fuerint ipsi superanda; num solus profectus fuerit, vel
pluribus comitatus; utrum in regione, ad quam se contulit, supervenerint
seditiones, bella, fames et pestilentiae, etc.
d) Si maritimum iter fuerit aggressus, erit investigandum e quo portu
discesserit; quinam fuerint itineris socii; quo se contulerit; quod nomen
navis quam conscendit; quis eiusdem navis gubernator; an naufragium
fecerit; an societas, quae navis forsan cautionem dedit, pretium eius sol­
verit, etc.

394. 7° Fama quoque, aliis innixa adminiculis, argumentum do
obitu constituit, dummodo a duobus saltem testibus fide dignis et

392

CAPUT VII - ARTICULUS in

iuratis comprobetur; qui testes deponant de rationabili causa ipsius
famae; an eam acceperint a maiore et saniore parte populi, ct an
ipsi de eadem fama recte sentiant. Praeterea non debet esse dubium,
famam fuisse concitatam ab iis, in quorum commodum inquisitio
de obitu absentis instituitur.
8° Tandem, si opus fuerit, praetereunda non erit investigatio
per publicas ephemerides, nisi ob speciales circumstantias prudentiore j
consilio aliter censeatur.
i
9° Quodsi, bis omnibus pro casuum opportunitate diligenter ex­
pensis, et cunctis aequa lance libratis, res maneat Ordinario incerta
eique ita implexa videatur, ut indicium prudens de obitu efformari
non valeat, recurrendum erit ad S. Sedem, cui acta omnia cum ipso
recursu transmittantur, aut saltem diligenter exponantur.
395. Interrogata S. C. S. Off.: «Utrum provisiones legis civilis de absen­
tibus coniugibus, locum certitudinis moralis de eoruin morte tenere possint, ■
ac consequenter utrum derelicti coniuges, perfectis et impletis istis pro­
visionibus, aliud matrimonium contrahere valeant »; die 28 iun. 1865 re­
spondit: « Iuxta expositum, negative, et expendendos esse casus parti­
culares » (4).

396. Quomodo parochus et Ordinarius se gerere debeant. — 1. 8i
habetur certitude moralis de obitu alterius coniugis, parochus assistere
potest novis nuptiis nulla petita licentia Ordinarii; ipsum enim ius
hanc licentiam ei tribuit, dummodo status liber debito modo pro­
batus fuerit, et non agatur de iis quorum nuptiis assistere nequit
inconsulto Ordinario, ex. gr. de vagis (cfr. n. 182).
2. Si parochus dubitet de morte alterius coniugis, semper tenetur
recurrere ad Ordinarium, idque regulariter faciendum quoties non
agitur de certitudine morali, acquisita per alterutrum e modis supra
indicatis (n. 393, 2°, 3° et 4°).
3. Ordinarius vero vel iudicialiter vel saltem summarie et extraiudicialiter inquisitionem instituet (5); quo in casu necessarius non eit
interventus defensoris vinculi (6).

397. Ordinarius permittere poterit novas nuptias coniugi super­
stiti, non modo si ex actis exsurgat absoluta certitudo de morte al­
terius, verum etiam si, deficientibus veri nominis probationibus, talis
(4) Cfr. Collect. S. C. de Prop. Fide, I. n. 1273.
Cfr. Fcljc, l. c. n. 445; Vlaining, l. c. n. 281; De Smet, l. c. nn. 282, 330; ChclodI l. c d Î8
(5) S. Off. 27 april. 1887; Acta Apost. Sedis, II, p. 108.
*
(0) S. Ofl. 22 aug. 1890; S. C. O. 14 dec. 1889; Acta S. Sedis, XXU, p. 51G> χχιν p. 747,

DE IMPEDIMENTO LIGAMINIS SEU VINCULI

393

indiciorum et ooniocturarum cumulus habeatur, ut assertus obitus ma­
xime probabilis seu -moralité r certus appareat. Ita ex cit. Instr. S. Oil.,
13 maii 1868, n. 6°.
Vido etiam S. C. dc Sacram., 29 april. 1915, 25 iunii 1915, 25 febr.
1916, 19 ian. 1917, 18 nov. 1920, ubi hoc assertum assumitur tanquam principium (7).
398. Si Ordinarius nequeat sibi efformare prudens indicium de
obitu, recurrendum est ad ô'. Sedem i. e. ad S. O. de Sacramentis.
Quare, remanente dubio de morte alterius coniugis, Ordinarius nequit
permittere celebrationem matrimonii. Attamen validum foret, etsi
graviter illicitum, matrimonium, quod in tali dubio celebraretur,
si revera mortuus esset coniux, de cuius morte dubitatur.

399. Pars ipsa, cui forte Ordinarias denegaverit facultatem trans­
eundi ad alias nuptias, potest recurrere ad S. C. de Sacramentis (8).
400. Post pugnam dc Adua S. Ollicium, 20 iul. 1898, respondit: «Dum­
modo agatur de viris qui certo adstiterunt pugnae de Adua, et, peractis
opportunis investigationibus, indubitanter dignosci nequeat, an vir reapse
mortuus ceciderit, attentis specialibus circumstantiis in casu exposito oc­
currentibus, et valida praesumptione obitus, Ordinarius permittere poterit
transitum ad alias nuptias ».
Post bellum russico-iaponicum S. C. de Sacramentis 16 dec. 1910, re­
posuit: «Applicandum esse responsum a S. O. die 20 iul. 1898 quoad viros
qui adstiterunt pugnae de Adua ».
Post terrae m ot um Mcssanen.-lllmginon. eadem Sacra Congreg., 12 mart,
an. 1910, respondit: «Expendendos esse ab Ordinario casus particulares iuxta
Instructionem “ Matrimonii vinculo,, a S. C. S. Ollicii datam anno 1868» (9).
Idque etiam post recens bellum.
II
II
II
401. Quid sit faciendum,
si, inito bona vel mala
fide novo matri
­
monio, alia pars adhuc vivat, aut de illius obitu serio dubitetur. —

Lucius III (10) ita respondet: « Si vero aliquis vel aliqua id hactenus
non servavit (scii, si ad secundas nuptias migraverit, quin sibi de
morte prioris coniugis omnino certo constiterit), et de morte prioris
coniugis adhuc sibi existimat dubitandum: ei, quae sibi nupsit, debi­
tum non deneget postulanti, quod a se tamen noverit nullatenus
(7) Cfr. Acta Apost. Satis, VII, p. 235, 479: VIII, p. 161 : IX, p. 120; XIV, p. 98.
(8) Haec S. Congregatio die 25 iun. 1915 petitam facultatem transeundi ad alias uu. tlas
concessit, quae prius negata fuerat a parocho, deln ab Episcopo et demum ab Archlepisoopo.
(9) Cfr. Acta Apost. Sedis, II, p. 199 88., ubi refertur haec instructio. S. C. de Sacramentis
pluree decisiones dedit in casibus particularibus, ex. gr. IS dec. 1914, 29 april. 1915, 26 iun.
1915, 25 febr. 1916, 19 ian. 1917, 18 nov. 1920.
(10) C. 2 de secund. nupt., IV, 21.

394

CAPUT VII - ARTICULUS III

exigendum. Quodsi post hoc de prioris coniugis vita constiterit, re­
lictis adulterinis complexibus, ad priorem coniugcm revertatur n.
Huc spectat etiam Decretalis Clementis 111 (c. 19, X, Desporu,
ct matrim., IV, 1).

402. Hoc pro diversis casibus tenendum est:
1° Secundum matrimonium, vivente adhuc priore coniuge, cer­
tissime irritum est ex ime divino. Nam sententia iudicialis nec au­
thentica declaratio officit veritati obiectivae. Quare si post contra­
ctum bona vel mala fide matrimonium, detegatur priorem coniugcm
adhuc vivere, pseudo-coniuges separandi sunt, et, nisi adsit insta
causa separationis, instaurari debet prius coniugale consortium. Idque
valet etiam in casu quo primum matrimonium fuerit ratum tantum,
et alterum consummatum, quia hoc nullius prorsus est valons.
2° Quamdiu coniuges versantur in bona fide, quacum secundas
nuptias inierunt, in ea relinquendi sunt, donec certo constiterit de
vita prioris coniugis (11).

403. 3° Si matrimonium, priore nondum soluto, mala fide initum
fuerit, usus est semper illicitus; si bona fide, usus item est semper
illicitus, cognita certo exsistentia prioris coniugii.
Si mala fide, quia dubia erat solutio primi, usus, manente dubio,
est illicitus si utraque pars fuit in mala fide; si una tantum, haec
non potest petere, sed alteri in bona fide versanti reddere tenetur,
quae, manente bona fide, petere ac reddere valet.
Si bona fide initum fuerit côniugium, ct dubium mere negativum
dein oriatur, hoc est spernendum; si grave seu fundatum, pars du­
bitans debet inquirere, et, eo durante, reddere potest alteri non du­
bitanti, non autem petere.
Si ulraque pars dubitet, ante inquisitionem et ea durante, neutra
potest petere et reddere; si, post diligentem inquisitionem dubium
adhuc maneat, usus matrimonii non vetatur (12).
Dubio perdurante, palam est neutri licere ad alias nuptias convolare.

404. 4° Si coniux novas nuptias bona fide inierit vivente altera
parte, hae nuptiae, post mortem compartis reipsa secutam, non fiunt
ex se validae, sed consensus legitime renovari debet.
5° Matrimonium cum adulterio (quod semper in foro externo
(11) S. Ofl. 22 mart. 1805, ad 2; Collect. S. C. dc Prop. Fide, I. 1272.
(12) Lehmkubl, II, n. 1075 83.; Gasparri, l. c., n. 725 e.; Ball.-Palm., VI, 532 8.; Noldln
Dc iexto praecepto ct de usu matrimonii, n. 98.

DE IMPEDIMENTO LIGAMINIS SEU VINCULI

395

praesumitur, ad normam can. 1015, § 2) mala fuie attentatum altero
subsistenti*, reddit inhabiles partes ad contrahendum, etiam soluto
priore, quia producit impedimentum criminis (cfr. n. 478 ss.).

405. Quaestio historico-apologetica. — 1. Alexander III in epistola
ad Archiep. Salernitanum (13), impedimentum vinculi in matrimonio
rato agnoscit, et ideo eius ratione matrimonium secundum, licet
consummatum, irritum declarat; attamen dicit se ita decernere
« quamvis aliter a quibusdam praedecessoribus nostris sit aliquando
indicatum ». Hinc difficultas. Si quidam alii Pontifices indicarunt
impedimentum vinculi non induci ex matrimonio rato tantum, quo­
modo id componitur cum pontificia infallibilitate!
Difficultas videtur solvenda ex diverso conceptu veri et perfecti
matrimonii in scientia iuris matrimonialis.
Saeculo xu vigebat controversia inter scholam Parisiensem et
Bononiensem, utrum nempe matrimonium, solo consensu iuitum, esset
matrimonium perfectum, an tantum initiatum, et ideo utrum tale
matrimonium, respectu supervenientis matrimonii consummati, in­
duceret, necne, impedimentum vinculi praeexsistentis. Affirmabat
schola Parisiensis cum Petro Lombardo (14); negabat Bononiensis
cum Gratiano (15).
Verba Alexandri III videntur significare theoriam Gratiani et
scholae Bononiensis per aliquod tempus receptam fuisse in Ecclesia
Romana et in praxim deductam.
De hac quaestione fusius loquemur alibi (n. 573).
406. 2. Ad id explicandum et componendum cum infallibilitate R. Pon­
tificis, tres dantur sententiae.
Quidam (16) accipiunt indicata, de quibus loquitur Alexander III, pro
dispensationibus super matrimonio rato et non consummato, coniunctis eum
sanationibus in radice quoad secundum matrimonium. Haec sententia non
videtur admittenda, tum quia RR. Pontifices ante Alexandrum III nondum
usi sunt potestate solvendi matrimonium ratum et non consummatum, tum
quia sanatio in radice non conceditur ubi obstat impedimentum iuris divini.
Alii (17) censent indicata referri ad casus matrimonii vel omnino clandestini
et ideo in foro externo non attendendi, vel nulli ob aliquod impedimentum
dirimens. Ne haec quidem sententia videtur admittenda, quia Alexander 111
(13) C. 3, de sponsa duorum, X, iv, 4.
(14) Lib. IV Sentent., diet. 27.
(15) Grnt. C. XXVII, q. 2. Cfr. Gaspnrri, /. c. n. 8. In nota, ct n. 715; Rossct, l. c. n. 10G9
tw.; V laming, l. c. n. 279.
(16) Schtnalzgr., I. c. n. 25; Schorcr, op. cit. pag. 551, not. 31.
(17) Santi, lib. IV, tit. 4, n. 18; Dc Angelis, l. c. n. 15.

396

CAPUT VII - ARTICULUS III

dicit: «quamvis alii aliter sentiant et aliter etiam a quibusdam praedemsoribus nostris sit aliquando indicatum ». Quibus ex verbis liquet praedeces­
sores Alexandri, etsi indicium practicwn tantum dederint, tamen eo perve­
nisse ob theoreticas rationes.
Alii demum tenent agi de decisionibus praclicis et quoad casus particu­
lares, non autem de decretis super quaestione theorctice considerata, et
definitivo indicio ex cathedra resoluta, ideoque nihil detrimenti pati pontificiam infallibilitatem. Haec sententia, ut oliin, ita etiam hudie communior
est atque longe probabilior (18).
H
Ο
407. Competentia circa causas bigamiae
simultaneae
et poenae
in bigamos. — 1. Istae causae pertinent ad forum ecclesiasticum, quia

res seu existentia criminis necne tota pendet a validitate primi ma­
trimonii. de qua una Ecclesia indicium ferre valet, ubi de coniugio
inter baptizatos agitur.
Punitio autem delicti bigamiae est mixti fori, ad normam ca­
nonis 2198.
2. « Bigami, idest qui, obstante coniugali vinculo, aliud matri­
monium, etsi tantum civile, ut aiunt, attentaverint, sunt ipso facto
infames; et si, spreta Ordinarii monitione, in illicito contubernio
persistant, pro diversa reatus gravitate excommunicentur vel perso­
nali interdicto plectantur » (can. 2356). Infamia, uti patet, est latae
sententiae; aliae poenae ferendae sententiae. Ex infamia p lures se­
quuntur iuridici effectus.
3. Praeterea bigami sunt irregulares (can. 981, 4°, 985, 3°).
Habendi sunt ut publici peccatores ideoque arceri debent ab Eu­
charistia (can. 855), a sepultura ecclesiastica (can. 1210, § 1, 6°),
a piis associationibus (can. 693, § 1) - (19).

408. Notiones historicae. — 1. Matrimonii unitas a Christo Domino
instaurata (cfr. n. 41) semper fuit ab Ecclesia doctrina et praxi
vindicata. Historica documenta aperto testantur qua constantia et
firmitate Romani Pontifices coniugii unitatem defenderint, praesertim
contra principes civiles, polygamiae cupidos. Ita ex. gr. Clemens IV,
saeculo xin, restitit regi Aragoniae, Urbanus V, saeculo xiv, regi
Qalliarum Carolo V, etc.
Ex historia ecclesiastica nullum documentum afferri potest plu­
ralitatis uxorum, Ecclesiae auctoritate, permissae. Exempla, quae
(IS) Sanchiz, lib. II. disp. 14, n. 8: Roesot, l. c. n. 1690; Wcrnz, l. c. n. 359, not. 20; Qaepurrl, l. c.·, Ybining, L c. n. 279.
(19) Etiam Codice* pornaki SU tuum bigiitniiim uti criiuvu habent. Cfr. u 409 1.

DE IMPEDIMENTO LIGAMINIS SEU VINCULI

397

ab adversariis olim allegata fuerunt (hodie vel ipsi consentiunt),
fabulis annumeranda sunt (20).
Aliquam difficultatem hac de re facessit epistola Gregorii II, anno 72G
ad S. Bonifacium data, qua in casu cuiusdam mulieris infirmitate, correptae
et hinc debitum viro reddere non valenti, ipsi viro, si continere se non possit,
consilium datur ut «nubat magis* (21). Sed hic casus congrua interpretatione
accipi potest ut casus impotentiae perpetuae et antecedentis in muliere, de
qua agebatur (22).

2. Cum polygamia iure quoque romano prohiberetur, et prioribus
Ecclesiae saeculis secundae nuptiae apud Christianos celebrari so­
lerent, nil mirum si raro inveniantur expressi canones de monogamia.
3. Quidam DI), saeculi xn putabant matrimonium ante copulam
carnalem non consistere; exinde orta est falsa theoria et praxis qua­
rumdam ecclesiarum particularium proscripta ab Alexandro ITI et
Innocentio III (cfr. nn. 405. 573).
Inde ab illo tempore constans firma que semper fuit doctrina
tum scriptorum catholicorum tum Ecclesiarum particularium, adeo
ut nullus dissensus habitus fuerit neque habeatur in re tanti momenti.

409. Ius civile. — 1. Etiam Codices civiles admittunt impedi­
mentum ligaminis, cum apud omnes nationes excultas matrimonium
sit monogamum.
Ita, ex. gr., Cod. Hal., Cod. Gall., Cod. Germ., Cod. Austr., Cod.
Hispan., Cod. Help. Quoad Status Foed. Amer. Sept., vide Alford,
l. c., pag. 78.
2. At fere ubique viget matrimonium civile, ita ut non raro,
stante vero matrimonio i. e. in facie Ecclesiae celebrato, novum
(20) Praecipua eunt baec duo. Primum est fabula comitis de Gleicbvn, qui, e captivitate
Saracenorum (in terra sancta) liberatus, dicitur accepisse a Gregorio IX facultatem, in prae­
mium christinnue audaciae, sibi retinendi in secundam uxorem, simul cum prima adhuc vivente,
tiliam Sultan i, culus auxilio e captivitate liberari et fugam capessere potuerat. Baec fabula
videtur originem duxisse ab erronea Interpretatione alicuius monumenti sepulcralis, in quo
dictus comes inter duas mulieres repraesentatur, unam gernmnicis, alteram turcicis vestibus
indutam. Cfr. Reinech, Dic Sdgc cincr D&ppclehc tints Gra/rn ron GUichcn, 1892; Dollinger,
Papslfabcln, n. 34.
Alterum est dispensatio, quae a Pio VI per Breve S. Poenitentiariac concessa dicitur
nohili cuidam viro In Helvetia, ut scii., vivente adhuc prima uxore calvlnistica, secundas
nuptias cum muliero catholica valide et licite celebrare posset. Illud Breve esso merum llgmentum, authentice demonstravit ipse Poenitentiaeius Maior, Card. Antonelli, in eplst. diei
25 maii 1807. Cfr. Knopp, Vollslandiges EhcrccM. n. 105; W< rnz, L c. n. 359, not. 21.
(21) Cfr. c. 18, C. XXXII, q. 7.
(22) Moy de Sons, Dos Ehcrcchl der Christen in der moru<nl. u. abendl. Kirchs, etc., p. 510f
Palmieri, Z. c. p. 109.
Quidam interpretantur textum de infirmitate impediente usum matrimonii. Itu ut Pon­
tifex dispensaverit super rato non consummato.

398

CAPUT νπ - ARTICULUS IV

coniugium, invalidum atque irritum prorsus, per actum civilem
ineatur. Idque, uti patet, cum maximo animarum detrimento et
summa iniuria in ius divinum et canonicum.
3. Praeterea apud plures gentes viget divortium plenum i. e.
solutio vinculi matrimonialis; ex quo fit, ut interdum, stante priore
coniugio, aliud celebretur coram magistratu civili.
4. Ipsi Codices poenales excultarum nationum biga/miam ut crimen
agnoscunt eamque gravibus poenis plectunt. Ita, v. g., Cod. Ital.,
Cod. Austr., Cod. Germ., Cod. Gall.
At in aestimanda bigamia saepe Codices rerum publicarum a
sanctionibus iuris canonici valde discrepant.

Articulus IV.
De impedi II ento disparitatis cultus.

410. Notio. — Disparitas cultus idem est ac diversitas religionis.
Hoc impedimentum adest inter hominem baptizatum in Ecclesia ca­
tholica vel ad eam ex haeresi aut schismate conversum et non baptizatum.
Can. 1070, § 1 statuit: « Nullum est matrimonium contractum a
persona non baplizata cum persona baptizata in Ecclesia catholica
vel ad eandem ex haeresi aut schismate con versa λ (1).

411. Conditiones. — 1. Ut adsit impedimentum, una pars debet
esse a) baptizata; nihil refert, num in infantia an in aetate adulta,
puta si conversa sit ex infidelitate; et quidem baptizata b) in Ec­
clesia catholica; vel c) conversa ad religionem catholicam ex haeresi
vel schismate, iam baptizata, ut supponitur, in secta haeretica vel
schismatics.
Altera pars debet esse non baptizata. Si baptizata sit in secta
acatholica, habetur, ante eius conversionem ad fidem catholicam,
impedimentum mixtae religionis, de quo n. 306 ss.
2. Quinam in Ecclesia catholica baptizati intelliguntur? Proprie
loquendo omnes qui valide baptizantur, in Ecclesia catholica bapti­
zantur eiusque subditi fiunt, quia baptismus Christi, attento fine
operis, hominem nonnisi verae Christi Ecclesiae i. e. catholicae ag­
gregat. Sed verba huius canonis in sensu strictiore et magis proprio,
(l)
Cfi.
Sanchez, lib. VU, disp. 71 η- ’ es.: S« htnnlzgr., lib. TV, tit. C, n. 120 ss.; Pi riling
lib. IV, tit. 1. n. 104; llosset. I. C. n. 1710 8.; 11.ill.-I .ilm., I. c. n. COft; Wernz, I. c. u. 502; Onapart 1, I. c. n. 686; FcJJc, I. c. n.

DE IMPEDIMENTO D1SPARITATIS CULTUS

399

ut patet, sunt accipienda, scii, de baptismo qui, spectato fine ope
rantis — nempe vel baptizantis vel baptismum mandantis, aut
baptizari se facientis — baptizatum formaliter deputat externae
Ecclesiae catholicae communioni.
Igitur non factum nudum baptismi attenditur nec simplex ritus
quo sacramentum confertur, sed externa fidei catholicae professio,
unde quis externae illius communionis membrum efficitur.
Huiusmodi autem aggregatio seu externa communio — si non pen­
det ex nudo facto baptismi neque ex simplici ritu — undenam desu­
menda? Desumi debet ex ministro qui confert sacramentum, ex pa­
rent ibus aliisve locum parentum gerentibus, qui infantem baptizandum
ministro exhibent, ex baptizando ipso, si in adulta aetate reperiatur
constitutus ideoque capax exsistat suam intentionem manifestandi.
3. Unde triplex critérium seu fons assignari potest, e quo desu­
mitur utrum baptismus in Ecclesia catholica, an extra Ecclesiam
catholicam collatus censeri debeat:
1° Intentio ministri, si parentes vo! tutores desint, aut ius in
puerum amiserint, aut illud exercere nullo modo valeant, eoruinque
intentio nullatenus iure praesumi potest, item in periculo mortis,
quoties licite baptismus confertur; pariter si parentes vel tutores
puerulum baptizandum non ipsi exhibeant, sed plenam ac liberam
facultatem ministro relinquant.
2° Intentio parentum vel tutoru H , si baptizandus rationis usum
nondum sit assecutus et ab iisdem iuridice dependeat.
3° Intentio subiecti seu baptizandi, si rationis usu gaudeat suamque intentionem expresse vel tacite in petitione baptismi manifesta­
verit. Haec intentio ceteris praevalet.
In dubio baptismus praesumitur collatus in Ecclesia catholica.

412. Singuli casus expendendi. — Varii casus accidere possunt,
qui nobis breviter sed perspicue examinandi videntur, ut genuinus
sensus citati can. 1070, § 1 rite perspiciatur.
1° Certe censentur baptizati in Ecclesia catholica infantes, quos
eo fine expresse aut tacite parentes aut eorum locum tenentes a
ministro catholico baptizari curant, ut externae communionis catho­
licae membra fiant.
2° Item baptizati in catholica Ecclesia censentur infantes ab
iisdem parentibus nati, ut supra, qui, urgente mortis periculo, ba­
ptizati fuerint a ministro acatholico, ea tamen intentione ex parte
parentum, ut inde filii Ecclesiae catholicae adscript! habeantur.
3° Pariter censetur baptizatus in Ecclesia catholica eique ad-

400

CAPUT ΥΠ - ARTICULUS IV

scriptus infans a parentibus catholicis natus, qui ex dolo vel fraude
aut errore baptizatus fuerit a ministro acatholieo, dum parentes de
religione optime meriti filium a catholico ministro baptizari omnino
volebant.
Isti sunt casus communiter ab auctoribus memorati, de quibus
nulla difficultas. Nunc alii quoque memorandi, de quibus vix ulla
occurrit mentio penes theologos et canonistas.
4° Baptizatur infans, filius parentum infidelium, in periculo mortis a
ministro catholico, sacerdote sive clerico aut laico. Censetume in catholica
Ecclesia baptizatus? Procul dubio dicendus baptizatus in Ecclesia catholica,
quia, urgente mortis periculo seu cum infans in eo versatur vitae discrimine
ut prudenter praevideatur moriturus antequam usum rationis attingat,
licite baptizatur, etiam invitis parentibus, ad normam can. 750, § 1.
5° Quid foret dicendum, si idem infans baptizaretur extra periculum
mortis ab eodem ministro catholico?
Si baptizaretur licite, certe dicendus foret baptizatus in Ecclesia catho­
lica. Porro, extra mortis periculum, dummodo catholicae eius educationi
cautum sit, licite baptizatur: a) si parentes vel tutores, aut saltem unus
eorum consentiant; b) si parentes, idest pater, mater, avus, avia, vel tutores
desint, aut ius in eum amiserint, vel illud exercere nullo pacto queant
(can. 750, § 2). Ita S. Off. 1 aprilis 1922.
Si baptizatus fuerit illicite a ministro catholico, extra huiusmodi adiuncta,
seu contra praescriptum can. 750-751, et nihilominus in religione catholica
iam ab infantili aetate adoleverit, censendus est baptizatus in religione ca­
tholica. Si, contra, ab infantili aetate in haeresi aut schismate aut infideli­
tate vel sine ulla religione adoleverit, res est valde dubia.
Iuxta opinionem quorumdam dicendus est baptizatus in Ecclesia catholica
ideoque obnoxius impedimento disparitatis cultus, et allegant responsum
S. Officii diei 1 april. 1922. Sed profecto huiusmodi responsum non dirimit
dubium iuris: d) quia respicit baptismum collatum a medico catholico
«instante mortis periculo», dum hic quaeritur de baptismo collato extra
mortis periculum; b) quia responsum non fuit rite publicatum, ad nonnam
can. 9 et 17, § 2, per editionem in Actorum Apostolicae Sedis commentario
officiali; c) quia unicum responsum latum in casu particulari satis non est
ad quaestionem iuris dirimendam.
Quae cum ita sint, dicendum, impedimentum esse dubium. Practice
recurrendum ad S. Sedem.

6° Infans, Illius parentum catholicorum, baptizatur in periculo
mortis a medico schismatico, qui baptismum confert iuxta ritum
sectae suae, dum parentes catholici petunt et volunt cum baptizari
et educari in religione catholica. Quidnam 1 Infans censendus est
baptizatus in Ecclesia catholica.

DE IMPEDIMENTO DISPARITATIS CULTUS

401

7° Baptizatur infans in periculo mortis a ministro catholico,
clerico aut laico, oblatus a parentibus haereticis vel schismaticis,
qui volunt filium aggregari sectae cui ipsimet adscript! sunt. Ba­
ptismus collatus in Ecclesia catholica dicendus.
At si quis baptizatus fuerit revera in Ecclesia catholica, licet
ab infantili aetate in haeresi vel schismate aut sine ulla religione
adoleverit, tenetur impedimento disparitatis cultus (Pontif. Comm.
Cod. 29 april. 1910), quamvis eximatur a forma de qua in ca­
none 1099, § 2.
8° Adultus petit ut baptizetur in Ecclesia catholica a medico
aliave persona, quae, contra, baptizat iuxta ritum sectae haereticae
eique intendit illum aggregare.
Baptismus collatus est in Ecclesia catholica, ac propterea fit
locus praescripto can. 1070, § 1. Quae regula semper tenenda,
quoties adultus petit baptismum cum expressa vel tacita intentione
se Ecclesiae catholicae adscribi velle per baptismum, quicumque
sit minister et quaecumque eius intentio.
9° Idem adultus baptizatur a medico catholico aut alia persona
laica catholica, sed ipse intendit recipere baptismum iuxta ritum
sectae schismaticae eique se velle aggregari expresse declarat.
Verius extra Ecclesiam catholicam baptizatus dicendus.
10° Si contra, in casu praefato, idem adultus recipiat bapti­
smum a sacerdote catholico qua tali, iuxta ritum catholicum, baptismus
collatus censetur in Ecclesia catholica, non obstante contraria susci­
pientis interna voluntate, quae huiusmodi baptismi susceptione in
casu plane destruitur.
11° Baptismus censetur generatim collatus extra Ecclesiam ca­
tholicam, si adultus, sine peculiari relatione ad sacerdotem catholicum,
seu ad ministrum et ritum catholicum qua talem, baptismum petat
cum intentione expressa vel tacita se velle per baptismum aggregari
sectae haereticae aut schismaticae, licet minister habeat intentionem
forte illum adseribendi Ecclesiae catholicae.
In dubio, praesumitur adultum, in petendo baptismo, intentionem
habuisse se aggregandi religioni, quam minister profitetur, ideoque
religioni catholicae, si a ministro catholico baptismi collatio postu­
letur. Si ignoretur utrum minister sit catholicus necne, v. g. si
baptismus conferatur a laico, attendendus est ritus quo sacramentum
confertur.
12° Nisi contrarium constet, semper praesumitur ministrum in
baptismo conferendo habere intentionem aggregandi subiectum reli­
gioni, quam ipse profitetur. Quae praesumptio destrui debet con26 — Οαρρετ.τλ. r>' Sacramenti», V.

402

CAPUT νπ - ARTICULUS IV

traria voluntate baptizandi aut parentum vel tutorum ipsius, si de
infante agitur.
13° Si parentes tradunt infantem baptizandum ministro acatholio)
aut cuidam laico cum expressa intentione illuni aggregandi sectae acatholicae, filius habendus est ut baptizatus extra Ecclesiam catholicam.
Dum e contra si iidem parentes offerant infantem baptizandum
parocho seu sacerdoti catholico, (pii illum iuxta ritum catholicum ad­
ministrat, baptismus collatus dicendus in Ecclesia catholica, etsi
parentes expressam vel tacitam intentionem habuerint illum adseribendi sectae acatholicae. Tn hisce adiunetis enim ea intentio nihil
efficit.
In dubio de intentione parentum vel tutorum, si agitur de in­
fante, eorum religio catholica vel acatholica attendenda est, ut inde
ipsorum voluntas iure praesumi possit, ac praeterea spectandus ritus
catholicus vel acatholicus quo baptismus collatus fuit.
II
n
II maneat.
II
413. Quamdiu
impedimentum
— Qui sensu praefato in

Ecclesia catholica sunt baptizati, item « ad eam ex haeresi aut schi­
smate conversi », ligati manent hoc impedimento, « licet sive hi sive
illi ab eadem postea defecerint» (cfr. c. 1099, § 1, 1°). Quae verba,
quamvis in can. 1070, § 1 desiderentur, sunt tamen indubie subintelligenda, ob principium generale, quod apostatae ex sua defectione
exemptionem a legibus ecclesiasticis obtinere non debent (2).
Quare tum haeretici et schismatici conversi tum omnes (pii a catholica re­
ligione dejecerint, tenentur impedimento disparitatis cultus; ceteri haeretici
et schismatici, (pii nuncpiam pertinuerunt ad Ecclesiam catholicam, sive ba­
ptizati sive non, hoc impedimento non ligantur; proinde hi valide contrahunt
cum non baptizatis, i. e. cum infidelibus aliisve haereticis invalide baptizatis,
dummodo ne obstet aliud impedimentum iuris divini.

Nati ab acatholicis, de quibus in can. 1099, § 2, tenentur hoc im­
pedimento. Pontii. Comm. Cod. 29 april. 1910 (A. A. »$., 1910, 212).
Haeretici et schismatici, qui convertuntur, si non sint baptizati,
baptizantur absolute in actu reconciliationis; si sint dubio baptizati,
rebaptizantur sub conditione (3).

414. An ignorantia vel error excuset. — 1. Ad baptismum quod
attinet, spectatur factum seu veritas obiectiva. Ignorantia vel error
aut falsa aestimatio, non solum paucorum sed etiam communis, mi­
nime prodest.
(2) Cir. Vlaniing, Z. c, n. 289.
(3) Cfr. Instr. S. C. de Prop. Fide, 30 (iug. 1775.

DE IMPEDIMENTO DISPARITATI» CELTES

103

2. Quare valide contrahit cum baptizato persona quae in Ecclesia
catholica vere est baptizata, licet fidem Christianam abiecerit omnino,
et alii putent eam baptizat ani non esse; e contrario invalide con­
trahit cum persona catholica ille qui, natus atque educatus in eadem
religione, baptizatus de facto non sit aut invalide, quamvis id sive
ipse sive alii ignorent.
II et novum. — 1. In iure
415. Discrimen inter ius antiquum

antiquo, i. e. usque ad diem 19 maii 1918, disparitas cultus erat impe­
dimentum dirimens inter quemcumque baplizatum sive catholicum sive
non catholicum et quemcumque non baplizatum. Proinde matrimonium
inter haereticos baptizatos et infideles, vel inter eosdem et catholicos
aut haereticos non valide baptizatos, erat nullum (4).
Ratio immutatae disciplinae est, quia valor baptismi in pluribus
sectis collât i valde dubius est; quare ne innumera matrimonia essent
ex hoc capite invalida, Ecclesia noluit haereticos et schismaticos sua
lege ligare.
2. Matrimonia acatholicorum usque ad diem 19 mail an. 1918
inita, indicanda sunt ad valorem quod spectat, secundum ius antiquuin; a praefata die, secundum ius novum.
II
II
416. Natura et extensio impedimenti.
— 1. Disparitas cultus,

qua impedimentum dirimens, est iuris mere ecclesiastici; qua probibens seu impediens est iuris divini naturalis et positivi (5). Vide quae
diximus de mixta religione (n. 306 ss.).
Sane Ecclesia optime potest sua lege, addita quoque vi irritandi,
communire legem divinam, et quidem extendere vetitum suum, pro­
pter praesumpt ionem periculi communis, ad omnes casus, ut reapse
fecit per huiusmodi impedimentum.
2. Quidam veteres docuerunt disparitatcm cultus dirimere matri­
monium c.v iure divino. Haec sententia, utpote omnino erronea, reiicienda est (6). Quomodo Ecclesia posset dispensare super hoc impe­
dimento, si esset iuris divini, naturalis vel positivil
Non irritat profecto iure. naturali, quia prolis generatio atque
educatio, etiam eo exstante, haberi potest; scii, matrimonii naturae
eiusque tini non repugnat. Non irritat iure divino positivo, quia tam
in veteri quam in nova lege non desunt exempla matrimoniorum quae
fideles cum infidelibus contraxerunt.
(i)
Wernz,
(5)
(6)
Wernz,

Cfr. Brnod. XIV Const. 'Singulari Xobis », 9 fcbr. 1749, § 1; Sanchez, l. c. n. 2ss.;
1. r. n. 505; Gasparri, 7. c. n. 690 s.; Ball.-Palm., 7. r. n. 707; De Sinet, 7. r. n. 288.
I Cor. VII, .39; II Cor. VI, II.
< ’fr. Sanchez, lih. VI I. disp. 71, η. 6 ss.; Schmalzgr., 7. r. n. 126; Gasparri. 7. r. n. 691 ;
7. c. n. 506; Ball.-Palm.. 7 <·. n. 700; Rossct, 7. c. n. 17 17 -,

II1·

104

CAPUT VII - ARTICULUS IV

Ita in Veteri Testamento lacob nuptias inivit cum filiabus Laban ethnici,
loseph cum filia Putipharis, Moysee cum filia lethro, Esther cum Assuero.
Primis Ecclesiae saeculis, ex. gr.. Caecilia nupsit. Valeriano adhuc ethnico,
Monica Patritio infideli, Clotildis regi Francorum Clodovaeo adhuc pagano.
Huiusmodi matrimoniis neque Scriptura neque Ecclesia notam concu­
binatus inussit, quod certe factum fuisset, si iuri divino naturali vel positivo
eadem répugnassent (7).
Sanctus Augustinus, postquam frequent issima haec coniugia fuisse te­
status est, subdit: Quae nostris temporibus non putantur esse peccata; quo­
niam revera in Novo Test, nihil inde praeceptum est » (8).

3. Disparitas cultus, qua impedimentum dirimens, afficit directe
catholicum, indirecte vero infidelem, quatenus eum a validis nuptiis
cum catholico ineundis arcet.
Matrimonium enim est contractus individuus, ut aiunt, ideoque
pro utraque parte vel est validum vel invalidum. Quare habilitas utriusque sponsi necessario exigitur.

417. Dubiui H de baptismo. — Dubium versari potest circa colla­
tionem baptismi (dubium facti), aut valorem collati baptismi (dubium
iuris). Ad rem nostram quod attinet, distingui debet num agatur d·*
matrimonio contrahendo an de contracto.

418. 1. Si agitur de contrahendo, et oritur prudens dubium sive
imis sive facti, quod nequit deponi, pars catholica curare debet ut
sub conditione rebaptizetur, ex necessitate tum consulendi aeternae
saluti, tum, in casu, se certo habilem reddendi ad matrimonium.
Huiusmodi medium solvendi dubium applicatur etiam acatholico qui
vult converti; non autem parti acatholicae, quae ad fidem catholicam converti
nolit. Id patet ex ipsa natura rei.
Card. Caterini, Secret. S. Officii, in epist. 13 april. 1878 ad reap, eiusdem
S. C. S. Off., 3 april. 1878 data, haec adiunxit: ■ Reprobandam atque illici­
tam omnino esse praxim administrandi a parochis baptismum sub conditione
parti acatholicae, quae in haeresi permanere declarat, quando dubium circa
eiusdem sacramenti validitatem exoritur. Tunc enim tantummodo licite id
fieri potest, cum pars heterodoxa paratam se praebet abiurandi errores ac re­
deundi ad gremium Ecclesiae catholicae » (9).
2. Quoad valorem autem coniugii, hoc est principium iamdiu
receptum: Baptismus dubius sive dubio iuris sive facti in ordine ad
(7) Schmalzgr., I. c. η. Γ20 ss.; Vcrrlcelll, Ht. 12, />»· matrimonio, q. 175, n. 5; Perrone,
De matrimonio Christiano, II, p. 308.
(8) De fide et operib., cap. 19, n. 35.
(9) Cfr. Wernz, Z. c. n. 507, not. 29; Vlumhw. Z.
n. 295.

DE ΓΜ PEDI MENTO DISPA RIT ATIS CULTUS

105

validitatem matrimonii habendus est ut validus, si dubium post accu­
ratum et diligens examen simpliciter tolli nequeat, vel propter circum­
stantias per accidens exsistentes non visum sit opportunum (ex. gr. ob
periculum in mora moribundi concubinarii aut malitiam unius partis)
solvere dubium (10).
Quae quidem responsa S. Sedis et can. 1070, § 2 spectanda sunt
etiam in hypothesi matrimonii contrahendi, quamvis directe matri­
monium iam contractum potius rcspiciat can. 1070, § 2.
Hinc patet, aliam esse regulam ut indicetur de baptismo quoad
cius iterationem, et aliam quoad eius sufficientiam in ordine ad valorem
matrimonii. Quoties dubium iuris vel facti exsistit de baptismo, sem­
per iterari debet sub conditione, cum agatur de medio ad salutem
necessario; at, stante praesumptione de baptismo, possidet in dubio
invincibili libertas ab impedimento disparitatis cultus, donec impedi­
mentum probetur. At confundenda non est quaestio de validitate
matrimonii cum quaestione, de liceitate.
Unde quis in ordine ad matrimonium censetur baptizatus, ita
ut dispensatio non sit necessaria; in ordine ad salutem aeternam,
cum Ecclesia nequeat supplere, baptismus iteratur sub conditione,
quin tamen opus sit renovatione consensus matrimonialis si nuptiae
celebratae iam fuerint (11).

419. 3. Si agatur de matrimonio contracto, Codex hanc regulam
Statuit: « Si pars tempore contracti matrimonii tamquam baptizata com­
muniter habebatur aut eius baptismus erat dubius, standum est, ad nor­
mam can. 1014, pro valore matrimonii, donec certo probetur alteram
partem baptizata m esse, alteram vero nonb aptizatam » (can. 1070. § 2).
Exinde id sequitur:
a) Si duo catholici nuptias ineant inter se, et prudens dubium
postea oriatur de baptismo unius vel utriusque partis, post factam
inquisitionem, baptismus, dubio adhuc manente, iterandus est sine
praeiudicio validitatis matrimonii (12). Nuptiae in foro externo susti­
nentur ut validae ex praesumptione iuris; attamen de facto invalidae
sunt, si revera una pars est baptizata, altera non; et si deinde certo
de hoc constet, etiam in foro externo renuntiari debent ut invalidae.
(10) S. O1T. 9 sept . 1868; 7 lui. 1880; 1 mm. 1883; 18 sept. 1800; i febr. 1891. Cfr. Collect.
S. C. de Prop. J'oie, I, nn. 1331, 1536, 160Ô, 1746.
(11) Cfr. Putzer, op. cil. p. 393 ss.; Wernz, /. c. n. 507; Gaspard. I. c. n. 597 ss.; Rosse t,
I. c. n. 1728; De Sm< t, l. c. n. 290; Feijo, /. c. n. 641 ss.
(12) Chelodi (op. cit. p. 82) dicit baptismum aecrelo iterandum esse. Minus nete. Nam
ei dubium de baptismo sit publicum seu notorium publice,iterandum est sacramentum; idque
in bonum exemplum aliorum.

406

CAPUT VII - ARTICULUS IV

b) Si catholicus certo baptizatus matrimonium celebravit cum
haeretico dubie baptizato in Ecclesia catholica, aut. dubie baptizatur
cum haeretico dubie baptizato, validum habendum est coniugium;
sed reapse invalidum est, si una pars sit baptizata, altera non baptizata (13).
c) Si haeretici vel schismatici contrahunt inter se, sive certum
sive dubium sive nullum sit baptisma, nuptiae ex hoc capite sunt sem­
per validae.
Can. 1070, § 2 valet tantum si pars certo baptizata aut pro ba­
ptizata habenda, sit catholica in sensu eiusdem canonis § 1, non autem
si sit acatholica. Ratio est, quia totus can. 1070 videtur intelligendus
secundum normam in § 1 expressam; atqui secundum hanc nonnam
a nuptiis valide ineundis cum persona non baptizata deinceps non
arcentur nisi baptizati in Ecclesia catholica vel ad eam ex haeresi
aut schismate conversi.
Proposito dubio: «Utrum, in diudicandis causis matrimonialibus, bapti­
smus in sectis Discipulorum Christi, Presbyterianorum, Congregationalistarum, Baptistarum, Methodistarum collatus, posita necessaria materia et forma,
praesumendus sit invalidus ob defectum requisitae in ministro intentionis
faciendi quod facit Ecclesia vel quod Christus instituit, an vero praesumendus
sit validus, nisi in casu particulari contrarium probetur »; S. Officium die
21 dec. 1949 respondit: Negative ad primam partem; affirmative ad secun­
dam » (d. J.. S. XXXI, 650).
Quare baptismus collatus in praefatis sectis — idque a paritate di­
cendum de aliis sectis — habendus est ut validus in ordine ad causas matri­
moniales. Agitur tamen de simplici praesumptione iuris, quae admittit con­
trariam probationem.

d) Stante dubio de baptismo, coniugium, attento can. 1070,
§ 2, censetur validum ex mera iuris praesumptione, quae proinde cedit
veritati, scii, matrimonium obiective erit validum aut invalidum prout
validus necne fuerit baptismus. Practice, igitur, dispensatio ad cau­
telam petenda erit (14).
e) In iure antiquo, contra, magna erat DD. controversia, num existeret praesumptio iuris tantum, an limitatio legis, aut implicita dispensatio (15).
Magnum discrimen apparet inter priorem sententiam et alias; his admissis,
(13) S. C. S. 0.14 lui. 18S0; 4 febr. 1801, Cfr. Collect. S. C. de Prop. Fide, II, nn. 1536,
174«.
( 14) Cfr. Dc Smet, n. 588; Wernz-Vidal, n. 208; Arendt, tun pontificium, 1025, p. 133 8.«.
(15) Cfr. Qaeporti, 1. c. n. «8« ss,; Leltiu-r./. c. p. 201; Putzer, L c. p. 393 s.; Wernz, Z. r.;.
Sunti-l.eitner, l. c. tit. 1. n. 170 ss.: I*< Smet, l. c. n. 200; D<> Becker, op. rit., p. 239; Ball.Pal tn.f l. c. η. 705.

DE IMPEDIMENTO DISPARITATIS CULTUS

107

matrimonium, non obstante exsistentia impedimenti disparitatis cultus, iam
ab initio censetur validum, et postea, etiam dubio sublato, ut validum est
habendum; e contrario, secundum priorem sententiam, coniugium aestimatur
validum in foro externo tantum, ita ut, cognita serius exsistentia impedimenti,
nullum renuntiari debeat.
Controversia originem ducit ex diversa praxi Sanctae Sedis. Nam olim
SS. Congregationes (S. Off. et S. (’. Concilii) hoc principium practice seque­
bantur: Baptismus dubius in ordine ad matrimonium pro valido est haben­
dus^ (1G). Undo si baptismus unius coniugis erat dubius et baptismus al­
terius coniugis erat certus, impedimentum disparitatis cultus non exsistebat,
et iuxta normam huius principii resolvebantur casus iisdem SS. Congregatio­
nibus propositi. Serius S. C. S. Officii praxim mutavit, ita ut casus resolveret
non iuxta praefatum principium, sed ex simplici praesumptione iuris, quae
veritati cedere debet. Quare si una pars non erat baptizata et altera dubie
baptizata, concedi solebat dispensatio ad cautelam ab impedimento disparitatis
cultus et sanatio in radice ad cautelam. Codex hanc praxim recepit et confir­
mavit (17).

/) Praesumptio, de qua in can. 1070, § 2, applicatur etiam
matrimoniis ante Codicem initis, si de eorum valore dubitetur.

420. Quomodo probari possit, altera II parte II esse baptizatam,
altera; II vero non baptizata II . — 1. Id probari potest directe, scii.
per testes aut per documenta. Si nomini fiat praeiudicium, sufficit unus
testis omni exceptione maior, vel ipsius baptizati iuramentum, si ipse
in adulta aetate baptismum receperit (cfr. ce. 742, § 1: 779).
Testimonium Curiae episcopalis vel parochi e libro baptizatorum
desumptum plenam facit fidem. Etiam ex aliis documentis, sive pu­
blicis sive privatis, probari potest baptismi collatio.
2. Interdum nonnisi indirecte, scii, per praesumptiones, huiusmodi
probatio habetur. Plerumque indirecta probatione utendum est. ut
constet de facto negativo baptismi non suscepti; aliquando etiam ut
constet de facto positivo baptismi suscepti aut valide administrati
necne. Quod valet praesertim de baptismo in sectis acatholicis ad­
ministrato vel non. Patio est, tum quia documenta et testimonia
de illo nonnisi summa difficultate colligi possunt, tum quia, etsi col­
liguntur, ea saepius carent authentia, (piae plenam fidem et proba­
tionem faciant.
3. Quaenam normae, sint prae oculis habendae in hac indirecta
probatione colligenda, i. e. in applicando principio praesumptionis,
statim dicemus (n. 421).
(16) Cfr. Wernz, /. c. nota 28; Gasparri, /. c. n. 087; Leitner, 7. c.
(17) Cfr. Gaaparri, n. 680, ed. post Codicem.

408

CAPUT VH - ARTICULUS IV

H
421. Quomodo dubia M de valore baptismi
sit deponendum. —

S. Sedes opportunas dedit normas ad dubium excutiendum, quarum
aliae respiciunt dubium faeti, aliae dubium iuris.
I. Quoad dubium /acti, S. Ο1Ϊ., 1 aug. 1883 ad Episc. Savannen. (18), has tradidit normas:
1° Baptismus non est praesumendus, si pars vel partes acatholicae parentes habuerint ad sectam pertinentes, quae baptismum
respuit aut quae baptismum non confert nisi adultis. Item si pa­
rentes habuerint, qui, dum in vivis essent, professi sint se nolle ad
ullam sectam pertinere.
2° Praesumendus est baptismus, si parentes pertinuerint ad
sectam, quae baptismum habet necessarium et in qua ordinarie
pueris confertur, iidemque parentes fuerint in sua secta zelosi. Item
praesumendus est baptismus, si imus tantum parentum, qui in edu­
catione primas habuit partes, in sua secta baptismum uti necessarium
habente zelosus fuerit, dummodo tunc alter coniux non cognoscatur
collationi baptismi positive contrarius fuisse.
3° Quodsi uterque parens socors fuerit in secta, aut pertinuerit
ad sectam, quae baptismum retinet quidem, sed non tamquam
necessarium, recurrendum est ad S. Sedem.
II. Ubi agitur de dubio iuris, eadem S. C. S. Oil., 17 nov. 1830
et 20 iul. 1840, haec statuit:
1° Quoad haereticos, quorum ritualia praescribunt collationem
baptismi absque necessario usu materiae et formae essentialis, debet
examinari casus particularis.
2° Quoad alios, qui iuxta sua ritualia baptizant valide, validus
censendus est baptismus. Quodsi dubium persistat etiam in primo
casu (1°), censendus est validus baptismus in ordine ad validitatem
matrimonii.
3° Si autem certe cognoscatur nullum esse baptisma ex consue­
tudine actuali illius sectae, nullum est matrimonium (19).

422. An dispensatio ab impedimento disparitatis cultus contineat
etiam dispensationem a ceteris impedimentis. — 1. Iure antiquo, in
disparitate cultus individuitas contractus matrimonialis producebat
effectum positivum communicandi aliquo sensu parti inhabili habili­
tatem alterius partis.
(18) Cfr. CoUrct. S. C. de Prop. Fidr. II. n. 1605; Feije, l. c. n. 46S; Rosset, I. c. n. 1875;
De Becker. I. c. p. 224 s.
(19) Acta S. Stdi*. XIII, p. 457, XXV, p. 258. Cfr. Wernz, l. t. n. 508; Gaspard l c
n. 687 e.
' ' ‘

DE IMPEDIMENTO DISPARITATIS CULTUS

409

< Ecclesia, dispensando cum parte catholica super disparitato
cultus, ut cum infideli contrahat, dispensare intelligitur ab iis etiam
impedimentis, a quibus exempta est pars infidelis, ut inde huius exem­
ptio propter contractus individuitatem communicata remaneat et al­
teri ». Ita Instr. S. O., ad Archiep. Quebecen., 10 sept. 1824, ad 2 (20).
Quae dispensatio, ex declaratione eiusdem S. C. die 23 april. 1913
data, locum habebat etiam quando super cultus disparitate dispen­
sabat delegatus, imo etiam si hic carebat facultate cumulandi aut
carebat facultate dispensandi super eo impedimento, quo pars ca­
tholica ligabatur.
Iiuiusmodi implicita dispensatio non se extendebat: a) ad impedi­
menta iuris divini, ut palam est; b) ad ea super quibus Ecclesia
dispensare non solet; c) ad clandestin itate m, ob clausulam in rescripto
dispensationis super cultus disparitate contentam (21).
2. In codice nulla iit mentio de hac implicita dispensatione.
Vigetne adhuc ? Hegandum, attento responso S. Officii per S. C. de
Prop. Fide, 20 maii 1931, ad Praefectum Apostolicum Districtus Cen­
tralis Promontorii Bonae Spei (22), quo declaratum fuit: Dispensa­
tionem ab impedimento disparitatis cultus non continere dispensationem
ab impedimentis a quibus exempta est pars infidelis.

423. Dispensatio. — 1. Dubitatur num dispensatio in mixta reli­
gione concessa, valeat etiam pro impedimento disparitatis cultus,si pars acatholica, quae tempore matrimonii putabatur dubie baptizata, postea certo constet baptizatam non fuisse. Affirmant Lehmkuhl (23), et Santi-Leitncr (21), saltem in casu, quo agatur de dubio
iuris.
Verius negandiun cum communiore sententia (25):
1° quia dispensatio est strictae interpretationis; 2° quia nullum
documentum S. Sedis potest afferri in favorem huius opinionis;
3° quia potius interrogata responsum affirmativum declinavit.
Sane S. Off., 18 sept. 1890, ad postulatum Ordinarii Monachen., ut
declararetur « quod per dispensationem super impedimento mixtae
religionis, si dubium de baptismo partis haereticae persistat... etiam
dispensatio super impedimento disparitatis cultus ad cautelam con(20)
(21)
(22)
(23)
(24)
(25)

Cfr. Collect. 8. O. de Prop. Fide, I. n. 784.
Cfr. Obclodi, n. 81; Wcrnz-Vldal, n. 274; Gasparri. u. 504. ed. poet Codiceiu.
Cfr. Periodica, 1932, pug. 10 e.
/x>c. cit. n. 172.
Loc. cit. n. 985.
Wernz, l. c. n. 508, not 33; Vlandng, l. c. n. 290; Du Becker, l. c.

410

CAPUT VII - ARTICULUS IV

cessa intelligenda sit », respondit remittendo ad decreta anni 1830
et 1878, supra allegata (nn. 418, 1, 421, II).
2. Quae de mixtis nuptiis diximus (n. 309 s.). circa conditiones,
cautiones praestandas, causam etc., ubi agitur de dispensatione, ap­
plicari quoque debent matrimoniis quibus obstat impedimentum
disparitatis cultus (can. 1071).
3. Dispensatio ad matrimonium contrahendum cum parte iudaea vel
mahumetana in regionibus Christianis, et praesertim catholicis, nonnisi aeger­
rime conceditur. Haec clausula addi solet in huiusmodi dispensatione: «Si
agatur vero de matrimoniis cum hebraeis vel mahumetanis, peculiari ratione
oportet ut: constet de status libertate partis infidelis, ad removendum peri­
culum polygamiae; absit periculum circumcisionis prolis et si civilis actus
sit ineundus, sit tantum caeremonia civilis nullaque Mahumetis invocatio
aut aliud superstitionis genus interveniat » (26).
Aliae clausulae, quae olim addi solebant (27), hodie amplius non virent.

4. Facultas delegata dispensandi super impedimento disparitatis
cultus raro conceditur Ordinariis extra· loca missionum.
5. Facultas dispensandi spectat ad S. C. S. Officii (can. 247, § 3);
sed ex speciali facultate K. Pontificis conceditur quoque pro suis
territoriis et subditis a S. C. de Prop. Fide et a S. C. pro Ecclesia
Orientali.
6. In periculo mortis, quando omnia sunt parata ad nuptias,
ubi agitur de convalidatione matrimonii iam contracti, Ordinarius,
parochus etc. dispensare possunt, ad normam cc. 1043-1045, etiam
in hoc impedimento (cfr. n. 232 ss.).

424. Cessatio ii II pedimenti. — 1. Disparitas cultus, prout est im­
pedimentum dirimens iuris ecclesiastici, cessat duplici modo: a) ipso
jacto, si pars infidelis convertatur ad religionem catholicam et ba­
ptismum valide recipiat; b) dispensatione legitime concessa.
2. Prout est impedimentum impediens iuris divini, cessat, acce­
dente gravi causa, si amoveatur a parte catholica et a prole peri­
culum perversionis. Indicium authenticum de periculo amoto et
exsistentia causae proportionatae non privatis hominibus competit,
sed unice competenti auctoritati ecclesiasticae (28).
3. Cessante in aliquo casu particulari prohibitione iuris divini,
(26) Cfr. Facultates Nuntiorum Apoxt , cap. 3. n. 30; Fonnul. facultatum S, C, de Prop
Fide. n. 15.
(27) Cfr. Wernz, l. c. n. 510, not. 35 8.; Gasparri, L c. u. 698 se.
(28) Wcrnz» L c. u. 500; Van de BOTfft· L c. p. 130; Ball.-Palm., I. c. n. 721 s.

i

DE IMPEDIMENTO DISPARITATIS CULTUS

41]

non ideo cessat prohibitio iuris ecclesiastici, quae sola dispensatione
tollitur. Haec autem dari non potest nisi praevie, positis conditio­
nibus, cessaverit prohibitio iuris divini.

425. 4. An impedimentum cesset in casu necessitatis aut generalis
dispensatio concedatui*, vide n. 199.
Speciatim huc spectat responsum S. Officii. Expositum fuerat: « In his
difficillimis dissitisque regionibus saepius occurrunt Christiani, qui sive per­
secutionis vitandae causa, sive propter pecuniae necessitatem, sive etiam
propter aliam causam satis incauti, ut sunt plerumque Sinenses, e locis
Christianorum, ubi habitant ipsi sive nati sunt, ad loca longinqua profici­
scuntur... In quibus locis non sunt christiani, nec inveniri possunt, nec
ullus fuit unquam rumor de religione Christiana per circuitum. Grandiores
facti filii et filiae nubunt cum paganis sine dispensation# possibili. Pro mo­
ribus gentis, filiae praesertim, et saepissime etiam filii, sunt in impossibili­
tate absoluta transmigrandi ad loca Christianorum, sicque debent omnino
vel nubere cum paganis, vel manere innuptae aut caelibes.
«Quid iuris in hoc casu? Tenenturne impedimento disparitatis cultusf
Quid iuris ubi fides eorum est in tuto, ut fit aliquando, et ubi sunt in bona
fide, ut plurimum evenit? ».
S. Congregatio S. Officii dic 4 iun. 1851 respondit: «In propositis circum­
stantiis non esse inquietandos, facto verbo cum SSmo; SSmus appro­
bavit » (29).

Igitur in praefatis adiunctis matrimonium habendum est ut
validum et licitum, sive dicatur impedimentum in casu non urgere
ob peculiares omnino circumstantias, sive dicatur non urgere ob
concessam dispensationem a R. Pontifice.

426. Notiones historicae. — 1. Impedimentum disparitatis cultus
non iure scripto, sed consiLctudin# inductum fuit (30). Ad primordia
quod attinet huius consuetudinis, AA. non conveniunt.
2. S. Paulus vehementer hortatur fideles ut a nuptiis ineundis
cum infidelibus abstineant (31). Verba Apostoli non merum consilium
continent, sed veram prohibitionem. Hinc factum est, ut Patres —
ex. gr. S. Cyprianus (32) et Tertullianus (33) — gravissimis verbis
Christianos averterent ab huiusmodi coningiis.
3. Inde a saeculo iv plura sunt concilia particularia·, quae ma·
(29)
(30)
(31)
(32)
(33)

Collect. S. C. de Prop. Fide, T, n. 1062.
Cfr. Boned. XJV Const. · Singulari Nobis·. 9 febr. 17 19.
Cfr. I Cor. vu, 39; 11 Cor. vi, 14.
Ad Quirinum, lib. II, cnp. 02 (Aligne, Γ. L.. IV. 767 8.).
Ad ujcurun. lib. Il, cup. 1 fl. (Aligne P. L.. 1, 1287 8.).

412

CAPUT VII - ARTICULUS IV

trimonia cum infidelibus prohibuerunt, ex. gr. Concilium Illiberitanum
(a. .300-306), Arelat. (314), Laodic. (343-381), Hippon. (393), Chal­
cedon. (451), etc.
Quare ex praxi unius vel alterius Ecclesiae primum haec connubia
habebantur ut invalida; paulatim huiusmodi praxis ita extensa est,
ut vim consuetudinis universalis obtinuerit inter saeculum septimum
et undecimum (34).
4. Haec consuetudo, utpote generalis, coepit omnes ubique baptizatos obligare, etiam in regionibus, ubi primum Christiana religio
propagabatur. Id liquet ex praxi S. Sedis concedendi missionariis,
in Sina et Tunkino degentibus, facultatem dispensandi super cultus
disparitate ob graves causas (35).
Vi can. 1070 praefata consuetudo in legem scriptam universalem
conversa est.

427. Ius civile. — 1. Codices civiles Italiae (36), Galliae, Germa­
niae, Helvetiae, Austriae, Belgii, Hollandiae, Angliae, Americae se­
ptentrionalis impedimentum disparitatis cultus ignorant.
2. Illud aliqua ratione agnoscunt Codices Serviae, Graeciae et
Russiae.
Etiam Codex Austriae (§ 64) illud agnoscit, sed non convenit
cum impedimento canonico, quia attendit non ad jactum baptismi,
sed solum ad professionem fidei in momento celebrationis matrimonii.
Proinde apostatae valide contrahere possunt cum infideli; invalide,
e contrario, cum baptizato Christianam fidem profitente contraherent.
Item Codex Hispaniae (art. 42) eos tantum sanctionibus iuris
canonici obnoxios declarat, qui fidem catholicam profitentur ; ex quo
sequitur, apostatas valide matrimonium inire posse (37).
(34) Cfr. S. Bcllarm., Dc sacram, matrim., lib. I, cap. 23; Scherer, l. c. p. 373, not. 7;
Wernz, Z. c. n. 504.
(35) Cfr. Boned. XIV, Const, cit., § 19; Wernz, l. c.; Ball.-Palm., Z. c.. n. 703 ss.; Viamini,
l. c. n. 286.
(36) Card. Gasparri dicit: · Italia post Concordatum feliciter initum cum Sedo Aposto·
lica hoc impedimentum admittit » (n. 596). Quo fundamento id affirmetur, nescimus, cum
matrimonium inter partem catholicam et non baptizatam civiliter validum sit.
(37) Cfr. Wernz, Z. c. n. 513, not. 51; Chelodl, Z. c. n. 31; Aichner, Z. c. § 172, not. 5; Scherer,
Z. c. p. 375 e.

DE IMPEDIMENTO ORDINIS SACRI

Articulus

413

V.

De impedimento ordinis sacri.
428. Notio. — « Invalide matrimonium attentant clerici in sacris
ordinibus constituti » (can. 1072).
Loquimur de disciplina Ecclesiae la tinae seu occidentalis (cfr.
can. 1); infra erit sermo de disciplina Ecclesiae orientalis (n. 908 ss.).
1. Impedimentum ordinis sacri est inhabilitas clerici in ordine
sacro seu maiore rite constituti ad ineundum valide coniugium (1).
Id primario et directe, ut liquet ex verbis canonis et iure antiquo (2);
secundario vero et consequenter est prohibitio quoque ad continuandum
usum licitum matrimonii ante sacram ordinationem fortasse contracti.
Vir enim coniugatus, qui legitime promovetur ad ordines sacros vi­
vente uxore, ad eandem castitatem tenetur, ac si promotus fuisset
ante matrimonium, adeo ut abstinere omnino debeat a debito coniugali petendo et reddendo uxori adhuc viventi (3).
Quae obligatio abstinendi ab usu matrimonii iam contracti ante
susceptos ordines sacros, directe et immediate oritur ex lege caeli­
batus hisce ordinibus adnexa (cfr. can. 132, § 1).
2. Proinde duplex prohibitio: alia respicit coniugium contrahendum,
alia usum matrimonii iam initi; illa attingit tum liceitatem tum
validitatem nuptiarum, haec liceitatem tantum usus earundem.
3. Nomine ordinum sacrorum, praeter episcopatum, intelliguntur
presbyteratus, diaconatus et subdiaconatus (can. 919). Ceteri ordines,
acolythatus, cxorcistatus, lectoratus et ostiariatus, dicuntur minores.
4. Cone. Trid. (4) circa hoc impedimentum dogmatice definivit:
t Si quis dixerit clericos in sacris ordinibus constitutos... posse matri­
monium contrahere, contractumque validum esse, non obstante lege ec­
clesiastica...: a. sit ».
(1) Cfr. San< h· z, lib. VII, disp. 27; S. Alph., I. c. n. 1059: Rossct. I. c. n. 1561 s.; Foljo,
1 ( η. 501; \\ · t ii/. /. <·. n. 389; Gasparri. /. C. n. 008.
(2) Cfr. c. 8, D. XXVII; r. 2, 8, 9. D. XXVIII; c. 1, 2, 4 6, 10. 11, 13. 14, D. XXXII;
<·. 7. de bigami* non ordinandis, I, 21; <·. 1. I, X» dc cici icis ctmiugati.*, III, 3; c. 1, 2. X. qui
clerici vel voventes matrimonium contrahere possunt, IV, 0; c. un. de volo ct voti redemptione,
III, 15, in 0°; Bcned. XIV Const. « Etsi pastoralis », 26 mali 1742.
(3) Cfr. S. Thom., 2-2, q. 88, art. 7, 11; Suppi,, q. 53, art. 3; Suarez, De virt. ct stat. rdig»
tract. Vll, lib. 9. cap. 19. n. 10 88.; Wernz, l. c. n. 309; Roaset, l. c. n. 1566.
(4) Bess. XXIV, can. 9.

ni

CAPUT VH - ARTICULUS V
«I
II
429. Discrimen inter ius antiquum
et novum.
— 1. Olim clerici

in ordinibus minoribus constituti poterant matrimonium celebrare
coque uti, quin e statu clericali deciderent (5).
Hodie, e contra, « clerici minores possunt quidem nuptias inire,
sed, nisi matrimonium fuerit nullum vi aut metu eisdem incusso,
ipso iure e statu clericali decidunt » (can. 132, § 2).
2. Item iure antiquo maritus poterat de consensu uxoris ad ordines,
etiam sacros, promoveri, dummodo uxor ipsa castitatem voveret, et
quidem vel sollemniter, si esset iunior, per ingressum et professionem
in ordine religioso, vel saltem perpetuo, si esset aetatis provectioris
et in saecido maneret (6k
Hodie ex can. 987, 2° non permittitur coniugatis ascensus ad
ullum ordinem, sive sacrum sive minorem, imo ne ad ipsam quidem
primam tonsuram. Praeterea invalide admittitur ad novitiatum coniux
durante matrimonio (can. 542, 1°).
3. Secundum disciplinam antiquam uxor, cuius maritus ipsa consen­
tiente ordinem sacrum susceperat, ad secundas nuptias transire non poterat,
mortuo marito; id que, ut plures docebant AA., sub poena nuditatis matri­
monii (7).
Codex totam hanc disciplinam abrogat omnino, ut, attento can. 22,
manifesto deducitur ex eius silentio. Quare non videntur probanda quae
habet Cerato (8), ex Tanquerey-Quevastre (9).
II
430. Quonam iure et fundamento Ordo sacer matrimonium
dirimat.

— Haec quaestio nullatenus confundenda est, ut saepius iit, cum
alia de origine, obligationis caelibatus, de qua infra (n. 431 s.).
1. Certum est Ordinem sacrum dirimere matrimonium ex sola
lege ecclesiastica, non vero ex iure divino sive naturali sive positivo
(5) Cap. 1. X, dc clericis coniuy., III, 3; cap. unie.» dc clericis conitty., III, 2, in 6°; c. 8,
13, 14, D. 32; Schmalzgr., lib. Ill, tit. 3, n. 1 ss.; Boned. XIV, Dc Synodo dioec., lib. XII,
cap. 6, n. 4 es.
(6) Cfr. cap. 5, X, dc concers. coniuy., III, 32; Sanchez, lib. VII, disp. 40, η. 2 s.;
Schmiilzgr., lib. IV, tit. 6, η. 40 ss.; Bcncd. XIV, Dc Synodo diocc., lib. XIII, cap. 12; Gio·
vine, I, p. 248 s.; Felje, I. c. n. 513; Roes t. L c. n. 1598 ss.
(7) Cfr. Sanchez, I. c.; Sehin; Izgr., I. c. n. 38 se.; S Alph., I. c. n. 812, dub. 2°; Mazzotta,
tract. 7, diftp. 3, q. 3, cap. 1; Salmant., tract. 2. cap. 8, n. 59; Wcrnz, I. c. n. 395; De Smet,
I. c. n. 284; Palmieri, I. c. p. 242 ss.; Ball.-Palm., I. c. n. 517.
S. Alph. (L c.) cum Soto (D< iusf. et iure, lib, VII, q. 5, art. 3) et Pontio (Dc matrim.,
lib. VII, cap. 25, n. 10) merito pulabunt si ntent iam affirmantem validitatem matrimonii in
casu esse salis probabilem, licet oppositam diceret communiorem et valde probabilem. Dicimus
merito, quia canones antiqui allegati a patronis sententiae negantis valorem matrimonii partim
erant mere particulares partim nullitate ni clare ct certo non exprimebant. C fr. \\\inz. I. c.
not. 03; Bucceroni, II, p. 250 (ed. i·).
' *
(8) Op. cit., n. 68.
(9) Synopsis, n. 14 15.

DE IMPEDIMENTO ORDINIS SACRI

415

ri Ordinis sacri vel ex vi intrinseca voti castitatis in ordinatione
emissi, ut nonnulli 1)1)., praesertim veteres, opinantur (10).
Sane: 1° Cone. Trid. expresse distinguit legem ecclesiasticam
quoad clericos in sacris constitutos et votum quoad religiosos solle­
mniter professos (11): «Si quis dixerit, clericos in sacris Ordinibus
constitutos, vel regulares, castitatem sollemniter professos, posse matri­
monium contrahere, contractumque validum esse, non obstante lege
ecclesiastica, vel voto...: a. sit».
2° Neque ex rei natura neque ex iure divino positivo status
clericalis est vere et proprie incompatibilis cum statu matrimoniali,
uti patet ex disciplina Ecclesiae orientalis (n. 445 ss.) et ex dispen­
sationibus quas interdum R. Pontifex concedit (n. 443) - (12).
2. Controvertitur, utrum impedimentum dirimens ordinis sacri
immediate nitatur sollemnitate voti, au lege ecclesiastica. Quaestio
est parvi momenti, quia substantialiter alia sententia ab alia non
differt, cum utraque eandem causam, mediatam aut immediatam,
assignet. Nam inhabilitas ad matrimonium ex solo voto gua tali,
nequit induci, sed tantum ex eius sollemnitate. Porro sollemnitas voti
sacris ordinibus adnexi repetenda est ex lege ecclesiastica; ideo ipsa
inhabilitas ad nuptias valide celebrandas derivatur ex hac lege.
Secundum utramque sententiam, salvum manet discrimen inter impedi­
mentum ordinis sacri et impedimentum professionis religiosae, non solum
ratione subiectorum et effectuum, sed etiam ratione necessitatis voti. Si quis
enim vult serio ordinari et per malitiam vel ignorantiam excludat expresse
votum, post validam ordinationem tenetur nihilominus ex lege ecclesiastica
impedimento dirimente; contra, deficiente voto perfectae castitatis in sollemni professione religiosa, deest impedimentum dirimens (13).

431. Ratio et origo obligationis servandae castitatis. — 1. Ratio
perfectae continentiae clericis in ordinibus sacris constitutis mul­
tiplex est.
1° Status continentiae et caelibatus perfectior est statu ma­
trimoniali, ut Cone. Trid. expressis verbis delinit: « Si guis dixerit
(10) Cfr. s. Thom., 2-2, q. 88, a. Il; IV, D. 37, q. 1. a. 1; Sanchez, lib. VII. disp. 27,
η. 5, disp. VIII, η. 1 ss.; Suarez, Z. c. tract. VII, lib. 9, cap. 13; S. Bellarminus, De clericis,
lib. I, cap. 1, 18; SchmalzgT., I. c. n. 2; S. Alph., I. c. n. 1059; Ball.-Palm., I. c. n. 763 s.; Rosset,
I. c. n. 1635 s.; Wcrnz, Z. c. n. 392; Gasparri, Z. c. n. 677; Santi-Leitner, lib. IV, tit. 6, n. 6.
(11) Sess. XXIV, can. 9.
(12) Suarez, Z. r. cap. 4, n. 1, cap. 17, n. 11; Ball.-Palm., IV, n. 235 s.
(13) Cfr. Cappello, Dc sacra ordinatione, n. 578 ss.; Wcrnz, Z. c. n. 392; Ball.-Palm., Z. c.
n. 230.

L1

416

CAPUT VII - ARTICULUS V

statum coniugalem anteponendum esse statui virginitatis vel caelibatus,
et non esse melius ac beatius manere in virginitate aut caelibatu, (piam
iungi matrimonio: a. sit » (14).
2° Clerici, curis matrimonialibus soluti, aptius valent divino
ministerio fungi ac spiritualem fidelium salutem procuraro, iuxta
illud Apostoli: a Qui sine uxore est, sollicitus est quae Domini sunt,
quomodo placeat Deo. Qui autem cum uxore est, sollicitus est quae sunt
mundi, quomodo placeat uxori, et divisus est » (15).
3° Clerici, castitatem servantes, maiore gaudent veneratione
atque auctoritate apud fideles, et ideo eorum ministerium efficacius
est. Quare tanta differentia inter presbyteros catholicos et pastores
protestantes, inter sacerdotes Ecclesiae Latinae et sacerdotes Ec­
clesiae Orientalis quoad existimationem penes populum i Quia illi
caste vivunt, isti coniugio copulati.
4° Accedit exemplum Christi et Apostolorum. Christus doctrina
continentiam commendavit eamque operibus prosecutus vitam ca­
stissimam duxit. Item Apostoli doctrina ct exemplo continentiam
laudarunt ac matrimonio praetulerunt. S. Petrus ante vocationem
habuit uxorem (16); non vero alii Apostoli, saltem probabilius. Post
vocationem nec S. Petrus, nec alius Apostolus, si uxorem duxerat,
eam retinuit aut ea usus est, et multo minus uxorem duxit.
5° SS. Patres summis laudibus extollunt virginitatem eamque
statui clericali apprime congruere affirmant (17).
Hinc factum est, ut iam a prioribus Ecclesiae saeculis continentiam
servarent, et uxorati, retinentes uxorem, a statu clericali repellerentur.

432. 2. Disputatur, utrum obligatio servandae castitatis, quae
ordini sacro est adnexa, immediate, sit ex lege ecclesiastica tantum,
an ex voto, an potius ex lege Ecclesiae simul et voto.
Quidam putant esse tantum ex lege ecclesiastica, et non ex voto.
Lex Ecclesiae, aiunt, sine voto sufficit; quia matrimonium et actus
contrarios ipsa prohibet ratione religionis; ex quo fit ut in sacris
constitutus, hanc legem violans, non solum peccet contra castitatem,
sed etiam contra religionem, et ita sacrilegium committat. Praeterea,
addunt, si ex voto haec obligatio esset, sequeretur eum qui ad sacram
(14) Sees. XXIV. can. 10.
(15) 1 Cor. vil, 32 β.
(16) Mutt h., vili, 18.
(17) Cfr. S. Thom.. 2-2, q. 152, a. 1; Cappello, Instil, iuris publici ecd., IT, p. 172
De Smet, I. c. u. 56.

DE IMPEDIMENTO ORDINIS SACRI

417

ordinationem accedit, positive hanc obligationem reiiciens, eadem
non teneri, cum palam sit votum castitatis non emittere (18).
Alii dicunt non oriri immediate ex lege ecclesiastica, sed ex voto
quod in ipsa ordinatione emittitur; quatenus Ecclesia statuit se non
assumere ad sacros ordines, nisi eos qui promittunt se castitatem fore
servaturos, i. c. qui votum continentiae emittunt, ut patet (aiunt,
loquentes de iure antiquo) ex cap. 1, dist. 28, in Decicto; ex cap. G,
De clericis coniugatis ; et clarius ex cap. un. De voto ct voti redemptione,
in 6°; et ex extrav. un. loannis XXII eiusd. tit. Quare, concludunt,
illi qui ad sacros ordines accedunt, eo ipso implicite saltem votum
continentiae omittunt, quo arcentur a nuptiis et ad castitatem
tenentur (19).
Alii docent obligationem continentiae servandae oriri immediate
ex voto tacite ac implicite emisso, mediate ex lege Ecclesiae (20).

433. Doctrina tenenda. — 1θ Quod ordini sacro ex lege Ecclesiae
sit adnexum votum, et quidem sollemne, certum est.
a) Bonifacius VIII (21) declarat «illud solum votum debere dici sol­
lemne, quantum ad post contractum matrimonium dirimendum, quod sol.
kmnizatum fuerit per susceptionem sacri ordinis aut per professionem...
factam alicui de religionibus per Sedem Apostolicam approbatis». Agitur
de voto stricto sensu, ut evidenter patet tum ex rubrica («de voto ct voti
rtdompiionc »), tum ex contextu, tum ex unanimi commentatorum interpre­
tatione.
b) Item in Extravag. loannis XXII commemoratur «votum sollcmni:atwn per sacri susceptionem ordinis » (22).
c) Id ut manifeste notum supponit etiam Benedictus XIV in Const.
(18) Paludanue, in IV, dist. 37, q? 1, a. 2, conci. 2, n. 14; Bosco, Deordin., disp. 19, sect. 5,
n. 121 s.; Scotiis, in IV, dist. 37» n. S.
S. Alpb. (Z. c. n. 808, quaer. 2°) hanc sententiam probabilem habet.
(19) Sanchez, disp. 27, n. 10; Pontius, lib. VI, cap. 27, n. 7; Salrnant., tract. VIII, cap. 6,
η. 23 ss., et alii apud S. Alph. (Z. c.) qui hanc sentent Iam vocat communiorem et probabiliorem.
S. Doctor allegat pro hac s» ntentia etiam S. Tbomani. At minus recte; nam iu 2-2, q. 88,
n. 11 Angelicus dicit quidem obligationem continentiae oriri cx \oto, sed nullatenus excludit
quod oriatur etiam cx lege ecclesiastica; imo id expresso admittit: «Non est essentialiter
annexum debitum continentiae ordini sacro, sed cx statutu Ecclesiae » (l. c.).
Et alibi (Suppi., q. 53, a. 3) dirius haec tradit: · Sed quod (ordo sacer) impediat matri­
monium, ex constitutione Ecclesiae habet; tamen aliter apud latinos quam apud graveos; quia...
apud latinos impedit <x vi ordinis, et ulterius rx voto continentiae, quod v8t ordinibus sacris
ann*xum; quod etiamsi quis \erbo tenus non emittat, ex hoc ipso tamen quod ordinem suscipit
secundum ritum occid ntalis Ecclesiae, intelligitur emisisse ». I dipsum habet in 1Γ, 1). 37,
Q. 1, a. I.
(20) S. Thom., Z. c.; Suarez, Z. c. cap. 17; S. Bonavcntura, in IV, 1). 37, a. 1, n. 9; Rosset,
l.c, n. 1618; Wernz, Z. c. n. 393; Gasparri, Z. c. n. 667; Gury-Ball., II, n. 41; Ferreres, 11, n. 55,
quaer. 2®.
(21) Cap. un., de veto cl roti u dempl., III, 15, in 6®.
(22) Cap. un., tit. 6, de vol.» in ExlravaQ. loannis XXII.

27 — Cappello, De Sacramentis, V

L·

<

418

CAPUT VU - ARTICULUS v

Inter praeteritos*, 3 dec. 1741, § 41, ubi uogat pocnitentiarioe habere fa­
cultatem dispensandi in votis sollemnibus castitatis, etc. et in sollemni reli­
giosa professione sive in ordinum sacrorum susceptione emissis ·.. Quae verba
in se et in contextu considerata solummodo de vero voto castitatis perfectae
legitimum habent sensum (23).
d) Pius XI iu Const. « Si unquam », 15 iul. 1924, η. VII ait: · Nulla­
tenus tamen ab eodem (voto castitatis perfectae et perpetuae) illos dispen­
sent, qui vi ordinis sacri ad legem caelibatus tenentur, etiamsi ad statum laicalem redacti sint». Ergo clerici in sacris constituti tenentur voto castitatis
perfectae et perpetuae.
e) Eadem verba referuntur etiam in Const. Decessorum Nostrorum .
Pii XII, 10 iul. 1949 (η. VI).
/) Ex communi theologorum doctrina, clericus in sacris constitutus
per peccata etiam mere interna contra castitatem incurrit reatum sacrilegii, in
confessione necessario aperiendum. Huius vero sacrilegii solida ratio nequit
assignari, nisi clericus maior dicatur ligatus vero castitatis voto. Nisi ergo ad­
mittatur obligationem continentiae esse etiam ex voto, rite explicari nequit
communis theologorum doctrina de reatu sacrilegii quoad actus mere internos.

434. 2° Votum fieri potest expresse vel tacite, explicite vel implicite,
quatenus quis vult revera suscipere ordinem sacrum cum iis obli­
gationibus quas ordini Ecclesia annexuit (24). Quod autem nonnulli
voti obligationem propterea excludant, quia sacri ordinis candidati
non iam interrogentur, neque promittant caelibatum, id nititur prae­
cise in neglecta distinctione inter votum expressum et tacitum, seu
explicitum et implicitum.
Posita hac distinctione, facile intelligitur, quomodo obligatio voti
exsistat etiam in eo, qui expresse non voverit, immo qui de voto emit­
tendo ne cogitaverit quidem expresse. Nam candidatus ordinis sacri
de obligatione caelibatus ex motivo religionis suscipienda probe in­
struitur, atque monetur, se ad serviendum Deo in perfecta castitate
consecrari, neque in ea suscipienda vel non suscipienda aliter liber est,
nisi quatenus liber est in suscipiendo ordine.
Quare si accedit ad ordinem sacrum libere suscipiendum, eo ipso
se in honorem Dei castitatem servaturum tacite promittit coram Ecclesia;
scit enim, hunc accessum ab Ecclesia pro promissione, eaque onerosa,
haberi: siquidem sub hac conditione Ecclesia eum inter sacros mini­
stros aggregat. Quo fit, ut si quis forte contrariam voluntatem in accessu
ad sacros ordines habeat, fictam et mendacem promissionem faciat, quae
(23) Cfr. Wcrnz, l. c. n. 393; Lchmkuhl, l. c. n. 782, not. 1; Ball.-Palm., IV, n. 235.
(24) Cfr. Tamburlni, lib. VII, cap. 3, § 3, n. 2 es.; Ball.-palm., I. c. n. 235.

DE IMPEDIMENTO ORDINIS S,\CRÏ

419

eum nihilominus liget similiter, ac si veram fecerit promissionem ; proinde
sacrilegii reatum a laesa castitate non magis excutere potest, quam
sacrum sui status characterem pro lubitu suo deponere (25).
Certum est eum, qui ordinem susciperet cum expressa intentione
non vovendi, teneri ad hanc voluntatem exuendam, atque ligari ob­
ligatione continentiae ex praecepto Ecclesiae; quod cum sit ex mo­
tive religionis, efficit ut peccatum contra castitatem sit etiam sacri­
legium.
An etiam peccata mere interna essent in hoc casu sacrilegia, di­
sputatur (26).
NB. - De his aliisque quaestionibus fuse disseritur in tractatu De
sacra ordinatione, n. 598 ss.
3° Opinio eorum, qui probabile putaverunt, obligationem esse
ex sola lege ecclesiastica, oritur, ut videtur, ex doctrina quorundam
veterum perperam intellecta. Allegant enim in suum favorem eos,
qui non disputant, utrum obligatio castitatis oriatur ex mero Eccle­
siae praecepto an etiam ex voto, sed supponunt profecto oriri etiam
ex voto, et solum disputant, utrum tale votum dirimat matrimonium
iure ecclesiastico, an divino; aut in controversiam vocant utrum huius­
modi votum adnexum sit ordini sacro iure divino an humano (27).

435. 4° Certum est, vi ordinis sacri seu ex lege Ecclesiae subdiaeonos, diaconos etc. teneri ad caelibatum, nam can. 132, § 1 statuit:
« Clerici in maioribus ordinibus constituti a nuptiis arcentur, et ser­
randae castitatis obligatione tenentur ».
5° Item certum est, ius antiquum hac in re adhuc vigere, quia
silente Codice de mutatione, res est saltem dubia, et ideo ex
praescripto can. 6, 4° « a veteri iure non est recedendum ». Imo can.
132, § 1 expresse loquitur de reatu sacrilegii, quin distinguat inter pec­
cata externa et interna, ideoque, saltem implicite, doctrinam de voto
confirmat.
Nec potest certo affirmari quod reatus sacrilegii explicari queat
ex lege ecclesiastica lata ob motivum religionis. Inde habetur profecto
peccatum contra religionem; sed multi negant huiusmodi peccatum
esse sacrilegium proprie dictum.
Accedit quod allegantur, inter ceteros, ad c. 132, § 1 et 1072
(25) Cfr. Lcliinkuhl, l. c. n. 783.
(26) Cfr. S. Alph., I. û. n. 809, dubit. 2·; Ball.-Palm., Z. c. n, 210; Gônicot, II. u. 30; Fer­
ron·», II, ii. 56, quaer. i °; Zaccarla, Storia palemica del cdibato, cap. 3.
(27) * Cfr. Ball.-Palm., Z. c. n. 235 ss.; Wernz, Z. c. n. 393; Ferreros, Z. c. n. 55.

420

CAPUT VII - ARTICULUS V

ii praecise fontes seu textus iuris, quos supra (n. 433) memora­
vimus (28).

436. Conclusio. — Ex dictis liquet quaestionem potius de verbis
esse, quam de re. Obligatio perfectae et perpetuae castitatis ser­
vandae, qua clerici in ordinibus maioribus constituti tenentur, pro­
prie et accurate loquendo, oritur tum ex lege Ecclesiae tum ex voto,
scii, immediate ex voto tacite et implicite emisso in libera subdiaconatus receptione, mediate ex lege ecclesiastica, quatenus Ecclesia
praecipit ut qui ad sacrum subdiaconatus ordinem promoveri velit,
se obliget ad castitatem perfecte perpetuoque servandam.
Id confirmatur ex Instructione S. C. do Sacramentis, 20 mart,
a. 1931. Promovendus ad sacros ordines sequentem declarationem facere
tenetur propria manu subscribendam: «Ego subsignatus... fateor mihi
plene esse cognita cuncta onera ceteraque ex eodem sacro ordine
dimanantia, quae sponte suscipere volo ac propono, eaque toto meae
vitae curriculo, Deo opitulante, diligentissime servare constituo. Prae­
cipue quae caelibatus lex importet clare me percipere ostendo, eamquo
libenter explere atque integre servare usque ad extremum, Deo adiutore, firmiter statuo... Sic spondeo, sic voveo, sic iuro... » (29).
II
II
437. Conditiones ut adsit impedimentum
dirimens. — Tria ro-

quiruntur:
1° Ut ordinatio sit valida; quia impedimentum est veluti ef­
fectus e causa profluens, qua non exsistente, ipse quoque deest.
Qui contendit ordinationem esse invalidam debet in iudicio id pro­
bare et causam obtinere duabus sententiis conformibus (can. 1993 ss.).
2° Ut ordo sacer sit libere susceptus. Si vis physica adhibita
fuerit, ordinatio est invalida ipso iure divino. Qui metu gra/vi coactus
ordinem sacrum recepit, immunis est ab obligationibus clericalibus,
nisi, remoto metu, ordinationem ratam habuerit saltem tacite per
ordinis exercitium, volens per talem actum obligationibus status
clericalis se subiicere (cc. 132, § 1, 214, § 1).
Id, licet in iure antiquo non esset expressum, tamen jurisprudentia
constanter tenebat ex canonica aequitate. Qui metum est passus
debet legitime probare tum coactionem, tum se ratam eandem non
(28) Quare nobis non probantur quae habet Chclodl, op. cit. n. 82, in line. Ex actis Cono.
Trid. manifesto apparet Polne noluisse quaestionem dirimere. Unde ex definitione Con illi
superius relata (n. 428, 4) mbH profecto erui potest c ontra expositum doctrinam. Cfr. Th Invr,
op. ci/., Π, p. 163 ss.
(28) A. J.
XXIII, 120 ks

DE IMPEDIMENTO ORDINIS SACRI

421

habuisse. Si matrimonium celebret ante indicis definitivam sententiam,
iUioite sed valide contrahit, dummodo coactio vere adfuerit, sine
ratihabitione.
Quidam ΛΑ. (30) loquuntur de metu gravi iniuste incusso, ita ut supponant
dari metum gravem iuste incussum ab cxlrinseco eumque excludant ab appli­
catione expositae doctrinae. Hoc prorsus negandum, quia metus, eo ipso
quod incutitur ut ordo recipiatur, est iniustim quoad substantiam, ut aiunt,
vel saltem quoad modum. Nec, attenta diversitate muneris atque obliga­
tionum, datur paritas inter ordinem et matrimonium. Ideo can. 214, § 1
loquitur simpliciter de metu gravi, can. 1087, § 1 de metu gravi iniuste
iacusso.

3° Ut habeatur sufficiens cognitio de matrimonio vitando et
perfecta castitate servanda. Onus enim tam grave non imponitur
neque potest imponi nisi ultro acceptanti (31). Nec obstat quod igno­
rantia non excuset ab impedimentis (can. 16); nam impedimentum
ordinis sacri fundatur in obligatione castitatis servandae, qua obli­
gatione cessante ob ignorantiam, cessat impedimentum ipsum, cum
careat tunc fundamento (32).
Palam est, in foro externo admitti non posse in adulto Christiano
rite educato ignorantiam obligationis clericorum maiorum servandi
perfectam castitatem. Verum admitti potest in impubère, qui forte
ordinetur, et a fortiori, loquimur hypothetice attenta praesertim
hodierna disciplina, in eo qui ordinatus fuerit in infantia.
(30) Cfr. Wernz, l. c. n. 394, not. 51.
Vidal (η. 285, not. 52) nos carpit, quia dicimus metum gravem iuste. incussum ab extrin·
mo excludendum esse; imo contendit, id niti < aut manifesto errore aut ocquivot atione ».
Utrumque falsum. Nos loquimur de motu ab exlrinseco, qui si ideo praecise incutitur, ut quis
ordines recipiat, num quam potest esse iustus· idquo non ut mere probabile, sed uti certum
omnino tenendum est. Exemplum allegatum non est ad rem. · Puta si flliusfamilias parentis
agricolae, ait Vidal (Z. c.), sine ulla coactione in Seminario educatus ad ordines, vult deserere
statum clericalem et pater ipsi in memoriam revocat modestam ct laboriosam conditionem
familiae quam subire fllio necesse erit, cum ipse careat mediis ut lilio procuret studia ad capes­
sendos civiles honores necessaria. Illa patris propositio iustissima cx omni parte est quoad
substantiam <t quoad modum >. Id ultro concedimus; at nullus prorsus in casu est metus et
quidem ab exfrinseco.
Conclude udum: metus gravis ab eztrinseco ideo pracciso incussus, ut ordines recipiantur,
numquam potest esse iustus, quia agitur de obligationibus gravissimis suscipiendis, pracs rtim castitatis perfectae perpetuo servandae, quas nonnisi libere et sponte quisque BUSclpcre
debet.
Qwie doctrina hodie authentice eoulirmata dicenda est ex Instructione S. C. de Sacra*
mentis, 20 mart· 1931 (A. .i. S., XXIII, 120 ss.).
(31) Cfr. Suarez, l, c. cap. 13, n. 20 s., cap. 17, n. 1 ss.; Sanchez, L c. disp. 27, n. 11 s.
(32) Aliter sentit Cerato (o/>. ei/, n. G7, 2); sed cius argumentatio, cx dictis, nititur falso
supposito. Etiam in iure antiquo plures docebant ignorantium invincibilem non impedico
effectum legis Irritantis, et nihilominus nfllrnwbant impedimentum dirimens ordinis s.icrl
non haberi, déficiente cognitione obligationis i. e. du caelibatu servando. Cfr. Wernz, f. c.
n 391, not 53; Gasparri, l. c. n. 677,

422

CAPUT Vir - ARTICULUS V

438. Ordinatio infantium et impuberum. — Infantes et impuberes
ordinantur illicite quidem, sed valide. At obligatione continentiae et
inhabilitate ad matrimonium non tenentur, nisi suam ordinationem
expresse vel tacite ratam habuerint (hodie, ad normam can. 214, § 1).
Tempus utile deliberandi de ratihabitione, iure antiquo, erat·
usque ad annum aetatis decimum sextum (33); iure novo, si casus
forte contingeret, putamus requiri annum vigesimum primum com­
pletum ex analogia cc. 573. 975 (34). Fuse de hac re in tractatu
De sacra ordinatione, n. 357 ss.
II fuerit. —
439. Quonam tempore impedimentum ordinis inductum

1. Plures affirmant hoe impedimentum, quatenus est prohibens, iam
a tempore Apostolorum exstitisse; alii id negant.
2. Quatenus est dirimens, non potest accurate determinari tempus
quo ortum vel constitutum fuerit. Post decreta Leonis IX an. 1049
in Synodo Romana publicata, nullitas matrimonii initi a clerico in
sacris constituto passim affirmatur (35).
Nam initio saeculi xn plura Concilia declarant expresse uniones
clericorum in sacris non esse matrimonia, sed fornicationes. Quam nul­
litatem non derivant ex iure quodam denuo constituto, sed quod
matrimonia ista α contra ecclesiasticam regulam » iam exsistentem cele­
brata sint. Unde ex suppositione illorum Conciliorum lex irritans
iam antea exsistebat (36).

440. Lex generalis, qua praedicta matrimonia nominatim invalida
dicuntur, primum lata est in Cone. Lateranen. II an. 1139 (can. 40,
C. xxvn, q. 1).
In Syllabo Pii IX prop. 72a proscripta est: « Bonifacius VIII
votum castitatis in ordinatione emissum nuptias nullas reddere primus
asseruit » (cfr. num. 433, 1°, a).

441. Ordo sacer superveniens matrimonio. — 1. Coniugatus, citra
veniam apostolicam, nequit ordinari, eum sit simpliciter impeditus
(can. 987, 2°); qui vero sine apostolica dispensatione ordines sacros,
(33) Cfr. Bened. XIV Const. · Eo quant cis », 4 maii 1745, f 28; Const. · Anno vertente »,
19 hm. 1750, §§ 7, 11; Sanchez, disp. 30, n. 8; Roeset, l. c. n. 1653; Wernz, Z. c.; Gnsparri, Z. c.
n. 674.
(34) Cfr. Suarez, Z. c. cap. 14, η. 1 es.; cap. 15, n. 8 es.; Gasparri. Z. c. n. 667; Rossct, Z. c.
n. 1565.
(35) Urbanus II in Cone. Amalph. nn 1089-1090 — c. 10, D. 32. Cfr. Hefcle, to. V, p. 195.
(36) Paschalis II in Cone. Trecena. (Trojas) an. 1107, c. 4; Callistus II in Cone. Remone.,
nn. 1119; c. 5 et in Cone. Lateranen. 1, an. 1123, cap. 21 (c. 8, D. 27). Cfr. Suarez, Z. c. cap. 17,
n. 10; Borardl, lib. HI, dissert. 4, cap. 5; Wernz, Z. c. η. 391; Gasparri, Z. c. n. 670.

DE IMPEDIMENTO ORDINIS SACRI

42.3

licet bona fide, recepit, ab oornmdem ordinum exercitio prohibetur
(can. 132, § 3).
2. Ordo imponit obligationem perfectae castitatis (cfr. n. 428, 1),
ita ut filii ex uxore postea procreati sint sacrilegi et, in foro canonico,
illegitimi censeantur (cc. 1.32, § 1, 1114).
3. Uxor viri ad ordines promoti abstinere a nuptiis, post mortem
mariti, nullatenus hodie tenetur, ideoque et licite et valide potest
novum matrimonium contrahere (cfr. n. 429, 3).
Nonnulli veterem docuerunt ordinem sacrum dirimere matrimonium ratum
ob quamdam paritatem cum sollemni professione religiosa. Haec opinio
est antiquata et falsa omnino. Nam in tantum admitti debet solutio matri­
monii rati et non consummati, in quantum hoc constet ex iure divino vel
ecclesiastico. Atqui cx neutro constat, imo contrarium ex doctrina et praxi
Ecclesiae (37). Ergo. Sicuti iure ecclesiastico solvitur vinculum matrimonii
rati, ita R. Pontifex certissime potest lege sua decernere ut, vi ordinis sacri,
huiusmodi vinculum solvatur. At aliud profecto est quod R. Pontifex
possit et aliud quod reipsa fecerit.
loannes XXII sollemni edicto 1 dec. 1322 « antiquae concertationi finem*
imposuit: «Licet votum sollcmnizatum per sacri susceptionem ordinis quan­
tum ad impediendum matrimonium contrahendum ac dirimendum, si post
contractum fuerit, secundum statuta canonum sit efticax reputandum, ad
dissolvendum tamen prius contractum, etiamsi per carnis copulam non fuerit
consummatum, invalidum est censendum » (38).

442. Dispensatio. — 1. Dispensandi facultas competit E. Ponti­
fici, (pii ea nunquam utitur cum Episcopis, rarissime ciun presby­
teris (39), rarius cum diaconis, et raro cum subdiaconis. Hodie
dispensatio quoad diaconos et subdiaconos minore cum rigore quam
in antiqua disciplina conceditur.
2. Dispensationes generales nonnisi ob causam publicam conce­
duntur; in casibus particularibus etiam ob causam privatam (40).
(37) Cfr. cap. unie. tit. G do voto, !n Exlrcwag. Tonnnfs ΧΧΤΓ.
(38) Cfr. S. Thom., Suppi., q. 63, a. 3; IV Sent., I). 37, q. 1, n. 1; Bcbmnlzgr., L c.
Ut. 6 sa.; Suarez, Dc viri. cL stat. rclig., tract. VU; lib. 9, cap. 23, η. 8 ss.
(39) S. AJ ph. (Le. η. 808, In line) negat R. Pontificem posse dispensare cum sacerdotibus.
Haec sententia, nisi rite intclligatur, falsa est, quia vel ipse presbyteratus est impedimentum
iuris ecclesiastici, et S. Sedes do facto dispensavit.
Dispensatio cum presbytero in aliquo rarissimo casu ollm dabatur hisce conditionibus:
1° ut agatur fjc matrimonio, cx. gr. civili, convalidando, ubi separatio sit impossibilis aut
nonnisi cum gravissima difficultate fieri queat; 2° et mulier decepta fuerit 1. e. ignoraverit
statum sacerdotalem viri; 3° ut in loco ubi versantur pseudo-coniuges huiusmodi status plane
ignoretur ut nullum sit periculum divulgationis.
Hodie nullatenus conceditur absolute; solum interdum ad cautelam, quando desit plen»
probatio de metu, sed dubium valde grave et fundatum exsistat.
(40) Cfr. Sanchez, lib. VIII, disp 8, n. 2; Suarez, L c. cap. 20, d. 12; Gio\ine, I, p. 441.

424

CAPUT VH - ARTICULUS V

Dispensatio generalis concessa fuit a. Iu lio III an. 1554, omnibus pre­
sbyteris anglicis qui uxores duxerant ante restaurationem reginae Mariae,
ut facilius Angli redirent ad fidem catholicam; item Pius VII au. 1801, teuipore gallicae perturbationis, rovalidavit multorum clericorum sacrilega coniugia, a quibus, civiliter initis, difficile poterant illi recedere. At idem Ponti­
fex noluit revalidare matrimonium principis Talleyrand, qui ante revolu­
tionem gallicam fuerat Episcopus Augustodunensis (41).
Ordinarii, vi can. 81 et sub clausulis in eo recensitis, dispensaro nequeunt
subdiaconos et diaconos ab obligatione servandi sacrum coelibatum (Pont.
Comm. Cod. 26 ian. 1949 - A. A. S. XXXXI, p. 158).

443. 3. Quoties dispensatio conceditur, clerico iniungitur, ut, ia
statum laicalem redactus, ordines susceptos nullatenus exerceat. Qua
iniunctione servatur principium fundamentale Ecclesiae Latinae, quod
scilicet « simul voluptatibus et carnalibus desideriis et ecclesiasticis ob­
sequiis (clerici) vacare non valeant» (42). Obligatio vero officii reci­
tandi in alia pia opera commutatur, et aliae conditiones addi solent.
4. In adiuuctis cc. 1043-1015 dispensari potest cum subdiaconis
et diaconis, non autem cum presbyteris (cfr. n. 232).
5. Si in processu pro sua libertate, (piis nequit plene probare
vim et metum aut defectum ratihabitionis, dispensatio ad cautelam
conceditur, quin ulterior requiratur causa.
6. Depositus, degradatus vel redactus ad statum laicalem non
liberatur eo ipso ab obligatione caelibatus (cfr. cc. 213, § 2; 2303, § 1;
2305, § 1); potest tamen, interdum, esse causa dispensationis.

444. Poenae. — 1. Contra clericos in sacris ordinibus constitutos,
qui matrimonium attentant, etiam per civilem tantum actum, se­
quentes poenae hodie vigent:
a) excommunicatio latae sententiae Sedi Apostolicae simpliciter
reservata, quam incurrit tum clericus nuptias attentans tum per­
sona cum qua attentat (can. 2388, § 1) - (43);
ά) amissio, ipso facto et sine ulla declaratione, omnium offi­
ciorum (can. 188, 5°); iure antiquo beneficia et officia nonnisi post
iudicis sententiam amittebantur;
(41) Laurin, l. c. p. 181 8.; Rosset, l. c. n. 1639; Wernz, /. c. n. 396; Santi-Leitner,
lib. IV, tit. 0, n. 6; Rinierl, La diplomazia pontificia nel secolo A/A, vol. IT, p. 70 ss.
(42) C. 3, de conveni. coniuo., III, 32; cfr. Sanchez, Z. r.; Giovinc, I, p. 441; Leitner, l. c.
p. 209.
(13) Absolutio sacerdotum ab excommunicationi», ob attentatum etiam civile tantum
matrimonium, ct actu cum muliere caste viventium, oorumque admissio ad participationem
sacramentorum more laicoruin, exclusi ve reservatur S. Pocnitentiariae. Excommunicatio au­
tem consideratur ut specialissimo modo S, Sedi reservata. S. Poeni!., 18 april. 1936 4 maii
1937; .·(. Λ. S., XXVIII, 213, XXIX, 283. Excluditur usus cuiuslibet privilegii et praescripti
can. 2251. Locus non est huic cxrlusirat5 reservation!,si sacerdos dimiserit mulierem, si harc
mortua sit, etc.

DE IMPEDIMENTO ORDINIS SACRI

125

c) irregularitas ex delicto (can. 985, 3°);
d) suspensio a divinis et privatio fructuum officii, beneficii, di­
gnitatis; poena ferendae sententiae lata in clericos maiorum ordinum
sive saeculares sive religiosos concubinarios (can. 2359, § 1);
c) degradatio, si moniti, post praefinitum tempus, non resi­
piscant (can. 2388, § 1); item poena ferendae sententiae.
Utrum habendi sint tales clerici etiam qua suspecti de haeresi, ideoque
necessario denuntiandi, controvertitur. Verius negandum, ex silentio Codicis,
qui dum in aliis casibus expresse memorat Iiuiusmodi suspicionem (v. g.
cc. 2.316, 2319, § 2, 2320 etc.), do his nulla fit mentio.
In foro externo, praemissis praemittendis, datur aliquando dispensatio
a praedictis poenis. Sacerdoti apostatae, qui civile matrimonium attentavit,
plena seu totalis dispensatio, ita ut Missam celebraro ceteraque ministeria
ecclesiastica obire valeat, hodie fere num quam aut solum in adiunctis omnino
extraordinariis conceditur.

2. De clericis minoribus vide n. 429, 1.

445. Notiones historicae. — 1. Certum est obligationem caelibatus
antiquiorem esse quam impedimentum dirimens ordinis sacri (cfr.
n. 441). Inquisitio historica de origine et ambitu obligationis ad cae­
libatum fuse exponitur in tractatu De Ordine.
2. Item certum est, non solum Episcopos et presbyteros, sed alios
quoque clericos ordinem sacrum saltem diaconatus suscipientes, inde
a saeculo iv, lege continentiae teneri, ita ut caelibes semel ordinati
uxorem ducere non possent, uxorati vero ab usu coniugii abstinere
deberent (44). Dicimus saltem diaconatus, quia secundum antiquam
disciplinam subdiaconatus inter ordines minores computabatur. Sed obli­
gatio caelibatus, non tamen eodem rigore ac clericis superioribus, imponi
coepta est subdiacouis, in Ecclesia occidentali, iam a saec. v et vi (45).
Quandonam praecise subdiaconatus ordinibus sacris fuerit adnumeratus, non constat. Aliquo sensu videtur id fecisse Alexander II
(an. 1061-73), ut patet ex c. 11, D. 32; sed generali ac definitiva legi'
nonnisi serius i. e. sub Innocentio III hoc factum fuisse probabilius
affirmandum (46).
(41) Cfr. c. 27 Apost.; Cono. Illib. an. 300-300; Cone. Arelat. an. 311; Cone. Neocaes.
βη. 311-315: cap. 7 in rescript. Slricli Papae ad Hhneriuin Episc. Tnrrac. an. 385; c. 3,
4, I). 82.
(45) Leo M. in o. 1, D. 32; c. 3 Cone. Aurelian. Ill, an. 438; ο. 3 Cone. Tolet. II,
an. 527-531; Gregor. M. an. 591-504, In c. 1, D. 31; c. 1, D. 28; c. 2. D. 32, c. 6; Cone.
Tolet. VIII, an. «53.
(46) Cfr. cap. 0, X, dc act. etc. I, 14; cap. 7, X. de terris non ordin.. I, 18.

426

CAPUT VII - ARTICULUS V

Ecclesia orientalis minore rigore quam occidentalis usum matri­
monii iam contracti, post ordines sacros, prohibebat; mortua tamen
uxore, clericis maiorum ordinum novas nuptias prorsus vetabat (47).
3. Prioribus Ecclesiae saeculis matrimonia clericorum erant quidem
illicita, sed valida. Nubentes vero gravibus poenis afficiebantur.
4. In Ecclesia orientali matrimonia post ordines susceptos im­
probantur a Cone. Trullano (692), quod (c. 3, 6) confirmavit legem
latam a Justiniano, qui coniugia inita post ordinationem diaconalem
plane vetita declaraverat, permiserat autem contrahere matrimonium
ante ordinationem, eoque uti etiam post ordinem susceptum (48).
5. In Ecclesia occidentali nullitas nuptiarum serius statuitur. Inde
a saeculo vn quaedam Concilia particularia nullitatem affirmare
videntur (49).
Dicimus videntur, quia verba non sunt adeo clara et perspicua,
ut omnem dubitationem excludant; eo vel magis quod fere eodem
tempore alii canones, e contra, insinuare videntur validitatem (50).
Indubia documenta historica de nullitate sed pai ticularia, habentur
imunte saeculo xn (51).
6. Ut castitas efficacius servaretur, votum continentiae antiquitus exi­
gebatur, iure particulari, ab ordinandis. Id liquet, ex. gr., ex c. 22 Cone.
Arausio. I an. 441; ex c. 2, 43 Cone. Arelat. II an. 443 vel 452; ex c. 37
Cone. Epaon an. 517; ex can. 1 Cone. Toletan. II an. 527 vel 531 (52).
In Synodo Vintoniensi an. 1076 celebrata haec repetitur «formula pro­
fessionis castitatis ab ordinandis suscipiendae »: « Ego frater (scii, canonicus) .¥.
pn mitto Deo omnibusque Sanctis eius castitatem corporis mei secundum
can< num decreta et secundum ordinem mihi imponendum servare, Domino
Praesule N. praesente ».
Alexander III rescribens ad Episcopum Herfodensem expresse loquitur
de voto: «... Provideas attentius, ne deinceps clericus coniugatus ad...
sacros ordines... admittatur, nisi forte castitatem voveret perpetuam... » (53).
Inde a iure Decretalium votum expressum raro occurrit; postea non am­
plius consuevit emitti. Ex hoc tamen minime concludendum est, ut non­
nulli faciunt, votum exsulasse ab ecclesiastica disciplina. Non solum aperta
(47) Cfr. Const. .tpost. lib. VI, cap. 17.
(48) L. 45 de Ep. 1, 3; Novell, 6, cap. 5.
(49) Cfr. c. 1 ss. Cone. Tolet. VI11 nn. 653; <·. 10 Cone. Tolet. IX an. 655; c. 3 C. XV, q. 8.
(50) Cfr. c. 8 Cone. Aurei, an. 533; c. 1, U. 27.
(51) Cbelodi (op. cil. p. 86) dicit: < NUlitas matrimoniorum a clericis maioribus initorum
In c. 7 Cone. Lat. II, 1139 primum «laris verbis statutu est ». Id verum est non de qualibet
lege, sed solum de generali; nam etiam ante Cone. Lut. II complura Concilia particularia
coniugia inita ii clericis maioribus invalida claris verbis dcclnruverant. Cfr. n. 441.
(52) Cfr. c. 6, 7. D. 28; c. 5, D. 28; Suivrez, l. e. cap. 174.
(53) Cup. 2, X, HI, 3.

DE IMPEDIMENTO ORDINIS SACRI

427

enuntiatio legis ecclesiasticae, sed etiam vestigium voti saltem taciti et im­
pliciti habetur in ipsis verbis quibus Episcopus ordinaturus alloquitur promo­
vendos ad subdiaconatum (54).

446. Ius civile. — 1. Codices civiles ignorant fere omnes impedi­
mentum ordinis sacri.
2. Viget tantummodo, ut dirimens, in Hispania (art. 83) et in
Austria (55) usque ad nostra tempora.
Tamen in Austria, quamvis iuristae doceant impedimentum esse
perpetuum et indissolubile, a iurisprudentia et ab auctoritate admi­
nistrativa, recentiore tempore, data est sacerdotibus apostatis dispen­
satio, vel eorum matrimonium validum declaratum fuit (5G).
In Gallia, non obstante silentio Codicis Napoleonic I, tribunalia
civilia regulariter declararunt nulla et irrita matrimonia clericorum
maiorum. A qua iurisprudentia, sine solido fundamento, recessit
supremum tribunal cassationis per sententiam die 25 ian. 1888
latam (57).
3. Chelodi (58) haec habet: «In iure Italico matrimonium impu­
gnari posset dumtaxat a parte decepta, ex errore aut dolo, id quod
iurisprudentia jacilc admittit». Nimis absolute videtur hoc dictum.
Iurisprudentia id nullatenus jacUe admittit, quia disputatur, utrum
impugnari possit matrimonium ex capite erroris seu ob defectum
consensus. Alii negant, alii verius affirmant. Iurisprudentia interdum
uni interdum alteri favet sententiae. Ex. gr. Tribunal appellationis
Roman., 26 aug. 1915, negavit; Tribunal appellationis Gemu n., 9 uov.
1915, affirmavit (59).
Post Concordatum italieum, quidam, ut Schiappoli (1. c.), docent,
nec sine fundamento, clericos in sacris valide nuptias contrahere
non posse.
(54) Cfr. Pontificale Ron;. De ordinatione subdiaconi: «Filii dilectissimi, ad sacrum sub·
dinconatus ordinem promovendi, iterum atque iterum considerare debetis attente, quod onus
hodie ultro appetitis. Hactenus enim liberi estis, licet que vobis pro arbitrio ad saecularia vota
transire; quod si hunc ordinem susceperitis, amplius non licebit a proposito resilire, sed Deo,
cui servire regnare est, perpetuo famulari; et castitatem, illo adiuvnnte, servare oportebit,
atque Ecclesiae ministerio semper esse mancipatos. Proinde, dum tempus est. cogitate, et,
si in sancto proposito perseverare placet, in nomine Domini, huc accedite ».
(55) Aichner, l. c. § 174, not. 8; Weinx, L c. n. 404; Rossct, l. c. n. 2296 s.; Knecht,
op. cit., p. 402 ss.
(56) Cfr. Chelodi, op. cit. n. 86, not. 8.
(57) Cfr. Allègre» op. cit. I, p. 147; Rossct, /. c.
(58) Op. cit. n. 86.
(59) Cfr. Giurispr. liai., 1915, 1, 2, c. 491; Content. Uccl. 1916, p. 13 s.; Foto liai. 1916, I,
p. 367.

428

CAPUT VII - ARTICULUS VI

Articulus VI.
De impedimento sollemnis proîessionis religiosae
seu voti.

447. Notio et natura (1). — « Item invalide matrimonium attentant
religiosi qui vota sollemnia professi sint, aut vota simplicia, quibus cx
speciali Sedis Apostolicae praescripto vis addita sit nuptias irritandi »
(can. 1073).
1. Impedimentum in hoc consistit, quod religiosus (utriusque
sexus), qui emiserit vel votum sollemne castitatis, vel votum simplex,
habens ex speciali praescripto S. Sedis vini irritandi matrimonium,
nec licite nec valide nuptias inire valet.
Concilium Trident. (2) definivit: « Si quis dixerit... regulares, ca­
stitatem sollemniter professos, posse matrimonium contrahere, contractumque validum esse, non obstante... voto...: a. sit ».
2. Votum est sollemne, si uti tale agnitum fuerit ab Ecclesia;
secus est simplex (can. 1308, § 1). Hodie certa sententia est, votorum
sollemnitatem ex sola Ecclesiae constitutione derivari, et consistit in
traditione absoluta atque irrevocabili ex parte religiosi et in accepta­
tione absoluta et perpetua ex parte religionis tamquam conditione
essentiali seu fundamento, simulque in efficacia absoluta inhabilitandi
personam ad actus votis religiosis contrarios, i. c. in efficacia seu vi
irritandi huiusmodi actus (3). In iure antiquo gravis erat DD. con­
troversia eaque apud nonnullos exsistit etiam hodie. Quaestio respicit
elementa constitutiva sollemnitatis interna potius quam externa; de
his vix dubitatio haberi potest (-1).
Vota sollemnia emittuntur tantummodo in ordinibus; simplicia
tum in ordinibus tum in Congregationibus sive temporaria sive per­
petua (can. 488, 2°, 574, § 1).
3. Praecipuus effectus iuridicus professionis religiosae est iste:
(1) Cfr. Suarez, De Relia., tract. VIT, lib. 2, cap. 6 a.; Sanchez lib. VTT, disp. 27, n. 9 89.
dlsp. 28, n. 8 ss.; Schmalzgr., lib. IV, tit. 6, n. 48 ss.; Roeset, l. c. n. 1073 as.; Fcljo, I. c
n. 315; Wernz, I. c. n. 375; Gaeparri, I. c. n. 653; Ball.-Palm., I c. n. 620.
(2) Sees. XX.IV, can. 9.
(3) Flinc patet cur votum castitatis scholasticorum et coadiutorum Societatis h su
(cfr. η. 447, 4) non sit sollemne, quamvis dirimat matrimonium contrahendum. Traditio
enim est conditionala, cui, consequenter, cfllcacla item condilionata corresponded Cfr. Suarez,
l. c. lib. 2, cap. 10, n. 1 es., cap. 11, n. 2, cap. 13, n. 20, cap. 14, n. 10; Bouix, De iure
1, p. 81 ss.; W< ruz, 111. I 654 VIX.
(4) Cfr. Suarez, l. c.; Schmalzgr., lib. HI, tit. 34, n. 8; Bouix, l. c.; Met. de Buck, De
loUemniiate votorum, p. 15 ss.; Vermeereob, De relio· inalit, et personis, I, u. 84; Wernz, l. c.

DE IMPEDIMENTO PROFESSIONIS SEU VOTI

429

i simplex professio, temporaria sit vel perpetua, actus votis contrarios
reddit illicitos, sed non invalidos, nisi aliud expresse cautum fuerit;
professio autem sollemnis, si sint irritabiles, etiiim invalidos » (can. 579).
Cum matrimonium sit natura sua actus qui a legitima auctoritate
irritari potest, facile intclligitur cur et quo iure professio sollemnis,
et interdum simplex, constituat impedimentum dirimens.
4. Vota simplicia matrimonium dirimentia ea sola sunt, quae
biennio novitiatus elapso emittunt in Societate lesu scholastici appro­
bati et eoadiutores temporales. Hoc ius speciale seu privilegium,
quod ex Codicis dispositione adhuc viget, a Gregorio XIII in Const,
i Ascendente Domino », 25 maii 1584, statutum fuit. Cum nulla alia
religione communicatum est, nec illi hucusque speciali induito R. Pon­
tificis directe fuit concessum (5).
5. Piatio impedimenti tota reponenda est in solo voto perfectae
castitatis, cui unice de se matrimonium opponitur, non vero ceteris
votis. Quapropter hoc impedimentum passim a DD. impedimentum
voti dicitur.
6. Etiam in Ecclesia omentali religiosi sollemniter professi tenentur
hoc impedimento (cfr. n. 912) - (6).
7. De voto castitatis, emisso in saeculo a coniuge sene et non
suspecto, dum alter coniux cura consensu prioris, post matrimonii
consummationem, migrat ad religionem, vide n. 429.

448. Conditiones. — 1. Cum impedimentum seu inhabilités ad
contrahendum sit effectus professionis, palam est requiri, ut haec
vere exsistat i. e. valida sit; secus, deficiente causa, deficit quoque
effectus iuridicus eiusdem. Hinc valida debet esse professio ex omni
capite, scii, tum ex parte consensus tum ex parte formae et condi­
tionum, quae a iure requiruntur.
Ex can. 572 nd validitatem cuiusvis religiosae professionis requiritur ut:
1° Qui eam emissurus est, legitimam aetatem habeat ad normam ca­
nonis 573, i. e. ut decimum sextum aetatis annum expleverit, si de tempo­
raria professione agatur; vicesimum primum, si de perpetua sive sollemni
sive simplici;
2° Eum ad professionem admittat legitimus Superior secimduiu consti­
tutiones;
(fi) Cfr. Suarez, Dr relia., tract. X. lib. Ill, cap. 5: \V<rnz. Zoe. cit. n. 379; Feljc, I. c.
n. 515.
(6) Cfr. c. 4 1 Cone. Trillion. an. 692; Synod. Montis Libani an. 1736; in Collect. Lacen. II,
col. 162; Cone. prov. Alba-Iulicns. an. 1872, p. 96; Synod. Scinrf. an. 1888, p. 177; Puyp.SziliUryi, op. cit. p. 435; Roei-Bornardlni, op. cit. p. 23 «3.

430

CAPUT VU - ARTICULUS VI

3υ Novitiatus validus ad normam can. 555 (7).
Can. 542 haec habet: «Firmo praescripto can. 539-541 (de postulatu
praemittendo votis perpetuis ad sex saltem integros menses, quoad conversos,
ei agitur de religione virorum), aliisque in propriis cuiusque religionis con­
stitutionibus,
t Invalide ad novitiatum admittuntur:
« Qui sectae acatholicae adhaeserunt (i. e. qui a fide defecerunt et
sectae acatholicae adhaeserunt, non autem qui, Dei gratia moti, ex haeresi
aut schismate, quibus nati sunt, ad Ecclesiam pervenerunt. Ita ex rcsp.
Pontif. Comm. Codicis I. C. 20 oct. 1919, ad VII);
« Qui aetatem (i. e. 15 annorum completorum, ex can. 555, 1°) ad
novitiatum requisitam non habent;
« Qui religionem ingrediuntur vi, metu gravi aut dolo inducti, vel
quos Superior eodem modo inductus recipit;
«Coniux, durante matrimonio (sive matrimonium sit consummatum,
sive ratum tantum; sive consentiat, sive invita sit alia pars);
« Qui obstringuntur vel obstricti fuerunt vinculo professionis reli­
giosae;
« Hi quibus imminet poena (sive in foro ecclesiastico, sive in foro
civili) ob grave, delictum commissum de quo accusati sunt vel accusari
possunt;
«Episcopus sive residentialis sive titularis, licet a R. Pontifice sit
tantum designatus;
« Clerici (ut alumni plurium collegiorum ecclesiasticorum in Urbe)
qui ex instituto S. Sedis iureiurando tenentur operam suam navare in bonum
suae dioecesis vel missionum, pro eo tempore quo iurisiurandi obligatio
perdurat ».
4° Professio sine vi aut metu gravi aut dolo emittatur;
5° Sit expressa;
6° A legitimo Superiore secundum constitutiones per se vel per alium
recipiatur.
Ad validitatem vero professionis perpetuae sive sollemnis sive simplicis,
requiritur insuper ut praecesserit professio simplex temporaria ad normam
can. 574, § 1, nisi agatur de sollemniter professo aut professo a votis sim­
plicibus perpetuis, qui transierit ad aliam religionem cum votis sollemnibus
vel simplicibus perpetuis; hic, post novitiatum vel admittitur statim ad
professionem sollemnem aut simplicem perpetuam, vel ad pristinam redit
religionem (cfr. can. 574, 634).
*·|

2. Si legitime constet professionem ex nno vel alio capite esse
invalidam, et defectum essentialem non fuisse sanatum (cfr. can. 580),
(7) Can. 555 statuit: « Praeter alia quae in can. 542 ad novitiatus validitatem enutue
rantur, novitiatus ut· valeat, peragi debet:
• 1° Post completum decimum quintum saltem aetatis annum;
« 2° Per annum integrum et continuum;
« 3° in domo nocitiatuu >.

BE IMPEDIMENTO PROFESSIONIS SEU VOTI

431

religiosus potest valido et licite matrimonium contrahere; ante sen­
tentiam declaratori am, valide quidem contrahit, dummodo revera
professio fuerit irrita, sed illicite.
II
II
449. Quo iure sollemnis professio religiosa dirimat
matrimonium.

— 1. Nonnulli putarunt sollemnem professionem religiosam nuptias
dirimere ex iure divino (8).
Etiam ante Codicem, nostra praesertim aetate, erat fere communis
theologorum et canonistarum — Suarez, Schmalzgrueber, Pirhing,
Fagnanus, Scotus, Hostiensis, Panormitanus, Sanchez, Gersonius, De
Angelis, Feije, Giovine, Santi, Lehmkuhl, Mansella, De Smet, Leitner,
Scherer, Bargilliat, Laurentius, Feneres, Ball.-Palm., Bucceroni, Tan(jiierey, D’Annibale, Berardi, Génicot, Noldin, Vermeersch, Bulot,
Vlaming, Wernz, Gasparri, etc. — atque probabilissima sententia,
matrimonium dirimi solo iure ecclesiastico (9), adeo ut contraria
opinio iam obsoleta esset dicenda.
Sane:
1° Eatenus quis matrimonium invalide contrahit, quatenus est
inhabilis ad illud. Sed homo non potest privata sua auctoritate se
reddere inhabilem; necesse omnino est, ut publica intercedat aucto­
ritas. Ergo vi voti castitatis, quod mera sua voluntate religiosus
emittit, nequit ipse inhabilis fieri ad contrahendum. Ex voto id
unum sequitur, matrimonium esse illicitum, non autem etiam inva­
lidum.
2° Votum simplex et sollemne non differunt intrinseca ratione
voti, cum utrumque sit promissio Deo facta de continentia servanda;
proinde si votum sollemne, qua tale, irritat nuptias, eadem vis neces­
sario tribuenda est etiam voto simplici. Atqui id, ut omnes concedunt,
est falsum. Ergo (10).
3° Nequit inhabilitas ad matrimonium valide ineundum induci
ex traditione absoluta et bilaterali, quae vi professionis religiosae
fit inter ordinem religiosum et professum. Nam huiusmodi contractus
nequit producere talem effectum iuridicum sine interventu auctori­
tatis publicae. Si vero traditio ita dicatur facta, ut ipse Deus acquirat
dominium quoddam particulare in corpus professi, quod ex natura
(8) Cfr. S. Thom., Suppi., q. 53. a. 2; In IV, D. 38, q. 1, n. 3, sol 3; S. Bona ventura,
fn IV, 1). 38, a. 2, q. 1; Valentia, in 2»m -jae, disp. β, punct. 5; Victoria, lielect. 4. de potest.
Papae, propos. Γ, S. Alph., I. c. n. 1025, qui hanc sententiam probabiliorem dicit. Vide n. 450.
(!)) Cfr. Suarez, I. c. tract. VII, lib. 2, cap. 7, η. 10 es.; Schmalzgr., lib. IV, tit. 6, η. 47;
San. liez, lib. VII, disp. 25 s.; Ball.-Palm., VI, n. «21; Gasparri, L c. n. 655: Wernz, l. c.
n. 378; Lehmkuhl, l. c. n. 981, 2.
(10) Ball.-Palm. (VI, n. 021) rectissimo dicit, buio rationi nullam responsionem solidam
daii posse.

432

CAPUT VII - ARTICULUS VI

sua alteri homini valide tradi nequeat, res affirmatur quae caret
fundamento dogmatico et canonico atque declarationibus Boni·
faci i XIII ct Gregorii IIT manifeste opponitur. Etenim hi Pontifices
votorum sollemnitatem, cui vis irritandi matrimonium tribuitur, «ex
sola constitutione Ecclesiae », non autem ex iure quodam divino
repetunt (1.1 ).
4° Usque ad saeculum xi vota monachorum, licet ut sollemnia
haberentur, non consueverunt dirimere matrimonium. Atqui incre­
dibile est, in Ecclesia tolerari id potuisse, si inhabilitas ad valide
contrahendum ex ipso iure divino esset derivanda (12).
5° Origo divina huius impedimenti nullatenus conciliari potest
cum dispensationibus, quae super eo a R. Pontifice conceduntur
(cfr. cc. 640, 1043-1045), etsi dicatur dispensatio concedi ex pote­
state vicaria. Nam in aliis quoque votis, etiam simplicibus et pri­
vatis, dispensatur ex potestate vicaria.
6° Sicuti vota simplicia, in Societate lesu emissa, ideo diri­
munt nuptias, quia iisdem vis irritandi addita est « ex speciali
Sedis Apostolicac praescripto » (can. 1073), ita quoque dicendum de
votis sollemnibus, cum, ratione voti, ut supra diximus, haec ab illis
non differant.
2. Hisce omnibus mature perpensis, sententia, quae tenet matri­
monium irritari ex iure tantum ecclesiastico, hodie ut certa omnino
habenda est (13).
450. S. Thomas allegari solet inter patronos sententiae affirmantis ma­
trimonium ex voto sollemni irritari iure divino. Sed fatendum, verba Sancti
Doctoris (in IV, D. 38, q. 1, art. 3, sol. 3) non esse satis perspicua. Nani,
iuxta Angelicum, votum sollemne «impedit matrimonium », et « dirimit iam
contractum », seu «dirimere dicitur matrimonium contractum » (1. c.).
Angelicus loquitur etiam de voto simplici, quod sumit promiscuo pro
voto privato, secundum disciplinam et terminologie m in Ecclesia tunc vi­
gentem. Sane dicit: « Votum sollemne habet actualiter exhibitionem proprii
corporis, quam non habet votum simplex... Quantum ad matrimonium, per
quod homo homini obligatur, non oportet quod sit aequalis obligationis,
etiam in genere, quia ad quaedam obligat votum sollemne et non simplex ».
Ratio autem, propter quam votum sollemne «ex sui natura habet
(11) Cap. unie, dc voto, ITI, 15, in 6°; Gregor. ΧΠΙ Const. Qnanto fructuosius ·, 1 febr.
1583; Const. « Ascendente Domino , 25 tua.il 1584; tsuarcz, l. c. lib. 11, cap. 8; Sanohez, l. c,
disp. 25, n. 2 sa., disp. 20, n. 2; Wernz, 111, n. 054, IV; VI, n. 378.
(12) Cfr. Ball.-Palm., I. c. nn. 479, 621.
■ g
(13) Vlaming (op. cit. n. 301) dicit: Irritat (votum sollemne) solo turc ecclesiastico.
Quod hodie ex can. 1038, 1 2 omnino constat ». Ex cit. can. 1038, § ‘> nihil profecto eruitur,
ut patet ex verbis et contextu. De sensu huius canonis vide n. 62.

DK IMPEDIMENTO PROFESSIONIS SEU VOTI

433

quod dirimat matrimonium contractum, in quantum scilicet per ipsum homo
sui corporis amisit potestatem, Deo illud ad perpetuam continentiam tradens »
(1. c.), valet quoque do voto simplici perpetuo.
u hoc impedimentum
n inductum fuerit in Ecclesia.
451. Quandonain

— 1. Matrimonium semper interdictum fuit iis qui votum castitatis
emiserant, quia usus matrimonialis, ut palam est, opponitur ipsa
sua natura voto castitatis. Hinc iure S. Hieronymus ait: « Si nupserit
virgo non peccat: non illa virgo, quae semet Dei cultui dedicavit.
Harum enim, si qua nupserit, habebit damnationem, quia primam
fidem irritam fecit» (14).
2. Prioribus Ecclesiae saeculis votum non irritabat matrimonium,
ita ut eo obstricti illicite, sed valide nuptias celebrarent (15).
3. Quandonain vis irritandi addita fuerit publico voto castitatis,
certo non constat.
Plures tenent constare de huiusmodi vi ex eo quod si fideles
tali voto obstricti matrimonium célébrassent, non solum condigni'
poenis erant plectendi, sed etiam separandi (16). Ita, ex. gr., Cone.
Turoncnse an. 567 (can. 15) decernit monachum, qui uxorem duxerit,
non solum esse excommunicandum, verum et separandum ab uxore.
Haec separatio tempore S. Gregorii M. gravissimis verbis iterum iterumque inculcata fuit, et monachi vel moniales ac virgines Deo consacratae
a sacrilegis nuptiis in monasteria fuerunt revocandi et ibidem recludendi (17).
Huiusmodi praxis separandi coniuges esset certe validissimum argu­
mentum null itatis matrimonii, si saltem parti voto non obstrictae, imo
bona fide ignoranti conditionem alterius, novum coniugium cum alia persona
fuisset permissum. Etenim hoc non potuisset fieri, nisi prius matrimonium
consummatum certo fuisset invalidum. Sed de tali permissione ex canonibus
antiquorum temporum certo non constat (18).

4. Inde a saeculo V matrimonia sive a monachis sive a virginibus
consecratis et a monialibus sacrilege celebrata, probabilius, attentis
canonibus, erant invalida, sed non certo. Dicimus probabilius, et non
certo, quia claris verbis null itas statuta non repetitur.
5. Concilium Lateranense 1 sub Callixto II, a. 1123 (can. 21)
satis aperte pronuntiavit matrimonia monachorum esse nulla ct
(I t) ΙΛΗ. I contra lovinianum; cfr. o. 5, D. 27; can. 17 Cono. Chalc.; c. 22» C. 27» q. 1·
(15) Cfr. 1 Timoth. v» 11; S. Cyprian., in c. 4. C. XXVII. q. 1; S. Aupust., Ln c. unie.
C. XXX11, q. 8; Gclaeius, in o. 4, C. XXVII» q. 1.
(16) Cfr. c. 15, 28, 29, 30» O. XXV1I» q. Γ, c. 11 Cone. Forolul. an. 796.
(17) Cfr. c. 13, C. XXXII, q. 1; cap. 2. dc pornit.. V, 28; Suarez, I. c. lib. 9»cap. 21,
n. H; Wernz, I. c. n. 377, nnt. 15.
(18) Wernz, l. c. Cfr. Suarez, l. c. n. 12; De Buck, op. cit. p. 125 ss.

28 — Οαγρεϊχο, Dc Sacramentis, V.

434

CAPUT VII - ARTICULUS VI

irrita, quia, praeter poenas statutas in haec coniugia contrahentes,
expresse praecipitur, «contracta quoque matrimonia ab huiusmodi per­
sonis disiungi ». Quae verba, utpote in coniugium ipsum collata,
vim decreti irritantis praeseferre videntur (19).
Ceterum, nequaquam dubitari potest, quin etiam ante Concilium
Lateranense II an. 1139 praefata matrimonia fuerint illicita et invalida (20).
Concilium Lateranense II (cc. 7, 8) sub Innocentio II expressis
verbis declaravit huiusmodi coniugia esse nulla ct irrita: « Statuimus,
quatenus... regulares, canonici, monachi atque conversi professi, qui
sacrum transgredientes propositum uxores sibi copulare praesum­
pserint, separentur. Huiusmodi namque copulationem, quam contra
ecclesiasticam regulam constat esse contractam, matrimonium non esse
censemus... Id ipsum quoque dc sanctimonialibus feminis, si (quod
absit) nubere attentaverint, observari decernimus » (21).
II
452. Sollemnis professio religiosa matrimonio
contracto super­
veniens. — 1. Coniux, durante matrimonio, nequit hodie religionem

ingredi et novitiatum valide peragere (can. 542), quamvis alia pars
ultro consentiat.
Nec, aliter ac iure antiquo, conceditur coniugi bimestre ad deli­
berandum de ingressu in religionem, uti suo loco dicemus.
2. Si, hypothetice loquimur, coniux religionem ingressus fuerit
et vota emiserit, altera parte non consentiente, ad hanc redire tenetur
vitamque coniugalem instaurare.
3. Coniux, qui de consensu alterius partis et praevia dispensatione
S. Sedis, religionem ingressus sit ac vota sollemnia nuncupaverit,
si matrimonio utatur, sacrilegium committit, et proles, quae inde
enascatur, sacrilega atque illegitima est (cfr. can. 1114).
4. Quoad effectum iuridicum sollemnis professionis religiosae, quae
supervenit matrimonio antea contracto, videndum, num sit ratum
tantum, vel consummatum. Si primum, solvitur, uti exponetur suo
loco, ideoque alia pars potest ad novas nuptias convolare; si alterum,
non (cfr. cc. 1118, 1119).
5. Iure antiquo, si matrimonium erat ratum tantum, coniux poterat,
etiam altero renuente, statum religiosum amplecti; et sollemni professione
(19) O. 8, D. 27; De Angelle, Ub. IV, tit. 6, η. β; Wernz, l. c. η. 377; Gasparri, I. e.
n. 657; Knecht, I 35.
(20) Cfr. c. 14 Cone. Paris, an. 615; cc. 2, 3 Cone. Rom. an. 721; c. 5 Cone. Rom. an. 743;
c. S, D. 27; De Buck op. cit. p. 125 ss.; Wernz, I. c.
(21) Cfr. c. 40, C. XXVII, q. 1; Suarez, I. c. cap. 21, n. 8 bs.; Wernz, I. c.; Vlumlng
I. c. n. 304.

.·

DE IMPEDIMENTO PROFESSIONIS SEU VOTI

435

vinculum matrimoniale dissolvebatur. Si matrimonium erat consummatum,
coniux non poterat ad religionem ingredi eamquc profiteri, nisi alter con­
sentiret, et ipse quoque religiosam professionem emitteret, aut saltem, si
provectae aetatis esset et ab omni incontinentiae suspicione immunis, voto
castitatis perpetuae in saeculo se obstringeret.
Quo posito, si coniux, post obitum alterius, contra votum castitatis
in saeculo emissum, nuptias inire praesumpsisset, has illicitas et invalidas
habebant nonnulli, illicitas sed validas plures (22).

453. Dispensatio et cessatio impedimenti. — 1. Romanus Pontifex
ab impedimento sollemnis professionis religiosae dispensare valet
in wwu diviso, ut aiunt, nempe efficere ut religiosus cesset esse talis
et, sublato statu religioso, licite ac valide matrimonium contrahat (23).
In sensu composito ne R. Pontifex quidem dispensare potest,
quia haberetur manifesta contradictio. Religiosus enim, qua talis
et quousque perseverat in statu religionis, adstringitur obligatione
servandae castitatis. Hinc sedulo distinguendum inter sensum com­
positum et divisum; qua facta distinctione corruunt difficultates quas
veteres patroni sententiae negantis afferunt (24).
2. In casibus extraordinariis (cc. 1043-1045), dispensare valent
super hoc impedimento etiam Ordinarii aliique sacerdotes, de quibus
diximus suo loco (n. 232 ss.).
3. At Pontifex dispensare valet, ut quis manens obstrictus pro­
fessione sollemni, nuptias contrahat, quae est dispensatio temporaria
ab observantia voti castitatis, non a vinculo obligationis manentis
in actu primo (25).
4. Antiquitus dispensatio nonnisi ex causa publica concedi solebat,
ex. gr., ne successio regni devolveretur ad heterodoxum vel infidelem,
pro conversione regni vel provinciae ad fidem, ad vitandum bellum
successionis regiae, ne familia valde illustris, potens et Ecclesiae
benemerita exstingueretur (26). Potest concedi etiam ob causam
privatam, idque ut indubitatum tenendum contra plures auctores
antiquos et recentiores, quia dc facto dispensatio conceditur, non
solum a S. Sede, sed etiam ab Ordinario, a parocho, etc. ex causa
privatum quoque bonum oratorum respiciente.
(22) Cfr. S. Thom., in IV, D. 37, q. 1, a. 2, ad 2; Sanchez, lib. VII, disp. 32, n. 8;
Schmalzgr., I. c. n. 41; D’Annibale, II, n. 471, not. 21: Gasparri, Z. c. n. 664.
(23) Suarez, I. c. tract. VI, lib. 6, cap. 9 e.; tract. VII, lib. 6, cap. 15 es., lib. 9, cap. 11;
Sanchez, lib. VIII, diep. 8, n. 6 ss.; Schmalzgr., loc. cit. n. 13 as.; Rosset, I. c. n. 1685 ss.;
Ball.-Palm., I. c. n. 622.
(24) Cfr. S. Thom., 2-2, q. 88, a. 11; Suarez, I. c. cap. 17, n. 8; S. Alph., lib. Ill, n. 256;
Rosset, I. c.; Wernz, I. c. n. 381.
(25) Ball.-Palm., I. c. n. 622, iu nota.
(26) Ursula, Disctpl. eccl,, IV, p. 11, disc. 5; Giovine, 1, p. 430; Gasparri, I. c. n. 656.

—

w
43G

CAPUT VII - ARTICULUS VI

Causa sive publica sive privata debet esse, generatim loquendo
gravis et urgens. Requiritume ad validitatem? In professione reli- I
giosa duo consideranda sunt: obligatio in Deum, quae oritur ex toto. I
et inhabiïitas ad matrimonium valide contrahendum, quae ex iure
ecclesiastico derivatur. Ab hac R. Pontifex valide, quamvis illicite,
dispensare potest sine causa, quia agitur de lege sua (can. 84, § 1);
ab illa nec licite nec valide sine causa, quia est obligatio iuris
divini (cfr. n. 217).
454. 5. Hodie dispensatio sollemniter professo ita conceditur, ut, praeter
votum castitatis, etiam vota paupertatis et obedientiae penitus relaxentur
vel commutentur. Olim dispensatio respiciebat quandoque solum votuin
castitatis, et non alia, aut votum paupertatis et obedientiae, non autem
votum castitatis. Quare tenor rescriptorum sedulo attendendus est.
En formula rescripti: « Sanctissimus D. N........ benigne remisit precu
prudenti arbitrio ct conscientiae R. P. D. Ordinarii N. N., qui... dispensare
valeat oratorem N. N. super votis sollemnibus ab co emissis in ordine, de
quo in precibus, eum in finem, ut matrimonium valide, licite ac legitime
contrahere possit cum muliere catholica ».
Controvertitur, utrum clausula de matrimonio ineundo cum muliere
catholica sit ad valorem dispensationis. Negandum, nostra sententia, ex
can. 39.
Aliquando, sed raro, rescriptum hanc clausulam olim contcnebat: « Viro
religioso iniumgatur obligatio reliqua vota sollemnia in regulari projeusione
emissa servandi, quatenus prudenti indicio Ordinarii in eo statu commode
fieri possit, ac aliquod pium opus in professa religione fieri solitum ab eodem
praescribendum quotidie peragendi » (27).
Interdum dispensatio ita concedebatur, ut religiosus dispensatus non
totaliter liberaretur a voto castitatis; proinde si extra licitum matrimonii
usum deliquisset, peccasset etiam contra votum castitatis. Hodie huiusmodi
clausula numquam apponi solet.
Rescriptum dispensationis antiquitus solebat restringi ad unu/m matri­
monium contrahendum, ita ut coniux dispensatus, alia parte defuncta,
nequeat secundas nuptias licite et valide inire absque nova dispensatione (28).
Non desunt tamen exempla dispensationum, quae concessae fuerunt sine
limitatione ad unum tantum matrimonium. Hodie totaliter solet auferri
obligatio.

6. In rescriptis dispensationis addi solent graves poenitentiae, etiam
perpetuae, ex. gr. recitandi rosarium singulis hebdomadis, confessionis
sacramentaiis pluries, ieiunii semel aut bis in anno, etc.
(27) Cfr. Ros?. t, 1. c. n. 16'J2; Wernz l. c. not. 61; VUmlng, loc. cit. n. 300, not. 2.
(28) Rosset, l. c.; Wernz, l. c. n. 381; Do Smet, l. c. u. 286.

DE IMPEDIMENTO PROFESSIONIS SEE VOTI

7. Indultum saccularizationis, seu perpetuo extra claustra ma­
nendi (can. 610, § 1, 2°, coll, cum can. 638), continet dispensationem
a votis, ideoque religiosus saccularizatus valide et licite contrahit.
Attamen tali induito non aufertur impedimentum ordinis sacri quoad
religiosum in sacris constitutum. Citra hoc indultum vel rescriptum
dispensationis, impedimentum numquam cessat, licet religiosus, qua­
cunque de causa, extra monasterium ad longum tempus vel perpetuo
mere cogatur (cfr. cc. 645, 669).
8. Cessat impedimentum, si religiosus sollemniter professus ex
venia S. Sedis transeat ad congregationem religiosam in eaque pro­
fessionem votorum simplicium emittat (can. 636).
9. Scholastici et coadiutores Societatis lesu a voto simplici diri­
mente dispensari possunt ab eorum Generali. Per legitimam vero di­
missionem soluti manent a votis, ita ut, nisi in sacris ordinibus sint
constituti, et valide et licite nuptias inire queant (29).

455. Poenae contra delinquentes. — 1. Hae sunt:
1° Excommunicatio latae sententiae Sedi Ap. simpliciter reser­
vata, quam incurrunt sive regulares et moniales post votum sollemne
castitatis sive personae cum illis contrahere praesumentes (can. 2388,
§ 1) - (30);
2° Irregularitas ex delicto (can. 985, 3°);
3° Exclusio ab actibus legitimis ecclesiasticis, at ferendae tantum
sententiae, quae scii. can. 2357, § 2 statuta est in publice concubinarios ;
4° Dimissio ab ordine, quae incurritur ipso facto, cum omnibus
effectibus quoad iura et privilegia ex tali dispositione derivantibus
(can. 646, § 1, 3 ).
2. Hae poenae ab iis etiam incurruntur qui civiliter tantum contra­
hunt, uti expresse constat ex positiva legislatoris voluntate.
3. Quoad religiosos in sacris constitutos, habentur etiam aliae poe­
nae (cfr. n. 444).

456. Notiones historicae. — 1. Christus D. expressis verbis disci­
pulos hortatus est ad sectanda tria consilia evangelica, i. e. pauper­
tatem, obedientiam et castitatem; et S. Paulus, praeco doctrinae
revelatae, divinum consilium do virginitate colenda primis Christianis
promulgavit (31).
2. Hinc factum est, ut iam ab Ecclesiae exordio plures Christiani
(29) Gregor. XIII Const. « Ascendente Domino»; Suarez, l. c. tract. X. lib. 3, cap. 9;
Noldin, III, η. 581, 2.
(30) Cfr. CappeUo, De censuris, η. 121.
(31) Matth. xvi, 24, χιχ, 11 es.; T Cor., vu, 7 es.

438

CAPUT VH - ARTICULUS VI

utriusque sexus tum privatim tum etiam publice coram Ecclesia
voto castitatis se Deo consecraverint (32).
Votum castitatis indiscriminatim illicitum reddebat matrimonium
iam ab Ecclesiae initio.
Postea, inde a fine saec. iv, ineoepit aliqua distinctio inter votum
publicum et privatum sive occultum. Censebatur publicum i. e. in facie
Ecclesiae emissum, etiam privatim elicitum, dummodo innotuisset
per habitus susceptionem et speciatim, pro mulieribus, per velaminis
impositionem eiusve publicam delationem.
3. Inde a saec. in duplex ordo in Ecclesia exsistit, scii, virginum et
confessorum seu asce tarum, a laicis et clericis omnino distinctus.
Virgines autem in tres gradus distinguebantur. Aliae canoni ecclesiastico
non erant inscriptae, utpote voto tantum privato vel occ-ulto ligatae; aliae
publice in facie Ecclesiae castitatem profitebantur et velamen benedictionis
a sacerdote accipiebant ideoque velatae seu consecratae, vocabantur; aliae
item publice in facie Ecclesiae votum castitatis omittebant, at sine velamine
benedictionis seu consecratione, earumque nomina canoni ecclesiastico inscri­
bebantur; hinc dici solebant non velatae sive canonicae (33).
Quae distinctio virginum in velatas seu consecratas et non velatas seu
canonicas nullatenus confundenda est quoad rem cum distinctione hodie
recepta inter moniales voto sollemni et religiosas voto simplici castitatis
ligatas (34).

4. Matrimonia eorum, qui publico voto castitatis erant ligati.
semper habita sunt ut graviter illicita et condignis poenis ob­
noxia (35). Cfr. n. 445.
Personae, quae voto publico ligatae matrimonium contrahere
praesumebant, separandae eiant, non autem voto occulto obstrictae.
Quae separatio, utrum significaverit nuptias esse nullas et irritas
ex voto publico qua impedimento dirimente, necne, non satis liquet.
Verius dicendum, votum publicum constituisse, saltem alicubi, im­
pedimentum dirimens, votum occultum sive privatum impedimentum
impediens. Ita v. g. in Ecclesia Romana et in patriarchatu Aquileiensi.
•
(32) I Timoth. v, 2 ss.; S. Clem. I, epist. ad Corinth. cap. 38; S. Ignat., epist. ad Polycarjh
cap. 5; Athenagor., Legatio pro christ., cap. 33; Justin., Apol. 1 pro christ., cap. 15; c. 13
Cone, lllib. an. 300-306; c. 19 Conc. Ancyr. an. 314, cc. 4, 24, 27, C. XXVIII, q. 1. Cfr.
Tbomass., op. cit. part. I, lib. 3, cap. 42; Vcrmccrsch, Dc rclig. instit., II. p. 3 ss.
(33) Cfr. Tertull., Dc velandis virginib. cap. H s.; Slrlcli epist. 8 vel 10; Innoc. I cpüt.
ad Fi· (r. cap. 13 s.; eau. 1, 2 Conc. Rom. an. 402 (î); Devoti, II, § 128, not. 1.
(34) Cfr. Suarez, l. c. tract. VII, Hb. 2, cap. 6. n. 12; Vcrmcerscb, Z. c. p. 11 e.; Wernz,
l. c. n. 377.
(35) S. Cyprian., in c. 4, 5, C. XXVII, q. 1; S. August., in c. unie. C. XXXII, q. 8;
Oihstus, in c. 42, C. XXVII, q. 1; c. 13 Conc. lllib. an. 300-306; c. 19 Conc. Ancyr. an. 314;
c. 16 Conc. Tolct. an. 100; cc. 27-28 Conc. Λ γη us. an. 441; cfr. c. 1, C. XX, q. 3; c 8
C. XX, Q. 1; cc. 9, 10, 13, 16, 19, 24, 25, 27, 28, 35, C. XXVII, q. 1.

DE IMPEDIMENTO PROFESSIONIS SEU VOTI

439

5. Postquam in scholis invecta est distinctio inter votum soUemne,
et simplex eaque acceptata fuit a Romanis Pontificibus - i. e. ab
Alexandro III (an. 1159-1191), a Caelestino III (an. 1191-98) et
ab InnocentiG III (an. 1199) - (36), certe votum sollemne professioni
religiosae adnexum constituebat impedimentum dirimens matrimonium.
At incertitude mansit, in quo praecise sollemnitas consisteret. Alii
in publicitate voti ponebant, alii in assumpto habitu religioso; alii
aliter opinabantur. Quare dubium superfuit de vi initandi aliorum
votorum quae extra ordines religiosos emittebantur. Plures illis quoque
huiusmodi vim tribuebant (37).
Controversiae finis datus fuit partim can. 13 Concilii Lateranen. IV, an. 1215 (38), et can. 23 Concilii Lugdunen. II, an. 1274 (39),
partim per Bonifacium VIII, qui vim sollemnizandi votum castitatis
« quantum ad post contractum matrimonium dirimendum » restrinxit ad
solam susceptionem ordinis sacri et ad « professionem expressam vel
tacitam factam alicui de religionibus per Sedem Apostolicam appro­
batis » (40).
Proinde, tunc temporis, quaelibet professio in ordine religioso
emissa erat sollemnis; imo et tacita sufficiebat.
Quae disciplina in Clementinis (41) confirmata et a Concilio
Trident. (42) generatim retenta.
6. Innovatio coepit postquam in Societate lesu, ex approbatione Roma
norum Pontif. Pauli III (43), et Iulii III (44), atque ipsius Concilii Trident. (45), praeter religiosam professionem votorum sollemnium, introducta
fuit etiam professio votorum simplicium. Haec professio immerito a nonnullis
impugnata fuit, sed iterum atque iterum confirmata a Greg. XIII (4G).
7. Post editas litt. encycl. « Neminem latet* Sacrae C. super statu Regularium, 19 mart. 1857, et Pii IX Const. « Ad universalis», Ί febr. 18G2, in
omnibus ordinibus virorum introducta est praxis praemittendi professioni
sollemni, et quidem ad eius valorem, professio votorum simplicium saltem
per triennium.
(36) Cap. 3, 1, 5, 6, 7, X. qui clerici vel voventes matrim. contrahere possunt, IV, 6.
(37) Cfr. Scbarnagl, op. cit. n. 95 as.
(33) Cap. 9, X, dc iclig. domibus, ΙΠ, 36.
(39) Cap. unie, dc relia, dom., Ill, 17, in 6e.
(40) Cap. unie, dc vol., III, 15, in 6°.
(11) Cap. unie, dc consang., IV, unie, in Clcin,
(42) Scss. XXIV, dc. sacram, matrim. can. 9.
(43) Const. · Itegimini militantis·, 27 sept. 1540.
(44) Const. · Exposcit·, 21 lui. 1550.
(15) S< ss. XXV, cap. 16 de icgular.
(46) Const. · Quanto fructuosius·, 1 febr. -1533; Const. '.Ascendente Domino·, 25 mail
1581. Cfr. .Suarez, I. c. lib. 2, cap. 15 ss.; Bouix, De iure regul., I» P· 186 ss.; Knecht, op. cit.
p. 420 ss.

I
ί
|
■
»
■
I
I

«
I
I

I

I

I
«
T
I
I

I
H
I
R

I

R
R
U

I

440

CAPUT VII - ARTICULUS VII

Quae praxis per decretum S. C. Ep. et Reg. « Perpendis », 3 maii IÎK12,
extensa fuit ad moniales votorum sollemnium.
Demum Codex (c. 675) eam extendit ad quamlibet congregationem, in
qua vota perpetua emittuntur.
Professio autem tacita ex can. 572, § 1, 5° penitus sublata est.

8. Hodie religiosae sollemniter non profitentur, licet sint moniales
(cfr. can. 488, 7°), ubicumque clausuram servare nequeunt, ex. gr.
in Gallia, Belgio, America Septentr., etc.

457. Ius civile. — 1. Codices civiles moderni impedimentum pro­
fessionis religiosae non agnoscunt, exceptis, usque ad praesentem
aetatem, Cod. Austr. et Cod. Hisp.
2. Hi duo Codices sollemnem professionem religiosam ut impedi­
mentum dirimens habebant usque ad nostra tempora, quamvis extra
fines regni vel post defectionem a statu religioso vel fide catholica
matrimonium celebraretur (47).
3. Verum ad Austrian! quod attinet, hic valent quae diximus de
impedimento ordinis (n. 446). Jurisprudentia enim recentior, profecto
contra legem, impedimentum ut absolutum et perpetuum non habet,
cum apostatas liberos interdum declaret.
Item, quoad ius italicum, quae ibi tradidimus, huc spectant.

Articulus VII.
H
De impedimento
raptus.

458. Notio in genere. — 1. Raptus idem est ac abductio per vim
facta. «Aliud esse rapi, aliud amoveri palam est. Siquidem amoveri
aliquid sine vi potest, rapi autem sine vi non potest » (1).
Violenta abductio rei alienae materialis dicitur rapina, hominis
i. e. maris vel feminae dicitur raptus. Quare ex propria ac nativa
vocis significatione raptus potest esse sive viri sive mulieris; et
nonnisi ex iure positivo repetendum est quod restringatur, in re
matrimoniali, ad virum dumtaxat.
.Ja
(47) Cfr. Rosset, I. c. n. 2297; Wcrnz, l. c. n. 373, not. 2; Alchner, Z. c. § 174, not. 8.

(1) L·. 111, 5 non tantum, tl. de incendio·, 1. II, $ ai per vim, ff. ri 60. rap.; 1. Ü ff
verb. sipni/.; 1. 3, ί non siAum, 1. st Quis cx domo, ii. de futi.

DE IMPEDIMENTO RAPTUS

441

2. Raptus considerari potest duplici sub respectu: qua crimen et
qua impedimentum matrimoniale.
Prout est impedimentum, definiri potest: violenta mulieris ab­
ductio vel detentio, matrimonii cum ea ineundi causa, peracta.
3. Violenta mulieris abductio ita intelligi debet, ut sit de uno loco,
mulieri tuto, in alium ei non tutum; quae abductio constituit raptum
proprie dictum.
|l
n
459. Raptus qua impedimentum.
— Can. 1074, § 1, iisdem fere

verbis quibus utitur Cone. Trid. (2), statuit: « Inter virum raptorem
ct mulierem, intuitu matrimonii raptam, quamdiu ipsa in potestate
raptoris manserit, nullum potest consistere matrimonium ».
Violenta mulieris detentio, in loco ubi illa commoratur vel ad
quem libere accessit, sumitur pro raptu aequivalenter. De quo idem
can. 1074, § 3 novum ius condit: « Quod ad matrimonii nullitatem
attinet, raptui par habetur violenta retentio mulieris, cum nempe vir
mulierem in loco ubi ea commoratur vel ad quem libere accessit, violenter
intuitu matrimonii detinet ».
Dicitur « quod ad matrimonii nullitatem attinet »; non ergo quod
attinet ad poenas in raptores statutas, de quibus infra (n. 475).
Iure antiquo disputabatur·, utrum violenta mulieris detentio con­
stitueret impedi mentum rapt us, necne. Quoad mulieris detentionem
in loco, ad quem sponte perrexisset, pluies affirmabant (3); plerique
negabant (4); nonnulli dubii haerebant (5).
Quoad sequestrationem vero, i. e. detentionem in uno eodemque
domus cubiculo, communissima sententia (6) negabat; pauci quidam
A A. affirmabant (7).
Codex, ut vidimus, resolvit quaestionem quoad utrumque caput.
Qua mutatione inducta, impedimentum nonnisi improprie hodie
raptus vocari potest.

460. Conditiones. — Ut raptus qua impedimentum adsit, plures
conditiones requiruntur·, singulae mature perpendendae, nempe: 1° ab­
ductio; 2° detentio; 3° mulieris; 4° violenta; 5° vir rapior vel detentor;
(2) Sees. XXV. can. 6. dc reform, matr.
(3) Feije, l. c. n. 167 e.; Scavini, Ill, 891.
(4) Schmalzgr., lib. V, tit. XVII, n. 4; D’Annibale, III, n. 446; Rossct, l. c. n. 1310;
Wcrnz, L c. n. 280; Scherer, l. c. p. 381.
(5) Gaeparri, L c. n, 641.
(G) Sanchez, lib. Vil, disp. 13, η. 7; Schmalzgr., Z. c.; Pirhlng, lib. V, tit. XVII, η. 10 ss.;
Relffcnst., cod. tit. n. 6; S. Alph., I. c. n. 1107; Rosset, 1. c. n. 1347; Gaspard, /. c. u. 627;
Wernz, I. c. n. 280; Ball.-Palm., I. c. n. 093.
(7) Haugen, 7. c. p. 144 8.; Fvijo, I. c. u. 157.

442

CAPUT VH - ARTICULUS VIT

6° intuitu matrimonii; 7° permanentia mulieris sub potestate raptoris
vel detentoris.
1° Abductio i. e. amotio a loco tuto in locum non tutum.
Quae amotio ita est necessaria, ut secus ne intelligi quidem possit
raptus proprie dictus. Opus est, ut moraliter diversus sit locus a quo
et locus ad quem, quamvis forte ad locum destinatum raptor non
potuerit mulierem adducere. Qua loci diversitate posita, nequaquam
insistendum est in maiore aut minore distantia, sed potius atten­
denda est abductio a loco seu statu tuto, in quo mulier non est in
potestate raptoris, in locum seu statum non tutum, in quo sub
huius potestate est (8).
Si de uno in alterum cubiculum eiusdem domus mulier transferatur,
aut de via publica seorsim abducatur in locum contiguum, ex. gr. in agrum,
communius DD. tenent raptum non esse, quia locus non est omnino di­
versus atque distinctus (9).
Id eum aliqua restrictione admittendum est, scii, dicendum, etiam in
parva locorum distantia seu diversitate haberi posse in aliquo casu particu­
lari raptum, ubi locus materialiter sit diversus, et prior sit mulieri tutus,
alter non.

Raptus certe adest, si femina abducatur in aliam domum aliquot
passus distantem, etsi utraque domus sit, v. g. in eodem castello.
Item si mulier transferatur de una in aliam partem eiusdem palatii
a distincta familia occupatam (10).
Aliter dicendum, si cubiculum sit unum ex iis, in quibus actu
degit familia feminae abductae, quamvis in eo cubiculo habitet
raptor vel alius, cui ipsa familia habitationem et victum ministret.
Sane hoc in casu, aliter ac in praecedenti, mulier est in loco tuto.
At hodie, fac sedulo animadvertas, superflua practice est quaestio
de loco moraliter diverso. Nam semper adest impedimentum: vel
ratione abductionis vel ratione violentae retentionis.

461. 2° Detentio, scii, custodia personae in aliquo loco, quatenus
impeditur ne discedat seu in alium locum moraliter diversum ac
tutum se conferat. Parum refert num physice aut moraliter deti·
(8) Cfr. Schmalzgr., I. c.; Sanchez, l. c. n. 7 es.; Gasparri, l. c. n. G27; Ball.-Palm., I. c.;
lb ' t L c. n. 1340; Wernz, L c. n. 280.
(9) Cfr. Sanchez, L c. n. 21; Schmalzgr., L c. n. 4; Pirhlng, l. c.; S, Alph., I. c. n. 1107;
D’Annibale, l. c. n. 446, not. 33; Dc lustie, ΙΓ, cap. 18, n. 66; Knecht, § 36.
(10) Cfr. Gasparri, l. c. d. 627; Matbaran, op. cit. n. 228; Bail.-Palin., I. c. n 693* Pighi
l. c. n. 58.

DE IMPEDIMENTO RAPTUS

443

neatur, num in cubiculo aut amplo palatio vel castello, quia extensio
loci maior aut minor nullatenus mutat factum detentionis.
Item haud refert, utrum mulier detineatur in loco ubi ea degit,
vel in loco ad quem libere accessit, ut manifesto liquet ex verbis
Codicis (can 1074, § 3); ratio, quia in utroque casu iniuria mulieri
irrogatur i. e. invita detinetur (11).

462. 3° Violenta, scii, mulier debet esse invita, tum quoad ab­
ductionem vel detentionem ipsam, quando nempe per vim proprie
dictam, physicam aut moralem, ex. gr. per minas seu metum gravem,
alio transfertur vel in loco detinetur; tum quoad matrimonium,
quando scii, dolo aut blanditiis circumventa, in abductionem vel
detentionem quidem consentit, sed ita ut nesciat et notet matrimonii
ineundi causa se abduci vel retineri.
Huc spectat decisio S. C. C. in Parisien., 27 aug. 1804. Agebatur
de puella, quae a propria matre, ex condicto tamen cum viro, sub praetextu
domum locandam invisendi, inibi constituta erat sub potestate illius, cui
iam pridem fidem sponsalitiam dare detrectaverat, et cuius consortium
adhuc respuebat. S. Congregatio nullum declaravit matrimonium, quod post
plures menses tandem raptor obtinuit ab hac puella, loco tuto interim non
restituta. Ratio resolutionis in eo videtur fuisse, quod in hac specie facti,
scii, puellae tempore deceptionis matrimonium positive nolentis, deceptio
in moralem quandam violentiam refundebatur ideoque verum raptum con­
stituebat (12).
Quare:
a) Adest raptus, si midier vi aut metu relative gravi abducatur vel
detineatur, licet puellae parentes consentiant. Plures sunt causae propositae
et resolutae a S. C. C. Praeter modo relatam, huc spectat resolutio S. C. C.
in Herbipolen. 24 april. 1857 - 18 iun. 1859.
Nobilis miles nobilem puellam adamabat, matre puellae nuptiis recusante
consensum. Mediante ancilla, petiit et obtinuit serotinum colloquium cum
puella sub aliquo praetextu; eam arripuit, et sensibus destitutam parato
currui imposuit ac transtulit una cum eadem ancilla in civitatem A. in
domum cuiusdam matronae, deinde in civitatem B. in domum iurisperiti,
tandem rursus in civitatem A. in domum eiusdem matronae. Matrimonium
celebratum fuit coram parocho et testibus, pluribusque nobilibus viris,
consentiente sponsae avunculo, probante Episcopo, licet mulier antea pluries
declaravisset se, sine benedictione matris, nolle nuptias inire. In vitae con­
suetudine sponsi manserunt ultra sex annos et duos filios habuerunt.
(11) Cfr. Vlmning, l. c. n. 310; Noldin. I. c. n. 583; Pighi, I. c. n. 55 es.; Chclodi f. c.
n. 89.
(12) Cfr. RobsH, l. c. n. 1348; Wernz, I. c. n. 281; Santl, lib. IV, tit. I, n. 163; De An­
gelle, l. c. n. 20; Vluming, l. c. n. 31U, not. 1.

taie matrimonii in casu? », Sacra Congr. respondit: « Affirmative, salvis rema­
nentibus iuribus filiorum prout ct quatenus de iure s. Quam sententiam rursus
die 27 aug. eiusd. anni, confirmavit (13).
b) Si puella, sive sui iuris sive non, aufugit libens volens cum vim,
intuitu matrimonii cum ipso ineundi, quia parentes aliive fortasse oppositionem faciunt, non est raptus, sed simplex fuga. Non praesumitur mulierem
consensisse in raptum intuitu matrimonii, nisi probetur; in foro autem ex­
terno id praesertim ex praecedentibus sponsalibus aut tractatu de futuro
matrimonio evincitur.
Si mulier est sui iuris, aut consentientibus parentibus, tutoribus, etc.,
aufugit, omnes admittunt raptum deesse, cum nulla violentia habeatur.
Si vero mulier est adhuc sub potestate parentum, tutorum, etc., et iis
invitis aut insciis (qui in casu praesumuntur inviti) aufugit, item deed
impedimentum. Ratio, quia raptus in parentes vel tutores puellae aetate
minoris commissus, constituit quidem crimen (cfr. n. 475) non tamen impe­
dimentum matrimoniale. Id iure antiquo erat longe probabilius, si non certum
omnino, cum quidam aliter sentirent (14).
Decisiones S. C. C. 24 ian. 1608 et 24 maii 1681, quibus patroni sententiae
affirmantis nitebantur, et alia argumenta ab iisdem allegata, rem nullatenus
evincebant (15).
Iure novo id certum omnino est, tum quia Codex consulto utitur voce
generica mulierem, tum quia ubi mulieres aetatis minoris non vult compre­
hendere, expresse eas excipit (cfr. can. 2353).
H
c) In dubio de violentia aut consensu in abductionem, recurrendum
ad circumstantias et praesumptionem, quae generation stat contra raptorem.

463. S. C. C. in Olomucen. Matrimonii, 14 martii an. 1772 haec scite
tradit: « Ceterum dissimulari non debet, quod ad excludendum raptum non
sufficit ut puella in illum consentiat, nisi simul probetur quod consentit
in matrimonium cum raptore. Fieri enim potest ut puella consentiat in
raptum, sed in matrimonium dissentiat, neque enim ex consensu in raptum
inferri necessario debet consensus ad utrumque, et, hac forsan deficiente
probatione, factum est, ut S. C. decerneret raptores mulierum, quae in
raptum tantummodo, non vero in matrimonium consenserunt, comprehendi,
quoad poenam et matrimonii prohibitionem, sub decreto Cono. Trid., cap. 6,
de ref. matr.
«Consensus vero etiam in matrimonium potissimum desumitur ex iis
quae raptum praecesserunt, cuiusmodi sunt praevii matrimonii tractatus.
Cuius autem generis ii tractatus esse debeant, non aeque apud omnes certum
(13)
(VI)
Scherer,
(15)

Gueparri, I. c. u. <528: Roes t, l. c. n. 1354 ss.
Riganti, Comment. in lita. Cane. Aposl., 4*.», n. 88
Felje. I. c. n. 182. not. 2;
I. c. p. 382 e., not. 27, 31.
Roeeet, l. c. n. 1355 ea.; Gaeparri, l. c. n. 543, 558; Wernz, l. c. n. 284.

DE IMPEDIMENTO RAPTUS

445

est. Sunt enim aliqui qui sullicere putant generales etiam pollicitationes
a viro factae dc ducenda puella in uxorem et ab ieta acceptatae. Alii censent
tam validum et perfectum tractatum requiri ut pro matrimonio pene habe­
retur, nisi parochi et testium praesentia deficeret. Card. De I/uca, disc. 5
dr Matr. ct disc. 28 ad Cone. Trid. Ponderandum proinde est an Baronissa
de Poppen consenserit tum in raptum tum in matrimonium cum comite
Giannini; an consensus in matrimonium desumi possit ex iis quae raptum
praecesserunt, vel ex iis saltem quae in suis familiaribus colloquiis eadem
Baronissa testata est ».
Sententia, quae Card. De Luca tribuitur, et quam docet etiam Ri­
ganti (16), nimis rigida est ideoque reiicienda; solida enim ratio non apparet,
cur tractatus adeo validus et perfectus necessarius sit, ut praesumatur
huiusmodi mulieris consensus in matrimonium.
S. C. C. in casu praefato semper validum declaravit matrimonium.
Ita in Mediolanen. NuUitatis matrimonii, haec S. Congregationi exposita
fuerunt:
«Clemens a Porta et Anna Maria a Turre supplices huic S. C. alias
narrabant contracta inter se fuisse sponsalia per verba de futuro. Post
factas tres denuntiationes in parochia viri et duas in parochia mulieris,
Gaspar, Annae pater, et Anna ipsa, eiusdem patris impulsu, pro rescissione
sponsalium coram Ordinario institerunt. Quare cum res in longum trahe­
retur, Anna, misso nuncio ad Clementem, obtulit sese discessuram a paterna
domo, si ipse eam secum adducturus, certo constituto tempore, prope domum
suam praestolatus esset.
«Quapropter ex condicto Anna cum Clemente primam circa noctis
horam aufugit, et sese in aedes, quas in parochia S. Stephani ipsa Anna,
nonnullis ante diebus, ad annum conduxerat, receperunt. Postridie vero,
accersito parocho eius parochiae, quasi sacramentalis confessio cuiusdam
infirmi esset excipienda, coram eo per verba de praesenti se invicem despon­
sarunt, quibus ille auditis, dixit se huius rei conscium esse nolle, ac murmu­
rans aufugit. Post haec et matrimonium consummatum et proles iam su­
scepta est. Et quoniam Vicarius Generalis Archiepiscopi Mediolanensis huiusmodi matrimonium ut supra contractum validum esse contendit, ideo ipsi
coniuges supplices petunt per hanc S. C. declarari: 1° An constet de raptu
ad effiectwm do quo agitur. Et quatenus non constet; 2° An euprad ictum matri­
monium, contractum- fuerit coram legitimo parocho ».
S. C. die 21 aug. 1661, respondit: i Ad primum negative; ad secundum
affirmative ».
Pariter huc spectat decisio eiusdem S. C. in cit. Olomucen. NuUitatis
matrimonii, 29 iul., 26 aug. 1769, 14 mart. 1772, et clarius in Aquen. seu
Massilien. Matrimonii, 16 febr. 1889, in qua S. C. declaravit non constare
de raptu, quia mulier e monasterio ex condicto eum viro aufugisse vide­
batur, nec defuerant tractatus matrimoniales.
(16) Luc. cit. U. SS 8.

416

CAPUT VII - ARTICULUS VII

464. Si mulier, quae prius quidem erat nolens, deinde promissio­
nibus, blanditiis ac illecebris seducta, virum sequitur ad matrimonium
alibi celebrandum, habetur raptus seductionis, qui impedimentum non
constituit.
Qui seductionis raptus, secundum communiorem et probabiliorem
sententiam, ne tunc quidem canonice impedimentum dirimens consti­
tuit, quum vis aut metus adfuerit, non in mulierem, sed in eiw
parentes. Raptus enim, qua impedimentum matrimoniale, unice
attendi debet, saltem ex hodierna disciplina, secundum ius canonicum,
non autem secundum ius romanum et legislationes civiles hodie
vigentes. Idque valet, sive mulier sit sui iuris sive non; nam, quando
puella consentit in fugam intuitu matrimonii, etsi parentes, tutores etc.
sint inviti vel inscii, non verificatur raptus, de quo in can. 1074.
Raptus in parentes vel tutores, si agitur de puella nondum sui
iuris, certe prohibitus est etiam iure canonico, et si de impubère
agitur, licet masculini sexus, poenis plectitur (cfr. can. 2354, § 1),
sed impedimentum matrimonii non constituit, ut supra, n. 462, 5),
diximus (17).

465. Merae blanditiae et preces importunae non sufficiunt; nec
satis est de se metus reverentialis, nisi accedant alia adiuncta, quae
ita influant in animum mulieris ut exinde vis aut metus relative,
quamvis non absolute, gravis oriatur. Sufficitne fraus vel dolu.d
Dolus (malus) est omnis calliditas, fallacia, machinatio, ad circum­
veniendum, fallendum, decipiendum alterum adhibita (18). Dolus
(malus), fallacia et fraus coniungi solent (19).
Sunt qui discrimen aliquod adsignent inter dolum et fraudem.
quatenus 1° dolus fit semper alterum circumveniendi causa, fraus
adest, etiamsi voluntas decipiendi desit; 2° dolus in faciendo con­
sistit, fraus potius in verbis; 3° dolus clam, fraus palam commit­
titur (20). In iure promiscue usurpari solent hae voces.
Plures DD., praesertim ante decis. S. C. C. in Parisien. 27 aug.
1867 (cfr. num. 462), putabant mulieris abductionem dolo factam,
impedimentum non constituere (21).
Etiam post cit. decis. in Parisien, quidam, ex. gr. D’Annibale (22),
tenebant raptum non verificari, si puella dolo abduceretur.
(17) Cfr. Gasparri, n. 449, ed. post Codicem.
(18) L. I, § dolum malum, ft. dc dolo mal.
(19) L. XLV et LI, fl. pro 8OC.*, 1. XLVIll, 1T. dc divers, reg. iur.
(20) Cfr. Calvin., Lexicon iuridicum, v. Dolus.
(21) Sanchez, l. c. disp. 13. η. 12; Schmulzgr., I. c. η. 28 s., et alii.
(22) Loc. cit. η. 446, not. 29.

I

DE IMPEDIMENTO RAPTUS

447

Quidnam iure novo? Abductio vel detentio dolosa eaten us con­
stituit impedimentum, quatenus mulier nedum inscia, sed invita
quoque sit, ita ut dolo seu fraudibus nequaquam consentiat. Ceterum
hac ratione eaque sola, ut liquet ex specie facti probe considerata,
S. C. C. in cit. Parisien. nuptias irritas declaravit (23).
466. 4° Mulier, quaecumque ea sit, virgo, corrupta, honesta vel
inhonesta. Verba Codicis sunt generalia, nec ulla est distinguendi
ratio, cum finis sit libertatem matrimonii tueri (24). Si mulier rapta
perditis moribus est, praesumitur volens abducta explendae libidinis
causa, nisi aliud probetur; qui raptus proinde seu potius fuga dispo­
sitione canonica non comprehenditur.
Nonnulli olim negabant sub decreto Tridentino comprehendi
raptum suae sponsae invitae, quia, aiebant, eo non laeditur matri­
monii libertas, cum mulier ad matrimonium iam teneatur.
Contraria sententia vera erat: nam si sponsa aliquam habeat
resiliendi aut differendi causam, omnes eam admittunt, quia libertas
iam laeditur; «sed nonne ipsa iniuria, per raptum illata, causam
eiusmodi praebet, et consequenter evanescit ius sponsi, e quo con­
traria ab iis deducitur solutio? » (25). Praeterea, etsi supponamus
sponsam teneri, tamen semper verum est eius libertatem in ordine
ad matrimonium raptu violari, quia vi privata cogi nequit ad fidem
sponsalitiam servandam.
Raptum viri, ut impedimentum matrimoniale (26), ius canonicum
nec antea curavit nec hodie curat. Ratio, quia femina longe facilius
quam vir violentiam seu physicam seu moralem pati potest intuitu
matrimonii ineundi. Porro lex respicit ex ipsa sua natura id quod
communiter, non autem quod raro et per modum exceptionis con­
tingit.
Iure vetere equidem disputabatur, num lex Tridentina extende­
retur etiam ad mulieres, quae pro se raperent viros. Plerique ne­
gabant (27); pauci affirmabant (28).
Prima sententia, quae ime antiquo communior et verior erat,
(23) Cfr. Giovinc, II, p. 54; Rosaet, L c. n. 1318; Feije, l. c. n. 159; Wernz, l. c. n. 280.
(24) Cfr. Sanchez, l. c. n. 14; Schmnizgr., L c. n. 48 es.; D’Annibale, l. c. n. 446, not. 32;
Wernz, l. c. n. 280, II; Ball.-Palm., I. c. n. 096; Santl-Lvitner, l. c. n. 157 s.
(25) Feije, l. c. n. 155; Gasparri, l. c. n. 620.
(20) De Crimine, cfr. n. 475.
(27) Sanchez, l. c. n. 16; Pirhinpr, lib. V, tit. XVII, n. 28; S. Alph., I. c. n. 1107; Feije,
l.c. n. 150; D’Annibale, 1. c. n. 146; Rosaet, I. c. n. 1303 k; De Angelis, lib. IV, tit. 1, n. 20;
Gasparri, l. c. n. 621; Wernz, l. c. n. 280.
(28) De luetis, lib. II, cap. 18, n. 72, qui hunc sententiam dicit lonye probabiliorem, cum
pauds antiquioribus.

448

CAPUT VU - ARTICULUS VU

hodie certa est ex can. 1074, nam consulto omnino legislator statuit
adesse raptum «inter virum raptorem et mulierem... cum vir mulierem...
detinet ».

467. 5° Vir raptor vel detentor (cfr. n. 458), sive is per se sive
per alium violenter abducat aut detineat mulierem, nam «qui per
alium facit, est perinde ac si faciat per seipsum » (29). Si Titius,
v. g. ex mandato Sempronii rapiat vel detineat puellam, ut nuptias
cum Sempronio celebret, impedimentum adest inter puellam et Sem­
pronium, non autem inter ipsam et Titium. Quare mandatarius
raptor vel detentor non intelligitur, sed mandans tantum (30).
Si Titius proprio marte, sine ullo mandato, mulierem rapit vel
detinet, ut Sempronio nubat, deest impedimentum quoad utrumque.
Sane Sempronius non prohibetur puellam ducere, quia nec per se
nec per alium eam rapuit aut detinet; item Titius, quia non rapuit
nec detinet ut cum ea matrimonium contrahat. Aliter dicendum, si
dein, mutata voluntate, eam violenter detineat coniugii secum in­
eundi causa (31).
468. 6° Intuitu matrimonii ineundi; proinde impedimentum abest,
si mulier abducatur, vel detineatur ob alium finem quemcumque,
ex. gr. causa vindictae vel pecuniae aut libidinis. Ratio est, quia lex
canonica raptum qua impedimentum nonnisi intuita matrimonii eius­
que libertatis considerat.
Id etiam iure antiquo erat certum ex communi DD. sententia (32),
et compluribus S. C. C. declarationibus, ex. gr., 23 iun. 1566, 23 ian.
1585, 14 nov. 1648. etc.
Hodie certissimum est ex disertis apertisque verbis c. 1074.
In dubio recurrendum ad circumstantias et praesumptionem.
Puella praesumitur rapta vel detenta intuitu matrimonii, etiamsi
sponsalia vel tractatus de nuptiis ineundis non praecesserint (33);
hoc autem non solum quia est minus malum, sed praesertim id
favorem libertatis matrimonii. Quae praesumptio est iuris tantum,
non vero iuris et de iure.
(29) Rog. 72a iuris, In 6’.
(30) Cfr. De luatis, 1. II, cap. 18, n. 45; D’Annibale, 1. c. n. 446, not, 32; Rossct, Le.
n. 1347; Wernz. I. c.; Gasparri, L c. n. 624.
· 11 H
(31) Cfr. Acta S.
I, p. 23; Rosset l. c. n. 1354; Feije, l. c. n. 157 s.; D’Annilmk,
l. c.; Mansclla, p. I, cap. 1, art. 5; Wernz, L c. n. 180.
(32) Cfr. Sanchez, L c. n. 4 ss.; Schinaizirr., I. c. n. 40 ss.; s. Alph., L c. n. 1107; Roeset
L c. n. 1353: Wernz, l. c. n. 280, III; Ball.-Palm., L c. n. 695; Santl·Leitner, l. c. n. 160.
(33) Cfr. Feije, l. c. n. 148 s.; Gasparri, l. c. n. 622; Scherer, f. c. p. 380 e. *

DE IM PED IM EK TO RAPTUS

44Ô

469. 7° Sub potestate raptoris vel detentoris, tamdiu durat impedi­
mentum raptus, quamdiu mulier a raptore vel detentore non sit
t separata et in loco tuto ac libero constituta » (can. 1074, § 2) - (34).
Quare necesse est, ut mulier in alio loco constituatur, in quo im­
munis sit a quovis viri influxu sive per se sive per alios exercito.
Hinc impedimentum manet, si mulier in eadem domo, in quam ab­
ducta vel detenta fuit, degat, quamvis vir eam liberam relinquere
videatur; pariter si constituatur in alia viri domo vel ab eo con­
ducta, aut in domo familiae vel amici eiusdem viri, licet mulier
exinde posset occulte aufugere; praesertim si quis de viri mandato
iu cam invigilet eamque aliquo modo custodiat (35).
Ratio, quia in praedictis casibus mulier non potest dici, saltem
ex praesumptione contraria, libera omnino seu immunis a quocumque
influxu viri. Matrimonium foret invalidum etiam si mulier revera
consentiret. Cessat, e contrario, impedimentum, statim ac mulier
suae domui restituatur, vel in domo consanguinei aut amici mulieris,
qui vero in matrimonii negotio non foveat, constituatur. Huc spectat
celebris causa Ilcrbipolcn. 24 april. - 27 aug. 1857, de qua vide
n. 462, a) et causa Parisien. Matrimonii, 25 iun. 1864 (n. 470).
At, absolute loquendo, mutatio seu derelictio loci non requiritur,
dummodo certo et palam constet de mulieris libertate et immunitate
a raptoris vel detentoris influxu. Id veriticatur quoque in casu quo
mulier penes suos parentes se recipiat aut libera eorum potestati
committatur, nisi aliud ex adiunctis constet.
470. Aemilius d’E. Parisiis diligere coepit Odittam L·., eamque in uxorem
petiit a patre Carolo L., qui tamen, suadente, ut ferebatur, ipsa Oditta,
recusavit. Tunc Aemilius apud Annam Odittae matrem, a suo viro separatam
et pessimis moribus praeditam, et apud Saram, ipsius Odittae ancillam,
agere coepit, ut per vim fraudemque obtineret, quod sponte legit imeque
consequi non poterat.
Cum Deppac morarentur, balneorum maritimorum causa, mater ab
Oditta petiit, ut una cum Sara quamdam domum, remoto in loco sitam,
conspiciendam accederet, quam a se conductam asserebat. Oditta, nil su­
spicata, matris dictis capitur; simul ac domum illam subiit, mater sub aliquo
praetextu egreditur, paulo post et Sara ditabitur, et illico Aemilius sese
Odittae sistit, innuis clausis.
Sequenti die Odittae exterritae, paternam domum Parisios repetere vo­
lenti, mater et Sara suaserunt ut potius ad publicum diversorium Parisios
interim sese conferret. Oditta statim iter ferreum arripuit Lutetiam versus,
(31) Cone. Trid. Sese. XXIV, cap. β de reform, rnatr.
(3â) Scbmnlz.gr., I. c.; Oneparrl, l. c. u. 64ô.

29 — OAPPRI.M), De .Sacramentis, V.

t.

450

CAPUT VII - ARTICULUS ΥΠ

una cum Sara, quae ab eius latere numquam se dimovit; etiam Aemilius
eodem tempore idem iter agebat. Suasione cuiusdam d’Epée, amici Aemilii,
Oditta adiit parvum quoddam diversorium in via d'Arcole situm, ubi tribue
hebdomadis commorata est. Cubiculum, agente Sara, huiusmodi assignatum
ei fuit, ut ad illud nonnisi per Sarao cubiculum daretur accessus; et illius
fenestrae non viam publicam, sed atrium tantummodo introrsum respicerent.
Quare nullus exeundi aditus puellae patebat sine Sarae venia, quae tam caute
tamque arcte eam custodiebat, ut quoties domo exiret, toties cubiculum
clavibus obseraret.
Saepius puella ab Aemilio invisebatur, quae eum vel repulit vel invita
recepit; alios alloqui non poterat, sicuti nec egredi nec epistolas scribere.
Tandem, comitante Sara, jurisconsultum S. convenit, qui nullum aliud
huic malo remedium esse respondit praeter matrimonium, cui etiam pater,
licet invitus, consensit. Oditta ante matrimonii diem ad ecclesiam perrexit
ut ad poenitentiae sacramentum accederet, Sara semper comitante.
Matrimonium malum exitum habuit, et Oditta declarationem nullitatis
petente, proposito dubio: «An constet de nullitate matrimonii in casui,
S. C. die 25 iun. 1864 reposuit affirmative, et die 27 aug. eiusd. anni, stetit
in decisis (36).
tl
471. Ratio impedimenti.
— 1. Iure Decretalium raptos référé·

batur ad consensus defectum; quare non erat proprium et peculiare
impedimentum, sed species tantum impedimenti vis et metus (37).
2. Cone. Trid. impedimentum raptus constituit « tum ex praesum­
ptione non-conscnsus, tum in odium tanti jacinoris », ut habet In­
structio S. Officii ad Episcopos Albaniae, die 15 febr. 1901 data.
Dicitur a ex praesumptione non-conscnsus », scii, consensus per vini
et metum extorti.
Attamen raptus nullatenus confundendus est cum metu matri­
monium irritante; et vox « praesumptio » accipienda non est pro
praesumptione iuris proprie dicta, sed tantum pro iuris timore et
periculo generaliter suspicato, ne violentiam abductionis vel deten­
tionis sequatur violentia quoad consensum matrimonialem. Si age­
retur de praesumptione proprie dicta, nuptiae forent validae, si
constaret puellam raptam vel detentam libere consensisse, quia prae­
sumptio cedit veritati; quod falsum omnino est.
Hinc sive de facto verifieetur praesumptio non-consensus, sive
non, impedimentum semper adest (38).
(36) Acta S. Sedis, T, p. 15 ss.; Gaeparri, Z. c. n. 637; Santi-Leltn» r, Z. c. n. 163· Wernz
I. e. n. 281.
(37) Cap. 7» de raptoribus, X, V, 17.
\
(38) Cfr. Suarez, Dc legibus, cap. 21, η. i ss.; De Angelis, L c. n. 20; Wernz loc. cit n 275·
Gaeparri, Z. c. n. 614; Rosset, t. c. n. 1341.
»...
,

DE IMPEDIMENTO RAPTUS

151

Nec desunt qui dicant agi de praesumptione iuris et de iure (39).
Quod, proprie et accurate loquendo, verum non est, quia excluditur
probatio contraria etiam indirecta.
Dicitur « in odium tanti facinoris », non quatenus impedimentum
sit proprie ac directe in poenam seu vindictam constitutum, sed solum
quatenus indirecte lex impedimenti operatur ad huiusmodi facinus
cohibendum et ideo in eius odium. Sane confundi non debet raptus
qua impedimentum et raptus qua crimen, ut alibi diximus (n. 458);
hinc est quod, ubi primum mulier rapta vel detenta in loco tuto
ac libero est posita, impedimentum statim cessat.
3. Ex Codice omnis ansa confundendi raptum cum metu tollitur
omnino; nam dc raptu agitur in cap. IV sub titulo « de impedimentis
dirimentibus », de metu vero in cap. V sub titulo *de consensu
matrimoniali ».

472. Natura impedimenti. — 1. Quidam DD. putarunt raptum di­
rimere matrimonium ex iure naturae i. e. ob defectum consensus.
Quae opinio, ut patet ex dictis (n. 469), falso nititur supposito
seu conceptu. Nam. donec puella manet sub potestate raptoris vel
detentoris, impedimentum perdurat, licet ipsa libere consentiat ma­
trimonio ineundo.
Proinde si mulier esset invita, nuptiae forent invalidae non prae­
cise ob impedimentum, sed propter consensus defectum; iure enim
quo nunc regimur, impedimenta directe afficiunt personas (cc. 1050.
1080), et confundenda non sunt cum vitiis consensus, scii, cum metu,
vi, et conditione etc. (cc. 1081-1093).
2. Hinc raptus qua impedimentum matrimoniale est iuris eccle­
siastici tantum. Eo igitur non tenentur infideles. Quare, si mulier
rapta vel detenta revera consenserit, matrimonium apud infideles
valet, nisi raptus ex lege civili nuptias irritet. Si una pars sit fidelis
et altera infidelis, matrimonium est irritum, etiam praecisione facta
ab impedimento disparitatis cultus, quia utra que pars est iure ca­
nonico inhabilis, fidelis quidem directe, infidelis indirecte (cfr. nu­
merum 67) - (40).

473. Discrimen inter ius antiquum et novum. — 1. Ex dictis
facile colligitur: Ius novum, praeter raptum proprie dictum, com­
plectitur etiam violentam detentionem seu sequestrationem, quae iure
(39) Santi-Leitner, l. c. n. 153
(40) Cfr. Gaeparri, L c. n. 650; Wernz, l. c. n. 279; Chelodi, l. c. n. 90.

152

CAPUT VII - ARTICULUS VII

Tridentino impedimentum non constituebat,
sententiam.

secundum veriorem

Quare impedimentum erat nullum, vel tantum probabile, et ideo practice
non exsistens, in hisce casibus: 1° si mulier in sua domo manens, sub viri
potestate detinebatur; 2° si mulier, quae libere accesserat ad alium locum,
ibi violenter detinebatur; 3° si mulier ab initio libere abducta, dcin in ab­
ductionem dissentiebat; 4° si mulier ab initio rapta ob libidinem, dcin
intuitu matrimonii detinebatur (41).

2. Aliud discrimen, equidem notabile, respicit poenas in raptores
(cfr. n. 475).

474. Cessatio impedimenti et dispensatio. — 1. Impedimentum
cessat ipso jacto statim ac mulier violenter abducta vel detenta, a
raptore vel detentore separata, in loco tuto et libero constituatur
(can. 1074, § 2), i. e. a potestate raptoris vel detentoris subtrahatur
omnino.
2. Potest cessare etiam per dispensationem (n. 224, not. 9), si
mulier libere consentiat et separari nequeat a raptore vel detentore,
ita ut, quamvis sub eius potestate adhuc maneat, possit tamen cum
ipso valide et licite nuptias inire. Palam est, dispensari non posse,
nisi certo constet mulierem libere prorsus consentire.
3. Dispensatio conceditur tantum cx causa gravissima et in casibus
extraordinariis, cum nempe partes ob pecularia adiuncta separari
nequeant et matrimonii celebratio urgeat. Praxis Ecclesiae a dispen­
sando hoc impedimento adeo est aliena, ut in aliis impediments
dispensandis atque in ipsis dispensationum induitis, speciali clausula
uti soleat de absentia raptus (42).
4. Facultas dispensandi, quae continetur in cc. 1013-1015, respicit
certe etiam hoc impedimentum.
5. Si raptus adfuerit et dein cessaverit, parochus, ut merito
docent AA. (43), matrimonio huiusmodi ne assistat, nisi consulto
Ordinario, cuius erit indicare num mulier rapta vel detenta, revera
in loco tuto et libero sit posita ac sponti' omnino consentiat.
6. Ante Codicem mos alicubi vigebat, ut matrimonium etiam
post purgatum raptum non celebraretur sine Episcopi dispensatione,
(41) (June habet Chelodi (I. c. n. 90). nimia absolute dicta videntur, stanto quorundnm
DD. dissensu.
(42) Cfr. S. C. S. OtT 1.5 iun. 1875; Instr, eiusdem S. c. ig fe|)r. 1901 ; ad Episcopos
Albaniae; S. C. de Prop. FIds» 31 lan. 1796.
ψ
(43) Fc ije, I. c. n. 186; De Justis, I. c n. 16 s.; Baugen, tit. Il, p. 145.

DE IMPEDIMENTO RAPTES

453

adeo ut, ea praetermissa, matrimonium esset quidem validum, sed
graviter illicitum (44).
Qui mos hodie, ex praescripto cc. 1038, 1040 et 1041, sustineri
nequit, quatenus veram dispensationem postulat.
475. Poenae contra raptores. — 1. Can. 2353 haec habet: « Qni intuitu
matrimonii vel explendae libidinis causa rapuerit mulierem nolentem vi
aut dolo, vel mulierem minoris aetatis consentientem quidem, sed insciis
vel contradicentibus parentibus aut tutoribus, ipso iure exclusus habeatur
ab actibus legitimis ecclesiasticis et insuper aliis poenis pro gravitate culpae
plectatur». Cfr. etiam can. 2354 (45).
Quinam sint actus legitimi ecclesiastici, vide can. 2256, 2° (46).
2. Agitur de raptu proprie dicto, ut supra innuimus (n. 458); unde qui
mulierem sive intuitu matrimonii sive causa explendae libidinis violenter
detinent, poenis, de quibus in cc. 2353-2354, non subiacent. Poenae enim
sunt strictae interpretationis (cfr. cc. 19, 2219, § 1).
3. Cone. Trid. (I. c.) statuit poenam excommunicationis ipso facto in­
currendam et infamiae perpetuae contra raptores. Cum nulla mentio de hisce
poenis in Codice occurrat, eas abrogatas esse compertissimum est, attento
can. 6, 5°.

476. Notiones historicae. — 1. Ius vetus Romanorum raptum
vetabat sub gravissimis poenis, ipsa quoque poena mortis non exclusa;
sed ante Constantinum M. (an. 320), si puella rapta consentiret, eam
ut uxorem raptor retinere poterat.
Post Constantinum (47), matrimonium inter raptorem et raptam
prohibitum omnino fuit, ita ut iure lustinianco raptus constituerit
impedimentum dirimens (48).
Iure Germanico aliter res se habebat; nam pecuniaria facta delicti
compositione, raptor raptam ducere non prohibebatur.
2. Etiam canones Ecclesiae severas poenas in raptores mulierum
statuebant (49). Veteres canones ecclesiastici praecipiebant raptorem
(44) De luatis, l. c. n. 15; Giovine, I, n. 377; Gasparri, l. c. n. 645.
(45) Can. 2354, § 1: « Lalcus, qui fuerit legitimo damnatus ob delic tum homicidii, raptus
impuberuni alterutrius sexus... ipso iure exclusus habeatur ab actibus legitimis ecclesiasticis
et a quolibet mun ro, si quod in Ecclesia habeat, firmo onero reparandi damna ».
(46) Can. 2256, 2°: · Nomino autem actuum legitimorum ecclesiasticorum significantur:
munus administratoris gerero bonorum ecclesiasticorum; partes age re iudicls, auditoris et
relatoris, defensoris vinculi, promotoris lustitlae ct fidei, notarii et cancellarii, cursoris et
apparitoris, advocati ct procuratoris, in causis ecclesiasticis; munus patrini agere in sacra­
mentis baptismi et confirmationis; suffragium ferre in electionibus ecclesiasticis; ius patro­
natus exercere ».
(47) Cfr. llb. 1, Cod. Thcod., IX, 24.
(48) L·. un. Cod. de rapt, virth. IX, 13; 1. L1V, Cod. de Episcopis, I, 3; Novell. 143. 1450;
Sanchez, llb. Vil, disp. 12, n. 41; Schmalzgr., lib. V, tit. 17, n. 14 ss.
(49) Gone. Anoyr. (an. 314) c. 11; Conc. Chalced. (an. 451) o. 27; c. 2 (Gelas, an. 496)

454

CAPUT VII - ARTICULUS VII

ducere raptam vel seductam, si nulli esset desponsata; secus eam
restituere.
3. Saltem a saeculo nono in Ecclesia Occidentali prohibitio abso­
luta et perpetua facta est raptori ineundi matrimonium cum rapta
et alia quacumque muliere (50).
Disputatur num eiusmodi prohibitio, quae poenalis erat, vim dirimentem
haberet.
Longe probabilius negandum (51); imo quoad Ecclesiam Romanam et
Ecclesiam Orientalem (52), certum est, matrimonium fuisse quidem illicitum,
non autem invalidum (53).
Quaestio respicit Ecclesiam Gallicanam, quae vidctwr, iure particulari
raptum admisisse tanquam perpetuum impedimentum dirimens relativum.
Dicimus videtur, quia ex cc. 64-66 Cone. Meld. Paris, (an. 845-846), quibus
nituntur patroni sententiae affirmantis, nullitas coniugii clare non eruitur (54).

4. Inde a Gratiano disciplina mitior facta est, nam inter raptorem
et raptam matrimonium admissum fuit. Quam disciplinam Innocen­
tius III authentice confirmavit «si prior dissensio transisset postmodum in consensum » (55), nempe si libere consentiret illa pars,
cui per raptum metus fuisset incussus.
Quare impedimentum dirimens raptus iure Decretalium ab impedi­
mento vis et metus non distinguebatur, nam eatenus praecise ini­
tabat matrimonium, quatenus erat unus ex variis modis extorquendi
matrimonialem consensum per vim aut metum gravem atque iniustuni.
5. Cone. Trid. (56) hanc disciplinam, rogantibus praesertim Epi­
scopis et legatis regis Francorum, mutavit. Statuit scii, raptum
constituere impedimentum dirimens, quamdiu rapta a raptore sepa­
rata non esset atque in loco tuto et libero constituta. Addidit
quoque novas ac severas poenas contra raptores.
Quae disciplina a Cone. Trid. inducta, usque ad Codicis promul­
gationem viguit.
C. XXXVI, q. 1: c. 2, Cone. Aurel. I (an. 511) et Symmnch. ad Caesar, cap. 4 (an. 513) ct
c. 6 Cone. Paris. Ill (an. 557) — c. 2, 3, 6 C. XXXIV, q. 2; c. 20 Cone. Turon, (an. 567);
c. 10, 11 Synod. Roman, (an. 721).
(50) Cfr. cap. 23 Synod. Aqulsgran. (an. 817) — c. 4, C. XXXVI, q, 2; cap. 6 Syrod.
in palat. Verno (an. 844); c. 64, 65 Cone. Meldcns. (an. 845) —c. 17, C. I, q. 7 et c. 10, 11,
C. XXXVI, q. 2; cap. 24, Synod. Aqulsgran. (an. 817) — c. 33, 34. C. XXVIT, q. 2; c. 10
Cone. Ticin. (an. 850); c. 8 Cone. Trosleian. (an. 009).
(51) Cfr. o. 10, 11 Synod. Roman, (an. 721) — c. 5, C. XXXVI, q. 2; c. 64 ss Cone
Meld. (an. 845) — c. 47, C. XXVII, q. 2.
(52) Cfr. c. 92 Cone. Trullan. (an. 692).
(53) Sanchez, I. c.; Schmalzgr., I. c. n. 16: Wernz, I. c. n. 278.
(54) Cfr. Leitner, I. c. n. 146; Wernz, I. c. not. 21; Knecht , § 36.
(55) Cap. 7, X, dc raptoribus, V, 17.
(56) tkss. XXIV, cap. 6, dc reform, malrim.

DE IMPEDIMENTO CRIMINIS

455

477. Ius civile. — 1. Codices civiles impedimentum raptus ut
distinctum a vi et metu generatim non agnoscunt.
2. Viguit usque ad nostra tempora in Codice Hisp. et in Codice
Austr. Jurisperiti communius, attentis generalissimis verbis cit. § 56,
docent nihil referre an mulier an vir rapiatur, an intuitu matrimonii
an libidinis aut vindictae alterius ve causae, an matrimonium ineatur
cum raptore an cum alia quacumque persona. Adii aliter tenent.
Raptus seductionis ex defectu consensus parentum vel tutorum,
si et quatenus a lege requiritur, nuptias irritas facit.
3. Omnes Codices moderni poenas statuunt contra raptores mu­
lierum. Damnatio in foro laicali effectus producit etiam in foro cano­
nico (cfr. can. 2351; cfr. n. 475, not. 45).

Articulus VITI.
II
De impedimento
criminis.

478. Notio. — Impedimentum criminis (η μοιχεία) definiri potest:
Inhabilitas ex iure Ecclesiae ad matrimonium valide ineundum, inter
cos qui, certis in adiunctis complices fuerunt in crimine adulterii vel
coniugicidii.
Dicitur:
a) inhabilitas, quia etiam hoc impedimentum, sicuti cetera,
inhabiles facit partes ad nuptias ineundas; est autem inhabilitas
relativa (cfr. n. 196, 3°);
b) cx iure Ecclesiae, quia nonnisi ex lege ecclesiastica nuptiae
irritantur, ut infra dicetur (nn. 499, 503);
c) inter cos, qui... complices fuerunt in crimine adulterii vel
coniugicidii, quia causa specifica, ex qua impedimentum oritur, est
solum vel adulterium vel coniugicidium;
d) certis in adiunctis, quia non utcumque complices in adulterio
vel in coniugicidio arcentur a matrimonio inter se ineundo, sed
tantum cum haec crimina sunt qualificata i. e. habeant qualitates
et conditiones a iure requisitas.
II
479. Divisio seu species impedimenti.
— 1. Can. 1075 haec

habet « Valide contrahere nequeunt matrimonium:
«1° Qui, perdurante eodem legitimo matrimonio, adulterium inter
se consummarunt ct fidem sibi mutuo dederunt dc matrimonio ineundo,
vel ipsum matrimonium, etiam per civilem tantum actum, attentarunt;

456

OAPUT VH - ARTICULUS VLU

« 2° Qui, perdurante pariter eodem legitim > matrimonio, adulterium
inter se consummarunt eorumque alter coniugicidium patravit;
«3° Qui mutua opera physica vel morali, etiam sine adulterio
mortem coniugi intulerunt ».
2. ITinc quatuor sunt species impediment i: 1° adulterium cum
promissione matrimonii; 2° adulterium cum attentatione matrimonii;
3° adulterium cum eoningicidio, uno machinante; 4° coniugicidium
utroque machinante, sine adulterio. Dc singulis.
n promissione matrimonii.
U
480. Adulterium cum
— Ut adsit im­

pedimentum, haec requiruntur:
I. Adulterium et promissio poni debent, stante eodem coniugio.
Hinc si, constante matrimonio, adulterium commissum fuit, et, eo
soluto, promissio matrimonii data est, impedimentum non habetur;
item si, stante matrimonio, promissio et, eo soluto, copula carnalis
locum habuit. Parum refert an promissio antecedat adulterium,
vel sequatur. At si promissio adulterium praecedat, necesse omnino
est, ut revocata non fuerit; secus non habentur simul promissio
ct adulterium e quibus impedimentum oritur.
Idque valet etiamsi ab una parte tantum fuerit revocata, altera
invita (1). Necesse est, ut revocatio facta fuerit verbis aut signis,
non autem per actum mere internum, et quidem ut innotuerit alteri
complici. Nihil refert quanto tempore, licet forte diuturno, distent
ab invicem adulterium et promissio eiusve revocatio.
Si promissio revocetur post adulterium, nihil officit, quia impedi­
mentum iam exsistit. Impedimentum pariter deest, si, stante priore
matrimonio, Caius cognovit Semproniam, et, secundo matrimonio
stante, Caius eidem nuptias pollicitus est: in neutro enim adulte­
rium et promissio simul concurrunt (2).

481. II. Adulterium debet esse:
1° Perfectum i. e. consummatum copula perfecta (cfr. n. 342),
quae constat penetratione membri virilis in vaginam mulieris et
seminatione in eadem. Quare copula attentata aliique actus impu­
dici impedimentum non inducunt. At si copula habita fuit, praesu­
mitur perfecta in utroque foro; quae praesumptio tamen cedit veri­
tati, si contrarium probetur.
(1) Sanchez, disp. 79. n. 3 ss.; Schmnlzgr., lib. IV. tit. VII, n. 8 rs.; S. Alph l c
n. 1037; D’Annibale, l. c. n. 439.
(2) Sanchez, l. c. n. 5 ss.; Schmalzgr., I. c. n. 16; Feije, /. c. n. 119; Rosset, l, c. n. 2033*
Ball.-Palm., I. c. n. 677; Wernz, L c. n. 526.

DE IMPEDIMENTO CRIMINIS

457

2° Verum seu materiale, scii, quod obiective reapse exsistat,
quatenus utraque vel saltem una pars sit ligata vinculo matrimonii
calidi, adeo ut adulterium existimatum non sufficiat (3).
Parum refert, utrum matrimonium sit consummatum, an ratum
tantum; num coniuges simul vivant, an sint separati.
Deest impediment uni, si coniux fornicetur, falso putans compartem
adhuc vivere, cum reapse defuncta est; item si matrimonium, quod
contraxit, est quacumque de causa invalidum, licet invaliditatis
plane inscius ipse sit (41. Ratio est, quia, etiamsi in casu incurratur
ob conscientiam erroneam adulterii reatus, nulli tamen matrimonio
inimia de facto irrogatur.
Si utraque pars est coniugata, utrumque matrimonium, iuxta
nonnullos, debet esse validum, ut adsit impedimentum. Haec opinio,
iure tam antiquo quam novo, caret fundamento.
3° Utrinque formale, nempe utra que pars cognoscere debet ex­
sistentiam vinculi matrimonialis, ita ut sciat se non tantum fornicari,
sed etiam adulterium committere. Hinc si Titius solutus, sub fide
matrimonii mutuo data rem habet cum Caia quam pariter putat
solutam, aut vico versa, impedimentum non exsistit. Ratio, quia hoc
impedimentum ideo inductum est, ne spes futuri matrimonii ansam
praebeat adulteris machinandae mortis coniugum: quae quidem ma­
chinatio concursum utriusque postulat (5).
Quarc Giraldi (G) optime resolvit hunc casum sibi propositum. Caius,
intuitu matrimonii, rem habuit cum Bertha, quam existimavit solutam; dcin,
(Ium eam ducere vellet, Bertha sincere declaravit se esse coniugatam ideoque
a matrimonio abstinuit; sed nuptias sibi mutuo promisere pro casu futurae
mortis coniugis. Egregius Auctor respondit nullum exinde ortum esse im­
ped i nu ntuin.

Proinde adulterium ita debet esse utria que formale, ut una pars
cognoscat aliam esse coniugatam i. e. ut uni saltem eidemque eouiugi
iniuriosum sit. Hinc si Titius coniugatus peccat cum Caia item
coniugata, et ambo sibi promittunt futuias nuptias, neuter vero
novit alterum esse coniugatum. impedimentum non oritur. Quamvis
(3) Sanchez, l. c. n. 30; Schnialz.gr., I. c. n. 35 ss.; Rciffenst., lib. IV, tit. VII, n.
S. Alph., I. c. n. 1037; De lustis, lib. Il, cap. 16, n. 54; Fcije, Z. c. n. 450; Rosset, l.
n. 2018; D’Annibale, I. c.
(1) Sanchez, l. c.; S. Alph., I. c.; Matbaran, n. 306; Wernz, Z. c. n. 523; Vlaming, 1
n. 314; Noldin, Z. c. n. 587; Gasparri, Z. c. n. 730.
(5) Cfr. cap. 1, 7, X, de eo, qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, IV,
Sanchez, l. c. disp. 78, n. 12, disp. 79. n. 31 ss.; Seliinaiz.gr., I. c. n. 10 88.; S. Alph., I.
n. 103(1; Itose^t, l. c. n. 2019 8.; Wernz., Z. c. u. 523, III; Boli.-Palm., Z. c. u. 670.
(6) Op. cit. part. 11, App. in flno.

»

8;

c.
7;
c.

458

CAPUT VÎT - ARTICULUS VIII

enim uterque committat adulterium formale, eo ipso quod cognoscit
suum matrimonium, tamen peccatum utri usque non concurrit for­
maliter ad iniuriam uni eidemque coniugi irrogandam. Ad hoc enim
requiritur, ut uterque notitiam habeat saltem matrimonii unius partis.
Dicimus saltem matrimonii unius partis, quia si utraque pars est
coniugata, necesse non est, ut utraque utrumque ligamen cognoscat,
sed sufficit, si alterutrum: hinc adest impedimentum, si Titius co­
gnoscit Caiain esse coniugatam, Caia vero ignoret matrimonium Titii.
Ah impedimento criminis, ut liquet ex dictis, excusat ignorantia invin­
cibilis matrimonii; item ignorantia vincibilis leviter culpabilis, qua pars
rationabiliter putat alteram non esse coniugatam; non excusat verius af­
fectata, quia affectatio ignorantiae est dolus, qui in iure aequiparatur
scientiae (cfr. can. 2229, § 1).
Controvertitur, num excuset ignorantia crassa seu supina. Plures affir­
mant (7); alii negant (8). Stante dubio iuris, impedimentum non adest
(can. 15). Quod si Titius sciat quidem Caiam esso coniugatam, sed. modo
tum ipsa tum Titius dubitent num Sempronius vivat, et ita rem habeant
inter se, impedimentum probabilius exsistere censetur, quia Sempronius
praesumitur vivere, donec mors probetur (9). At si dein constaret Sem­
pronium revera mortuum fuisse, impedimentum non esset.
Necesse tamen non est, ut partes cognoscant adulterium qua tale, seu
qua peccatum specifice diversum a fornicatione, iustitiam laedens.

482. III. Matrimonii promissio debet esse: 1° vera; 2° seria;
3° libera; 4° exterius manifestata; 5° mutua; 6° pura; 7° respiciens
matrimonium futurum; 8° cum scientia ligaminis. De singulis.
1° Vera, i. e. requiritur promissio proprie dicta; proinde non
sufficit desiderium vel propositum nubendi. Quare impedimentum
deest, si, ex. gr., vir dicat mulieri: Si iterum matrimonium contraham,
non aliam ducam nisi te; vel: Vehementer opto nuptias tecum inire.
Datio est, quia haec similiave verba veram promissionem haud
exprimunt.
2° Seria, scii, non ficta vel falsa i. e. facta cum animo se vere
obligandi (10). Quidam tenent, fictam promissionem sufficere. Quae
sententia nec intrinsece nec extrinsece probabilis est; non intrinsece,
(7) Sanchez, lib. VIT, dlep. 79, η. 38; S. Alph., I. c. n. 1036; Salmnnt., tract. IX, cap. 12,
η. 52; De lustie, lib. Il, cap. 16, η. 38; Roeset, I. c. n. 2020; D'Annibale, I. c. n. 439.
(8) Scbmnlzgr., I. c. n. 11; Coninck, dlep. 31. n. 53; Valentia, in III P„ disp. 11, q. 5,
punct. 3; Palaus, tract. 28, D. IV, p. 12, n. 8; aliique apud Sanchez, (l. c.) et Salmnnt. (I. c.).
(9) Sanchez, I. c. n. 36; Busembaum apud 8. Alph., I. c. n. 1031; Du lustis, I. c. n. 37;
Gasparri, I. c. n. 736; Knecht, $ 37.
(10) Quare a communi ct certa doctrina rcccdit Qrato, qui (op. cil. η. 70) dicit: «Nec
erit nec< use, ut data fuerit (promissio) sincere seu cum animo se obligandi ».

DE IMPEDIMENTO CRIMINIS

459

quia ius expresse loquitur de promissione seu de fide mutuo data;
ficta vero promissio non est vera promissio seu fides data; non extrinscce, quia auctores, qui ita sentiunt, sunt pauci et minoris au­
ctoritatis; praeterea auctoritas extrinseca necessario supponit in­
trinsecam eaque nit itur, qua penitus sublata, deficit quoque extrinseca.
Ficta promissio ne tunc quidem satis est, quando fictio nullo
signo alteri manifestetur. At in foro externo ipsa probari debet,
ut palam est; nam ex nota iuris regula nemo existimandus est dixisse
quod non mente cogitaverit.
Quare promissio ficta nec in foro interno nec in foro externo
impedimentum producit; sed in foro externo eatenus impedimentum
deesse censetur, quatenus fictio probari queat.
Nonnulli existimant impedimentum oriri in utroque foro, si fictio ex­
terne non manifestetur (11). Sententia communior et probabilior negat, ob
rationem supra allegatam, scii.: fides seu promissio ficta non est vera fides
seu promissio. Et quamvis cum tali ficta promissione non vitetur periculum
in parte decepta captandae mortis coniugis, tamen, eum agatur de lege
irritante et de materia odiosa, interpretatio ad normam can. 19, stricte
facienda est; ideoque, stante controversia (cfr. can. 15), impedimentum non
exsistit (12).
Opinio, quae tenet non sufficere promissionem privatam, sed requiri
promissionem factam ad normam can. 1017 (cfr. Ius Pontificium, 1931,
p. 36), iuridico fundamento destituitur. Sane Codex utitur verbis omnino
generalibus: fidem sibi mutuo dederunt de matrimonio ineundo, nulla facta
mentione de canone praedicto; praeterea, si illud verum esset, numquam
aut fere numquam exsisteret impedimentum, cum vix sponsalia sollemniter
celebrentur aut celebrari queant inter coniugatos vel inter partem coniu­
gatam et non coniugatam; demum S. C. de Sacramentis et S. Poenitentiaria
tenent impedimentum oriri ex privata promissione, ac revera dispensationem
concedunt.

3° Libera a metu gravi, dolo vel fraudibus et errore substan­
tiali, ut palam efit.

483. 4° Exterius manifestata signis vel verbis aut scriptura ab
una parte, et ab altera similiter acceptata. Id iure antiquo communiter
DD. tenebant, quia vera promissio non intelligitur iuridice, nisi fuerit
(11) Sanchez, Z. c. disp. 70, n. 10; Palaus· tract. 28, disp. 4, punct. 12. u. 12; Coninck,
l. c. disp. 31, n. 57.
(12) Cfr. Lacroix, lib. VI, part. 3, η. 625; Bonacina, Z. c. q. 3, punct. 6, n. 8; Elbe!, L c.
n. 175; Laymann, lib. V, tract. 10, part. 4, cap. 10, η. 4; Sporcr, part. TV, rap. 1, n. 109;
Gasparri, I. c. n. 737; Ball.-Pnhn., I. c, n. 679.

460

CAPUT VII - AllTIC ULUS VILI

|

acceptata (13). lure novo certum est, nain can. 1075, 1« exigit, ut
fides data sit et quidem ex utraque parte; mutua porro fides dola
necessario supponit acceptationem, imo et repromissionem (cfr. n. 83).
Utrum promissio debeat esse expresse acceptata, an sufficiat pro
acceptatione taciturnitas, disputatur. Sententia communior et proba­
bilior tenet, taciturnitatem non sufficere, quia silentium in huiusmodi
re odiosa non potest simpliciter pro consensu haberi; quin imo.
attentis circumstantiis, silentium unius partis potius habendum est
pro denegatione consensus quam pro assensu (14). Stante dubio iuris,
impedimentum non est.
5° Mutua, i. e. promissio unius partis cum repromissione al­
terius. Olim id communias AA. negabant (15); alii tamen verius
affirmabant (16). Hodie certum est, attentis ipsius can. 1075,1° verbis,
requiri promissionem mutuam.
6° Pura, nempe non conditionata. Proinde non sufficit promissio
conditionata, si conditio deficit ante commissum adulterium: deli­
ciente enim conditione, dissolvitur promissio, et habetur perinde ac
si numquam facta fuisset, ita ut adulterium subsequeris non amplias
coniuugatur cum matrimonii promissione. Si conditio post commissum
adulterium suspensa exsistat usque ad obitum coniugis innocenti?,
vel ante obitum deficiat, communius et verius DD. tenent, paucis
negantibus, impediment uni deesse, quia non habetur fides data seu
promissio, nisi conditio adiecta verificetur (17).
Quae sententia practice certa dicenda, ex can. 15 saepius allegato.
Posita autem vérification e, adestne impedimentum? Si conditio
verificatur post coniugii solutionem, plcrique, nonnullis contradicentibus,
docent impedimentum non oriri (18); haec sententia, ut supra, est
(13) Schmalzgr., Z. c. n. 20; Sanchez, Z. c. n. 0; ReifTenst., lib. IV, tit. 7, n. 10; .S. Alph.,
I. C. n. 1037; Salmant., I. c. <.ip, 12, n. 61.
(14) Sanchez, Z. c. n. 25; Palans, Z. c. disp. 4, punct. 12, n. 11; Schmalzgr., Z. c. n. 22;
Rosset, Z. c. n. 2021; Oasparri, Z. c.; Ball.-Palm., Z. c.; Wcrnz, Z. c. n. 521, III, cum not. 38.
S. Alph., (Z. c. n. 1038) dicit: < Merito Sporer...utram que senti Titiam, vocat, probabilem ».
Sed Sporer (part. IV, cap. 1, η. 109) bacc habet: · Et ego, nisi Je consensu constet, in /ni·
tiornn sententiam inclino ».
(15) Sanchez, Z. c. n. 74; Bonacina, Z. c. q. 3, punct. 6, n. 9; Coninck, disp. XXXI, n. 62;
Palaue, disp. IV, punct. 12, n. 13; S. Alph., Z. c. n. 10U; Rosset, Z. c. n. 2027 ss.
(16) S. Bcllarm., De matr., cap. 22, v. Secundus est*. Elbel, Z. c. n. 165; Diana, part. Ill,
tract. 4, rcsol. 198 ct alii veteres apud Lacroix, Z. c. n. 626; Wcrnz, Z. c. not. 38; Lekmkubl,
L c. n. 1005, 3.
(17) Layinann, lib. V, tract. 10, part. 4, cap. 10, η. 4; Sporer, /. c. cap. 1, η. 109; Tamburinlus, Dc Matrim., tract, I, cap. 6, | 3, n. 4; Coninck, Z. c. n. 59; S. Alph., Z. c. n. 1040;
Gaeparri, I. c. n. 737; Rosset, Z. c. n. 2031 s.; Feije, Z. c. n. 451.
(18) Cfr. Sanchez, Z. c. n. It; Schmalzgr., Z. c. n. 27; De luatis, Z. c. cap. 6, n. 41; Ga­
eparri, 2. c., qui citat pro sententia a Ü1minute etiam Laymnnn. Sed immerito; nam hic auctor
(lib. V, tract. 10, part. 4, cap. 10, η. 4, υ. Sexta) expresse docet impedimentum induci, is
conditio verificatur · ante mortem coniugis » 1. c. ante matrimonii solutionem.

DE IMPEDIMENTO CRIMINIS

461

certa. Si conditio verificatur ante matrimonii solutionem, communius
AA. tenent impedimentum oriri.
Iuxta hanc sententiam, promissione conditionata de praeit rito
vel dc praesenti, impedimentum oritur statim ac constat conditionem
exsistere; promissione conditionata de futuro necessario, impossibili
aut turpi statim oritur; de futuro contingenti vel honesto oritur
necne, prout velificetur ante solutionem coniugii, vel non (19).
Alii tamen negant (20), quia promissio debet esse simpliciter
pura, ct non conditionata. Ipse S. Alphonsus (21) dicit: « Sed huic
(assertioni) responderi posset quod promissio illa, adhuc impleta
conditione, nec pura per se dici potest, prout requiritur a iure ».
Haec opinio videtur probabilis; probabilitate vero admissa, ap­
plicandum est notum principium de dubio iuris (n 202).

484. 7° Promissio debet respicere matrimonium futurum i. e. post
obitum coniugis ineundum. Iure antiquo DD. communiter id affir­
mabant (22).
Can. 1075 loquitur simpliciter de promissione matrimonii ineundi;
proinde nihil, saltem clare, e textu Codicis deduci potest contra ius
antiquum (23).
Idcirco etiam hodie promissio respicere debet nuptias post mortem
coniugis ineundas.
Idque ut longe verius habemus ob has rationes:
a) Correctio iuris est odiosa, ut aiunt, ideoque «in dubio num aliquod
canonum praescriptum eum veteri iure discrepet, a veteri iure non est rece­
dendum » (can. 6, 4°);
b) Can. 1075 expresse distinguit inter promissionem matrimonii eiusque attentationem; porro matrimonium contractum ante mortem coniugis est
attentatum, quia obstat ligamen, ut scite animadvertit Ball.-Palm. (24).
Ergo, nisi admittamus promissionem esse de nuptiis ineundis post obitum
coniugis, dicere cogimur — quod nefas est — inutilem esso distinctionem
a legislatore factam inter matrimonium promissum et attentatum (25).
(19) Oasparri, l. c. n. 737: Ross t, I. c. n. 2031 h.; Wcrnz, l. e. n. 524; Ftij.·, I. c. n. 451.
(20) Coninck, I. c.; Holzmann, Dc Malr., n. 562, b. 5; Noldin, I. c. n. 5S7.
(21) Loc. cit. n. 1010.
(22) Snnchez. I. c. n. 2; Schmalzgr., t. c. n. 8 s.: Gasparri, l. c.; Feije, Z. c n. 649; Wernz,
1. c.·. Bull.-Palm.. Z. c. n. 678, 3; Do Smet, Z. c. n. 321.
(23) Quare admittenda non est doctrina Chclodi (op. cit. n. 93), qui dicit: · Cirium pa­
riter promissionem non debere esse dc contrahendo post mortem <ouiugis, quia lex non
distinguit ».
(24) Loc. cit., n. 698.
(25) Hanc sententiam tenent fere omn< s commentatores Codicis* Pigbi, op. cil. u. 61;
Fcrreres, 11, n. 1022 (< d. 3· post Codicem); Vlamhig, l. c. n. 315, Arr< gui, Su/nm. Uieol. mor.,
n. 762 (ed. 5‘) et ulli.

462

CAPUT VII - ARTICULUS VIII

Quibus mature perpensis, opinionem contrariam solide probabilem di­
cere non audemus. Unde impedimentum non adest, si Titius, ex. gr., dicat
Caiae: Promitto tibi nuptias post mensem vel annum, post obtentum civile
divortium ineundas. Nisi contrarium expressum fuerit, promissio inter adultoros matrimonium post mortem coniugis contrahendum communiter respi­
ciet; nec opus est ut id expresse promissioni addatur.
In foro externo, nisi contrarium probetur, semper censetur adfuisse
intentio et promissio celebrandi matrimonium post obitum coniugis, seu
post solutionem nuptiarum nunc exsistentium.
Utrum promissio debeat respicere matrimonium verum seu religiosum,
an sufficiat promissio matrimonii mere civilis, certo non constat (26). Af­
firmat Gasparri, qui ait: «Putamus impedimentum oriri si partes adulterium
commiserunt cum privata promissione matrimonii tantum civilis » (n. 674,
ed. post Codicem). Quare impedimentum est dubium, practice nullum.

485. 8° JRcquiritur scientia ligaminis. Huc spectat quaestio, utrum
necesse sit, si promissio adulterium praecedat, quod utraque pars
tempore promissionis alterutram esse matrimonio copulatam cognoscat.
Ex. gr. Caius, ignorans Bertham esse coniugatam, ei matrimonium
promisit, et postea, matrimonio cognito, rem cum ipsa habuit. Omnes
concedunt in hoc casu impedimentum exsistere, si, post notitiam
matrimonii, promissio expresse confirmata fuerit. Deficiente huiusmodi
confirmatione, DD. inter se non conveniunt.
Alii affirmant esse impedimentum, quia, aiunt, sufficit confirmatio
tacita, quae habetur per adulterium (27). Alii negant, quia «ceu
turpis promissio non est facile praesumenda, ita nec turpis ratihabitio.
Quin puto nec ratihabitionem ex dictis sufficere, si facta fuerit, altero
inscio » (28).
Alii ita distinguunt: vel adulterium committitur cx vi promissionis
quondam factae, cum spe futuri matrimonii, et tunc impedimentum
oritur; vel patratur adulterium independenter a facta promissione,
et tunc deest impedimentum.
Stante controversia, impedimentum non exsistit (n. 202).

486. Adulterium cum attentatione matrimonii. — Ut impedimentum
adsit, haec requiruntur:
1° Adulterium debet habere omnes conditiones supra memo­
ratas (n. 481).
2° Attentatio debet esse vera. Nomine attentationis intelligitur
(26) Wcrnz-Vidnl. n 328; Linneborn. p. 260.
(27) Sanchez» l. c. u. 34; Schmalzgr., l. c. n. 13; Ball.-Palm., I. e.
(28) D'Annibale, l. c. u. 439.

DE IMPEDIMENTO CRIMINIS

463

actus, quo duo, conscii exsistentis impedimenti ligaminis, i. e. vivente
legitimo coniugc nec dissoluto matrimoniali vinculo, vere et serio sibi
praestant, invalide utique, consensum coniugalem de praesenti per
verba aut alia signa.
Quare:
a) Necesse non est, ut attentatio matrimonii fiat coram parocho
et testibus i. o. in forma legitima Ecclesiae; fieri potest etiam coram mini*
stello acatholico, vel coram magistratu civili seu «per civilem tantum
actum », uti expresse habet can. 1075, 1°, vel actu omnino privato (29).
Nihil refert, utrum contrahentes sint alio quoque impedimento ligati.
b) Non sufficit per se, quod duo vivant in concubinatu, nisi aut in illo
praestetur consensus coniugalis per verba de praesenti, aut ipse concubinatus,
attento usu loci ut que plerumque accidere solet, includat promissionem
matrimonii de praesenti (30). Diximus, per se concubinatum non sufficere;
sed in foro externo, nisi aliud constet, huiusmodi concubinatus matrimonio
attentato aequiparatur.
c) Requiritur scientia utriusque partis de ligamine exsistente, ut supra
diximus de promissione (n. 481, 3°), at sufficit, ad contrahendum impedi­
mentum, quod pars, quae ligamen ignorabat, in vita coniugali, eo cognito,
perseveret et adulterium committat.
d) Omnes qui, post matrimonium valide contractum, petunt et obti­
nent civile divortium et postea aliud matrimonium civile celebrant illudque
consummant, eo ipso impedimentum incurrunt; quocirca, soluto priore coniugio, nequeunt valide inire matrimonium sine dispensatione.

487. 3° Inter adulterium et attentationem necessaria est coniunctio,
de qua supra (u. 480), scii, adulterium et attentatio exsistere debent
stante eodem coniugio. Indifferens est, num prius fuerit adulterium
an attentatio, dummodo uterque actus simul eodem coniuge vivente
exstiterit (31).
4° Quae diximus (n. 482) de revocatione, confirmatione etc.
promissionis, applicanda sunt etiam attentationi matrimonii.
II cum coniugicidio. — Ad constituendum impedi­
488. Adulterium

mentum requiritur·:
I. Ex parte adulterii:
II
io Ut sit verum, consummatum
seu perfectum, formale cx

utra que parte, prout supra diximus (n. 481).
(29)
Olorine,
(30)
(31)

Sanchez, Z. c. n. 8; Schinalzcrr., L c. n. 15; Feije, I. c. n. 451; Wernz, l. c. n. 451;
I, p. 409; Do Angelis, Ub< IV, tit. 7, n. 11; Gasparri» l. c. n. 738.
S. C. do Prop. Fide 14 ian. 1844; Feije, Z. c.; VI.lining, Z. c. n. 318.
Sanchez, l. c. n. 3; Schmaizgr., /. c. n. 8; Rosset, Z. c. n. 2034 8.; Wcrnz, Z. c. n. 52G.

464

caput vir - articulus vm

2° Praeterea necesse est, ut sit utrumque uni eidemque eoniugi formaliter iniuriosum respectu illius praecise coniugis qui oeciditur. Scii, non sufficit quod matrimonium alterutrius saltem adulteri
notum sit utrique, sed insuper opus est, ut uterque adulter cogno­
scat illud in specie matrimonium, quod solvitur per coniugicidium.
Ratio desumitur ex fine legis. Eatenus adulterium causa impedi­
menti videtur, quatenus influit ex utraque parte in conïugicidiuin;
quod profecto non verificatur si alteruter complex ignoret cxistentiam
illius coniugis qui occiditur (32).
Quare si Titius coniugatus reni habet cum Bertha, cuius maritum in
lectulo decumbentem brevi moriturum praevidet, fingens se non coniugatnm
sed solutum esse; et dein, adulterio patrato, uxorem suam interficit, ut
nuptias inire possit cum Bertha statim post obitum eius mariti, impedi­
mentum non exsistit; unde Titius et Bertha matrimonium contrahere non
prohibentur.

489. II. Ex parte coniugioidii:
1° Machinatio mortis facta per unum cx adulteris; dicimus per
unum, quia mutua adulterorum machinatio non requiritur'. λίΜ
refert, utrum adulter coniugem proprium interfecerit, an compartis;
utrum physica an morali machinatione usus sit.
2° Ooniugicidium verum, nempe ut occidatur qui vere, non
solum putative (i. e. ratione matrimonii mere putativi) sit coniux;
secus enim non haberetur coniugicidium, de quo expresse loquitur
can. 1075, 2°, sed homicidium simplex.
3° Coniugicidium dolosum seu intentione vere occidendi patra­
tum; tale non esset coniugicidium, praeter illam intentionem, simplici
saevitia causatum (33).
4° Mors coniugis innocentis reapse secuta ex machinatione phy­
sica vel morali, per se vel per alium, scii, per mandatum, consilium
efficax vel preces quae efficaciter influxerint, unius cx adulteris, ita
ut nequaquam sufficiat mors mere attentata (34).
Diximus ex machinatione physica vel morali quia si mors sequitur
non vi ipsius actus occisorii seu machinationis, sed ex alia causa,
puta ex imperitia vel negligentia medici, ex incuria ipsius coniugis
vulnerati (ex. gr. si vulnus leve non satis curavit), impedimentum
(32) Cfr. S. Alph., I. c. n. 1035; Horn. Apost., tract. 18, n. G3; Wernz, l. c. n. 352; Vlamfng,
l. c. n. 320; Matharan, op. cit. n. 320.
(33) Cfr. Schmalzgr., I. c. n. 50; S. Alph., I. c. n. 1030; Ball.-Palm., I. c. n. 670 sh ;
Vlaining, L· c. n. 321.
(31) Cfr. Sanchez, disp. 78, n. 7; Schmalzgr., I. c.; Gasparri, l. c. n. 739; Wernz l c
D. 531, not. 62; Ball.-Palm., L c. n. 608.
’

DE IMPEDIMENTO CRIMINIS

165

non incurritur (35). Non sutlicit ex dictis ratihabitio caedis ab altero
factae.
5° Intentio contrahendi matrimonium cum complice adulterii,
non autem aliud motivum quodeumque, ex. gr. vindicta. Ius cano­
nicum hanc intentionem expresse non exigit; deducitur tamen ex
fine legis impediendi facilem occisionem legitimi coniugis ob spem
matrimonii cum parte adultera (cfr. can. 18); unde si alia intentione
patretur coniugicidium, impi dimentum non exsistit (3G).
Huc spectat resp. S. O. C. iu Ulixbonen. Sensus S. C. fuit,
teste Riganti (37), impedimentum deesse, quia uxoricidium vade­
batur commissum ex sola causa vindicandi adulterium uxoris.
490. Intentio contrahendi nuptias cum complice non requiritur in utroque
adultero; sutlicit in illo, qui coniugicidium patrat, cum nec vetus nec novum
ius exigat intentionem uiriusque adulteri.
Oportetne ut exterius intentio manifestetur? Communiter DD. affirniant (38), iis quoque non exceptis, qui tenent manifestationem alteri com­
plici esse necessario faciendam. Horum ratio est, quia «secus non intelligitur,
quo iure Ecclesia sua lege poenali suoque iudicio attingere possit intentionem
mere internam » (39).
Quae ratio, debita cum reverentia sit dictum, non videtur solida, tum quia
Ecclesia sua lege suoque iudicio attingit adulterium et coniugicidium, utrumque
profecto externum, tum quia praefata intentio iure praesumitur in foro externo;
ideoque, nisi ex probationibus contrariis elidatur, legitime subiicitur legi et
iudicio Ecclesiae (40). De facto huiusmodi animus nubendi semper manife­
statur vel explicite vel saltem implicite, i. e. ex circumstantiis ipsis desumitur.
Gravis controversia est inter AA., mun intentio contrahendi matri moniuin alteri complici sit manifestanda, ut impedimentum adsit.
Plures affirmant (41). Alii negant, quia ex fontibus iuris necessitas
manifestationis non eruitur (42).
(35; Schinnlzgr., I. c. n. 50 ss.; Sanchez, Z. c. n. 7 8.; Rosset, l. c. n. 2042; Wernz, l. c.
n. 529, 531.
(36) Cfr. Rosset, l. c. n. 2018; Wernz, Z. c. n. 531, not. 59; Ball.-Palm., L c. n. 637, 5®.
(37) In reg. 49 Cancell. Apost., n. 56.
(38) Cfr. S. Alph., Z. c. n. 1036, ad VI; Sa linunt., tract. 9, cap. 12, η. 53; Pontius, lib. VI1,
cap. 15, η. 5; Bull. Palin.. I. c. n. 674; Ross t, / <· n. 2015.
(39) Wernz, Z. c. n. 528, not. 55, n. 531, not. 61.
(40) Cfr. Sanchez, I. c. disp. 78, n. 19; Sotus in IV, D. 37, QU. un., art. 4; Gutierrez,
Canon. Qiiacst., de matr,, cap. 105, n. 23.
(41) S. Alph., Z. c.; Salmant., I, c.; Lehmkuhl, I. c. n. 769; Gasparri, I. c. n. 739; D’An­
nibale, Z. c. n. 441, not. 32; Van de Burgt, I. c. n. 118.
S. Doctor (I. c.) ex Sahnant., citat pro hac sententia Sanchez, Vasquez, Perez, et Dlcastilluin. Scd minus recto.
Sanchez (I. c.) tenet oppositum; Vasquez nihil dicit i. e. mentem suam de hac re nullate­
nus pandit (in 1-2, disp. 160, cap. 3); Perez (disp. 33, sect. 1, η. 7) loquitur de alio casu, nempe
de crimine, utroque. machinante; Dlcastlllus (disp. 7, dub. 56, n. 611) aillrmat contrarium,
Bell, probabile dicit, impedimentum incurri ob intentionem internam et incognoscibilem.
(42) Rosset, l. c. n. 2048; Carrière, l. c. n. 739; Feije, l. c. n. 45 4, 4°; Sauti, lib. IV, tit. 7.
n. 6; Wernz, Z. c. n. 531, not. 61; Noldin, Z. c. n. 586; Warning, Z. c. n. 321.

30 — CAPPELLO, Ζλ Sacramentis, V.

I

I
I

466

CAPUT VII - ARTICULUS VIII

Haec sententia verior videtur; sed alia quoque est solide probabilis.
Proinde, stante dubio iuris, impedimentum non est (n. 202).
Quidam (43), licet excludant necessitatem manifestationis alteri coniugi
faciendae, dicunt tamen requiri, ut intentio ineundi matrimonium allen
parti nota sit. Alii id negant.
Intentio nuptias contrahendi respicere debet praecise complicem, non veru
aliam personam quamcnmque; quare si Titius coniugatus adulterium com­
mittat com Caia suamque uxorem occidat ea intentione ut matrimonium
celebret cum Bertha, impedimentum non exsistit (44).
In foro externo, quando de patrato adulterio constat, praesumplio est,
necem coniugi illatam fuisse animo nuptias cum complice ineundi; quae
tamen praesumptio, utpote iuris tantum, contrarias probationes admittit (45).

491. III. Ex parte connexionis inter adulterium et coniugicidium,
haec requiruntur:
II
1° Utrumque committi debet stante eodem
legitimo matri­
II
monio.
Hinc si Caius adulterium committit cum Bertha, sua uxore
vivente, et, hac mortua, ducit Semproniam eamque occidit ut matri­
monium ineat cum Bertha, impedimentum non exsistit. Item si
Tatius solutus rem habet cum Caia coniugata, et postea Beitham
ducit eique necem infert animo nuptias contrahendi cum Caia, im­
pedimentum non intelligitur.
2° Adulterium praecedere debet occisionem coniugis. Batio est,
quia coniugicidium, ut diximus (n. 489, 5°), fieri debet ex intention·.
contrahendi matrimonium cum complice adulterii, quae intentio suf­
ficit implicita: sed, post m utem coniugis, si alia pars sit soluta,
adulterium non exsistit (46).
H
492. Communiter DD. censent impedimentum induci, licet adulterium
sequatur machinationem mortis, dummodo praecedat mortem ipsam.
Plerique id intelligunt de machinatione tum moralis tum etiam physica,
ex. gr. de vulneris inflictione, veneni propinatione, etc., ita ut, si causa
mortis posita ante adulterium fuerit, ex. gr. propinatum sit venenum, et
deinde adulterium sequatur, antequam mors reipsa eveniat, impedimentum
exsistit (47).
(43) Cfr. Noldin, l. c. n. 58(1.
(41) Sanchez, I. c. u. 13; Bonuclna, q. 3, pnnet. 6, n. 17; 3. Alpb., I. c.; Castropalaus.
I. c. disp. 4, punct. 12, n. 5.
(45) S. C. C. in (Jlirbonen. 28 sept. 1726 (Thesaurus S. C. C, to. ITT, p. 367); cfr. n. 489.
5». Iu casibus a nonnullis memoratis, v. g. a leinolu (op. cit. n. 83), impedimentum, saltern
practice, profecto abest.
(46) Schmalzgr., I. c. n. 51; Felj··, l. c. n. 454; Gasparri, l. c.; Ball.-Palm., I. c. n. 673;
Wirnz, L c. n. 532.
(47) Schmalzgr., I. c. n. 51; Bail.-Palm.. I. c.; Rosset, l. c. n. 2047; Feije, l. c. n. 454;
Wernz, l. c. n. 532, not. 64.

DE IMPEDIMENTO CRIMINIS

467

Alii id tantum concedunt de machinatione morali, negant vero de
physica; quare, secundum hanc sententiam, si adulterium committatur
post machinationem physicam, sed ante mortem reapse secutam, v. g. post­
quam vulnus lethale inflictum est aut venenum propinatum, impedimentum
non inducitur (48).
Haec opinio probabilior videtur: 1° quia, alia sententia admissa, tota
haec conditio superflue apponitur: siquidem nimis manifestum est, adulterium
debere mortem ipsam coniugis praecedere, secus non est adulterium, sed
implex fornicatio; 2° quia coniugicidium proprie non eo momento patratur,
quo coniux reapse moritur, sed eo tempore quo ponitur actus qui illud
vere causât; 3° quia adulterium commissum post actum qui est causa mortis,
nullum de facto exercet influxum in coniugicidium; hoc autem impedimentum
ideo praesertim videtur constitutum, ne adulterium utrinque formale facilem
occasionem praebeat inferendi necem coniugi innocenti.
Ceterum, stante controversia, palam est impedimentum non exsistere.
Hinc si Titius, propinato veneno uxori suae, deinde adulterium committit
cum Caia, potest cum hac muliere, uxore defuncta, matrimonium celebrare.

493. 3° Coniux. qui vivebat tempore adulterii, et non alius, occidi
debet; nam ad alios casus lex ecclesiastica non est extendenda, cum
de hac tantum hypothesi loquatur (49). - Cfr. 480, 488.
H
494. Coniugicidium
utroque machinante. — Ut oriatur impedi­

mentum criminis ex solo coniugicidio, sequentes conditiones re­
quiruntur:
1° Ut vere occidatur coniux.
a) Proinde non sufficit coniugicidium attentatum.
b) Nec satis est occisio alterius personae, etsi facta ex inten­
tione coniugem interficiendi. Hinc si. loco coniugis, alia persona
per errorem occidatur, impedimentum non exsistit (50).
o) Praeterea necesse est, ut matrimonium fuerit validum,
sive consummatum sive ratum tantum.
d) Non sufficit putativum, quamvis ambo contrahentes sint
in bona fide et tam ipsi quam ceteri omnes coniugium validum
habeant. Ratio, quia ille solum est vere coniux, qui validum matri­
monium celebravit, et iniuria matrimonio non exsistenti inferri non
potest (51).
e) Nihil refert, utrum maritus cum muliere occidat uxorem,
(48) Van de Burgt, l. c. p. 142; Vlinning, l. c. n. 322.
(49) S. C. O. In caus. Neapolitana, 26 mart. 1746: Feijc, l. c. n. 451 Wernz, l. c. n. 532.
(50) Sanchez, lib. VII, disp. 78, n. 7: Schmalzgr., I. c. n. 54: RcilKust., lib. IV, tlt. 7,
n. 22 ss.; Gasparri, l. c. n. 733: D’Annibale, I. c. n. 4(0.
(51) Sanchez, l. c. n. 20; Gasparri, l. c.; Wernz, l. c. n. 527.

468

CAPUT VIT - ARTICULUS VIII

an uxor cum complice maritum; nam uxor et maritus quoad iura
matrimonialia pares omnino sunt ex iure divino et ecclesiastico. Con­
traria sententia quorumdam DD., qui restringebant impedimentum
ad uxoricidium, iamdiu antiquata est (52).

495. 2° Ut mors sequatur ex vera et mutua utriusque complicis
cooperatione, scii, ut uterque realiler atque efficaciter concurrat ad
necem inferendam, et quidem mutuo consilio. Quare:
a) Actio posita ab utroque complice debet esse lethalis, ita
ut si mors non ex ea praecise, sed ex alia causa sequatur, impedi­
mentum non exsistat (cfr. n. 489, -1°).
b) Cooperatio ad mortem coniugis innocentis potest esse physica
vel moralis, uti expressis verbis statuit can. 1075, 3°; etiam iure
antiquo omnes DD. id merito affirmabant.
Prior habetur, cum Titius physice agit sicquc effectum i. e.
mortem causât; ex. gr. si explodit sclopetum aut gladio vulnerat vel
hasta percutit. Altera adest, cum quis aliam causam liberam ad
agendum efficaciter movet vel mandato vel consilio aut precibus.
Necesse omnino est, ut Iiuiusmodi cooperatio moralis sit vere
efficax, seu ut uterque complex existimari queat tanquam reus prin­
cipalis vel correus; secus impedimentum non est.
c) Si mandatum vel consilium revocatum fuerit, idque alteri
complici innotuerit, deest cooperatio requisita ideo que impedimentum
non oritur; aliter omnino dicendum, si revocatio non innotuerit.
d) Si una pare necem ab altera illatam solum approbat atque ratam
habet, impedimentum non exsistit, quia ratihabitio, quae caedem iam pa­
tratam respicit, nullum influxum, ut patet, in eam habet; igitur deest
utriusque· complicis machinatio a iure omnino requisita. Hinc si Titia audit
Caium occidisse suam uxorem, et scelus laeta approbat summisque laudibus
extollit uxoricidam intuitu matrimonii, nullum est impedimentum ex hoc
capite (53).
e) Si una, pars consentit seu approbat necem ab altera patrandam,
induciturne impedimentum! Imprimis certum est impedimentum deesse, si
una pars manifestet suum propositum occidendi, et alia taceat, nec appro­
bans illud nec reprobans exterius, licet interne omnino consentiat.
Si vero consentiat seu approbet, ita distinguendum: vel Iiuiusmodi con­
sensus seu approbatio ex adiunctis efficaci hr influit, qua suasio aut consi­
lium etc., vel non. Si primum, quod tamen non facile admittendum est,
(52) Sanchez, L c. n. 8; D’Annibale, l. c.; Wernz, L c. not. 51.
(53) Sanchez, l. c. n. 5 68.; Schinnlz^r., /. c. n. 53 s.; S. Alph., I. c.; Ropsct, l. c. n. 2038
es.; Bull.*Pulm.9 I. c. n. 6G8; Wernz. I. c.; Gasparri, l. c. n. 733, 6).

■_

DE IMPEDIMENTO CRIMINIS

469

inducitur impedimentum; si alterum, non inducitur, quia deest opera a ca­
none 1075, 3° expresse requisita i. e. cooperatio. In dubio, impedimentum
n<>n est.
/) Si solus vir aut sola mulier vel uterque quidem, sed sine mutuo
consilio, interficit, impedimentum ex solo isto coniugicidio non oritur: si­
quidem t mutua opera» (can. 1075, 3°) non exsistit (54).

496. 3° Requiritur ut coniugicidium patratum sit intuitu matri­
monii cum complice ineundi, aut cum uno ex cis, si pluies fuerint (55).
Haec conditio in lege canonica disertis verbis non repentur; tamen,
ut recte DD. communiter tenent, manifesto deducitur ex fine huius
impedimenti, quod ideo ab Ecclesia constitutum est, ne coniux
interficeret coniugem, ut cum alio nuptias contrahere posset (56).
Quare impedimentum non exsistit:
a) Si mors coniugi inferatur ex ira vel vindicta aut voluntate
liberius vivendi cum complice aut desiderio hereditatem acquirendi, etc.
b) Si coniugicidium patretur ex intentione ineundi matrimonium
non cum complice occisionis, sed cum alia persona sive determinata
sive indeterminata (57).
c) Si animus contrahendi matrimonium sequatur occisionem;
nam, spectato fine legis, praecedere debet, ita ut influere censeatur
in coniugicidium.
497. Controvertitur, num praefata intentio contrahendi matri mon i uni re­
quiratur in utroque complice.
Fere communis DD. sententia negat, quia, posita intentione etiam ex
parte unius tantum, sufficienter habetur ansam machinandi necem coniugis,
ad quam tollendam lex irritans lata est (58).
Quidam affirmant, dicentes id sequi ex mutua conspiratione requisita
et ex line ipsius logis (59). Hanc sententiam improbabilem dicere non au­
demus. Ratio vero contra eam adducta rem non evincit.
«Prior sententia, aiunt, in iure non habet fundamentum; nullibi enim
decernitur utriusque partis intentionem requirit (60). Animadvertimus, ne
(54) Cfr. Sanebez, l. c. a. 6 ss.; Schmnlzgr., i. c. n. 55; Ross t, l. c. n. 2041; Riinti-Is'ltner,
lib. IV, tit. 7, n. 4.
(55) Sanchez, l. c. n. 13; Schtnnlzgr., I. c. n. 55; RcliTenst., I. c. n. 24; S. Alpb., I. c.
n. 1033, 1036; Feije, l. e. n. 453; Rossct, l. c. n. 2043.
(56) Cfr. Sanchez, Z. c.; S. Thom., in IV, 1). 37, art. 2; Gasparri, l. c. n. 733; Wernz,
I. c. n. 528; Noklln, Z. c. n. 585, 2.
(57) Ctr. Sanchez, l. c. n. 18; Scbinnlz.gr., Z. c. n. 56; Ball.-Pnlni., Z. c. n. 669; D’Annibale.
Z. c. n. 440.
(58) Sanchez, Z. c. n. 14; Salmnnt., Z. c. cap. 9, n. 53; S. Alph., Z. c. u. 1034; Bull. 1 'aim.,
I. c. η. 528, III; Gasparri, Z. c.; Russet, l. c. η. 2044; D’Annibale, Z. c.
(59) Cfr. Feije, Z. c. n. 453, 3°; Carrière, Z. c. n. 736; Vlamtng, Z. c. n. 324.
(60) Cfr. Wernz, Z. c. n. 528, not. 55.

470

CAPUT VII - ARTICULUS VITI

unius quidem partis intentionem a iure expresse requiri; proin haec argu- i
mentatio non valet, secus concludendum foret, eam intentionem, silente
iure, in neutro complice exigi. Neque ex fine· desumi potest argumentum
peremptorium in favorem praedictae sententiae, quia certo non apparet
haberi sufficienter, ex unius tantum intentione, occasionem machinandi
contra vitam coniugis.
Item disputatur, utrum intentio nuptias contrahendi sit manifestanda,
necne. Plures requirunt, ut haec intentio sit exterius manifestata et quidem
complici; alii, ut manifestetur non quidem alteri complici, sed utcumque;
alii demum negant necessitatem huius manifestationis (61). - Cfr. n. 490.
Res est dubia dubio iuris ideoque impedimentum non exsistit (n. 202).
S. Alphonsus recte monet (62), opus non esse, ut manifestatio fiat
oretenus aut scripto, sed sufficere si fiat per signa seu indicia sufficientia,
ex. gr. per mimera, epistolas amatorias, familiaritates, et similia.
In foro externo, nisi contrarium probetur, «semper praesumitur machi­
natio in necem alterius facta esse animo ineundi cum alia matrimonium,
si mulier et vir alienus communi opera concurrunt ad mortem coniugis
innocentis » (63).
Quidam negant aut negare videntur hanc praesumptionem (64). Horum
sententia, si revera neget, non est admittenda; nam praesumptio in casu
coniugicidii a viro et muliere mutua opera commissi est obvia et manifesta
(praesertim si paulo post coniugicidium nuptiae celebrentur inter complici'
occisionis), tum quia ex ipsa rei natura colligitur, tum quia communite
contingentibus plane respondet.
Quoties enim vir et mulier mortem coniugi innocenti mutuo consilio
inferunt, semper aut fere semper hoc gravissimum delictum ea intentione
patrant, teste experientia, ut nuptias dein inter se contrahant.
Quae praesumptio eaten us sustinetur, quatenus ex contrariis probatio­
nibus aliud non constet (65). Onus autem id probandi, ut palam est, in­
cumbit coniugicidis, quippe qui, cum praesumptionem contra se habeant,
sese ab ea purgare tenentur.
Quare in foro externo, nisi praesumptio ex coniccturis sive probatio­
nibus cesset, impedimentum existere censetur.
-,

498. Corollarium. — Ubi agit ur de isto impedimento criminis, circa
quod plura adsunt dubia et controversiae, sedulo distinguendum practice
inter matrimonium contrahendum et matiimonium iam contractum.
(61) Cfr. Sanchez, l. c. n. 14, 18; Schmalzgr., Z. c. n. 55; S. Alph., I. c. n. 1031; Castro·
palaue, l. c. n. 5; Sa Ima nt., Z. c. n. 53; Bail.-Palm., I, c. n. 609; Gaeparri. Z. c.; Ross», t, l, c.
d. 2044 sa.; I)’Annibale, l. c. n. 440; Wernz, l. c. n. 528; Vlaming, l. c. n. 325; Nohiin, L c.
(62) Loc, cit. n. 1034.
(63) Schmalzgr., L c. n. 55; Sanchez, Z. c. n. 19; Bnll.-Palm., I. c.; RcilTenet., Z. r. n. 18;
Giovine, part. I, 5 229, n. 2; Vlaming, Z. c.; Wernz, l. r. n. 528, III.
(64) Cfr. D’Annibale, l. c. n. 440, not. 27; Bowet, Z. c. n. 2045; Gaeparri, Z. c. n. 733.
(65) Cfr. S. C. C. in causa Ülixboner. 28 sept. 1726; Bcncd. Xi V, Quaest. can.t 526;
S: nchez, Z. c. n. 13 as.; Rosset, Z. c. n. 2043; Wernz, Z. c. n. 528, not. 52.

DE IMPEDIMENTO CRIMINIS

471

Si agitur de matrimonio contrahendo, benignior sententia retineri
potest; si agitur de matrimonio iam contracto, standum omnino
est pro eius valore ad normam can. 1014, donec in foro externo
exsistentia impedimenti et consequenter matrimonii nullitas plena
certitudine probata fuerit.

499. Ratio i II ipedimenti. — 1. Ecclesia statuens hoc impedimentum
intendit: 1° consulere honestati morum et sacramenti dignitati; 2° item
consulere fidei ooniugali et incolumitati coniugum: sublata enim spe
matrimonii ineundi cum complice sive occisionis sive adulterii, ansa
patrandi haec crimina tollitur; 3° delinquentes punire ob crimen
commissum, quo maxima profecto iniuria infertur matrimonio et
coniugi innocenti (66).
Hinc manifesto patet, Ecclesiam optimo iure complices huiusmodi criminis reddere inhabiles ad matrimonium contrahendum,
quod sane foret publice inhonestum et valde perniciosum.
2. Disputant DD., quinam sit finis primarius impedimenti, quinam
secundarius. Item controvertitur, num impedimentum sit magis inhabilitas quam poena, an vice versa (67). Iure novo, et verius etiam
antiquo, impedimentum est pure ac simpliciter inhabilitas, ut alia
impedimenta matrimonialia; Ecclesia vero eam statuit, ad memo­
ratos fines una simul obtinendos (68).
Π
II
500. An et quomodo impedimentum
criminis multiplicetur.
—

Potest multiplicari tum ratione delicti tum ratione matrimonii.
1. Si impedimentum oritur ex solo coniugicidio, duplex habetur
impedimentum, quando ambo machinantes sunt coniugati et utriusque coniux ab eis occiditur.
2. Si impedimentum oritur ex coniugicidio cum adulterio, duplex
videtur, iuxta nonnullos, impedimentum, quando ambo adulteri
sunt coniugati et uterque coniugem suum interficit. Res tamen
est dubia.
(66) Suaroz, Dc, lepibus, lib. V, cap. 19» n. G; Lugo, De Poeni/., disp. 16, n. 336; Schmalzgr.,
Z. c. n. 61; D'Annibale, Z. c. n. 438; Gaeparri, Z. c. n. 730; Fcije» Z. c. n. 456.
(67) Cfr. Schmalzgr., I. c.; Ball.-Palm., Z. c. n. 683 es.; Lehmkuhl, Z. c. n. 1008.
(68) Quare admittenda non est, simpliciter et absolute, doctrina Chelodi (op. cit, p. 97):
• Omnes veteris iuris interpretes, innixi evolutioni historicae huius impedimenti, valde insistunt duplici principio: ipsum inductum esse in poenam, et quidem extraordinariam, atque
nd cavendum vitae coniugis innocentis: coque qua criterio in Ut pre ta tinnis utuntur. Cui modo
interpretandi hodie, penitus sublato iure Decretalium» nulla amplius suffragatur iuridica ratio ».
Nonno canonica qui ius vetus ex integro referunt, ex veteris iuris auctoritate, atque ideo
ex receptis apud probatos auctores interpretationibus, sunt aestimandi (can. 6, 2)1 Nonne eadem
ratio, quae olini vigebat» nostra etiam aetate viget l

3. Si impedimentum oritur ex adulterio cum promissione vel allentationc matrimonii, duplex est impedimentum: 1° quando ambo adul­
teri coniugati sunt et hanc circumstantiam ambo cognoscunt (69);
2° si Titius coniugatus adulterium committit cum Bertha eique
matrimonium promittit vel attentat, dein, mortua uxore, Semproniani
ducit et durante hoc matrimonio, iterum Bertham cognoscit cum
promissione vel attentatione matrimonii (70).
4. Impedimentum multiplicatur pro numero diversorum delictorum,
quae nempe differant quoad speciem, non autem ex eodem orimiiu,
durante eodem matrimonio saepius commisso, ex. gr. ex pluries
patrato adulterio formali aut ex promissione vel attentatione matri­
monii saepius repetita.
5. Hinc impedimenta ita multiplicari possunt, ut sint duo, qua­
tuor, sex etc. V. g. Titius est coniugatus cum Sempronia, et Bertha
cum Caio, et uterque, scii. Titius et Bertha, alterius ligamen cognoscit,
lamvero, si Titius cognoscit Bertham cum promissione matrimonii,
impedimenta, ut communius docent AA., sunt duo; si praeterea,
vivente Sempronia, nuptias cum Bertha attentat, sunt quatuor; si
ad eam ducendam et Semproniam et Caium occidit, sunt sex.
Sic aliae hypotheses fingi possunt in quibus impedimenta impedi­
mentis addantur (71).
G. Pro dispensatione obtinenda super impedimento criminis, cir­
cumstantia multiplicitatis exprimenda est; at non requiritur ut numero
indicetur, quoties adsit impedimentum, quia ne ipsi quidem DD.
semper determinare valent, num ex aliquo actu novum oriatur
impedimentum. Hinc sufficit omnes casus circumstantias clare atque
distincte exponere.
II impedimentum
II criminis afficiat etiam infideles. — 1. Cum
501. Num

sit impedimentum iuris mere ecclesiastici, evidens est infideles eo
non teneri, nisi forte lege civili apud ipsos inductum sit (cfr.
n. 75 ss.) - (72).
2. Certum est. impedimentum induci, si unus est fidelis et hic
cum infideli adulterium committit cum promissione vel attentatione
matrimonii. Ratio, quia tunc impedimento ligatur directe fidelis;
(69) Ball.-Palm., L c. n. 691: VI lining, L c. n. 31 L Nonnulli negant haberi in hoc casu
vtram multiplii itatem impedimenti.
(70) Fcije, l. c. n. 455: Gasparri, l. c. n. 7 10; Noldin, l. c. n. 588.
jp
(71) Cfr. Zitelli, op. ci/. p. 384; Fcije, l. c.; Vlaming, l. c. n. 32«; Gasparri, l. c.; Ball.
Palm., I. r. n. 691.
(72) Sanchez, lib. Vir, disp. 78, n. 3, disp. 79, n. 13; Schmulzgr., I. c. n. 2; Roeeet, l. c.
u. 2050 es.

473

DE IMPEDIMENTO CRIMINIS

consequenter vero et indirecte eo Jigatur quoque infidelis, non secus
ac contingit in impedimento disparitatis cultus (73).
3. Si ambo sunt infideles et adulterium cum promissione vel at
tentatione matrimonii aut coniugicidium patrant, et dein alteruter
vel uterque convertatur, impedimentum non exsistit (74).
4. Si e duobus infidelibus alter ad fidem convertatur, ita ut
adulterium, ex. gr., ante baptismum et promissio vel attentatio
matrimonii post conversionem locum habeat, impedimentum non est,
quia baptismus delet fundamentum impedimenti, seu crimen. Non­
nulli putant impedimentum induci; sed plerique negant (75). Horum
sententia, stante dubio iuris, certa est.
5. Si alter fidelis sit, alter infidelis, interest,9 num coniugicidium
patraverit fidelis an infidelis. Si caedem patravit infidelis ct homicidii
particeps non fuit pars adultera fidelis, a neutro incurritur impedi­
mentum: non ab infideli, propter rationem allatam, non a fideli,
quia haec non est rea homicidii: adulterium sine homicidio non in­
ducit impedimentum (76).
6. Si vero coniugicidium patravit fidelis, aut complex fuit in machi­
natione, impedimentum incurrit fidelis, et consequenter ligatur in­
directe etiam infidelis. Et hoc valet, quamvis dein infidelis conver­
tatur ad fidem; quia fidelis perpetuo ligatur impedimento. Imo id
verum est, licet pars fidelis hoc fecerit, ut pars infidelis, nuptiis
cum ea initis, ad fidem convertatur (77).
/

z

C·/

502. Num ignorantia excuset ab impedimento criminis. — 1. In
iure antiquo gravis erat controversia inter DD. Nonnulli affirmabant
ignorantiam impedimenti ex parte utriusque complicis ab eo excusare,
quia, dicebant, hoc impedimentum habet rationem poenae et quidem
extraordinariae; atqui ab huiusmodi poena ignorantia nedum legis
praecipientis, sed etiam punientis excusat (78).
Plerique negabant, dicentes vel hoc impedimentum esse magis
inhabilitatem quam poenam, vel esse quidem inductum in poenam,
sed ab eo ignorantiam non excusare (79).
(73) S. C. de Prop. Fide, 23 nug. 1852, nd 3: Schmulzgr., L c. u. 2 88.; Sanchcz. l. c.;
Wernz, l. c. n. 521.
(74) S. C. do Prop. Fide, 23 aug. 1852, ad 2.
(75) Cfr. Sanchez, l. c. disp. 79, n. 43; Schmalzgr., L c. n. 3; Gasparri, l. c. n. 741; Ball.Palm., I. c. n. 682, 3°.
(76) Schmalzgr., L c. n. 46; Bull.-Palm., L c. n. 691, 5°.
(77) Schmalzgr., /. c. n. 16 &*.; Ball.-Palm., I. c.; Gasparri, L c. n. 741; Vlaming. L c.
n. 327 9.
(78) Pichler, lib. IV, tit. 7, n. 6; Navarrus, .Wan., 22, 46; D’Annibale, /. c.; Bull.-Palm.,
I. c. n. 683 8., et alii.
(79) Sanchez, lib. IX, disp. 32, n. 17; Schmalzgr., I. c. n. 59: Suarez, De leyibus, lib. V,

474

CAPUT VII - ARTICULUS ΥΙΠ

In casu vero ignorantiae ex parte unius tantum complicis, otiam
patroni sententiae negativae impedimentum admittebant, cum pars
cognoscens directe ligaretur, atque ita indirecto impedimentum affi­
ceret partem ignorantem; sed excipiebant casum, in quo pars ignorans
esset adultera et coniugicida, ita ut ipsa directe non ligaretur, et
consequenter altera quoque pars indirecte esset immunis (80),

503. 2. Iure novo certum est ignorantiam huius impedimenti non
excusare. Nam, ut supra dictum fuit (n. 478), impedimentum istud
est inhabilités personalis; porro can. 16, § 1 id habet: «Nulla igno­
rantia legum irritantium aut inhabilitantium ab eisdem excusat, nisi
aliud expresse dicatum. Atqui nullibi dicitur ignorantia huiusmodi
impedimenti excusare. Ergo.
3. Impedimentum criminis, licet in poenam redundet, tamen non est
vera et proprie dicta poena medicinalis vel vindicativa, quia de eo nulla
profecto occurrit mentio in lib. V, sect. II, tit. VIII (De poenis medicina­
libus seu de censuris) et tit. IX (De poenis vindicalivis).
Sane quod non sit poena medicinalis, manifesto colligitur ex ipso con­
ceptu impedimenti (cfr. n. 195) et poenae medicinalis seu censurae (ca­
non 2241, § 1).
Codex non distinguit inter poenas medicinales et censuras, sed eas
promiscue usurpat (cfr. can. 2216, tit. VIII, sect. II, lib. V). Neque, attento
conceptu, impedimentum criminis est poena vindicativa (cfr. can. 2286 ss.);
ceterum, dato et non concesso quod esset poena vindicativa, ex can. 2229,
§ 3, 1° ignorantia non excusaret.

504. Cessatio et dispensatio. — 1. Impedimentum criminis est
natura sua perpetuum ideoque ex se nullatenus cessat, sed sola
dispensatione auferri potest.
2. Cum autem sit iuris mere ecclesiastici quoad omnes et sin­
gulas species, Ecclesia certe dispensare valet, etsi agatur de coniugicidio sive occulto sive etiam publico (81).
3. Quoad dispensationem haec teneas:
1° Si agitur de coniugicidio publico, sive alterutra sive utraque
parte machinante, S. Sedes non dispensat. Bened. XlV in Const.
cap. 19; Reiffe n st., lib, IV, tit. 7, n. 26; Diana, L c. tract. 6. rcsol. 170; Sporer, De matr.,
n. 44; De Angelis, lib. IV, tit. 7, n. 5; Giovine, I. c. § 228; Fcije, L c. n. 456; Rosset, L c.
n. 2055 ss.; Gary, I. c. n. 788; Scherer, I. c. p. 395 s.; Santi-Leitner, I. c. n. 7; Wernx,
I. c. n. 522.
·
'
(80) Cfr. Wcrnz, I. c. not. 30; Gasparri, I. c. n. 748.
(81) Cfr. Bened. XIV, Confit, < Aestas anni », 28 oct. 1757; Const. . Pastor bonus*
13 npril. 1744; Sebtnnlzgr., I. c. u. 62 as.; Rossot, I. c. n. 2065 ts.; Wcrnz, I o. n. 533 e.·
G Iovine, U, p. 112 s,

DE IMPEDIMENTO CRIMINIS

475

a Atlas anni », 28 oct. 1757, dicit: «Neque tamen exemplo ullo constat,
Pontificem dispensasse in impedimento huiusmodi publico ». Cfr,
infra n. G°.
2° In casu coniugicidii occulti dispensatio interdum conceditur
ex causa gravissima, salutari poenitentia iniuncta (82).
3° Si agitur de impedimento criminis orto ex adulterio cum
matrimonii attentatione vel promissione S. Sedes facilius dispensat,
puta si mulier diffamata maneret, si publicum scandalum oriretur, etc.
II
Nam « crimen ex adulterio cum promissione vel attentatione matri
­
monii etiam per civilem tantum actum » est impedimentum gradus
minoris (can. 1042, § 2, 5°). Cfr. n. 206.
4° Ubi adulterium et promissio vel attentatio publica sint,
gravior causa profecto requiritur quam in casu impedimenti occulti (83).
5° De dispensatione ab hoc impedimento contenta in rescripto
dispensationis super matrimonio rato tantum et permissionis transitus
ad alias nuptias, vide n. 281.
6° Facultas, de qua in cc. 1043-1045 (cfr. n. 232 ss.), respicit
omnes species impedimenti criminis, coniugicidio etiam publico non
excepto. Tamen dispensatio cum scandalo fidelium, ut patet, con­
cedi nequit. Porro vix aut ne vix quidem abesset scandalum, si con­
cederetur dispensatio in casu coniugicidii publici. Practice igitur
huiusmodi dispensationi concedendae opportunitas et convenientia
hesunt.
505. Num adsint poenae in reos impedimenti criminis statutae. — 1. Poe­
nae speciales in Codice non habentur. At delinquentes, pro diversitate delicti,
incurrunt poenas statutas in adulteros (can. 2357, § 2, 985, 4°) - (84), in
bigamos (can. 2356) - (85), in homicidas (can. 2354; cfr. n. 475, not. 45).
2. Iure antiquo, rei coniugicidii in poenam tanti delicti prohibebantur
matrimonium inire eum quavis persona vi impedimenti impedientis. Quae
sanctio poenalis iamdiu ante Codicem sublata erat contraria consuetu­
dine (86).
(82) Cfr. Gasparri, l. c. n. 743; Glovinc, I. c. p. 413; Rossct, l, c. n. 2067 s.
(83) Rosset, l. c.; Wernz, L c. n. 534.
(84) Can. 2357, f 2: « « Qui publicum adulterii delictum commiserint, vel in concubinatu
publice vivunt, vel ob ulla d* lictu contra sextum decalogi praeceptum legitime fuerint dam­
nati. excludantur ab actibus legitimis ecclesiasticis (cfr. n. 475, not. 46), donec signa verae
r< sipisernt iac dederint ».
(85) Can. 235G: «Bigami, i dest qui, obstanto coniugall vinculo, aliud matrimonium, etsi
tantum civile, ut aiunt, attentaverint, sunt ipso facto Infames; et si, spreta Ordinarii moni­
tione, in illicito contubernio persistant, pro diversa reatus gravitate excommunicentur vel
personali interdicto plectantur ·.
(86) Cfr. c. 5, 8, C. XXXIII, q. 2; α 6, G. XXXI, q. 1; cap. 1. X, TV, 19: Glovino,
l. c. p. 415; Scherer, 1. c. p. 391 ss.

476

CAPUT νπ - ARTICULUS VITI

506. Notiones historicae. — 1. Prioribus Ecclesiae saeculis, licet
adulterium gravissimis poenitentiis publicis subiiceretur, tamen im­
pedimentum dirimens matrimonium nullatenus constituebat, ut clare
deducitur ex can. 9 Cone. Illiberitani (an. 300-306) et ex S. Au­
gustino (87).
Ius romanum et germanicum, poenis adulterii (quarum maxima
erat poena capitalis) subiiciebat tantum uecorem adulterantem cum
alio viro, non autem maritum cum soluta muliere moechantem (88).
Ecclesia hoc ius semper reprobavit (89), quia lide coniugali non
solum uxor, sed etiam maritus tenetur, et adulterium ipso iure divino
prorsus interdicitur.
2. Iure romano matrimonium cum muliere adultera erat quidem prohi­
bitum, at validum (90).
Nuptiae complicum in adulterio primum declaratae sunt nullae a luetiniano (an. 556) in Novella 134, c. xii.
Hoc ius receptum fuit ab Ecclesia orientali, non autem ab Ecclesia
occidentali, quae adulteros publicae poenitentiae subiiciebat, qua durante
omnis maritalis coniunctio erat quidem interdicta, sed poenitentia absoluta
et mortuo coniuge, matrimonium permittebatur. Habentur tamen quidam
canones particulares, qui prohibent matrimonium in perpetuum cum qualibd
persona, at vim irritantem non habent.
3. In Concilio Meldensi (an. 845) conditus fuit canon quidam specialis
de matrimonio inter complices adulterii post mortem coniugis innocentis,
scii.: «... Quod si probatum fuerit, sine ulla spe coniugii cum poenitentia
perpetuo maneant» (91).
Impedimentum criminis ab impedimento poenitentiae nondum adae­
quate distinguebatur, neque dirimens erat (92).
4. In Concilio Triburiensi (an. 895) adulterium qualificatum exhibetur
ut impedimentum dirimens, ortum scii, ex crimine adulterii et promissione
matrimonii post mortem coniugis innocentis (93).
Eadem disciplina videtur iam ab initio saec. ix viguisse in patriarchatu
Aquileiensi.

5. Gratianus duas tantum impedimenti species criminis agnoscit,
scii, adulterium cum coniugicidio et adulterium cum promissione ma­
cs?) De nupt. et concup., lib. 1, cap. 10; c. 2. C. XXXI, q. 1 ; c. 8, C. XXXII, q. 7.
(88) Cfr. L. β, 34, D. ad leg. lui. XLVIII, 5; L. 101 I), d·· V. S. L. 16; L. 1 O. ad leg.
Iui. IX, 9.
(89) Cfr. I Cor. vn, 4; c. 4, C. XXXIÏ, a. 4; c. 23, C. XXXII, q. 5,
(90) L. 11, § 13 D. ad leg. Iui.; Freis· n, Z. c. p. 627.
(91) Cfr. c. 5, C. XXXI. q· 1(92) Cfr. FreiBen, l. c. p. 626 es.; Soberer, Z. c. p. 3S6 s.; Wernz, 7. c. n. 518.
(93) Cfr. c. 4, C. XXXI. q- 1-

DE IMPEDIMENTO CRIMINIS

477

triniouii, excludens manifeste qua impedimentum adulterium sim­
plex (91).
6. Inde a Clemente 111 (an. 1187-1191) et Caelestino III (an. 11911198) accessit alia species impedimenti, nempe adulterium cum «<tenlationc matrimonii (95). Dein idem Caclestinus quartam speciem
addidit, scii, coniugicidium utroque machinante sine adulterio (96).
Gregorius IX (an. 1227-1234), ne ulla superesset ratio dubitandi,
diserte declaravit ex sola promissione vel attentatione matrimonii,
vivente coniuge facta, impedimentum non oriri (97).
Haec disciplina usque ad Codicem viguit ab eoque acceptata
confirmataque fuit.

507. Ius civile. — 1° Codex liai. agnoscit ut impedimentum diri­
mens coniugicidium consummatum vel attentatum, etiam sine adul­
terio, sed in indicio probatum, et quidem inter occisorem et coniugem
occisi.
2° Codex His pan. (art. 84) statuit inhabiles esse ad matrimonium
civile ineundum eos, qui per legitimam sententiam declarati fuerunt
adulteri vel rei aut complices homicidii coniugis unius partis (98).
3° In iure Gallico ex lege 15 dec. 1901 nullum amplius exsistit
impedimentum criminis. Cod. Gall. (art. 298) agnoscebat qua impe­
dimentum impediens, sed indis pensabile, simplex adulterium, at in
indicio probatum tamquam causa separationis. Quae iuris dispositio
per citatam legem abrogata fuit (99).
4° Codex Germ, habet impedimentum dirimens et dispensabile
ortum ex simplici adulterio, quod prohibet matrimonium cum com­
plice, si adulterium fuit causa propter quam sententia divortii lata
est. Coniugicidium qua impedimentum non attenditur (100).
5° Codex Austr. agnoscit impedimentum dirimens ex adulterio
et coniugicidio; at cum iure canonico non concordat. Materialiter
simplex adulterium (sine promissione) sufficit ad constituendum impedi­
mentum; formaliter tamen neccsse est, ut adulterium ante novum
matrimonium de facto fuerit iudicialitcr probatum.
Coniugicidium vero est impedimentum inter personas, quae stante
priore matrimonio (etiam sine adulterio) nuptias sibi promiserunt,
(91) Diet.Grnt., post c. 3, C. XXXI, q. 1.
(95) Cap. 1,5, X, IV, 7; cfr. Scherer, l. c. p. 388.
(96) Cup. 1.X, III, 33. Cfr. Freisen, l. c. p. 630; Scherer, l. c.
(97) Cap. 8,X, IV, 7. Cfr. Wernz, l. c. n. 518; Freisen, l. c. p. 633 8.
(98) Fricdbcrg-Ruflini, l. c. § 149; Knecht, S 37.
(99) Cfr. Allègre, op. cit. ad cit. art. 298; Ilossct, l. c. u. 2396.
(199) Cfr. Leitner, l. c. p. 284 e.; Wernz, l. c. n. 539.

478

CAPUT VU - ARTICULUS IX

si vel una deinde necem intulit coniugi aut inferre attentavit. Prae­
terea si locum habet separatio in matrimonio (a catholico), persona
separata et ea quae causa fuit separationis peipetuo excluduntur
a coniugio (101).
6° I n Anglia, Hollandia, Helvetia, America septentrionali et
alibi impedimentum criminis non agnoscitur.

Articulus IX.
II
De impedimento
consanguinitatis.

508. Notio. — Consanguinitas sive parentela aut cognatio carnalis
definiri potest: Vinculum sanguinis inter personas, quae per carnalem ge­
nerationem, vel una ab altera vel coniunctim, ab eodem stipite pro­
pinquo descendunt (1). — Dicitur:
a) Vinculum sanguinis, quod ex carnali propagatione derivatur,
et intelligi potest tum physice, quatenus in consanguineis conside­
retur communio eiusdem physice sanguinis, tum moralitcr, quatenus
consideretur relatio seu propinquitas moralis, quae in communione
eiusdem sanguinis fundatur. Hinc patet, vinculum maioris benevo­
lentiae, affectus et necessitudinis inter consanguineos distingui ab
aliis vinculis amicitiae, quia fundamentum habet in unitate et com­
munione sanguinis, non vero in sola bonorum aut aliarum rerum
communicatione.
b) Inter personas, quia consanguinitas tantummodo de personis
praedicatur.
c) Quae per carnalem generationem... descendunt, ut significetur
agi de illa sanguinis communione, quae ex carnali copula oritur.
Per copulam enim seu generationem sanguis parentum in filios
derivatur.
d) Vel una ab altera vel coniunctim ab eodem stipite, ut indi­
cetur duplex modus quo consanguinitas inducitur. Etenim aut una
persona ab alia descendit, sive immediate, ut filius a patre, sive
mediate, ut nepos ab avo, patre suo mediante; aut duae vel plures
(101) Cfr. Scherer, l. c. p. 39"; Wernz, l. c.; Brunelli, op. cit. 192, 313.
(1) Cfr. Snnchcz, 11b. VII, disp. 50, n. 1 ee.; Schmnizgr., lib. IV, tit. 14, η. 1 ss.;
D’Annibale, 1, n. GO; BuU.-Palin., I. c. n. 654; Wernz, I. c. n. 407; Lehmknhl. I. c. n. 937;
Knecht, § 38.
Cfr. S. R. R. 13 ian. 1921; 10 mart. 1910; 11 febr. 1913; 13 ian. 1921; Deds V 83·
A. J. S.» XIV, 472.

DE IMPEDIMENTO CONSANGUINITATIS

personae ab uno progenitore descendunt, ita ut ab eo, qui dicitur
stipes communis, communem originem habeant. Ita, ex. gT., pater
vel mater aut uterque est stipes communis respectu fratrum et so­
rorum; avus vel avia aut uterque respectu consobrinorum.
e) Ab eodem stipite propinquo, quia proximus tantum, non autem
remotus, consideratur stipes: remote enim omnes homines ab uno
N e vel Adam descendunt, quin tamen inde consanguinei proprie
dicantur (2).

509. Divisio. — Consanguinitas dividitur:
1° In legitimam et illegitimam, prout oritur ex concubitu coniugali vel extra-coniugali, i. e. ex valido aut putativo matrimonio
(nisi tamen obstet sollemnis professio religiosa vel ordo sacer), vel
non (cfr. can. 1114).
Haec distinctio, ubi agitur de nuptiis ineundis, non est attendenda,
quia naturalis tantum communio sanguinis spectatur, quae profecto
eadem est in utroque casu (3).
2° In plenam et minus plenam, prout utrumque progenitorem,
nempe patrem et matrem, communem habent, vel alterutrum tantum,
i. e. solum patrem aut solam matrem.
Qui ex iisdem parentibus descendunt, dicuntur germani; qui ab
eodem patre, non autem ab eadem matre, consanguinei; qui ab eadem
matre, non ab eodem patre, uterini. Haec distinctio in iure canonico
non attenditur.
3° In agnationem vel cognationem, prout per lineam masculinam
vel jcmùninam communio sanguinis habetur; quare agnati dicuntur,
qui per lineam masculinam descendunt, cognati qui per lineam
femininam (4).
4° In simplicem ct multiplicem. Illa habetur, si personae ab
uno tantum stipite communi et unica via descendunt; haec autem.
si uterque vel alteruter duplici aut multiplici via ab uno stipite
communi descendat, aut ipse stipes communis non sit unicus, sed
duplex vel multiplex.
Quomodo et quando id verificetur, dicemus infra (n. 515).
5° In consanguinitatem Uncae rectae et consanguinitatem lineae
(2) Cfr. Schmalzgr., i. c.; Sanchez, I. c. n. 2; Gnspnrri, 1. c. n. 751; Wernz, l. c.; Rosset,
l. c. n. 1 7 70; Santi L dtner, lib. IV. tit. 14, η. 2.
(3) Schmalzgr., L c. η. 8; Rossjt, l. c. η. 1771; Vlaming, L c. n. 331; Wernz, L c. n. 408.
(4) Cfr. L. 10, $$ 1, 2, 4 D. dc arad.; Gaius, III, XXX, 10.
Apud Romanos agunt! habentur etiam illi qui per adoptionem ingrediuntur in familiam
adoptantis. Cfr. Vidal, up. cit. u. 69.

•180

CAPUT VII - ARTICULUS IX

collateralis vel obliquae aut transversae, haec autem in aequalem et
inaequalem, de qua statim (n. 510).

510. Stipes, linea et gradus. — 1. Dicitur stipes illa persona, sive
mas sive femina, a qua tamquam a communi trunco vel radice
ceterae personae, de quarum consanguinitate agitur, per carnalem
generationem, sive immediatam sive mediatam, sive legitimam sive
illegitimam, descendunt.
Stipes solet constare duabus personis (parentibus); quandoque
tamen una tantum constat persona, si nempe haec, sive mas sive
femina, non cum una sed cum pluribus prolem genuit, ex. gr. e
pluribus successive matrimoniis vel e qualicumque copula cum plu­
ribus habita (5).
2. Linea est ordinata series personarum descendentium ad uno
stipite, quae gradus et cognationes continet ac distinguit.
Linea recta continet personas, quarum altera ab altera originem
habet, et dicitur dcscendentalis, si in designandis et numerandis gene­
rationibus numeratio liat a genitoribus ad genitos (filium, nepotem,
pronepotem, abnepotem), ascendentalis, si a genitis ad genitores
(patrem, avum, proavum, abavum) fiat numeratio.
Linea collateralis (obliqua, transversa·, transversalis) est series
personarum, quae ab eodem quidem stipite communem habent ori­
ginem, sed quarum nulla ab altera procedit, uti v. g. frater et soror,
avunculus et neptis.
Quae linea est aequalis, si illi, de quibus agitur, a communi sti­
pite aequali graduum munero distant·, uti duo fratres vel duo patrueles;
est inaequalis, si personae, de quibus quaeritur, a stipite communi
inaequali numero graduum distant, ut Titius et Caius nepos eius
ex fratre Sempronio; nam Titius uno, Caius duobus gradibus distat
a patre Sempronii, qui communis est utrique stipes (6).

511. Gradus est mensura distantiae unius personae ab altera in
eadem linea consanguinitatis, sive habitudo distantium personarum,
qua cognoscitur quota distantia duae personae inter se differant et
quae persona ex pluribus sit propior communi stipiti. Gradus potest
esse simplex vel mixtus (7).
(δ) Sanchez, l. c. η. 2; \V mz, l. c. n. 108. Π; Fcijc, I. c. η. 319; Gnsparrl, Zen 752·
Noldin, l. c. η. 590, I; Vecchiotti, III. § 93.
* I ’
(6) Schinalzgr., I. c. n. 12 9.; Ross t, I. r. n. 1772 s.; Ball.-Palm., I. c. n. 650; Wernz,
I. c.; Lelimkuhl, I. c. n. 987, 2 8.
’
(7) Schmalztjr., I. c. n. 14; Ball. Palm., I. c.; Roesut,/. c. n. 1774; Suntl-Leltncr I c
n. 4 sa.

DE IMPEDIMENTO CONSANGUINITATIS

481

Ex stylo Curiae Romanae interdum gradus «implex indicat gradum
consanguinitatis non coniunctum cum alio impedimento; e contrario gradus
mixtus illo dicitur, qui est cum alio impedimento coniunctus. Hoc sensu,
puta, datur facultas dispensandi super aliquo gradu consanguinitatis sive
fimplici sive mixto cum affinitate vel cognatione spirituali.
Aliquando gradus simplex significat gradum aequalem in utraque parte;
e contrario, mixtus gradum inaequalem, ex. gr. primum ex una, et secundum
vel tertium ex alia parte. Qui sensus est magis proprius et valde usitatus.
Aliquando gradus simplex denotat gradum unicum, mixtus, e contrario,
multiplicem, prout ex uno vel e multiplici stipite oritur consanguinitas (cfr.
n. 509. 4θ) - (8).
Il
512. Quomodo
gradus computentur. — Ties regulae statuuntur in

iurc canonico ad supputandos gradus consanguinitatis: alia pro linea
recta, alia pro collaterali aequali, alia pro collaterali inaequali (can. 96).
1. In linea recta tot numerantur gradus, quot personae dempto
stipite, seu tot sunt gradus, quot sunt generationes (can. cit. § 2).
Ascendentes

Caius

Descendentes

Pater

Filius

2

2

Avus

Nepos

Proavus

Pronepos

Pater et filius in primo, avus et nepos in secimdo, proavus et
pronepos in tertio gradu consanguinei sunt.
Caius.
adiecto schemate, cum patre et filio in primo gradu,
cum avo et nepote in secundo, cum proavo et pronepote in tertio
gradu lineae rectae consanguineus est.
2. In linea collaterali aequali tot numerantur gradus quot sunt
personae ex una parte, dempto stipite, seu quot sunt generationes
in uno tractu lineae (can. cit. § 3).
Titius

Carolus
2
Agnes
3
Francisons

1
Maria
2
Alexander

Lucia

(8) Riganti, in rcg. 14 Cane. Apost., n. 60 ss.; Fcijc, I. c. n. 627; Zitclli, Dr disp. matrirm,
p. 164, nota; Gasparri, l. c. n. 761.

31 — Cappello, De Sacramentis, V.

CAPUT VII - ARTICULUS IX

482

Frater et soror in primo, lilii fratris et lilii sororis (patrueles et
consobrini) in secundo, nepotes fratiis et nepotes sororis in tertio
gradu lineae collateralis aequalis consanguinei sunt.
In schemate proposito Carolus et Maria in primo gradu, Ale­
xander et Agnes in secundo, Franciscus et Lucia in tertio gradu
lineae collateralis aequalis consanguinei sunt.
3. In linea collaterali inaequali tot numerantur gradus quot sunt
generationes in tractu longiores, seu quot sunt personae dempto
stipite, ex parte remotiore (can. cit. § 3).

1
Vincentius
2
Robertas
3
Felix
4
Anna

Franciscus
-

_____

-

—

Rosalia
2
Domitilla
3
Fabianus

Si ex una parte personae sunt tres, ex altera quatuor dempto
stipite, ultimae duae personae consanguineae sunt in quarto gradu
lineae collateralis inaequalis. Huiusmodi gradus ita solet enuntiari:
Titius et Caia consanguinei sunt in quarto gradu mixto cum tertio, vel
in quarto gradu tangente tertium.
In schemate proposito Fabianus et Anna consanguinei sunt in
quarto gradu tangente tertium, Felix et Domitilla in tertio tangente
secundum, Fobert us et Rosalia in secundo tangente primum lineae
collateralis inaequalis (9).
513. 4. lue canonicum convenit cum iure romano et moderno in com­
putandis gradibus lineae rectae; discrepat vero quoad lineam collateralem.
Nam leges romanae unam eandemque regulam sequuntur pro utraque linea,
scii.: tot sunt gradus, quot sunt generationes i. e. personae dempto stipite.
Aliter, ut vidimus, lex ecclesiastica.
Usque ad saeculum vm Ecclesia secuta est computationem iuris romani
etiam quoad lineam collateralem (cfr. n. 527). Quae supputatio nunc quoque
in foro saeculari regulariter adhibetur.
5. Pluies Ecclesiae orientales adhuc sequuntur, in supputandis gradibus
consanguinitatis, leges romanas (10). Cfr. n. 917.
(9) Cfr. Schmnlzur., I. r. n. 15
B ill.-P.ihn.. /. <·. n. 659 ss.; Noldin. I. c. n. 503; Wvrnx,
l. c. n. 408, IV; Roes t I. c. n. 1771 8<’·:
lilotti, 1. c.; Vlnminir, /. c. n. 332; Chrlodi l c
n. 95.
(10) Cfr. Bened. XIV, Const. Etsi pus/oratis , 20 inuli 1712, j 8, u. 5; Pupo. SzilAgyi
op. cit. part. II, 1 10C; Zhishman, l. c. p. 220 s.

DE IMPEDIMENTO CONSANGUIN ITATIS

183

11
514. Nomina consanguineorum.
— 1. Nomina consanguineorum

ascendentium in linea recta ex parte patris et matris:
Primus gradus: pater, padre, père, Vater, father; — mater, madré,
mère, Mutter, mother.
Secundus gradus: avus, nonno, avolo, aïeul, grand-père, Gross va ter,
grand-father, abuelo; — avia, nonna, avola, aïeule, grandmère, Grossmutter, grand-mother, abuela.
Tertius gradus: proavus, bisnonno. bisavolo, bisaïeul, arrière-grandpère, Urgrossvater, bisabuelo; — proavia, bisnonna, bisavola, arrière-grand-mère, Urgrossmutter, bisabuela.
2. Nomina consanguineorum descendentium in linea recta ex parte
patris et matris:
Primus gradus: filius, liglio, fils, Sohn, son. hijo; — filia, figlia, fille,
Tochter, daughter, hija.
Secundus gradus: nepos, nipote, petit-fils, Enkel, nephew, sobrino; —
neptis, nepote, petite-fille, Enkelin, niece, sobrina.
Tertius gradus: pronepos, pronipote, arrière-petit-fils, Urenkel;—pro­
neptis, pronipote, arrière-petite-fille, Urenkelin.
3. Nomina consanguineorum descendentium in linea collaterali cx
parte, patris:
Primus gradus: frater, fratello, frère, Bruder, brother, hermano; —
soror, sorella, soeur, Schwester, sister, hermana.
Secundus gradus: patrueles (lilii duorum fratrum) - (11), amitini
(filii fratris et sororis), eugini carnali, primi eugini, eugini.
cousins germains, primos hermanos paternos, Gcschwisterkinder, wenn die beiden Vater Brüder sind, wenn
der Vater des einen mid die Mutter des andern Geschwister sind; — cugine carnali, priine engine, engine, cousines germaines.
Tertius gradus: patrueles magni, amitini magni, sobrini (filii fratris
vel sororis avi vel aviae; non omnes tamen eodem sensu
hanc vocem usurpant), eugini, secondi eugini, cousins
issus de germains, audere Geschwisterkinder; — sobrinae,
cugine, seconde cugine, cousines issues de germains.
4. Nomina consanguineorum descendentium in linea collaterali ex
parte matris:
Primus gradus: frater, fratello, frère, Bruder, brother; — soror,
sorella, soeur, Schwester, sister.
(11) Patrueles (iUii duorum fratrum), amitini (filii fratris et sororis), consobrini (filii
duarum sororum), saepius omnes imliseriminatim consobrini vocari solent.

484

CAPUT vn - ARTICULUS

Secundus gradus: consobrini (lilii duarum sororum), amitini (filii fratris
et sororis), eugini, eugini carnali, primi eugini, cousins ger­
mains, Geschwistei kinder, primos hermanos maternos; —
consobrinae, engine, seconde engine, cousines germaines.
Tertius gradus: sobrini, consobrini magni, eugini, secondi eugini,
cousins issus de germains, andere Geschwisterkinder; —
sobrinae, consobrinae magnae, engine, seconde engine,
cousines issues de germains.
5. Nomina consanguineorum ascendentium in linea collaterali ex
parte patris:
Primus gradus: patruus, zio paterno, oncle paternelle, Onkel (Vaters·
bruder), tio paterno, uncle; — amita, zia paterna, tante
paternelle, Tante (Vatersscliwester), tia paterna, aunt.
Secundus gradus: patruus magnus, fratello deU’avolo, grand-oncle
paternelle, Grossonkel (Grossvatersbruder), hermano dei
abuelo; — amita magna (interdum dicitur proamita),
sorella dell’avola, grand’tante paternelle, Grosstante (Grossvatersschwester), hei mana dei habuelo.
Tertius gradus: propatruus, fratello del bisavolo, arrière-grand-oncle,
(frère du bisaïeul), Urgrossvatersbruder; — proamita (ali­
quando hac voce significatur soror avi), sorella dei bis­
avolo, arrière-grand’tante (soeur du bisaïeul), Urgrosavatersschwester.
G. Nomina consanguineorum ascendentium in linea collaterali ex
parte matris:
Primus gradus: avunculus, zio materno, oncle maternel, Oheim (Muttersbruder),tio materno, uncle; — matertera, zia materna, tante
maternelle, Muhme (Mutterschwester), tia materna, aunt.
Secundus gradus: avunculus magnus, fratello dell’avola, grand-oncle
maternel, Grossohcim (Grossmuttersbruder), hermano de la
abuela; — matertera magna, sorella dell’avola, grand’tante
maternelle, Grossmuhme (Grossmuttersschwester).
Tertius gradus: proavunculus, fratello della bisavola, frère de la
bisaïeule, Urgrossoheim (Urgrossmuttersbruder); — pro­
matertera, sorella della bisavola, arrière grand’tante (soeur
de la bisaïeule), Urgrossmuhme (Urgrossmuttersschwester).

515. Quomodo consanguinitas multiplicetur. — 1. Hodie impedi­
mentum toties tantum multiplicatur, quoties communis stipes mul­
tiplicatur (can. 107G, § 2). Iure antiquo etiam tunc multiplica­
batur, cum duae personae ex eodem stipite multiplici via descende-

DE IMPEDIMENTO CONSANGUINITATIS

485

bant (12). Unde impedimentum consanguinitatis est multiplex, ai
duae personae in pluribus stipitibus conveniunt.
2. Quare consanguinitas iure vigente multiplicari potest ex triplici causa:
1° Si quis prolem habuit ex persona sibi consanguinea, puta ei cum
ea matrimonium celebraverit ex dispensatione super impedimento consangui­
nitatis (schema I).
2° Si quis sobolem procreavit cum pluribus personis inter se consa ri­
guineis (schema II).
3° Si plures personae consanguineae filios procrearunt ex pe rso nia
consanguineis (schema III).
Duae causae possunt etiam in uno coniugio simul concurrere (schema
IV et V) - (13).
Schema I.

Carolus
Linus

Aloisius

Maria

Alexander

Flavia

Fabianus

Anna

Fabianus et Aîwui sunt consanguinei in secundo et in tertio gradu, ex
duplici stipite communi Lino et Carolo.
Schema II.

Petrus

Felix

Antonia

Flavia

lacobus

Robertus

Marius

Magdalena

Marius et Magdalena sunt consanguinei in secundo et in tertio gradu,
ex duplici stipite communi Felice et Petro.
(12) l eijc, I. c. n. 356; Glovino, I, p. 532; Wcrnz, l. c. n. 409; Gaspard, l. c. n. 756 m.;
Ball.-Palm., I. c. n. G55.
(13) Noblin. I. c, a. 595; Chelodl, L e. n. 95; Vlamlng, l. c. n. 335.

CAPUT VII - ARTICULUS IX

486

Schema ΙΠ.

Aloisius

Caius

Carolus

Lucia

Camillus

Maria

Fa bianus

Terentia

Franciscus

Agnes

Francinctis et Agnes sunt consanguinei in tertio duplici, Fabianus et
Terentia in secundo duplici, quia habent duplicem stipitem Aloisiuni et
Carol um.
Schema IV.

Cletus

Flavia

( Ictus et Flavia sunt consanguinei in duplici secundo ex Leone et Petro,
in tertio ex Antonio.
Schema V.

Lucius
Marcus

Titus
Pius

Marius
Cie nu ns

Maria Lucia Clara

Sebas tianus—Agnes

Magdalena
(leniens et Magdalena sunt consanguinei in secundo gradu ex Marco,
et in duplici tertio ex Lucio et Tito.

DE IMPEDIMENTO CONSANGUINITATIS

487

516. Modus inveniendi gradus consanguinitatis. — 1. Si cognoscis
stipem communem personis, quae matrimonio iungendae sunt, scribe
nomen illius in charta et infra nomina personarum hinc inde descen­
dentium usque dum pervenias ad sponsos. Tunc facile gradus
videbis.
2. Si stipes est ignotus, supra nomina sponsi et sponsae scribantur
nomina patris et matris, avi et aviae et sic porro usque ad quartani
generationem.
Si inter utriusque sponsi ascendentes ita descriptos nullus inve­
nitur communis stipes, nulla inter eos intercedit cognatio; quod si
inter ascendentes reperitur stipes communis, computandus est gradus,
quo uterque ab eo distet, quo facto statim constabit, qualis consan­
guinitas inter sponsos exsistat (14).
II
517. Ambitus impedimenti
consanguinitatis. — 1. In linea recta

matrimonium irritum est inter omnes ascendentes et descendentes
tum legitimos tum naturales (can. 1076, § 1).
2. Impedimentum pari modo et intra eosdem limites exsistit in
consanguinitate tam illegitima quam legitima. Nec attenditur di­
stinctio inter plenam et minus plenam consanguinitatem, in ordine
ad impedimentum.
3. In linea collaterali matrimonium irritum est usque ad tertium
gradum inclusive (can. cit. §2), sed non ultra, etsi remotior gradus
sit mixtus cum propinquiore, ex. gr. quartus cum secundo vel primo,
iuxta notum adagium: gradus remotior trahit ad se proximiorem.
Hoc principium statutum primum fuit a Gregorio IX (c. 9, X,
IV, 14). Non valebat olim apud orientales (15). Aliter hodie.
Quidnam, si alter ex nupturientibus teneatur impedimento con­
sanguinitatis, v. g. in tertio gradu, alter in quarto gradu! Hoc
verificatur, ubi agitur de matrimonio ineundo inter fidelem latii um
et fidelem orientalem, aut inter orientales diversi ritus, quando in
sua respecti va· Ecclesia non viget eadem disciplina circa extensionem
impedimenti consanguinitatis.
Fingamus casum. Antonius, catholicus ritus latini, est consan­
guineus in quarto gradu tangente tertium cum Caia, catholica ritus
graeco-rumcni. Potestne Antonius valide inire nuptias! Exsistitne
in casu impedimentum dirimens! Ratio dubitandi est, quia cum
Antonius impedimento non ligetur, attenta disciplina Ecclesiae latinae,
(14) Gasparri, l. c. n. 760; Noldin, l. c. n. 690; Lebxnkubl, l. c. n. 9S8; BuU.-Polm, l. c.
n. 659; Scavini, ΤΠ, n. 782.
(15) Cfr. Zbishman, op. cii. p. 241.

488

CAPUT ΥΠ - ARTICULUS IX

videretur ne ipsa quidem Caia ligari erga ipsum, ita ut si absit
quoad illum, absit quoque impedimentum quoad istam.
Omnibus mature perpensis, censemus probabilius rem ita revera
se haberi.
Nam;
1° Impedimentum consanguinitatis natura sua est correlativum, scii,
ntramque partem ligat et quidem eodem modo eodemque gradu. Unde
principium supra memoratum. Hinc fit quod, si cesset pro una parte,
cesset quoque pro altera in ordine ad unum atque idem matrimonium.
Nec dicas forte, consanguinitatem esse quidem correlativam, non vero
impedimentum. Immerito hoc diceres, quia de facto impedimentum oritur
ex consanguinitate, eam necessario supponit in eaque totum fundatur, ita
ut impedimentum se habeat ac ipsa consanguinitas.
2° Confundendum non est impedimentum consanguinitatis, quod sem­
per et necessario correlativum est, cum impedimento v. g. ordinis sacri vel
professionis religiosae, quod semper et necessario qua tale absolutum, est,
scii, non correlativum.
V. g. si utraque pars emiserit professionem religiosam, requiritur duplex
dispensatio, alia pro viro et alia pro muliere. Duplex quippe est vinculum
seu impedimentum, quod proinde duplici positivo actu ex parte Superioris
competentis relaxari debet.
Fingamus casum. Titius, religiosus sollemniter professus, petit dispensa­
tionem a votis, ut possit nuptias contrahere cum Caia, item religiosa solle­
mniter professa, illegitime e monasterio egressa. Pro ipsa nulla petitur
dispensatio. Quare matrimonium erit invalidum.
3° Si consanguinitatis impedimentum consideratur ut duplex, neces­
sario dicendum, duplicem requiri dispensationem, si haec v. g. concedatur
ab Episcopo, et nupturientes ad diversas pertineant dioeceses. Dum e contra
dispensatio peti et concedi solet ab uno tantum Episcopo, quia sublato
pro una parte impedimento, censetur sublatum etiam pro alia.
4° Λ fortiori id locum haberet, si contrahentes essent diversi ritus,
alter latinus alter orientalis. Time, ea sententia admissa, dispensatio pro
latino petenda esset a S. C. de Sacramentis, dispensatio pro orientali a
S. C. pro Ecclesia orientali. Quod practice nequaquam fit.
Praedicta hypothesis verificari potest, ubi agitur de matrimonio ineundo
inter fidelem latinum et fidelem orientalem, in cuius Ecclesia impedimentum
consanguinitatis extenditur usque ad quartum gradum (septimum vel octa­
vum, in supputatione orientali), dum in Ecclesia latina restringitur ad
tertium gradum.
5° Proinde impedimentum non exsistit, vel saltem dubium est. Nec
obstat resolutio data a S. C. pro Ecclesia Orientali die 9 maii 1932, quia
lata est in casu particulari et ob peculiaria adiuncta. Ceterum tradita do­
ctrina ex principiis generalibus iuris sponte et necessario sequi videtur.

DE IMPEDIMENTO CONSANGUINITATIS

489

518. Origo i II pedimenti. — 1. In primo gradu lineae redae (inter
patrem et filiam, matrem et filium), certe matrimonium irritum eat
ex iure naturae, ut omnes DD. tenent (16).
Sane ille contractus iure naturae nedum illicitus, aed irritus
quoque est, qui perpetuam turpitudinem continet tum in actu trans­
eunto tum in continuo usu; atqui id profecto dicendum est de nuptiis
in primo gradu lineae rectae, ob reverentiam parentibus debitam et
finem primarium matrimonii; ergo huiusmodi contractus matrimonialis
ipso iure naturae nullius et irritus est (17).
Id consensu populorum ct SS. Patrum testimoniis aperte con­
firmatur (18).
Hinc S. Ambrosius (19) dicit: e Connubium patris cum filia pugnare cum
lege naturae in singulorum cordibus scripta ».
Angelicus (1. c.) ita rem explicat: < Inordinatum est quod filia patri
per matrimonium adiungatur in sociam causa generandae prolis et educandae,
quam oportet per omnia patri esse subiectam veluti ex eo procedentem:
et ideo de lege naturali est ut pater et mater a matrimonio repellantur, et
inigis etiam mater quam pater; quia magis reverentiae quae debetur pa­
rentibus derogatur, si filius matrem, quam si pater filiam ducit in uxorem,
cum uxor viro aliqualiter debeat esso subiecta ».

2. Ad alios gradus quod attinet lineae rectae, pluies dicunt ma­
trimonium iure naturali initari in infinitum inter ascendentes et de­
scendentes, ita ut Adam, si revivisceret, cum nulla muliere nuptias
inire posset (20).
Alii tenent matrimonium irritum esse iure ecclesiastico tantum (21).
Alii non in infinitum, sed solum ad plures vel pauciores gradus
irritationem ex iure naturali extendunt (22).
Demum quidam affirmant matrimonium irritari cx iure divino
mere positivo (23). Haec opinio caret solido fundamento, quia in
(16) S. Thomas, in IV, D. 40, qu. un., art. 3; Sanchez, lib. VII, disp. .51, η. 7 ss.;
Schmalzgr., 7. c. n. 21 ss.; S. Alph., 7. c. n. 1029; Rosset, l. c, n. 1779 ss.; Gasparri, Z. e.
n. 764; Wi rnz, Z. c. n. 410.
(17) Cfr. Suarez, Dc legibus, lib. Π, cap. 12, η. 3 es.; Schmalzgr.» Dissert. proocm., n. 71 e.;
Wernz, /. c.; Rosset, I. c. n. 1964.
(18) S. Ambros. in epiat. 66· ad Paternum; Tertullian., Jpolog. cap. 9; Roam-t, Z. c.
n. 1781 s.
(19) Epistola citata 66· nd Paternum (Migno. P. L., t. XIV. c. 1183 8.).
(20) Ruiffcnst., lib. IV, tit. 14, n. 27; Pirhing, lib. IV, tit. II. n. 9; Znlllnger, Inst. iur.
nat. II, 5 179; Rosset, 7. c. n. 1793 s.; L?itner, I. c. p. 214 s.; De Angells, lib. IV, tit. 14, n. 2;
Santi-Lcitnrr, lib. IV, tit. 14, n. 9; Wernz, I. c.; Noldiu. I. c. n. 592.
(21) 8. Thomas, 7. c. nd 3; SanchdZ, lib. VII, disp. 51, n. 19; Schmalzgrueber 7. c. n. 31;
Fagnanus, in cap. 9, tit. 1 I. n. 33 8.; Pontius, lib. VII, cap. 32, n. 3; Paludanus, in IV, D. 38,
q. 4, art. 4; Sotus, in TV. D. 40, qu. un., art. 4.
(22) Cfr. Schmalzgr., Z. c. n. 30; Ball.-Palin., 7. c. n. 658; Gasparri, I. c.
(23) Cfr. Wernz, Z. c. u. 410, not. 58; Gasparri, Z. c.; Feije, Z. c. n. 366; Rosset, I. c.
n. 1793 ss.

490

CAPUT VII - ARTICULUS IX

fontibus revelationis eiusmodi legis divinae mere positivae nullum
reperitur vestigium (24).
Perspecta ratione ex ipsa natura rei petita attentisque (ante
Codicem, decretis an. 1888 et 1909) cc. 1043-1015, 1076, § 3 (cfr.
n. 232 ss.), censemus sententiam, quae affirmat matrimonia inter
ascendentes et descendentes, etiam in aliis gradibus post primum,
irritari ex iuris naturalis sanctionibus, esse longe veriorem. Sane
can. 1013 haec impedimenta non excludit, quod profecto factum esset
si Ecclesia teneret illa esse iuris ecclesiastici.
Can. 1076, § 3 statuit, in dubio num partes sint consanguineae
in aliquo gradu lineae rectae aut in primo gradu lineae collateralis,
numquam esse permittendum matrimonium; porro si impedimenta,
ex mente Ecclesiae, essent iuris ecclesiastici, talis prohibitio, abso­
luta equidem et generalis, explicari non posset.
Accedit quod B. Pontifex numquam huc usque dispensavit, nec
dispensare intendit. Cfr. n. 521.
519. 3. Utrum matrimonium in primo gradu consanguinitatis in
linea collaterali, scii, inter fratrem et sororem, irritum sit iure divino
necne, dissident DD.
Alii censent nuptias irritas esse iure ecclesiastico, non autem
iure divino naturali vel positivo. Sane, aiunt, non iure naturali, quia
filii Adam sorores duxerunt, et ipse Abraham Sarani sororem du­
xit (25); non iure positivo V. T., quia lex Mosaica (26) abrogata est;
non iure positivo N. T., quia nullum huius legis vestigium reperitur (27).
Alii putant matrimonium esse nullum iure naturae, seclusa ab­
soluta necessitate propagationis generis humani per filios et filias
Adam. Ratio, quia huiusmodi matrimonium obstat mutuae reve­
rentiae, quam frater et soror sibi debent; impedit finem primarium
(21) lure antiquo nonnulli DD. (Sanchez, Pontius, Gonzales, Fagnanus, etc.; cfr. Sanchcz,
lib. Vi 1, disp. 51, n. 12 s., 19 s.) opinabantur impedimentum consanguinitatis in linea recta
restringi ex iure canonico ad quartum gradum.
Quae opinio improbabilis erat, utpote aperte contraria responso Nicolai 1 ad consuit.
Bulgar, (an. 866), n. 39 ubi leges romanae (cfr. §§ l, 2 Inst, de nupt. I, 10, lunet. L. 11, 5 2
D. de ritu nupliar., XXIII, 2) canonizantur, ct (also innixa supposito (cap. 8> X, IV, 11;
cap. 8, X, IV, 19).
Patroni enim ad citata capita Decretalium Grcgorli IX provocabant, quae de linea col­
laterali, non autem de recta, intclligi debent. Cfr. Rossct, l. c. n. 1793, 1795, 1801; Wernz,
l. C, not. 58; Gasparri, l. c. n. 763.
(25) Gen. xx, 12.
(26) 7xr. xvni. 5 ss.
(27) Schmalzgr., /. c. n. 46 ss.; S. Bonav., in IV, D. 10, art. un., q. 2; Caletanus, in 2-2,
q. 151, art. 9; Castropalaus, tract. 28, disp. 4, punct. 7, n. 11; Paludanus, in IV, D. 38, q. 4,
art. I; Victoria, Rctect. 6, de rnatr., part. 2, sect. 2, η. 8, ct alii veteres apud Schmalzgr., /. c.
S. Alph. (lib. VI, n. 170) dicit: · Et pro hac sententia videtur Indubitanter esse... etiam
D. Thomas ». De genuino sensu verborum Angelici (2-2, q. 154, art. 9, ad 3) certo non
constat, cum alii aliter sentiant.

DE IMPEDIMENTO CONSANGUINITATIS

i

<

I
I
I

491

coniunctionis maritalis, cum ex tali coniugio proles quaedam depravata soleat nasci; nec finem secundarium sufficienter attingit, quo
in remedium concupiscentiae nuptiae legitimae institutae sunt ad
inorum honestatem promovendam (28).
Utrum vero matrimonium in casu irritum sit iure naturae primario, an solum secundario, contro vertitur. Argumenta a DD. in
favorem huius sententiae allegata, licet plures de hac quaestione
expresse non loquantur, evincunt irritationem induci ex iure naturae
secundario. Quare opinio, quae tenet nuptias irritari iure naturali
primario, probabilis nobis non est; ea enim admissa, matrimonia
inita inter filios et filias Adami explicari non possent (29).
Tandem nonnulli opinantur matrimonium esse nullum ex iure
divino positivo «primo homini intimato, cuius vis et obligatio incipere debebat ab Adae nepotibus, post sublatam rationem contrariam primae propagationis generis humani » (30). Haec opinio non
videtur admittenda, cum solido fundamento careat; nam ius V. Legis
est abrogatum, ius evangelicum autem de hac re silet omnino (31 k
Sententia, quae tenet matrimonium irritari ex iure naturali (secundario),
etiam ante Codicem erat non solum communior, sed etiam probabilior:
1° Ex auctoritate S. Augustini (32);
2° Ex cap. 8, X, de divert., iv, 19 (Innoc. III), ubi statuitur coniugia in secundo gradu non esse separanda (cum nihil dicatur de primo
gradu, manifeste supponitur nuptias ex eo non irritari iure ecclesiastico,
sed divino);
3° Indirecte et implicite, ex decretis S. Oflicii 20 febr. 1888 et S. C.
de Sacram. 14 maii 1909, 29 iul. 1910;
4° Ex debilitate argumentorum a patronis in favorem suae sententiae
adductorum (33).
5° Accedit factum quod R. Pontifex numquam huc usque dispensavit,
nec vult dispensare (34).
0° Hodie hisce rationibus pondus addunt ce. 1043-1045 (cfr. n. 232 ss.),
et praesertim can. 1076, § 3, qui statuit numquam esse permittendum matrimonium, si dubitetur « num partes sint c< nsanguineae in primo gradu lineae

I
I
I
1
I
I
I
I

(28) Sanchez, lib. VII, disp. 52. n. 11; S. Bellartninus, 7. c. cap. 28; Suarez, Dc levibus,
lib. II, cap. 14, n. 23, cap. 15, n. 25; Lugo, De Pocnit.. disp. 16, n. 143; Reiffvnst., 7. c.
n. 28; Pirhing, 7. c. n. 10; Rosset, I. c. n. 1082 ss.; Wernz, I. c. n. 411; Noldin, I. c. n. 592,
2; Leitner, I. c. p. 215 s.
(29) De matrimonio inito inter Abraham et Sarani, cfr. Tlrin., Comment. in Gen. XX.
12, et in Levit. XVlli, 13; Ilumnu lauer, Comment, in Gen. xi, 29; Ross t, I. c. n. 1810, not. I.
(30) Santi-Leitner, I. c. n. 13; De Angells, lib. IV. tit. 14, n. 2. Cfr. Mans, Ila, I. c. cap. 3,
art. 1 ; Lehmkuhl, I. c. n. 991; Vering, Lehtbuch des katholischen KircJiennchts, § 238, η. 1 et VU.
(31) Cfr. Rosset, I. c. n. 1808 ss.; Wernx, I. c. 411, not. 61; Vlaming. I. c. n. 339.
(32) De civitate Dei. lib. XV, cap. 16.
(33) Quare argumenta, ex. gr. a Schmalzgr. (I. c. n. 47) allegata, Wernz (I. c. n. 411,
not. 64) perspicue et solide refutat.
(34) S. C. S. OU., 6 april. 1906.

I

—

!

I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I

I
I

I
I

I
I
I

I

I
I
I
I
I
I

I
I
I
I
I
I
I

i

492

CAPUT νπ - ARTICULUS IX

collateralis ». Si huiusmodi impedimentum esset aut certo aut probabilius
iuris ecclesiastici, matrimonium gravissima saltem de causa, potissimum in
periculo mortis, nec posset nec deberet impediri.
Quibus omnibus attentis, certa videtur haec sententia, quatenus affirmat
irritationem non induci ex iure ecclesiastico tantum.
Non obstant quaedam responsiones datae a S. C. S. Officii, v. g. 13 deo.
an. 1916 (35), tum quia respiciunt casus particulares ac peculiaria adiuncta,
tum quia dubium theoreticum minime dirimunt, sed tantum nonnam
practice servandam tradunt, scii, «non esso (coniuges) inquietandos» aut
« separationem non esse urgendam ».

520, 4. Quoad ceteros gradus consanguinitatis in linea collaterali,
scii, quoad secundum et tertium, certum est impedimentum esse
iuris mere ecclesiastici, quia, aliis rationibus omissis, Ecclesia de facto
dispensat.
5. Dispensationes, quae dicuntur concessae a Sede Apostolica in
gradibus lineae rectae, ultra primum, et in primo gradu lineae col­
lateralis (36), sunt omnes apocryphae, ut hodie ex historicis docu­
mentis critice libratis certo constat (37).
II
521. Applicatio doctrinae quoad matrimonia
infidelium. — Ex

dictis huc usque patet quid sentiendum sit de matrimoniis apud
infideles in aliquo gradu consanguinitatis initis, et de potestate Ec­
clesiae dispensandi super impedimento consanguinitatis, de qua
infra (n. 525).
1° Si una pars est fidelis, et altera infidelis, nuptiae celebrari
nequeunt sine dispensatione ab impedimento, non solum disparitatis
cultus, sed etiam consanguinitatis; nam pars fidelis lege canonica in­
habilis est. Sed Ecclesia eo ipso quod dispensat ab impedimento
disparitatis cultus, intelligil ur dispensare etiam ab impedimento
consanguinitatis, dummodo illud ex instantia cognoverit (38).
Excipiendi sunt omnes gradus lineae rectae et primus gradus
lineae collateralis, quia Ecclesia in his non dispensat, nec verius
potest dispensare. Cfr. nn. 518, 519.
2° Si utraque pars est infidelis, matrimonium in primo gradu
lineae rectae est certe nullum. Quare post conversionem separari
debent, et novas nuptias inire valent.
(35) Cfr. Gasparri, n. 708, cd. post Codicem.
(36) Cfr. Schmnlzsrr., I. c. d. 45 »8.; Bail.-Palm., I. c. n. 648.
(37) Cfr. Bened. XIV, Const. · Aestas >, 28 oct. 1757, ! 13; S. C. O. in c. Leodien.. 14 dec.
1793 et in c. Aesina, 23 nov. 1805; S. C. S. OIL. 6 fipril. 1906; Riganti, Comment. in Hej.
49· Cane. Apost.. n. 15 88.; Wernz, I. c. n. 411, not. 64; Gasparri, l. c. n. 773.
(38) S. Oli. 3 mart. 1825.

DE IMPEDIMENTO CONSANGUINITATIS

493

Matrimonium in secundo vel tertio gradu lineae collateralis, e
contrario, est procul dubio validum (nisi lex civilis illud irritet:
cfr. n. 75 ss.), quia infideles sanctionibus ecclesiasticis non tenentur,
ita ut, si ad finem catholicam convertantur, nullatenus per se sepa­
randi sint (39).
3° Matrimonium contractum in secundo vel tertio etc. gradu
lineae rectae post primum, vel in primo gradu lineae collateralis,
nullum videtui ex ipso iure naturali.
Accedit quod semper aut fere semper lex aut consuetudo iuris
civilis eiusmodi coniugia irrita facit. Quapropter hi coniuges conversi
separari solent (40).
Nec desunt Concilia provincialia, Limanwn, ex. gr. (an. 1583) et Jfezicanum (a. 1585), quae fratris sororisque uiatrimonialiter coniunctorum
separationem praecipiunt (41).
Lchmkuhl (1. c.) indubitanter asserit: «At si forte frater et soror (infi­
deles) coniugalem vitam agant, numquam eam post fidem susceptam produci
permittitur, sed novi matrimonii ineundi licentia datur t.
Génicot-Salsmans aiunt: « Iuxta constantem S. Sedis praxim, frater et
soror matrimonio iuncti, si ad fidem convertuntur, separandi sunt, sed matri­
monium cum alia comporte inire permittuntur » (42). De Iiuiusmodi praxi
constanti S. Sedis non constat.
Forte quis dicet: In dubio standum est pro valore matrimonii, ideoque
frater et soror matrimonio iuncti, ad fidem conversi, non sunt separandi (43).
Principium quod «in dubio standum est pro valore matrimonii » non est
simpliciter et absolute accipiendum, sed exceptionem atque limitationem
admittit, ad normam can. 1014 et 1127, ubi agitur de fide seu de conver­
sione infidelium ad religionem christianam.
Praeterea, stante dubio eoque tam gravi de valore matrimonii inter
fratrem et sororem, iure naturali perspecto, usus Iiuiusmodi coniugii quonam
titulo honestus ac licitus foret dicendus?
(39) Cap. 8, X, dc divort., IV, 19.
(40) Cfr. Lchmkuhl, l. c. n. 991; Snnti-Leitner, lib. IV, tit 14. n. 13; Leitner, Lehrbuch
des l;aUwlischen Ehercchls, Paderborn, 1902, p. 222; Voting, l. c.
Animadvertit Puyen (op. cit. I, pag. 1012) non raro apud Sinenses matrimonium con­
trahi inter fratrem cr sororem uterinam, vel inter sororem et fratrem uterinum, quia, ut Ipse
all, « Sinens s aut nullam aut vix aliquam rationem habent coguationis per solam matrem ».
(41) Fatendum est, pltires AA. nimiam auctoritatem tribuere his Conciliis provincialibus,
adeo ut ex iisdem argumentum quasi peremptorium deducant in favorem sententiae uillrmantls. Quod nimium profecto est.
1° Agitur de Conciliis mere provincialibus, quae, ut palam rst, authentice interpretari
lus divinum nequeunt, nec valent dirimere authentico quaestiones doctrinales.
2’ Nullatenus constat actu horum Conciliorum fuisse a S. Sedo approbata In forma
specifica, 1'orro approbatio in forma ccmmuni, si vere datu fuit, non mutat valorem legis vel
decreti, ut manifestum est (cfr. Cappello, De Curia Romana, 1, p. 54; Werns, 1, n. 114). —
Cfr. Rosset. Z. c. n. 1809; Wernz, l. c. n. 411; Sunt1-Leitner, l. c.
(42) Instit. theol. mor., II, n. 503. Doctrina nostra (rfr. Cappello, De matrimonio, n .>21)
alia revera est ab ea quae nobis tribuitur a Mattii, a Coronati» (De matrimonio, p. 527, nota 2).
(43) Cfr. Card. Gasparri, n. 772; Vcrricclll, De Apoetolicis missionibus, tit. 4, q. 98, dub. 14.

491

CAPUT VII - ARTICULUS IX

4° Practice duplici modo consuli potest. Cum matrimonii valor
sit dubius, stante dubio dc quo supra, applicari potest, post conver­
sionem unius vel utriusque partis, principium in can. 1127 praeli­
nitum (n. 788).
Praeterea matrimonii vinculum, post conversionem alterutriu*
partis, solvi potest per applicationem privilegii Paulini, si circum­
stantiae verilicentur, vel ad cautelam, cum eius validitas sit dubia,
ex potestate vicaria R. Pontificis (cfr. n. 789 ss.).
5° Claritatis gratia, ubi agitur de coniunctis in aliquo gradu, ultra
primum, lineae, rectae, v. g. de avo qui neptem duxerit, aut in primo gradu
lineae collateralis, seu de fratre qui duxerit, sorore m, triplicem hypothesim
fingere possumus: </) vel alteruter tantum convertitur; b) vel uterque, sed
diverso tempore; c) vel uterque eodem tempore.
In prima hypothesi, conversus potest uti privilegio Paulino, ut patet.
Sed ipsi quoque facultas est, ob favorem fidei, se a comparte consanguinea
separandi, sine interpellatione, atque ad novas nuptias transire. Matrimonium
sane est vere dubium, et «in re dubia privilegium fidei gaudet favore iuris♦
(can. 1127). Expedit tamen, in praxi, ut dispensatio exquiratur a Vicario
vel Praefecto Apostolico ad cautelam super interpellatione.
In altera hypothesi, si pars prius baptizata novum matrimonium iam
contraxit, matrimonium contractum in infidelitate, v. g. inter fratrem et
sororem, dissolutum est. Quare nihil obstat quominus pars postea baptizata
novas ineat nuptias.
Si pars prius baptizata nondum contraxerit validum matrimonium,
applicandum principium dc matrimoniis in infidelitate initis, quae dubia
sint, nempe: «Si vero pars una convertatur post conversionem alterius, et,
examinato casu particulari, supersit dubium, num matrimonium fuerit va­
lidum, Vicarius Apostolicus stet pro nullitatc matrimonii in favorem fidei λ (44).
In tertia hypothesi potest: vel fieri separatio ex auctoritate loci Ordinarii,
et utrique parti permitti novum matrimonium, si favor fidei postulat huiusmodi separationem; quod verificatur in casu quo partes antea discesserint,
et novum matrimonium in infidelitate contraxerint, ac baptismum petunt
cum novo coniuge; — vel Vicarius Apostolicus separare valet coniuges,
stante dubio de valore matrimonii; facta iisdem potestate novas ineundi
nuptias;
vel recurrendum ad S. Sedem, quae matrimonium in infidelitate
contractum procul dubio solvere potest, nisi post utriusque coniugis baptis­
mum, consummatum fuerit; — vel consulenda eadem S. Sedes, ut, omnibus
circumstantiis mature consideratis, quid in casu faciendum sit, sapienter
decernat (45).

522. Ratio i II Lpedimenti. — Praecipua motiva prohibendi inatrimonia inter consanguineos haec sunt:
U I) S. O1Y. 19 mnii 1892: Collect. Λ>. O. de. Prop. Fide, II, ». 1792.
(4ύ) Cfr. I’nyon, L p. i012 ss.

DE IMPEDIMENTO CONSANGUINITATIS

495

1° Reverentia sanguini debita. Homo enim naturaliter praestare
debet (piandam honorificentiam parentibus et per consequens illis
consanguineis, qui ex eisdem parentibus de propinquo originem
habent. Atqui in carnali commixtione halntur quaedam turpitudo
debitae honorificentiae contraria. Unde de ea homines naturaliter
verecundantur.
2° Puritas morum. Necessitas postulat ut personae sanguine
coniunctae simul frequentissime conversentur. Quare nisi spe matri­
monii inter se ineundi prorsus carerent, eis nimia opportunitas esset
ad actus luxuriosos (46).
3° Caritas ct amicitia inter homines promovenda. Manifestum est,
amicitiae terminos per matrimonia cum extraneis continuo inter
homines dilatari, restringi vero per matrimonia cum consanguineis.
Et haec sane fuit ratio potior, cur olim, i. e. ante Cone. Lat. IV,
consanguinitatis impedimentum usque ad septimum gradum sese
extenderet (cfr. n. 527).
Nccesse quippe erat, ob frequentia dissidia civilia inter urbes
finitimas aut vicinias, terminos amicitiae, quantum fieri poterat,
ab una urbe atque vicinia ad aliam propagare (47).
4° Damna physica a filiis amovenda. Constat sane consangui­
neorum coniugia aut esse infoecunda aut prolem saepe morbis et
defectibus laborare. Quae ratio, teste experientia, maxime militat
contra matrimonia in secundo gradu tangente primum et contra
nuptias consobrinorum (48).

523. Discrimen inter ius antiquum et novn

H

— Duplex iuter-

cedit discrimen:
1° Hucusque consanguinitas nuptias dirimebat in linea recta
indefinite in quocumque gradu, in linea collaterali usque ad quartum
gradum; hodie matrimonium dirimit in linea recta item indefinite,
in linea collaterali usque ad tertium gradum inclusive. Ergo consan­
guinitas in quarto gradu et in quarto tangente tertium non amplius
dirimit matrimonium.
2° Hucusque impedimentum multiplicabatur tum ex plurali­
tate stipitum, tum ex pluralitate viarum, per quas ad unum eun(16) S. Thorn,, Suppi.. q. 51, art. 3.
(47) S. zUiff., /λ
/>ri. lib. XV, cap· 16: Via minie t c. n. 336: NoIdin. I. c. n. 592,
3; Wernz, /. c. nn. 410, 113 im.; Vecchlotti, l. c.
(48) Cfr. Eschbach,
etc. p. 99 s ; Snrbkd, /,'» wtrul·· dan* n· rapport* arce
l’i médecine rt l hip/i/nr, Paris, 1892; G irnHr, Lr Mariane, urt. Murithjrs consun {juins, p. 81;
Wernz, l. c. n. 416; Gawparri, /. c. n. 762.

I

496

CAPUT VH - ARTICULUS IX

denique stipitem ascendi poterat (49); hodie multiplicatur tantuin
ex pluralitate stipitum. Cfr. n. 515.

524. Convalidatio matrimonii nulliter contracti ante Codice

II

Si matrimonium ante Codicem invalide initum fuerit ob impedimentum
consanguinitatis in quarto gradu lineae collateralis, ex iure Codicis
sublato tali impedimento, non ideo ipso jacto matrimonium convalidatur (50). Necessaria est convalidatio simplex aut sanatio in radice,
nulla quidem et obtenta praevie dispensatione ab impedimento di­
rimente, cum non amplius exsistat.
Si occultum fuerit impedimentum, satis est ad matrimonii convalidationem, ut coniuges, cognita eiusdem nullitate, perseverent in
vita coniugali mutuaque officia impleant. In his sane reperitur
renovatio consensus requisita.
Si fuerit publicum impedimentum, necessaria est renovatio con­
sensus forma praescripta aut sanatio in radice (cfr. can. 1133-1141;
n. 844 ss.).

525. Dispensatio. — 1° Quatenus impedimentum est iuris natu­
ralis certi, Ecclesia, ut palam est, dispensare nequit; quatenus est
iuris naturalis dubii, ipsa partem tutiorem sequitur ideoque numquam
dispensat.
2° Quatenus est iuris mere ecclesiastici, nullus datur gradus
in quo non dispensetur ex causa iusta et proportionate gravi. Quo
propinquior est gradus, eo difficilius conceditur dispensatio, et per
consequens causa gravior requiritur (51).
Cone. Trid. (52) in secundo gradu consanguinitatis lineae colla­
teralis numquam volebat dispensari «nisi inter magnos principes et ob
publicam causam». Ab hac severitate iam pridem S. Sedes recessit.
Hodie dispensatio conceditur profecto etiam privatis et quidem
ob causam privatam.
3° Consanguinitas in tertio gradu lineae collateralis est impedi­
mentum gradus minoris (can. 1042, § 2, 1). Vide n. 206.
4° Paulus III concessit missionariis privilegium dispensandi cum in­
fidelibus, ut manere possint in matrimoniis antea initis in gradibus illicitis,
lege divina tamen non prohibitis.
(49) Cfr. Fcije, l. c. u. 356 es.; Giovino, I, p. 352 e.; Gaeparrl, l. c. n 756 es ·
I. c. n. 408; VLuning, l. c. n. 340; NoIdin, l. c. n. 596.
"
(50) Pontii. Cornui. Cod. 2-3 iun. 1918, IV, n. 0.
(51) Cfr. Gsep.irrJ, l. e. n. 773 b.; Fcije, l. c. n. 651 ss.; Bungen, l. . n 179 s ·
I. e. n. 417 e.
’
(52) Sees. XXIV, cap. 5 dr reform. inatrim.

Wrrnr
v'ruz
w·™.
>vtrnz

DE IMPEDIMENTO CONSANGUINITATIS

497

Hoc privilegium intclligi debet de aliqua concessione ad maiorem abun­
dantiam, ut quodeumque dubium et quaevis indecentia amoveatur, non
autem de proprio dicta dispensatione, ad convalidanda matrimonia prius
invalido contracta (53). Ratio, quia huiusmodi coniugia, quamvis inita in
gradibus ab Ecclesia prohibitis, tamen, cum non obstet lex divina (et, ut
supponitur, lex civilis irritans haec matrimonia), sunt certe valida ideoque
nulla dispensatione et revalidatiene opus est.

526. Num adsint poenae in consanguineos matrimonium atten­
tantes. — 1. Codex nullam poenam statuit contra consanguineos
qui matrimonium attentent. At crimen incestus, quod huiusmodi
actum solet praecedere aut subsequi, poenis plectitur.
Ex can. 2357, § 1 «laici legitime damnati ob... incestum,... ipso
facto infames sunt, praeter alias poenas, quas Ordinarius infligendas
indicaverit ».
Ex eodem can. § 2 « excludantur ab actibus legitimis ecclesia­
sticis, donec signa verae resipiscentiae dederint ». Quinam sint hi
actus, vide can. 2256, 2°.
Clerici, tam in minoribus quam in sacris constituti, peculiaribus
poenis, de quibus in cc. 2358, 2359, § 2, tenentur (54).
2. Omnes aliae poenae quae olim vigebant (55), hodie ex can. 6,
5° penitus abrogatae sunt.

527. Notae historicae. — 1. Ecclesia prioribus saeculis ius Mosaicum (56) - (i. e. cum matre, cum nepte, cum sorore, cum amita) et
ius Romanum secuta est quoad impedimenta matrimonialia. Porro
leges Romanae nuptias vetabant inter ascendentes et descendentes in
linea recta in infinitum, et etiam in linea collaterali eum illis personis,
quae loco parentum habentur, sive inter quas respectus parentelae
adest, ex. gr. cum patruo vel avunculo, cum amita vel matertera,
cum magna amita vel matertera, cum nepte fratris vel sororis (57).
(53) Cfr. Sanchez, lib. VIII, disp. G, n. 29; Glovinc» I, p. 530; Feije, L e. n. 367; Wcrnz,
l. c. n. 411, not. 60.
(54) Can. 2358: «Clerici in minoribus ordinibus constituti, rei alicuius delicti contra
sextum decalogi praeceptum, pro gravitate culpae puniantur etiam dimissione e statu cle­
ricali. si delicti adiuncta id suadeant, praeter pocnrs de quibus in can. 2357, si his locus sit ».
Can. 2359: « Clerici in sacris sive saeculares sive religiosi eoncubinarii, monitione inuti­
liter praemissa, cogantur ab illicito contubernio recedere et scandalum reparare suspensione a
divinis, privatione fructuum olllcil, beneficii· dignitatis, servato praescripto can. 2176-2181 ».
(55) Cfr. Schmalzgr., /. c. n. 62 s.; Sanchez, lib. VII, disp. 14, n. 15, 48 ss.; Giovine, 1,
pag. 401 ss.; Zitclli, /. c. p. 81 s.; Sonti-Leitner, lib. IV, tit. 13, η. 8 s.; Gury-Balkrini, II,
η. 776, 777; Wcrnz, l. c. η. 419 ss.; Feijc, l. c. n 369.
(56) Lev., xvin, 6; Dcut.. xxvii, 20.
(57) L. 53, 54, 39. 17, § 2, D. de ritu nupt. XXIII, 2; L. 17, O. de nupt. V, 4; Η 1, 2,
3, 5 Inst. de. nupt.

32 — Cappeltx). De Sacramentis, V.

498

CAPUT ΥΠ - ARTICULUS IX

Item, in linea collaterali, matrimonium inter fratrem et sororem
semper prohibitum fuit.
Utrum antiquo iure Romanorum prohibitio restringeretur ad hunc primum
gradum, an extenderetur usque ad sextum i. e. ad sobrinos univeraamque
parentelam, non constat.
Alii ΛΑ. allirmant, alii negant (58). Iure recentiore nuptiae certe per­
mittebantur inter consobrinos (59). Lex Theodosii (a. 384) huiusmodi nuptias
prohibebat quidem; sed pro imperio orientali abrogata est, pro imperio occi­
dentali promulgata non fuit, ideoque vim non obtinuit.
Etiam ius Germanicum prohibitionem ultra primum gradum probabilius
non extendebat (GO).
2. Inde a saec. iv Ecclesia prohibitionem matrimoniorum inter consangui­
neos extendit ultra ius romanum (Gl).
Inde vero a saeculo vi nuptiae generatim vetantur inter omnes consan­
guineos (62).
Quod principium, in Conciliis particularibus primum statutum, Ecclesia
Romana saltem tempore Gregarii II (an. 721) recepit (63). Eadem disciplina
vigere coepit etiam in patriarchalu Aquileiensi ac dein in tota ditione Veneta

3. Probabilius (64) inde a saec. vu vel saltem vm computationi
iuris roman i paulatim substituta est computatio gcrmanica, ab initio
quidem consuetudine, deinde expressa lege.
(58) Cfr. Vering. Oesch. u. Pand. §§ 221; Schulin. Gcsch. d. roem. I?., p. 176; Zbisbninn
l.c. p. 225 es.; Freisen, l, c. p. 375.
(59) L. 19, D. de nupt. V, 4; | 4, Inst. de nupt. I. 19.
(60) his Romanum, saltem quoad successiones hereditarias, consanguinitatem usque ad
sextum gndum suae computationis in linea collaterali, et in septimo gradu ad duas personas
sobrino <t sobrina nutum ct natam extendebat. At intra hos gradus non fuit absolute re­
stricta. Cfr. L. 4, pr. 10, D. de qrad. XXXVIII, 10; L. 1, § 2, D. unde coqnati XXXVIII, 8;
Wernz, l. c. n. 409; Freisen, l. c. n. 375 ss.
Hinc patet, non omnes <iui consanguinei censebantur quoad successionem hereditariam,
arceri a matrimonio inter se contrahendo.
Germani, quoad ius hereditarium, modo usque ad quintum, modo usque ad sextum,
imo et septimum gradum suae computationis, pro diversitate tribuum, consanguinitatem
extendebant. Quae computatio gcrmanica tlebut ex duplici peniculo, ita tamen ut parentes
et Olli (familia) ad stipitem pertinerent et primus gradus tssct consobrinorum.
Haec videtur fuisse iure primairo computatio apud populos germanicos. Sed nonnulli
dubitant, alii negant, putantes utri usque lineae gradus, in iure hereditario, s* rius computatos
fuisse. Cfr. Wernz, l. c. not. 28; Schr.,drr, Lchrbuch der d. llechtsqcschichtc, Leipzig, 1907,
p. 66, 313 ss,, 769 ss., apud Chi ludi /. c. n. 96, not. 1.
(61) Cfr. c. 61 Cone, llliber. (300-306); S. Ambros. in cplst. ad Paternum, cap. 3 (Mignc,
P. L.t XVI, 1183 s.); S. Patricius, e. 2, 9 in Synod. Hilnrn.; Innoc. I, in Synod. Rom.
(un. 402). c. 11.
(62) Cfr. S. Aug., De civitate Dei, lib. XV, cap. 16; c. 11, Com·. Arvern. (nn. 535); c. 10,
Gone, \urel. Ill (an. 538); c. 21, Cone. Turon, (an. 567); c. 11 Cone. Paris, (an. 614); Scherer,
I. c. p. 293.
(63) C. 9, Cone. Rom. an. 721.
(61) Certo non constat, quonam computandi modo Ecclesia Romana antiquitus usa sit,
et quousque extenderit impedimenta consanguinitatis.
Variae sunt A A. sententiae. Documenta historiia desunt, e quibus certa conclusio deduvl
possit. Cfr. Freis η, l. c. n. 376 ss.; Ross, t, Z. c. n. 1775 88.; Schnitzer, l. c. p. 382; Wernz,
I. c. not. 40, ubi perspicue atque erudite more suo disserit.

DE IMPEDIMENT!) CONSANGUINITATIS

4ÔÔ

Alexander 11 (an. 1061-1073) in duabus Decretalibus eam defendit
occasione celebris controversiae ortae inter S. Petrum Dam. et doctores iuris civilis Ravennatenses, qui volebant computationem ci­
vilem seu romanam substitui teutonicae. Pontifex quaestionem diremit
in favorem S. Petri Dam. contra iuristas, scii, servandam esse com­
putationem canonicam i. e. usualem sive vulgarem (65).
4. Hanc computationem certe supponunt Concil. Lat. I (an. 1123)
et Lat. 11 (an. 1139), cum nuptias inter consanguineos universim
vetent, i. e. septimus gradus videtur tacite supponi tamquam ter­
minus universaliter notus atque receptus.
Utrum vero, ultra quartum gradum, impedimentum esset dirimens,
an impediens tantum, non liquet. Matrimoniis bona fide initis dispen­
satione vel saepe etiam dissimulatione remedium afferebatur (66).
5. Quidam populi gaudebant induito contrahendi in gradibus iure
communi prohibitis. Sane Indi et Nigritae in America Latina et in
insulis Philippinis inde a tempore Pauli III impedimento consangui­
nitatis in quarto et tertio gradu non ligabantur (67).
6. Innocentius III (an. 1215) in Cone. Lat. IV ad quartum
gradum consanguinitatis impedimentum restrinxit (68), hanc ra­
tionem assignans, scii. « quoniam in ulterioribus gradibus iam non
potest absque gravi dispendio huiusmodi prohibitio generaliter ob­
servari ».
Cone. Trid. reiecit postulata de abrogando tertio vel quarto
gradu (69). Etiam in Concilio Vaticano huiusmodi postulata fuerunt
proposita. (70).
Quae disciplina usque ad Codicem viguit.

528. Ius civile. — 1. Omnes Codices statuunt consanguinitatem in
linea recta dirimere matrimonium in infinitum.
2. Quoad lineam collateralem variae sunt leges:
1° Codex Ital. vetat matrimonium inter fratrem et sororem,
inter patruum (avunculum) et neptem atque vicissim inter amitam
(materteram) et nepotem, i. e. «tra lo zio e la nipote, la zia ed il
(65) C. 2, C. XXXV, <1. 5; Freisen, l. e. p. 381 88., 420 as.; Palmieri, l. c. p. 365 s., 10S;
Wernz, l. c, not. 46.
(66) Cfr. c. 1. C. XXXV, q. 8; Wernz. I. c. n. 409; Freisen, l. c. p. 402 8.
(67) Cfr. Cone. plen. Amer. bit. (nn. 1899), II, p. 613; Leon. XIII LitL Apost. < Trans
Oceanum », 18 april. 1897. n. 10.
(68) C. 8. X, IV, 14; cfr. Scherer, l. c. p. 294; Freisen, L c. p. 138 e.; Hefele, σρ. cit.
V, p. 530
Knrcht, <jp. ri/., p. 465 8.
(69) Th. iner, Jct Cone. Trid., II. p. 336 s.; Martin, Collect. doc. Cone. Vatican., p. 162 s.
(7ü) Martin, l. c. p. 162, 183, 188, 190.

500

CAPUT VII - ARTICULUS IX

nipote » (71). Dispensatio conceditur pro nuptiis ineundis inter pa­
truum (avunculum) et neptem atque vicissim.
2° Ex Codice Hisp. (art. 84) valida matrimonii civilis celebratio
impeditur usque ad secundum gradum lineae collateralis, si consan­
guinitas oritur ex legitimis natalibus, secus primus gradus tantum
constituit impedimentum dirimens. Dispensatio (art. 85) datur super
tertio et quarto gradu civili legitimae consanguinitatis. Guidas vero
computantur secundum ius romanum.
Sed valor matrimonii ecclesiastici, quod pro fidelibus catholicis
ex praescripto quoque legis civilis unice admittitur (art. 42, 75),
nonnisi ex lege canonica quoad impedimenta consanguinitatis defi­
niendus est.
3° In Codice Gall. (art. 1G3, 164) impedimentum et dispensatio
statuitur ut in iure italico.
4° Codex Auslr. statuit impedimentum in 1°. 2° et 2/i gradu
computationis canonicae. Dispensatur a praefecto provinciae, ex­
cepto tamen primo gradu.
5° Codex Germ, impedimentum restringit ad primum gradum.
6° Codex llclv. (art. 100) impedimentum statuit in gradu 1°
et 2jv Dispensatio non conceditur.
7° Lex matrim. ΊΙ ungar. matrimonium interdicit inter patruum
(avunculum) et neptem atque vicissim inter amitam (materteram)
et nepotem. Praeterea etiam inter consobrinos exsistit impedimentum,
sed prohibens tantum.
8° Status foederati Americ. septentrional.: in nonnullis restrin­
gitur ad primum, in aliis, ex. gr. in statu New Jersey, usque ad
secundum extenditur (72).
3. Leges civiles, ut lex canonica, nullam faciunt distinctionem
inter legitimam nativitatem et illegitimam, inter plenam et semiplenum
consanguinitatem.
529. 4. Ex lege civili matrimonia in gradibus prohibitis contracta, nedum
nullitati subiiciimtur, verum etiam gravibus poenis, si mala· fide celebrata
fuerint. Proles autem ex huiusmodi nuptiis procreata habetur illegitima, ei
utraque pars fuerit in mala fide tempore celebrationis matrimonii; quo in
casu nonnulli Codices penitus excludunt legitimationem, alii admittunt (73).
(71) « fc pacifico In glurlsprudcnza chc, sotto il nomo genetico dl zll e dl nipoti, si coniprendono ancho i prozli ed i prontpoti . Trib. appell. Tnurini-n., 6 aprii. 1888, Testa c. Bo­
nino; (riurispr- Ital., 1888, II, p. 394.
(72) Cfr. Wernz, l. c. n. 424; Konigs-Putzer. Commentarium in facultates apostolicas
n. 131, cd. 5»; Alford. I. c. p. 90 e.
(73) Cfr. ex. gr. Cod. civ. Ital., art. 180, 195; Cod. civ. Germ., ii 173, 1732; Cod. poen.
Ital., art. 337; Cod. poen. Germ., S 173.

DE AFFINITATE

501

Articulus X.
De

affinitate.

530. Notio. —■ Affinitas est: Propinquitas personarum, orta ex
matrimonio valido, sive rato tantum sive rato et consummato, inter
virum et consanguineos mulieris, et vicissim inter mulierem et consan­
guineos viri (can. 97, §§ 1, 2;. Dicitur:
1° Propinquitas i. e. vinculum vel coniunctio personarum.
Etymologice affinitas est propinquitas finium seu limitum duarum
rerum, quarum mia, ex. gr. ager, dicitur affinis vel confinis alteri,
quia fines unius attingunt fines alterius.
Qua ratione etiam ex matrimonio oritur quaedam personarum
propinquitas, qua maritus ad fines consanguinitatis uxoris accedit,
et vicissim.
2° Orta ex matrimonio, quo sub respectu affinitas est prorsus
nova; nam iure antiquo ex copula carnali oriebatur (cfr. n. 526).
3° Valido, quia ex matrimonio invalido non affinitas, sed pu­
blica honestas oritur (cfr. n. 543). Non oritur ex matrimonio putativo
tantum, licet utraque pars bona fide existimet illud validum esse;
neque ex matrimonio in facie Ecclesiae celebrato, ab omnibus ut
valido habito, quod postea nullum et irritum ab auctoritate ecclesia­
stica declaratum fuerit. Num oriatur etiam ex matrimonio legitimo
non baptizatorum, dicemus infra (n. 538).
4° Sive rato tantum sive consummato, i. e. ex omni matrimonio.
Quoad matrimonium ratum tantum, ius est novum prorsus, cum radix
seu fundamentum affinitatis mutatum fuerit.
5° Inter virum et consanguineos mulieris etc., quia affinitas
contrahitur a solo viro cum consanguineis mulieris et a sola muliere
cum consanguineis viri. Quare:
a) Maritus et uxor non sunt sibi mutuo affines, sed veluti
causa et principium affinitatis.
b) Consanguinei unius coniugis sunt quidem affines respectu
alterius, non autem erga huius consanguineos. Hinc adagium: Affi­
nitas non egreditur copulatos.
Proinde si Titius viduus, filios ex priore matrimonio habens,
copulatur viduae Caiae, filias similiter habenti ex prioribus nuptiis,
oritur quidem affinitas inter Titium et filias Caiae necnon inter Caiam
et filios Titii, non vero inter filios unius et filias alterius. Ergo hi

502

CAPUT VII - ARTICULUS X

matrimonium inter se inire valent, licet forte, a tempore coniugii
inter Titium et Caiam contracti, fratris et sororis nomine invicem
appellentur (1).
c) Coniux unus affinitatem contrahit erga consanguineos compartis, minime vero erga eiusdem affines. Quod exprimi solet hoc
adagio: Affinitas non parit affinitatem. Proinde Antonius, maritus,
contrahit quidem affinitatem cum Petro, fratre uxoris suae, non autem
cum Agnete, coniuge Petri: igitur si uxor Antonii et Petrus morian­
tur, Antonius et Agnes possunt matrimonium inter se inire.
Ex dictis sequitur, non esse affines ideoque posse duos fratres
ducere duas sorores, patrem et lilium ducere matrem et filiam;
item vitricum et viduam sui privigni, privignum et viduam sui vi­
trici, novercam et viduam suae privignae, privignam et viduum
suae novercae posse invicem nubere (2).
De duplici alia specie affinitatis, quae vigebat ante Cone. Lat. IV,
vide n. 540.

531. Quomodo computetur et multiplicetur affinitas. — 1. Affinitas
« ita computatur, ut qui sunt consanguinei viri, Udem in eadem linea
et gradu sint affines mulieris, et vice versa » (can. 97, § 3).
In affinitate, cum nullae sint generationes, per se, neque stipes
neque linea neque gradus habentur. Attamen pro stipite sumuntur
vir et mulier, quorum coniugium constituit principium affinitatis;
lineae autem, recta vel collateralis, sunt quae alterutrius coniugis
consanguineos continent. Unde sequitur cnunciata regula compu­
tationis.
Hinc, ex. gr., si Alexander Antoniam uxorem duxit, ipse cum
Apollonia, matre Antoniae, affinis est in primo gradu lineae rectae,
quia Antonia est in eodem gradu et in eadem linea consanguinea
cum Apollonia. Item si Caecilia nupsit Carolo, ipsa cum Petro,
patruo Caroli, affinis est in secundo gradu attingente primum in
linea collaterali, quia in eodem gradu et in eadem linea Carolus et
Petrus consanguinei sunt. Et ita porro.
2. Ex can. 1077, § 2 affinitas hodie multiplicatur in duobus tantum
casibus: a) quoties multiplicatur consanguinitas a qua procedit;
b) iterato successive matrimonio cum consanguineo coniugis defuncti.
lline, ex. gr., si Petrus, post primum matrimonium cum Maria, et post
alterum cum huius sorore Anna, ex dispensatione super impedimento alfi(1) Cfr. Matbaran, L c. n. 289; Vlinnine, L c. n. 346.
(2) Cfr. Rossct, L c. n. 1918 bd.; Wernz, l. c. n. 428; Veccbiotti, L c. § 103; Scavinl.
I. c. u. 781; Freisen, l. c. p. 489 b.

I

DE AFFINITATE

503

nitatis in primo gradu lineae collateralis celebratum, uxorem ducere velit
Corneliam, utriusque defunctae uxoris sororem, dispensatione indiget super
duplici affinitate, item in primo gradu lineae obliquae. Idque ratione duplicis
matrimonii praecedentis.
Si idem Petrus nuptias inire cupiat cum Agnete, consobrina utriusque
uxoris defunctae, erit duplex affinitas in secundo gradu lineae collateralis.
Interdum istae duae causae multiplicitatis possunt simul verificari. Prae­
terea affinitas concurrere potest cum consanguinitate.
532. Iure antiquo multiplicitas affinitatis ex quadruplici capite oriebatur:
a) si copula habita fuerat cum pluribus consanguineis eiusdem personae;
b) si habita fuerat, ab utraque parte* cum persona alterius consanguinea;
c) si habita fuerat cum persona alteri coniuncta multiplici consanguinitatis
vinculo; d) si cum eadem persona copula prius illicita et dein licita habita
fuerit; de quo casu tamen controvertebatur, aliis affirmantibus, aliis negan­
tibus affinitatem multiplicari. Variae causae poterant simul verificari (3).

533. Nomina personarum affinium. — 1. In linea reda ascendentali
ex parte viri erga mulierem:
Primus gradus: socer (pater viri), suocero, beau-père, Schwiegervater, father-in-law; socrus (mater viri), suocera, belle-mère, Schwiegerinutter, mother-in-law. — Nurus (uxor lilii), nuora, bru, belle-fille,
Schwiegertochter, daughter-in-law.
Secundus gradus: Prosocer (avus viri), avolo per affinità, aïeul
ou grand-père par alliance; prosocrus (avia viri), avola per affinità,
aïeule ou grand’mère par alliance. — Pronurus (uxor neptis), pro­
miora. femine du petit-ills.
2. In linea reda ascendentali ex parte mulieris erga virum:
Primus gradus: Socer (pater uxoris),suocero, beau-père, Schwiegervater; socrus (mater uxoris), suocera, belle-mère, Scbwiegermutter. —
Gener (maritus liliae), genero, gendre, Schwiegersohn, son-in-law.
Secundus gradus: Prosocer (avus uxoris), avolo per affinità,
aïeul ou grand-père par alliance; prosocrus (avia uxoris), avola per
affinità, aïeule ou grand’mère par alliance. —Progener (maritus neptis),
progenero, mari de la petite-fille.
3. In linea reda dcsccndentali ex parte viri erga mulierem:
Primus gradus: Privignus (filius mariti ex primo matrimonio),
figliastro, beau-fils, StiefSohn; privigna (filia mariti ex primo matri(3) (’(r. Zitelll, l. c. p. 71 e«.; Gtovlno, I, p. 569, IT, p. 28 ss.; Foije, l. c. n. 371; Wernz,
l, c. n. 128, IV; Gaeparri, L c, n. 785; Ball.·Γ;ι1ηι., I. c. η. 795; Knecht, § 39.
Cir. S. R. R. 20 mail 1910; 12 fobr. 1912; 24 ian. 1927; Dccis. I, 24; II, 163; Ill. 162;
IV, 84; XIX, 10.

504

CAPUT VU - ARTICULUS X

monio), flgliastra, belle-lille, Stieftochter. — Noverca (uxor patris),
madrigna, belle-mère, (marâtre), Stiefmutter.
Secundus gradus: Proprivignus, proprivigna, pronoverca.
4. In linea recta dcscendcntali· ex parte mulieris erga virum:
Primus gradus: Privignus (filius uxoris ex primo matrimonio),
figliastro, beau-fils, Stiefsohn; privigna (filia uxoris ex primo matri­
monio), flgliastra, belle-fille, St ieftochter. — Vitricus (maritus matris),
padrigno, beau-père, Stiefvater.
Secundus gradus: Proprivignus, proprivigna, provitricus.
5. In linea collaterali:
Primus gradus: Levir (frater mariti pro uxore, frater uxoris pro
marito); Glos (soror mariti pro uxore, soror uxoris pro marito);
fratria (uxor fratris pro fratre aut soi ore); sororius (maritus sororis
pro fratre vel sorore); cognato, cognata; beau-frère, belle-soeur; des
Mannes Bruder, des Mannes Schwester, der Schwester Mann, des
Bruders Weib, Schwâgerin.

534. Ambitus i H psdimenti. — 1. Affinitas in linea recta dirimit
matrimonium in quolibet gradu (can. 1077, § 1).
2. Affinitas in linea collaterali dirimit nuptias usque ad secundum
gradum inclusive (can. cit.). Cfr. n. 536.
Quare viduus hoc impedimento in linea collaterali hodie non
ligatur nisi quoad sorores uxoris defimctae (gr. 1), amitas, mater­
teras, filias fratris vel sororis (gr. 1 et 2), patrueles, amitinas et
consobrinas (gr. 2); pariter vidua nonnisi quoad fratres mariti prae­
mortui (gr. 1), patruos, avunculos, fratris vel sororis filios (gr. 1
et 2), patrueles, amitinos et consobrinos (gr. 2).
3. Huc spectant quae supra dicta fuerunt (n. 517).

535. Convenientia impedimenti affinitatis. — Evincitur:
1° Ex mutua relatione reverentiae quae oritur inter maritum
et consanguineos uxoris, et vicissim. Habet enim affinitas quandam
similitudinem cum consanguinitate. Quod ipsamet natura insinuat.
Hinc in iure romano sancitur: « Affinitatis quoque veneratione qua­
rumdam nuptiis abstinere necesse est » (4).
Accedit quod omnes fere populi civiles saltem in primis gradibus
nuptias inter affines prohibent.
2° Ex ratione sociali, i. e. ut caritas et amicitia magis inter
homines dilatetur per matrimoniorum celebrationem.
(4) Cfr. t 6 Inst, de nupt.. I. 10; c. 15. C. XXXV, q. 2 e.

Λ

DE AFFINITATE

505

3° Ex ratione morali, scii, ut ablata spe matrimonii refrenetur
amor carnalis inter affines; nam, inito matrimonio inter duas perso­
nas, familiarior exsurgit convci satio cum consanguineis alterius partis.
Quae conversatio immunis non esset a periculo et sinistra suspicione,
si a nines, sub spe coniugii inter se ineundi, mutuos amores fovere
possent (5).
II
II
536. Discrimen
inter ius antiquum
et novum. — Plures sunt

mutationes a Codice inductae, quae respiciunt tum fundamentum
tum ambitum impedimenti affinitatis.
1° Ante Codicem fundamentum impedimenti erat copula per­
fecta quaecumque, seu licita seu illicita.
Hodie, e contrario, fundamentum est matrimonium validum, sive
consummatum sive ratum tant um. Proinde ius canonicum in statuenda
affinitate revertitur ad conceptum romanum, quem omnes Codices
moderni sequuntur.
«Affines sunt viri et uxoris cognati, dicti ab eo, quod duae
cognationes, quae diversae, inter se sunt, per nuptias copulantur, et
altera ad eius cognationis finem accedat; namque coniungendae affi­
nitatis causa fit ex nuptiis » (6).
2° Ante Codicem affinitas ex copula licita dirimebat in linea
recta in quovis gradu, in linea collaterali usque ad quartum gradum;
ex copula illicita usque ad secundum gradum.
Hodie affinitas (licita) nuptias dirimit in linea recta in quolibet
gradu, in linea collaterali usque ad secundum giadum inclusive.
Affinitas illicita non amplius exsistit.
3° Ante Codicem ex matrimonio rato non consummato oriebatur
impedimentum publicae honestatis; hodie ex eodem oritur impedi­
mentum affinitatis.
4° Ante Codicem coniuges per incestum poterant affinitatem
(subsequentem) contrahere, ex qua amittebatur ius petendi debitum;
hodie affinitas subsequens nulla prorsus exsistit.
5° Ante Codicem affinitas multiplicabatur ex quadruplici capite;
hodie cx duplici tantum. Cfr. n. 531.
De convalidatione matrimonii milliter contracti ante Codicem,
vide n. 524.
(5) Cfr. c. 15. C. XXXV. q. 2, 3; Rosset, L c. n. 1958 8.; Wernz. 7. c. n. 431; Chtlodl.
l. c n. 90; Vlaming, /. c. n. 343.
(6) Er. 4, § 3, D. 38, 10. Cfr. Vidai, institutiones iuris civilis romuni, n. 72; Wcrnz, L c.
n. 427, not. 7; Calvin, Lexicon iuridicum, v. Affinitas.

506

CAPUT VII - ARTICULUS X

537. Quonam iure affinitas dirimat matrimonium. — 1. Affinitas,
quae oritur ex matrimonio rato tantum, certe dirimit solo iure eccle­
siastico in quolibet gradu lineae tum collateralis tum etiam redae.
Ante Codicem omnes DD. id tenebant de impedimento honestatis
publicae orto ex matrimonio rato valido.
Hodie cc. 1043-10-15 tribuunt facultatem dispensandi in hac specie
affinitatis etiam quoad lineam rectam, quia nonnisi « consummata
matrimonio » huiusmodi facultas denegatur. Qua facultate concessa,
certissimum est agi de impedimento iuris mere ecclesiastici.
2. Affinitas quae oritur ex matrimonio rato ct non consummato
certe in linea collaterali dirimit iure ecclesiastico tantum.
Protestantes, at non omnes, censent affinitatem in primo gradu huius
lineae nuptias dirimere iure naturali. Huic errori ansam praebuit En·
riens VIII, Anglorum rex, qui, ut duceret Annam Bolenam, matrimonium
suum cum Catharina Arragoncnsi (vidua fratris sui Arthuri) invalidum esse
contendebat, utpote contra ius naturae ex pontificia dispensatione initum (7),

3. Affinitas, item ex matrimonio rato et consummato, etiam in linea
recta, primo gradu non excepto — i. e. inter privignam et vitricum,
nurum et socerum, generum et socrum — solo iure ecclesiastico dirimit.
Nonnulli DD. usque ad nostram aetatem putarunt hanc affinitatis
speciem iure naturali nuptias dirimere, tum propter quamdam pater­
nitatis et filiationis relationem inter huiusmodi personas exsistentem,
tum propter assertam praxim Ecclesiae in hac affinitatis specie
numquam dispensandi (8).
Hodie communis est sententia,ê matrimonium dirimi iure ecclesiastico. Haec sententia ut omnino vera habenda est.
Rationes praecipuae sunt istae:
1° S. C. S. Oiï. die 4 sept. 1743 declaravit: « Non esse dubitandum de.
potestate Pontificis concedendi dispensationem in primo gradu affinitatis in linea
recta etiam ex copula licita inter vitricum ct privignam » (9). Atqui potestas
dispensandi necessario supponit impedimentum esse iuris ecclesiastici. Ergo.
(7) Cfr. Rosset, l. c. n. 1946 es.; Giovinc, I, p. 560 ss.; Freisen, l. c. p. 897 s.
(8) Cfr. Schmalzgr., I. c. n. 99 ss.; Lugo, lib. 1 Ite&pons. mor., dub. 40, n. 29; Riganti, in
rcg. 19 Canecll. Apost., n. 25; Rosset, /. c. n. 1955; Wcrnz, /. c, n. 138; Ball.-Palm., I. c.
n. 788 s.; Gasparri, l. c. n. 792; Santi-Leitncr, Z. c. n. 27; Scherer, Z. c. p. 461 ss.
(9) Iknedictus XIV in Const. · Aestas
11 out, 1757, docet: «Matrimonium in primo
affinitatis gradu lineae rectae iure tantum positivo interdicitur, asseritque Silvius, magni no­
minis theologus, Pontificem dispensare posse cum vitrico ct privigna; ad hunc vero diem
Pontificum nullus exsistit, qui ex causa etiam gravissima dispensaverit in primo affinitatis
gradu lineae rectae, prout ostensum a Nobis est 1. 9 de Synod, dlocc., c. 13, n. 4 ed. nov. »,
Cum Carolus Gonzaga, "Mantuae dux, petiisset ab Urbano VIII dispensationem, ut du­
cere posset uxorem filii sui praemortui, Cardinalis Lugo in suo voto hao de re dato consult,
solidissimis rationibus egregie allatis, R. Pontificem posse dispensare, at non crpedire. Cfr, pj.
gant i, in ng. 19 Cane. Apost., n. 25; Bened. Xi V, Dc Synodo dlocc, lib. IX, cap. 13, u. 4.

J)E AFFINITATE

,
’

507

2° Tn can. 1043 tribuitur facultas dispensandi «super omnibus ef sin­
gulis impedimentis iuris ecclesiastici »; excipitur autem, una cum impedimento
proveniente ex sacro presbyteratus ordine, impedimentum quoque « ex af­
finitate in linea recta, consummato matrimonio, proveniens ».
Quae exceptio — profecto respiciens affinitatem etiam in primo gradu
lineae rectae, quippe quae longe facilius quam affinitas in gradu secundo vel
tertio occurrit, ideoque praecipue legislatori attendenda erat — indubie
significat eam quoquo impedimenti speciem esse iuris mere ecclesiastici;
secus nulla fuisset ratio eam excipiendi (10).
3° Hodie ex copula illicita nulla oritur affinitas (cfr. n. 536); porro si
niteretur iure naturali, Ecclesia non potuisset lege sua generali huiusmodi
affinitatem penitus abolere. Hinc patet, argumentum sententiae oppositae
solida vi carere, praesertim si extenditur ad quamcuinque affinitatem.
Nam paternitas et filiatio, quae habetur in affinitate, valde imperfecte imi­
tantur veram paternitatem et filiationem e cognatione naturali derivantem.
Praeterea si huiusmodi relatio paternitatis et filiationis fundaretur re­
vera in iure naturali atque exinde impedimentum oriretur, dicendum foret,
illud necessario haberi, ut antea, etiam ex copula illicita, sicuti consangui­
nitas oritur ex carnali coniunctione tum licita tum illicita.
4° S. Sedes haud semel, nostra aetate, dispensavit super impedimento
affinitatis etiam in primo gradu lineae rectae, matrimonio consummato, et
quidem non solum occultas, sed publicas quoque concessit dispensationes (11).
Quae dispensandi facultas ne concipi quidem posset, nisi impedimentum esset
iuris ecclesiastici.

1. Inde patet quid sit dicendum de matrimonio contracto ab
infidelibus in aliquo affinitatis gradu, facta quidem praecisione a lege
civili inhabilitante. Inter duos infideles matrimonium valet etiam in
primo gradu lineae rectae affinitatis, scii, inter vitricum et privignam,
novercam et privignum, socerum et nurum. Proinde si isti coniuges
ad fidem convertuntur, separari non debent, nec potest eis permitti
ut transeant ad alias nuptias.
H
H
538. Num affinitas oriatur quoque ex legitimo matrimonio

— 1. Certum est nullum exsistere impedimentum, quamdiu coniu­
ges infideles manent in infidelitate et unus, mortuo altero, vellet ma­
trimonium contrahere cum consanguinea non baptizata consortis.
Patio evidens: impedimentis iuris ecclesiasticis infideles non subsunt.
(10) Rosee t (/. c. n. 1905) contendit eam exceptionem, Uedem fere verbis iam expressam
in decreto S. OtT. 20 febr. 1888, nonnisi remotiores gradus respicere. Id sine ullo solido fun­
damento affirmati, palam est.
(11) Cfr. Chclodf, L c. n. 102; Boudinhon, in Cononas/c. 1912, p. 659; lib. period. S. Fi·
Qtlio, IV.1913, p. 205 ss.; Linneborn. p. 236, not. 2. Wernz-Vidul, n. 445, not. 59.
S. Poenitentiaria per rescriptum divi 2 dec. 1911 permisit re validari matrimonium mere
civile loannis T. oum Rebecca S., tilia illegitima uxoris primai ic legitimae ipsius loanuis.
Cfr. VJaming, l. c. n. 352, not. 2; Orinsvc η, Λ. K. S/., 1916, p. 26.

508

CAPUT VII - ARTICULUS X

2. Si ambo coniuges infideles, stante matrimonio, baptizantur.
impedimentum adest, quia matrimonium per susceptionem baptismi
efficitur ratum. Porro ex matrimonio rato affinitas oritur. Ergo.
3. Extra hunc casum, disputatur utrum adsit impedimentum
necne, nempe si matrimonio infidelium soluto, superstes coniux ba­
ptismum susceperit; item si durante matrimonio unus ex coniugibus
infidelibus baptizetur; pariter si matrimonium initum fuerit inter
baptizatuni et non baptizatum, cum dispensatione super impedimento
disparitatis cultus vel non, prout adfuerit huiusmodi cultus disparity
necne, ad normam can. 1070.
Quinam affirmant impedimentum affinitatis exsistere (12); plerique negant (13); nonnulli dubitant (14).
4. Sententia negativa speculative est longe probabilior; practice vero,
attento c. 15, certa dicenda, seu impedimentum dubium ideoquenullum.
Sane :
1° Id manifesto suadet verborum significatio in can. 1015, §§ 1 et 3
firmata, collate textu c. 1077 cum textu can. 97, § 1. Nam hic canon
statuit affinitatem oriri «ex matrimonio valido sive rato tantum sive rato
et consummato »; atqui nomine matrimonii rati venit dumtaxat, ex can. 1015.
§ 1, matrimonium baptizatoruru validum, non autem matrimonium legitimum
infidelium (15). Ergo affinitas, attento Codice, non oritur nisi ex matrimonio
Christiano et fundamentum habet in sacramento.
Quare infideles affinitate in sensu canonico non tenentur. Nec adest
probabilius affinitas, si fidelis, obtenta dispensatione super disparitate cultus,
cum infideli contrahat, quia huiusmodi matrimonium nequit dici proprie
ratum ad normam can. 1015, § 1, et dubitatur num sit sacramentum (cfr.
n. 36) - (16).
2° In can. 1015, §§ 1 et 3 legislator tradit expresse et perspicue con­
ceptum matrimonii rati et legitimi, atque in can. 97, § 1 conceptum affi(12) Noldin, I. c. n. 576; Wernz-Vidal, n. 357.
(13) Cerato, op. cit. n. 72; Vcrmeersch-Creuscn, Epitome, n. 173; De Smct, nn. 431,
p. 387, not. 1, 613, 622, pag. 133, not. 1; Aertnys. Theat. mor., n. 764, ed. 9·; GônicotSalemans, IT, u. 505; Chelodi, Ius de personis, n. 95, qui merito recedit a sententia prius
proposita.
(14) Cfr. Ius Pontificium, 1925, p. 73 ss., 142 ss.
(15) Quidam (cfr. Chelodi, Ius matrimoniale, n. 99, not. 3) animadvertunt «in latinitate
veterum canonistarum voces rutum atque ratum ct non consummation usurpari saepe etiam
pro matrimonio infidelium ».
Id equidem verum est. Sed niliil exinde concludi potest in favorem sententiae affir­
mantis, quia in documentis S. Sedis ct in doctrina theologorum ct canonistarum voces ratum
et legitimum iamdlu usurpantur ad indicandum matrimonium baptizatorum et non baptizatorum, ideoque logice concludendum, legislatorem ecclesiasticum secundum hanc significa­
tionem, et non secundum antiquatam, praefatas voces usurpasse. Accedit, fac sedulo animad­
vertas, quod ipseruet legislator (can. 1015) significationem verborum diserte tradidit, a qua
tunc solum recedere fas est, ut omnes canonistae docent, cum secus lex videretur inlusta vel
irrationabilis aut inutilis. Quod profecto locum non habet in casu nostro.
(16) Aliter censet Plghi (l. c. n. 78, qu. 8); sed eius argumentatio caret solido fundamenta

f

DE AFFINITATE

>

509

nitatis. Porro, uti in communi usu loquendi, aliud eet obiter loqui de hac
aut illa re, et aliud profecto tradere genuinum conceptum alicuius rei. in
hoc altero casu, legislator adhibere debet clara omnino et perspicua verba,
quae dubium ac difficultatem excludant.
Igitur alterutrum ex his necessario dicendum: vel in can. 97, § 1 vox
«ratum» denotat solummodo matrimonium baptizatorum ad normam ca­
nonis 1015, § 1, vel non. Si hoc alterum admittitur, concludendum, legisla­
torem in conceptu affinitatis tradendo verbis minus accurate et perspicw esse
locutum. Quod irreverentiam, imo iniuriam sapit in legislatorem: ergo a
priori reiiciendum.
Itaque nihil erui potest ex illis canonibus, in quibus matrimonium ba­
ptizatorum passim dicitur validum, legitimum, etc. Nihil, inquam: nonne et
nos, ex communi usu loquendi, iisdem vocibus utimurî Sed cum traditur
genuinus conceptus, uti in can. 97, § 1 et 1015, §§ 1 et 3, tunc propria et
accurata locutio prorsus adhibenda est (17).
3° Hodie affinitatis fundamentum est prorsus immutatum. Olim at­
tendebatur coniunctio corporum i. e. copula seu licita seu illicita; hodie at­
tenditur unice coniunctio animorum i. e. matrimonium validum. Proinde
minus recte patroni sententiae affirmantis loquuntur de vinculo naturali,
quod oritur ex copula carnali, et immerito inde concludunt, affinitatem,
ut iure antiquo, ita etiam iure novo afficere infideles.
4° Ante Codicem publica honestas, quae oriebatur ex matrimonio
rato et non consummato, non respiciebat infideles, ut expresse declaraverat
S. C. S. Officii die 19 april. 1837 (18). Porro ius novum, quoad matrimonium
ratum ct non consummatum, transfert ad impedimentum affinitatis id prae­
cise quod prius sub impedimento publicae honestatis comprehendebatur.
5° Aliud est loqui de aliqua propinquitate, quae oriatur ex quocumque
matrimonio, etiam infidelium, et aliud loqui de affinitate proprie dicta,
quae, in casu, impedimentum dirimens ex iure canonico constituat. Quod
multi AA. non satis animadvertunt; atque ita argumentum ab iisdem alle­
gatum evanescit.
6° Neque aliud argumentum valet. «Dum, aiunt, ex matrimonio valido
fidelis cum infideli, quod verum constituit vinculum in se et physice natu­
rale, non oritur impedimentum dirimendum, e contra ex matrimonio invalido
eiusdem infidelis cum fideli, quod probabilius neque naturalem generat
propinquitatem et certo minus firmam quam matrimonium validum, impe­
dimentum· dirimens oriretur!... Ut absurditas illa et iniustitia naturalis prae­
caveatur, duplex tantum adest altemativa... » (19).
Falsum est suppositum nullaque exsistit absurditas et iniustitia: in casu
enim impedimentum, saltem practice, certe non oritur (cfr. n. 552). Ergo.
7° Haec doctrina confirmatur ex actis praeparatoriis ad Codicem
(17)
1925, p.
(18)
(19)

Hinc evanescit praecipuum argumentum sententiae opposita»· (cfr. Iu-· Pontificium
7 1 «s. ).
Collect. 8. C. de Prop. Fide, 1, n. 857.
his Pontificium, 1925, p. 167, e.

510

CAPUT VII - ARTICULUS X

atque eiusdem variis schematibus inter se collutis, e quibus liquet consulto
adhibitam fuisse vocem ratum (20).

)
5. Igitur concludendum: sententia, quae tenet impedimentum canonioum affinitatis non oriri ex matrimonio legitimo proprie sumpto, ad
normam can. 1015, § 3, speculative est longe verior, practice proinde,
attento can. 15, impedimentum est certe dubium ideoque nullum (21).

539. Cessatio et dispensatio impedimenti affinitatis. — 1. Affluitas
est impedimentum natura sua perpetuum; quae ab ipso momento
matrimonii valide initi orta, semper durat, tum nec lapsu temporis,
nec ex ipsa rei natura, nec solutione coniugii exstinguitur. Quare,
soluto matrimonio per mortem vel divortium aut dispensationem
super rato, non ideo cessat affinitas (22).
2. Cum impedimentum universo suo ambitu sit iuris mere eccle­
siastici, ut supra ostensum fuit (n. 537), nullus datur casus in quo
Ecclesia dispensare non valeat. At de facto dispensatio in primo
gradu lineae rectae, matrimonio consummato, neque ad contra­
hendum neque ad con valida udum iam contractum dari solet, et ab
amplissimis quoque facultatibus excluditur.
Hinc, saltem usque ad nostra tempora, hoc impedimentum dc
facto ut indispensa bile habebatur (23). Ultimis his annis, dispensationes
datae sunt in casibus extraordinariis.
In ceteris gradibus, hodie, relaxato antiquo rigore, facile dispensatio
conceditur ob causam sive publicam sive privatam, ex. gr. ad scan­
dalum removendum, ad prolem legitimandam etc.
Affinitas in secundo gradu lineae collateralis est impedimentum
gradus minoris (can. 1012, § 2, 2°). Cfr. n. 206.
3. In antiquo iure magni momenti erat dispensatio in affinitate
ex copula illicita, quae in quolibet gradu utriusque lineae, sive in
(20) Quidam (Vlaming, l. c. n. 353; Wcrnz-Vidol, n. 387) censent affinitatem, in infide­
litate contractum, fieri impedim ntum suscepto ab urio tantum c coniugihus baptismo, si ma­
trimonium fuerit consummatum. Quod sine fundamento asseri videtur. Nam ratio impedi·
m« nti ex Codice non est consummatio, sed calor matrimonii sive rati sive rati et consummati.
Ex affinitate canonica nullatenus oritur vinculum stricto sensu naturale.
(21) Quae habet Vlaming (l. c. n. 353,, falso niti videntur supposito. Praeterea minue
recte allegantur AA. (Vermccrsch-Creusen, Fcrreres, etc.). Aliud sane est, quaerere num atfi·
nitas (in sensu canonico) oriatur quoque cx matrimonio legitimo infidelium, et aliud profecto
est quaerere utrum, utroque coniuge baptizato, exsurgat affinitas in s nBU canonico atque ideo
iiniædimcntum. Hoc alterum, pontis ponendis, est certum, et nullus sane auctor negat vel
dubitat.
(22) Cfr. S. Thom., IV Sent., 1). 41, q. 1, art. 1, quaest. 3; Sanchez, lib. VU, disp. 61,
η. 2; Wernz, l. c. η. 436: Gasparri, l. c. η. 796 as.; Freisen, I. c. p. 189 s.; Ch< lodi, I. c. n. 102.
(23) Riganti, in reg. 19 Cane. Apost. n. 25; Feije, Î. r. n. 68i; Wernz, I. c. n. 138; Ga­
spard, I. c. n. 796; Van dc Burgt, I. c. n. 236; Gcnnarl, Consultazioni. 1, p. 6 2 8 88«; Scherer
I. c. p. 461 s.

DE AFFINITATE

)

'

511

foro externo, sive praesertim in foro interno, haud raro concede­
batur.
Si erat occulta, Ordinarii et confessarii, habentes pagellam
S. Poenit. (n. 12), induito dispensandi gaudebant. Si agebatur de
affinitate in primo gradu lineae rectae, inter clausulas, quae rescriptis
apponebantur, haec erat praecipua: « Dummodo copula matris non
antecesserit nativitatem filiae » (24).
,
Quae clausula, ad vitandum periculum matrimonii inter patrem
et filiam apposita ad valorem dispensationis necessaria erat; sed
velificata censebatur, si copula habita fuisset tempore non suspecto,
etiam ante liliae nativitatem.

540. Notae historicae. — 1. Non constat Ecclesiam prioribus

)
,

1

\
'
I

saeculis peculiares leges de impedimento affinitatis condidisse; at
saltem impedimenta iuris Mosaici et romani recepisse videtur. Porro
lex Mosaica prohibebat atque irritabat matrimonium cum noverca,
privigna, filia privigni vel privignae, cum socru vel nuru, cum uxore
fratris defuncti excepto matrimonio leviratus (25), cum uxore
avunculi vel patrui (26).
Ius romanum antiquum vetabat matrimonium tantum in linea
recta cum noverca vel privigna, cum socru vel nuru (27). Praeterea
nuptiae consistere non poterant cum vidua privigni vel cum viduo
privignae (28); vir autem prohibeatur ducere in uxorem tiliam, quam
uxor post divortium cum alio marito procreaverat; nam in ordine
ad matrimonium haec lilia aequiparata fuit privignae (29).
2. Certo constat, iam ante Cone. Illiber. (an. 300-306) et Cone.
Xeocacsarien. (an. 314-325) Ecclesiam impedimentum affinitatis,
saltem ex legitimo matrimonio ortae, extendisse ultra terminos
iuris Mosaici et romani, scii, usque ad primum gradum etiam lineae
collateralis (30).
3. Innocentius 1 in Synodo Romana an. 102 (can. 9), confirmans
inorem Romae et alibi vigentem, proscripsit mat limonium etiam cum
uxore avunculi.
(21) Cfr. Giovine, L c. T, p. 502 8.; Afonsella, l. c. p. 54; \\ rnz. L c.; Gasparri, I. c. n. Il L
(25) Deuter., xxv, 5 88.; Matth., xxu, 24 e. Frater, saltem uni uxori nondum ium-tus,
cx lege le viratus debebat ducere uxorem fratris sui, ut eidem semen excitaret. Cfr. firin.,
(Wm. in J)cut.9 L r.; ITumnu lauer,Comm. inJhut., p. 110 e.; Palmieri, Dc inabiin. p. 112.
(26) Z>tn7., XVIII, R sa., xx ss.; Tirin., Comment. in Lerit., 1. c.
(27) Cfr. § 7, Inst. de nupt., 1, 10; L. 10, § I 1). de ritu nuptiar., XXIII, 2; L. I, j J S3.
dr jrad. XXXVIII, 10; L. 17, C. de nupt., V, 4.
(28) Cfr. L. 12 I). de ritu nuptior.. XXIII, 2.
(29) Cfr. § 9 Inet. dc nupt., I. 9; L. 15 I), tie ritu nuptiar.
(30) Cfr. can. 61 Cone. lllibcr.; can. 2 Com·. Neocacsaricu.; can. 19 A post.; can. 9 Synod.
Roman, (an. 102).

512

CAPUT VII - ARTICULUS X

Quae iuris canonici dispositio recepta quoque fuit a legibus
romanis, tum in Occidente (an. 355) tum in Oriente (an. 396, 415) - (31).
4. Progressu temporis extensum est impedimentum affluitatis, ita
quidem ut exeunto saeculo vn nuptiae interdicerentur cum omnibus
consanguineis alterius partis.
Cum vero inde a saeculo vm paulatim septem gradus (computa­
tionis canonicae) saltem in Ecclesia Romana comprehenderet consan­
guinitas, totidem gradus etiam affinitas comprehendere coepit. Id
tamen ubique locorum statim receptum non fuit.
5. Ut magis magisque impedirentur nuptiae inter personas coniunctw,
triplex affinitatis genus constitutum fuit. Sed ante saeculum xi et xn non
reperiuntur vestigia triplicis generis affinitatis (32).
«Primum (genus) una dumtaxat persona; alterum duabus; tertium tribui
personis mediis contrahebatur. Si Titius, frater Caii, matrimonium iniisset
et consummasset cum Bertha, haec Caii affinis erat, sicuti nunc est, in primo
genere affinitatis; si mortuo Titio, Bertha matrimonio iungebatur cum Sem­
pronio, Sempronius alter Berthae maritus et Caium et omnes defuncti Titii
consanguineos, secundo affinitatis genere contingebat; si demum, mortua
Bertha, Sempronius aliud coniugium celebrasse t num Naevia, etiam cum
hac et Caius et omnes consanguinei Titii tertio affinitatis genere coniungebantur » (33).
Paucis: primum genus ex priore, secundum ex altero, tertium ex tertio
matrimonio oriebatur.
Non satis liquet, num impedimentum affinitatis exsisteret etiam inter
filios ex secundis nuptiis viri et consanguineos uxoris defunctae (34).

6. Maior adhuc extensio impedimenti ex eo accedit, quod fundamentum affinitatis mutatum fuit. Nam matrimonio substituta est
copula seu licita seu illicita.
Prima vestigia huius mutationis, (piae cohaeret cum disciplina
poenali contra incestuosos, habentur in Conciliis particularibus, pro­
babilius, saeculi vm, ita tamen ut medio saeculo ix, quando collectio
Pseudo-Isidori in Gallia divulgari coepta est, impedimentum affinitatis ex
copula illicita non amplius fuerit res nova et a praxi Ecclesiae aliena (35).
Peculiaris disciplina vigebat in patriarchatu Aquileiensi.
Quare solido fundamento historico caret opinio, quae tenet a
(31) L. 2, 3, 4 Cod. Thcod. d··. Incest. nupt., IIT, 12; L. 5, 8, 9, O. de incest, nupt., V 5;
Esmein, I, p. 374 as.; Freisen, l. c. p. 411.
(32) Cfr. c. 12, 21, 22, Ο. XXXV, q. 2, 3; Freisen, l. c. p. 174 s.; Scherer, l. c. p. 335 s.;
Wernz, l. c. n. 429.
(33) Bened. XIV, De Synodo dioec. lib. IX, cap. 13. n. 2.
B
(34) Cfr. Gillmann, Archio /Ur katholischcx Kirchcnrecl tt ΙΛΧΧΙΧ, p. 447 rs.
(35) Cfr. can. 13, Cone. Comp. (an. 757); e. 32, C. XXV1I, q. 2; Freisen, l. c. p. 449 ss ·
Wernz, l. c. not. 34; Scherer, l. c. p. 333.

513

DE AFFINITATE

Pseudo-Tsidoro invectum fuisse impedimentum affinitatis ex copula
illicita.
7. Utrum in omnibus et singulis gradibus affinitas esset impedi­
mentum dirimens, non liquet, ut diximus de consanguinitate (n. 527, 1).
8. Innocentius Ill in Cone. Lat. IV (an. 1215) secundum et
tertium genus affinitatis sustulit atque impedimentum affinitatis ex
copula sive licita sive illicita ortae ad quartum gradum restrinxit (36).
9. Demum a Cone. Trid. affinitas ex copula illicita fuit restricta
ad secundum gradum. Quam disciplinam usque ad Codicem viguisse,
omnibus compertum est.

541. Poenae contra affines matrimonium attentantes. — 1. Quae
U

supra diximus (η. 526) de poenis contra violatores impedimenti
consanguinitatis, etiam impedimento affinitatis applicanda sunt, quia
« incestus est consanguinearum vel affinium abusus» (37).
2. Restricto autem ambitu impedimenti, notio ipsa incestus
limitatur, uti dictum fuit (n. 210) de consanguinitate (38).

542. Ins civile. — 1. Codices civiles, in ordine ad impediendum
ma tr i mo n i um, general im eam tantum admittunt affinitatem, quae
oritur ex legitimis nuptiis, etsi postea per mortem vel divortium
solutis.
1° In Italia: est dirimens in linea recta in infinitum et in
primo gradu collateralis. Datur dispensatio quoad lineam collateralem,
non autem quoad rectam.
2° In Gallia (art. 1G2, 1G3, 164): viget impedimentum ut in
iure Italico (39).
3° In Hispania: est dirimens in omnibus gradibus lineae
rectae; in secundo gradu lineae collateralis ex affinitate naturali et
in quarto ex affinitate legitima. Pro affinibus collateralibus conce­
ditur dispensatio (40).
(36) C. 8, X, IV, 14; Freisen, l. c. p. 484 s*.; Wernz, 7. c. n. 4 39.
Pro Indis et Nigritie in America latina et insulis Philippiuls tulinitas, ut consanguinitas
n. 527, 5), nuptius non dirimebat nisi usque ad secundum gradum inclusive. Cfr. Leon. XIII
Const. « Trans Occanam » 18 april. 1897, n. 10; Rossct, l. c. n. 1921, not. 1; Wernz. I. c. n. 437.
not. 69.
(37) C. 2, C. XXXVI, q. 1; S. C. S. Otf. 25 iun. 1885; Thesaur., Dc poenis cccl., v. In­
cestus poenae.
(38) Vlaming (/. c. n. 355 bis) dubitat, num c solo matrimonio rato oriatur adinitas quae
constituat incestum legi poenali obnoxium. Nulla profecto adest solida ratio dubitandi.
(39) Controvertitur, num voces
ou naturels » (art. 161) subintvlligendae sint
etiam In secundo membro art. 161 (et 162) post vocem • alliés ». Cfr. Ronset, I. c. n. 2305;
Allègre, op. cit. ad art. 161.
(10) Cfr. Lopez, I. c. p. 75; Wernz, I. e. n. 413.

33 — Cappello, /λ Sacramentis, V.

/Λ

514

CAPUT VII - ARTICULUS XI

4° In Austria: dirimit in linea recta in infinitum; in collaterali usque ad secundum gradum.
5° In Germania: impedimentum restringitur ad lineam rectam.
Affinitas ex copula illicita inducit impedimentum mere prohibens
cum personis speciatim expressis in linea recta (41).
6° In Helvetia (art. 100): dirimens in linea recta tantum, licet
matrimonium fuerit invalidum aut solutum. Idem dicas de iure
Hungariae (42).
2. Leges civiles interdum gravibus poenis matrimonia mala fide
attentata cum affinibus subiiciunt, et sobolein ex huiusmodi nuptiis
procreatam a legitimatione excludunt (43).

Articulus XI.
De publica honestate.

543. Notio. — Publica honestas, quae in iure etiam quasi-affinilns
vocatur, definiri potest: Propinquitas personarum orta cx matrimonio
invalido et cx publico vel notorio concubinatu inter virum ct consangui­
neos mulieris et vicissim (cfr. can. 1078). Dicitur:
1° Propinquitas personarum, nempe vinculum quoddam seu
peculiaris coniunctio.
2° Orta ex matrimonio i. e. ex ea coniunctione inter virum
ct mulierem, quae speciem seu formam veri matrimonii praeseferat.
3° Invalido, scii, quod nullum sit ob causam quamcuinque,
v. g. ob defectum formae aut impedimentum dirimens.
Nihil refert, utrum sit carnaliter consummatum an non, quia copula
non amplius attenditur quoad hoc impedimentum et affinitatem; item, num
bona an mala fide contractum sit. Quare publica honestas oritur quoque
ex matrimonio putativo sensu canonico (cfr. n. 48, 2).
Au etiam ex matrimonio invalido ob dejectum consensus? Alii affirmant (1);
alii negant (2). Sententia affirmativa certa videtur; nam Codex expresso
(41) Cfr. HoDweck, D. Civilcher., p. 102 8.; Wcrnz, l. c.; Lehmkuhl, D. bilra. Gesetzb.
ad H 1310, 1327; K’ccht, § 39.
(42) Cfr. llolhveck, /. c.; Scherer, l. c. p. 345; Brunclll, op. cit. p. 337.
(43) Cfr. Cod. poen. Ital. (art. 337) et Cod. pocn. Germ. (§ 173); llolhveck, l. c. p. 135.
Quoad Status Focd. Amer. Sept., vid · Alford, l. c. p. lût» a.
(1) Chelodi, l. c. n. 101; Vermcerech-CriUBcn, II, n. 337; Noldln, l. c. n. 001; Vlaming,
f. c. n. 360; Génicot-Salsinans, l. c. n. 500; Gasparri, n. 733, ed. post Codicem, qui docet id
confirmari etiam cx actis praeparatoriis ad Codicem.
(2) 1’ighi, l. c. u. 79; Cerato, l. c. n. 73; Fcrrcree, l. c. n. 1013, quaer. 3.

BE PUBLICA HONESTATE

515

dicit publicam honestatem oriri ex matrimonio invalido, quin excludat nulli*
tatem ob defectum consensus.
Ergo praescriptum can. 1078 intelligendum est iuxta propriam verborum
significationem in textu ct contextu contentam (can. 20), ideoque ex quolibet
matrimonio invalido, Codice nullam restrictionem expresse statuente, oritur
impedimentum.
Verum quidem est in iure antiquo controversiam fuisse inter DD., utrum
cx matrimonio invalido ob defectum consensus, sive lege naturali sive lege
canonica requisiti, sequeretur publica honestas, an non (3). Exinde tamen
nil sequitur contra sententiam affirmantem, imo argumentum in eius fa­
vorem potius deducitur. Siquidem legislatori probe nota erat dicta contro­
versia; unde si voluisset excipere matrimonium invalidum ob defectum
consensus, id expressis verbis indicare debuisset.
Hinc non valet argumentatio ex iure antiquo, i. e. ex can. 6, 3° de­
ducta, quatenus nempe dubium, quod olini habebatur, hodie quoque supersit.
Natura enim publicae honestatis, prout nunc in Codice exsistit, est
omnino diversa ab ea quam ius vetus tradebat (cfr. n. 548). Proinde, attento
praecise praescripto c. G, 3°, ius novum, cum discrepet a iure antiquo, ex
sua ipsius sententia diiudicandum est, non autem ex veteris iuris auctoritate.
Si publica honestas nunc, aliter ac antea, oritur quoque ex concubinatu,
nulla profecto est ratio iuridica, cur negetur, eam sequi ex nuptiis invalidis
ob defectum consensus. Imo valet argumentatio nedum a paritate, sed etiam
a fortiori.
Demum ne dicas matrimonium nullum ob defectum consensus esse non
exsistens, non mere invalidum, quia Codex ignorat hanc distinctionem
(cfr. n. 198).
Haec doctrina valetne etiam si matrimonium est nullum ex defectu
consensus omnino occulto, qui in joro externo probari non potestt Practice
negandum, quia in huiusmodi casu, stante validitate matrimonii in foro
externo, exsistit in eodem foro impedimentum affinitatis.
Controvert it ur, utrum publica honestas sequatur etiam ex matrimonio
civili. Alii affirmant (4); alii negant (5). Quae sententia certa nobis videtur:
a) tum quia ex decl. S. C. Cone. 13 mart. - 7 april. 1879, iussu
(3) Orte non oriebatur impedimentum, si deficiebat consensus iure naturae requisitus,
i. o. si fictus, per vim absolutam, cum errore circa personam, cum conditione contra sub­
stantiam.
Si deficiebat consensus iure canonico requisitus, controvertcbatur. Quoad metum fere
omnes admittebant impedimentum non oriri. Quoad raptum, verius afllrmabatur. Quoad
errorem conditionis servilis, magna erat controversia ideoque impedimentum dubium. Item
quoad clandestinitatem.
Matrimonium nullum cx dejectu consensus omnino occulto, qui in foro externo probari
non poterat, probabilius, iuxta S. Alphonsum (l. c. n. 1062) et alios, impedimentum non
inducebat.
Cfr. S. O. C. 22 mart. 1661; 6 dee. 1722; Sanchez, lib. Vil, disp. 70, η. 2 ss.; Schmalzgr.,
lib. V, tit. 1, n. 98 ss.; VVernz, I. c. n. 453; Gasparri, l. c. n. S20; Rosset, I. c. n. 1998;
Vecchiotti, I. c. § 102.
(4) Ita v. g. Noldfn, III, n. 579.
(5) Vermcerfloh-Creuscn. Rumina novi iuris, n. 440, 2; Arr gui, I. c. n. 1773; Fcrreres,
I. c. n. 1013; Chelodi, op. cit. n. 104; Vluinlng, I. c. n. 360; W< rnz-V’idal, n. 377; Knecht, § 40.

516

CAPUT νπ - ARTICULUS XI

Leonis XIII data, publica honestas ex matrimonio civili iure antiquo non
oriebatur; cuius declarationis ratio fuit, quod contractui civili ne figuram
quidem matrimonii Ecclesia quoad fideles agnoscit;
b) tum quia in Codice numquam nomine matrimonii invalidi venit
vinculum civile, quod propria voce semper designatur (cfr. cc. 188, 5°,
646, § 1, 3°, 985, 3°, 2356, 2388, § 1).
Proinde ex solo matrimonio civili — nisi accedat concubinatus publicus wl
notorias, qui de regula adest et recte praesumitur — impedimentum non est.
Haec, quae in praecedentibus editionibus dicta fuerunt, hodie authentice
confirmata reperiuntur responso Pontificiae Commissionis Codicis diei 12 mart,
an. 1929, quae declaravit impedimentum publicae honestatis non oriri ex
solo actu, ut aiunt, civili, independenter a cohabitatione (dd« Apost. Sedis
XXI, 170).

544. 1° Ex concubinatu. Quo nomine intelligitur: viri et mulieris
sexualis conversatio, quae, licet animo maritali careat, vitae tamen
maritalis instar fovetur (6).
Unde duo requiruntur ad notionem concubinatus: a) quaedam
unitas, i. e. conversatio cum eadem persona; nam. etsi cum duabus
etiam vel pluribus personis interdum haberi possit de facto concu­
binatus; ad instar coniunctionis polygamae, tamen neque iure ro­
mano neque canonico id attenditur; b) quaedam continuitas seu per­
duratu», qua scii, concubinatus aliquam similitudinem praescierat
cum matrimonio et a conversatione simpliciter fornicaria differat,
i. e. ab actibus fornicationis singularibus, quamvis frequenter com­
mittendis; i<l< oque ex iteratis fornicationibus cum eadem persona
non semper exsurgit concubinatus.
Requiritur quaedam conversatio stabilis seu status permanens. Necesse
tamen non est, ut permanenter concubinarii simul vivant, nempe sub eodem
tecto, dummodo palam constet de cohabitatione. Plerumque verus concu­
binatus ex eo dignoscitur, quod vir mulierem in domo sua aut alio loco
suis expensis sibi retinet.
Commercium, licet frequens et publicum, cum meretrice confundendum
non est cum concubinatu proprie dicto. Aliud sano est concubina et aliud
meretrix quae prostat cuicumque adventanti.
Controvertitur an ex unione sexuali cum duabus aut pluribus personis
ad modum matrimi nii polyg.'.mici oriatur impedimentum. Stante dubio,
impedimentum non est.

5° Publico vel notorio. Concubinatus est verus, praesumptus,
occultus, publicus et notori us.
|
(0) Ctr. L. 1 D. de concubinis (XXV, 7); L. ill D. dc verb, sionif. (L. 10); L. 1 Cod. de
ccncubmi^j (V, 26).

DE PUBLICA HONESTATE

517

Verus, si rcaliter exsistit, de quo supra (n. 3°); praesumptus, si
certo non constat, sed propter peculiaria quaedam adiuncta supponitur
exsistere: talis est concubinatus, in quo vivere praesumuntur cleriei qui,
ab Ordinario prohibiti ne certam mulierem apud se retineant vel alibi
frequentent, huic prohibitioni non obediunt (cfr. can. 133, § 4).
Iuxta regulas iuris poenalis (can. 2197), dicitur notarius, sive notorietate iuris (i. e. post sententiam indicis competentis quae in rem
indicatam transierit aut post confessionem delinquentis in indicio
factam), sive notorietate facti (scii, si publice notus sit et in talibus
adiunctis admissus ut nulla tergiversatione celari nulloque iuris suf­
fragio excusari possit); publicus, si iam sit divulgatus aut in talibus
versetur adiunctis, ut prudenter indicari possit et debeat facile di­
vulgatum iri; occultus opponitur publico (can. 2197, 4°).
Impediment uni publicae honestatis oritur ex concubinatu vero
(non autem ex mere praesumpto), et quidem notorio vel saltem publico,
minime vero ex occulto. Ilie publicum vel notorium sumitur potius
sensu vulgari, quam iuridico, et quidem promiscue.
Quidam dubitant num exsistat impedimentum si Titius et Caia
vivant revera in concubinatu, sed ab omnibus habeantur uti veri co­
niuges (7). Impedimentum verius adest; sed practice dubium. Proinde
ut nullum habendum.
6° Inter virum et consanguineos mulieris etc. Haec verba simi­
litudinem publicae honestatis cum affinitate designant, i. e. seriem
personarum, quae eius vinculo tenentur. Gradus enim in publica ho­
nestate sùpputantur eadem ratione ac in affinitate.
545. Ex dictis patet, principium seu fundamentum publicae honestatis
duplex esse, scii, matrimonium invalidum et concubinatum notorium vel saltem
publicum. Item patet discrimen inter affinitatem et publicam honestatem: illa
fundatur in unione maritali perfecta et legitima coniugum, haec in unione
imperfecta et illegitima pseudo-co niuguni.

546. Convenientia i: II pedi II enti. — Ratio impedimenti tota repo­
nenda est in quadam naturali decentia, quae prohibet quominus quis
matrimonium contrahat cum propinquis personae publicae tam in­
time sibi commictae.
(7) Wernz-Vidal (n. 378), not. 32 ait: «Satis intelligere non possum quod possit peti
(concubinatus) ex matrimonio invalido ob defectum formae...».
Si matrimonium celebratur coram parocho proprio extra territorium vel coram sacerdote
non legitime delegato, est profecto invalidum, secundum praescriptum can. 1094 ss. Torro,
ubi vir et mulier, cognita matrimonii nullitate, nolunt illud convalidure, et nihilominus in
vita coniugali, ut antea, perseverant, nonne sunt veri concubinarii! Tertissime. In hoc casu
concubinatus originem ducit praecise ex matrimonio invalido ob defectum formae.

518

CAPUT VIT - ARTICULUS XI

547. Ambitus impedimenti. — Ex can. 1078 publica honestas
nuptias dirimit in «primo et secundo gradu lineae rectae inter virum
et consanguineas mulieris, ac vice versa ».
Quare matrimonium prohibetur inter virum et mulieris matrem
aviam, filiam, neptem; inter mulierem et viri patrem, avum, filium,
nepotem.
H
548. Discrimen
inter ius antiquum et novum.

— Impedimentum

vetus publicae honestatis tum quoad naturam tum quoad ambitum
mutatum fuit. Sane:
1° Ante Codicem oriebatur impedimentum etiam ex sponsalibus
validis (inde a 19 april. 1908 scriptura rite subsignata initis), abso­
lutis (non mere conditionatis. nisi per impletionem aut revocationem
conditionis transissent in absoluta) et certis (8).
Hodie ex sponsalibus nulla oritur publica honestas.
2° Ante Codicem impedimentum publicae honestatis oriebatur
ex matrimonio rato et non consummato, sive valido sive invalida,
dummodo celebratum fuisset pure et absolute atque sine conditione
suspensiva, et invaliditas non esset ex defectu consensus (cfr. n. 543).
Proinde fundament uni impedimenti erat unio maritalis carnali copula
non consummata, in oppositione quidem ad affinitatem, quae ex
copula, licita aut illicita, sequebatur. Unde non validitas vel nullitas
matrimonii attendebatur, sed unice eius inconsummatio.
Hodie, e contrario, publica honestas oritur ex concubinatu et
ex matrimonio tantum invalido, sive consummato sive non. Mutato
enim in Codice fundamento affinitatis, mutatur quoque consequenter
radix seu fundamentum publicae honestatis. Sane sicut i in affinitate non
amplius hodie attenditur copula perfecta i. e. consummatio matrimonii,
sed sola validitas, ita in publica honestate non spectatur, ut antea,
defectus copulae seu inconsummatio, sed tantum invaliditas nuptiarum.
3° Ante Codicem publica honestas orta ex sponsalibus non ex­
cedebat primum gradum (9), ita ut matrimonium esset nullum tantum
inter sponsum et matrem, filiam, sororem sponsae; inter sponsam et
patrem, filium, fratrem sponsi. Orta e matrimonio dirimebat usque
ad quartum gradum inclusive in utraque linea, sive validum fuisset
matrimonium sive invalidum (.10).
«M
(8) Cfr. cap. unie. dc sponsat., IV, a, in G°; Cone. Trid. Sors. XXIV, cap. 3, dc reform,
tnatr.’, Schmalzgr., lib. V, tit. I, n. 103 88.; Sanchez, lib. Vll, disp. 69, n. 2 es.; Rosset, I. c.
n. 1995 es.; Gaeparrl, l. c. n. 808 ss.; Wernz, Z. c. n. 450.
(9) Cone. Trid. Sees. XXIV, cap. 3 de reform. inatr.
(10) Cfr. c. IS, C. XXVII, q. 2; cap. 8, X, <1· consang., IV, 14; Pins V, Const. · Jd Ro­
manum -, 1 lui. 1568; Uull.-I'.ihn., I. c. u. 1147; Wernz, I. c. n. 448; Ojettl, op. cit. v. Honestas
publica, η. 2309.

DE PUBLICA HONESTATE

519

Hodie dirimit usque ad secundum gradum lineae redae, sive ma­
trimonium sit consummatum sive non.
II
II
II
H
549. Quo iure publica honestas dirimat
matrimonium.
— Certum

est, dirimere solo iure ecclesiastico. Sane:
1° Ius naturae ostendit quidem indecens esse, ut quis matrimoniuiu contrahat cum propinquis personae, quae sibi tam intime
coniuncta est, sed eiusmodi matrimonium invalidum esse nequaquam
evincit; 2° si impedimentum affinitatis est iuris ecclesiastici (n. 537),
a fortiori id dicendum de publica honestate; 3° hoc evidenter colli­
gitur ex eius historica origine, quae mere ecclesiastica est; 4° item
ex facultate dispensandi quam Ecclesia absolute et simpliciter sibi
vindicat (cfr. n. 554).
Ceterum etiam iure antiquo omnes DD. tenebant, publicam
honestatem esse impediment uni iuris ecclesiastici, non solum e spon­
salibus, sed etiam ex valido matrimonio ortam (11).
550. Utrum hoc impedimentum multiplicari possit. — 1. Quamvis Codex
sileat de multiplicitate, videtur tamen impedimentum honestatis multiplicari
pro numero matrimoniorum ct concubinatuum, quibus una pars cum consan­
guineis alterius in linea recta fuerit successive coniuncta; ex. gr. si Antonius
matrimonium invalidum inierit cum Agnete, dein vixerit in concubinatu cum
Maria eius lilia, nunc ducere velit Rosam filiam Mariae, videtur Antonius
duplici ligari impedimento (12).
Quod vero dc consanguinitatis et affinitatis multiplicatione Codex non
silet, id recte explicatur ex voluntate legislatoris limitandi eius ambitum,
uti revera factum est cc. 1076 et 1077.
2. Multiplicatio huius impedimenti non videtur excludenda; sed, Codice
silente, dubia est; ideoque, donec authentica declaratio lata fuerit, applicari
debet praescriptum can. 15 (n. 202). Ceterum casus valde probabilis non
est, ut quis matrimonium inierit vel in concubinatu vixerit cum avia primum,
dein cum matre puellae quam uxorem ducere velit.
II publica honestas afficiat
II
551. Utrum
quoque infideles. — 1. Qua

impedimentum, eos ante baptismum certe non ligat, cum sit iuris
mere ecclesiastici (cfr. n. 549), nisi foite iure civili simile quoddam
impedimentum statutum fuerit.
2. Num vero, baptismate suscepto, impedimento isto teneantur
fideles conversi, contio vertitur.
(11) Cfr. Sanchez, lib. VIT, diRp. 68, n. 1 rs.; Schmalzgr., lib. IV, tit. 1, n. 96 88.; Wernz,
L c. n. 449, 457 sa.; Gasparri, l. c. n. 829; Kossvt, /. < . n. 1987·
(12) Clulodi, Z. c. n. 194; Vlaiuing, l. c. n. 365; Gasparri, u. 749, ed. post Codicem.

520

CAPUT VU - ABTICULUS XI

Plerique absolute negant (13); quidam distinguunt inter matri­
monium invalidum consumma tum <»t inconsummatum, et dicunt oriri
impedimentum ex matrimonio consummato atque ex concubinatu
publico vel notorio, secus non (1-1).
552. 3. Haec practice tenenda videntur:
1° Iure antiquo impedimentum honestatis, etiam post baptismum,
infideles conversos non tenebat, uti expresse declaraverat S. Off. 19 april.
an. 1837 (15).
Exinde tumen non recte deduceretur, ut quidam AA. faciunt, ne iure
quidem novo huiusmodi impedimentum afficere infideles baptizatos; nam
fundamentum impedimenti ex Codice mutatum fuit (cfr. n. 545); qua mu­
tatione inducta, manifesto patet dictam conclusionem non logice sequi.
2° Si uterque infidelis convertitur et baptizatur atque, baptismo su­
scepto, adhuc perdurat matrimonium invalidum vel concubinatus publicus
aut notorius, certe impedimentum canonicum adest.
3° Si unus tantum baptizetur et perdurent praefata adiuncta, re>
est dubia; practice, proinde, impedimentum non exsistit.
4° Si unio invalida matrimonialis vel concubinaria consummata non
fuerit copula carnali, et baptismi tempore amplius non exsistat, impedimentum
abest iuxta omnes AA.
5° Si, e contrario, adfuerit carnalis copula, equidem perfecta, nonnulli
putant impedimentum esse; at videtur omnino negandum. Nam ratio, qm
nituntur patroni sententiae affirmantis, solida non est. Ob copulam carnalem
i. e. consummationem, dicunt, habetur «vinculum naturale» seu illa pro­
pinquitatis species, «quae cum antiqua affinitate illicita est saltem iden­
tic» » (10).
Quid indet Nihil profecto. Vinculum naturale, quod oriri dicitur ex
matrimonii consummatione i. e. copula perfecta, certe tale non est, ut de ge
constituat impedimentum matrimoniale, secus ex copula illicita illud se­
queretur etiam hodie, ut antea; nec propinquitas ex huiusmodi copula orta,
talis est, ut de se fundamentum necessarium sit impedimenti. Consequenter,
identitas propinquitatis cum antiqua affinitate illicita nullatenus evincit
impedimentum de facto exsistere.
Eo vel magis quod, ante Codicem, plures iique graves AA. (17) putabant,
ex copula illicita non oriri vinculum, naturale, sed tantum propinquitatem
quandam legalem seu ecclesiasticam, qua non afficiebantur infideles, etsi
(13) Ferreree, l. c. n. 1043; Pighi, Z. c. n. 81, 4; Cerato, Z. c. n. 73; Vertneerach-CreuRn,
Z. c. n. 440; Génicot-Salsmana, l. c. 606.
(14) Vlaming, l. c. n. 364. Paulo aliter Cla-lodi, Z. c. n. 104.
(15) Collect. S. C. de Prop. Fide, n. 857; Sanchez, lib. VII, diap. 68, n. 2; Schmalzgr.,
lib. IV, tit. 1, n. 96 se.; Wernz, Z. c. n. 449; Gaeparri, Z. c. n. 830.
(16) Chelodi, Z. c. n. 104; Vlaming, Z. c. n. 364.
Nobiacum Gaeparri, n. 7 4 5 88., ed. post Codicem.
.
(17) Sanchez, lib. VII, diap. 65, n. 9 a., diap. 66, n. 3; Pontius, lib. VIT, cap. 30, η. 4;
De Lugo, Resp. mor., lib. I, dut». 40, n. 20, aliiciuc.

DE PUBLICA HONESTATE

521

postea baptismum suscepissent. Neque res omnino certa evaserat ex Instr.
S. Off. 16 sept. 1824, 26 aug. 1891 eiusque resp. <1. 14 dec. 1898 et ex resp.
S. C. de Prop. Fide, 23 aug. 1852, ad III (18), ita ut a nonnullis adhuc dubia
diceretur (19).
6° Ex dictis impedimentum non exsistit, aut dubium est ideoque
practice nullum (n. 238).
II convalidetur aut concubinatus in
II
553. Quid si matrimonium
illud convertatur. — Si matrimonium invalidum convalidetur vel

concubinatus in iustas nuptias convertatur, praeter affinitatis impe­
dimentum, quod tunc oritur, perseveratne impedimentum publicae
honestatis, an potius affinitati locum cedit?
Tn iure antiquo AA. communius docebant, publicam honestatem,
consummato matrimonio, permanere nec locum cedere affinitati,
per ipsam consummationem inductae, ita ut duplex esset impedimen­
tum, affinitatis scii, et publicae honestatis (20).
Dicendum, etiam iure novo, duplex esse impedimentum. Sane:
1° publica honestas est natura sua impedimentum perpetuum; 2° in
Codice nullibi dicitur unum impedimentum praeexsistens tolli per
aliud, ab illo et specie et ratione diverso; 3° deest ratio iuridica, ex
qua impedimentum publicae honestatis absorptum censeatur a super­
veniente impedimento affinitatis; 4° S. Sedes considerat utrumque impe­
dimentum ut exsistens, et dispensationes super utroque interdum
concessit.

554. Cessatio et dispensatio. — 1. Impedimentum publicae hone­
statis, non secus ac impedimentum affinitatis, est natura sua perpe­
tuum. Quare, etiam soluto matrimonio invalido aut sublato concubi­
natu, manet et nonnisi dispensatione removetur.
2. Cum sit iuris mere ecclesiastici, quoad utrumque gradum di­
spensable est. Facultas, de qua in cc. 1043-1015 (cfr. n. 232 ss.), hoc
quoque impedimentum respicit.
Quoad secundum gradum, pertinet ad impedimenta gradus minoris
(can. 1012, § 2, 3°).
Tn primo gradu dispensatio ob causam gravem conceditur, dum­
modo nullum sit dubium quod una pars sit alterius proles (can. 1076,
§ 3). Quare in petenda et exsequenda dispensatione super hac specie
impedimenti illa clausula verificari debet, quae olim adhibebatur in
(IS) Cfr. Collect. S. C. de Prop. Fide, nn. 784. 1079, 1700; Acta S. Sedis XXV, p. 704;
Anal, ecel., VII, p. 02.
(19) Ball.-Gury, II, n. 813: Ball.-Palm., I. c. n. 780; Lehmkuhl, l. c. n. 999.
(SU) Wernz, /. c. η. 115, 459; Ball.-Palm., Z. c. n. 773, not. a; Feije, l. c. n. 395: Kosact,
l. c. n. 2000 ss. Cfr. etiam Bened. XIV, Quaesi. can., 591.
Aliter O'Annibale, ΙΙΙ,η. 431, not. 25; Gaeparri,/. c. η. 098, 721; Leitner,/, c. p. 240 β., 252.

522

CAPUT VII - ARTICULUS XI

rescripto dispensationis super affinitate lineae rectae ex copula illi­
cita: « Dummodo copula cum matre non antecesserit nativitatem filial)
vel alia aequivalens (21).

555. Notae historicae. — 1. Publica honestas introducta fuit ia
similitudinem et complementum affinitatis. Unde vocatur etiam qmaflinitas.
2. Ius romanum vetabat nuptias, ex. gr., cum sponsa patris vel filii,
cum matre sponsae, cum patre sponsi (22).
Haec prohibitio recepta est, ob honestatem, etiam in moribus Christianis
et quidem extensa ad lineam quoque collateralem (23).
3. Hoc impedimentum in iure canonico scripto prima vice memoratui
in canonibus a Gratiano relatis (24); qui canones, quamvis sint capita
incertae originis, exhibent tamen praxim Ecclesiae saltem saeculo xi et xu
receptam. Nam Gratianus illos ex collectionibus antiquioribus desumpsit (25). 1
Sed ex multo antiquiore tempore non videtur repetenda origo linin'
impedimenti. Scriptores enim saeculi ix, v. g. Benedictus Lcvita, Pseudo·
Isidorus, Regino aliique, illud silentio premunt, et auctor c. 18, Caus. xxvn,
q. 2, aperte negat (2G).

4. Impediment uni in c. 14, Cans, xxvn, q. 2 extenditur ad omnes
consanguineos sponsi forte defuncti. Tancredus (27) recenset duplicem
speciem publicae honestatis, aliam ex desponsatione, aliam de sobdt
suscepta ex secundis nuptiis.
5. Innocentius III in Cone. Later. IV (an. 1215) prohibitionem
de sobolc suscepta ex secundis nuptiis sustulit; et licet alias species
impedimenti non recenseat, tamen, ob paritatem admissam cum se­
cundo et tertio genere affinitatis, videtur applicasse etiam impedi­
mento publicae honestatis restrictionem inductam quoad consangui­
nitatem et affinitatem usque ad quartum gradum (28).
Quo ambitu in collectionem Gregorii IX fuit hoc impedimentum
receptum (29).
'w
(21) Gaspard, l. c. n. 414; Wernz, 1. c. n. 138; BoH.-Palm., I. c. n. 914.
(22) L. 12, §§ 1, 2. L. 14, $ 4, 1). d· ritu nupt., XXIII, 2; § 9 Inst. de nupt., 1, 10;
L. 6, J 1. L. 8, D. de grad.. XXXVI11, 10.
(23) Zhlshmnn, I. c. p. 359; Aillas, l. c. p. 506 ss.; Scherer, Z. c. p. 347.
Freisen (Z. c. p. 507), negat connexionem huius Impedimenti cum iure romano.
(24) Cfr. c. 11, 12, 13, 14, 15. C. XXVII, q. 2.
W
(25) Freisen, l. c. p. 497 es.; Wernz, Z, c. n. 448.
(20) Wernz, Z. c.; Freisen, Z. c. p. 499 s.; Scherer, Z. c. p. 348.
M
(27) Summa de matr.. p. 52, Gottingae, 1S41. quo<1 opus scriptum fuit inter nnnos 1210
et 1214. Cfr. Wernz, Z. c. et I, n. 293.
(28) Cap. 8, X, de cons., IV, 14; Fngnan., in eit. cap. 8, n. 20 es.; Wernz, Z. c.; Freisen
l. c. p. 500 s.
’ rru*n'
(29) Cfr. cap. 3, 4, 8, X, dc sponsui., IV, 1; cap. 4, 5, 12, X, de disp. imn iv 9cap. 8, X, de consang., IV, 14.
’*
’ '

DE COGNATIONE SPIRITUALI

523

6. Bonifatius VIII (30) diremit quandam veterem controversiam
et generali loge statuit impedimentum publicae honestatis non oriri
ex sponsalibus incertis aut conditional is aut invalidis ex defectu
consensus.
7. Concilium Trid. (31) impedimentum restrinxit ad sola sponsalia
valida ct ad primum gradum tantum.
Pius V (Const. « Ad Romanum », 1 iul. 1568) authentice declaravit
correctionem iuris antiqui inductam a Concilio Trid. respicere spon­
salia dumtaxat, nec esse extendendam ad matrimonium ratum.
Impedimentum publicae honestatis practice valde limitatum fuit
per decretum S. C. Concilii, 13 mart. 1879 die 17 mart, eiusdem
anni a Leone XIII confirmatum, de inefficac.ia matrimonii civilis
illud producendi.
Demum per decretum « Ne temere », auctoritate Pii X ab eadem
S. C. Concilii die 2 aug. 1907 latum, statutum fuit, sponsalia valida
non esse, ideoque canonicos effectus non sortiri, nisi forma legitima
ineantur; consequenter impedimenti ambitus adhuc magis restrictus
est (32).

Articulus XII.
De cognatione spirituali.
556. Notio et ambitus impedimenti. — 1. Cognatio spiritualis,
qua impedimentum matrimoniale, definiri potest: Propinquitas per­
sonarum cx baptismo orta, quae, ad modum paternitatis et filiationis
se habens, matrimonium vetat.
Etiam ex confirmatione oritur cognatio spiritualis (1), quae tamen
impedimentum matrimoniale nequaquam constituit.
2. Cognatio spiritualis, ex baptismo orta, parit impedimentum
dirimens inter baptizantem et baplizatum, inter patrinum et baptizatum (can. 1079).

557. Natura et ratio impedimenti. — 1. Certissimum est, hoc
impedimentum esse iuris mere ecclesiastici, ut patet, ceteris omissis,
(30) Cap. unie. (le. sponsal., IV, 1, in 6°; Freisen, L c. p. 503 ss.; Scherer, L c.
(31) Sees. XXIV, cap. 3 ac reform. matr.
(32) Ius civile ignorat impedi mentum publicae honestatis. Ex matrimonio civili, quod
vocant, oritur iilllnitas. Cfr. n. 542.

(1) Cfr. can. 797; Cappello, Dc Sacramentis, I» η. 218.

624

CAPUT Vn - ARTICULUS ΧΠ

ex ipsa varietate disciplinae ecclesiasticae. Sane cognatio spiritualia
non inducit vinculum naturale, sed ecclesiasticum tantum (2).
2. Homo per baptismum regeneratur, i. e. ad vitam spiritualem
nascitur. Porro sicuti parentes carnales, qui dant vitam physicam
filio, contrahunt cum eo cognationem naturalem, ita etiam parente
spirituales, seu qui partes habent in generatione spirituali, contrahunt
cum baptizato cognationem spiritualem ad similitudinem cognationis
naturalis.

Quare, ex analogia, conveniens omnino est, ut matrimonium
inter personas tali cognatione devinctas prohibeatur, tum propter
reverentiam, quam sibi mutuo debent, tum propter morum puritatem
i. e. ob particularem necessitudinem quae inter eas habetur (3).
II — Istae
II
558. Conditiones requisitae ad inducendum impedimentum.

conditiones attendendae sunt ex triplici capite: 1. ex parte baptismi;
2. ex parte baptizantis; 3. ex parte patrini. De singulis accurate.
II
I. Ex parte baptismi.

1° Requiritur baptismus verus, ita ut mere putativus aut
simplex caeremoniarum suppletio nullatenus cognationem spiritualem
inducat (can. 762, § 2).
2° Baptismus debet esse validus; nani ex baptismo invalido
non oritur regeneratio .spiritualis, idcoque deest fundamentum et ratio
cognationis spiritualis.
Etiam si baptismus conferatur in secta acatholica, dummodo
certo constet de eiusdem validitate, impedimentum oritur.
3° Ex baptismo sub conditione collate vel iterato, ob dubium
sive iuris sive facti, neque patrinus qui priori baptismo adfuit,
neque qui posteriori, cognationem spiritualem contrahit, nisi idem
patrinus in utrogue baptismo adhibitas fuerit (can. 763, § 2).
Ratio primi est, quia nescitur utrum prior an posterior baptismus
validus sit; ratio secundi, quia unus vel alter certe validus est.
Id autem procedit in casu dubii seu iuris seu facti.
Quae regula de patrino, valet profecto etiam de ministro, si
utriusque baptismi minister fuit.
Vi praescripti can. 763, § 2 evanescit veterum opinio canon istarum,
secundum quam, certa superveniente notitia de prioris baptismi
nullitate vel non-collatione, et hinc de baptismi sub conditione col(2) Sanchez, lib. VII, dfep. 54, n. 2, disp. «0, n. 7; Scbm&lzgr., lib. IV, tit. 11, n. 2 89.;
Rosset. I. c. n. 1838; Van de Burgt, l. c. p. 52; Ball.-Palm., VI, n. 642; Wernz, l. c. n. 486;
Gasparri, lt c. n. 831.
(3) Schmalzgr., I. c. n. 1 ss.; Sanchez, l. c. n. 3; Wernz, L c.; Vecchiotti, L c. J »5;
Knecht, 5 41.

DE COGNATIONE SPIRITUALI

525

lati vel iterati valore, cognatio spiritualia et inde proveniens impedi­
mentum admitti debebat (4).
Hodie cognatio spiritualis et ideo impedimentum non contrahitur,
licet serius certo omnino constet aut primum aut alterum baptismum
validum fuisse.
Quidnam, si baptismum primum absolute conferatur; postea conditionate, post plures annos, iteretur?
Ante dubium ortum et conditionatam baptismi iterationem, im­
pedimentum exsistere censetur ex collatione absolute antea facta;
post iterationem conditionatam, applicatur principium modo traditum.
Codex silet, in praefata hypothesi, de baptizante. Proinde nonnulli
dicunt (o ) adhuc vigere ius antiquum; ideo que, purgato dubio, ba­
ptizans tenetur impedimento; non purgato, ab Ordinario dispensati
debet ad contrahendum. Sed, attenta mitiore disciplina hodie vigente,
quae valde restrinxit ambitum impedimenti, perspecto can. 22, pu­
tamus rem esse dubiam, et ideo, stante dubio iuris, impedimentum
non exsistere (cfr. can. 15; n. 202).
Infidelis, qui in casu necessitatis valide et licite baptizet, non subiicitur
impedimento cognationis spiritualis, nec potest subiici, cum incapax omnino
sit. Ipse enim legibus Ecclesiae non tenetur. Porro cognatio spiritualis,
quippe quae in relatione quadam consistit, oriri nequit, nisi utraque pars
legibus Ecclesiae subiiciatur. Quare, deficiente impedimento cognationis spi­
ritualis in ministro infideli, deficit quoque in subiecto baptizato (6).
Si minister infidelis dcin baptizatur, impedimento non tenetur; quia
cognatio ideo que impedimentum oritur ab ipso momento baptismi colla ti, si
subiectum sit capax, secus non.
An minister sectae haereticae vel schismaticae addictus contrahat co­
gnationem, non constat. Agitur quippe de cognatione spirituali, quae pecu­
liare vinculum inducit inter ministrum et baptizatum ratione religionis.
Porro Ecclesia videtur excludere huiusmodi vinculum et relationem cum
haeretico vel schismatico iuxta sacros canones.
Si dcin convertatur ad fidem catholicam, cognatio spiritualis, quae dubia
erat, profecto certa non fit, ex supra dictis (7).
Nonnulli aliter sentiunt de reviviscentia; nam, aiunt, cognatio spiritualis
(4) Cfr. Gasparri, l. c. n. 835; Wernz, I. c. n. 489; Chclodi, l. c, n. 106; Vlamlng, l. c. n. 375.
(5) Chclodi, l. c.; Vlamlng, l. c. n. 376.
(6) S. Thom. IV, D. 42, q. 2. a. 3. q. 1, ad 3; Sanchez, lib. VU. disp. 60, η. 3 es.;
Schtnalzgr., lib. IV, tit. 11, n. 29; Lacroix, lib. VI, port. I. n. 368 s.; Pontius, lib. VII, cap. 40,
n. 2; Rosset, I. c. n. 1852; Leitner, I. c. p. 254; Gasparri, I. c. n. 840; Wernz, I. c. n. 490;
Scherer, I. c. p. 318.
(7) Cfr. Sanchez, I. c. n. 11 ss.; Sehinalz.gr., I. c. n. 30; Wernz, l. c.; Noldin, L. c. n. 603,
2; Chelodl, I. c. n. 105.
Matth. a Coronata immerito affirmat (op. cit. p. 562, nota 1) nos allegaro » pm hac asser­
tione > quosdam auctores. Id falsum est. Auctores citantur ut agentes de quaestione (cfr.
Capp lio, n. 558), non autem « pro hac assertione »1 Res est plano diversa, ut putet cuique.

526

CAPUT VII - ARTICULUS ΧΠ

oritur fundamentaliter ex baptismo et suam efficaciam sortitur, cum primum
termini capaces sunt (8). Haec opinio solida probabilitate carere videtur
ob rationem modo allatam. Ceterum, etiam admissa eius probabilitate, re.foret dubia ideoque impedimentum nullum (cfr. n. 202).
Si lex civilis, ut olim ius romanum, impedimentum cognationis spiri­
tualis statueret, nuptiae inter ministrum infidelem et subiectum baptismi
essentne validae?
Si lex civilis decerneret cognationem spiritualem irritare matrimonium
inter ministrum et subiectum baptismi, lex esset prorsus invalida, ob dele­
ctum competentiae in legislatore civili tum ratione materiae i. e. cognationispiritualis tum ratione unius saltem subiecti i. e. baptizati, ideoque cx hoc
capite matrimonium nequaquam foret nullum (9). Idem dicendum si lex
simpliciter statueret ministrum baptismi inhabilem ad matrimonium contra­
hendum cum subiecto (10).

559. 4° Cognatio spiritualis oritur ex baptismo tum sollemni
tum privato (11).
Quoad baptismum sollemnem, nulla in iure antiquo erat controversia.
Quoad baptismum privatum, omnes DI), tenebant, baptizantem contrahe­
re cognationem spiritualem. An etiam patrini contraherent disputabatur.
Plures, praesertim theologi, negabant, innixi praecipue sacrorum
canonum et ipsius Conc. Trid. (12) verbis, quibus patrini munus
vocatur susceptio «de sacro fonte n’, quae verba solum baptismum
sollemnem indicare eis videbantur, quia nempe in baptismo privato
fons sacer non adhibetur.
Praeterea ipsa susceptio in ista sententia ut mera baptismi cae­
remonia accipiebatur, olim in solo baptismo sollemni ex praecepto
adhibenda, ideoque in eo tantum veram cognationis spirituali con­
trahendae rationem praebens (13).
Alii, plures equidem theologi et plerique canonistae (14), affirmabant.
(8) Cfr. Rosset, Z. c. n. 1860; Gasparri, n. 762, cd. post Codicem.
(9) Cfr. Sanchez, Z. c. n. 12 ss.; Wcrnz, l. c. n. 490, not. 49; Gasparri, Z. c. n. 841.
(10) Nob i scum Gasparri, n. 763, cd. post Codicem. Cfr. n. 69 ss.
'
(11) Dicitur sollemnis, cum ministratur β τvatis omnibus ritibus et caeremoniis quae in
ritualibus libris praecipiuntur; sjcus non solh mnis seu privatus (can. 737, § 2). Cfr. Cappello,
De Sacramentis, I, n. 144 ss.
(12) Sess. XXIV, cap. 2 de reform· rnatr.
(13) S. Alph., VI, n. 119; Sanchez, lib. Vil, disp. 62, η. 14 s.; Bonacina, De rnatr., q. 3,
punct, 5, § 2, n. 11; Sporer, part. IV, cap. 1, n. 89; Salmant., tract. 9, cap. 12, n. 32; Diana,
part. 10, tract. 16, rcsol. 29; Lchmkuhl, II, η. 991; Bucccronl, II, n. 459; Marc, II, n. 2022.
(14) Suarez, 3 part., q. 67, art. 8; lb ilT< nst., lib. IV, lit. H, n. 14; Schmalzgr., I. c.
n. 55; Pirhing, lib. IV, tit. 11. n. 36 ss.; Navarrus, Man., cap. 22, n. 10; Laymunn. lib. V,
tract. 2, cap. 9, n. 5; Sà, v. Matrim. imptdiminia dirimentia, τι. 5; Coninck, l. c. disp. 32,
n. 39; De Angelis, lib. IV, tit. 11. η. 5; Leurcn., lib. IV, q. 205; Santi, lib. IV, tit. 11, η. 9;
(i isparri, l. c. n. 836; Rosset, l. c. n. 1862 ss.; De Sinet, op. cit. n. 316, ed. 2·; Van de Burg’
L c. p. 206; Feije. I. c. n. 413; Deshay s. op. cit. n. 1161; Sabetti, l. c. n. 164; Noldin. I. c.
n. 598, ed. 8·; Ojetti, op. cit. v. Cognatio, n, 1261; Wcrnz, l. c. n. 489; Aichncr, I. c. M78;
Scherer, l. c. 318 s.; Périès, l. c. p. 119; Schnitzer, l. c. p. 128; Monitore eccl., IX, ρ. I, p. 92*

DE COGNATIONE SPIRITUALI

527

Rationes sunt istae:
«) Sacri canones et etiam Concilium Trid., ubi de contrahenda a
patrinis cognatione spirituali loquuntur, nullatenus distinguunt inter ba­
ptismum sollemnem et privatum.
b) S. C. Concilii die 17 april. 1603, proposito casu de quadam muliere
M., respondit cognationem spiritualem oriri etiam ex baptismo privato.
Dein dubium modo generali propositum fuit hisce verbis: «An dispositio
Concilii Trid. cap. 2, Sess. XXIV de ref. matr. decernens, in sacramento
baptismatis contrahi cognationem spiritualem inter suscipientem et patrem
ac matrem suscepti, locum habeat in baptismo sine sollemnitatibus ob ne­
cessitatem domi secuto » (15).
S. C. Concilii dic 5 mart. 1678, controversia ex professo discussa, respon­
dendum ccnsuit: c Affirmative » (16).
c) Argumenta sententiae oppositae valida non sunt.
Sano mentio sacri fontis in ea parte decreti tridentini, quae personas
spiritualiter cognatas recenset, revera non occurrit; sed mentio fit eorum
qui «baptizatum de baptismo suscipiant ». Ubi vera ea mentio deinceps oc­
currit, alia profecto mente non fit nisi quia baptismus in sacro fonte solet
ministrari, aut quia fons sacer solet promiscue usurpari pro ipso baptismo.
Ceterum S. C. S. Off. in Instr, dici 15 sept. I860 ad Administr. Apost.
Perthen., expressis verbis declaravit circumstantiam sacri fontis non suf­
ficere ad constituendam sollemnitatem baptismi, sed requiri ritus ac caere­
monias, «quas Rituale Romanum memorat acceptas et approbatas ab apostolica et antiquissima traditione fuisse, et ad eius sollemnitatem perti­
nere » (17).
Praeterea animadvertendum est, susceptionem non esse meram caere­
moniam baptismi, sed munus seu officium patris spiritualis, id que non minus
utile ac necessarium infanti extra fontem sacrum baptizato, quam infanti
qui in hoc fonte undis sacris abluitur.
Haec sententia, attenta praesertim decisione S. C. Concilii diei 5 mart. 1678,
erat certa, ut recto docebant Gasparri (1. c.), Wemz (1. c.) aliique.
Nec mirum est, quod S. Alph. contrariam sententiam probabiliorem
dixerit; nam ipsi ignota penitus fuit decisio S. C. C. 5 mart. 1678. Nec
mirum item, quod, propter eandem rationem, alii quoque DD. neganti sen-

'

I

(15) Quaestio generalis et formalis dic 29 mali 1677, proposita fuit. S. C. Concilii reepondlt: · Dilata ft scribant theologi ».
Quinque theologi consulti sunt, quorum vota legi possunt apud Miiblbauvr, Thesaur.
resol., to. IV, p. 6-19, et Anal. iur. pontiff ser. VI11, fasc. 72, p. 1708, ss.
Universa controversia mature et ex professo discussa, S. O. rem delini vit per decisionem
diei 5 mart. 1678.
Immerito in contrarium allegatur declaratio S. C. O. 16 mali 1711, quia de re nostra
non agit, sed tantum probat non oriri cognationem ex caeremoniis suppletis. Neque in con­
trarium afferri potest responsio S. C. de Prop. Fide die IS mart. 1817 data. Cfr. Gasparri,
l. c. n. 836 8.; An hner, l. c. not. 2; Wcrnz, I ·'. not. 48.
(16) Quao declaratio utpoto mere comprehensiva, aut lientira promulgatione non Indigebat,
ut vim legis universalis obtineret. Cfr. Santi-Luitm r, lib. IV, tit. 11, n. 9; Rosset, Z. c. u. 1862;
Do Angelis, lib. IV, tit. 11. n. 5; Wcrnz, /. c. n. 489, not. 48; Leitner, l. c. p. 255.
(17) Cfr. Culled. S. C. dc Prop. Fide, II, n. 1347.

tontine subscripserint. Quorum auctoritati nimia profecto vis iuriilica tri­
buebatur. Hoc sane principium ob oculos semper habendum est: non licet
sequi opiniones S. Alphonsi et aliorum DD.» quae adversantur certis decla­
rationibus S. Sedis.

560. Hodie certum est. cognationem spiritualem oriri etiam ex
baptismo privato:
a) Codex enim generaliter statuit: « Ex baptismo spiritualem
cognationem contrahunt tantum cum baptizato baptizans et patrinus i
(can. 768). Nulla fit distinctio inter baptismum sollemnem et pri­
vatum; ergo applicandum est notum iuris principium: « ubi lex non
distinguit, neo nos distinguere debemus ».
b) Si Codex patrinum in baptismo privato adhibitum excipere
voluisset, id sane expressisset, uti quoad patrinum in supplendis
caeremoniis et in baptismo conditionato expressit (cc. 762, § 2
et 763).
Imo eo ipso quod in can. 762, § 2 excipitur tantum patrinus qui
in supplendis caeremoniis adhibitus fuit, non autem patrinus qui
interfuit baptismo privato, hic profecto ex verbis canonis claro atque
obvio sensu acceptis supponitur (arg. a contrario) contrahere cogna­
tionem spiritualem.
Unde improbabilis est eorum opinio, qui putant Codicem contro­
versiam in medio reliquisse.
Ceterum etiam in iure antiquo, ut diximus, sententia affirmativa
intrinsece erat unice vera, unde applicanda sunt praescripta can. G,
2°, 3°, 4°, 23.

561. II. Ex parte baptizantis. — Baptizans non contrahit cogna­
tionem spiritualem nisi fuerit baptizatus, quia secus non subest legi
mere ecclesiasticae. An sectae haereticae vel schismaticae addictus
contrahat, certo non constat, ut supra dictum est (n. 558).

562. III. Ex parte patrini. — Necesse est ut valide officio fungatur.
Qua in re Codex statuit conditiones essentiales tum quoad per­
sonam tum quoad actum.
1° Persona debet esse: a) baptizata; b) rationis usum assecuta;
c) nulli sectae haereticae aut schismaticae adseripta, nec sententia
condemnatoria vel declaratoria sit excommunicata aut infamis in­
famia iuris aux exclusa ab actibus legitimis, nec. sit clericus depositus
vel degradatus; d) non sit pater, vel mater, aut coniux baptizandi;
c) denique legitime designata.

DE COGNATIONE SPIRITUALI

529

Designatio fieri debet a baptizando si est adultus, secus a paren­
tibus vel tutoribus aut, his deficientibus, a ministro.
Patrinus unus tantum sit, quamvis diversi sexus a baptizando,
vel ad suminum unus et una (can. 764); id tamen ad solam liceitatem
praecipitur. Quare si plures designantur et munus exercent, omnes
contrahunt cognationem.
Qui nullatenus designati sponte infantem tenent, impedimento
cognationis non alliciuntur; item (pii ultra designatos se obtrudunt.
Qui, a parentibus aliisve designati, repulsi fuerint a parocho seu
a ministro, si nihilominus infantem teneant, contrahuntne cogna­
tionem spiritualem?
Ita distinguendum: si repulsa est iniusta, sunt vere patrini ideoque
cognationem contrahunt; si est ius ta, et quidem reiiciantur ob de­
fectum alicuius conditionis ad validitatem a iure requisitae, patrini
non fiunt; quodsi, e contrario, reiiciantur ob defectum conditionis
ad liceitatem tantum necessariae, officium patrini valide gerunt et,
consequenter, impedimento afficiuntur (IS).
Il requiritur:
563. 2° Quoad actum

a) Ut a sciente et volente ponatur; proinde patrinus expressam
intentionem habere debet huiusmodi munus obeundi, non autem
adiuvandi qua inserviens seu minister, aut assistendi qua testis;
praeterea abesse debet error substantialis et metus gravis (19).
b) Ut patrinus baptizandum in actu baptismi per se vel per
procuratorem physice vel teneat aut tangat vel statim levet seu de
sacro fonte suscipiat aut de manibus baptizantis (can. 765).
c) Necesse non est, ut patrinus intentionem habeat contrahendi
spiritualem cognationem. Haec, positis ponendis, contrahitur ipso
facto, etsi Titius non intendat aut expresse nolit eam contrahere (20).
d) Patrini munus non gerit procurator, sed mandans: unde
hic, non ille, cognationem contrahit (21).
S. R. C. sequens dubium propositum fuit: « Num in administratione sacramenti confirmationis Episcopus possit ministri et patrini
(18) Cfr. Cappello, Dr Sacramentis, I, η. 182, 4.
Chelodi (L c. n. 10G) minus recto, ut videtur, affirmat generaliter, cognationem spiri­
tualem cos contrahere « qui absque legitima causa relecti fuerint».
(19) S. C. Consilii, 6 mart. 1597; S. C. S. Off. au. 1763 (sine mense et die) in Collect.
S. C, de Prop. Fide, n. 606, cd. an. 1893 (desideratur in ed. an. 1907); Wernz, l. c. n. 492;
Chelodi, L c.
(20) Schmalzgr., I. c. n. 36; Sanchez, lib. VII, disp. 58, η. I; Reiffenst., I. c. n. 25; Ga­
spard, l. c, n. 848.
(21) Santl-Lcltner (lib. IV, tit. 11, n. 20) haec habet: «Et quando consuetudo (utique
minus probanda) fert ut sacerdos baptizandum in baptismo teneat, opus non est procuratore ».
Num id sit admittendum, valde dubitamus.
34 —

Cappello, De Sacramentis

V.

I

δ30

CAPUT νπ - ARTICULUS ΧΠ

partes uno eodemque tempore sustinere! » S. C. in Policastren. 14 iun.
a. 1873, ad III, n. 3305, respondit: «Episcopus confirmans incusu
officium patrini gerat per procuratorem ».
Haec norma applicanda videtur etiam baptismo, si presbyter
baptizans in aliquo casu particulari fungeretur officio patrini (22).
e) Procurator legitime deputari debet sive scripto sive oretenus.
Forma specialis ad validitatem mandati non requiritur. Satis non est
ratihabitio subsequens seu confirmatio: mandatum enim praecedere
debet.
Ad valorem sufficere videtur mandatum implicitum, quod v. g.
ex consuetudine tribui soleat a parocho vel a parentibus pro patrino
absente, qui conscius sit huiusmodi consuetudinis. S. C. de Sacram.
24 iul. 1925 (A. A. S. XVIII, 43).
Quidnam, si mandatum revocetur? Si mandatum revocatum fuerit ante
collationem baptismi, et revocatio innotuerit procuratori, certe cognatio
spiritualis non contrahitur. Si revocatum fuerit ante baptismum, et revo­
catio non innotuerit procuratori, cognatio spiritualis per se contrahitur,
quia mandatum vim suam retinet suosque parit effectua iuridicos. Ita plerique DD. Sed nonnulli negant aut dubitant, eum desit actu voluntas
munus patrini obeundi. Quae opinio solide probabilis videtur.
Cognatio certe contrahitur, si mandatum fuerit revocatum post baptismi
collationem: siquidem cognatio iam contracta nequit privata auctoritate seu
libitu proprio auferri.

/) Patrimis in actu baptismi munere suo fungi debet. Hinc
non requiritur nec satis est ad contrahendam cognationem, ut
respondeat pro infante ad interrogationes, quae baptismum praece­
dunt, ut quidam veteres docuerunt.
g) Bequiritur tactus physicas, et quidem vel in ipso actu baptismi
vel statim post. Hinc duplex modus.
Non sufficit proinde mera assistentia, nec verius tactus immediate
ante actum baptismi, ut plures hucusque tenebant (23). Necesse
non est, ut tactus fiat in corpus baptizandi; sufficit ut patrinus
tangat eius vestes, vel teneat in linteo aut in disco. Nec requiritur,
licet expediat, ut patrimis respondeat pro infante ad interrogationes.
Si patrimis baptizandum non tenet in actu baptismi, satis haud
est ut eum de manu alterius gestantis suscipiat, sed omnino requi­
ritur ut de manu baptizantis suscipiat. Nam vero quodam sensu de
(22) Cfr. Santi-Lcltncr, l. c.; Wernz, Z. c. n. 192, not. 07.
(23) Cfr. Schmalzgr., lib. IV, tit. 11, n. 38; Sanchez, lib. VII, <lfep. 57, η. 1 es.; Fcijc,
L c. n. 118; Wcrnz, l. c. n. 492; Rosset, Z. c. n. 1881 s.

DE COGNATIONE SPIBITUALÏ

531

sacro fonte (seu baptismo) infantem suscipit, qui eum ab ipso sacri
fontis (seu baptismi) ministro accipit. Hinc finem obtinuit contro­
versia de hac re olim agitata (24).
564. An et quomodo iure novo detur cognatio spiritualis multiplex. —
1. Impedimentum cognationis iure antiquo multiplex erat in hisce casibus:
c) si quis eandem prolem alicuius in baptismo et confirmatione susceperat;
b) si quis eiusdem personae unum filium ex sacro fonti* levaverat, alterum
in confirmatione tenuerat; c) si alter alterius liberos vicissim susceperat ex
baptismo, aut tenuerat in confirmatione; d) demum si unus alterius prolem
levaverat e sacro fonte, alter vero illius prolem in confirmatione tenuerat (25).
Si quis plures eiusdem personae filios eodem sacramento tenuerat, una
tantum erat compaternitas ideoque unum impedimentum (26).
2. Hodie, abrogata per Codicem cognatione spirituali ratione confirma­
tionis et compaternitate ratione ipsius baptismi, multiplicitas non amplius
verificatur, nisi forte in casu quo Titius eandem personam tum baptizet,
tum e sacro fonte (per procuratorem) levet, i. e. munere ministri et patrini
fungatur (27).

565. Num iure Codicis adhuc dari possit cognatio spiritualis su­
perveniens, quae usum matrimonii impediat. — 1. Iure praecedenti
gravis erat controversia, an et quando parentes, propriam prolem
aut baptizantes aut suscipientes, contraherent cognationem spiritua­
lem, ita ut usus matrimonii prohiberetur.
Coniuges legitimi, si ex necessitate aut propter probabilem iuris
vel facti ignorantiam id fecissent, non prohibebantur debitum petere
vel reddere ob cognationem spiritualem supervenientem 28).
Si unus ex legitimis coniugibus, etiam praeter casum (necessitatis
aut probabilis ignorantiae iuris vel facti, propriam prolem temere
vel ex malitia baptiza-sset aut in baptismo vel confirmatione susce­
pisset, cognatio spiritualis forte contracta eum non eximebat ab
obligatione parti innocenti debitum reddendi.
Si alteruter vel uterque coniux, qui temere· aut ex malitia id fe­
cisset, amitteret etiam ius petendi debitum, controvertebatur (29).
(24) Cfr. Schmalzgr., f. c.; S. Alph.. lib. VI. n. 148; Vlaming, I. c. n. 384; Feije, l. c.
n. 418; Noldin, l. c. n. 603; Ohelodl, l. c. n. 106; B ill. Palm., I. c. n. 651.
(25) Oasparri, 1. c. n. 849; Giovine, l. c. p. 380; Wcrnz. I. c. n. 495; Rosset, I. c. n. 2621.
(26) 8. Off. 29 april. 1894; Collect. S. C. de Prop. Fide, II, n. 1869.
(27) Cfr. Noldin, l. e. n. 603, 3.
(28) Cfr. <·. 7. C. XXX, q. 1; o. 2, X. IV. 11; Schmnlzgr., 1. c. n. 42 es.; S. Alph., I. c.
n. 150; Fagnanue, Hb. IV, tit 11, cap. 2, n. 5; Wcrnz, l. c. n. 498; Oasparri, l. c. n. 843;
Ball.-Pahn., I. c. n. 653.
(29) Cfr. S. Thom. IV, D. 42, q. 1, art. 1: Sanchez, lib. IX. disp. 26. n. 7; Scbinnlz^r.»
I, c. n. 46 ss.; Pirhlmr. lib. IV, tit. 11, n. 29; Relffcnst., lib. IV, tit. 11, n. 30; S. Alph., VI
n. 150; Rosset, l. c. n. 1870; Giovine, I, p. 389.

532

CAPUT νπ - ARTICULUS ΧΠ

Stante controversia, res erat dubia ideoque practice coniux culpa­
bilis poena privationis iuris debitum exigendi non tenebatur (30).
2. Hodie compaternitas spiritualis non exsistit. Codex ne verbum
quidem habet de poena privationis iuris debitum reddendi aut pe­
tendi. Quare controversia prorsus evanuit. Attamen parentes non
debent suam prolem baptizare, ne in periculo quidem mortis, si alia
persona praesto sit (can. 742, § 3).

566. Discrimen inter ius antiquum et novum. — 1. Ante Codicem
cognatio spiritualis inducens impedimentum matrimoniale oriebatur
tum ex baptismo tum ex confirmatione.
Post Codicem nonnisi ex baptismo oritur.
2. Ante Codicem cognatio et ideo impedimentum contrahebatur
inter ministrum baptismi ac confirmationis et subiectum; inter patrinum matrinamque et subiectum {paternitas et relative filiatio spiri­
tualis)’, inter patrinum matrinamque et parentes subiecti {compa­
ternitas et commate rn itas)-, inter ministrum et parentes subiecti (item
compaternitas et commaternitas).
Post Codicem contrahitur tantum inter ministrum baptismi et
subiectum, inter subiectum et patrinum matrinamve (cc. 768, 1079).
3. Ante Codicem cognatio spiritualis et impedimentum poterat
multiplex una simul reperiri.
Post Codicem vix unquam potest multiplicitas veriiicari (cfr. n. 564).

567. Cessatio et dispensatio impedimenti ac matrimonii invalide
contracti ante Codicem convalidatio. — 1. Cognatio spiritualis in­
ducit vinculum quoddam perpetuum, ita ut numqiiam cesset tractu
temporis vel ex ipsa rei natura.
2. Cum sit iuris mere ecclesiastici (cfr. n. 557), hoc impedimentum
tolli potest per dispensationem.
Quae dispensatio olim super paternitate difficilius et nonnisi ex
gravibus causis concedebatur; imo urgentiores causae requirebantur,
si agebatur de cognatione spirituali inter baptizantem et bapti­
zatum (31). Super compaternitate vel eommatern itate dispensatio
ex quacumque causa iusta dari solebat (32).
(30) Suarez. 3 part., q. 07, art. 8; Schmalzgr., I. c. n. 48; Sanchez, l. c.; S. Alph., I. c.;
Santi, lib. IV, tit. 11, n. 10; Wernz, l. c. n. 498; De Angelis, lib. IV, tlt. 11, n. 4; Gasparri,
L c. n. 843; Ϊ.· huikuld. 11, n. 993.
(31) Praxis (n. 4) affirmat dispensationem In paternitate concessam quidem fuisse pro
foro interno a S. Poenlteutlarla. nuwiMin v-ro pro foro externo. Sed hoc falsum est. Cfr.
Gasparri, l. c. n. 850, not. 2; Wernz, l. c. n. 195.
(32) Wernz, l. c.; Ro&ut, l. c. n 2G30 8.; Gasparri, i. c.; Santi Leitner, lib. IV, tit Η
η. 21.

DE COGNATIONE SPIRITUALI

533

Hodie dispensatio conceditur sine difficultate, cum sit impedi­
mentum gradus minoris (cfr. n. 206).
3. Proposito dubio: «Utrum cognatio spiritualis, ante diem Pentecostes
anni 1918 contracta ultra terminos nunc a novo Codice definitos in ca­
none 7G8, a praefata Pentecostes die ipso facto cesset quoad omnes effectus,
an tantum desinat esse impedimentum ad matrimonium»; Commissio
Pontif. C. I. C., 2-3 iun 1918, IV, 8, respondit: « Negative ad primam
partem; affirmative ad secundam ».
Ratio huius responsionis est, quia canones Codicis, ad normam can. 10,
non habent, nisi aliter caveant, vim retruadivam, seu non habent vim
infectum reddendi quod, vi iuris anterioris, in praeterito erat effectum.
Quae regula applicatur aliis quoque impedimentis et sponsalibus, ut
eadem Commissio (ibid, ad 5 et 7) declaravit (cfr. n. 207).

4. De matrimonio invalide contracto ante Codicem, ob impedi­
mentum cognationis spiritualis hodie suppressum, vide n. 524.

568. Notae historicae. — 1. Primis Ecclesiae saeculis non reperiuntur canones de impedimento cognationis spiritualis. Haec certe anti­
quissima est, inulto antiquior impedimento ex ea orto.
lam a tempore Apostolorum inter baptizantem et baptizatum
adesse censebatur quaedam relatio patris spiiitualis ad lilium sj»iiitualem (33). Quae cognatio spiiitualis ad patrinum quoque vel matrinam mox extensa fuit (3-1).
2. Paulatim consuetudine receptum est, ne matrimonium celebra­
retur inter personas spirituali cognatione commictas (35).
3. Prima lex scripta, quae nuptias int<-r suscipientem et baptizatum
prohibet, lata est incident er a lustiniano imperatore die 30 oct. 530 (36).
Hanc prohibitionem, quamvis a civili potestate latam, Ecclesia non
reiicit, utpote conformem consuetudini iam receptae et ecclesiasticae
disciplinae (37).
Concil. Trullanum (an. 692) canonizavit (can. 53) legem impera­
toris de cognatione spirituali eamque extendit ad prohibitionem
matrimonii inter patrinum et matrem baptizati.
4. Saeculo VI certe etiam in Ecclesia Occidentali cognatio spiri(33) Cfr. cplflt. T 3. Petri, V, 23; II Tim., n, 1; TU., T. 4; Philem., 10 e.; c. 119, 125 D.
IV, de consccr., décret, pro Armeniis.
(31) Tcrtull., Dc bapt.» c. 18; Dionysius \reop., l>c hierarch, eccl., cap. 7, 5 11; c. 105,
D. IV, de consccr.
(35) Laurin, l. c. p. 220 ss.; Frrlsen, Z. c. p. 508: Wernz, l. c. n. 485.
(36) L. 36, Ood. d? nupt., V, I.
'
- ·
(37) Cfr. Bened. XIV, Dc Synodo diucc.t lib. IX, cap. 10, n. 6; Gasparri, l. c. d. 832;
Wernz, l. c.

tualis reperitur. Sed lex scripta de Iiuiusmodi impedimento nonnisi
can. 4 Concilii Romani (an. 721) prima vice lata videtur. Dicimus
videtur, quia nonnulli negant, perspectis quibusdam documentis,
quae tamen certa et genuina esse nondum liquet (38).
5. Prioribus Ecclesiae saeculis baptismus et confirmatio simul
administrabantur. Quare patrini baptismi a patrinis confirmationis
non erant distincti, ideoque canones speciales de cognatione spiri­
tuali et impedimento matrimonii ex confirmatione desunt illo tempore.
Ubi primum sacramentum baptismi et confirmationis diversis
temporibus ministrari coepit, alii patrini in baptismo, alii in confir­
matione adhibiti fuerunt.
Saeculo vm et ix occurrunt prima vice canones de distincta
utriusque sacramenti administratione et de impedimento ex confir­
matione orto (39).
6. Vetitum can. 4 Concilii Romani contentum, de quo supra, saeculo
vniet IX in Conciliis (40), in rescriptis Romanorum Pontificum (41), et
in libris poenitentialibus (42) fuit iterum expressum, imo valde
extensum.
7. Antiqui canones a Gratiano et Glossatoribus in systema redacti sunt.
Dubia autem et controversiae quamplures tunc habebantur de vi et ambitu
impedimenti, quae nonnisi progressu temporis solutionem obtinuerunt (43).
8. Extensio impedimenti maxima erat. Sane distinguebatur: 1° pater­
nitas spiritualis inter ministrum et subiectum, patrinum et subiectum;
2° fraternitas spiritualis inter subiectum et filios baptizantis et patrini;
3° compaternitas spiritualis inter ministrum vel patrinum et subiecti pa­
rentes; 4° affinitas spiritualis inter subiectum et uxorem patrini aut maritum
matrinae seu levantis; 5° catechismus, cuius nomine instructio baptismo
praecedens et caeremoniae designabantur (44); 6° spiritualis cognatio ex
sacramenta poenitentiae orta, quae ad paternitatem limitabatur (45).
(38) Wernz, l. c. n. 485; Freisen, l. c. p. 510 s.
(39) Cfr. c. 2, 4, 6, C. XXX. q. 4; c. 100, I). IV, de consccr.; cap. 1, Synod, general, in
reg. Franc, (an. 7521); c. 15, Cone. Coinp. (an. 757); c. 4 (’one. Cablll. (an. 813); c. 55 Cone.
Mogunt. (an. 813); eplst. Nicol. M. script, an. 804.
·
(40) Cfr. c. 5 Cone. Rom. (an. 743) sub Zncharia Papa; Bened. XIV, I. c.
(41) Eplst. Zacbariae Papac ad Eplsc. Gall. (an. 717).
4fl||
(42) Poenltentlalc Caslnense (an. 700-750); Frefaen, I. c. p. 513 ss.; Wernz, f. c.
(43) Cfr. Gratian, nd c. 3, C. XXX. q. 3; Gloss, ad c. 4, C. XXX, q. 1; Freisen, I. c.
p. 514 ss.; Laurin, I. c. p. 220 ss.; Wernz, I. c. n. 485, not·. 21.
(44) Cfr. c. 1, C. XXX, q. 1; c. 3, C. XXX. q. 4. Glim disputatum fuit, num catechismus
constitueret impedimentum dirimens, aut impatiens tantum. De qua controversia, vide
Bernard. Pup., I. c. p. 159, 296; Rolland, i. c. p. 110.
Clemens III (an. 1187-1191) declaravit, - >li m longo probabilius, huiusmodi impedi­
mentum esse impediens, Cfr. cap. 5, X, IV, 11. Idque denuo a Bonifacio VIII authentice
declaratum fuit. Cfr. cap. 2, lib. IV, tit. 3, rk eternal, spirit, in 0e.
(45) Cfr. c. 8, 9, 10, C. XXX. q. 1; diet. Gratian, ad c. 7, C. XXX, q. j; (;|υ88> v. Bapli.
ravit ad cap. 8, X, IV, 11; Pau< pal a, Summa, ρ. 122; Freisen, l. c. p. 53c us.

DE COGNATIONE LEGALI

535

Haec praeterea valde confusa et dubia erant, licet in Decretalibus Gregorii IX et in Sexto quaedam quaestiones et non pauca dubia authenticis
interpretationibus resoluta essent (46).

9. Concilium Trid. remedium attulit, (17), limitans impedimentum
ad paternitatem et compaternitatem simulque statuens ut unus
tantum esset patrimis in baptismo vel ad summum unus et una.
Quo in ambitu ex baptismo et confirmatione, hucusque viguit
impedimentum (-18).

Akticulus XIII.
De cognatione legali.

569. Natura impedimenti. — 1. Impedimentum cognationis legalis
nititur vinculo orto ex adoptione quae lege civili nuptias initet.
Huius rei declarationem vide n. 323.
2. In hoc impedimento, ut supra diximus (n. 324), materia legis
desumitur ex iure civili, vis autem obligandi seu forma legis ex iure
tantum ecclesiastico procedit. Quare lex civilis ab Ecclesia canoni­
zatur.
3. Hucusque impedimentum dirimens cognationis legalis in iis
locis vigebat, in quibus lex adoptionis quoad substantialia conve­
niebat cum adoptione iuris romani. Cfr. n. 325.
4. Omnia (prae alibi dicta fuerunt de cognatione legali, huc
spectant (nn. 323-329).
Ut iam diximus suo loco, impedimentum canonicum cognationis
legalis dependet ab impedimento iuris civilis; quare, sublato forte
impedimento per legem civilem aut mutato, id effectum parit etiam
in foro canonico. At si matrimonium invalide initum fuerit ob huiusmodi impedimentum, quod deinceps ex lege civili auferatur aut
mere impediens declaretur, non ideo matrimonium illud invalide
initum coram Ecclesia ipso iure sanatur (1); quia convalidatio iure
(40) Cap. 2, 4, 5, 0, 8, X, TV, 11; cap. 1, 2. 3. IV, 3, In 6e; Laurin, L c. p. 252 es,;
Scherer, 1, p. 313 as.
(47) Scss. XXIV, cap. 2 de. reform. inatr.
(48) Codices civiles non agnoscunt Impedimentum cognationis spiritualis. At interdum
attendendi sunt, in quaestionibus connexis, ex. gr. in Bavaria et Borussia libri parochiales
baptizatorum habentur registra publica; imo in constitutione Bnvariae ius patrincrum agno­
scitur invigilandi religiosae educationi puerorum. Cfr. Wornz, L c. n. 499.
1) (Qua ratione id afllrmct Mntth. a Coronata (op. cit. p. 673) nescimus.

636

CAPUT VII - ARTICULUS ΧΙΠ

Codicis fit dumtaxat ad normam can. 1133 ss., et Pontii. Comm.
Codicis, 2-3 inn. 1918, IV, η. 7 (cfr. η. 207), declaravit matrimonium
invalide contractum ob dirimens impedimentum, deinceps sublatum,
ipso iure nequaquam convalidari.

570. Ubi vigeat qua dirimens impedimentum cognationis legalis. —
1. Cognatio legalis viget qua impedimentum dirimens in Italia,
Hispania, Polonia, Graecia (res est dubia), Croatia et Slavonia,
Russia, in principatu Monacensi, in rebus publicis Guatimalen. (Gua­
temala), Bolivien. (Bolivia), Brasilicn. (Brasile), Columbia et Péru­
vien. (Perù).
2. Codex Italicus statuit impedimentum 1° inter adoptantem et
adoptatum eiusque descendentes; 2° inter filios adoptivos eiusdem
adoptantis; 3° inter adoptatum et filios supervenientes adoptanti;
4° inter adoptatum et coniugem adoptantis, inter adoptantem et
coniugem adoptati.
3. Codex Hispanus (art. 84) impedimentum inducit 1° inter
adoptantem et adoptatum; 2° inter adoptantem et coniugem viduum
adoptati, inter adoptatum et coniugem viduum adoptantis; 3° inter
descendentes legitimos adoptantis et adoptatum, durante ado­
ptione.
4. In Polonia vigebat hucusque lex 16-18 mart. a. 1836, quae
agnoscebat pro catholicis ius matrimoniale canonicum, sed formaliter
erat civilis. Ex art. 35 habetur impedimentum cognationis legalis
iuxta ambitum iuris canonici. At, quoad protestantes, solum inter
adoptantem et adoptatum (art. 183). Pariter pro his, in Russia,
durante adoptione tantum (2).
5. In Graecia viget impedimentum cognationis legalis iuxta ter­
minos iuris romani; sed res est valde incerta.
G. In Croatia et Slavonia Instructio matrimonialis austriaca (3)
est norma civilis obligatoria pro matrimoniis catholicorum. Porro ex
eiusdem §§ 28, 29 cognatio legalis constituit impedimentum dirimens.
7. Iu principatu M&naccnsi viget ius (jallicum, sed ex art. 130
cognatio legalis, aliter ac in iure gallico (cfr. n. 324, II), constituit
impedimentum dirimens. Quare vetatur matrimonium sub poena
nullitatis 1° inter adoptantem et adoptatum eiusque descendentes;
2° inter filios adoptivos eiusdem adoptantis; 3° inter adoptatum
(2) Leshc u. Loewenfcld,
Ehcrecht der curopdischen Staaten u. ihrer Kolonicn, Berlin,
1904. p. 709 88.; Plantier, L droit matrimonial. P.irL·, 1893, p. 270 es.; Knecht, § 28.
(3) Quoad Albaniam, Bulgarian*, Jugoslavian*, Lelhoniam eto. vide Brunclll, op. cit. p 85
118, 212, 213 ss.
'

DE COGNATIONE LEGALI

537

et filios, quos postea habuerit adoptans; 4° inter adoptatum et co­
niugem adoptantis.
8. In Bolivia (art. 108): 1° inter adoptantem et adoptatum huiusque descendentes; 2° inter filios adoptivos eiusdem adoptantis; 3° inter
adoptatum et alios filios, quos postea habuerit adoptans; 4° inter
adoptantem et coniugem adoptantis et vicissim inter adoptantem
et coniugem adoptati.
9. Codex Brasilicn. (art. 183) constituit impedimentum dirimens
inter adoptatum et adoptantem eiusque coniugem, aut filium super­
venientem.
10. Codex de Guatemala (art. 120, 5°); inter adoptatum et ado­
ptantem huiusve viduam.
Idem ius viget in Columbia.
11. Codex Peruv. statuit impedimentum dirimens (art. 143) inter
adoptantem et adoptatum ac inter utrumque et coniugem viduum
alterius (4).

570bi3. Institutum affiliationis. — Ex instituto affiliation is recenter
in iure italico inducto non oritur impedimentum cognationis legalis,
quia plene et essentialiter differt a vora adoptione, ut constat ex
ipsissimis verbis legis et communi civilistarum docti ina. Nec refert
quod praedicta a/filialio ex lege civili italiea constituat impedimentum
matrimoniale dirimens. Verba can. 1059 et 1080 sunt clarissima;
loquuntur sane de adoptione et quidem de cognatione legali orta ex
adoptione eaque tantum, non autem de affiliatione quae momento
compilationis Codicis nondum exsistebat.
Rationes in contrarium adductae a nonnullis (5) nec validae sunt
uec a fortiori concludentes: 1° quia conceptum adoptionis Codex
iuris canonici desumit ex lege civili, quae accurate illum tradit
et quidem plane distinctum ab instituto affiliationis; 2° quia adoptio
imperfecta iuris romani, cui dicitur aequiparata afliliatio, revera
distinguebatur ab affiliatione; 3° quia hodie non est amplius atten­
dendum ius romanum, sed ius civile modernum; 4° quia impedimenta
utpote leges inhabilitantes ad normam can. 11 non sunt admittenda,
nisi certo constet de iisdem, secus, stante dubio, applicandum prae­
scriptum can. 15.
(4) Cfr. Fcrrerca, op. rïL II. n. 1051; Cronin, Hefty matriinony,Tjen\àoïi 1808, p. 108 ss.
(5) Ciprotti, in Consultationes iuris canonici, 11, 1030, p. 07 ss.; Mattb. u Coronata» op.
cit. u. 427.

CAPUT VIII.

DE CONSENSU MATRIMONIALI

Aktioulus I.
De necessitate, sufficientia, natura,
et qualitatibus consensus.

571. Necessitas. — « Matrimonium facit partium consensus inter
personas iure habiles legitime manifestatus ; qui nulla humana potestate
suppleri valet » (can. 1081, § 1) - (1).
1° Sane matrimonium est contractus (n. 23); atqui contractus
sine consensu ne intelligi quidem potest. Quare consensus ad ineun­
dum matrimonium est necessarius prorsus atque essentialis; imo
ipse solus matrimonium in suo esse totaliter constituit, ita ut in­
trinsece nihil aliud ad eius essentiam requiratur.
Praeterea matrimonium qua sacramentum constat materia et
forma, quae consistit in mutua traditione et acceptatione iuris in
corpus (n. 30), seu in verbis vel signis consensum exprimentibus
quoad huiusmodi traditionem et acceptationem.
Quare consensus non est tantum elementum intrinsecum et es­
sentiale, sed aliquid amplius, scii, ipsa causa efficiens matrimonii (2).
(1) Cfr. S. Thoin., Suppi, q. 45, art. 1; Sanchez, lib. Il, disp. 25 s.; Schmalzgr., lib. IV,
tit. 1, n. 310 ss.; Rosset, l. c. n. 88 ss.; D’Annibale, III, n. 443; Gasparri, Z. c. n. 871; Wornz,
Z. c. n. 15; Vlaming, II. n. 513; De Smet, Z. c. n. 94.
(2) S. Thom. ait: « Causa efficiens matrimonii est consensus per verba de praesenti
expressus · (in IV Sent., D. 28, q. unie., art. 3).
-X
Item Petrus Lombardus: < Efficiens autem causa matrimonii est consensus » (IV Sent.
D. 27, cap. 3).
Alexander III docet: «Matrimonium solo consensu contrahitur» (c. 14. X, de sponsa­
libus ct matrimonio, IV, 1).
Innocentius III ait: « Matrimonium... contrahitur per legitimum viri et mulieris con­
sensum » (c. 25, X, de spons, et matrirn., IV, 1).
Nicolaus I in Respons. ad consulta Bujgarorum: Sufficiat secundum leges solus eorum
consensus, de quorum coniunctlonibus agitur. Qui const nsus si solus in nuptiis forte defuerit
cetera omnia etiam cum ipso coitu c 1 diruta frustrantur, Joanne Chrysostomo magno doctoro
testante, qui ait: Matrimonium non facit coitus, sed voluntas» (cfr. c. 2, Ο. XVII, q. 2;
llardoufn, Concilia. V, 351).
Pius XI docet: «Singulare quodque matrimonium... non oritur nisi ex Libero utriusque
sponsi consensu» (Encycl. « Casti connubii s 31 dee. 1930).
Doctrina SS. Patrum perspicua ct concors est. Nonnulla testimonia opportune afferenda
videntur.
S. Ambrosius: « Cuin enim initiatur coniugium, tunc coniugii nomen adseiscitur; non
enim defloratio virginitatis facit coniugium, sed pactio coniugalis. Denique, cum iuugitur

DE NECESSITATE CONSENSUS

539

2° Qui consensus adeo necessarius est in utraqne parte ad valide
contrahendum, ut nulla auctoritate humana suppleri possit.
Ad rem Pius VI in epist. ad Episcopum Agrieneem, die 11 iul. 1789:
< Hic contractus (matrimonialis) etiam hoc insigni discrimine differt ab alio
quocumque mere civili contractu, quod in eo genere civili consensus certis
de causis interdum per leges suppleatur, in matrimonio vero nulla humana
potestate suppleri consensus valeat ».
Ratio huius discriminis inter contractum matrimonialem et alium quemcuinque patet ex dictis.
Quaerunt DD. num consensus matrimonialis suppleri possit potestate
divina, scii, utrum Deus absoluta sua potentia efficere possit, ut matrimonium
exsistat sine partium consensu.
Nonnulli affirmant, alii negant. Codex, eo ipso quod loquitur tantum de
potestate humana, hanc quaestionem insolutam et libere discutiendam relin­
quere voluit.
Haec videtur vera doctrina:
a) Deus, qui dominio pleno atque absoluto pollet in humanam volun­
tatem, potest profecto ita in eam influxum exercere, ut, salva equidem
humana libertate, is qui prius erat nolens fiat volens i. e. consentiat.
b) Item efficere valet, ut matrimonium improprie dictum scii, conjun­
ctio quaedam legitima viri et mulieris exsistat sine partium consensu.
c) Negandum, si agitur do matrimonio vero seu proprie dicto, quia
Deus ne absoluta quidem sua potentia efficere potest, ut res sit sine sua
essentia, i. e. ut simul sit et non sit.

572. 3° Requiritur consensus inter personas iure habiles. Dicuntur
iure habiles personae, quibus neque ex iure naturali neque ex iure
positivo obstat imp edi mentum, quo eorum matrimonium invalidum
aut illicitum reddatur.
puella, coniugium est, non cum virili admixtione cognoscitur» (De Instil. Virg. cap. 6 n. 42
P. L. 16, 316).
S. loanncs Chrysostomus (I. c. auctor Operis imperfecti in Mattb.; cfr. Friedberg, Corpus
iur. can. I, col. 1063; Joyce, oj>. cit. p. 56) ait: « Matrimonium non facit coitus, sed voluntas »
(c. 1, C. XXVII, q. 2; P. G. 56, 802).
S. Augustinus: « Quibus vero placuit ex consensu ab usu oarnalle concupiscentiae in
lillt
perpetuum continere, absit ut vinculum inter illos coniuyalc rumpatur; immo
firmius erit, quo
magis ea pacta secum inierunt, quae carius concordiusque servanda sunt, non voluntariis
corporum nexibus, sed voluntariis affectibus animorum » (De nupt. ct cone. lib. 1, cap. 11, n. 12;
P. L. 34, 1080).
Id ipsum tradunt S. Hieronymus (Jdr. Aneres. 19; P. L. 23, 203), S. Basilius (De sancta
Christi gene ratione, 3; P. G. 31, 1463 ss,), Origenes (In Lue. bom. 6; P. G. 13. 1844) aliique.
Nonnulli clvilistao adeo pervertunt genuinum matrimonii conceptum, ut affirmare
audeant illud constitui et effici non ex nupturientium consensu, sed ex magistratus civilis
interventu et pronuntiatione, qua nomine legis edicit Titium et Caiam rsse coniuges. Cfr.
Oicu, II diritto di famiglia, p. 110 ss.; Vassalli, Lationi di diritto matrimoniali, p. 50 ss. Nil
absurdius!

540

CAPUT VIH - ARTICULUS I

Sedulo distinguenda est habilitas ex iure naturali ab ea quae est
ex iure positivo humano. Prior enim ita est necessaria et essentialis,
ut sine ea consensus matrimonialis, deficiente capacitate sublecti,
exsistere nequeat; altera e contrario non est ita absolute et simpli­
citer necessaria; adeo ut Ecclesia, sublato impedimento sua aucto­
ritate constituto, possit validum iuridice habere consensum matri­
monialem ab iis praestitum, qui erant inhabiles iure positivo humano,
sed habiles iure naturali. Id veriiicatur in sanatione matrimonii in
radice (3).
H
H
4° Demum requiritur consensus legitime
manifestatus.
Consensus internus necessario manifestari debet, et quidem sufficienter et
legitime, quia « intentio mente retenta nihil in humanis contractibus
operatur » (4). Vide nn. 576 4°, 648. ss.
At notandum: aliqua manifestatio requiritur ex ipsa rei natura;
manifestatio autem certa forma determinata nonnisi ex iure positivo
exigitur.

573. Sufficientia consensus. — 1. Ad matrimonium constituen­
dum sufficit consensus rite praestitus, quippe qui est vera et proprie
dicta atque unica causa efficiens matrimonii. Copula carnalis nulla­
tenus requiritur. Matrimonium enim non consistit in corporum com­
mixtione, sed potius in animorum copulatione.
Hinc effatum: « Nuptias non concubitus, sed consensus facit». Quod
iuris romani effatum, ut alibi diximus, verbis quidem cum catholica
doctrina concordat, non autem re, eum alius sit eiusdem sensus (5).
2. Quare matrimonium non est contractus realis, qui mutua coipo­
rum traditione per copulam carnalem perficiatur, sed contractus mere
consensualis, utpote qui consensu eoque tantum essentialiter constituitur.
3. Nonnulli docuerunt, mutuum consensum ad ineundum matri­
monium non sufficere, sed requiri praeterea copulam carnalem, dii* <
(3) D’Annibalc, Z. c.; Gasparri, l. c. n. 872; Noldin, l. c. n. 625; Wcrnz, Z. c. n. 4L
(4) Cfr. 1. 60 fT. Locat.
(5) Non ex iure romano, ut prorsus erronee quidam censi nt, sc ex ipso iure divino Ec­
clesia doctrinam de consensu tamquam causa efficiente matrimonii recepit eamque catholice
tenendam proponit. Nam ipse Deus est auctor matrimonii eiusque essentiam, naturum, finem
ac proprietates constituit.
Quare emendanda sunt quae tradunt v. j*. Santi, De Smet et Garcia F. Bayon. Santi
dicit: « Quod axioma — nuptias non concubitus sed consensus facit — Romani Pontifices
adoptarunt velnt Nicolaus I, Alexander 111. Innocentius III. Eugcnius IV
(Praelectione*
iuris canonici, lib. IV, tit. 1, n. 27, ed P).
De Smet ait: Ea notione matrimonii admissa in iure romano, quod noscitur in hac re
non raro ab Ecclesia admissum » ( IH spons. d matrim. n. 95, ed. 4n).
Garcia I·'. Bayon affirmat: Essentia matrimonii in fieri in mutuo sponsorum consensu
consistit, illud antiquorum ciTatum: Nuptias non concubUus, sed etiam consensus facit. Hulo
sententiae ius canonicum assent it · (De sacramento matrimonii, n. 14).
Haec, inquam, aut minus recte aut saltem minus accurate dicta sunt.

DE NATURA CONSENSUS

541

contes nonnisi copulam affectu maritali peractam verum et proprie
dictum matrimonium perfectum constituere (6).
Quae theoria (Kopulatheorie) nequaquam ab Ecclesia admissa
fuit eaque cum catholica doctrina conciliari nequit. Vide nn. 7, 577.

574. Natura consensus

II

atri: II LOnialis. — « Consensus matrimo­

nialis est actus voluntatis quo utraque pars tradit et acceptat ius in corpus
perpetuum ct exclusivum, in ordine ad actus per se aptos ad prolis genera­
tionem » (can. 1081, § 2).
1° Sicut ceteri omnes contractus, ita et matrimonium considerari
potest in fieri seu prout est actus voluntatis inducens coniugalem
statum, et in facto esse, prout est status coniugalis per illum actum
inductus, et definitur legitima coniunctio viri et mulieris ad prolem
generandam et educandam (7).
2° Ad essentiam matrimonii requiritur ut utraque pars tradat
et acceptet omnia quae ad substantiam matrimonii pertinent, i. e.
eius obicctum essentiale. At, licet necessaria sit utriusque tradentis et
acceptantis voluntas, non requiritur tamen duplex actus formaliter
distinctus: unius enim pollicitatione alteriusque acceptatione perfi­
citur, quin ulla distincta repromissione opus sit. Nec maritus pro­
fecto esse potest nisi sit uxor, neque uxor nisi sit maritus.
Forte quis dicet: quid revera tradit pars, cum ius in corpus habere
non videatur? Habet profecto ius ad vitam, ad integritatem, ad lici­
tum usum sui corporis. Porro per consensum matrimonialem traditur
praecise iste usus licitus in proprium corpus.
Ut in aliis contractibus, inter traditionem unius contrahentis et accepta­
tionem alterius haberi potest aliquod intervallum, dummodo consensus in­
terim revocatus non fuerit. Practice, id non praesumitur, si breve tempus
elapsum est; praesumitur, si tempus diuturnum interpositum fuerit.
Non absolute, sed relative determinandum est, quamdiu durare censeatur
consensus, i. e. habita ratione particularium adiunctorum, quae efficiunt, ut
consensus modo diutius, modo brevius perseverare existimetur.
Agitur de mera praesumptione iuris, quae contrariis probationibus exclu­
ditur. Cfr. n. 576.
3° Verba « ius in corpus » exprimunt obiectum essentiale contractus
matrimonialis, quod S. Paulus his verbis innuit: « mulier sui corporis
potestatem non habet, sed vir; similiter autem et vir sui corporis potetestatem non habet, sed mulier » (8).
(6) Ctr. Rosset, Z. c. n. 212 ss.; Pesch. Z. c. n. 731 ss.; Wcrnz, l. c. n. 36, not. 60, ct
n. 47; Scherer, Z. c. § 112.
(7) S. Thoin., Suppi. q. 48, art. 1; Sanchez, lib. 11, disp. 28, Schmalzgr., Z. c, n. 261 ss,;
Gasparri, Z. c. n. 872 as.; D’Annibale, Z. c. n. 443; Wcrnz, Z. c. n. 16; Do Smet, Z. c. n. 10Ü.
(8) I Cor. vu, 4.

542

CAPUT VUI - ARTICULUS I

Communio vitae seu tori, mensae et habitationis pertinet ad in­
tegritatem, non autem ad essentiam matrimonii, ita ut nuptiae va­
leant, salvo tamen iure praedicto in corpus, etsi haec vita communis
per pactum exclusa fuerit (9).
4° Nullo modo requiritur ad validitatem consensus matrimo­
nialis desiderium vel positiva intentio prolis; imo haberi potest verus
consensus, quamvis proles sit impossibilis, ex. gr. ob sterilitatem, aut
pars secum ipsa sibi proponat eam vitare, dummodo intendat tra­
dere et acceptare ius in corpus sine limitatione quoad sobolem. Cfr.
n. 600, 2.

5° Ius in corpus coniugis, in ordine ad actum coniugalem, ne­
quaquam confundendum est cum usu seu exercitio iuris per ipsum
actum coniugalem. Illud tantum est obiectum essentiale contractus
matrimonialis; alterum ad eius essentiam non requiritur, ideoque,
salva matrimonii essentia, excludi potest ab obiecto matrimonialis
contractus (10).
6° Dicitur «.perpetuum et cxclusivum », quia matrimonium habet
proprietates essentiales, unitatem scii, et indissolubilitatem, quae
maiorem firmitatem et excellentiam obtinent ex ratione sacramenti
in matrimonio baptizatorum. Cfr. n. 40 ss.
7° Verba « in ordine ad actus per se aptos ad prolis generationem
ex dictis facile intelliguntur. Significant nempe finem operis et quidem
essentialem matrimonii (n. 8), i. e. rationem et terminum mutuae
traditionis et acceptationis iuris in corpus simulque ostendunt quae
coniugibus sint licita, quae illicita.
1
Hinc patet cur coniux - quippe qui ius in corpus suum in ordine
ad generationem alteri tradidit - non solum peccet contra castitatem,
sed etiam contra iustitiam, tum si corpore suo ipse abutatur, tum
si usum corporis sui alteri tradat.
II
II
574bis. Obiectum
consensus matrimonialis
in specie consideratum. — Obiectum mat rimonialis consensus est ius in corpus compartis,

ius tamen non absolutum et illimitatum, sed limitatum ad corpus,
et quidem in quantum corpus inservit ex naturae destinatione ad prolis
generationem, et non ad alios actus praeter istam generationem; quo
sub respectu praedictum ius limitatur ad hominis activitatem in usu cor­
poris, quae probe distinguitur a naturae activitate.
Porro hominis activitas in usu corporis quoad prolis generationem
est positiva et negativa. Positiva consistit in positione actus per se
1

(9) Schmalzgr.» I. r. n. 316
Wernz, L c. n. 36; Gasparri, /. c. nn. 7. 873 1013
(10) Cfr. S. Thom., in IV, D. 31,
1, art. 3; Sanchez, l. c. disp. 29, η. 12;’ Ball -Palm.
L c. n. 283.

DE QUALITATIBUS CONSENSUS

543

apti ad generationem; negativa consistit in omissione actus circa corpus
quo generatio excluditur vel destruitur. Sub hoc duplici respectu in
contractu matrimoniali traditur ius et assumitur obligatio.
Huc spectat Sententia Rotalis diei 27 febr. 1947 coram A. Wynen.(ll).
II
• •Ί
575. Qualitates consensus matrimonialis.
— Iste consensus

easdem qualitates habere debet, quae ad consensum in contractibus
bilateralibus generatim requiruntur. Debet esse 1° verus - 2° liber ac
deliberatus - 3° mutuus - 4° signo sensibili manifestatus - 5° inter personas
habiles elicitus - 6° certam determinatam personam respiciens.
Hae qualitates copulative requiruntur, ita ut si una desit, matrimonium non exsistat.

576. Itaque consensus matrimonialis debet esse:
1° Verus seu internus, quo coniuges sibi mutuo tradere et ac­
ceptare volunt ius in corpus, perpetuum et cxclusivum, in ordine ad
prolis generationem. Proinde satis non est consensus mere externus
seu fictus, de quo infra n. 593 ss. (12).
Non requiritur consensus explicitus circa ea quae ad essentiam
matrimonii pertinent. Sufficit consensus implicitus, dummodo nihil eorum
excludatur, quae pertinent ad essentiam matrimonialis contractus.
2° Liber ac deliberatus, scii, positus cum plena mentis adver­
tentia et libero voluntatis consensu. Matrimonium enim graves obliga­
tiones inducit ; porro nemo censetur ultro graves obligationes in se
suscipere, nisi plene cognoscat et vere consentiat. Cfr. n. 578 et ss. (13).
3° Mutuus, nempe ab utraque parte positus. Sane matrimonium
est contractus bilateralis onerosus, qui ex utraque parte imponit ob­
ligationem. Sed non potest induci obligatio ex utraque parte, nisi
uterque consentiat. Nemo enim potest per contractum obligari, nisi
ipse velit.
Quamvis mutuus contrahentium consensus debeat esse simultancus,
non requiritur tamen ut physice talis sit, i. e. ut ab utraque parte eo­
dem tempore eliciatur. Sufficit ut moralitcr simultaneus sit, scii, ut
unius consensus adhuc perseveret, quando alter consentit.
Sane nec ratio contractus nec ratio sacramenti exigit maiorem
siinultaneitatem et unionem, quam moralem. Non ratio contractus,
quia si unius consensus semel elicitus non fuerit revocatus, moraliter perdurat, ideoque alterius consensus se ei coniungere potest et
(11) Cfr. Periodica, 1910. p. 207 ss.
(12) S. Thoin·, Suppi. <|. 45 s.; Sanchez, lib. V, di|p. 10. n. 2; Schmalzgr., Z. c. n. 246 ss.;
Logo, Z. c. η. I ; Rosset, Z. c. n. 131 ss.; Gasparri, Z. c. n. 880 ss.
(13) Schmalzgr., Z. c. n. 264; D’Annibale, Z. c. n. Ill; Gasparri, Z.r.; Wernz, Z. c. n. 16;
De Sinet, Z. c. n. 101 ; S. R. R. II nov. 1919, 27 iul. 1920.

544

CAPUT vm - ARTICULUS I

mutuum ita consensum constituere. Non ratio sacramenti, quia suf­
ficit ut materia et forma ea simultaneitat c uniantur, quam natura
sacramenti exigit; sed natura huius sacramenti, eum in contractu
consistat, nonnisi moralem simultaneitatem exigit (14).
Quaerunt DD. quantum temporis spatium inter unius et alterius con­
sensum intercedere possit, ut moralis simultaneitas adhuc haberi censeatur.
Alii unum circiter mensem intercedere posse existimant; alii integrum
annum; alii tres vel quatuor annos; alii demum quodeumque temporis spa- i
tium (15).
Fatendum, plures AA. unam quaestionem ab alia prorsus distinctam
non satis distinguere. Sane aliud est loqui de praesumptione, num consenfiUb
adhuc perseverare censendus sit post longum tempus, et aliud est loqui de
valore matrimonii, quod, consensu certe non revocato, celebratum fuerit.
Dubitandum non est, quin validum sit matrimonium etiam post longis­
simum tempus celebratum, si consensus ab una parte antea elicitus, altera
consentiente adhuc perseveret; item certum est consensum tamdiu perseve­
rare, quamdiu explicite aut implicite revocatus non fuerit. Quae assertio con­
firmatur doctrina et praxi sanandi matrimonia in radice etiam post plures
annos a consensu matrimoniali, valido tantum iure naturali, praestito.
II
4° Signo sensibili manifestatus.
Ad validum matrimonium

contrahendum non sufficit consensus internus, sed requiritur externus,
signo aliquo sensibili (verbis, nutu etc.) manifestatus; idque tum ra­
tione contractus tum ratione sacramenti quod essentialiter in signo
sensibili consistit (16).
Quomodo legitime consensus exterius manifestari debeat, infra
dicetur n. 648 ss.
5° Inter personas habiles elicitus, i. e. ut valide et licite ma­
trimonium contrahatur, nupturientes nullo impedimento dirimente
aut impediente obstringi debent.
II
II personam respiciens, quia voluntas
6° Certa: II determinata:
ferri debet in obiectum aut explicite aut saltem implicite determinatum.
Idque valet, consequenter, tam de intentione quam de conditione
matrimonialem consensum respiciente. Unde si quis firmam volun­
tatem haberet nuptias ineundi cum puella honesta, sed talis voluntas
esset generica ac indeterminata, profecto nihil valeret.
577. Schola Bononiensis et Parisiensis.
1. Ecclesia, quae est infallibilis
interpres et magistra iuris divini naturalis et positivi, semper docuit, nuptias
(14) Cfr. Sanchez, l. c. disp· 28, n. 1 ss.; Logo, De sacram, in (/en. disp. 9, n. 185 ss.;
De iusl. el iure, disp. 22. n. 23: Pirhlng., Mb. 1V, Ht, I.n. 82: IPAnntbnle, l. c. n. 143; Nohlln
l. c. n. 629.
( 15) Cfr. Sanchez, Z. c.; S. Alph., lib. VI. n. 9 e.; Coninck, q. GO, n. H); Schmalzgr.. / c.
n. 261 ss.; Pichler, lib. IV, tit. 1, n. 79 s.
(16) Sanchez, Z. c. disp. 32, n. 1 se.: Pirhing, Z. c. n. 82; Lugo, Z. c. disp. 22, n. 23.

DE QUALITATIBUS CONSENSUS

545

non concubitum facere, sed consensum; idque ipsa matrimonii natura secundum
ius divinum perspecta, independenter omnino, ut palam est, a iure romano (17).
Nicolaus 1 (an. 860) ait: Ad matrimonium. solus consensus illorum (suf­
ficiat), de quorum quarumque coni unction ibus agitur» (18).
2. Inde a saeculo ix duplex sententia invaluit in scholis circa relationes
inter consensum et copulam.
3. Sic dicta copulalheoria videtur originem habuisse ab Hincmaro Rhemensi (19).
Haec theoria duplici sensu accipi potest: vel quatenus considerat co­
pulam tamquam elementum ex integro constituens matrimonium, vel quatenus
eam considerat solum ut elementum essentiale, quo matrimonium, consensu
initiatum, completur et perficitur.
4. Copulalheoria, prout viguit in schola Bononiensi, sub altera ratione
accipienda est, scii: matrimonium consensu initiatur, copula autem carnali
perficitur. In hac enim theoria coniugium solo consensu initum non est adhuc
perfectum matrimonium: tale non fit nisi accedente copula, ex qua sola accipit
rationem sacramenti et indissolubilitatem. Sane, iuxta fautores copulatheoriae,
absque concubitu non significatur unio Christi cum Ecclesia, unio nempe quasi
corporalis quam Christus D. iniit cum Ecclesia per Incarnationem qua co­
njunctus est in naturae conformitate ».
5. Hanc theoriam plures iique insignes AA. secuti sunt, inter quos eminet
Regino Prumensis (f 916) et Algerus Leodiensis (f 1130), eamque secuta est
schola ipsa Bononiensis, praesertim postquam Gratianus, in Decreto, q. 2®.
C. XXVII, illam diserte propugnavit (20).
Gratianus (1. c.) argumentis et auctoritatibus pro et contra adductis,
controversiam in sensum praedictum solvit, cum aliqua tamen restrictione.
Scii, non admittit sponsam solo consensu coniunctam
licet fateatur eam
non esse vero et perfecto matrimonio copulatam — posse alteri nubere quo­
libet in casu, sed duplicem exigit hypothesim: primo, quando alterius sponsa
rapta fuerit, reddenda est sponso, et huic adhaerere debet; secundo, mulier a
sponso in domum deducta et cum sponso velata et benedicta, non potest ad alia
vota transire; talium enim discessione violatur benedictio quam nupturae
sacerdos imponit -. Ita in Dicto ad e. 50; vide etiam Dici, ad c. 28 et 45(21).
(17) Er. 30, D. 50, 17: Nuptius noti concubitus, sed consensus facit ».
(1S) Cfr. c. 2, C. 27, q. 2.
(19) Cfr. Schrbrs, Hinkmar Erzbischof von Reims, 216 ss.
Hincmarus llhomonsls duplex opus conscripsit: Dc divortio Lotharii reais et Teiburgae
reginae, et De nuptiis Stephani (P. L. CXXV, 619 ss.; Sirmond, Opera, vol. II, IS ss.).
(20) I’loclil \V. ( Das Ehcrecht des Maffistcrs Gratianus - II iener Staats-und /tccbtsuisscn
whafUiche Studic.n, Bd. XXIV, Leipzig, und Wien 1935) conatur ostendere Gratianum non
docuisse copulathcoriam, sed ipsi hoc Immerito imputatum fuisse ex erronea eiusdem textus
interpretatione.
(21) Circa Gratiani doctrinam haec videntur opportune animadvertenda:
1° Textus S. Augustino adseriptus, ex quo Gratianus probat matrimonium consum­
matum tantum habero rationem sacramenti (dleit. ad c. 39 C. XXVII, q. 2), est spurius seu
falso attributus Augustino; textus vero ex S. Leone M. desumptus (c. 16 et 17 eodem), est
corruptus. Hodie ut certum ab omnibus id admittitur. Cfr. Friedberg, Corpus iuris canonici,
vol. 1, col. 11166, nota 128.
2° Ex mento Gratiani nonnulla sunt certa et clara, nonnulla incerta ct obscura. Hinc
dissensus AA. circa genuinam eiusdem doctrinam de matrimonio.
Ocrium est, in sententia Gratiani: a) tantum matrimonium consummatum esse per-

35 — Cappello, Dc Sacramentis, V.

546

CAPUT Vin - ARTICULUS I

6. Distinctionem inter matrimonium initiatum et perfectum retinuerunt
Gratiani discipuli — ipso Magister Rolandus, postea Alexander 111 - - eamque
magis determinarunt, et soli matrimonio per copulam perfecto indissolubilitatem agnoverunt, putantes matrimonium initiatum solvi variis ex causis.
Praecipuae erant istae: votum castitatis, captivitas, cognatio spiritualis
vel affinitas superveniens, amentia, fornicatio (seu adulterium), morbus in­
curabilis, impotentia superveniens, sequens matrimonium consummatum.
Non omnes tamen Doctores scholae Bononiensis easdem causas solutions
admittebant (22). Ita v. g. Magister Rolandus (Alexander 111) reiiciebat po­
stremam causam i. e. sequens matrimonium consummatum; admittebat,
contra, Gratianus cum pluribus discipulis.
7. Copula theoriam oppugnant, inter alios, Petrus Damianus, Gulielmu»
a Campellis, Hugo a S. Victore, praesertim vero Petrus Lombardus (23) et
cum eo schola Parisiensis.
8. Hinc apparet manifesta oppositio inter sententiam Gratiani eiusqut
scholae Bononiensis et sententiam Petri Lombardi eiusque scholae Parisiensis.
Iuxta illam, matrimonium per verba de praesenti est matrimonium initiatum
dumtaxat et imperfectum, nondum sacramentum, atque variis ex causis dis­
solubile; iuxta hanc, e contrario, tale matrimonium est iam perfectum, inter
Christianos sacramentum, et absolute indissolubile.
Neutra schola veram doctrinam profitebatur. In sententia utriusque ali­
quid veri, aliquid falsi erat. Error scholae Bononiensis in eo erat, quod pu­
tabat matrimonium nondum consummatum, non esse verum perfectumque
matrimonium. Error scholae Parisiensis in eo reponendus, quod asserebat
matrimonium ratum et non consummatum esse absolute, seu cum intrinsece
tum extrinsece, indissolubile, ita ut nec sollemni professione religiosa nec
dispensatione R. Pontificis unquam solvi posset.
9. Ex hoc celebri inter duas scholas dissensu orta est vera doctrina, eoa
lescens ex utriuBque oppositae sententiae elementis, quam suprema sua a.
fcctuin et indissolubile; b) distinguendum esse duplicem consensum, scii, consensum cohal.i
tationis seu matrimonialem et consensum copulae ; c) nomine * contagii intelligi niatriinomu: .
consummatum; d) matrimonium inter .Mariam et Joseph fuisse verum matrimonium, 11«
non consummatum.
Gratianus in introd. ad q. 2 C. XXVII dicit: Fuit enim inter eos consensus, qui t>'.
efficiens causa matrimonii, iuxta illud Isidori: Consensus facit matrimonium ».
In diet, ad <\ 2 C. XXVII, q. 2 Gratianus ait: Cum ergo inter istos consensus inter
cesserit. qui solus matrimonium facit, patet hoc contages fuisse. Sed quaeritur, quis consensu.'
facit matrimonium, an consensus cohabitation is, an carnalis copulae, an ulerquet... ·. Hui·
quaestioni clara et certa responsio non datur a Gratiano.
Non constat certo ac perspicue, in sententia Gratiani, a) quinam consensus sit cuti-.elllciens matrimonii; b) utrum copula sit causa i lliciens matrimonii; c) utrum ad matrimonium
constitwnduni requiratur essentialiter duplex elementum, nempe tum consensus cohabitationis tum consensus copulae; d) utrum iste consensus copulae intelligendus sit de actu volun­
tatis quo traditur et acceptatur ius in corpus, an etiam de cius exercitio sive usu; r) utrum
consequenter, matrimonium, ante consummationem, sit verum matiimonium et halant ra­
tionem sacramenti, necne.
De variis opinionibus circa genuinum mentem Gratiani, vide Fr< i sen, Gi iit 1, icMe des rnnonischen Eherechts, p. 1G9 ·.; Pl‘»ehl, Ita Ehcrcchl des Muyistcrs Gratianus, p. 37 ss.; Eisimiu
vol. I, p. 111 88.; Antonianum, 1930, p. 570 68.
'w M
(22) Cfr. Freisen, /. c. p. 28 ss.
i
(23) Sent. lib. IV. D. 27.
■'

ctoritato RR. Pont ilices confirmarunt, signanter Alexander III, qui, ut di­
ximus, dum erat. Magister Rolandus, placitis scholae Bononiensis adhaeserat.
Diximus coalescens er utriusque oppositae sententiae elementis, quia ex
una parte, admissa distinctione inter sponsalia de praesenti et de futuro, ma­
trimonio non consummato agnita est ratio sacramenti et perfecti coniugii;
ex alia vero parte, denegata fuit tali matrimonio absoluta, quam urgebat
Petrus Lombardus cum schola Parisienei, indissolubilitas eaque soli matri­
monio rato et consummato agnita fuit. Et sic tota controversia finem obtinuit,
10. Itaque Ecclesia Romana, inde ab Alexandro III (24). semper tenuit
matrimonium ratum esse vere et proprie sacramentum, adeo ut necessitas
copulae tamquam essentialis elementi in coniugio definitive exclusa fuerit;
simul tamen, contra scholam Parisiensem, docuit matrimonium ratum esse
quidem indissolubile intrinsece, non tamen absolute seu extrinsece, quippe
quod solvitur Ium per professionem religiosam tum per dispensationem R. Pon­
tificis, quae praesertim inde a saec. XV frequenter in praxim deducta est, ut
omnibus constat (25).

Articulus II.
De defectu usus rationis et debitae cognitionis.
il
H
578. Quae obstent consensui matrimoniali.
— Consensus est

actus voluntatis; sed nil volitum nisi praecognitum. Proinde tum ex
parte intellectus tum ex parte voluntatis quaedam consensui matrimo­
niali opponi possunt, ea nempe quae impediunt mentis cognitionem
et liberum voluntatis consensum.
Ex parte intellectus obstant defectus rationis, defectus cognitionis
seu ignorantia et error; ex parte voluntatis, contra, vis et metus, fictio
ac simulatio sive intentio contraria et conditio. De singulis.
(21) Cap. 3, X, IV, 1; Schmalzgr., Z. c.: Rosect, Z. c. n. 351 ss.; Wernz, Z. c. n. 539.
(25) Alexander IIT seu Magister Rolandus scripsit Stroma seu Summa, quae est com·
pcndlum quoddam secundae partis Decreti Gratiani.
Aliud eiusdem opus ita inscribitur: Libri ΙΓ Sententiarum Magistri Bandini. Cfr. Card.
Ehrle, in JcZ. 77o-oZ. Ornip. NVI, p. 148.
Recenter quidam A. (Dauvillicr, Le mariage dans le droit classique de PEglise depuis le
Décret de (iratien ( I 110) jusqu'à la mort de Clement Γ (151 t), Paris 1933, p. 17 ss.), conatur
ostendere Moxandrum 111 varia systemata sen theorias secutum fuisse, nimirum Ie theoriam
seu praxim romanain, initio pontificatus; 2° theoriam gallieanam seu Parisien&cxn, postea;
3° deinceps theoriam de forma sollemni requisita ad matrimonii valorem; 4° demum systema
definitivum seu vera doctrina, proposita in cap. 3, N. IV, 4.
Huiusmodi assertio, quod Alexander III. ut pote summo ingenio praeditus et scientia
canonica au t hcologiea praeclarissimus, varias sententias casque oppositas in suis decreta­
libus qua Papa secutus luerit, caret fundamento, si rus accurate solide que perpendatur. Sane
arbitrarie omnino Dauvillicr varias decretales hoc aut illo anno lotas afllnnat, cum historice
nequeat curta data assignari (cfr. Friedburg, op. cit. vol. II, col. 680). IVaetcna decretales
non solum in textu ut contextu considerandae sunt, sud etiam in peculiaribus ndiunctis per­
sonarum et locorum, quibus latae sunt, ut inde genuinus earum sensus cognosci ac percipi
queat.

caput vm - articulus π

548

579. Defectus usus rationis. — 1. Ex hoc capite valide contrahere
nequeunt:
1° Qui actu rationis compotes non sunt, ut infantes, ebrii per­
fecte, hypnotizati, dormientes licet somnambuli.
An consensus positus in statu hypnosis validus sit necne, con­
tre vertitur. Si antea emissus iam fuerat actu, nnc postea revocatus,
validus censetur; secus non, ut patet. Cfr. R. R. Decisiones, XXII,
dec. 9, p. 86.
2° Qui habitualiter carent usu rationis, ut mentecapti, sive sint
amentes seu furiosi, sive dementes seu monomaniaci. Priores sunt, qui
circa omnia insaniunt; alii qui circa unam tantum vel alteram rem.
Contra nonnullos tenendum videtur, etiam eos qui monomania
laborant, praesertim si haec praecise circa rem uxoriam versetur,
inhabiles esse ad matrimonium contrahendum. Tum ex medicorum
testimonio tum ex facto constat, huiusmodi status psychicos interdum
occurrere (1).
Si monomania se referat ad alias res, disputant DD. utrum de­
mens sit capax matrimonii ineundi. Plures moderni medici dicunt,
nunquam certo constare de plena deliberatione, et proinde valde du­
bitandum esse de capacitate huiusmodi personae ad validum contra­
ctum ineundum. Quare, practice, sententiae negativae adhaeremus,
ut supra (n. 86).
In codicibus civilibus demens habetur ut irresponsabilis.
3° Amentibus aequiparantur idiotae; non vero, semper et ne­
cessario, semi-fatui vel stupidi, qui sufficientem habeant discretionem;
nec surdi et muti; neque caeci simul et surdi et muti si sat perfectam
educationem habuerunt, quia, experientia teste, ipsi quoque cognitionis
acquirendae maioris minorisve capaces esse possunt.
Huc spectant quae diximus de sponsalibus (n. 86).
2. Plena et perfecta amentia certe actum humanum impedit.
Utrum etiam semiplena seu imperfecta impediat, controvertitur.
Quidam affirmant, quia, aiunt, in matrimonio contrahendo, non alia
requiritur voluntatis deliberatio, quam quae requiritur ad peccandum lethaliter (2). Sed haec ratio valida non est, ut alibi diximus (n. 83). Alii censent
amentiam semiplenam sive imperfectam impedire actum humanum ideoque
obesse validae celebrationi matrimonii. Quae sententia, perspectis gravissimis
officiis matrimonialis contractus eiusquo perpetuitate et in dissolu bil itate, certa
videtur.
Proinde minus placent quae tradit D’Annibale: « Regulariter ad eam
(1) Cfr. Zacclda, op. cit. lib. 2, tlt. 2, q. 3, n. IS es.; Foderi, Medicina legal., part. I, c. 4,
BCZ.

1 ;

1 >’An!)ibub .

I,

n.

30·

(2) Cfr. 8. R. Rota, corani Many, 13 awf- 1913.

DE DEFECTU USUS RATIONIS

549

(perfectam amentiam) pervenitur sensim sine sensu. Iu periodo autem incu­
bationis, uti aiunt, latentis, quandiu tanta in co supcrest vis intelligentiae, quanto
pollent hi qui infantiam vix egressi sunt, sanis, non amentibus, sunt accensenilii» (3).
Nihil refert quod amentia sit furiosa aut quieta, quod orta sit ex haereditate vel ex systematis nervosi perturbatione aut ex alia causa.
Quidam tenent amentem habitualiter, qui tamen aliquando habet lu­
cida intervalla, posse in his matrimonium contrahere; alii, quin distinguant
inter amentem habitualem et alium quemcumque, docent, in lucidis inter­
vallis matrimonium semper valide contrahi posse (4).

580. Haec videntur in praxi tenenda: ]o Amentia proprie dicta regulariter
est morbus natura sua perpetuus et insanabilis, ut passim docent periti (5).
2° Habitualiter amentes, licet quandoque lucida intervalla habeant,
praesumuntur incapaces matrimonii ineundi utpote destituti perfecto ra­
tionis usu; idem dicendum dc habitualiter amentibus, qui in certis quibusdam
ratiocinationibus vel actibus sani videantur (cfr. can. 2201, § 2).
3° In dubio utrum matrimonium tempore amentiae initum sit, an in
lucido intervallo, censetur initum tempore amentiae, quia agitur de morbo
natura sua perpetuo et insanabili, ideoque praesumitur durare omni tempore.
Unde, probata amentia antecedenti et subsequent!, etiam amentia conco­
mitans iure admittenda est.
4° Amentia improprie dicta sive insania ad breve tempus datur pro­
fecto; quae si revera temporanea fuerit, valet matrimonium sive antea sive
postea contractum. Caute tamen procedendum.
In dubio, amentia censetur proprie dicta ideoque standum est pro matri­
monii nullitate (6).
Interdum etiam melancholia gravis et diuturna impedit actum humanum,
vel quatenus et ipsa est morbus quidam, vel quatenus saepe est signum amen­
tiae latentis, ut aiunt periti (7).
5° Habentur quaedam morbidae et anormales affectiones cerebri et
nervorum, quae in intellectum et voluntatem maxime influunt. Nam huius­
modi partes corporis sunt organa, quibus homo, anima et corpore constans,
agit suosque actus intellectuales exercet, ita ut, organis illis laesis, ipsae
functiones spirituales impediantur. Unde, laeso cerebro aut male affecto,
dispositio proxima et conditio necessaria ad exercitium actuum intelle­
ctualium vitiatur; impedito autem intellectu, ipsum liberum arbitrium impe­
ditur sive actus voluntatis, cuius obiectuin est bonum apprehensum ab intellectu.
Quare liberi arbitrii exercitium aut omnino tollitur aut valde impeditur.
I

■

(3) Lib. I. n. 31, not. 15.
(1) Cfr. S. 11. H. 13 aug. 1913, 27 lui. 1920, If. mari. 1821, 1 ul. 1922; Sanchez, lib. I.
n. 16 s.
(5) Cfr. Strassniann-Carrara, Trattato di Medicina legale, p. 883 88.; Borri, Nocioni r7rmentari di medicina legale, p. 215 es,
(6) Boule, Responsabilité normale el pathologique, in Reçue de questions scientifiques. 1908.
p. 25 se„ et in Nouvelle Revue thcol., 1910, p. 1 ss.; Venneersch, 1» n. 85 88.
(7) Cfr. Strassmann-Carrara, op. cit. p. 886; Borri op. cit. p. 215 ss.

550

CAPUT VIH - ARTICULUS Π

Si primum, doest actus humanus ct imputabilitas ideoque capacitas matrimonii ineundi; si alterum, usus rationis ita quandoque pro diverso gradu per.
turbationis corporalis debilitatur, ut plena mentis deliberatio absit ac propterea capacitas coniugii contrahendi.
Huc spectant nonnulli morbi mentales, v. g. phobia, liystberia, neura­
sthenia, obsessio, aboulia, quae adeo graves quandoque esse possunt, ut per­
fectum usum rationis et liberum arbitrium impediant atque ita desit capacitas
matrimonii ineundi (8).
Ceterum in his omnibus indicium praesertim spectat ad medicos i. e.
ad peritos in arte, dummodo ne transgrediantur limites suae scientiae (9).

581. Defectus cognitionis seu ignorantia et error iuris. —1. Con­
sensus necessario ferri debet in obtectum matrimonialis contractus.
Proinde qui illud ignorat, nullo modo potest illud velle seu consentire:
nil votitum, nisi praecognitum.
2. Necesse non est ut contrahentes cognoscant clare et explicite
iura et officia coniugalia. Sufficit quod haec implicite et in confuso co­
gnoscant. Ut saltem ista cognitio confusa et implicita habeatur, satis
non est in ipsis usus qualiscumque rationis, sed requiritur sufficiens
indicii maturitas et discretio, ita ut coniugibus plene ignota non sint
quae ad essentiam matrimonii pertinent (10).
3. Porro quaenam cognitio positiva requiritur in contrahentibus!
Can. 1082, § 1 hoc principium statuit:
« Ut matrimonialis consensus haberi possit, necesse est ut contra­
hentes saltem non ignorent matrimonium esse societatem permanentem
inter virum et mulierem ad filios procreandos ».
Cognitio igitur requisita tria necessario debet complecti, scii. 1° n»
trimonium esse societatem (piandam inter virum et mulierem, seu inter
personas diversi sexus; 2° esse societatem stabilem, non precariam;
3° esse societatem ordinatam ad prolem generandam, non autem ami­
citiae aut famulatus causa initam.
(8) Cfr. Lvhmkuhl, I, n. «0; Janet, Lex obsessions, I, p. 92; II, p. 129; Ubach, Compendi um. TheoL mor., I, n. 6 ss.
(9) Cfr. Sanchez, Z. c. n. 13: S. Alph., Z. c. n. 303; D’Annibale, Z. c. n. 30; Wcrnz, l. c.
n. 93; 01fcr<. rasloruhned,, p. 116.
Erudito disserunt praesertim Moglie ( ha psicop/ftolopia forense, Honui 1938;; De Sancti*·
Ottolenghi ( Tratlato pratico di pxicnpatolngia forense, Milano 1920); Bon Henri (M edici tui t
religione, Torino 1911, trad.), qui docent amentiam ex haeredilatc provenient» ni manifestai!
generati in post pubertatem, imo post 20 vel 25 annos a nativitate, ct merito affirmant caute
esse procedendum in huiusmodi morbis aestimandis.
( 10) S. C. C. sententiam nullitatis ex hoc capite tulit in causa I t nlu/iilh n., 19 maii 1$8S
Agebatur dc matrimonio quod in loco Carpasio inierat Antonius Scarella annos natus 25,
curn Catharina Sucoheri. puella 12 annorum et 9 mensium. lamvero postquam ex plurium
testimonio probatum fuit, Cat ha inani tempore matrimonii proreus ad modum parvarum
puellarum se habuisse, ac presort! m non intcllpxisse matrimonium esse societatem ad illice
procreandos, etc., S. C. pro rdHt »tc matrimonii sententiam tulit. Cfr. slcta S. Sedis, XXI,
p. 162 ss.
_____

DE DEFECTU DEBITAE COGNITIONIS

551

Quare invalido contrahit:
«) Qui putat matrimonium esse societatem mere amicalem vel coniunctionem quandam fornicariam aut mere precariam. Necesse tamen non
est, ut sciant esse societatem perpetuam et indissolubilem, dummodo huius­
modi proprietates non excludantur positive. Quare sedulo distinguas inter
societatem permanentem et societatem perpetuam atque indissolubilem.
b) Qui censet coniugium esse operae locationem in rem familiarem
aut ad alia negotia gerenda (11).
c) Qui nescit omnino matrimonium consistere in mutua quadam tra­
ditione et acceptatione iuris perpetui et exclusivi in corpus, saltem implicite
et in confuso apprehensa.

582. Communius AA. docent valide inire matrimonium eos qui
sciunt quidem ipsum esse societatem permanentem inter virum et
mulierem ad habendos filios institutam, sed penitus ignorant, quo
modo filii procreentur (12).
Haec doctrina vera est, sed congrua indiget explicatione, accurateque distinguendum inter ignorantiam circa ipsum obiectuni vel
modum tantum, inter notionem explicitant vel implicitam dumtaxat,
inter quaestionem mere theoreticam et sententiam in praxi tenendam
seu probationem in foro externo huiusmodi ignorantiae.
Quare, haec ad rem videntur animadvertenda:
1° Si pars cognoscit obiectuni essentiale matrimonii esse ius mutuum
in corpus, sed ignoret modum quo carnalis copula perficiatur, matrimonium
valet, etsi forte, veritate cognita, non contraxisset. Ratio, quia nihil deest
exparte consensus: nam qui consentit in matrimonium prout a ceteris om­
nibus frequentatur, implicite censetur velle ea omnia quae illud comitantur.
2o Si, e contrario, pars. ex. gr. puella honestissima, sciat quidem matrimo­
nium esse societatem institutam ad filios procreandos, see ignoret omnino id fieri
per coniunctionem carnalem seu mutuum concursum corporum, matrimonium
non valet, quia deest necessaria cognitio et ideo ipse consensus in obiectuni
essentiale quod est ius et officium in corpus, in ordino ad filios procreandos.
Diximus: ignoret omnino, quia si cognoscit saltem in confuso et implicite
hoc satis est.
3o Requiritur et sufficit ut nupturientes sciant mutuum concursum
per corporum unionem necessarium esse aliqua ratione ad filios procreandos.
Requiritur, quia secus deesset obiectuni consensus matrimonialis, quippe
(pii est actus voluntatis quo utraque pars tradit et acceptat ius in corpus,
perpetuum et exelusivum, in ordine ad actus per se aptos ad prolis generatio­
nem» (can. 1081. § 2).
(11) Cfr. S. II. R. cans. Vieariatus A post. Sueciac, 19 aug. 1914. Matrimonium nullum
declaratum fuit, quia vir contraxerat cum muliere, hoc solum exclusive intendens, ut ipsam
ceu sociam haberet quae in recipiendis domi iK'rsonis officia honoris bone impleret. Cfr. Actu
Aponi. Sedis, VII, p. 51 ss.
(12) Cfr. Gasparri. /. c. n. (18, 877, 901; Van de Burgt, l. c. n. 136; Chelodi, l. c. n. 110;
Warning, l. c. n. 521.

552

CAPUT VIII - ARTICULUS II

Igitur necessaria est cognitio saltem vaga et confusa coniunctionis carnalis
sive traditionis corporis, et quidem talis coniunctionis seu traditionis, quae
locum habeat in matrimonio tantum sitquo aliquid ita proprium ipsius ma­
trimonii, ut hoc reapse distinguat a ceteris conventionibus: secus deesset obte­
ctum proprium et specificum consensus matrimonialis.
Unde si puella adeo ingenua esset, ut penitus ignoraret huiusmodi mu­
tuam traditionem et acceptationem iuris in corpus, vel putaret eam haberi
dumtaxat per oscula, non haberetur cognitio sufficiens in obiectum proprium
et specificum matrimonii: oscula enim licite ct honeste haberi possunt etiam
extra coniugium, nec ullo pacto velificaretur mutua traditio et acceptatio
iuris in corpus essentialiter requisita, « in ordine ad actus per se aptos ad prolis
generationem > (can. 1081, § 2). Quisnam dicet oscula esse actus per se aptos
ad sobolem procreandam?
Sufficit autem illa cognitio, quia obiectum consensus matrimonialis salii
percipitur, quin necesse sit ut nupturientes cognoscant ea quae propius ad
modum et formam generationis seu ad copulam spectant.
Proinde si puella honestissima, in praefata hypothesi, existimaret revera
per matrimonium tradi et acceptari ius mutuum in corpus solummodo in
ordino ad oscula, ex quibus putaret filios procreari, et ne in confuso quidem
haberet ideam saltem vagam coniunctionis corporum, matrimonium esset
nullum, deficiente consensu matrimoniali ad normam can. 1081, § 2; idque
si certis argumentis probaretur in foro externo, quod tamen difficillimum
foret, in eo etiam habendum esset matrimonium ut nullum propter defectum
consensus.
4o Nec valet difficultas (13), quod si requireretur cognitio saltem impli­
cita et confusa unionis sexualis, plurimae honestissimae puellae, quae vere
volunt contrahere matrimonium sicut ceterae puellae, invalide ex hoc capite
consentirent.
Animadvertendum, cognitionem copulae claram et perfectam nullatenus
requiri ex dictis, sed requiri et sufficere aliquam ideam saltem vagam et con­
fusam corporum coniunctionis, illius quippe coniunctionis quae repentur
in essentialiter requisita mutua traditione et acceptatione iuris in corpus.
Deficiente vero huiusmodi cognitione in casu extraordinario, ex invaliditate
matrimonii nihil sequitur contra obicctivam rei veritatem. Honestissimae
puellae, coniugio iam celebrato, existimant se peccare contra castitatem de­
bitum coniugale reddendo et renuunt omnino reddere: uti haec persuasio
obiectivam rei veritatem nullatenus mutat, ita neque illa.
fio In theoria haec plana sunt; sed in praxi magna occurrit difficultas,
quando agitur de huiusmodi ignorantia probanda.
In foro interno, standum est assertioni confitentis; in foro externo, igno­
rantia ante pubertatem praesumitur, post pubertatem non praesumitur (ca­
non 1081, § 2); ipsa enim natura duce haec discimus.
Haec praesumptio est iuris tantum, ideoque admittit contrarias proba­
tiones etiam directas; sed in foro externo, praesertim iudiciali, raro evinci
(13) Cfr. Wernz-Vidul, n.

157, not. 13

DE DEFECTU DEBITAE COGNITIONIS

553

potest, ita ut ex hoc capite nuDitas matrimonii indicidliUrr fere nurnquam
admittenda videatur.

582bis. Conclusio. — 1. Ad validitatem matrimonii necesse minime
est: a) ut nupturientes cognoscant omnia iura et officia coniugalia;
b) ut conceptum explicitum habeant de traditione et acceptatione
iuris mutui in corpus; c) ut indolem, excellentiam ac dignitatem matri­
monii perspectam habeant; d) ut conscientiam reflexam et practicam
sibi efforment de vita coniugali.
Hinc fit quod valide contrahere possunt etiam ii qui de iuribus
et obligationibus matrimonii nullatenus cogitant; qui ad mutuum
ius tradendum et acceptandum in corpus nequaquam advertunt;
qui sensu morali carent seu amoralitate, ut aiunt, laborant; qui neu­
rasthenia vel hystherismo sunt affecti; qui laborant aboulia vel psychasthenia aut psychosi sexuali.
Cum istae debilitates mentis varios gradus admittant sintque in­
terdum leves, interdum graves imo gravissimae, sequitur iisdem af­
fectos aliquando habere sufficientem indicii discretionem ac libertatem,
aliquando non habere. Proinde in praxi, sententia peritorum requisita
ac sedulo perspecto modo loquendi et agendi Titii, prudens indicium
feratur an ipse capax sit validi consensus matrimonialis eliciendi necne.
2. Tria principia in hac re videntur opportune prae oculis ha­
benda: 1° (pii actum humanum ponere valet, usu rationis et libera
voluntate praeditus, potest generatim loquendo elicere validum con­
sensum coniugalem, licet ex inadvertentia et inconsideratione agat
rei sine sensu responsabilitatis ac moralitatis, ut inquiunt; 2° doctrina
de actu humano eiusque clementis constitutivis diligenter spectanda
atque accurato applicanda in singulis casibus, ita ut sententia peri­
torum eatenus videatur attendenda, quatenus plane congruat cum
praedicta doctrina; 3° ante matrimonium opinio benignior potest
retineri; post matrimonium, contra, opinio severior in favorem initi
coniugii, cum in dubio standum sit pro eius valore.
3. Quae tradunt nonnulli scriptores scientiae psychopat hologicae et ex eis
quidam auctores (cfr. D’Avack, Cause di nullità e di divorzio nel diritio ma­
trimoniale canonico, vol. I, p. 126 ss.), sunt quidem erudite exposita, sed caute
legenda ac moderato acceptanda, tunc quia conclusiones eorum non semper
cohaerent cum principiis sanae philosophiae, tum quia huiusmodi conclusiones
non sunt certae ac indubiae nec universaliter admissae. Agitur quippe non
rare de hypothesibus.
583. Scholion. — Ignorantia sive antecedens sive concomitans, quae
non versetur circa essentiam matrimonii et quae consequenter non excludat
consensum in contractum matrimonialem, coniugium irritum non facit. Nam,

554

CAPUT Vin - ARTICULUS III

ut supra innuimus, qui consentit in matrimonium, implicite vult etiam ea
omnia quae illud comitantur.
Nec refert quod ignorantia dederit causam contractui, ita ut, cognita
veritate, pars nuptias non celebrasset, v. g. mulier quae ignorabat ea quae
propius spectant ad modum et rationem copulae seu generationis. Agitur
sane de ignorantia quae non excludit obiectum essentiale contractus matri­
monialis, et consequenter de voluntate mere interpretativa quae in rerum na­
tura non exsistit, et quae proinde nihil operatur.

Articulus III.
De errore.

584. Error in genere. — 1. Nomine erroris venit falsa rei appre­
hensio seu falsum mentis iudicium. Addit ergo ignorantiae fallax indi­
cium de obiecto, in quod voluntas fertur (1).
2. Error multiplex est:
1° Dicitur iuris, in casu nostro, si versatur circa naturam,
proprietates essentiales, bona matrimonii.
2° Dicitur facti, si respicit personam, qualitates, motiva.
3° Error circa valorem actus interdum iuris erit, interdum facti.
4° Dicitur, in singulis casibus, vincibilis aut invincibilis, seu
culpabilis aut inculpabilis, prout errans debitam diligentiam ad illum
depellendum adhibuerit vel non.
5° Potest esse ex dolo vel fraude aliena, aut sine malitia pro­
ductus.
G° Dicitur antecedens seu dans causam contractui, si quis, in
momento initi contractus, ita erat animo dispositus, ut, veritate
cognita, noluisset contrahere; concomitans, e contrario, si quis etiam
errore detecto contraxisset.
3. Cum voluntas feratur in obiectum praevie cognitum, et quidem
prout est cognitum, palam est errorem semper influere in voluntatem.
Sed non omnis actus per errorem positus, dicendus est nullus.
In tantum actus ob errorem fit nullus, in quantum vel iure naturae
consensus prorsus deficit, vel positiva lege redditur inefficax (cfr.
c. 104) - (2).

585. Error facti. — In matrimonio ineundo potest versari circa
ipsam personam aut circa eius qualitatem.
(1) Cfr. 8. Thom., Suppi, q. '»l. nrl 1; Sanchez, lib. VII, disp. is, n. i ss.; Schmalzgr.,
lib. IV, tit. 1, n. 410 es.; BaU,4*aln·., I. c. n. 002.
(2) Cfr. S. Thom., I. c.; Sanchez, l. c. n. 18 ss.; Schmalzgr., I. c. η. 115 £8.; Rosset l t
n. 1248; Wernz, l. c. n. 223; Gnspani, l. <·. n. 887 s.; Feije., L c. n. 112 ss.

'i

DE ERRORE

555

1. « Error circa personam invalidum reddit matrimonium » (ca­
non 1083, § 1).
Id exploratissimi iuris est (3). Talis error, uti patet, est substan­
tialis, quia consensus fert ur in aliam personam ab illa cum qua con­
trahitur omnino diversam. Ergo ipso iure naturae matrimonium con­
sistere non potest (cfr. can. 101), cum desit obiectum seu persona a
contrahente cognita et volita.
Hoc valet non solum si error sit antecedens, sed etiam si mere con­
comitans, i. e. si errans, errore detecto, dispositus esset cum ista per­
sona contrahere. Ratio, quia haec voluntas est mere hypothetica,
non positiva et realis. De facto enim errans intendit coniugium inire
cum illa persona, et non cum alia.
Iste error vix contingit nisi forte in matrimonio quod contrahitur
a caeco vel per procuratorem.
2. h Error circa qualitatem personae, etsi det causam contractui,
matrimonium non irritat » (can. 1083, §2).
1° Sane neque ex iure naturae neque ex iure positivo nullitas
derivatur.
Non ex iure naturae; quia adest voluntatis consensus. Substantia
enim contractus i. e. persona non deficit. Siquidem voluntas fertur
in obiectum prout ipsum ab intellectu proponitur: sed intellectus
quamvis errore deceptus, obiectum proponit ut est in se et quidem
absolute, et non conditionate; ideoque etiam voluntas illud ut tale
amplectitur.
Non ex iure positivo; qui, licet Ecclesia potuisset constituere ut,
huiusmodi errore interveniente, matrimonium non consisteret, tamen
hoc. facere noluit, ne intimera oriantur dubia et quaestiones circa va­
liditatem matrimoniorum, cum publico et gravi animarum damno (4).
2° Unde si quis ducere velit virginem, sanam, nobilem, honestam,
divitem, ducat vero leprosam, defloratam, infirmam, pauperem, ma­
trimonium valet, licet a tali matrimonio toto animo abhorruerit,
horroremque ante nuptias manifestaverit, dummodo qualitas prae­
fata ut conditio sine qua non posita non fuerit.
3° Error et dolus, qui in ceteris contractibus sunt causa rescis­
sionis (cfr. ce. 103, § 3, 104), in contractu matrimoniali, cum sit na­
tura sua indissolubilis, non dant locum actioni rescissoriae.
(3) S. Thom.,
n. 51, art. 1 et 2; Sanchez,/. c. n. 11 >*.; Schmalzgr., L r. n.439 s>.;
Gasparri, /. c. n. 889 ss.; Bull.· Palm., L c. n. 602;
< rnz-\ niai,
i
D'Annibale· Ill,, n. Ill:
!. X. 'V. 372 ss.. ubi refertur sententia in favorem nullilatis.
n. 530. Cfr. I. J.
Thom /. r. art. 2; Sanchez. /. c. disp. IS, n. IS: Luko l. r. n. 67 , Rosset,
(I) Cfr.
Alph., /. 0. n KH2; Gasparri» /. c. n. 895; Wernz, l. c. n. 227 ; Ball. Palm.,
/. r. n. 1201
l. c. n. 603; G·ιη:ιππΙ., !p. 181; Savahli, J/errore nel matrimonio in iliritlo canonicu, Roma
1933, p. 38 rs.

556

CAPUT VIH - ARTICULUS 111

4° Si qualitas accidentalis apposita sit expresse ut conditio
sine qua non, aut si ex adiunctis constet consensum saltem implicite
fuisse conditionatum, matrimonium eatenus valet, quatenus conditio
verificetnr.
Proinde in casibus praefatis, conditione non verilicata, comugiuui
non subsistit. Nam conditio allicit consensum, qui solus nuptias facit;
idquc dicendum, sive conditio posita fuerit explicite, sive impli­
cite tantum, i. e. ex adiunctis constet consensum fuisse revera condi­
tionatum.
Idem valet etiam si qualitas positive et expresse intendatur, ita
ut voluntas feratur in eandem tamquam in obiectum consensus.
In ista hypothesi nullitas matrimonii non est repetenda ex errore
circa qualitatem seu ex defectu qualitatis, sed unice ex voluntatis
actu seu ex intentione vel conditione, cui voluntatis consensus alli­
gatur, ut infra fuse dicetur (n. 628 ss.).
5° Verba « etsi det causam contractui » significant quod error
qualitatis ne tunc quidem irritat matrimonium, cum quis ita est
animo dispositus ut praecise intuitu talis qualitatis se determinet ad
contrahendum, ac propterea si cognosceret qualitatis defectum, non
contraheret. Quo in casu, uti patet, voluntas adest mere interpretativa seu hypothetica.
M personae. — ■< Si
586. Error qualitatis redundans in errorem

error qualitatis redundet in errorem personae », matrimonium est nullum
et irritum (can. 1083, § 2, 1°) - (5).
Qualitas, de qua hic fit sermo, respicit identitatem physicam per­
sonae camque solam seu respicit ipsam personam physicam, quae co
gnoscitui' sub tali eaque tantum qualitate vel denominatione, quatenus
ista qualitas seu denominatio est ita propria certae dumtaxat per­
sonae, ut eam specifice determinet et ab aliis omnibus distinguat.
Consulto dicimus qualitas seu denominatio; nam, proprie et accurate lo­
quendo, non agitur in casu de qualitate proprie dicta sensu philosophico
aut iuridico, sed potius de simplici denominatione, qua persona cognoscitur,
appellatur, ab aliis distinguitur. V. g. dicitur Maria, filia loannis et Luciac:
Agues, filia lacobi et Annae; Antonia, primogenita Petri et Virginiae. Si
quis ducere velit Mariam, tiliam loannis et Luciae, dum offeratur ipsi Agues,
filia lacobi et Annae, profecto matrimonium est nullum, quia deest persona
(5) S. Thom., I. c. art. 2 a<l 5; Sanchez, l. c. n. 35; Schmalzgr., I. c. n. 148 88.; S. Alph.,
I. c. n. 1013 ea.; Clericatus, Dc n · lr., decis. 19, n. 27; Gasparri, Z. c. n. 890 es.; Fedele, Error
qualitatis redundans in emrent personae, Roma 1034.
In fontibus iuris canonici Mx repetitur textus de errore Qualitatis in errorem persona*
redundante. Terminologie .·.<· i’ litutum ex < o potissimum invaluit, quod inde a saec. Jx ma
trimonla frequenter célébrai olebunt per procuratorem vel internuntium, nec rnro alia puella
alii substituebatur.

DE ERRORE

557

scii. Maria, quacum ille nuptias contrahere vult, non autem cum Agnete.
Item dicas, si Titius ducere velit Antoniam, primogenitam Petri et Virginiae,
offeratur contra Livia, sccundogenita Petri et Virginiae, matrimonium irritum
est, quia decst obiectuni consensus matrimonialis seu persona (6).
Gratianus (1. XXIX, q. 1) quadruplicem recenset errorem : personae, qua­
litatis, conditionis, fortunae.
Item Petrus Loin bardus (IV Sent. I). 30). S. Thomas (in IV, D. 30, q. 1,
art. 2, ad 3) ait: «Si error nobilitatis vel dignitatis redundat in errorem per­
sonae, tunc impedit matrimonium. Unde si consensus mulieris feratur in istam
personam directe, error de nobilitate ipsius non impedit matrimonium. Si
autem directe intendit consentire in filium regis, quicumque ille sit, tunc si
alius praesentetur ei quam filius regis, est error personae et impeditur matri­
monium ».
Eadem fere habent S. Albertus M. (in IV, D. 30, art. 3), S. Bonaveutura
(1. c. art. unie., q. 1), Scotus (1. c. q. 1), Durandus (1. c. q. 1/, Richardus a Me­
dina (1. c. art. 1), et alii.
S. Alph. (1. c.) cum aliis assignat tres regulas ad cognoscendum huiusmodi
errorem: duae reducuntur ad intentionem et conditionem (n. 587), una ad
errorem proprie dictum. Id sedulo practice attendendum.

Iste error, proinde, est vere et proprie substantialis, nec ullo pa­
cto distinguitur ab errore de quo in § 1 eiusdem can. 1083; et melius
forte fuisset si distincta ac peculiaris mentio facta non esset, ad con­
fusionem et erroneas interpretationes vitandas. Hinc inutiles apparent
amplae divagation.es et fundamento destituta dubia, quae, apud veteres
praesertim Doctores reperiuntur.
II servilem.
II
587. Error circa conditionem
— « Si persona libera

matrimonium contrahat cum persona quam liberam putat, cum contra
sit serva, servitute proprie dicta » (can. 1083, § 2, 2°) - (7).
1. Haec nnllitas solo iure ecclesiastico est invecta praesertim ob
difficultatem et incommoda gravissima quae in exercitio iurium tali
coniugio inhaerent.
Ut ignorantia circa conditionem servilem matrimonium dirimat, tria
requiruntur: a) servitus, eaque perfecta unius partis; b) libertas alterius partis;
c) ex parte libera ignorantia servitutis alterius partis.
Unde error non irritat matrimonium liberi, qui sciens volens ducit servam,
aut servorum qui contrahunt inter se, nec servi qui copulatur servae eam
existimans liberam.
(6) Cfr. S. C. C. Romana, 22 sept. 1708; CompotMlana ecu Licen., 21 aug. 17 H; Romana,
19 aug. 1817 et 27 mali 1827; Valachicn., 20 decembris 1862; S. R. R. Camcraccn., 19 iul.
1909, 11 aug. 1910, 23 iun. 1911; ΙΛrnburgen., 2 ian. 1913; Ce-H McridioOccidcnlalis, 16 april.
1913. — Cfr.
.tp,>sL Sedis, 11, p. 961 8b.; V, p. H
372 ss.
(7) Sanchez, lib. Vil, disp. 19; Schmalzgr., /. c. tit. 9, n. 1 68.; Keije, l. c. n. 119 88.;
Wernz, l. c. n. 235 hs.

558

CAPUT VIII - ARTICULUS III

2. Coniugium manet invalidum, etiam si pars servilis libera fiat
antequam pars libera suum errorem cognoscat. Ratio est, quia lex
canonica quae inefficacem reddidit priorem consensum, hanc exceptio­
nem non continet; perdurante autem errore, excluditur eo ipso novus
consensus.
Probabiliter Sanchez (8) cum Schinalzgrueber, S. Alphonse (9; et aliis
censet matrimonium stalini a momento celebrationis valere non obstante errore, si pars servilis intra breve tempus i. e. saltem intra sex menses libertatem
consequatur. Haec opinio neque iure antiquo verius (10), neque iure novo
solido fundamento innititur, quia huiusmodi error ex lege Ecclesiae irritat
absolute matrimonium, ita ut iam ab initio sit nullum nec deinde, libertate
obtenta, ex se convalidari potest, nisi accedat novus consensus legitima forma
praestitus.

3. Si libertas per matrimonium obtineatur, matrimonium est va­
lidum iam ab initio (11).
4. Haec dispositio, cum sit iuris mere ecclesiastici (12), non re­
spicit infideles, qui proinde beneficio legis canonicae non fruuntur.
At si pars fidelis est libera, et altera serva, matrimonium ex hoc ca­
pite est invalidum, quia lex vim suam exerit, directe quidem pro ba­
ptizato, indirecte pro infideli. Si, e contrario, pars infidelis libera
contrahit cum parte fideli non libera, coniugium (praecisione facta ab
impedimento disparitatis cultus) valet, iuxta plures, quia lex ecclesia­
stica, quae lata est in favorem partis liberae, non afficit in casu fidelem
nec, uti patet, infidelem; iuxta alios, non valet. Res est dubia (13).
Quod si forte infidelis liber immunitatem a conditione servili in
altero apponeret ut conditionem sine qua non, matrimonium, condi­
tione non velificata, foret nullum ipso iure naturali, at non praecise
ob huiusmodi errorem, sed unice propter defectum conditionis et.
consequenter, consensus.
5. Notandum cum communi DD., non obstare nullitati, quod error seu
ignorantia sit crassa vel supina, dummodo vere sit error. Huiusmodi ignorantia
potest esse graviter culpabilis ratione negligentiae, atque actus dici poterit
(8) Lib. VII, disp. 19, n. 1.
(9) Schmalzgr., I. c. n. 36 b».; S. Alph., Z. c. n. 1023.
(10) Cfr. Zitelli, Apparatus iur. reel., p. 375; Fvije, Z. c. n. 761 ; Wernz, Z. r. n. 247, not. 24.
(11) Cfr. Sanchez, Z. c. disp. 20, n. 12 km.; Schmalzgr., Z. r. n. 21 ss.; Gasparri. Z. c. n. S9I;
Ball.-Palm., Z. r. n. 012 ss.
(12) Cfr. S. Thom, in IV, L). 36, q. unio., art. 1, ad 3; Sanchez, Z. r. n. 11; Schmalzgr.
Z. r. n. 2.*·; S. Alph., Z. c. n. 1021 . Ball.-Palm., Z. <·. n 01Ô.
(13) Attlrmant Gasparri (Z. c. n. 804): Van dc Burgi (Z. c. p. 131); Rosset (Z. c. n. 1522),
et alii. Negant Wernz (Z, c. n. 243, not. 27) et Chclodi (Z. e. n. 112), qui nimis absolute dicit:
< Sententia (haec) iure novo, videtur unice \ ra ■. Dicimus nimis absQlnh , quia can. 1083
4 2, 2° cum veteri iure congruit, IdooQUe, ad normam can. 6, 2e cx veteria iuris auctoritate,
et consequenter ex receptis apuu probatos auctores interpretationi bus aestimandus est.

I
|
j
[

DE ERRORE

559

voluntarius in causa. Sed in contractibus, non valet regula quae viget circa
culpandum hominem ob negligentiam (14).
6. Qui ox errore contraxit, statim ac servilem conditionem alterius de­
tegat, habet ius resiliendi, servatis servandis, etiamsi carnaliter coniugcm
cognoverit.
Alph. (15) probabile etiam putat servum, qui bona fide ct nullo adhibito
dolo contraxit , posse resilire. Hoc non solum probabile, sed certum dicendum,
quia matrimonium nequit claudicare ideoque nullum est pro utraque parte.

587bis. Error in conditione II recidens. — Si error « recidat in
conditionem sine qua non » (can. 104), v. g. si Titius dicat puellae:
duco te, dummodo sis virgo, eamque uti talem revera existimet, sed
ex errore, matrimonium est nullum.
Quod affirmatur de conditione, valet quoque de intentione serio
habita, quippe quae in voluntatis actum necessario influit.
Hoc in casu, proprie loquendo, non irritatur matrimonium ob
errorem, sed propter conditionem vel intentionem cui alligatur consensus:
ideoque deest ipse actus voluntatis, nempe consensus (cfr. n. 585, 2, 4°).

588. Error iuris. — 1. Iste error potest respicere essentialia ma­
trimonii et accidentalia, naturam ac proprietates, finem et effectus.
Error substantialis irritat semper et necessario consensum matri­
monialem ideoque nuptias invalidas facit; error accidentalis numquam
initat. In praxi serio accurat eque dispiciendum, quinam sit error
substantialis et quandonam error de se accidentalis fieri possit sub­
stantialis (cfr. n. 590).
2. Ex iis (piae supra diximus de ignorantia (n. 581 ss.), palam
est errorem circa obiectum essentiale contractus matrimonialis hunc
vitiare. Deest enim consensus.
3. E contra, « simplex error circa matrimonii unitatem et indissolubilitatem aut sacra mentalem dignitatem, etsi det causam contractui, non
vitiat consensum matrimonialem » (can. 1084).
a) Agitur de sil II plici errore. qui est actus intellectus, qui manet
in intellectu in coque terminatur. Consideratur error potius sub re­
spectu practice et iuridico (piam psychologico. Nihil interest utrum
sit antecedens an consequens vel concomitans. Ideo dicitur simplex
error", ut excludatur positiva intentio vel conditio seu influxus po­
sitivus in voluntatem. Aliter omnino foret dicendum, si ageretur de
actu voluntatis. Cum enim unitas et indissolubilitas sint matrimonio
omnino essentiales, si per positivum actum voluntatis alterutra pro­
prietas excluderetur, matrimonium certissime invalidum esset.
(II) S. \lph., Z. c. n. 1019; Sohniftlw., I. c. n. 29 ss.; Bfill.-Palin., I. c. n. 617.
(15) Loc. cit. n» 1020.

560

CAPUT vm - ARTICULUS in

Ratio cur, tali etiam errore interveniente, coniugium sit validum, ma­
nifesta est. Error, qua talis, cum exsistat in intellectu in coque terminetur, non
afficit consensum, qui est actus voluntatis; atque valor matrimonii pendet
a consensu; ergo si error non excludit consensum, neque obest validitati eoniugii (16).
Nec talis error intentionem excludendi proprietatem essentialem matri­
monii includit necessario, nam contrahentes habent generalem intentione·.
ineundi nuptias validas, prout a Christo institutae sunt, vel prout ab omnibu*
ineuntur: quae generalis intentio privato errore nequaquam destruitur.

b) Quod valet etiam si error der causam contractui. Nam haec
circumstantia nequaquam mutat naturam erroris nec ci peculiarem
influxum tribuit in consensum. Unde, errore non obstante, profecto
haberi potest verus et perfectus consensus (17).
Hinc facile intelligitur, cur valida sint matrimonia Judaeorum, haereti­
corum et schismaticorum, licet putent ex errore vinculum solvi posse ob adul­
terium aut negent matrimonium christianum esse sacramentum. Si ipsi forte
interrogarentur aut cogitarent, non raro proprietates essentiales matrimonii
positive excluderent.
Sed non voluntas mere interpretativa vel hypothetica spectanda est, at
voluntas actu exsistens, seu attendendum non est quid ipsi jacerent aut /«duri
essent, sed quid revera jaciant. Hoc refertur ad consensum ct consequenter
ad valorem conjugii, non illud (18).
Error particularis, etsi forte det causam contractui, non exigit necessario
positivam exclusionem proprietatis in quam cadit. Aliud sane est velle matri
monium, quia aestimatur solubile; aliud velle contrahere si et quatenus so­
lubile, et non alias, seu nolle contrahere nisi solubile. Nec huiusmodi error
cessat et efficitur positiva voluntas ex eo quod quis probe cognoscat matri
monium iuxta doctrinam catholicam esse indissolubile, et nihilominus i
suo errore velit permanere: iste error nullatenus excludit generalem intentionem
contrahendi secundum Dei et Christi institutionem.
•'·

I

c) Num vero, in casibus particularibus, adfuerit simplex error
intellectus, an etiam intentio voluntatis sive absoluta sive conditionata, res interdum est difficilis solutionis et cum agatur de quaestione
facti, a indicé est dirimenda.

589. Scientia vel opinio validitatis aut nullitatis

Ii

atrimonii. —

Can. 1085 haec habet: « Scientia aut opinio nullitatis matrimonii con­
sensum matrimonialem necessario non excludito. 1. Scientia heic deno­
tat certitudinem ex parte subiecti seu firmam animi persuasionem;
(10) Cfr. Bened. XIV, De Synodo dioeo. llb. ΧΠΓ, cap. 22, n. 8; Gasparri, /. c. n. 902;
D’Annibale, L c, n. 414.
Quae habet leniolo (/. c. n. 125) de vi ct efUcacia praescripti can. 1081 aut minus accu­
rato dicta aut obscura videntur.
(17) Cfr. D’Annibale, /. c.; BaV.-Palin.» Z. c. n. 602; Gasparri, l. c. n. 902.
(18) Cfn Boned. XIV. L r. d. 3

DE ERRORE

561

opinio est indicium de nullitate matrimonii, in casu, plus aut minus
probabile. Non excluditur dubium proprie dictum, quatenus distin­
guitur tum a scientia tum ab opinione.
Canon nullatenus affirmat scientiam aut opinionem nullitatis ma­
trimonii consensum matrimonialem non excludere; sed consulto atque
rectissime dicit: « necessario non excludit», quatenus de se et rei na­
tura spectata huiusmodi exclusio non semper habetur, cum praedicta
scientia vel opinio nullitatis consistere valeat cum matrimoniali con­
sensu. nine variae distinctiones et multiplices casus attendendi:
1° Si adest impedimentum dirimens, licet ignoratum ab uno
vel ab utroque contrahentium, matrimonium profecto est nullum,
quaecumque sit ignorantia sive iuris sive facti.
Sed, quamvis adsit talis ignorantia, potest tamen haberi verus
consensus coniugalis naturaliter equidem validus, licet iuridice in­
sufficiens. Ignorantia enim impedimenti, quod obstat valori matri­
monii, non afficit voluntatem nec ideo impedit quominus contrahens,
quantum in se est, vere consentiat, ut diximus de errore (n. 588). Quod
vero huiusmodi consensus sit iuridice inefficax, id pendet ex inhabilitate personae, non autem ex defectu qua tali voluntatis (19).
Hoc praxis ecclesiastica luculentissime confirmat, scii, concessio
dispensationum et sanationum in radice, quae dantur non renovato
consensu (20).
2° Si reipsa adest impedimentum dirimens, et partes sint in
mala fide, i. e. si illud cognoscant, coniugium, uti patet, est nullum;
sed etiam in hac hypothesi potest haberi consensus matrimonialis,
quia, ut in casu praecedenti, pars potest esse animo disposita, licet
obstet lex, ad tradendum et acceptandum vero actu voluntatis, quan­
tum in se est, ius conjugale (21).
Sane lex, quae statuit impedimentum seu inhabiles facit contra­
hentes, non afficit directe et immediate voluntatem nupturientium
idcoque eorum consensuni; qui proinde potest optime exsistere, lege
non obstante.
Utrum impedimentum sit iuris ecclesiastici an divini, non refert. Alii
id negant, vel dubitant, sed minus recte, quia ratio iuridica eadem est in quo­
libet casu (22). Neque obstat can. 1139, § 2 ubi dicitur, ab Ecclesia non sanari
(19) Bened. XIV, l. c.; Sanches, l. c. disp. 18, n. 3 ss.; Gasparri, /. c. n. 905; Vlaming,
n. 529 s.
(20) Cfr. respons. S. C. de Prop. Fide, 1° oct. 1785, ad Vicarium Apost. Constantinop.;
Collect. S. C. di Prop.
, I. n. 580.
(21) Cfr. Boned. XIV, 7. r.; Lugo, Dc sacram. in ocn., disp. 8, n. 136; Gury, II, n. 908;
Gasparri, /. c. n. 906; Cholodi, l. c. n. 111.
(22) Cfr. Suarez, Dc leg., lib. V, cap. 19, n. i; Wernz, L c. n. 650, not. 8; Gasparri, l. c.;
Vlaming, l. c. n. 531 ; lomolo, l. c. n. 126.

36 — Cappello, Dc Sacramentis, V.

562

CAPUT VIII - ARTICULUS ΠΙ

< matrimonium contractum cum impedimento iuris naturalis », uti suo loco
exponemus.

.3° Si nullum reipsa impedimentum adest, sed tamen unus vel
uterque contrahentium dubitat vel suspicatur inter ipsos forte aliquod
exsistere impedimentum, matrimonium per se est validum. Ili enim
censentur consensum dare sub conditione de praesenti: si habilis sum;
quoniam vero conditio verificatur, consensus tit absolutus et validus.
Si alia, c contra, sit conditio, matrimonium ex hoc capite potest esse
invalidum.
4° Si adest impedimentum dirimens, et utraque vel alterutra
pars, quae illud cognoscit, non intendat tradere et acceptare ius coniugale, palam est matrimonium esse nullum, seu consensum prorsus
deficere. Id accidit, ex gr., si quis celebret matrimonium civile volens
simplicem caeremoniam explere.
5° Si unus vel uterque cont rahentium certo sibi persuadet obstare
impedimentum dirimens, cum tamen nullum inter ipsos exsistit, matri­
monium potest esse validum, quia « scientia aut opinio nullitatis ma­
trimonii consensum matrimonialem necessario non excludit» (can. 1085).
Dicimus potest, quia id pendet ex intentione contrahentium. Si ipsi volunt
consentire quantum possunt seu revera contrahere, matrimonium valet, quia
praefata scientia aut opinio non afficit consensum; sin autem, stante impedi­
mento, contrahere nolint, coniugium est invalidum, non propter scientiam aut
opinionem nullitatis, sed propter defectum consensus.
Quare tota quaestio est facti. Contrahentes, practice, examinandi sunt
diligenter circa intentionem, qua contractum matrimonialem inierunt.

6° Consensus, semel praestitus, etiam in matrimonio invalido,
praesumitur perseverare, donec constiterit de eius revocatione. Id
praesertim attendendum, ubi agitur de convalidatione simplici et
de sanatione in radice. Cfr. n. 842.
590. Disputant DD. utrum militet praesumptio iuris pro exsistentia con­
sensus in matrimonio civili. Ita distinguendum :
EH|
a) Si agitur de catholicis, qui instructionem religiosam habuerunt,
praesumendum est in matrimonio civili meram caeremoniam voluisse.
b) .Si agitur do catholicis qui sine religione adoleverunt, qui sunt in­
differentes seu impii vel male instructi, praesumendum est intendisse verum
matrimonium.
-ΛίΓΐ
c) Si agitur de acatholicis, haec eadem praesumptio a fortiori militat.
Hinc S. Off. die 2 iul. 1892 ad Archiep. Colonien. declaravit: Praesumptio­
nem stare pro nullitatc. imo vero pro validitate utrorumque matrimoniorum
(i. e. mixtorum sive civiliter sive coram ministro acatholico clandestine cele­
bratorum) et in casibus difficilioribus recurrendum ad S. Sedem ».
Palam est in praefatis ca ibus praesumptionem esse iuris tantum.

BE ERRORE

563

590bis. Brevis conspectus doctrinae de cognitione requisita
II
II
ad valide matrimonium
ineundum.
1. Necessitas cognitionis. Homo intellectu et voluntate pollet.

'

I

!

i
I
I

'

Quae duae facultates spirituales sapientissime inter se ordinantur,
ita ut altera alteri praevia sit per obiecti seu tinis manifestationem.
Sane voluntas est facultas caeca, quae movetur a suo obiecto. Sed
obiectum appetendum manifestari debet voluntati ab intellectu, seu a
potentia cognoscit i va·. Quare ad hoc ut voluntas moveatur seu actum
eliciat, necesse est ut praecedat cognitio obiecti in quod fertur volun­
tatis actus. Hinc axioma notissimum: Nil vohtum, quin praecognitum.
Essentia autem matrimonii in fieri consistit in consensu seu in
actu voluntatis, (pii necessario postulat praeviam cognitionem.
II
2. Obiectum
cognitionis. In ordine ad matrimonium, cognitio
complura respicere potest: originem, naturam, essentiam, causam ef­
ficient em, causam formalem, finem, proprietates, elementa constitu­
tiva, characteres, dignitatem, effectus, iura et obligationes, acciden­
talia et substantialia.
Cognitio requisita nec omnia nec singula ista respicere debet.
3. Gradus seu mensura. Ea requiritur et sufficit cognitio, ex qua
nupturientes distinguere valeant unionem matrimonialem ab omnibus
aliis negotiis seu unionibus et contractibus.
Haec requiritur ex una parte, et sufficit ex alia.
Requiritur praedicta cognitio, quia secus deesset actus seu con­
sensus voluntatis in matrimonium, ideoque ipsum matrimonium;
nam ex parte voluntatis necessaria est volitio, quae nec concipi nec
haberi potest sine praevia cognitione et apprehensione rei, (piae constituit obiectum in quod fertur voluntatis consensus. Sufficit prae­
fata cognitio, quia ea posita, nihil deest ex parte voluntatis ut eli­
ciat consensum in obiectum certum ac determinatum, i. e. in matrimonium, prout cognitum atque apprehensum est: proinde, sicut
obiectum istud est plane distinctum a ceteris actibus et negotiis, ita
pariter consensus in illud omnino distinguitur a ceteris consensibus
seu voluntatis actibus.
Necesse non est ut memorat a cognitio sit explicita, clare et· specifice
determinata; satis est, ut revera exsistat saltem implicite, in confuso et
aliquo modo determinata sit circa obiectum generice apprehensum.
4. Quibus mature perpensis, manifeste intelligitur praescriptum
can. 1082, § 1: «Ut matrimonialis consensus haberi possit, necesse est
contrahentes saltem non ignorent matrimonium esse societatem per­
manentem inter virum et mulierem ad filios procreandos ».
Haec verba exprimunt minimum cognitionis requisitae in nupturient ibus, ut consensum coniugalem elicere valeant ideoque valide

564

CAPUT VIII - ARTICULUS III

matrimonium contrahant: eam scilicet cognitionem denotant, çuae
ut diximus, requiritur et sufficit ad valide ineundum coniugium.
Cognitio, iuxta citatum cauonem, debet respicere et quidem col­
lative, haec tria: 1° quod matrimonium est quaedam societas per­
manens; 2° quod ista societas sive unio habet ur inter virum et mu­
lierem tantum; 3° quod societas ista sive unio ordinatur ad filios
procreandos.
Positis hisce, nupturientes apte distinguunt matrimonium a ceteris omnibus negotiis, contractibus, societatibus; nec illud ullo modo confundere pos­
sunt cum alia societate vel unione. Sano nec habetur nec haberi potest alia
unio sive societas in qua reporiantur tria praedicta.
Si haec tria — societas permanens, inter virum et mulierem, ad filios
procreandos — considerentur in ordine ad originem matrimonii, ad eius digni­
tatem sacramentalem, ad causam efficientem et formalem, ad proprietates
essentiales, ad finem, ad iura et officia, etc. — patet an et quo sensu et çmi
ratione cognitio circa eadem requiratur necne, scii, prout ad unum vel ad alte­
rum ex tribus memoratis cognitio reducenda sit.
Qua cognitione posita, optime intelligitur et explicatur praescri­
ptum can. 1081, § 2, 1084, 1085, 1086, § 2.
5. Cognitioni opponitur ignorantia, quae potest esse substantialis
et accidentalis iuris et facti. Accidentalis non officit. Substantialis,
circa unum aut alterum ex supra memoratis, excludit necessariam
cognitionem ideoque ipsum consensum matrimonialem.
6. Item cognitioni opponitur error, i. e. falsum indicium.
Error iuris potest esse substantialis et accidentalis. Prior semper et
necessario excludit consensum matrimonialem ac propterea coniugium
invalidum reddit. Alter, contra, non vitiat consensum coniugalem
ideoque matrimonium irritum non facit.
Error iuris potest esse substantialis obiective et subiective. Dicitur
obiective talis, quando ex ipsa rei natura excludit matrimonialem con­
sensum, scii, quando versatur circa id quod constituit substantiam
actus seu matrimonii ad normam can. 104. Porro huiusmodi error
exsistit in casu quo falsum mentis indicium excludat cognitionem
illam de qua in can. 1082, § 1.
Dicitur subiective substantialis, quando de se et natura sua est
accidentalis tantum, at ex positivo actu contrahentis efficitur talis,
quatenus contrahens vult omnino aliquam circumstantiam vel quali­
tatem rei, ita quidem ut secus ipsam rem excludat. Id passim veli­
ficatur, quoties error recidit in intentionem vel conditionem sine qua
non (cfr. can. 104).
I
Huc spectant plura exempla dc qualitatibus, de adiunctis, etc.
Error de quo in can. 1084 est accidentalis tam obiective quam

DE ERRORE

565

subiective. Est accidentalis obiective, quia non respicit ipsam sub­
stantiam matrimonii, sed tant urn proprietatem substantialem seu
essentialem ipsius aut dignitatem supernaturalem divinitus ipsi tri­
butam. Re quidem vera, iste error minime excludit cognitionem me­
moratam a can. 1082, § 1, quae sola requiritur et sufficit ad consen­
sum matrimonialem valide eliciendum.
Praefatus error indicatus in can. 1084 est accidentalis etiam su­
biective, quia nullus intervenit actus positivus voluntatis, qui con­
ditionem vel intentionem sine qua non inducat. Idcirco consulto di­
citur « simplex error », nempe consideratur error qua talis, in mente
tantummodo exsistens, seu falsum indicium, sine ullo voluntatis po­
sitivo actu.
Nec obstat forte quod huiusmodi error, ut dicitur in can. 1084, « det cau­
sam contractui »; quia ista verba exprimunt animi dispositionem seu voluntatem
mere interpretat i vani vel praesumptam, non autem voluntatis actum vere
elicitum. Titius nuptias non contraheret, si sciret matrimonium esse indisso­
lubile aut sacramentum. Ista voluntas mere interpretativa vel praesumpta
non exsistit, ideoque nullum effectum producit.
Etsi Titius ignorat matrimonium esse indissolubile, sacramentum, etc.,
nihilominus si contrahit, eius matrimonium erit semper et necessario indisso­
lubile, sacramentum etc. Cur? Ratio manifesta. Matrimonium potest ac debet
considerari tamquam totum in ordine ad partes. Porro totum continet in se ipso
partes, quarum aliae sunt separabiles, aliae inseparabiles, sive cognitae sive
ignoratae. Quare, ex ipso quod quis contrahit matrimonium, hoc natura sua
constat omnibus partibus, perinde ac totum, seu complectitur omnes proprie­
tates et characteres, licet forte ignoratos aut ex errore perperam existimatos.
Aliter omnino dicendum, ubi voluntas accedat, ut infra dicetur.

7. Error facti, de quo in can. 1083, item potest esse substantialis
et accidentalis.
Cum matrimonium sit unio legitima inter virum et mulierem,
et quidem inter virum hunc et mulierem hanc, personae contrahen­
tium sunt eodem tempore et sunt diverso respectu subiectum et obte­
ctum matrimonii.
Proinde error qui respicit contrahentis personam, est semper et
necessario substantialis, ideoque irritat seu excludit ipsum consensum
matrimonialem, cum desit subiectum et obiectum eiusdem consensus.
Dum e contra error qui respicit personae qualitatem, sive physicam
sive moralem sive oeconomicam, semper et necessario est accidentalis,
quia tota substantia matrimonii, eo non obstante, integra perseverat,
sive huiusmodi error det causam contractui sive non, cum ista cir­
cumstantia nequaquam inducat actum voluntatis, quae manet mere
interpretativa et praesumpta.

566

CAPUT VIII - ARTICULUS III

Sed, ut dictum fuit de errore iuris, etiam error facti mere acci­
dentalis fieri potest substantialis subiective, scii, ex positiva intentione
contrahentis. Id vero accidit, quoties ipse aliquam qualitatem per­
sonae expresse intendit, v. g. quod persona sit honesta vel dives etc.,
ita quidem ut, ea qualitate deliciente, contrahere nolit.
Exclusio consensus matrimonialis et consequens nullitas matri­
monii in casu non oritur directe ct immediate ex errore, scii, ex falso
indicio mentis, sed unice ex voluntate contrahentis.
8. Quae et quanta sit vis atque efficacia voluntatis in consensum
matrimonialem ac propterea in valorem coniugii, evidenter liquet
ex praescripto can. 1081 et 1086, § 2, nec non ex can. 1092, collatis
cum canonibus huc usque memoratis.
In can. 1086, § 2 dicitur: «At si alterutra vel utraque pars posi­
tivo voluntatis actu excludat matrimonium ipsum, aut omne ius ad
coniugalem actum, vel essentialem aliquam matrimonii proprietatem,
invalide contrahit ».
Iste canon est vere et proprie doctrinalis. Nil novi decernit. Ante
Codicem eadem profecto erat doctrina, licet praescriptum hisce verbis
expressum deesset. Canon est logica conclusio et consequens corolla­
rium canonis 1081, item stricte doctrinalis.
I
Actus positivus dicitur, seu vere elicitus a voluntate, sive exterius mani­
festatus sive, non, ut excludatur voluntas mere negativa. Dicitur: excludat
matrimonium, sive formaliter sive aequivalenter. Formaliter, v. g. si quis dicat:
volo inire quidem societatem cum muliere, at societatem mere amicalem; aut:
volo contrahere unionem ad filios procreandos, sed nolo matrimonium. Atqu i valenter, si dicat: volo quidem unionem coniugalem sed nolo absolute sa­
cramentum.
Ratio nullitatis evidens est, si matrimonium ipsum excluditur, quia deest
consensus. Porro tota essentia matrimonii in fieri consistit in consensu. Ergo,
deficiente consensu, deest matrimonium.
9. Cur item invalide contrahitur, si excludatur ius ad actum co­
niugalem vel aliquam proprietatem essentialem, scii, unitatem vel
indissolubilitatem? Ratio manifesta. Sane ista sunt inseparabilia a
substantia matrimonii, nimirum ius ad coniugalem actum, unitas at­
que indissolubili! as. Unde, eo ipso quod sunt inseparabilia a substantia
matrimonii, excluditur ipsa substantia seu matrimonium, perinde ac
si excludatur pars inseparabilis a toto, necessario excluditur totum
ipsum. Praeterea consensus matrimonialis consistit praecise in mutua
traditione et acceptatione iuris in corpus, in ordine ad prolem ge­
nerandam, seu iuris ad actum coniugalem, et quidem iuris perpetui
et exclusive, quae verba exprimunt diserte unitatem et indissohibilitatem.

DE ERRORE

567

10. Ista intentio recte dici potest contra substantiam matrimonii,
atque natura sua semper et necessario vitiat consensum matrimonia­
lem ac proinde nuptias irritat. Intentio haec discrepat a conditione
contra substantiam matrimonii, de qua in can. 1092, an convenit!
Id manifestum liet ex accurata et genuina notione utriusque, infra
danda (n. 593 ss.).
Hoc interim sedulo notandum: sicut error iuris ct facti potest esse
substantialis obiective et subiective, ita etiam intentio. Intentio de qua
in can. 1086, § 2 est natura sua substantialis objective, cum afficiat
ipsam matrimonii substantiam ex dictis. Habetur substantialis su­
biective tantum, quando ex mera voluntate contrahentis circumstantia
seu qualitas accidentalis ita intenditur, ut, ea deficiente, ipsa substan­
tia rei sive matrimonii excludatur. Complura exempla afferri possunt
de huiusmodi intentione, v. g. matrimonium contrahendi cum puella
honesta, virgine, nobili, etc.

591. Notae historicae (23). — 1. Iure roma.no inter servos et inter
servum et liberum dabatur contubernium. Unde Paulus: « Inter servos
et liberos matrimonium contrahi non potest, contubernium potest (24).
Quod, licet extra legem prorsus non esset, nomen tamen matri­
monii non merebatur. Nam potius ut factum tolerabatur, et quidem
sine ulla iuris protectione, quamvis etiam inter personas serviles im­
pedimenta matrimonialia agnoscerentur, quae tamen non erant impe­
dimenta legalia·, sicut non erant proprie dictae legales cognationes et
affinitates.
Haec miserrima servorum conditio quoad matrimonium semper
viguit, etiam sub imperio (25). Ipsi imperatores Constantinus et lustinianus servos a matrimonio repulerunt (26). Quodsi lustinianus
aliquid de rigore remisit, magis visus est defendere libertatem in li­
beris, quam servitutem in servis imminuere (27).
2. Etiam iure germanico coniugium servorum erat factum, non
vinculum iuridic.um, quod arbitrio domini solvi poterat.
(23) In Collectionibus Decretalium habetur quidem proprius titulus de impedimento
erroris conditionis servilis, se 1 impedimentum erroris personae potius supponitur (cfr. cap. 18,
26, X. IV, I), quam expressis legibus statuitur.
Grat ianus In longo * dicio · C. XXIX, q. I et Petrus Lombardus (Sent. lib. IV. dist. 30).
accuratam quundam doctrinam de impedimento erroris personae primi in foro ecclesiastico
proposuerunt.
Gratianus (item Petrus Lombardus) distinguit quadruplicem errorem, scii, pertoner,
fortunae, conditionis et Qualitatis; at canones antiquos nee de errore personae, nec de errore
fortunae vel qualitatis allegat, neque erroris redundantis in personam facit expressam ηκη·
tionmu, sed quoad rem auto dietuin · (/. e.) ilium commémorât.
(21) II. 19, § <>. Cfr. Vidui, op. cit. n. 319, not. 12; G as parol o, /uscirilc rotnanu/n. I. $ 31.
(25) Palans, II. 19, 6.
(26) C. 5, 5, de i need. et inut. nupt. L. 3; C. Th. 12, 1. L. 6; Nor. 117. cap. G.
(27) Cfr. Gasparolo, l. c.; Wernz, l. c. n. 238; Verlng., I. c. § 43.

3. Ecclesia validitatem matrimonii servorum inter se vel cum liberi» iam
pridem admisit. Nam Callistus I (an. 218-222), qui ipse olim fuerat servu»,
publicavit celeberrimum edictum, quo, non obstante contrario iure romano,
declaravit matrimonia disparis conditionis filiarum senatorum cum libertini»
atque cum ipsis servis esse vera et valida (28).
A fortiori Ecclesia matrimonia inter ipsos servos celebrata vera et valida
atque indissolubilia habuit, licet leges romanae effectus civiles legitimi matri­
monii eis denegarent (29).
I
4. Nonnulli Praelati in Ecclesia occidentali et orientali et quaedam Con­
cilia particularia necessitatem consensus domini, pro huiusmodi matrimoniis,
admiserunt, secundum leges civiles (30); at simul summis curis adlaborarunt
ut saltem coniugia servorum iam contracta sive inter se sive cum ingenuis
non ignorantibus conditionem servilem alterius partis, valida et indissolu­
bilia haberentur (31).

5. Inde a saeculo vm disciplina in Ecclesia paulatim mutata est,
et tandem Adrianus IV (an. 115-1-1159), matrimonia servorum independenter a consensu dominorum valida declaravit (32).
6. Demum Ecclesia statuit, ut nullum esset matrimonium inter
liberum et servum, si prior alterius conditionem servilem ignoraret (33).
Solutio matrimonii legitime contracti ob supervenientem servitutem
imius partis constanter reprobata fuit ab Ecclesia universa (34).

592. Ius civile. — Generatim vel ipsa lex civilis vel saltem Juris­
prudentia errorem quoad matrimonium ultra terminos iuris canonici
extendit, praesertim si dolus interveniat.
1. Codex Italicus statuit errorem circa personam dare actionem nullitatis intra mensem post cognitum errorem. Doctrina iuristarum et iurisprudentia generatim limitant errorem ad identitatem physicam personae,
sed in%
terdum quoque extendunt ad complexum qualitatum, quae spectant perso­
nalitatem iuridicam et civilem. Hinc saepe decisum fuit matrimonium esse
nullum, si adfuerit error circa statum ecclesiasticum, civitatem, matrimonium
religiosum cum alia persona celebratum, etc. (35).
(28) Cfr. L. 16 D. de ritu nupt. 23, 2; Jungmann, Dissert, select. in hist. ceci., I, p. 179b.
(29) Cfr. c. 11, 12, C. XXXII, q. 2 (Leo M. ad Rust. Xarbon. an. 158) iunct. c. G, C.
XXIX, q. 2 (Gregor. M. an. 596) etc. 1,2 ( Pseudoisldor.) eodem C. q. 2; Scherer, I. c. p. 184 fis,
(30) S. Basil, in canonica epist. II ad Amphilochium e. 10, 12; c. 21 Cone. Aurel. IV
(an. 511); c. 30 Cone. Cabilon. (an. 813). Cfr. Boned. XIV, De Synodo diocc., lib. IX, cap. 11,
n. 2 ss.; Rosso t, I. c. n. 1539 ss.
(31) Synod. Venner. (an. 753 vel 756; cfr. Wernz. I. r. not. 17) c. 6, 13, 19; c. 7, 8 Cone.
Comp. (an. 757-758); c. 10 Synod. Dingolfing- (an. 769-77 1); c. 30 Cone. Cabil. (an. 813); c. 4,
5, 7, C. XXIX, q. 2. Cfr. Freisen, I. c. p. 283 s. Quae habet Chelodi (/. c. n. 112, p. 122), vlx
admitti possunt, cum nimis generaliter atque absolute aflirmentur.
(32) Cap. 1, X, IV, 9.
W
(33) Cfr. cap. 2, 3, 4. X, IV, 9.
1·
(31) Cfr. cap. 2, 3, 1, X, IV, 1). < ?r. c. 6, 7, C. XXIX, q. 2; Grat, ad oit. c. 6; Sanchez,
lib. VII, disp. 19; Freisen, I. <. P- 285.
(35) Ita, ex. grM d‘claravit rît. nppelL Brixton. 10 oct. 1883; trib. appell. Taurincn.

DE FICTO ET SIMULATO CONSENSU

569

De errore circa qualitates physicas, ex. gr. quoad morbum, virginitatem
etc., ros est controversa; sed praevalet sententia quae negat (30).
2. Ex Codice Austriaco: a) matrimonium est invalidum ob errorem circa
personam, et etiam secundum iuristarum interpretationem, ob errorem qua­
litatis redundantis in personam; — b) praegnantia mulieris ex alio, sive cul­
pabilis sive inculpabilis, ante matrimonium ignota marito, dat ius ad actionem
rescissoriam; — c) error circa qualitatem accidentalem nihil refert..
3. Ex Codice Germanico: est causa rescissionis a) ignorantia circa natu­
ram matrimonii; — b) error in persona et error qualitatis personalis, dans
causam matrimonio; — c) error dolose inductus etiam circa qualitatem non
personalem, dummodo ne agatur de errore fortunae.
4. Codex Gallicus (art. 180) eadem habet ac Codex Italicus. Viget quoque,
generatim, eadem iurisprudentia.
5. Ex Codice Helvetico (art. 124, 125): error personae aut qualitatis, si
antecedens, est causa rescissionis matrimonii.
6. Codex Hispanicus cum iure canonico fere in omnibus concordat (37).

Articulus IV.
De ficto et simulato consensu.

593. Quid intentio, quid

Intentio est
actus voluntatis quae directe et immediate fertur in aliquod obiectum, v. g. in matrimonium. Conditio est circumstantia in quam fer­
tur ipsa intentio seu voluntas. Proinde quae dicuntur de intentione,
generatim applicantur etiam conditioni; et viceversa.
Ad valorem matrimonii nihil refert utrum intentio (item perse con­
ditio) sit explicita an implicita, mere interna an exterius manifestata,
bona an mala fide posita, ex parte unius au utriusque nupturientis.
2. Intentio consideratur semper obiective seu relate ad obiectum
in quod fertur voluntas. In ordine ad matrimonium potest considerari
1° intentio contrahendi ac se obligandi et implendi; 2° intentio contra­
hendi, et non se obligandi; 3° intentio contrahendi quidem et se obli­
gandi, sed non implendi.
Haec solum Iheoretice et in abstracto dicta volumus; nam intentio
vere contrahendi, in matrimonio, nequit separari ab intentione se
obligandi, cum altera alteram necessario includat. Si quis intendat
fictio et si II dilatio. — 1.

5 iun. 1800; trib. Catanen. 19 dec. 1881. Cfr. .Innati delta Giurisprudtrua italiana, an. 1882.
III, p. 36; an. 1883, I, p. 549; Foro Halia no, an. 1900, I. pag. 1098.
(36) Cfr. Foro italiano, nn. 1904, I, pag. 876; La tene. nn. 1885, 1, pag. 558; an. 1904,
Il k (37) Cfr. Frlcdljorg-Hufnni. L e. § 141; Allègre, op. cit. I, p. 97es.; Lcske u. Locwenfeld,
Dat Eherecht iter curopàixchen Slaaten u. i/irrr Kolonitn, Berlin 19C 4. p. 2G9 ss.

570

CAPUT νπι - ARTICULUS IV

contrahere at simul nolit se obligare, adsunt in casu duae contrariae
intentiones: quaenam praevaleat, dispiciendum ex verbis, ex agendi
ratione atque ex adiunctis.
3. Verae rectaeque intentioni circa matrimonium opponitur /idio,
quae proprie differt a simulatione, quatenus ea denotat deceptionem
seu falsitatem sive interne sive externe quomodocumque habitam,
dum simulatio proprie tunc adest, quando contrahens externe quidem
verba serio et rite profert, sed interne consensum non habet. Hinc
patet discrimen inter fictionem et iocum, qui necessario excludit ver­
ba serio et rite prolata, ita ut ex ipsis verbis seu modo ageudi aut
circumstantiis manifesto appareat consensum verum prorsus deesse.
Interdum simulatio latius ct minus proprie in re matrimonial
sumitur ad significandam consensus manifestationem invalide quomodolibet factam contra praescriptum can. 1081, § 2 et 1086, § 2. Quae
tamen locutio in documentis Ecclesiae et penes eximios theologos
et canonistas non reperitur, ideoque optandum ne adhibeatur ab
auctoribus et ab indicibus ecclesiasticis.
4. Tripliciter potest veriiicari huiusmodi fictio et simulatio: 1° si
Titius, dum verba profert consensum exprimentia, non habet inten­
tionem contrahendi; 2° si habet hypothetice intentionem contrahendi,
sed non sese obligandi quae tamen intentio revera non potest un­
quam separari ab intentione seria contrahendi; 3° si habet inten­
tionem contrahendi et sese obligandi, sed non implendi (1).
In primo casu est simulatio sensu stricto et totali; in aliis casibus,
minus proprie loquendo, sensu lato et partiali.

594. Intentio non contrahendi. — 1. Haec intentio vcrificatui
non solum quando quis non vult revera contrahere (can. 1086, § 2), sed
etiam quando intentionem contrahendi existimat se habere, at de
facto verum consensum coniugalem non praestat, v. g. si positive ex­
cludat proprietatem essentialem matrimonii (cfr. n. 598). In tali casu
intentio contrahendi verum matrimonium abest.
Unde praedicta intentio matrimonium certissime irritat, quia deest
consensus coniugalis. Sane voluntas in aliam rem, a matrimonio di­
versam, fertur.
Simulationi et fictioni, quoad valorem coniugii, aequiparatur iocus,
cum consensus nugatorie praestatur. Cfr. n. 604.
(1) D’Annibale, I, n. Ill; G
œri, II, n. 9u8; Noldin, II, n. 531); Vlamlng, 1. c. n. 532;
S. R. R. 16 uug. 1922.
Quidum (v. g. Fedolc, I. ·;. P· 181; R molo, op. cit. p. 212, nota) censent intcntiommit
conditionem contra substanti n
iberl non po-se cum ignorantia vel errore. Plerumque
simul quidem non exsistunt ut veru Incompatibilitas, Iuxta principia philosophica, non datur.

DE FICTO ET SIMULATO CONSENSU

2. Huiusmodi fictio (ct simulatio) non praesumitur, imo contra
eam in foro externo stat praesumptio iuris. Quare can. 1086, § 1: - In­
ternus animi consensus semper praesumitur conformis verbis vel signis
in celebrando matrimonio adhibitis».
Ratio, quia « nemo existimandus est dixisse, quod non mente agi­
taverit » (2). Quisque enim censetur rationabiliter agere i. e. uti verbis
et signis prout natura ipsa postulat, scii ad animum exterius mani­
festandum.
Proinde satis non est fictionem affirmare, sed certis argumentis
probari debet. Quod, cum de facto mere interno agatur, difficillimum
profecto est. Tamen si tria concurrant: confessio simulantis, praesertim
iurata et incontinenti post contractum edita, manifesta simulationis
causa, denique circumstantiae antecedentes, concomitantes et se­
quentes, quae simulationem evincant, haec sufficienter probata cen­
setur (3).
Folium S. C. C. in caus. Chien. Matrimonii, 12 mart. 1729. haec ad rem
habet: «Inter ceteras conjecturas et circumstantias, hunc simulatum con­
sensum efficaciter demonstrantes, ea ad nostrum propositum recensetur a
praedictis theologis, quando scii, vir illico et incontinenti post contractum
matrimonium animum suum aperit se ficte consensisse, vel factis, statim
nempe fugiendo, vel verbis, id expresse fatendo, et simul aliud matrimonium
ineat, aut ad religionem transeat, aut ad Ordines sacros se promovere faciat.
« Ista enim consensus ficti citissima manifestatio, et insimul si audeat
aliam uxorem ducere, aut ad alium statum incompatibilem transire, demonstrare
videntur suum fictum consensum, cum praesumendum non sit. si vere consen­
sisset, tam cito se poenitere, et tam immemorem suae salutis esse, ut alias
nuptias contrahere auderet... Imo post istos et alios theologos subiungit idem
Sanchez, n. 5, iam dicta procedere, etiamsi post aliquod temporis intervallum
hic fictus consensus detegeretur a viro, quoties id juramento firmaret, ac ex
eius vitae qualitate probabile fieret eum non peierare, quia nempe solitus
esset sacramenta recipere et frequentare, bonorumque familiaritate uti, et
insimul aliam uxorem duceret. Quia in his circumstantiis verosimile non
esset, eum velle in re tam gravi sibi et uxori adeo perniciose mentiri ».

3. Si fictio revera adfuit, sed in foro externo non probatur, ma­
trimonium est reipsa, nullum in foro interno; at in foro extorno ha­
betur validum atque uti tale habendum profecto. Index autem posset
putativos coniuges cogere ad vitam eoniugalem: qui tamen, si conscii
nullitatis, commercium carnale inter se habere non possent, ut palam
(2) Cfr. L. 7. § 2, D. dc supeUecl.lea. 33, 10, iunct. L. 13, Cod. de non num. pec. IV.
:
cup. lu, X, de prob. II, IU; S. C. C. 12 mart. 1729.
(3) Sanchez, lib. II, disp. 15, η. 1 ss.; Lugo. disp. 22, u. 4; Gasparri, l. c. n. »12 s.;
Noldin. L c. n. 627.

572

CAPUT VIE! - ARTICULUS TV

est. Quo in casu habetur conflictus inter forum internum et forum
externum (4).
Qui conflictus adhuc gravior fieret, si ficte contrahens, post pri­
mum alterum matrimonium serio iniret, et adhuc gravior et irrepa­
rabilis, si illud consummaret. Nam in foro int erno primum esset nul­
lum, alterum validum; e converso, in foro externo primum haberetur
validum, alterum invalidum. Quare index posset et deberet prae­
cipere ut alteram mulierem relinqueret et pro circumstantiis ad pri­
mam rediret, quin tamen ipsi liceret rem habere cum hac muliere,
utpote non coniuge. Quam conditionem miserrimam non alii, sed uni
sibi simulator imputare deberet (5).

595. Intentio se non obligandi. — Ista intentio, ut iam diximus,
nequit ullo pacto secerni ac separari ab intentione serio contrahendi,
cum ipsemet conceptus stipulationis contractus matrimonialis neces­
sario includat voluntatem se obligandi. Non datur quippe contra­
ctus sine obligatione, nec ius sine officio correlativo.
Quando, proinde, consideratur intentio contrahendi sine animo
se obligandi, huiusmodi voluntas nonnisi in abstracto attenditur, cum
re et facto nequaquam consistere valeat cum seria intentione contra­
hendi. In casu adest revera duplex actus voluntatis aut explicitus
aut saltem implicitus, alter alterum excludens; practice dispiciendum
quinam praevaleat.
596. Num simulans committat sacrilegium. — Quaerunt DD., utrum qui
simulat vel fingit matrimonium sit reus sacrilegii proprie dicti ob sacramenti
simulationem. Nonnulli affirmant, quia ipse simulat matrimonium, quod est
sacramentum, ideoque simulat eo ipso sacramentum ; atqui sacramenti simu­
latio importat grave peccatum sacrilegii; ergo (6).
Plerique negant, quia non habetur proprie dicta simulatio sacramenti,
sed potius dissimulatio (7).
Sane simulatio sacramenti est ficta positio signi i. e. actionis sacramentalis, quin reipsa sacramentum conficiatur; e converso, dissimulatio est po­
sitio signi seu actionis non sacramentalie — in hoc essentialiter differt a simu­
latione — in iis circumstantiis, o quibus alii putant sacramentum vere confici
aut conferri (8).
(4) Cfr. Bencd. XIV. op. cit., llb. ΧΙΤΓ, cap. 22, n. 7; Lugo, Dc sacram, in (/en., disp. 8,
sect. 8, n. 2 ss.; Gasparrl, l. c. n. 911.
m
(5) Sanchez, lib. I, disp. 9, η. 5; Luno, I c.; Bonacina, Dc matrim., q. 1, punct. 1, n. 5;
Coninck, i. c. disp. 21, n. 7; S. Alph., lib. III, n. 710; Oasparri, l. c. n. 919.
B
(0) Cfr. Schmalzgr., lib. IV, tit. 1. n. 268; Plrhing, lib. IV, tit. 1, n. 97; Laymans,
part. IV, cap. 1. η. 5.
(7) Sanchez, llb. I, disp. 11, n. 2;lib. IV, disp. 16, n. 2 s.; lib. VII, disp. 6, n. 1· Lacroix,
lib. VI, part. I, n. 162; S. Alph., lib. VI, n. 62; Henriquez, lib. XI, cup. 9, n. 6Coninck’.
disp. 28, n. 37 ss.; Concino, De soo-oh ’’n pen.,cap 12, n. 15; D’Annibal·· Ilin 127 not ’S·
Rosset, I. c. n. 2805.
’
' '
’
. *
(8) Cfr. Capp-ΊΙο, De Sacrum
I, n 7s s.; Alph., I. c. n. 59.

DE FICTO ET SIMULATO CONSENSU

573

In casu nostro non ponitur actio sacramentalie seu materia et forma sa­
cramenti quae sita est in contractu valido, quia contrahens sua simulatione
reddit nullum contractum, ideoque, deficiente materia et forma sacramenti
i. e. contractu valido, deest quoque simulatio proprie dicta.
Haec sententia, rite tamen intellecta, certa videtur.
At procul dubio qui simulat matrimonium ex dolo, seu cum deceptione
alterius, graviter per se peccat: tum quia mentitur in re gravi, tum quia no­
tabilem iniuriam et damna gravia, praesertim si pars decepta est mulier, in­
fert alteri contrahenti; et si habeat intentionem utendi tali matrimonio, pec­
cat non solum contra voracitatem et iustitiam, sed etiam contra castitatem (9).
Ex causa gravi licet ficte contrahere, excluso tamen, uti patet, animo
consummandi matrimonium. Quare nullatenus peccat qui, metu gravi co­
actus ad matrimonium, verba profert absque ullo interno consensu; item si
contrahens cognoscit aliquod impedimentum adesse, et sine magno scandalo
atque admiratione ab altari recedere nequit (10).
Si huiusmodi simulatio fiat sine deceptione alterius partis, quae de ea
certior facta est, contrahentes eatenus peccant quatenus ritu sacro adhibito
abutuntur, a quo peccato minor ratio ac bona fides excusare potest.

597. Ad quid teneatur fingens seu si: H ulans. — Item quaerunt
DD. num licte consentiens teneatur ad matrimonium re validandum,
vel saltem ad damna parti deceptae reparanda.
Haec in praxi videntur tenenda:
1° Si nulla fuit deceptio alterius partis, simulator non tenetur per
se neque ad matrimonium revalidandum neque ad damna resarcienda.
2° Si alia pars fuit decepta, ficte contrahens debet profecto,
nisi matrimonium revalidetur, omnia damna reparare, quorum ipse
causa iniusta et efficax fuit.
3° Longe probabilius tenetur ad revalidationem matrimonii,
verum eliciendo consensum, tum quia damnum illatum, praesertim
mulieri, vix alio modo compensari potest, tum quia parti deceptae
consensum, et non aliam rem, ipSa invita, praestare debet, iuxta illud:
«aliud pro alio invito creditori solvi non potest» (11).
Contra quosdam AA., id probe animadvertendum est: ubi agitur
de matrimonio iam celebrato, quamvis ficte, longe maior urget ratio,
quam ubi agitur de simplici defloratione mulieris sub spe coniugii
ineundi; nam in hoc altero casu urget sola ratio reparandi damna,
dum in priore casu urget alia quoque ratio, ea scii, quae ex ipso ma­
trimonio dolose celebrato enascitur.
(9) 3. Alph., lib. VI, n. 887 ; Bull.-Palm., I. c., n. 2GI.
(10) Cfr. Sanchez, lib. I, disp. 11. η. 2; Lacroix, L c.; S. Alph., lib. VI, n. 62, qui merito
hanc sentent iam communem appellat; Coninck, l. c.; Kosset, L c. n. 1321: Gasparrl» Z. c.
n. 910; Cappello» l. c. n. 79.
(11) L. 2, J 1. IT. de reb. cred. Quaro nlmtfl absoluto Chclodi (l. c. n. 115) diclt: « Qui
ilote onsensit, ad damna parti deceptae reparanda tonetur, non per se ad matrimonium re·
validandum, nisi hoc unicum remedium sit ».

J

574

CAPUT VIII - ARTICULUS IV

Excipe, si pars decepta cesserit iu ri suo vel aliam compensationem
acceptaverit; aut si matrimonium iam contrahi nequeat, ob exortum
impedimentum, vel scandala aut malos exitus qui ex eo timentur (12).
II
II
598. Intentio irritans matrimonium.
— « Si alterutra vel utraque

pars positivo voluntatis actu excludat matrimonium ipsum, aut omne
ius ad coniugdlem actum, vel essentialem aliquam matrimonii proprie­
tatem, invalide contrahit » (can. 1085, § 2). Cfr. n. 593.
1. Dicitur actu positivo voluntatis, ut excludatur actus mere «egativus qui reipsa non exsistit, cum consistat in defectu teudentiae
seu inclinationis ex parte voluntatis in determinatum obiectuni. Con­
sensus voluntatis, sive haec obiectuni aliquod velit sive nolit, neces­
sario importat actum positivum, sine quo verus et proprie dictus con­
sensus ne concipi quidem potest. Porro essentia matrimonii tota re­
ponenda est in contractu coniugali: hinc necessario attendi debet
actus positivus voluntatis ex quo ipse consensus constituitur (13).
2. Non solum quando quis excludit ipsum matrimonium explicite
aut implicite (v. g. si excludit positive finem essentialem matrimonii
aut contractum coniugalem vel sacramentum utpote inseparabile a
ratione contractus matrimonialis inter baptizatos), deest consensus
matrimonialis, sed etiam quando excludit ius ad actum coniugalem
vel aliquam proprietatem essentialem matrimonii i. e. perpetuitatem
aut unitatem, deficit consensus ideoque et matrimonium. Sane negatur
aliquid essentiale in contractu, qui exinde totus corruit, quia illud ad
exsistentiam et valorem contractus requiritur.
Can. 1086, § 2 dicit « omne ius ad coniugalem actum », quia si ex­
cluderetur ius partialiter tantum, non ideo semper et necessario seque­
retur ex hoc capite nullitas matrimonii; si vero excluderetur cum
limitatione temporis vel personae, haberetur forte nullitas ex alio
capite, scii, ob exclusionem unitatis aut indissolubilitatis.
Sub hoc respectu eoque t antum attendenda vox « omne », quae
de se et proprie loquendo nihil addit.
Quae doctrina ita declarari potest. In casu considerari possunt,
at revera non habentur duo voluntatis actus positivi et contrarii. Con­
trahens enim vult matrimonium, quia ex bypothesi vult illud inire
seu dicit se illud velle, at simul non vult, cum excludat ius ad actum
coniugalem, aut proprietatem essentialem sine qua matrimonium consi­
stere nequit, ita ut ,ea exclusa.ipsum matrimonium necessario excludatur.
(12) Cfr. Sanchez» lib. Γ, disp io, 11. n. 3
||b. n, diep. 15. n. i HS.; Schmalzffr../. r.
n. 265 e».: S. Alph., I. c, n. 887 G isparrl, 7- <·. n. 910; Wcrnz, 7. c. n.
Tlot. i 13 : Hosset |
c. n· 109 es.; Scherer. 7. c. § l 12.
|KWNKmS|
(13) Sanchez, lib. I. disp. 9. η
Donacina. l. c.; s. Alph.. lib. Il, n. 710: SalmanL.
tract. 9, cap. 1, n. 28.

DE FICTO ET SIMULATO CONSENSU

575

Proinde actus posterior destruit priorem; seu duo contrarii actus mutuo
se elidunt, ideoque* plane deest verus consensus matrimonialis (11).
Nihil refert utrum explicite an implicite, positive an negative ex­
primantur huiusmodi actus. V. g. quis dicit: Volo inire matrimonium,
at nolo sacramentum; aut: Volo contrahere matrimonium, quod tamen
sacramentum non sit; item: Volo celebrare nuptias, sed temporaneas
tantum; aut : Volo celebrare nuptias, sed nolo nuptias perpetuas; vel:
Volo contrahere matrimonium solubile; item: Volo inire nuptias, sed
nolo tradere ius in corpus meum.
Aliud profecto est in simplici errore: hoc posito habetur unicus
ac sufficiens actus voluntatis; posita e contrario intentione praedicta,
habentur duo actus voluntatis, se invicem destruentes, alter explicitas
alter implicitus: unde illic habetur consensus coniugalis, hic non adest.
Benedictus XIV haec egregie tradit: Quicumque contractum vult, ne­
cesse est ut eiusdem substantiam velit; ideoque si contrahentes in matrimonii
foedere ineundo conditionem apponunt illius substantiae contrariam, certis­
simum est argumentum nequaquam eos in veri matrimonii contractum con­
sentire; sine contrahentium autem consensu matrimonium esse non potest.
Quod si expresse illa conditio de matrimonio ob adulterium dissolvendo mi­
nime apposita fuerit, quantumvis contrahentes in eo fuerint errore ut matri­
monii vinculum per adulterium dissolvi possit, nihilominus locus est praesum­
ptioni ut, dum matrimonium, prout a Christo institutum est. inire voluerunt,
illud omnino perpetuo ac, interveniente etiam adulterio, insolubile contra­
here voluerint ; praevalente nimirum generali, quam diximus, voluntate de
matrimonio iuxta Christi institutionem ineundo, eaque privatum illum er­
rorem quodammodo absorbente; quo lit ut matrimonium ita contractum va­
lidum firmumque maneat.
At ubi contrahentes in ipso voluntatis contractu expressam apposue­
runt conditionem de dissolvendo quoad vinculum matrimonio in casu adul­
terii, iam fieri nequit ut error particularis absorptus maneat a generali vo­
luntate contrahendi matrimonium, prouti a Christo D. institutum fuit; sed
potius voluntas generalis huiusmodi exstinguitur ab errore particulari, qui
manifeste praevalet ac dominatur; atque hinc oritur nullitas matrimonii,
in quo contrahendo apposita fuit conditio ipsius substantiae contraria (15).

3. Quare invalide contrahit qui positive in mente sua dicit: Volo
inire matrimonium, sed nolo tradere alteri parti ius in corpus meum
in ordinem ad prolem, aut : nolo acceptare ab altera parte ius in corpus
eius, aut : nolo tradere vel acceptare ius perpetuum et exclusivum.
Quidnam si excludatur sacramentum? Ita distinguendum: vel ex­
cluditur tantum ratio sacramenti, vel excluditur ipsum matrimonium.
(II) Liigo. />r sacram. in gen. disp. 8, sect. 8; Lacroix, /. c. n. 62 SS
ss.; Gasparri» I. c.
n, 199; Capjxdlo, Z. c. n. 86.
(15) De Synodo dioec., lib. Nil 1, cap.

Si primum, v. g. si quis dicat: nolo sacramentum, sed volo absolute
et omnino matrimonium, hoc valet ei est verum sacramentum, quia
intentio ministri est necessaria dumtaxat ad ritum sacramentalem
ponendum, scii., in casu nostro, ad contractum matrimonialem; quo
posito, unice ab institutione Christi pendet, non autem a ministri
intentione, quod ritus ille habeat rationem sacramenti et effectus
producat sacramentales.
Si alterum, puta si quis dicat: volo matrimonium, sed non sacra­
mentum, secus nolo ipsum matrimonium, coniugium est nullum, quia
reipsa deest consensus in matrimonium, cum praevaleat in casu in­
tentio excludendi matrimonium, seu altera intentio priorem excludat.
4. An positiva exclusio proprietatis essentialis aut iuris coniugalis
praesupponat necessario cognitionem eiusdem? Quidam affirmant.
Verius distinguendum. Exclusio explicita praesupponit cognitionem
rei; implicita id minime requirit eaque iuridice eosdem effectus parit
atque explicita.
5. Qui matrimonium contrahit cum intentione de qua supra, peccat
per se, et quidem graviter. Quod attinet ad renovationem consensus et
damnorum reparationem, huc, generatim loquendo, spectant quae
supra dicta fuerunt (n. 597).

598bis. An et quando intentio (aut conditio) excludendi fines
II
II
II
II
II
matrimonii
consensum matrimonialem
vitiet. — Quaestio est potissimum de line primario coniugii, qui est procreatio atque educatio
prolis. Iste linis essentialis est, utpote linis operis ad quem natura sua
matrimonium ordinatur ex ipsa Dei institutione. Proinde qui positive
excludit huiusmodi finem, excludit essentiam matrimonii ideoque
matrimonium ipsum.
1. Si nupturientes igitur statuant nuptias inire, equidem positivo
voluntatis actu, cum intentione aut conditione utendi semper onani­
stice matrimonio aliave media praeservativa adhibendi ad impediendam
omnino conceptionem, vel procurandi abortum aut prolem forte natam
occidendi, invalide contrahunt. Eiusmodi quippe line operis revera
excluso, ipsum opus manet exclusum ac propterea matrimonium.
Nihil refert utrum una pars an utraque praedictum voluntatis
actum ponat; utrum palam an occulte; utrum sciat an ignoret consen­
sum matrimonialem irritari.
2. In praxi perquam raro positiva exclusio habetur; plerumque
adest prava voluntas superveniens abutendi iure et officio iam rite
tradito et acceptato. Quare confes irius, parochus, index maxima
prudentia utatur, omnes et singulas circumstantias antecedentes con­
comitantes subséquentes dilig. ntissime perpendat. In dubio standum

DE FICTO ET SIMULATO CONSENSE

577

pro honesta voluntate ideoque pro valore matrimonii. At si revera
certo constaret de praefata exclusione positive admissa, de nullitate
coniugii, iuxta principia philosophica et iu ridica, ambigendum non
esset.
II
certis
598ter. An intentio (vel conditio) utendi matrimonio
II
II
II
tantum temporibus
matrimonialem
consensum destruat. — 1. Cui-

que iam nota atque divulgata exsistit theoria seu methodus Ogino-Knaus
Smulders (16).
Iuxta hanc theoriam dantur quaedam tempora in quibus ex phy­
siologica mulieris constitutione conceptio impossibilis aut valde dif­
ficilis est. Plures medici id absolute affirmant; alii multi, contra, vel
negant vel serio dubitant. Quidquid est de re ista, de qua videant periti,
facile patet responsum ad propositam quaestionem.
2. Si nupturientes intendant tradere et acceptare ius perpetuum
et exclusivum in corpus quoad generationem, consensus valide prae­
statur ac proinde ex hoc capite nihil officit matrimonii valori; cum
in casu intentio vel conditio utendi matrimonio tempore minus apto
ad fecundat ionem, respiciat exercitium dumtaxat iuris et officii per­
petui iam traditi et acceptati. Si e contra nupturiens haberet revera
voluntatem tradendi et acceptandi ius in corpus tantummodo quoad
certa tempora, procul dubio consensus matrimonialis deesset ac proinde
matrimonium foret nullum, deficiente perpetuitate essentialiter re­
quisita.
In praxi talis voluntas nec praesumitur nec generat im exsistit:
quare, nisi contrarium certo probetur, standum pro coniugii validitate.
Cfr. n. 600.
II
599. Num intentio necessario sit exprimenda
vel apponenda
II deducenda. — 1. Quidam dicunt requiri,
ut conditio aut in pactum

ut intentio excludendi matrimonium aut ius ad actum coniugalem
vel proprietatem essentialem appareat in formula nuptiarum aut appo­
natur expresse tamquam conditio; secus, aiunt, ea non induit ac propterea matrimonium valet. Id ut omnino falsum reiiciendum. Sane
confundendum non est medium probationis, ex quo constet in foro
externo de huiusmodi exclusione, cum ipsa natura rei.
Porro, posito actu positivo voluntatis excludendi ea quae pertinent
ad substantiam matrimonii, certissimum est matrimonium esse nullum,
sive actus fuerit mere internus sive fuerit exterius manifestatus, sive
(16) Cfr. D'Este» I oiorni fecondi c giorni sterili nelle donne, Crema, 1946; Stcchcr, La
cwdincnza periodica. Traduzione, Firenze, 1917; Gennaro, Λα contincnza periodica nel vwdri*
mnnio9 Torino 1917; Paterinann, Matrimonio c jecondità, in armonia colit tsigcnzt delta Itgge
morale. Bellinzona 1918, etc.

37.

- ('appello, De Sacramentis, V.

probari possit in foro externo sive non. Loquimur de valore obiecliro
confugii, uti patet, qui nullatenus pendet ex facto probationis, sed
unice ex rei natura i. e. ex vero consensu in essentialia matrimonii.
2. Item nonnulli exigunt ut intentio sit in pactum deducia. Huc
spectant quae modo diximus. Pactum nequaquam influit in validi­
tatem aut nullitatem matrimonii, sed solum potest et debet conside­
rari tamquam medium aptissimum, non tamen unicum, ad probandum
intentionis factum. Quare, deliciente etiam pacto, certum atque indu­
bitatum est coniugium irritum esse, si positive exclusa fuerint, quam­
vis per actum mere internum, essentialia matrimonii. Id manifeste
constat ex ipsa notione et natura consensus matrimonialis (17).
Nonnullae declarationes, quae in contrarium afferuntur, ct quae videntur
non admittere nullitatem nisi intentio fuerit in pactum deducta, intelligendai?
sunt de praesumptione iuris quae militat contra limitatum consensum, cum
externe contrahitur absolute; aut dicendum vocem pacti sumi sensu minus
proprio, ad significandam intentionem unilateralem, in contractu matrimoniali
tamen expressam; vel asserendum praefata verba significare intentionem re­
vera appositam fuisse eamque allicere ipsum contractum matrimonialem.
Haec praesumptio disertis verbis a Codice (can. 1U86, § 1) memoratur. Op­
positum luculenter probari debet. Quod certe in praxi facile non erit, nisi con­
ditio fuerit ore vel scripto above modo expressa.

Quamvis pactum sit medium ordinarium et magis obvium pro­
bationis, non est tamen unicum atque exclusivum. Praesumptio enim
omnibus illis argumentis seu probationibus destrui potest, e quibus
moralis certitudo de exsistentia intentionis haberi queat (18).
H de prole vitanda vel non edu
600. Intentio (conditio) et pactum
canda aut de fecundatione artificiali adhibenda. — 1. Circa huius-

modi intentionem et pactum, disputatur, utrum sint reducenda ad
voluntatem se non obligandi, an potius ad volunt atom non implendi,
et consequenter utrum matrimonium irritum liat necne.
(17) Cfr. S. C. S. Off. 11 dec. 1858. 11 mart. 1868, 9 dec. 1871, 1 febr. 1891; Collect. S.
C.de Prop. Pub. II, nu. 1327, 1127, 1761.
Nonnullae S. Olllcii instructiones exigunt absolute, ut intentio fuerit in pactum dedu­
cta. At nihil indo contra doctrinam in textu propositam, utpote quae ex ipsa natura matri­
monii ideoque ex iuris divini principiis sponte consequitur.
Probare non possumus quae tradit Vlaining (/. c. η. 551): c Iterum tamen monemus,
conditionem proprie dictam... non esse confundendam cum mera intentione, persuasione,
opinione, proposito, etc. Illa quidem, non item haec, matrimonium invalidât ».
Intentio non est idem ac persuasio v< 1 opinio; haec enim est actus intellectus, illa, contra,
actus voluntatis. Unde si est vera init/itio, qun< opponatur substantiae* matrimonii, excludit
necessario consensum coniugalcm ideoque matrimonium irritat.
(18) Ab initio ipsa S. II. Rota sequi vide liatur regulam lurisprudoPtiae antiquioris,quae
exigebat ut intentio esset in pactum deducta (U 19i un. 1900, dec. 8, η. 7; 21 iul. 191)9, dec. 17,
η. 6; 6 dec. 1999, dec. 18, n. Ii; * · mari. 191*·, d< c. 12, n. 9 etc.). Serius tamen admissum
est hoc non requiri; sic ex. gr. evplici * 1 mari 1913 et 7 febr. 1915. Cfr. Acta Aposl Salis
V, p. 312. VII, p. 292.

DE FICTO ET SIMULATO CONSENSU

579

2. Vera doctrina, de hac re complures postulat distinctiones.
1° Si uterque vel alteruter coniux habeat intentionem tradendi et
acceptandi ius in corpus ad tempus tantum, pro uno alterove filio procreando
dumtaxat, procul dubio matrimonium non valet, quia deest legitimus con­
sensus (cfr. n. 574).
2° Si coniuges, ambo vel alteruter, habeant intentionem tradendi et
acceptandi ius in corpus solummodo ad actus incompletos et illicitos, exclusa
copula perfecta in ordine ad generationem, matrimonium, ut supra, irritum est.
3° Si coniuges, unus vel ambo, matrimonium ineant ea intentione,
ut tradant et acceptent ius in corpus ad actus incompletos et illicitos po­
nendos, vel ad unum alterumve filium procreandum, sed positive non ex­
cludant ius perpetuum et exclusivum in corpus in ordine ad actus per se aptos
ad prolis generationem, matrimonium valet.
4° Si coniuges conveniant inter se de prole vitanda per aliquod tempus,
coniugium per se habendum est ut validum, seu praesumitur in casu vera
traditio et acceptatio iuris perpetui et exclusive in corpus, ea quippe quae
requiritur et sufficit ad valorem eoniugii ex consensu matrimoniali rite praestito.
Consulto diximus: per se habendum est ut validum, quia agitur de mera
praesumptione. Obiective matrimonium erit validum aut invalidum, prout
praedicta traditio et acceptatio iuris perpetui et exclusive in corpus adfuerit
necne.
5" Si coniuges convenerint inter se de omni prole vitanda in perpetuum,
praesumitur exclusum fuisse mutuum ius perpetuum et exclusivum in corpus,
ideoque matrimonium, cx hoc capite, praesumitur invalidum. Agitur de prae­
sumptione tantum: obiective dicendum ut in praecedenti hypothesi.
6° Quae huc usque dicta sunt de prole vitanda, per se applicari debent,
speculative loquendo, etiam pacto seu intentioni prolem non educandi aut edu­
candi extra religionem christianam (quod profecto idem est ac non educare),
si utraque vel saltem una pars sit baptizata.
In hae. hypothesi videndum, num coniuges voluerint verum matrimonium
contrahere, an non. Si primum, coniugium valet; secus, non. Item videndum,
num absolute et perpetuo intenderint excludere omne ius et officium, an solum
implementum et exercitium. Si primum matrimonium est nullum, quia deest
verus contractus coniugalis, qui natura sua ordinatur ad prolem procreandam
atque educandam; si alterum, valet.
Haec speculative dicta sint. In praxi simplex intentio et pactum de prole
non educanda aut educanda extra religionem christianam. rarissime secumfert nullitatem eoniugii, sive res spectetur obiective sive consideretur subie­
ctive quoad ipsos contrahentes ei quoad modum probationis in foro externo.
7° Si nupturientes voluntatem habent utendi fecundatione artificiali
(cfr. n. 382), matrimonium nullum est, si et quatenus talis voluntas excludat
ius in corpus perpetuum et exclusivum ad normam can. 1086, § 2. Nam feeundatio artificialis proprie dicta importat ut unio sexualis non perficiatur
modo naturali, sed alio prorsus modo: inde apparet ratio illiceitatis et nullitatis matrimonii. In praxi, praefata voluntas contraria substantiae eoniugii
fere semper abest, ideoque cx huiusmodi capite vix admittenda nullitas eoniugii.

580

CAPUT VW - ARTICULUS IV

8° Coniuges, qui velint impugnare valorem coniugii ex praefato ca­
pite, si fuerint causa dolosa et directa, non sunt audiendi, seu carent iure
matrimonium accusandi ad normam can. 1971, § I, 1° et responsionis Pon­
tificiae Commissionis Codicis 17 iul. 1933, 27 iul. 1942. Cfr. n. 601, 5, 621.4.
II
601. Intentio (conditio) non implendi.
— 1. Si quis habet inten­

tionem (idem dicas de conditione) contrahendi et se obligandi, sed
non implendi, matrimonium per se potest esse validum. Scii, ista inten­
tio non implendi potest considerari in duplici momento: vel una simul
cum intentione contrahendi et se obligandi, vel separatim, quatenus
superveniat illi intentioni iam elicitae seu matrimonio iam contracto.
In prima hypothesi, obligatio non implendi non potest exsistere simul cum
intentione vere contrahendi et se obligandi, quia altera alteram necessario
excludit ex ipsa rei natura. In secunda hypothesi, intentio non implendi potest
haberi et considerari ut plane distincta ac separata ab alia intentione. Sane
posita intentione contrahendi et sese obligandi, contractus coniugalis est iam
perfectus ideoque matrimonium iam exsistit, ita ut officiorum ad implementum
superveniat matrimonio in suo esse iam plene constituto, et consequenter
ipsius defectus essentiam actus mutare nequeat.
Animus obligationem assumendi et prava intentio eam violandi in casu
praedicto non sunt duo positivi actus contrarii: proinde se invicem nequaquam
excludunt (19). At si quis intendit sibi reservare ius non implendi aut po­
sitive excludit obligationem implendi, invalide contrahit, quia deest verus
consensus matrimonialis.
2. Unde propositum vitandi prolem vel eam necandi, adulterandi,
onanistice coeundi, debitum negandi et alia id genus, matrimonium
per se non irritant, quia bona fidei seu fidelitatis et prolis non perti­
nent ad esse matrimonii, sed ad eius usum: at esse rei non pendet ab
usu. Dicimus: per se non irritant, quia practice videndum quaenam
revera fuerit intentio contrahentis. Cfr. n. 598 ss.
Qua de re tamen minus clare nonnulli auctores loqui videntur,
non satis distinguentes inter potestatem seu ius sibi reservatum in
actu consensus matrimonialis, v. g. vitandi prolem, adulterandi etc.,
et propositum iure perpetuo et exclusive iam rite tradito-acceptato
abutendi.
In priore casu agitur directe contra bonum ipsius sacramenti, et
non tantum contra bonum fidei et prolis, ideoque deest consensus
matrimonialis; aliter in secundo casu. Quare bonum sacramenti (indissolubilitas) distinctionem non admittit inter obligationem et eiusdem
(19) Sanchez, lib. U. disp. 19, n. 12; lib. V, disp. 9, n. 2; Lugo, De iust. ct iure, disp. 22,
n. 36; D’Annibale, II. n. 112; ILI, n. 118, not. 7; BaU.-I’alm., Ili, η. 569; S. H. Il 31 mart
1922, 10 inn. 1922.

DE FICTO ET SIMULATO CONSENSU

581

adimplemcntum, quia matrimonium numquam invenitur sine inse­
parabilitate: unde qui matrimonium vult, velle debet perpetuum, et, si
solubile intendit, eo ipso non intendit matrimonium. Cfr. n. 598.
S. Thomas haec egregie tradit: «Fides et proles possunt dupliciter con­
siderari. Uno modo in se ipsis et sic pertinent ad usum matrimonii, per quem
ct proles suscipitur et pactio coniugalis (scii, reddendi debitum) servatur.
Sed indivisibililas, quam sacramentum importat, pertinet ad ipsum matri­
monium secundum sc; quia ex hoc ipso quod per pactionem coniugalem sui
potestatem sibi invicem in perpetuum coniuges tradunt, sequitur quod sepa­
rari non possint, ct inde est, quod matrimonium numquam invenitur sine
inseparabilitate, invenitur autem sine fide et prole, quia esse rei non dependet
ab usu suo...
«Alio modo possunt considerari fides ct proles, secundum quod sunt in
suis principiis, ut pro prole accipiatur intentio prolis, et pro fide debitum ser­
vandi fidem, sine quibus etiam matrimonium esse non potest; quia haec in ma­
trimonio ex ipsa pactione coniugali causantur: ita quod si aliquid contrarium
huiusmodi exprimeretur in consensu, qui matrimonium facit, non esset ma­
trimonium, ct sic accipiendo fidem et prolem, proles est essentialissimum in
matrimonio et secundo fides « (20).

3. A fortiori valet matrimonium, si pars simpliciter non desiderat
prolem et ideo voluntatem habet abstinendi ab usu matrimonii.
4. Quaerunt DD. num ob defectum consensus nullum dicendum
sit matrimonium mulieris, quae ante nuptias chirurgicam operationem
subit ea praecise intentione ut maternitatis incommoda evitet (21).
Quidam affirmant non solum ex iis qui putant talem mulierem
esse impotentem, sed etiam ex illis qui aliter sentiunt (22). Alii verius
negant (23), nam si mulier, dum matrimonium contrahit, intendit
revera tradere-acceptare ius in corpus sine ulla restrictione quoad
sobolem, perpetuum et exclusivum, consensus matrimonialis adest:
coniugium itaque ex hoc capite per se invalidum dici nequit. At certe
in casu habetur grave indicium contra debitam intentionem mulieris;
quod ex adiunctis augeri vel minui aut tolli potest.
5. Item quaeritur, an voluntas nupturientium necandi prolem,
possit interdum esse causam nullitatis matrimonii. Plerique negant;
quidam affirmant, distinguentes inter casum et casum, intentionem
et intentionem. Cfr. n. 598bis.
(20)
(21)
(22)
p. 5 ss.;
(23)

Τη IV, 1). 31, q. 1, art. 3.
Num adsit in casu impotentiae impedimentum, vide n. 354 es.
Cfr. Eschbach, De novo Quodam sterilitatis conceptu, app. II, n. 1; Arendt, op. cil.,
Gasparri, l. c. n. 923.
Gasparri, l. c.; Lehmkuhl, L c. n. 886.

Λ

C

B es accurate examinanda, opportunis factis distinctionibus, ut
supra de pacto et intentione non educandi prolem.
1° In foro erterno matrimonium initum eum tali intentione semper
praesumendum est validum.
2° Prava voluntas occidendi prolem, per se nuptias irritas non facit,
quia consensum matrimonialem necessario non vitiat talis voluntas. Ideoque
etiam in foro interno coniugium validum censendum est.
3° Attamen si quis intendat revera matrimonium contrahere cum prae­
dicta pessima voluntate, et non alias, quatenus sibi reservet ius necandi eo·
bolem, seu excludat positive, sive explicite sive implicite, obligationem illam
alendi et educandi, consensus matrimonialis vitiatur ac propterea coniugium
invalidum foret. Id obiective ac theoretice dicendum. In praxi huiusmodi
voluntas vix admittenda et difficillimae erit probationis in foro externo.

6. Matrimonium gaudet favore iuris: unde in dubio standum est
pro eius valore, scii, praesumendum, contrahentes habuisse intentio­
nem adimplendi officia coniugalia, salvo iure matrimoniali. Quae prae­
sumptio in foro externo certis omnino argumentis destrui debet.
7. Qui nuptias init eum animo non implendi obligationes ma­
trimoniales, graviter peccat, et hanc pravam voluntatem deponere
omnino tenetur (24).
II
602. Intentio (vel pactum)
divortiandi. — Ista intentio sive

ponatur qua conditio sive non, potest ex mente nupturientis respi­
cere tria: vinculum religiosum, vinculum naturale, vinculum men
civile.
Ordinarie loquendo, nupturientes non distinguunt inter unum et
alterum vinculum expressis verbis, nec forte percipiunt accuratam
distinctionem inter unum et alterum. Quo in casu, ut plerumque ac­
cidit, ex eorum verbis agendique ratione aliisque circumstantiis eruen­
dum, quaenam praecise fuerit ipsorum voluntas.
Si alteruter vel uterque sponsus per voluntatem divortiandi in­
tendit sibi reservare facultatem obtinendi solutionem matrimonii
coram Deo et Ecclesia, ita ut inde omnino liber evadat, sive cogitet
de novo matrimonio ineundo sive non, profecto talis intentio fertur
directe et immediate in ipsum vinculum seu matrimonium religiosum,
ideoque vitiat natura sua consensum coniugalem et nuptias nullas
atque irritas facit.
3
Si nupturientes forte non cogitent expresse de solutione vinculi
religiosi ac de libertate coram Ecclesia recuperanda, sed tamen per
(24) Cfr. 8. Alph., lib. III

η. ΐ'·9; Hall.- Palm., Ill, η. 501.

DE FICTO ET SIMULATO CONSENSU

583

voluntatem divortiandi intendant sibi reservare potestatem recupe­
randi pristinam suam libertatem, adeo ut, optento divortio, non am­
plius habeant mutua iura et officia coniugum, perinde ac si matri­
monium revera celebratum non fuisset, huiusmodi voluntas procul
dubio vitiat intrinsece consensum matrimonialem ac propterea reddit
nullum ct irritum ipsimi matrimonium.
Si nupturientes voluntate divortii intendant dumtaxat solutionem
vinculi mere civilis, ita ut liberi fiant solum coram civili societate,
sed matrimonio copulati maneant qua veri coniuges coram Deo et
Ecclesia, talis intentio certe non vitiat consensum matrimonialem,
cum nequaquam excludat indissolubilitatem vinculi coniugalis, ideo­
que matrimonium ex hoc capite valide contrahitur.
Huiusmodi intentio divortiandi, quae respiciat tantum solutionem liga­
minis civilis, manente vinculo naturali et religioso coram Deo et Ecclesia,
non praesumitur, praesertim si agitur de iis qui nuptias iuxta formam cano­
nicam rite celebrarunt, sed certis et perspicuis argumentis ea probari debet.
Sane solutio ligaminis civilis tantum, manente vinculo coniugali ideoque
perdurantibus iuribus et officiis omnibus coniugum, inutilis est, imo perni­
ciosa tum ipsis coniugibus tum soboli natae aut nasciturae ad effectus civiles
quod attinet, et moraliter omnino improbanda, utpotc quae pericula et in­
commoda gravia secumfert.

Catholici, qui matrimonium contrahunt cum intentione divortii
pleni seu obtinendi solutionem vinculi coniugalis, certe peccant et
quidem gravissimo: matrimonium autem est semper invalidum, inde­
pendent er a scientia vel opinione nupturientium, sive ipsi sciant coniugiuni inde, nullum et irritum fore sive ignorent. At iidem sponsi
peccant, ct forte gravius saltem in nonnullis casibus et adiunctis, si
nuptias celebrent cum intentione obtinendi deinceps solutionem li­
gaminis civilis, manento vinculo coniugali coram Deo et Ecclesia;
peccant, impiam, et forte (/ravius, ob damna (piae sibi ac proli obveniunt,
ob gravia pericula et consectaria quae inde oriri possunt (cfr.
n. 835 ss.).
Proinde, posita voluntate divortiandi, praesumendum videtur,
nupturientes habuisse intentionem recuperandi veram et plenam liber­
tatem, perinde ac si matrimonium non fuisset unquam celebratum,
seu obtinendi solutionem vinculi coniugalis. Quae praesumptio ex
communiter contingentibus sponte deducta, nonnisi contrariis iisque
validis rationibus destrui potest (25).
(25) Doctrinam huc usque traditam nonnullae sententiae rotales explicite aut implicite
confirmant; v. u. decls. XVI, c. Prior 8 febr. 1915; docis. XVI c. Parrillo 5 iul. 1923; docis.
LIX c. Mashimi 21 dec. 1927; decis. VIII e. Grazioli 16 febr. 1932: docis. LXII1 c. Mu>simi
2 iul. 1931; decls. XL1I c. Massimi 29 mail 1935; decls. LXX c. Wycn. 12 nov. 1936. etc.

684

CAPUT VIII - ARTICULUS IV

603. Probatio intentionis, exclusio aut li itatio actionis. — 1. Im­
II

primis confundenda non est exsistentia intentionis eum eius probationi,
nec validitas aut invaliditas matrimonii cum facto probationis. Sunt
quippe res omnino distinctae.
Intentio consideratur obiective, in se ipsa, eaque realiter exsistens,
semper et necessario operatur suumque parit effectum, independenter
ab animo et opinione nupturientis, a manifestatione, divulgatione
ac notitia ipsius.
2. Probatio intentionis difficilis profecto est; at non impossibilis.
Modi ordinarii probationis, ut in ceteris factis, sunt depositiones
partium ac testium, documenta, praesumptiones, indicia, coniecturae.
Cum tota vis et efficacia intentionis eo momento habeatur, quo
matrimonium contrahitur, necesse est ut probetur non solum inten­
tionem ante nuptias ineundas fuisse revera elicitam, sed praeterea
eam revocatam non fuisse et perdurasse usque ad momentum celebra­
tionis matrimonii, ita ut matrimonium de facto cx illa aut saltem
cum illa intentione initum fuerit.
Generatim revocatio non praesumitur; quare quidam auctores et nonnullae
sententiae rotales videntur exigere primum dumtaxat, non alterum, nisi
indicia vel praesumptiones in contrarium adsint. Hoc principium non vi­
detur absolute et universim admittendum. Si agitur de intentione bona et
reda, revocatio quidem non praesumitur, quia quisque, nisi aliud constet,
censetur permanere in Iiuiusmodi animi dispositione. Si agitur, contra, de
intentione prava et inhonesta, revocatio potius praesumitur, quatenus nemo
censetur ita malus et impius, ut in prava sua voluntate perseveret, donec
contrarium evincatur.
In praxi, proinde, perdu ratio intentionis usque ad momentum initi nu
trimonii, ubi agitur de eiusdem valore, positivis et certis argumentis com­
probanda est.

3. Prudentissime et cautissime procedendum in probationibus.
Facile credendum non est partibus, praesertim si pravam voluntatem
ostenderint contra matrimonii sanctitatem, et testibus qui non raro,
in huiusmodi causis, verum reticent et falsum pandunt. Serio per­
pendendum, consequenter, utrum nupturientes bona an mala fide
egerint; utrum iidem ac testes religione et honestate praestent,
utrum tempore non suspecto notitiam perceperint necne.
Si agitur de documentis, v. g. de epistolis, item accurate dispi­
ciendum utrum tempore non suspecto fuerint conscriptae, utrum
genuinae sive authenticae revera sint, etc.
4. Ecclesia posset statuere ut, in ordine ad impugnandum in foro
externo valorem matrimonii, ea tantum esset attendenda intentio

DE FICTO ET SIMULATO CONSENSU

585

quae fuisset in verum pactum deducta. Item statuere posset ut post
diuturnam et pacificam coniugum cohabitationem, aut simpliciter
post matrimonii consummationem affectu maritali habitam, vel post
certum determinatum tempus non amplius posset iure communi
accusari matrimonium ex capite intentionis vel conditionis. Hoc
tamen, ut palam est, obiectivam rei veritatem nequaquam mutaret.
Valde optandum, ut accusatio matrimonii ex praefato capite iure
communi excludatur omnino in nonnullis casibus, in ceteris maxime
limitetur. Coniuges sibi id imputent, et suae conscientiae consulant,
si et quatenus opus fuerit, per renovationem consensus. Diximus
iure communi; nam recursus ad S. Sedem semper patet ac patere
debet, quae per modum exceptionis, in casu extraordinario facultatem
accusandi matrimonium, gravissima et urgentissima causa exsistente,
concedere poterit.

604. Scholion. — 1. Ex supra dictis manifesto consequitur ma­
trimonium ioco initum, nullum esse ex defectu consensus. locum vo­
camus, quod est contrarium serio. Hinc ioci gratia facta obligatio
non valet (26). Differt autem iocus a ludo, quod ludus factis, iocus
praecipue verbis fieri dicatur.
Huc spectat causa resoluta a S. C. C. Asculana Matrimonii, 14 dee. 1889.
Anno 1865 Angelus Bord ini ex oppido Ccuslel di Lama Asculanae dioecesis,
aetatis suae annum 40 attingens, ingenio et usu nugator, uti oppidanis om­
nibus notum erat, otio tabescens prope ecclesiam et domum parochi, insi­
debat muro. De more suo cum quadam Livia conquerebatur se non posse
ducere uxorem, quod nulli mulierum esset gratus ob tetrum olei odorem,
quem spirabat: munus enim eius erat oleum vendendi vel transferendi.
Interea Anna Campitelli annorum circiter 20 casu viam pertransibat cum
infantula super brachia, et Livia, ex Annae Campitelli transitu arrepta occa­
sione, dixit Angelo: En inia, duc eam. Angelus, laudata eius pulchritudine, ipsam
interrogavit, utrum secum vellet matrimonium inire. Puella respondit: Utinam.
Angelus de more suo hilariter et iocose ipsam deprecatus est ut secum
donium parochi peteret ad matrimonium statim celebrandum. Ambo domum
parochi ingressi, coram eo et duabus feminis ibi commorantibus matrimonii
formulam protulisse visi sunt, at semper iocose et hilariter. Parochus ipsos
reprehendit; verum ipsi ridentes abierunt et, ut antea, nullam inter se
societatem habuerunt, ita ut matrimonium, si unquam initum fuit, incon­
summatum remanserit. Parochus tale matrimonium in librum non retulit,
quia rem habuit tamquam irrisoriam et ludicram, sed tamen dubius rem de­
tulit Curiae episcopali.
(26) L. obligat eubst. fl. de act. et obligat. Cfr. Calvin., Lexicon iuridicum, v. Iocus.

586

CAPUT VIII - ARTICULUS V

Cum vero deinde Anna Campitelli vellet serium inire coniugium cnin alio
viro, dubitatum fuit de validitate matrimonii eum Angelo, et factus proce&ue
ad iuris tramites omnia, prouti supra relata sunt, in aperto posuit.
Propositis dubiis: « 1° An constet de matrimonii nullitate in casu: Et
quatenus negative, 2° A.» consulendum sit SS.nio super dispensatione a matri­
monio rato, et non consummato in casu » S. C. respondit: « Constare de nulli­
tate matrimonii » (27).

2. Hodie, mutata forma celebrationis matrimonii, multo difficilius
quam antea matrimonium ioci gratia celebrari potest.

Articulus V.

De vi et metu.

605. Notio et divisio (1). — 1. Fis et metus promiscue a nonnullis
ΛΑ. usurpari solent. Sed proprie loquendo, sunt quidem termini
connexi et correlativi, non autem synonyma verba.
Vis (violentia, coactio) definitur: « Maioris rei impetus (exterior).
qui repelli non potest n (2); et consideratur tamquam causa efficiens
in eo, qui per impulsum externum incutit metum.
Metus dicitur: « Mentis trepidatio instantis vel juturi periculi (seu
mali) causa » (3); et est effectus in eo, qui vim patitur.
Metus ergo est actus appetitus, quo ab imminenti malo refugimus,
quod aut nullo modo aut solum difficile putamus vincere posse.
a) Metus ex repraesentatione mali oritur in appetitu; et quamvis
metuens sui compos maneat, saepe tamen nictus eum movet ad ali­
quid volendum, quod alias noluisset.
b) Malum, quod causât metum, potest imminere aut illi ipsi,
qui timet, aut eius coniunetis: quod enim sibi suisque evenit, id
proprium censetur.
c) Dicitur operari ex metu is, cui metus est causa operationis;
cum metu is, cui non metus sed alia est causa operationis. In priore
(27) Cfr. Acta S. Sedis, ΧΧΠ, p. 529 β.

H

(1) Nullatenus probandi sunt ΑΛ. (cfr. Cerato, l, c. n. 83, 2; Chclodi, l. c. n. 120;
Vermeerech-CreuBcn, Epitome iuris canonici, II, n. 370), qui post Codicem adhuc loquuntur
de impedimento vis et metus, cum nequaquam sit impedimentum sensu Codicis.
(2) Cfr. L. 1, 2, D. quod
ca>u.>a, i\\ 2.
(3) Cfr. L. 1, D. quod metus causa, IV, 2.
De metu valde erudite disserit Does ttl (La violenta nel matrimonio in diritto canonico,
Milano 1913). Tamen elue doctrina, praesertim quod attinet ad fundamentum nullitatis ma­
trimonii ex can. 1083, in unlvvr-umnun est admittenda, eum sententiae Doctorum adver­
setur et ecclesiasticae iurisprud· ntiae.

DE VI ET METU

587

casu motus se habet ad operationem antecedenter; in altero solum
concomitante)·. Ex. gr. nauta proicit merces in mare ex metu; martyr
cum metu mortem subit, quam naturaliter timet (4).
Nos hinc tantum metum antecedentem consideramus, quippe qui
solus influit revera in voluntatem et actio ex eo posita dicenda sit.
2. Vis dividitur in absolutam seu physicam et moralem. Prior
cadit in actum externum ac repelli nequit; et verificatur quando is
cui infertur, resistit quantum potest et proinde omnino invite pa­
titur (5).
Tria igitur tantum sunt attendenda in vi absoluta seu physica: 1° quod
sit coactio corpori illata; 2° quod nequeat repelli; 3° quod plenus voluntatis
dissensus in actum externum adsit.
Vis moralis duplici sensu accipitur: 1° secundum alios habetur, quando
patiens vim illatam repellere aut saltem imminuere potest, sed non facit;
2° secundum alios habetur, quando patiens vim illatam repellere non potest,
sed nec omnino invite patitur (6).
Proinde haec liberum consensum non tollit - et in hoc praecise distin­
guitur a physica seu absoluta - sed tantum minuit, quatenus minis aliisque
modis ita in hominem reluctantem exercetur, ut proxime et directe in animo
agentis trepidatio excitetur, qua mediante consensus voluntatis exsistit
quidem, at minus perfecte. Ratio primi est, quia coacta voluntas est semper
voluntas: ratio secundi, quia in casu habetur voluntarium secundum quid,
vel, ut aliis placet, voluntarium simpliciter mixtum alicui involuntario
imperfecto (7).
Cum huiusmodi vis excitet in animo trepidationem, quae nihil aliud
est quam nictus ex tradita definitione, luculenter patet cur vis et metus
interdum ut verba synonyma adhibeantur; item cur termini correlativi sint,
atque demum cur inter eos habitudo causae et effectus exsistere dicatur.

3. a) Metus est vel ab extriuseco, si a causa externa et libera
incutitur: wl ab intrinseco, si a causa interna aut necessaria (8).
b) Est iustus quando malum quod timetur, tum quoad sub­
stantiam tum quoad modum stricto iure infligi potest, secus est
(4) Cfr. Ball.-Palm., I, n. 78.
(5) Quidam dicunt haberi huiusmodi vim, quando cum gradum trepidationis, in animo
Ipsa prodib it, ut usus rationis tollatur. Cfr. Wernz, L c, n. 261; Gasparri, L c. n. 926. Id
nobis minus probatur. Nam quod usus rationis tollatur necne, est res mero accidentalis, quae
non mutat naturam violentiae, cum etiam ex metu aliave causa usus rationis possit amitti.
(6) Cfr. S. Thom., In IV, D. 22, q. I, art. 1; Schmalzgr., lib. IV, tit. 1, n. 384; S. Alph.,
lib. VI, n. 1046; Gasparri, l. c. n. 926; Wernz, I. c. n. 261.
(7) Cfr. Ball.-Palm., I, n. 67 ss., 73 as.; Wernz-Vidal, n. 496; Noldln, I, n. 56.
(8) Quidam (ex. gr. D’Annibale I, n. 138) vocant metum ab extrinscco, si ab alio Incu­
titur ad consensum extorquendum; ab intrinseco, si ipsum malum imminens infert metum,
sive id proveniat a causa Interna, ut est morbus, sive u causa externa, ut est tempestas, nau­
fragium, etc.

588

CAPUT vm - ARTICULUS v

iniustus. Errant AA. qui substantiam dumtaxat considerant, et non
modum; nam practice accidere potest ut metus interdum sit quidem
iustus ratione substantiae, non autem ratione modi.
c) Est gravis aut levis. Gravitas metus oritur ex natura mi­
narum, ex indole et qualitate tum eorum a quibus minae profici­
scuntur, tum eorum qui illas patiuntur.
Generatim gravis censetur si duae conditiones concurrant: 1° malum
imminens sit grave vel absolute pro quacumque persona (mors, mutilatio,
exilium, magna iactura bonorum, infamia, etc.), vel saltem relative pro illa
quae metum patitur, attentis eius animo, aetate, sexu, adiunctis; 2° persona
persuasum sibi habeat periculum vel malum imminere, seu proximum esse,
quin ipsa possit illud avertere alio modo quam eligendo id quod nollet.
Hinc facile intelligitur an et quando metus reflexas, quem vocant, irritet
necne matrimonium.

Metus absolute gravis dicitur cadens in constantem virum, quia isest ut etiam persona constans, fortis et cordata trepidationem persentiat (9).
d) Addi debet metus reverentialis, qui habetur, quando quis
timet ne offensos et indignatos eos habeat, in quorum potestate est
et quos reverentia atque honore prosequi tenetur, uti sunt parentes
et superiores quicumque seu ecclesiastici seu saeculares. Refertur
ad metum iuste vel iniuste incussum, prout eius causa est iusta vel
iniusta (10).
Disputant ΑΛ. num metus reverentialis sit levis an gravis. Per se est
levis, quia confusio et molestia, quam patitur inferior ob solam offensionem et
indignationem superioris, non constituit dc se malum grave. At si huiusmodi
offensio et indignatio sit gravis vel in se ipsa vel ex adiunctis, puta si acce­
dant iurgia, rixae, preces importunae (scii, instantes et diuturnae), queri(9) S. Thomas haec scite tradit: « Cadere metum in aliquem est aliquem metu cogi:
cogitur autem aliquis metu, quando aliquid facit, quod alias non vellet, ad evitandum aliquid,
quod timet. In hoc autem constans ab inconstanti distinguitur quantum ad duo.
• Primo quantum ad qualitatem periculi, quod timetur; quia constans sequitur rationem
rectam, per quam scit, quid prosit dimittendum vel faciendum. Semper autem minus malum
vel maius bonum eligendum est, ct ideo constans ad minus malum sustinendum agitur metu
maioris mali; non autem cogitur ad maius malum, ut vitet minus malum. Sed inconstans
cogitur ad malus malum propter metum minoris mali, sicut ad peccatum metu corporalis
poenae. Sed pertinax e contrario non potest cogi etiam ad minus malum sustinendum vel
faciendum, ut evitet malus malum: unde constan- < st medius inter Inconstantem ct pert inacem.
« Secundo differunt quoad aestimat Ionem periculi imminentis; quia constans nonnisi ex
forti aestimatione et probabili cogitur, sed inconstans ex levi ». In IV, D. 29, q. 1, art. 2.
(10) Cfr. Sanchez, lib. IV, disp. 0, n. 4 es.; S. Alph., lib. VI, n. 1050; Salmant., tract. 9,
cap. 9, η. 34; Rosset, l. c. η. 1278; D’Annibale, I. η. 138, not. 10; Wernz, I. c. n. 264; Ball.·
Palm,, VI, n. 748. Accurate do m -tu r v.«renttali disserit Badii: 11 Umore revercnzialc come
dei consenso al matrimonio, Roma 1927.

DE VI ET METU

589

inoniac etc., metus censetur gravis. Si denique timetur notabile damnum, ex.
gr. exhaeredatio, expulsio, aut verberationes vel minae adsint, tunc est metus
gravis simpliciter.
Qua distinctione optime conciliari possunt DD., quorum alii metum revcrentialem habent gravem, alii levem. Sane huc quoque spectat generale
principium: metus oritur ex malo, quod quis sibi imminere existimat; si ergo
ex indignatione parentum vel superiorum imminet aut imminere potest ma­
lum grave, metus reverentialis erit aut esse poterit gravis (11).
Timor reverentialis in foro externo praesumitur levis; tamen, praesertim
in puellis, facile ex adiunctis gravis fit (12).
II
II
606. An et quonam iure vis physica seu absoluta dirimat
ma-

trimonium. — 1. Actus positus sub vi physica seu absoluta non est
actus humanus, sed mere externus, contradicente omnino voluntate, ideo­
que consensus plane deest. Quare nullum habet moralem et iuridicum
valorem nullumque effectum reipsa producit (cfr. can. 103, § 1) - (13).
2. Deficiente consensu, palam est matrimonium esse nullum ipso
iure naturae.
II
607. An et qualis metus dirimat matrimonium.
— 1. Invalidum
est matrimonium initum ob vim (intellige heic vim moralem; cfr. n. 605)

id metum gravem ab extrinseco et i ni uste incussum, a quo ut quis se
liberet, eligere cogatur matrimonium » (can. 1087, § 1).
Quatuor conditiones requiruntur ut metus certo nuptias irritet,
scii, debet esse: 1° gravis; 2° ab extrinseco; 3° i ni uste incussus; 4° in
ordine ad matrimonium.
1° Gravis vel absolute vel relative; nihil interest an malum,
nobis aut nostris (consanguineis, affinibus, etc.) immineat: utrum
ab eo cum quo contrahendum est, an ab alia persona metus inferatur.
In dubio num metus fuerit gravis, levis existimandus est ideoque
standum pro valore matrimonii, ex generali iuris principio.
2° Ab extrinseco; scii, requiritur ut a causa libera (homine)
procedat, Metus ab intrinseco numquam potest esse qua talis iniu­
stus, et ideo nihil efficit. Nihil refert, an ab altera parte vel a suis aut
ab extraneo metus inferatur.
(11) Sanchez, /. c. disp. 6, n. 7 89.; disp. 7, n. 1 ss.; Pblring, lib, IV. tit. 1, n. 119; Engel,
lib. IV, tit. 1, § 5, η. 1 ; Rosset, /. c. η. 1285 s.; Gasparri, /. c. η. 913: Santi, lib. IV. tit. 1, η. I Η.
(12) S. R. R. in plurimis causis recentisshnis hoc tenuit : ex gr. c. Many, 26 febr. 1910;
c. Prior, 23 niaii 1911; c. Trior, 1 iul. 1912; c. Heiner, 1 iul. 1912; c. Lega, 21 dec. 1912;
c. Sincero, 11 iul. 1913; c. Sobastianelli, 15 mart. 19l5;c. (’attant-Axnadori, 19 iun. 1915;
C. Sobastianelli, 15 dre. 1915; c. Many, 19 febr. 1916; c. Rossetti, 9 mart. 1917; e. Sincero,
11 iun. 1918; e. Prior, 16 ian. 1920; c. Chiinienti, 28 ian. 1920; c. Cattani-Amadori. 15 dee.
1920, etc.
(13) (’asus non est impossibilis. Vide, ex. gr., S. R. R. 16 ian. 1913; le/. Apont.St'tlis,
V, p. 253 ss.

590

CAPUT Vin - ARTICULUS V

Timor debet esse praesens, et malum imminens seu futurum, iuxta
illud: « Metum praesentem accipere debemus, non suspicionem infenndi
eius» (1. 9, Cod. met. cans).
Fingamus casum. Maria timens ne a sponso Antonio deseratur, dicit
mortem sibi inferre, si matrimonium non celebretur. Antonius existimans
Mariam id serio affirmare, eo unice motivo permotus, scii, ad vitandum sui·
cidium Mariae, nuptias cum ea contrahit. Ilabeturne metus, in casu, ini­
tans matrimonium? Negative per se respondendum, quia revera metus ab
Antonio aliisve illatus deest.
Si sponsus forte diceret se mortem sibi illaturum ob puellae denegatum
matrimonium, et nonnisi propter suicidii timorem ex parte sponsi puella
permoveatur ad nuptias ineundas, exsisteret ne in casu metus irritans matri­
monium? Metus iste, cum non agatur do malo sibi vel suis comminate,
per sc non sufficit, et potius ab intrinseco dici debet in ordine ad puellam;
per accidens tamen potest interdum haberi tamquam ab extrinseco et suf­
ficiens, quoties ex suicidio sponsi obventurum sit puellae damnum grave.
Idem dicas de comminatione mortis inferendae non puellae eiusque propin­
quis, sed extraneis.
Si quis defloraverit puellam, et ex lege teneatur damnum reparare ma­
trimonii celebratione, ne secus amittat munus publicum vel privatum aliudvc
grave incommodum incurrat, per se metus irritans abest.

Necesse est ut persona, quae metum patii ur, certo sciat eum, qui
malum grave minitatur, posse, velle ac solitum esse exsecutioni illud
revera mandare.
Si filiusfamilias matrimonium contrahat ne saluti patris vel ma­
tris suae nocumentum afferat, contrahit sine metu extrinseco, ideoque
valide.
3° Iniuste incussus vel quoad substantiam vel saltem quoad
modum.
Plures iure antiquo docebant requiri ut metus esset iniustus tum
quoad substantiam tum quoad modum (11). Aliter verius dicendum
iure novo, attentis verbis can. 1087, § 1. Profecto metus iniuste in­
cutitur si malum, quod quis minatur, nullo modo debetur, aut saltem
si matrimonium strido iure exigi nequit. At certe iniuste quoque
incussus dicendus est, si iuris ordo in debitam poenam infligendam non
servetur, nam huiusmodi vox « iniuste exprimit etiam modum et ra­
tionem, seu non quid, sed quomodo aliquid liat praecise significat.
Hinc dubitandum non est quin consulto legislator usus sit ad­
verbio iniuste, loco adiectivi iniustus. Quare in casibus particularibus
( 14) Cfr. Wornz, /. c. n. 2<> >; Gasparri, /.
u. 050.
JK
Quoad ius novum, cfr. <Ίι· 'o b
· n. 110), Vlaining (Z. c. n. 53!)), Orato (/. c. n. 83)
et ullos, qui nobiscuin coir< -ntinni

DE VI ET METU

591

videndum, utrum malum alteri inferat ur contra iustitiam sive debitum
ordinem, necne.
Ex. gr. si stuprator a indice sub comminatione poenae cogitur
ducere puellam defloratam, metus iniuste incutitur, quia iudex solum
ius habet exigendi vel matrimonium vel dotat ionem; si medicus
minetur puellae, se nolle curam impendere matri eius graviter aegro­
tanti, nisi matrimonium secum ineat, metus est iniuste incussus, si
medicus tenetur curam impendere; secus non est per se iniuste in­
cussus. Si avunculus minetur nepti se ei negaturum pecuniae sum­
mam, nisi determinato iuveni nubat, quam pecuniam in casu matri­
monii dare statuerat, metus nequit dici iniuste incussus, quia avun­
culus pecuniam dare ex iustitia non tenetur.
4° In ordine ad matrimonium: nam ille metus irritat nuptias,
qui contrahentem cogit eas eligere ut sese a metu liberet, sive hic
metus ab altero coni rabente incussus sit, sive ab aliquo tertio, ex.
gr. a patre aut fratre eius.
In iure antiquo magna erat controversia, utrum opus esset, ut
quis cogeretur ad matrimonium ineundum cum determinata persona,
an sufficeret ad matrimonium in genere. Hoc alterum hodie attentis
verbis Codicis ipsoque fine legis inspecto, certum est.
Quaeritur, num iure novo (olim erat controversia) neccsse sit,
ut metus directe inferatur ad consensum matrimonialem extorquendum.
Affirmant De Smet, Vlaming, Noldin, Génieot-Salsmans, et alii;
negant alii, v. g. Chelodi (15).
2. Haec ad rem notanda: 1° F.o ipso quod quis cogitur eligere matrimo­
nium ut se liberet a metu, hic generatim incussus censetur praecise ad con­
sensum extorquendum. At impossibile non est, ut in aliquo casu, praesertim
si metus a tertia persona inferatur, coactio de qua in can. 1087, § 1 veli­
ficetur, quin metus directe sit incussus ad extorquendum consensum.
2° Quare, perspectis verbis can. 1087, § 1, dicendum est, animum ti­
mentis seu illius qui subit metum atque ex metu determinatur ad operan­
dum, potius quam intentionem inferentis metum, esse proprie ac directe
attendendum. Etenim libertati matrimonii consulitur, quae ex ipsius contra­
hentis animo, non vero ex alterius intention© deducitur. Unde metus debet esse
causa matrimoniiseu motivum propter quod nupturiens inducitur ad illud contra­
hendum. Hoc requiritur et sufficit, independeuter ab intentione inferentis (10).
(15) De Smet. /. c. n. 537; Vlamlng, 1. r. n. 539; NTohlin, l. c. η. βίβ; Gônicot-Snlsmnns.
I. c. n. 163, 4; Chelodi, n. 119.
(16) Id liquet οχ actie p rar parn torils codifient Ionis. Consulto enim legislator, qui probe
cognoscebat controversiam apud DD. agitatam, abstinuit a vocibus «directe et · indirecte*
adhibendis, lisque verbis usus est in can. 1087, § 1 qtlao veram ct rectam tradunt doctrinam
tradltionnlem do Influxu metus in voluntatem nupturientis.

*31

592

CAPUT νπΐ - ARTICULUS V

.30 Proinde nuptiae coactae habentur, et consequenter irritae, quotiescumque sub influxu gravis trepidationis electae sunt tamquam remedum
necessarium contra maius malum, etsi (pii metum intulit expressam inten­
tionem illum directe inferendi in ordine ad matrimonium non habuerat.
At omnino necesse est ut electio matrimonii in tali hypothesi sit medium
necessarium, et quidem generatim unicum, vel in se vel ex adiunctis, ad me­
tum propulsandum ; secus non habet ur vera coactio, ex qua tantum nuptiae
irritae fiunt (17).
40 In praxi, ubi agitur de probanda exsistentia metus in foro externo,
ex quo pendet valor matrimonii, attendenda est potissimum coactio directe
illata ad extorquendum matrimonialem consensum.

3. In ordine ad metum eiusque effectus iuridicos, tria necessario
requiruntur et probanda sunt: 1° ut persona quae minatur v. g. vul­
nerationem, mortem etc., talis sit quae, attentis omnibus circumstan­
tiis, velit revera ac valeat exsecutioni mandare huiusmodi minas; 2° ut
persona cui inferuntur minae, talis sit quae, item perpensis adiunctis,
nequeat resistere easque vitare, sive per fugam sive per recursum ad
magistratum sive per aliorum auxilium et interventum; 3° ut proinde,
metus sit vere causa matrimonii, seu efficaciter influat in voluntatem
contrahentis.
•1. «Nullus alius metus, etiamsi det causam contractui, matrimonii
nullitatem secumfert » (can. 1087, § 2).
Hoc valet de metu gravi iusto, de metu ab intrinseco, et praesertim
de metu levi, licet hic sit unica causa ob quam nuptiae ineantur.
Nam, ex iure naturae, nulla cogens ratio afferri potest, cur matri­
monium initum sub metu levi, qui parum prorsus minuit voluntarium,
robore carere sit dicendum; ius autem positivum, determinans ea quae
iure naturae sunt indeterminata, de illo non curat (18).
Itaque nec in foro externo nec in foro interno huiusmodi nullitas
(17) Reoentcr de hoc argumento scripserunt Fedele (Metus ab cjrlrinsc.cn, iniustc incussus,
consulto illatus, Horna 1931) ct D’Avack (Sui « nictus consultus » nel Codex iuris canonici,
Milano 1938).
Notandum, vocem < consultu» minus exacto adhiberi, quae genuinum sensum ct verom
doctrinam DD. nullatenus exprimit ; vocem metus consultus > grammat icaliter non cfsc
exactam.
Fedele plura tradit erudite; at nonnulla probari nequeunt, utpotc minus accurate tra»
dita iuxta principia theologica et canonica.
’ jSj
D’Avack solide disserit ac sententiam a Fedele propositam confutat, concludens: « Rnzio·
nalmento pertento e fle iurc condendo non si puô esitare a riconoscere ohe la formula adottnta
dal legislatore nel can. 1087, § I e molto piu concita e précisa di quella tradizionale pro·
posta, comc quell a ohe, conformcmentc alla natura dei metus, vient· a Qssarc un ulteriore
requisito per tale vizio del consenso, riferendosi appunto e unieamente iiWinlenlio linunlh
c agll efTotti chc la vis compulsiva vale a generare nel suo animus... la dizionc del can. 1087,
§ 1. a mio sommesso avviso, ύ précisa e impeccabile o perfett amento rispondente alio scopo
propostoei » (op. cit. pag. 35 s.).
jrS
(18) S. Thorn., Supplcm, <|. 17, art. 3; Sanchez, lib. IV, disp. 17; Schinalzgr · c n 387
S. Alph., I. c. n. 1055; Wi rnz, l. c. u 263: Gaspard, l. c. n. 915; Ball.-Palm., Ù, n. 747.

DE VI ET METU

593

est admittenda. In dubio, propter favorem iuris, quo gaudet matri­
monium, semper standum est pro coniugii validitate (19).

608. Nonnulla speciatim attendenda de exsistentia et probatione
metus. — 1. Metus, dirimens matrimonium, exsistere debet in actu
celebrationis, quia tunc solum, et non antea, consensus, ad essentiam
coniugii requisitus, praestandus est. Quare si pars, quae antea, metum
passa est, nunc vere consentiat, matrimonium profecto valet, Quam
voluntatis mutationem confessarius ex poenitentia declaratione index
cx indiciis et variis adiunctis colliget.
2. At metus, semel illatus in ordine ad matrimonium, etiam
in actu celebrationis perseverare censetur, ideoque coniugium coacte
initum praesumitur, donec contrarium probetur.
3. Circumstantiae peculiares attendendae sunt, quae praecedunt,
comitantur et sequuntur matrimonii celebrationem; potissimum num
laetitia et gaudium, num cohabitatio pacifica et diuturna, num coniugii
consummatio ex affectu maritali, num rixae et dissensiones adfuerint.
4. Ad gravitatem metus comprobandam, spectari debent tum nuptu­
rientis, praesertim puellae, aetas, indoles, conditio, educatio, valetudo:
tum conditio, indoles, auctoritas, mores personae quae metum infert;
ac praeterea modus, ratio et mensura huiusmodi metus ex minis, iurgiis etc.
De hac re fuse loquemur in opere De processu matrimoniali.
lii
π
II
609. Quo iure metus dirimat
matrimonium.
— 1. Si quis ex

metu privetur usu rationis, evidens est matrimonium nullum atque
irritum esse ipso iure naturae. Sed hic non loquimur de hac hypothesi.
2. Plures dicunt nuptias ex metu irritari aut certo aut saltem
probabilius lege ipsa naturali.
Nam 1° stante metu, deest consensus; sed coniugium, deficiente
consensu, iure naturae est nullum; 2° matrimonium est vinculum
perpetuum mutui amoris inter coniuges, quod in tali metu non véri­
fient ur: 3° ius naturae alios actus facit rescindibiles ad petitionem
partis, quae metum passa est; id autem matrimonio applicari nequit,
cum natura sua sit indissolubile; ergo iure naturae coniugium ex
metu initum debet esse nullum, secus parti innocenti non esset provisum (20).
(19) Laymann. Z. c. part. 2, cap. 5, η. I; Ball.‘Palm., I. c.; Rossot, Z. <
(20) S. Thom.» Suppl., q. 17, art. 3; Pontius, lib. IV, cap. 14, n. 4; Diana, part. IV,
tract. I, rcsol. 33; Molina, tract. 2. disp. 326, n. 14; Bossius, cap. 12, n. 269; S. Alph., lib. VI,
n. 1051, ct Hom. Apost., tract, IS, n. 61 ; Ball.-Palm., I. c. n. 7 15; Wrrnx, I. c. n. 266; Aichnor,
I. c. n. 168; Rosset, I. c. n. 1313 s.; Scherer, Z. c. p. 171, not. 45; Noldin, Z. c. n. 631
Cerato, Z. c. n. S3, ct alii.

38 — Cappello, De Sacramentis, \

Alii multi - melius quam plerique, uti habet Gaspard (21) censent nuptias irritas esse solo iure ecclesiastico, licet admittant
impedimentum in iure naturae fundamentum habere (22).
Prior sententia probabilior videtur. At argumenta, quibus inni­
titur, ultro fatemur non esse peremptoria. Non primum, quia consensus
non deest, uti liquet ex tradita notione (n. 605, 2). Non albrum,
quia secus omnia matrimonia in quibus alterutri parti iniuria irre­
parabilis illata est (dolo, fraude), iure naturae invalida dicenda essent;
imo, consequenter, etiam 'metus levis, (piando est unica causa nubendi,
eundem effectum producere deberet.
Praeterea eadem incommoda haberi possunt etiam in coniugio
ob metum ab intrinseco vel ab extrinseco non directe incussum, in sen­
tentia illorum qui olim censebant hunc non sufficere ad dirimendum.
Praeterea fatendum, nihil in favorem prioris sententiae erui posse
ex verbis can. 1087, § 1 (23); et nihil pariter in favorem alterius sen­
tentiae ex praescripto can. 103, § 2, quia verba « nisi aliud i un
caveatur» intelligi debent non solum de iure positivo, sed etiam de
iure naturali, ideoque controversia manet insoluta.

610. An infidelium coniugium irritetur ob metum. — 1. Si ex
lege civili rnetus irritet matrimonium, certum est infideles hac lege
teneri et, consequenter, valide contrahere non posse.
2. Si fidelis contrahit cum infideli, matrimonium ex metu initum
est certe invalidum, sive fidelis metum patiatur, sive infidelis. Nam
in priore casu, Ecclesia directe consensum partis fidelis inefficacem
reddit; in altero casu, Ecclesia inhabilem facit fidelem ad sic contra­
hendum propter favorem libertatis matrimonii (21).
3. Si constet de metu gravi et iniuste incusso, Ecclesia, eo non
purgato, permittere nequit celebrationem matrimonii: dubium sain·
est, num sit iuris naturalis an humani (25).
4. Stante hoc dubio, dubius est valor matrimonii ab infidelibus
sub tali metu initi. Attamen etiam in hoc casu applicari debet gene­
rale iuris principium: in dubio standum est pro valore actus, salvo
tamen praescripto can. 1127 (cfr. n. 788).
«0^1
(21) Loc. Cit. n. 935.
(22) Sanchez» lib. IV, disp. II, n. 2; Lugo, De iust. et iure, disp. 22, n. 120; Schmalzgr.,
lib. ÏV, tit. 1, n. 400; Pirhing, lib. IV, tit. I, n. 100; De Angelis, lib. I, tit. 40; Santl, lib. IV.
tit. 1, n. 149; Gasparri, l. c.
(23) Contrarium tenet Cerato (l. c. n. 83, 2); at sine solido fundamento.
(24) Cfr. Wcrnz, l. c. n. 265, not. 27. Alitor putat Gasparri, loc. cit, n. 936; sed non
' . ut vi.i· t nr.
(25) Cfr. Instr. S. C. S. Off. ad Epine. Albaniae, 15 fubr. 1901; Uollcd, S C dc Proti
Fide, II, n. 2101.

DE VI ET METL'

595

611. Do revalidatione matrimonii invalidi propter metum et dc iure
illud accusandi, alibi (η. 846, 878) sermo erit (26).
612. Num adhuc vigeant poenae latae sententiae in violatores libertatis
matrimonii. - 1- Concilium Trid. (27) praecepit omnibus temporalibus domi­
nis ac maejistratibus cuiuscumque gradus, dignitatis et conditionis, sub poena
excommunicationis ipso facio incurrendae, ne directe vel indirecte cogerent
subditos vel quoscumque alios ad matrimonium contrahendum cum deter­
minatis personis.
Haec censura, eum a Cone. Trid. denuo statuta fuerit, et non invocata,
Const. Apost. Sedis > Pii IX abrogata non fuit (28).
2. In iure novo, certum est hanc censuram, attento can. 6, 5®, amplius
non exsistere, cum nulla dc ea sit mentio in Codice.
613. An et quale peccatum sit metus in celebratione matrimonii. —
1. Qui melum gravem et iniustum infert, certe lethaliter peccat.
2. Item qui, sciens huiusmodi metum alteri parti incussum, nuptias cum
ea contrahit.
3. Si metus est iniustus quidem, sed levis, per se culpa est venialis; at
interdum haec potest esse mortalis, praesertim si metus det causam contra­
ctui, et gravia incommoda inde sequantur.
4. Quamvis metus sit iustus seu non laedat iustitiam, potest tamen of­
fendi caritas. Quare non semper qui incutit metum iustum, immunis a qualibet
culpa censendus est.
5. Qui metum patitur, si accedit ad matrimonium, sciens illud esse nullum
et cum animo illud consummandi, graviter peccat; si habet intentionem vi­
tandi omnes actus coniugatis licitos et solutis interdictos, aut huiusmodi in­
tentionem non habet, sed ignorat matrimonium ex metu irritari, per se non
peccat, sive contrahat simulate, sive consentiat ex metu (29).

614. Notae historicae. — 1. Iure romano matrimonium coacte
initum erat validum, sed rescindibile per actionem vel exceptionem
«quod metus causa» (30).
Ecclesia hanc doctrinam acceptare non potuit, quia matrimonium
valide contractum rescissioni, ad instar aliorum contractuum, ne­
quaquam est obnoxium. Unde, salva doctrina de indissolubilitate
COliiugii, alio modo Ecclesia consulere debuit nuptiarum libertati.
2. Primis saeculis canones de impedimento (dicimus de impedimento,
(26) Piçhi (7. c. n. HI, <|ii. 2a) haec habet: < In eo casu (i. e. si post matrimonium inva­
lide contractum ex metu, tum causa metus, tum metus ipse cesset) matrimonium convalidari potest, diam sim praest ntia parochi, per consensum oxpns>iuii a parte, quae ex metu
st· consensisse asseruerat ».
Hoc non est recte dictum; nam ei metus est publicus, re vali datio fleri debet coram parocho
d testibus i. e. servata forma, ad normam can. 1136, § 3.
(27) Sens. XXIV, cap. 9 dc reform.
(28) Cfr. Thcsaur., Dc poenis ecd. v. Matrimonium, cap. 7; Bucceroni, Commentar, dc
Const, * Apost. Sedis », n. 89; O’Annibale, In Const. <AposK Sertu» , n. 185, not. I, <d. 5“.
(29) Cfr. Sanchez, lib. I, disp, 11, η. 2; S. Alph., lib. VI. n. 59; Lacroix, part. H. η. 162.
(30) L. I. 6. 8. Il, 12, 13, IL dr spans,. Will. I; L. 2. rtt riht nuptiar., Will, 2.

596

CAPUT VIII - ARTICULUS V

quia ante Codicem vis seu metus inter impedimenta recensebatur) vis
et metus non reperiuntur.
3. Ecclesia libertatem matrimonii strenue defendit contra abusus imperii romani (31) et contra corruptelas adhuc graviores, quae apud populo,
germanicos vigebant (32).
Plures canones inde a saec. vi lati sunt a Conciliis particularibus — v. g.
a Conc. Aurelian. IV (an. 541), a Concilio Parisien, (an. 557), a Conc. Turoneu.
(an. 567), a Concilio Toletano III (an. 589), a Concilio Remensi (an. 625) - (33;
— qui abusus optimatum et regum praesertim germanicorum, cogendi virgines,
viduas, ipsas moniales ad determinata matrimonia districte prohibent.
At canones qui universim de metu agant ante Urbanum II (an. 10881099) non reperiuntur. Hic Pontifex, sequens canonum et legum scita .
clare aperteque declaravit vim et metum nuptias irritare (34).
4. Inde a Gratiano conditiones sub quibus metus nullum reddit
matrimonium accuratius determinantur; inde vero ab Alexandro III
impedimentum vis et metus accurate definitum et circumscriptum
in Decretalibus exhibetur (35).

615. Ius civile. — 1. Codex liai, matrimonium ex metu initum declarat
nullum et intra mensem post libertatem recuperatam a parte coacta impu­
gnari potest.
2. Codex Gall, statuit matrimonium esse invalidum; potest impugnari
intra sex menses (36).
3. Codex Germ. decernit coniugium non esse ipso iure irritum, sed ita
impugnabile, ut sententia iudicis habeat vim retro activam, scii, reddat ma­
trimonium tamquam ab initio invalide celebratum (37).
4. Codex Austr. statuit nuptias esse invalidas, si metus est gravis et in
ordine ad consensum extorquendum incussus. At nihil interest num iustus
vel iniustus. Commentatores docent metum revcrentialem qualificatuin (in
sensu canonico) irritare (38).
5. Codex Ilispan. decernit matrimonium esse nullum; actio nullitatis
institui potest intra sex hebdomadas (39).
6. Ex Codice Helv. potest peti declaratio nullitatis, si matrimonium initum
fuerit ex coactione per graves minas quoad vitam, valetudinem vel honorem,
intra sex menses post cessatam causam aut ad summum intra quinque annos
ab inito coniugio (40).
(31) Cfr. L. 1, C. Theod. si nupt., III, 10 (Honor, nn. 409); L. 1 Cod. si nuptiae V, 8:
c. 18 Conc. Carthag. an. 418.
(32) Cfr. Freisen, l. c. n. 253 ss.; Esmein, f. c. II, p. 255 es.
Λ4,
(33) Cfr. c. C, C. XXXVI, q. 2.
(34) Cfr. c. 1, C. XXXI, q. 2.
■
(35) Cfr. cap. 14, 15, 21. 28, X, de. spons., IV, 1; cap. 9, X, d< despons. imp., IV, 2;
cap. 2, X, dc. co, qui duxit, IV, 7; cap. I, X,
inatr. accus., IV, is.
”
g
(30) Allègre, op. cit., ad urt. ISO, 181.
(37) Hollwcck, op. cit. p. 125, 183 ss.; Wcrnz, l. c. n. 273.
(38) Alchner, l. c. § 168, not. 7; Scherer, l. c. p. 229, not. 285.
(39) Friedbcrg-Rufflnl, l. c. 5 112.
L».
(40) Friedberg-Rulllni, I. c.; Chelodi, I. c. n. 120.

DE MANIFESTATIONE CONSENSUS

597

Articulus VI.
Il
De manifestatione
consensus.

616. Necessitas et varii modi

il

aniîestationis. — 1. Necesse

omnino est (cfr. n. 576, 1°) ut consensus internus manifestetur exterius,
ita ut ab altera parte satis intelligatur, nam «intentio mente retenta
nihil in humanis contractibus operatur ».
2. Porro huiusmodi manifestatio, ex natura rei, multiplici modo
fieri potest, sci.: verbis, signis, factis, per epistolam aut nuntium, per
procuratorem, per interpretem.
Qui omnes modi in aliis contractibus admittuntur, atque hucusque
etiam in matrimonio ineundo admittebantur.

617. 3. Hodie, ex conditionibus necessariis ad consensum rite
exprimendum, aliae validitate: II aliae liceitate II actus afficiunt.
a) « Ad matrimonium valide contrahendum necesse est ut contrahentes
sint praesentes sive per se ipsi sive per procuratorem (can. 1088, § 1).
Proinde matrimonium per epistolam aut nuntium, aliter ac iure
antiquo (1), hodie non est amplius possibile; item contrahi nequit
per telegraphum vel telephonium aut ope radii.
b) « Sponsi matrimonialem consensum exprimant verbis; nec aequipollentia signa adhibere ipsis licet, si loqui possint (can. 1088, § 2).
Id nonnisi ad liceitatem requiritur. Quare consensus exprimendus
est verbis et quidem formula usu locorum praescripta. Alia signa,
ex. gr. inclinatio capitis, contrectatio manus, traditio annuli etc.,
tunc solum licite possunt adhiberi, cum nupturientes loqui non pos­
sunt, puta si muti sint vel balbutientes aut alio defectu laborent aut
gravissime decumbentes verba proferre nequeant.
Non requiritur impossibilitas physica: satis est moralis. Quaelibet
causa gravis excusat a peccato, quae, practice, multiplex esse potest.
c) Si autem alteruter aut uterque contrahentium ignota lingua
utatur, ((matrimonium per interpretem contrahi potest■ » (can. 1090).
Utrum valeret an non matrimonium per interpretem, iure antiquo
res erat dubia (2). Sent entia affirmativa erat probabilior, quae nunc
certa facta est.
(1) Cfr. Sanchez, lib. ΓΙ, disp. 12, η. 1 ss.; Feije, /. c. u. 300; Wcrnz, /. c. n. 46; Gasparri.
I. c. n. 965 ss.
Cerato (/. c. n. 81) dubitanter Loquitur: «Vi huius canonis, potius quam admittendum
(matrimonium per epistolam), rciiciendum vidclur·. Res certa omnino est ex can. 1088, $ 1.
(2) Cfr. Boned. XIV, De Si/nodo dio€r.,Jib. XIII, c. 23, n. 9; Sanchez, lib. 11. disp. 39.
η. 3; Feije, z. e. η. 300; Gaaparri, I.
βΤβ» \\< rn/. /. <·. η. 15.

617bis. An praescriptu: H can. 1088, § 1 urgeat etia: H pro acatholicis. — 1. Si agitur de acatholicis nun baptizatis, hi legibus eccle­
siasticis non tenentur. Porro requisita nupturientium praesentia exi­
gitur a solo iure positivo Ecclesiae, cum de iure naturae sufficiat ma­
nifestatio externa consensus quocumque modo facta.
2. Si agitur contra de acatholicis baptizatis, hi profecto tenentur
legibus Ecclesiae matrimonialibus, iis tantum exceptis a quibus ex­
presse immunes declarantur, ut in can. 1099, § 2. Atqui de exemptione
a praescripto can. 1088, § 1 nihil dicitur. Ergo concludendum acatliolicos baptizatos teneri lege praesentiae, ita ut nequeant nuptias inire
per nuntium, epistolam etc.
Id authentice confirmatur responso S. Officii diei 18 maii 1949
(A. A. S. XXXXI, p. 427).
3. In dubio de exsistentia aut valore baptismi, distinguendum:
ante matrimonium urgenda lex de praesentia, post celebrationem
standum pro valore donec certo probetur contrarium.
618. Matrimonium per epistolam. — 1. Ante Concilium Trid. matrimo,
nium poterat certissime celebrari per epistolam.
2. Post decretum Tametsi» (3), dubitatum fuit ab initio utrum coniugium adhuc celebrari posset per epistolam, quia non facile intelligebatur quo­
modo vcrificari possit praesentia utriusquo coniugis coram eodem parocho
iisdemque testibus. At communis et certa sententia affirmabat (4).
S. C. Concilii prima vice quaestionem de validitate matrimonii per epi­
stolam, post inductam a Concilio Trid. substantialem formam, ad examen
revocavit dic, 30 sept. 1673. Omnibus mature perpensis, declaravit matri­
monium esse validum (5).
3. Decr. Nc temere > (2 aug. 1907) nihil in hac re innovavit, imo, exigendo
ut parochus exquireret et reciperet consensum, rem fecit magis expeditam.
Matrimonium valebat a momento, quo epistola coram parocho et testibus
legebatur et altera pars declarabat suam acceptationem; nec opus erat ex­
spectare donec scribens illam cognovisset et ratam habuisset (6). Contraria
sententia solido fundamento iuridico carebat.
4. Haec disciplina usque ad Codicem viguit, (pii exigens ad valorem ma­
trimonii praesentiam contrahentium sive per se sive per procuratorem ■, eo
ipso impossibilem facit celebrationem coniugii per epistolam.

619. Matrimonium per procuratore L (7). — 1. Probe distinguenda
Ii

(3) Sc88· XXIV, cap. 1 de reform. mutr.
(4) Cfr. Sanchez» lib. II. dit-p. 12, n. 3; Gasparri, /. c. n. 986; Wernz, I. c. n. 15; Feijc,
l. c. n. 390.
(5) Cfr. Card. Do Luca. Dc Walr. <UeC. 16; Op tti, op. cit. v. Ua(rimo/iium9 n. 2702; Ga­
spard, l. c. n. 967.
(6) Sanchcz, l. c.; S. Alph., L c. n. 886; Sa’inant., cap. 3, u. 108; Wernz, /. c. n. 45; Ga­
spard, Z. r. n. 878. S. R. R., 19 ion. 1910, matrimonium per epistolam contractum ratum
habuit. Cfr. Acta Aposti Sedi II, p. 297 ss.
-jH··I
(7) Cfr. «pecHtim: Vela d
ma, Dr mrfri monta contrado p> r procuratorem. Ilalac

DE MANIFESTATIONE CONSENSUS

599

est validitas a liceitatc. Ut licite ineatur, omnino servandae sunt re­
gulae, quae forte in dioecesi statutae habentur, ex gr. ut mandatum
in Curia episcopali ante sit recognitum.
2. Codex silet de sexu, aetate, religione etc. procuratoris. Qui
proinde, ad valorem quod attinet, potest esse eiusdem sexus ac man­
dans ipse, cuiuslibet aetatis dummodo procuratorio mandato rite
fungi queat, excommunicatus vel interdictus, acatholicus sive bapti­
zatus sive non. Ita iure antiquo; ita quoque, silente Codice, iure novo
ad nonnam can. 6, 3°, 4°, 23. Decet tamen ut catholicus isque non
excommunicatus aliave poena canonica non mulctatus, munere procu­
ratoris fungatur.
3. Ut valide autem procurator munus suum exerceat, iure com­
muni i. e. ex praescripto can. 1089, requiritur:
1° Ut munitus sit mandato speciali ad contrahendum cum certa et
determinata persona, i. e. sive nomine sive alia ratione ita expresse et clare
designata ut do quanam praecise agatur, ambigendi locus nullus omnino sit.
Mandans ipse designare debet procuratorem, nec potest alii committere
eiusdem designationem (Pontif. Comm. Cod. 31 maii 1948; J.· A. S. XL,
p. 301).
2° Ut mandatum detur per scripturam publicam, sc. subsignatam a
mandante et vel a parocho aut Ordinario loci ubi mandatum fit. aut a sa­
cerdote ab alterutro delegato, vel saltem, a duobus testibus, quicumque hi
sunt, dummodo testari valeant, etiam mulieres, haeretici, infideles. Tamen si
catholici praesto sint, hi omnino praeferendi sunt.
Subscriptio manu ipsa tieri debet, non ope instrumenti aut machinae.
Quare invalide subsignat, qui machina utitur aut instrumentum adhibet
referens nomen ad similitudinem characteris: talis enim subsignandi ratio
destituitur authenticitatis signo.
Si mandans scribere nescit, id in ipso mandato est adnotandum et alius
testis addendus, qui scripturam quoque subsignet, secus mandatum irritum
est. Idem videtur dicendum, si mandans scribere nequeat (cfr. can. 1017, § 2),
quia militat profecto eadem ratio iuridica.
Non sufficit mandatum ope notarii publici confectum, nisi occurrant con­
ditiones recensitae. Documentum quippe requiritur ad valorem actus, non ad
probationem tantum.
3° Ut cum mandatarius nomino mandantis contrahit, hic mandatum
non revocaverit aut in amentiam non inciderit; nam consensus matrimonialis
nullimode suppleri potest, ut fit in reliquis contractibus. Parum interest
utrum amentia sit perpetua an temporanea; nec refert utrum procurator aut
altera pars revocationem cognoverit an ignoraverit. Quod dicitur de amentia,
applicandum quoque est dementiae et monomaniac iuxta alibi dicta (n. 579).
Sallcoe 1736; Lombardi. Da matrimoniis per procuratorem, nuncium, interpretem, litteras, tele·
Qraphum ct telephonium, in Acia »S’. Srdi.s, vol. XXXVIF, XXXVIII, XXXIX; Bo.// matri­
monio per procura, Padova 1931; Duesac, Lc mariaae par procuration, Paris, 1921.

600

CAPUT VIII - ARTICULUS VI

4° Ut procurator personaliter munere suo fungatur; manet igitur penitus exclusa, et quidem sub poena nullitatis matrimonii, facultas delegandi,
etiam de speciali consensu mandantis.
5° Unus tantum designandus est procurator, non plures, licet de hac
re nihil in Codice expresse statutum sit. Quodsi forte plures fuerint designati,
mandatum ita iutelligi deberet ut inter ipsos detur locus praeventioni.

4. 'Requiriturne ut mandatum referat indicationem diei, mensi?
et anni seu datam? Affirmandum est: id enim ipsa natura mandati,
seu documenti fidem in foro externo facientis, postulat (cfr. cc. 1659,
§ 1, 1894, 40; n. 90).
5. His conditionibus verificatis, matrimonium statim validum est,
ita ut nulla indigeat ratihabitione; proinde renovatio consensus coram
Ecclesia aut alia publica declaratio coniugum nequaquam necessaria
est (8).
I

620. Quaedam speciatim animadvertenda. — Nonnulla sunt ad­
denda, ut tota materia enucleatius tradatur:
1° Si mandans mortuus iam erat tempore matrimonii, hoc
evidentissime non valet.
2° Mandatum potest revocari expresse vel tacite.
3° Si mandans revocat mcntaliter, matrimonium est nullum;
at in foro externo valet, donec revocatio certo probetur.
Si mandans consensum mentaliter revocavit et dein iterum con­
sentit ante exsecutionem mandati, nuptiae valent.
4° Si ab initio ficte mandatum dedit, sed postea ante matrimonii
celebrationem revera consensit, coniugium est validum, quia procu­
rator eatenus valide contrahit, quatenus suis verbis significat volun­
tatem, non iam praeteritam seu ab initio habitam, sed praesentem
mandantis; sufficit igitur ut tempore quo contrahit, adsit voluntas
mandantis, ut actus valeat (9). Haec sententia non solum probabilior,
sed certa, ex ipsa notione consensus matrimonialis et natura man­
dati, nobis videtur (10).
5° Si, mandato concesso, de eo amplius non cogitavit mandans,
et interim matrimonium celebratur, profecto valet, quamvis tempore
celebrationis mandans dormierit vel ebrius fuerit, quia consensus
virtualiter perseveravit.
H
(8) Cfr. Bened. XTV, op. cit. lib. XIII. cap. 23, n. 9.
<
(9) Cfr. Sanchez, lib. II. disp 11, η. 13; Roncagliu, tract, 21. q. 2, cap. 1, q. 6, rcep. 2:
Salm.mt., tract. 9, cap. 3, η. I·»*..
' ’
(10) S. Alph. (I. c. n. 880) dlcit: Haec (s ntrntia afUrmanB matrimonium vuImjc) videtur
probabilior', ecd primam (negantem) non c<mseo improbabilem ».

DE MANIFESTATIONE CONSENSUS

601

6° Conditiones, si quae in mandato additae fuerint, omnino
servari debent et quidem sub poena nullitatis, si verae conditiones
sint, et non desideria tantum.
7° Mandatum, quod conceditur ad tempus, eo elapso, cessat,
ita ut procurator non amplius munere rnandatarii fungi queat (11).
8° Procurator non est minister sacramenti, ut patet, sed
ipsemet contrahens, quem ille repraesentat et in cuius persona agit.
Unde non peccat, si munere sibi commisso fungatur in statu peccati
mortalis. Pars quae contrahit eaque sola debet esse in statu gratiae,
quando matrimonium revera celebratur (12).
II
II
621. Matrimonium
per interpretem.
— 1. Can. 1090 statuit:

« Matrimonium per interpretem quoque contrahi potest ».
Id ex ipsa rei natura sponte consequitur. De causa requisita,
de lide interpretis etc., dicetur paulo infra (n. 622).
2. Interpres non est minister sacramenti matrimonii, ut diximus
de procuratore. Proinde huc spectant quae de illo dicta sunt (n. 620, 8°).
II
II matrimonii celebrationem
622. Quae servanda sint ad licitam
per
II
II
procuratorem
vel interpretem.
— Ad vitanda incommoda, quae

oriri possunt, matrimonium per procuratorem aut interpretem non
facile permittitur et parocho interdictum est eidem assistere α nisi
adsit iusta causa et de authenticitate mandati vel de interpretis fide
dubitari nullo modo liceat, habita, si tempus suppetat, Ordinarii li­
centia n (can. 1091).
Tres ergo conditiones requiruntur ad licitam matrimonii celebra­
tionem per procuratore II vel per interpretem:
1° Necessaria est causa iusta, ex. gr. gravis infirmitas unius
contrahentis, distantia locorum et impossibilitas iter aggrediendi,
morbus contagiosus, exilium etc. Per se causa, attenta ipsa rei
natura, debet esse gravis.
2° Opus est ut constet de authenticitate mandati vel de in­
terpretis /idr. Ubi agitur de mandato, facile cognosci potest authentieitas ex servata, necne, forma intrinseca et extrinseca. Ubi agitur
de interprete, eius fides colligi debet ex vitae probitate seu moribus,
praesertim ex adimplemento officiorum vitae Christianae. Dubium
mere negativum, in casu, spernendum est et applicandum princi­
pium: nemo praesumitur malus, nisi probetur.
(11) Cfr. Sanchez. I. c. n. 17 ss.; 8. Alph.. I. c. n. 885; (Insparrl, l. c. n. 974.
(12) Sanchez, l. c. u. 29 se.; Lugo, l. c. dlsp. 8, u. Ιόδ.

602

CAPUT Vffl - ARTICULUS VI

3° Necesse est ut, si tempus suppetat, habeatur licentia Ordi­
narii. Tempus moraliter aestimandum est. Excusat urgens necessi­
tas, magna difficultas, incommodum grave etc.
Ex litteris S. C. de Sacramentis diei 1 maii 1933 ad Ordinarios
Italiae datis, necesse est ut mandatum recognitum sit (vulgo victi­
mato) ab Ordinario loci mandantis, authenticitatis causa. Quae norma
valet tamquam directiva etiam pro ceteris regionibus. Huc spectat
Instr, eiusdem S. C. 10 sept. 1911 (13).
II
ii et novum ac notae historicae.
623. Discrimen
inter ius antiquum

— 1. Ante Codicem scriptura non erat necessaria ad procuratorem
constituendum; hodie requiritur ad validitatem.
2. Ante Codicem necesse non erat ut mandatum conficeretur
coram Ordinario vel parocho aut testibus; hodie ex supra dictis
(n. 619) aliter dicendum.
3. Ante Codicem procurator, obtenta ad id speciali facultate,
poterat subdelegare; hodie non potest.
4. Ante Codicem nonnulli AA. docebant (at immerito) matri­
monium esse validum, quamvis tempore celebrationis mandans in
amentiam incidisset (14); hodie de medio sublata est haec controversia.
5. Ante Codicem nonnulli dubitabant utrum in locis ubi vigebat
decretum « Tametsi » Cone. Trid. iniri posset per interpretem (15);
hodie res certa est.
6. Decretales Gregorii IX memorant quoddam matrimonium ce­
lebratum per internuncios (c. 14, X, III, 32), sed peculiaria expressaque praescripta de nuptiis initis per procuratorem non referunt.
Decrctalistae doctrinam dc matrimonio inter absentes excoluerunt, prae­
sertim Hostiensis (Henricus dc Segusio), « monarcha iuris » appellatus, qui
in Sum/ma aurea (Lugduni 1568, n. 6, p. 285) diserte docet: «Sicut vir potest
per nuntium uxorem ducere, sic et mulier virum: quia non ad imparia indi­
cantur circa matrimonia ». Ex contextu manifeste constat Hostiensem, qui
(aliter ac ius romanum, quod soli viro agnoscebat ius contrahendi per alium)
tam viro quam mulieri idem ius tribuit, loqui dc nuntio tamquam de procu­
ratore proprie dicto (16).
(13) Cfr. Diritto ecclesiastico, 1043, p. 377 S3.
(14) Cfr. Sanchez, lib. II, disp. Il, n. TJ, Lugo, De. sacram, in gen., (lisp. 8, n. 108;
Roeset, I. c. n. ‘233; Wernz, I. c. n. 45, not. 107: G.ieptirri, I. c. n. 1)73.
(15) Cfr. Bened. XIV, I. c.; Sum b< z, I. c. disp. ‘29, n. 3; Feije, I. c. n. 300; Gasparri,
I. c. n. 975; Rosset, i. c. nn. 238, 2270 ss.
(10) Formula relata ab Host ie nsi (I c.) bi>cc est: « Dominus meus salutat te, et mandat
tibi quod per me vel me medianto aoelpit te in suam, et consentit in te tamquam in uxorem
E contra puella poterit responder. : Et < go, t- mediante, recipio dominum tuum in meum*
cum ipse me in suam, te medio n te, re< iplat, et in sponsum et maritum meum ».

DE CONSENSU SUB CONDITIONE

603

In Decretalibus Bonifacii VIII expresse validae declarantur nuptiae
upe procuratoris init ac (c. 9, de procuratoribus, I, 19, in VI).
Glossatoross et commentatores Sexti doctrinam de mandato procuratorio,
matrimonii ineundi causa, accuratius et plenius evolverunt, potissimum
loannes Andreac, Toannes Monachus, Guidus de Baysio, Antonius a Butrio,
Dominicus a S. Gominiano (De Mainardis) - (17).
624. Ius civile.
1. Codex Hal. olim (art. 94, 97, 99) procuratorem ad­
mittebat tantum in matrimoniis regis et personarum familiae regalis. Pro
tempore belli concessa est militibus et ceteris personis quae exercitui quoquo
modo erant adseriptae, facultas contrahendi per procuratorem, speciali man­
dato praescripta forma munitum (18). Valor matrimonii, propter defectum
formae in mandato procuratorio, impugnari nequit elapsis sex mensibus a
die quo coniux a militari servitio discessit.
2. Codex Gall. (art. 57) excludit procuratorem in coniugio ineundo. Du­
rante bello data est militibus facultas contrahendi per procuratorem.
3. Codex Austr. admittit procuratorem. Necessarium est mandatum spe­
ciale ad contrahendum cum determinata persona. Praeterea opus est licentia au­
ctoritatis politicae; non tamen, saltem probabilius, ad validitatem matrimonii.
4. Codex Gemi. mandatum procuratorium non agnoscit.
5. Codex Helv. item non admittit.
6. Codex Hispan. permittit matrimonium celebrari per procuratorem
speciali mandato munitum.
7. Alii Codices generat im procuratorem non admittunt aut nonnisi cum
limitationibus multis (19).

Articulus VII.

De consensu sub conditione.
II
625. Notiones praemittendae.
— Conditio est circumstantia

actui adiccta, cx qua cius valor pendet.
a) Sumitur praesertim in iure romano et civili, sensu stricto
et sensu lato. Sensu stricto accipitur, si valorem suspendit seu in po­
sterum differt, et ideo respicit eventum futurum et incertum: sensu
lato, si iam quando ponitur actus, ab ipsa pendet utrum consensus
sit efficax an inefficax, ideoque actus validus an invalidus (1).
(17) loannes Andréa·*, Glossa super VI Decretalium. Lugdtuii 1550; Xorella Conimen·
iaria in Sextum Decretalium, Vonetils 1611; Toannes Monachus, /n. VI lib. Decretalium. Ve·
netiis 1585; Guidns do Baysio, Super Vi Decretalium, Lugduni 1517.
(18) Decr. looumtwu 21 inn. 1915. Rcg. decr. 23 maii 1915, n. 178; decrotum-hx diei
24 oct. 1935.
(19) Cfr. Bo. op, cit,, p, 15
Vernior, American Family Laics, 1. p. 112 ss.

(1) Cfr. § 6 Inst. <fc obi. verb., UT, 15; Schmalzgr., lib. IV, tit. 5, n. 1; D’Annibale, I,
n. 41; Wernz, Z. c. n. 292; Ball.-Palm., Z. c. n. 265; Gasparri, Z. c. n. 99; Sancti, lib. IV, (it, 5,
n. 1 es.

604

CAPUT VIII - AllTIC U LUS VII

b) Haec dicitur condit io de praesenti aut de praeterito; illa de
futuro contingenti. Futurum necessarium vero, ex. gr. crastinus ortus
solis, uti praesens habetur.
c) Circumstantia contingens aut casualis aut potestativa aut
mixta est, prout a casu, vel a voluntate eius qui rem praestare debet,
vel ex utroque pendet. Haec autem est semper possibilis; dum impossibilis dicitur, quae in rerum natura non est, aut naturaliter fieri
non potest, ex gr. : si digito coelum tetigeris.
d) Impossibilibus aequiparantur in iure turpes conditiones, quae
bonos mores et leges laedunt, nam « id possumus quod iure possu­
mus » (2).
e) Denique si incertus est futurus eventus et actum ponens
vult ut valeat quousque conditio evenerit, resolutoria nuncupatur,
v. gr. : contraho tecum, donec aliam ditiorem invenero.
f) Interdum nescitur an conditio sit de futuro, an de praesenti;
v. g. si quis dicat: contraho tecum, si apta sis ad filios procreandos. In­
spicienda accurate verba et investiganda voluntas.

625bis. An et qua ratione conditio distinguatur ab intentione
Π efficaciter influat. — 1. Conditio seu rectius con­
et quandonam
sensus conditionatus distinguitur ab intentione, sed eum necessario
includit in ipso conceptu, quatenus intentio est actus voluntatis sim­
pliciter elicitus, conditio est circumstantia ex qua actus voluntatis
non simpliciter ponitur, sed eidem circumstantiae exsistenti necne
alligatur. Unde unus idem que actus voluntatis sive consensus potest
esse absolutus vel conditionatus, ipsamet intentio consequenter potest
esse absoluta vel conditionata. Hinc iidem sunt per se effectus iuridic
intentionis et conditionis.
Per intentionem voluntas fertur directe et immediate in obiectum;
vi conditionis appositae, fertur implicite et reductive in duplex obie­
ctum, equidem sub diverso respectu, quatenus vult v. g. matrimonium
cum tali puella si est virgo, secus voluntas renuit seu non vult.
2. Conditio, ut efficaciter influat in consensum, debet respicere
certam ac determinatam personam. Expressa et habita in genere tan­
tum, nullum effectum parit, cum matrimonialis consensus ferri debeat
in personam hanc aut illam determinatam.
3. Attento nexu necessario exsistente, quae supra de intentione
dicta fuere (n. 593 ss.) applicantur quoque, generatim loquendo, con­
sensui conditionato.
■$
(2) Fr. 125, D. 50, 16; fr. U, O- 28, 7. Ofr. Ball.-Palm., I. c. n. 266; D’Annibale, I. c.;
Fcrraboschi, II malrinvmio sollo condizlonc, Padova 1038; Ferrogllo, Il can. 1092 del Coda
iuris canonici e il dirilto mitrimintalc ilalianû, Torino 1932; Timlin, Conditional matrimonial
consent etc., Washington 1031, etc.

DE CONSENSU SUB CONDITIONE

605

Non requiritur quod quis notionem habeat conditionis eiusque
effectum cognoscat: satis est quod voluntatem suam non absolute
et simpliciter signilicet, sed alicui circumstantiae peculiari alligatum
velit.
II
626. An valide et licite matrimonium
contrahi possit sub condi-

tione. — 1. Cum matrimonium sit contractus, evidens est, sub con­
ditione iniri posse, ut diximus dc sponsalibus (n. 99). Conditio enim
allicit consensum: proinde omnes illi actus, quorum valor pendet
a consensu, conditionem profecto admittere possunt.
2. At licite, coram Ecclesia, coniugium conditionatum iniri nequit
nisi 1° conditio sit honesta; 2° adsit causa gravis; 3° praecaveantur
incommoda forte oritura; 4° accedat peculiaris licentia auctoritatis
ecclesiasticae (3).
3. Auctoritas competens est S. Sedes vel Episcopus, non autem
parochus. Cum gravia pericula sive incommoda oriri possint ex
matrimoniis conditionatis, palam est ea generatim esse vetanda et
perquam raro, servatis servandis, permittenda. Quare forma condi­
tionata celebrationis matrimonii aliena est a Rituali Romano et a
consueta praxi Ecclesiae (4).
4. Si matrimonium ex permissione ecclesiastica conditionate celebreretur, conditio exprimenda est, ad liccitatem quod attinet, vel in
actu celebrationis coram parocho et testibus, vel ante celebrationem
modo certo, ita ut in foro externo probari possit (5).
Parochus de huiusmodi forma conditionata mentionem faciat in
libro matrimoniorum.
5. Ad validitatem coniugii non requiritur, ut parochus et testes
intersint impletioni conditionis, vel ut ipsis intimetur eventus condi­
tionis. At, practice, de purificatione vel delicientia conditionis au­
thentica notitia semper danda est parocho, qui eam referat in librum
matrimoniorum ad vitandas lites de valore coniugii initi (6).
6. Qui, alia parte inscia aut invita, consensum matrimonialem
sub conditione praestat, valide quidem agit, sed graviter per se peccat
(3) Cfr. Kolnt. Secretarii S. C. C. (Prosp. Lambrrtini, qui postea fiiit Benedictus XIV)
in caus. Ulyssibon. 18 iul. 1724; Sclinudzgr., I. c. n. 59; Reiflenet., I. c. n. 22; Santi. I. c. n. S;
Roesot, l. c. n. 179; Wernz, l. c, n. 297.
(4) Cfr. co. 6, 2°. 3% 4°, 23, 1100; Noldin, l. c. n. 634, 3; Cerato. I. c. n. 88.
Vlaming (l. c. n. 651) tonot licitum osso matrimonio conditiones apponere «etiam absque
probata causa », dummodo sint honestae ot substantiae matrimonii nou repugnantes. Haec
doctrina admitti nequit.
(5) Boned. X1V, Dc Synodo diocc. lib. XIII, cap. 22, n. 10; Schulte. 1. e. § 21.
(6) Schmalzgr., I. c. n. 42 s.; Sanchez, lib. V, disp. 8, n. 23 ss., disp. 13, u. 3 ss.; Rosset,
l. c. n. 184 s.

W

606

CAPUT Vin - ARTICULUS VII

et debet repararo damna, quae inde obvenerint alteri parti. Cfr

n. 597.
7. Conditio secreto adiecta eundem habet ac publica iuridicum
effectum; et quidem semper in foro interno; in foro externo solum
si et quatenus probetur.
8. Quaelibet conditio omni vi caret, si ante matrimonium vel
impletionem revocata fuerit. At si in actu celebrationis expressa non
fuit, non ideo, quia verba consensus sunt pura et absoluta, dicenda |
est revocata; imo etiam virtualité r tantum in mente retenta est certe
efficax.
1

627. Distinctio inter contractum, obligationes et imple II
In quolibet contractu, contractus ipse distingui potest ab obligatio­
nibus quae ex eo profluunt, obligationes autem ab implemento:
ita in matrimonio. Hinc fieri potest, ut qui simulate contraxit,
reiiciat interne aut contractum ipsum, aut eius obligation^, aut
adimplementum.
Porro in tertia hypothesi contractus valet, non generatim in
ceteris duabus.
Haec perspicue patebunt ex dicendis. Huc spectant etiam quae
alibi dicta fuerunt (n. 593 ss.).
II
628. Quotuplici modo Πmatrimonium
conditiouate iniri possit. -

Sequentes dantur hypotheses matrimonii conditio nati : 1. sub condi­
tione de futuro necessaria; 2. sub conditione impossibili vel turpi;
3. sub conditione de futuro contra matrimonii substantiam; 4. sub
conditione de futuro licita; 5. sub conditione de praeterito vel d(
praesenti.
Singulas breviter expendemus.
Ubi agitur de conditione, non ipsa verba materialiter sumpta
attendenda sunt, sed voluntas spectanda rite manifestata, quae stu­
diose erui debet ex modo loquendi et concipiendi res, ex intentione
habita et exterius significata, ex variis circumstantiis.

629. Conditio de futuro necessaria vel impossibilis aut turpis. —
1. Haec conditio non censetur vitiare matrimonium, sed ipsa a iure
pro non adiecta habetur, ita ut consensus purus et matrimonium
statim validum existimetur, dummodo substantiae matrimonii non
adversetur.
Nam in can. 1092 expresse statuitur: « Conditio de futuro necessaria,

DE CONSENSU SUB CONDITIONE

607

rd impossibilis, vel turpis, sed non contra matrimonii substantiam,
pro non adiecta habeatur » (7).
Agitur de simplici praesumptione. Quare utrum matrimonium
revera sit validum an invalidum, id unice pendet ab intentione
contrahentium. Proinde coniugium non valet:
1° Si necessaria conditio, ex intentione partis vel partium,
est suspensiva, i. e. si partes animum habuerunt se non obligandi,
donec reapse impleta fuerit.
2° Item si conditio de futuro impossibilis vel turpis fuit a
contrahentibus serio apposita ut suspensiva.
2. Qui affirmat se ex animo apposuisse conditionem, debet pro­
bare. Praesumptio autem, et quidem valde rationabilis, est contra­
hentes noluisse negotium gravissimum, quale est matrimonium, a
re impossibili vel inhonesta aut ridicula pendere, sed potius ioci
causa aut ad instar modi conditionem adiecisse (8).
Sed haec est simplex praesumptio iuris, quae contraria probatione destrui
potest. Quidam, ex. gr. De Smet (9), putant huiusmodi praesumptionem
esse iuris et de. iure. Haec opinio est erronea, quia conditio serio apposita,
quae ingreditur ipsum contractum, ut aiunt, afficiens nempe consensum
matrimonialem, necessario attendi debet, eiusque exsistentia probari potest:
siquidem matrimonium facit partium consensus, qui nulla humana potestate
suppleri valet (can/ 1081, § 1).
A fortiori errant, qui censent relata verba can. 1092 esse absoluta ideoque
quamcumque praesumptionem excludere. Id esset contra matrimonii es­
sentiam, seu contra ipsum ius divinum. Quis dicet Ecclesiam illud sua lege
violare l

3. Si conditio serio posita fuerit, in neutro foro matrimonium
valet; at donec in foro externo conditio probata non fuerit, eoniugium ut validum habendum est, licet reapse sit nullum in foro
interno (10).
4. Ubi constet do conditione serio apposita, ita distinguendum:
si est vere impossibilis, matrimonium illico est nullum; si turpis et
nondum impleta, valor suspenditur usque ad eventum verilicatum. At
(7) Cfr. Sanchoz, llb. V, disp. I, n. 3; disp. 15, n. 5; Schmalzgr., I. c. n. 72 ss.: Roiffenst.
I. c. n. 15 es.; Gasparri, l. c. n. 9S0 ss.; Wernz, l. c. n. 300 s.
(S) Lugo, /)<■ iust. ct iure, dlsp. 22, n. 340 ss.; Schmalzgr., Z. c. n. 01; lleilTenst., I. c.
n. 42 ss.; Rosset, l. c. n. 174; Bull.-Palm., I. c. u. 273; S. R. R. 19 maii 1920, 7 iul. 1920,
4 aug. 1922,
(9) Op. cit., u. 154, not. 1, ed. 3·.
(10) Cfr. Sanchoz, Z. c. disp. 3, u. 10 ss.; Sciunulzgr., Z. c. u. G2; Santi, Z. c. n. 17.

neutra pars tenetur, inio nec debet exspectare, quia talis eventus est
illicitus (11).
5. Conditio quae respicit prolem futuram potest tripliciter intelligi: ut conditio dc praesenti, ut conditio dc juturo, ut simplex catwa
contrahendi.
Si primum, contrahens capacitatem generandi unice exigit; quae
conditio est licita, si modo honesto v. g. per inspectionem medici vel
obstetricis verificanda dicitur; est illicita, si modo inhonesto i. e. per
unionem sexualem.
!
Si alterum, est conditio de futuro turpis, quatenus requirit usum
coniugii, antequam verum et validum matrimonium exsistat, ideoque
habenda ut non adiecta; at si revera apposita fuisset tamquam con­
ditio, validitas matrimonii penderet ex ea verilicata necne. Hinc patet
quid dicendum sit de conditione: contraho tecum, dummodo prolem
concipias.
Si tertium, conditio non est ideoque influxus in consensum deficit.
II
II matrimonii.
n
630. Conditio contra substantiam
— 1. Ea dicitur

quae naturam matrimonii vel obiectum ipsius aut elementum essen­
tiale in contractu excludit. Nuptiae, sub tali conditione initae, sunt
ipso iure naturali nullius valoris.
Hinc can. 1092, 2°: « Si (conditio sit) de juturo contra matrimonii
substantiam, illud reddit invalidum ».
Ratio est evidens: qui vult matrimonium, necesse est ut eiusdem
substantiam velit, ideoque si conditionem substantiae contrariam
apponit, manifeste ostendit se nolle substantiam seu in verum matri­
monium nequaquam consentire (12).
Conditio potest poni sive ab utraque sive ab alterutra parte, sive
ista invita aut inscia sive non, sive cognoscatur et intendatur effectus
eiusmodi conditionis sive non. Conditio sane effectus parit independenter ab animo partium, quoties revera posita fuerit.
2. Huiusmodi conditio, saltem reductive, est semper et necessario
de juturo, et habetur quando utraque pars vel alterutra positive excludit
1° ipsum matrimonium sive explicite sive implicite; vel 2° ius in corpus
in ordine ad prolis generationem; vel 3° aliquam proprietatem essen­
tialem matrimonii, i. e. mdissolubilitatem aut unitatem. Cfr. n. 598.
(11) Cfr. Relffenst., I. c. n. il; Sanchez, l. c.; Wernz. I. c. n. 300; Ball.-Palm., Z. c. n. 271.
(12) Sanchez, l. c. disp. 9; Schmalzgr., I. c. n. 116; Hali.-Palm., I. c. n. 279; Gasparri.
I. c. n. 100i sa.î Wernz-Vidal, n. .517; De Sinet, n. 150.
"i I
Minus probantur quae nonnulli (Fvdcle, in Archivio di diritto ecclesiastico, 19.39, p. 147;
leiuolo, l. c. p. 251) tradunt de intentione eiusque discrimine a conditione, perspectis* psychologiao principiis.

DE CONSENSU SUB CONDITIONE

609

3. Generatim loquendo, conditiones quae sunt contra naturam et sub­
stantiam matrimonii, eae sunt, quae adversantur triplici bono matrimonii,
scii, prolis, /idei et sacramenti. Consulto dicimus: generatim loquendo, quia
non semper et necessario conditiones quae opponuntur bono prolis, fidei et
sacramenti, sunt contra substantiam ooniugii, ideoque non semper hoc ir­
ritum faciunt.

631. Conditiones quae adversantur bono prolis. — 1. Sunt
speciatim istae: Si generationem prolis evites; Si abortum procurée;
Si filios natos interficias; Dummodo debitum non petas, aut, debitum
reddere non tenear.
Huiusmodi conditiones appositae simpliciter, ipsum ius excludere
iion censentur; idcirco matrimonium validum censetur.
Dicimus censetur; nam si revera excludatur finis matrimonii, mu­
tuum ius et officium coniugale, profecto verus consensus matrimo­
nialis deest (cfr. n. 598 s.). Quod ex variis conditionibus afferendis
et explicandis declarabitur.
2. Conditio: Si ab usu matrimonii abstineas, est contra substan­
tiam, si excluditur ipsum ius ad actum coniugalem; secus non. At
si adiicitur tamquam conditio suspensiva, excludit per se matrimonium ;
quia, ea exstante coniugium usque ad mortem manet suspensum;
ea non exstante, corruit (13).
Item si quis vellet statim contrahere validum matrimonium, sed
cum conditione resolutoria, ubi primum consummatio matrimonii at­
tentaretur, invalide, contraheret; nam talis conditio est contra matri­
monii indissolubilitatem.
S. C. C., ad quaestionem de valore matrimonii initi cum condi­
tione scripta utriusque contrahentis, numquam utendi matrimonio,
die 27 iul. 1907 non respondit directe de nullitate coniugii, sed prae­
tulit dispensationem super matrimonio rato non consummato (14).
Intentio vel conditio numquam utendi matrimonio, aut semper
eo abutendi onanistice, per se excludere censetur ipsum ius et offi­
cium, nisi aliud constet, ideoque vitiat consensum et matrimonium
consequenter nullum reddit. At practice procedendum caute atque
naviter dispiciendum quaenam revera fuerit voluntas. Cfr. n. 598 bis.
3. Non sunt per se contra substantiam: Dummodo prolem proprio
lacte non nutriam, vel: Dummodo eam educemus in haeresi vel schi­
smate, vel: Dummodo eam exponamus.
(13) Cfr. C. C. in cans. IHyssIponen. IS iul. 1724; Boned· XIV, 07). ci/., lib. XIII,
caji. 22, η. 10 ss.; Santi, I. c. n. IS; Gasparri, Z. c. n. 1008; Ball.-Palm., Z. c. n. 2S1 e.; Rosset,
I. c. n. 212.
(14) Cfr. .Wont7. ccd., XIX, 1907, p< 253.

39 — Cappello, 1>< Sacramentis, V.

610

CAPUT νπτ - ARTIC ULUS ΥΠ

At si ipsum ius vel ipsa obligatio excluderetur a contrahentibus
alendi et educandi prolem, deesset verus consensus, et ideo matrimo­
nium foret nullum. Cfr. n. 601, 7.
4. Bonum prolis hic intelligitur imprimis bonum physicum, sed
non excluditur morale et religiosum.
Opinio veterum DD., qui putabant esse semper et necessario contra sub­
stantiam matrimonii pactum de prole educanda in infidelitate vel haeresi
aut schismate, sustineri nequit (15). Comprobatur autem ipsius Eccksiat
praxi, quae huiusmodi pacta de totali vel partiali educatione in haeresi vel
infidelitate semper reprobavit, at nullatenus statuit matrimonia propterei
semper et necessario invalida esse.
Quare si contrahentes sint catholici, ambo vel saltem unus, et pactum
ineant, in actu celebrationis matrimonii vel antea, de sobole educanda in
haesesi vel schismate, ita distinguendum: vel partes intendunt contrahere
verum matrimonium, ita ut non excludant obligationem educandi catholice
prolem nascituram, vel excludunt positive huiusmodi obligationem et non­
nisi hac posita exclusione volunt nuptias inire. Si primum, matrimonium
valet; si alterum, quod tamen non praesumitur, matrimonium est nullum.

5. Conditio de non cohabitando simul in perpetuum non adversatur
substantiae, si ius conjugale utrique parti sartum tectumque sit, quia
communio habitationis, tori et mensae non pertinet ad substantiam
matrimonii: [si ius conjugale integrum non sit, coniugium non va­
let (16).
Conditio: Dummodo post primum vel alterum filium prolem eriternus, irritat matrimonium si contrahens ius perpetuum ad acturo
coniugalem vel ius ad rectum usum matrimonii excludere intendit
non irritat, si est tantummodo intentio abutendi coniugio. Nisi aliud
constet, censetur adfuisse haec voluntas ideoque, practice, matri­
monium validum habendum est, donec prima intentio probetur.
Conditio: Dummodo interim omnem prolem excludamus, donec melior
fortuna arrideat, non irritat coniugium, si, ut in casu praecedenti,
voluntas praevalens fuerit ineundi verum matrimonium, et solum
addita sit secundarie intentio iure matrimoniali non utendi vel abu­
tendi. At nuptiae irritantur, si ius ad rectum usum matrimonii fuit
ex animo contrahentium exclusum.
Item irritantur, si partes convenerint de abusu matrimonii, tam­
quam de vera conditione sine qua non, id est dc conditione quae mutua
iura restringat. Quod si pro futuro tempore melioris fortunae ad iura
(15) Van de Burgt, l. c. p 6« ss.; W< rnz, l.
n. 320, not. 10; Fraghl l. c n 50 ss
(16) Cfr. Sanchdz. I. c. dlnp. 10, n. 5; Selnnalzgr., Z. c. n. 124.

A

DE CONSENSU SUB CONDITIONE

611

matrimonialia sesc mutuo obligare intenderunt, coniugii valor sus­
penditur, donec post mutatam fortunam conditio verificata fuerit (17).
Idem fere dicendum de his conditionibus: Dummodo servemus castitatem
post alterum filium, vel: Dummodo servemus castitatem feria quinta vel serta
singulis hebdomadis, vel: Dummodo matrimonio utamur tempore minus apto
ad fccundationem, vel: Dummodo castitatem servemus per tres annos. Scii, ma­
trimonium est validum si exercitium dumtaxat excluditur, ut plerumque ac­
cidit, non vero ipsum ius, quia hoc potest certe ab illo separari ad tempus;
eecus, coniugium est nullum.
Quoad ultimam seu triennium, valor matrimonii, ut supra, suspenditur
usque dum conditio fuerit verificata, si haec vere ut talis apposita fuerit.
Num intentio servandi perpetuam castitatem irritet necne matrimonium,
dicemus infra (n. 635).

632. Conditiones contra bonw II fidei. — Quoad bonum fidei seu
fidelitatis, sunt per se contra substantiam matrimonii hae conditiones:
Dummodo mihi sit facultas adulterandi, vel: Dummodo mihi liceat aliam
mulierem sumere, ct aliae aequi valentes.
Nisi aliud probetur, praesumptio est, contrahentes sub his con­
ditionibus consensum in verum matrimonium non habuisse, ideoque,
practice, matrimonium nullum censendum (18).
Diximus per se huiusmodi conditiones esse contra substantiam
matrimonii, quatenus, attentis verbis, iure praesumitur coniuges pro­
prietatem essentialem, scii, unitatem matrimonii, excludere voluisse.
Si constet de contraria intentione, palam est coniugium ex hoc capite
nullitati non subesse.

633. Conditiones contra bonum sacramenti seu resolutoriae. —
Ex conditionibus quae matrimonii substantiae repugnant ex parte
proprietatum essentialium, attendenda est potissimum conditio dissolubilitatis, sub qua in nonnullis regionibus (Oceania, Canada, Tran­
sylvania, in Statibus Foederatis Aniericae Septentrionalis, etc.), acatliolici compleres contrahunt.
Nimirum ipsi, perverse interpretantes verba Domini: Quicumque dimi­
serit uxorem suam nisi ob fornicationem ct aliam duxerit, moechatur . non
solum falso putant, se posse a coniuge adultero divertere, sed secundum suum
ritum nuptias benedicendi expresse et sollemniter stipulantur, coniugium
in casu adulterii solutum iri.
(17) Cfr. L 'hnikubl, Z. c. n. 879 ss.; Oaspurri, Z. c. n. 1000; Santi, Z. c. n. 19: Ball.-Palm.,
I. c. n. 283; Timlin, Z. c. HO ss.: Françhi, Z. c. SC ss.
(18) Cfr. Instr. S. C. S. Off. 0 april. 1813, 9 dec. 1874; S. R. R. 29 april. 1922, 18 mali
1922, 23 lui. 1923.

612

CAPUT VITI - ARTICULUS VU

Iu aliis regionibus Protestantes, quamvis praedicto errore infecti, pecu­
liarem benedictionis ritum, quo sohibilitatis intentio in pactum deducatur
non adhibent. Cfr. n. 588. 2.

Quoad bonum sacramenti scilicet indissolubilitatis, adversantur
substantiae coniugii, et consequenter illud irritant, hae conditiones
vel clausulae: Contraho tecum, donec inveniam aliam ditiorem, vel:
Donec fidelitatem servaveris, aut: Donec adulterium non patraveris, vel:
Donec pius et probus permanseris; et generatim omnes conditiones
resolutoriae.
Excipiuntur tamen illae conditiones improprie dictae resolutoriae.
quae matrimoniali contractui ex iuris dispositione insunt: scii, ma­
trimonium ratum et non consummatum sollemni professione religiosa
ac dispensatione Romani Pontificis solvi posse.
Conditio de facultate ingrediendi religionem ante coniugii consum­
mationem non repugnat substantiae.
Num vero conditio sive pactio de obligatorio ingressu in religionem
repugnet an non, AA. inter se dissentiunt (19). Ita distinguendum:
si contrahens non intendit tradere-acceptare ius perpetuum et exclusivum, matrimonium non valet; secus valet.
Id confirmatur responsione S. C. C. 8 iul. 1724. Ludo vicus et Ioanna
convenerant de matrimonio ineundo ea conditione ut, inito matrimonio,
Ioanna infra quindecim dies monasterium monialium ingrederetur, et, elapso
novitiatus anno, emitteret professionem; interim non uteretur matrimonio
nec illud consummaret; pro quo effectu renuntiabat omni iuri quod sibi com­
petere posset in personam Ludovici cum ulteriore declaratione, quod in hypothesi in qua aliqua ex hisce conditionibus non adimpleretur, matrimonium
perinde se haberet, ac si numquam contractum fuisset.
Haec mutua intelligentia fuit in scriptis redacta et parocho ac testibus
communicata. Paulo post ad matrimonii celebrationem deventum fuit, ita
ut moraliter certum esset hanc conventionem non fuisse revocatam.
Proposito dubio: < An matrimonium sit nullum in casu», S. C. reposuit:
« Ex hactenus deductis matrimonium esse nullum in casu» (20).
An et quando conditio divorliandi irritet matrimonium, vide n. 602.

634. Quid practice attendendum sit. — 1. Tn singulis casibus,
videndum, utrum agatur de intentione non adimplendi officia coniugalia, an de vera intentione excludendi ipsum ius vel officium coniu(19) Cfr. Rossct, I. c. n. 203; Van <!<· Burut. I. <·. p. 09, 72; Wernz, l. c. n. 290, 1007.
(20) Cfr. Buned. XIV. <;nl muni··.·
<τ· aril S. C. c. tunc funtrebatur, in Quaesi. can.
333, ubi refert hanc causam et ei ·. i: c --erii; Dc Sjpiÿap tliocc., lib. XIII, cap. 22, n. 10 «.

DE CONSENSU SUB CONDITIONE

613

gale; nam plerumque memoratae conditiones, paucis exceptis, ^unt
potius contra obligationes, quae ex matrimonio iam valide inito oriun­
tur, quam contra ipsius substantiam (21).
2. Nihil interest, an turpis sit conditio contra substantiam, vel
honesta: an bona vel mala fide apponatur; an matrimonii nullitas
expresse intendatur, necne; an contrahentes sciant vel ignorent coniu­
gium ex apposita conditione nullum evadere. Sane valor matrimonii
unice pendet ex consensu coniugali vere seu obicctive exsistente.
3. Si conditio contra substantiam ab una parte apponitur, altera
contradicente, et tamen ad celebrationem matrimonii devenitur, prae­
sumitur illa a conditione recessisse, ideoque matrimonium validum
habendum est donec contrarium probetur (22).
Si post appositam conditionem ab uno contrahentium alter tacet,
iuxta nonnullos coniugium censetur validum, iuxta alios invabdum.
Est mera praesumptio, quae profecto cedit veritati.
4. Ut vera conditio, quae adversatur matrimonii substantiae,
illud irritet, necesse non est ut sit in pactum deducta. Id ex ipsa rei
natura certissimum est, deliciente ob conditionem consensu. Qua de
re nonnulli ΛΔ. non satis clare loquuntur (23).
Pactum vim habet dumtaxat demonstrativam et probativam. De­
monstrat nempe agi de vera conditione, quae, alia parte consentiente, tamquam pars constitutiva contractus apposita est; probat
factum i. e. exsistentiam conditionis. Cfr. n. 599.
5. De modo et ratione probandi conditionem, de exclusione aut
limitatione iuris accusandi matrimonium ex huiusmodi capite, huc
spectant quae supra dicta sunt (n. 603).

635. An propositum, votum, pactum, conditio de castitate serH sit contra substantiam matrimonii, necne. —
vanda in perpetuum
1. Simplex propositum servandi perpetuam castitatem, supposita traditione-acceptatione iuris iu corpus, non irritat coniugium, quia non
est contra eius substantiam.
2. Idem dicas de voto ob eandem rationem.
3. Quoad pactum, ita distinguendum: vel agitur de pacto appo­
sito et acceptato per conditionem proprie dictam, vel de pacto addito
per stipulationem modi.
(21) Cfr. D’Annlbalo, III, n. 448. not. 7; Wernz, l. c. η. 302, not. 41; Santi, I. c. n. 18;
Ball.-Palm., Z. c. n. 282 es.
(22) Schmalzgr., lib. IV, tit. δ, n. 116; Sanchez, lib. V, «lisp. 12, n. 3 es.; Plrhing, lib. IV,
tit. 5, n. 11; Gasparri, Z. c. n. 1003; Wornz, Z, c. n. 302, not. 44; 8. R. R. 29 april. 1922.
(23) Santi, Z. c. n. '25; Vlaming, Z. c. n. 544; Timlin, Z. c. p. 180 ns.

614

CAPUT ντπ - ARTICULUS vn

4. In priore casu, controvertitur. Plures negant esse contra sub­
stantiam matrimonii. Sane:
1° Ius matrimoniale essentialiter consistit in iure utendi corporo
alterius in ordine ad prolem. Sed in huiusmodi iure, ut in quolibet
alio iure, distingui potest et debet exercitium iuris ab ipso iure,
ideoque nihil prohibet quominus haec duo per appositam conditionem
separentur vel statim post matrimonium, quod omnes admittunt,
vel ante matrimonium.
Nec dicas ius radicale esse inutile, si exercitium in perpetuum exclu­
datur ante coniugium, quia plures reapse sunt illius effectus. Etenim hoc
iure omnes alii excluduntur et, consequenter, copula cum tertia persona
est adulterium; praeterea, si sola mutua conventio intercessit, usus matri­
monii licitus fit ex mutuo consensu; quod si coniux voto quoque sit obstri­
ctus, usus matrimonii est contra votum seu religionem, sed non contra
castitatem, et, soluta conventione ac dispensato voto, licitus evadit; denique
vir, si vi aut metu cogat mulierem ad copulam, non committit fornicationem,
sed tantum fidem datam violat aut etiam sacrilegium patrat.

2° Plures sanctae feminae nuptias contraxerunt ligatae voto
castitatis, ex. gr. Pulcheria, quae, ut legitur in lectione, « salva quam
Deo voverat virginitate, coniugem (Marcianum Augustum) sibi
delegit ».
Ne se exponerent periculo violandi votum, debuerunt pactum
addere de castitate servanda; imo citata verba lectionis S. Pulcheriae
huiusmodi pactum expresse indicare videntur; et nihilominus eius
matrimonium validum fuisse dicendum est, quia Ecclesia eam de
hac re laudat (24).
Patroni huius sententiae citare solent in exemplum etiam matri­
monium B. Μ. V. cum S. losepho, de quo alibi (n. 637).

636. Multi affirmant tale pactum adversari substantiae matri­

monii. Nam:
1° Iluiusmodi pacto excluditur in perpetuum potestas utendi
corpore alterius ideoque excluditur ipsum ius, quia ius est praecise
potestas utendi. Sane, ut ait Benedictus XIV (1. c.), «matrimonii
substantiae non repugnat matrimonio non uti, sed uti non posse ».

(24) Pichler, lib. IV, Ut. 1, n. 79 ea.; Bnll.-Palm., loc. cit.. n. 227 es.; Bnll. nd Gury II,
n. 758; Palrnlori, De malr., th. Ill; Lehinkuhl, II, η. 882; Marc, II, η. 1973, et alii anud
Sanchez, 11b. V, dlep. 10, n. 1.
Boned. XIV (De Synodo diocc., 11b XIII, cup. 22, n. 12) dlelt huic sententiae « multum
probabilitati* » inc&so.

DE CONSENSU SUB CONDITIONE

615

Neque dicas ea conditione excludi tantum exercitium, salvo radi­
cal! iure coeundi; nam, excluso ante matrimonium exercitio in per­
petuum, ius radicale eoëundi vix aut ne vix quidem intelligi potest,
cum ius, ut diximus, sit ipsa potestas utendi aliquando.
2° Gregorius IX (25) tradit, in genere, esse contra substantiam con­
ditionem: Si generationem prolis evites, quin distinguat utrum honesto an in­
honesto modo generatio vitetur.
3° Non constat S. Pulcheriam (idem dicas de S. Cunegunda) illud
pactum addidisse. Dici potest eam nuptias contraxisse cum Marciano Au­
gusto, quia huius continentiam cognoscebat et tantae virtutis fuisse ut etiam
in matrimonio votum virginitatis servaverit; et in hoc laudatur (26).

5. Utraque sententia, tum intrinsece tum extrinsece ob auctoritatem
DD., est probabilis; prima tamen seu negativa, omnibus perpensis,
praeferenda Addetur (27).
Proinde, stante bac controversia, in praxi matrimonium non per­
mit tatiu· cum tali conditione; si vero initum iam est, standum pro
eius valore.
6. In altero casu, i. e. quando agitur de pacto per stipulationem
secundariam veri et proprie dicti modi, matrimonium valet, et con­
traria opinio quorumdam Auctorum (28) caret fundamento iuridico.
Nam modus ex natura sua apponitur post contractum iam valide ini­
tum, et in hoc praecise stat essentiale discrimen inter c&nditionem
et modum. Quod apertissime confirmatur communi et certa doctrina,
scii, coniuges post matrimonium valide contractum posse inire pactum,
quo mutuo renuntient suo iuri ad usum matrimonii (29).
II S. Joseph. — 1. Quidam
II
II B. Μ. V. cum
637. Matrimonium
di-

eunt matrimonium B. Μ. V. et S. loseph verum non fuisse sed puta­
tivum sive « matrimonium verum in foro externo » (30).
(25) Cap. 7, X, IV, 5.
(26) S. Thom., in ÏV Sent., dist. 28, art. 4, ad 3, ct diet. 31, q. 1, art. 3; Bened. XIV,
l. c.; Sanchez, lib. V, disp. 10, n. 1 ss.; Schinalzgr.,lib. IV, tit. 5, n. 119; S. Bona vent nra in
IV Sen/., diet. 31, q. C, ad I; S. Antoninus, part. 3, cap. 19, § 1, η. 1; Laymann. lib. V,
tract. 10, part. 2,cap. 7, n. 9; Gonzales, in cap. 7, lib. IV, tit. 5, n. 8; Barbosa, In cap. 7,
Clued, tit., n. 3; D’Annibale, III, n. 443, not. 4; Van de Bnrgt, I. c. p. 69 ss.; Rosset, I. c.
n. 192 8.; Scherer, I. c. 5 112, not. 102; Chelodi, I. c. n. 125; Vlamlng, I. c. n. 546.
Card. Gasparri in 3* ed. (II, n. 1011) dicit: «Haec altera sententia, saltem extrinsece,
ob auctoritatem auotonun probabilior est ». In praecedenti editione, e contrario (II, n. 858),
oppositae sententiae adhaerebat.
(27) Sanchez (/. c. nn. 1-7) omnes adversariorum oblectlones iam tunc propositas reliclt.
(28) Cfr. Wernz, l. c. n. 302, not. 41.
(29) Cfr. Ball-Palrn., I. c.; Rosset, /. c. u. 193 ss.; Wernz. I. c. Noldin, l. c. n. G35.
(30) Santl-Leitner, lib. IV, tit. 5, η. 23, I; Leitner, I. c. n. 136.

Haec paucorum opinio communiter a D. merito reiicitur (31).
Sane matrimonium putativum vere ct obiective est invalidum; sed
matrimonium B. Μ. V. et S. loseph fuit verum et validum matrimo­
nium ratum, licet numquam consummatum (32).
2. Pie creditur B. Μ. V. ante matrimonium non solum propositum
habuisse servandi perpetuam et perfectam castitatem, sed etiam vo­
tum, quamvis Hebraeis ignotum, emisisse (33).
Quo posito, quaerunt AA. quomodo B. Μ. V. potuerit verum ma­
trimonium inire. Nonnulli putant id potuisse, quia addita et acce­
ptata fuit conditio de non usu matrimonii i. e. de castitate perpetuo
servanda in coniugio.
!
Plerique hanc explicationem non admittunt, quia, ceteris omissis,
talis conditio in discrimine ponit validitatem matrimonii, ut supra
diximus (n. 636).
Praeferenda est explicatio S. Thomae: B. Μ. V., antequam contraheret
cum loseph, fuit certiorata divinitus quod loseph in simili proposito erat
et ideo uon.se commisit periculo nubens; nec tamen propter hoc aliquid ve­
ritati deperiit, quia illud propositum non fuit conditionaliter in consensu
appositum; talis enim conditio, cum sit contra matrimonii bonum, scilicet
prolem procreandam, matrimonium tolleret » (34).
Huic explicationi adhaeret Beued. XIV (1 . c.) cum multis aliis.

638. Conditio suspensiva. — 1. Valorem matrimonii suspendit
conditio de futuro licita; ex. gr. si quis dicat: Contraho tecum, si pater
meus consenserit; si obtinuero hoc vel illud munus; si iudicis sententia
erit mihi favorabilis; si mater mea convaluerit, etc. (canon 1902, 3°).
Ideo coniugii valor suspenditur, quia consensus huic conditioni
alligatus nondum est efficax, ideoque cum in suspenso maneat coniugalis consensus, necessario consequitur ipsius matrimonii valorem
suspendi.
2. Proinde matrimonium sub huiusmodi conditione initum nec
irritum est nec validum seu verum; nam apposita conditio a) illud
non irritat, quia non est contra substantiam, nec b) ipsa irrita seu
(31) Unde ipse Sauti-Lcitncr (l. c. ΙΠ) fatetur: · Nostris autem temporibus unanimi*
paene videtur consensus Theologorum in agnosce nda veritate illius matrimonii rati, non consuninnd i >.
(32) Cfr. Pescli, l. c. n. 732 es.; Rosset, l r. n. 256 sh.; Wcrnz, Z. c. n. 302, nota 41; Go·
sparri,/. c. n. 21; Krcutzwald, Kirchcnlcjr. v.
Flunk, Dic Vcrrnahluny Mariae init
Joseph, in ZcUschrifl fUr katholische Thcnloyle, 1888, p. 663.
*
(33) Cfr. Boned. XIV, Dc Synodo dinte . Lib. XIII, cap. 22, n. 12; Palmieri, op. cit.
th. ΠΙ.
(31) In IV Sent., dist. 30, q. 2. ait. J, mi II.

DE CONSENSU SUB CONDITIONE

617

non adiecta censetur, quia non est de futuro necessaria vel impossi­
bilis aut turpis, sed c) suspendit, quia est de futuro contingente ho­
nesto (35).
3. Ad effectum iuridicum quod attinet suspensionis matrimonii, nihil
refert utrum conditio apposita fuerit in ipso matrimonii actu, an posita antea
nec revocata; utrum fuerit in pactum deducta, an non; utrum ab una tantum
parte, vel ab utraque apposita fuerit; utrum sit occulta an publica, adeo ut
in foro externo probari possit, an non; utrum, si ab una parte dumtaxat ap­
posita, alteri sit cognita, an non.
Haec omnia - contra nonnullos qui aliter sentiunt vel 'altem dubitant sunt certa atque manifesta ex doctrina de vera conditione eiusque influxu
in consensum.
At si occulte apposita fuerit conditio ita ut in foro externo probari ne­
queat, palam est in tali foro non esse attendendam; unde ea forte non veli­
ficata, valor coniugii sustinetur, donec in foro externo exsistentia conditionis
probetur (36).

4. Pars quae, altera inscia, hanc conditionem ponit, graviter pec­
cat, quia alia pars decipitur, quippe quae putat et vult statim con­
trahere verum et perfectum matrimonium.
Contrahentes non peccant si, in actu coniugii sub tali conditione
init i, non sunt in statu gratiae; peccant, e contrario, si in statu culpae
lethalis sint dum conditio verificatur, quia tunc reipsa matrimonium
perficitur et fit sacramentum.
5. Ante velificatam conditionem, contrahentes non sunt veri coniuges, ideoque actus coniugatis liciti ipsis omnino vetantur. Huc spe­
ctant quae duximus de sponsis (u. 139 ss.).
Utraque pars tenetur exspectare vorificationem conditionis, imo
et curare ut haec velificetur, aut corte non impedire (37): haec sane
obligatio ex ipsa rei natura consequitur.
Si ante conditionem verificatam una pars, alia inscia aut invita,
matrimonium contrahit cum tertia persona, hoc profecto est validum,
quamvis illicitum (38).
6. Quacumque dc causa, sive inculpabili sive culpabili, conditio
non velificetur, evanescit consensus conditionatus ipsumque matri­
monium quod in suspenso erat.
(35) Schmalzgr., 7. c. n. 13 ss.; Van de Bnrgt, l, c. p. 75; Feijc, l. c. n. 617; S. 11. R.
7 iun. 1920, II aug. 1921, 23 ini. 1923.
(36) Cfr. Boned. XIV, 7. c. n. 10; Sanchez, lib. II, disp. 45. num. 21; Gtisparri, t. c.
n. 987 e.
(37) Cfr. Sanchez, l. c. disp. 6, n. 8; Lngo, De iust. ei iure, disp. 22, n. 3S3: Gasparri.
I. c. n. 988; Wcrnz, l. c. n. 298.
(38) Cfr. Sanoboz, l. c. disp. 8, n. 10 es.; Bail.-Palm., 7. c.

618

CAPUT VIII - ARTICULUS VII

Hinc patet applicari non posse in hac hypothesi principium in
iure civili receptum: « quoties per eum cuius interest conditionem non
impleri, fiat quominus impleatur, perinde haberi ac si impleta conditio
fuisset» (39). Ratio pluries indicata fuit: matrimonium essentialiter
consistit in consensu, qui nulla humana auctoritate suppleri potest.
7. Verificata conditione, coniugium, dummodo res in statu
antea manserit, valet a momento velificationis (et tunc fit sacramentum),
quamvis per fictionem iuris, ad effectus quod attinet, retrotrahatur
ad momentum celebrationis. Dicimus dummodo res in statu quo antea
manserit, nam si consensus interim fuerit revocatus, vel supervene­
rit impedimentum dirimens, matrimonium, uti patet, consistere ne­
quit (40).
8. Conditio ab utraque vel ab alterutra parte, alia etiam inscia aut in­
vita, semper potest valide revocari; licite ex causa iusta.
Revocatio fieri potest explicite i. e. expressis verbis et implicite seu per
aliquem actum qui contrariam voluntatem contrahentis manifestet, ex. gr.
si sponsalia ineat cum tertia persona occulte et publice, adeo ut in foro ex­
terno constare possit do huiusmodi revocatione necne; per actum mere in­
ternum et per actum externum.
Quocumque modo fiat revocatio, eosdem effectus iuridicos obiective
producit. At si appositio conditionis fuerit publica et haec deinde occulte re­
vocetur, conditione verificata standum est pro valore coniugii, donec revo­
catio probetur.
Necesse non est, ut impletio conditionis intimetur parocho, quando haec
purificatio aliunde notoria est et publice constat (41).

9. Si conditio apposita fuerit in actu matrimonii coram parocho et
testibus, et nunc contrahentes velint, non exspectata velificatione
eventus, pure celebrare, necesse non est ut rursus in forma publica
ineant. Sufficit ut certo constet de revocata conditione et parochus cer­
tior fiat, qui id adnotare debet in libro matrimoniorum.
Sane consensus conditionatus fit purus statim ac conditio revo­
catur ideoque, posito iam consensu, ipso facto, quin necessaria sit
nova celebratio, coniugium perficitur validumque exsistit (42). Idem
dicas si conditio, licet non apposita in actu matrimoniali, publica ta­
men fuerit.
’J»
(39) L. 1G1 IT. de regulis luris.
(40) Schmalzgr.. I. c. n. 42; Fagnanus, in cap. 7, tit. 5, lib. IV, n. 24 ss.; Bosset, /. c.
n. 184 ss.; Wernz, Z. c. n. 297; Ball.-Palm., I. c. n. 298.
H M
(11) Schmalzgr., L c. n. 4o; Ball.-Palm., L c. n. 298; Vlaining, l. c. n. 550.
(42) Card. Gasparri, In 3‘ ed. (n. 991) «re melius perpensa», recedit a contraria opinioni
et huic sententiae merito subscribit.

DE CONSENSU SUB CONDITIONE

619

Si conditio fuit occulta, satis est revocare privatim conditionem,
quin necesse sit parochum monere; quae revocatio praesumitur, si
contrahentes actum coniugalem libere ponant.
II
639. Num,
verificata conditione, consensus renovandus sit.

1. Matrimonium, verificata conditione, valet absque ulla renovatione
consensus; nam hic ab initio datus sub conditione, virtualiter per­
severat, et adveniente conditione purus evadit, et consequenter coniugium ipso iure perficitur. Id autem accidit sive contrahentes cogno­
scant sive ignorent verificationem conditionis (43).
Haec sententia, quae approbata fuit a S. C. Concilii tempore S. Pii V
et Clementis VIII, teste Fagnano (44), hodie communis est et certa.
2. Nonnulli putant huic doctrinae dari exceptionem (45) i. e. si
personae inhabiles contraxerint sub conditione «si Papa dispensaverit»,
quia, aiunt, renovatio a iure positivo exigitur. Sed in hoc casu non
habetur vera exceptio, quia cum nupturientes sint obstricti aliquo
impedimento dirimente nequeunt, utpote inhabiles, consensum iuridice validum praestare. Attento iure naturae, matrimonium potest
certissime vim accipere absque renovatione consensus.
Quod vero in praefata hypothesi renovatio consensus sit omnino
necessaria ex iure positivo, certum non est. Nam alii dubitant, alii
negant (4G).
640. Scholion. — 1. Ture antiquo copula libere posita, pendente conditione,
constituebat praesumptionem. iuris ct dc iure revocationis, atque exinde ma­
trimonium omnino validum in foro externo censebatur (47).
Etiam post Leonis XIII Const. « Consensus mutuus t 15 febr. 1S92, vigebat
iuxta communiorem sententiam haec iuris dispositio (48).
2. Iure novo certum est copulam non constituere praesumptionem iuris
ct dc iure revocationis; num saltem praesumptionem iuris constituat, ita di­
stinguendum: praesumptio iuris proprie dicta non constituitur, quia ius
positivum nihil statuit; praesumptio lato sensu profecto constituitur.

641. Conditio respiciens consensum parenta II — Quaerunt DD.,
quid statuendum, quando conditio apposita fuit: Si parentes con­
sentiant aut consenserint.
(43) Lugo, l. c. n. 386; S. Alph., Z. c. n. 865; Scbmalzgr., Z. c. n. 42; Ball.-Pulm., I. c.
n. 298; Wernz, l. c. n. 297.
(II) Comm. in cap. 5 De conditionibus, etc.
(45) Gasparri, Z. c. n. 991; Cbolodi, l. c. n. 126; Feije, l. c. n. 647; Wernz, Z. c. n. 297.
(46) Cfr. ReiiTonst., Hb. IV, tit. 5, n. 647; Wernz, Z. c.; Rosset» Z.c. n. 188 83.; Gasparri, l. c.
(47) Cfr. cap. 3, 5, 6, X, IV, 5; Kagnan. in cap. 7, X, b. t., n. 21; Wernz, Z.c. n. 298;
Gasparri, Z. c. n. 990.
(48) Cfr. Wernz, Z. c.; Cbolodi, Z. c. n. 126«

620

CAPUT VIH - ARTICULUS VU

Haec ad rem animadvertenda (49):
a) Valet matrimonium, si parentes, certiores facti, consenserint,
quamvis postea dissenserint; nam, veriiicata conditione consensus
ex parte parentum, coniugium statim perficitur ct semel valide initum
indissolubiliter exsistit.
b) Si parentes prius dissenserint, et postea consenserint, alii
affirmant matrimonium sub praefata conditione initum valere, alii
negant.
Sententia negativa verior est (60). Posito enim dissensu, utraque
pars manet ipso jacto libera, ita ut possit valide et licite, ex hoc
capite, sponsalia et matrimonium inire.
Quod si consensus forte perseveret, utpote non revocatus expli­
cite aut implicite, validus atque efficax non erit iuridice, post dis­
sensum parentum i. e. non vcrificatam conditionem; et licet parentes
deinde consentiant, consensus tamen, qui valorem iuridicum iam
amisit, non potest, nisi renovetur, matrimonium constituere.
c) Si unus consentiat et alter dissentiat, conditio deficit. Aliter
si haec conditio apposita fuerit: Si pater vel mater consenserit; tunc
utroque vel alterutro consentiente, conditio velificatur.
d) Si parentes neque consentiant neque dissentiant, conditio est im­
pleta. si, uti plerumque, sensus conditionis est mere negativus i. e.: JVüi
parentes dissenserint (51); si, e contrario, sensus sit positivus scii, contrahentes
ea conditione intenderint positivum consensum parentum, conditio non est
impleta (52).
Si parentes moriantur, pendente conditione, haec praesumitur veriiicata,
ubi eiusdem sensus sit, ut supra, mero negativus; secus, non.
In praxi videndum quaeuam fuerit intentio vera contrahentium. Item
validum censetur coniugium sub tali conditione initum, si parentes sint
mortui et contrahentes id nesciverint: cessat sane periculum, ne matrimonium
sit contra voluntatem praentum (53).

642. Conditio de praeterito vel de praesenti. — « Si (conditio sit)
de praeterito vel dc praesenti, matrimonium erit validum vel non,
prout id quod conditioni subest, exsistit vel non » (can. 1092, 4°).
Proinde:
(10) Cfr. Sanchez, lib. V. disp. 7. η 1 ·■.■·.; Schninlzpr., I. c. n. 40 us.; S. Alph., I. c. n. 892.
(50) Cfr. Sanchez, l. c. n 8 ae.; Gasparri, l. c. n. 995.
(51) Sanchez, l. c n 11; Schmnlz^., I. c. n. 60; D’Annibale, III, η. 508, not 32.
(5
fr. S. Alph., I ' , Gaparrt, I c, n. 995.
(53) Sclunalzgr., I. c. n. 50; S. Alph., 1. c. n. 894; BaU.-Palm., I. c. n 300

DE CONSENSU SUB CONDITIONE

621

1° Si conditio est impossibilis et serio apposita, matrimonium
non exsistit, quia deest consensus (54).
2° Si conditio est possibilis et honesta atque serio apposita,
matrimonium est validum aut invalidum iam ab initio, prout con­
ditio exsistat necne.
Nihil interest, ad matrimonii valorem quod spectat, utrum con­
trahentes cognoscant an ignorent verificationem conditionis; nam
valor matrimonii pendet cx obiectiva realitate conditionis, ex qua
unice pendet ipsius coniugalis consensus obiectiva exsisten­
tia (55).
Palam est, contrahentes, quamdiu ignorant utrum conditio ex­
sistat necne, actum coniugalem exercere non posse.
3° Si conditio est turpis et verificata, coniugium valet; si non
est veriiicata, non valet, dummodo serio apposita fuerit.
Quidam commentatores Codicis (56) dicunt hoc principium de turpi
conditione verificata, tunc valere cum conditio est « contra substantiam».
At minus recte, proprie loquendo; nam conditio, quae non inducit ad
peccatum neque imponit obligationem contrariam bono substantiali matri­
monii, non est proprie contra substantiam contractus coniugalis, cum nihil
reapse in consensu excludatur a substantiali obiecto matrimonii.
Porro turpis conditio praeterita vel praesens, quae ante celebrationem
coniugii supponitur tamquam factum iam completum et praecedens, non in­
ducit ad peccatum neque imponit quoddam vinculum iniquitatis, ex. gr.
si sponsus dicat: Contraho tccum, si sumpsisti venena sterilitatis, vel: Si passa
es exstirpationem ovarii.
Quae formula differt omnino ab altera: Dummodo sumas venena sterili­
tatis, vel patiaris exstirpationem ovarii (57).

4° Conditio impossibilis vel turpis de praeterito aut de prae­
senti estne habenda pro non adiecta, ex iuris praesumptione, in casu
dubio i. e. quando non constat quo animo a contrahentibus apposita
fuerit!
Nonnulli censent ex can. 1092 huiusmodi conditione H ut olim (58),
esse hodie habendam pro non adiecta.
(51) Cfr. RcilTenst., I. c. n. 41; Rosset, l. c. n. 171 ss.; Worn*. t. c. a. 300.
(55) S. Thom., in IV, D. 29, q. unie., art. 3, q. 3; Sanchez, l. c. disp, β; Schmalzirr.. L <?.
η. 19 S3.; ReitTonet., l. c. η. 10.
Celebris ast causa resoluta a epochili Commissione Cardinalium, de mandato Ssmi, quae
dio 2 aug. 1918 sontontlam nullltatis matrimonii tulit os capite conditionis appositae. Cfr.
Acta A post. Sedis, IX» p. 388 as.
(56) Ex. gr. Chclodi, L c. n. 127.
(57) Cfr. Sanchez, l. c. dfsp. 9, n. 6 s.; Schmnlr.gr., I. c. n. 115 ss,; Relffonst., i. c. n. 40;
Picking, lib. IV, tit. 5, n. 14; Wornz, l. c. n. 302, not. 39; Fnighi, L c. p. 74 ss.
(58) Cfr. Wornz-Vidal, 603, not. IS; Van do Burgt, 102, not. 2.

622

CAPUT VIH - ARTICULUS VII

Non recte, ut opinamur, saltem proprie loquendo. Nam conditio
impossibilis non potest, utpote talis, esse ct non esse; atqui can. 1092,
4° apertissime supponit conditionem posse verificari et non verificari,
cum dicatur: «prout id quod conditioni subest, exsistit vel non»; quare
dicendum verba cit. can. 1092, 4° non respicere conditionem impos­
sibilem, secus verba « exsistit vel non » sensum non haberent, quod
est absonum.
Num saltem conditio turpis, attentis hisce verbis, pro non adiecta
habenda sit, clare non liquet.
Ees practice est minoris momenti.
Iure antiquo conditio impossibilis de praesenti aut do praeterito (vel de
futuro) habebatur pro non adiccta (59).
De conditione turpi (de praeterito vel de praesenti) erat controversia.
Plerique cum S. Thoma (GO) docebant huiusmodi conditionem non vitiari,
quia non inducit, aliter ac conditio turpis dc futuro, ad peccatum. Alii
negabant, quia id saltem efficit talis conditio, ut peccatum praeteritum vel
praesens laudetur et confirmetur (Gl).

643. Quaestio. — An valide contrahat matrimonium vir catholicus
cum muliere haeretica, ct vicissim, si pars catholica sub hac expressa
conditione ineat, nempe ut pars haeretica postea ad fidem catholicam
convertatur ?
Resp. 1. Vel conditio ponitur ut suspensiva, vel ponitur ut résolutiva. Si primum, est conditio de futuro eaque, ad normam can. 1092, 3°,
valorem matrimonii suspendit usque dum verificetur. Si alterum, est
contra indissolubilitatem matrimonii ideoque vitiat ipsum consensum.
2. Si nec suspensiva nec resolutiva sit, quatenus pars catholica
hic et nunc, i. e. in actu celebrationis matrimonii, voluerit revera
validum coniugium inire, dubitandum non est de eiusdem valore,
cum in tali casu vera et proprie dicta conditio defuerit.
H
644. Modus, causa, demonstratio,
dies. — 1. Matrimonium, cum

sit contractus, iniri potest, praeterquam sub conditione, etiam sub
modo, causa, demonstratione et dic. Huc spectant quae diximus de
sponsalibus (u. 100).
(59) Cfr. cap. 7, X. IV, 5; Sanchez. I. c. disp. 4, n. 3; Schmalzgr , l. c. n. 7 2 83.; Rciffenat.,
I. c. n. 46 e.; Wornz, l. c. n. 300; Gaep rrl. I. e. n. 1020; Ball.-Palm., I. c. n. 271 es.
(60) In IV, D. 29, q. unie., art. 3. q. 3; Sanchez, I. c. disp. 15, n. 5; Schmalzgr., l.c.
n. 96 s.; Lugo, l. c. dlup. 22. n 372; J eiflenst., I. c. n. 15; Ball.-Palm., I. c. n. 278* Wernz
l. c.; Gaeparri, l. c. n. 1021; Van do Burg*, l. c. n. 102, not. 2.
’
*
(61) Cfr. Schmalzgr., I. c. qui hanc sententiam valde probabilem vocat; Sanchez l c.·
Wernz, L c. n. 300, not. 31.

DE CONSENSU SUB CONDITIONE

623

2. Modus num quam vitiat, quia actui iam perfecto supervenit.
Si est honestus ct possibilis servari debet, si turpis vel impossibilis
pro non adiecto habetur. Si est contra substantiam, videndum
practice an forte ad conditionem reducatur; tunc quidem coniugium
ex tali conditione irritum fit, secus non (62).
3. Causa et demonstratio, quaecumque sit sive vera sive falsa,
sive honesta sive turpis, contraria vel non contraria substantiae
matrimonii, per se non vitiat nec suspendit matrimonium (63).
Batio est, quia demonstratio et causa non pertinent ad sub­
stantiam contractus matrimonialis, sed solum declarant opinionem,
quam contrahens habet circa personam, cum qua contrahit.
Diximus per se non vitiare aut suspendere, nam duo casus excipi debent:
1° Si causa vel demonstratio reducatur ad errorem circa personam
vel conditionem libertatis, v. gr. si quis dicat: Contraho tecum, quia vel quae
es libera aut primogenita filia Petri; si non esset libera vel primogenita
Petri, matrimonium foret irritum, non quidem ratione demonstrationis vel
causae, sed propter crroicm personae vel conditionis (cfr. n. 586).
2° Si apponitur per modum conditionis; tunc enim non secus ac de
conditionibus indicandum est, v. gr. si dicas: Contraho tecum, quae vel quia
tantam dotem afferes; sensus autem est: Contraho tecum, si (dummodo) tantam
dotem afferas (64).

4. Quando contractui matrimonii fit appositio temporis seu die
certae vel incertae, duplici modo tempus celebrationis intelligi potest
1° Ut dies assignata sit terminus a quo, idest dies a qua inci
pere debeat obligatio; 2° ut sit terminus ad quem, quo adveniente
cesset obligatio contractus.
In primo casu adiectio dici habet vim conditionis suspensivae et
facit ut ante illum diem obligatio matrimonialis non oriatur. Eo
autem adveniente, contractus firmus est ct plenam vim obtinet.
In secundo habet vim conditionis resolutivae; quae in casu cum
adversetur matrimonii indissolubilitati, iam ab initio illud irritum
facit (65).

645. Notae historicae. — 1. Ius romanum doctrinam circa negotia
sui) conditione ad matrimonium referebat eaque principiis generalibus
erat omnino conformis (66).
(62) Sanchez, l. c. dlep. 19. n. 5; Schmalzgr., Z. c. n. 110 89.; Ball.-Palm., I. c. n. 303 e.
(63) Cfr. Sanchez, l. c. n. 9; Schmnlzgr., I. c. n. 136; S. Alph., I. c. n. 896; Roidonst,
l. c. n. 63; Da 11.-Palm., I. c. n. 302; Santl, loc. cit. n. 36 sa.
(61) Sanchez, l. c. η. 2 e.; Schmalzgr., I. c. η. 138; Ball.-Palm., I. c.; Wernz, l. c. n. 304,
Scholion II.
(65) Ball.-Palm., I. c. n. 305; Wernz, l. c.; Rossot, l. c. n. 173.
(66) Cfr. Inst. III, 5 dc verb, obliff.; Big. XXXV, 1, de conditionibus.

2. Primis Ecclesiae saeculis appositio conditionis in contractu
matrimoniali neque approbata neque reprobata reperitur. At in
praxi coniugia etiam sub conditione iniri solebant.
3. Prima vice de matrimonio conditionato mentio fit in duabus
paleis, quae postea in decreto Gratiani insertae fuerunt (67); dein in
ipso iure Decretalium, ex Alexandro 111 (circ. an. 1180) - (68) ct
clarius ex Urbano III (an. 1185-1187) mentio occurrit (69).
Sub initio, canonistae conditionem in contractu tantum sponsalitio
admittere videntur (res omnino clara non est); postea, praesertim
inde a Bernardo Papiensi, conditio generatim admittitur’ tum in
sponsalibus tum in matrimonio.
4. Gregorius IX doctrinam de matrimonio conditionato inito
authentice confirmavit (70), eamque saeculo xm schola clare evolvit,
duce praesertim Angelico (71).
5. Concilium Trid. ius Decretalium quoad matrimonia conditionata
nullatenus mutavit. At huiusmodi matrimonia ex disciplina etiam
ante Codicem vigente usitata non erant, et ordinarie nonnisi de
licentia Episcopi et ex causa gravi celebrari poterant.
646. Ius civile. — Moderni Codices civiles conditionem in matrimonio
ineundo aut expresse aut tacite excludunt.
1° Codex Itat. conditionem vel diem non admittit; si partes insistunt,
oflicialis civilis suo munere fungi prohibetur (72).
2° Codex Austr. omnes conditiones habet pro non adiectis.
3° Codex Germ. statuit consensum matrimonialem neque conditioni
neque diei alligari posse.
4° Alii Codices generatim aut silent de conditione in contractu matri­
moniali aut eam expresse reprobant.

Articulus VIII.
De praesumpta perseverantia consensus.

647. Praescriptu H

can. 1093. — 1. Iste canon statuit generale

principium: uEtsi matrimonium invalide- ratione impedimenti initum
(67) Cfr. c. 7, 8, C. XXVII, q. 2; Scherer, 1 c. 5 119, not. 99; Wernz, Z. c. n. 291.
(68) Cap. 3, X, IV. 5.
(69) Cap. 5, X, IV, 1. Quidam dicunt hoc caput respicere tantum sponsalia et non ma­
trimonium. At, licet respiceret dumtaxat sponsalia, nequaquam limitatio appositionis ad sola
sponsalia Inde colligi posset, ut nonnulli immerito censent. Cfr. Sanchez, Z. c. disp. 8, n. 5;
Schmalzgr., I. c. n. 38; Wernz, l. c. n. 294, not. 12.
HI
(70) Decretal. Greg. IX, lib. IV, tit. 5 dr conditionibus appositis in desponsatione. etc.
(71) Suppi, q. 47, art. 5. Cfr. etiam S. Bonav. in IV, D. 28, q. 3,
(72) Cfr. Ferraboechi, op. cit. 137 ss.; Manenti, op. cit. a. 63 ss.

DE FORMA IURIDICA CELEBRATIONIS MATRIMONII

625

jucrit, consensus praestitus praesumitur perseverare, donec de cius revo­
catione constiterit ».
1° Agitur de simplici praesumptione iuris, quae non excludit
probationes in contrarium, etiam directas.
2° Matrimonium in foro interno valet necne, prout consensus
revera exsistat an non.
3° Haec praesumptio praesertim attendenda est, ubi locum
habeat matrimonii convalidatio simplex aut sanatio in radice.
Unde, v. gr., si parochus Titii ct Caiao coniugium comperiat nullum ob
impedimentum dirimens ignoratum a Caui, potest dispensationem petere in
praesumptione consensus perseverantis. Caia autem, dispensatione concessa,
nequit ipsum matrimonium impugnare iactando retractationem consensus.
Si valet probare huiusmodi retractationem prius factam, probet quidem,
et matrimonium, facta probatione, nullum declarabitur; sed si probare non
potuerit, matrimonium habendum erit ex can. 1093 validum; nam praestitus
consensus praesumitur perseverare. Matrimonium autem censetur iam convalidatum ex momento dispensationis concessae.

2. Can. 1093 loquitur de matrimonio quod «invalide ratione impe­
dimenti initum fuerit ». Quidnam, si ratione formae ? Profecto appli­
catur idem principium, seu consensus praestitus praesumitur perse­
verare, donec constiterit de eius revocatione. Quid, ulterius, de con­
sensu rite praestito ab una tantum parte, non vero ab alia? Etiam
in isto casu valet idem principium, scii, consensus praestitus ab
illa parte praesumitur perseverare: id attendendum in ordine ad convalidationem matrimonii.

DE FORMA CELEBRATIONIS MATRIMONII

Articulus I.
De forma iuridica summatim spectata
H generale. — 1. Ad matrimonium valide ineundum,
648. Principium

praeter consensum a personis habilibus rite manifestatum, ex iure
naturae nihil aliud requiritur, eum nulla forma sit praescripta.
Proinde iure naturae matrimonia etiam omnino clandestina sunt
valida (1).
(1) Sanchcz, lib. TTI, disp. 3» n. 7: Schmalzgr., I. c. tlt. 3, u. 91 es.; Pirhlng» lib. IV(
tlt. 3, n. 2 es, ; Boned. XIV, De Synodo diocc», lib. Vili, c. 12.
40 —

Cappkltx),

Dô

Sacramentis, V.

626

CAPUT IX - ARTICULUS I

2. Sed ex lege positiva requiruntur sollemnia, seu quaedam forma
specialis statuitur, quae ad valorem coniugii servanda est.
Iure autem Ecclesia exigit ut consensus naturaliter validus in
forma quadam sollemni praestetur, qua de exsistentia et libertate
eius magis constet.
Id exploratum plane est, tum, generat im, quia societas publica
ad formam pactorum statuendam in omnibus negotiis sacris et reli­
giosis sola Ecclesia pro subditis baptizatis competens est; tum, speciatim, quia Christus D. ipsum contractum matrimonialem ad sacra­
menti dignitatem evexit cumque consequenter exclusivae potestati
Ecclesiae commisit, huiusque arbitrio seu auctoritati reliquit deter­
minare quinam contractus coniugalis sit validus, i. e. quanam forma
legitima sit ineundus.
Itaque duplici ex capite Ecclesia competens dici potest in ordine
ad formam celebrationis matrimonii praefiniendam: 1° quatenus
matrimonium est contractus ordinis publici et socialis, natura sua
sacer et religiosus (cfr. n. 24); porro auctoritas legitima divinitus
instituta ad moderandas res sacras et religiosas pro baptizatis est
Ecclesia eaque sola; 2° quatenus matrimonium baptizatorum est
sacramentum; sacramenta autem uni Ecclesiae commissa sunt con­
ficienda et ministranda.
Quod valet, sive uterque sive alteruter contrahens sit baptizatus.
Nam matrimonium est contractus individuus; si unus e contrahen­
tibus subest Ecclesiae ratione baptismi, alius quoque indirecte subiicitur, ita ut ambo nupturientes teneantur servare formam ab Ecclesia
statutam, alter directe, alter indirecte.
3. Matrimonium dicitur celebratum a in facie Ecclesiae », si non
est clandestinum sensu canonico, nempe illud quod sciente et pro­
bante Ecclesia contrahitur.
Haec verba adhibita fuerunt a Cone. Lat. IV in celebri canone, quo
clandestina matrimonia vetantur (2).
«Prohibemus similiter clandestina matrimonia, praecipientes quod publice
fiant in facie Ecclesiae, praesente sacerdote ad hoc vocato; si vero secus
actum fuerint, non approbentur, nisi de nostra speciali auctoritate » (c. 3,
X, IV, 3).
In aliis documentis etiam antiquioribus passim reperiuntur eadem verba,
aut aequivalentia: «in conspectu Ecclesiae t (3).
(2) Cfr. Mansi, XXII, 719, 758, 679; XXIII, 383. Minus rocto haec verba a nonnulli*
A A. sumuntur.
vj
‘
(3) Ratio istorum verborum, iuxta plures, cx co videtur derivanda, quod praesertim
indo a sacculo x matrimonium In pluribus locis celebrari solebat - ante fores ecclesiae > vel
• ad ostium ecclesiae» (cfr. Mansi, XXIII, 383, 891).

627

|l

Hodie matrimonium celebratum in jacic Ecclesiae significat quodcumque matrimonium religiosum seu canonicum, i. e. contractum
iuxta leges canonicas, ideoque non solum matrimonium initum
coram parocho et testibus, sed etiam illud de quo in can. 1098 aut
ex dispensatione super formam ad normam can. 1013 et 1044, aut
legitime convalidatum vel sanatum in radice secundum canones
1133-1141.

11
I]

DE FORMA IURIDICA CELEBRATIONIS MATRIMONII

fj
H
11
|

I

649. Forma iuridica celebrationis. — Can. 1094 statuit: *Ea
tantum matrimonia valida sunt, quae contrahuntur coram parocho, vel
loci Ordinario, vel sacerdote ab alterutro delegato et duobus saltem
testibus, secundum tamen regulas expressas in canonibus qui sequuntur,
et salvis exceptionibus dc quibus in cc. 1098, 1099 ».
1. Igitur ad validam matrimonii celebrationem requiritur a) ut
contrahatur coram parocho, aut loci Ordinario, aut sacerdote ab
alterutro delegato, et b) coram duobus saltem testibus.
Ordinarius potest valide assistere sive per se sive per sacerdotem
delegatum omnibus matrimoniis intra fines dioecesis, etiam parochis
insciis aut invitis. At non expedit profecto, ut id fiat sine iusta
causa.
2. Olim parochus valide matrimoniis assistere poterat, etsi nondum
esset sacerdos. Hodie non potest; nam in can. 453, § 1 expresse
statuitur: « Ut quis in parochum valide assumatur, debet esse in
sacro presbyteratus ordine 'constitutus ».
3. Parochus, loci Ordinarius et sacerdos delegatus sunt testes
qualificati qui nomine Ecclesiae consensum excipiunt (4). Alii non
sunt testes qualificati.
Nomine parochi et loci Ordinarii veniunt omnes illi de quibus
in n. 92 s.
4. Praedicta iuris dispositio afiicit immediate validitatem actus,
non autem personarum habilitatem.
II
II
650. Figura parochi (Ordinarii etc.) qui matrimoniis
assistit. —

1. Hunus parochi hodie non est mere passivum quoad assistentium
matrimoniis, sed vere activum, quatenus debet exquirere et recipere
nupturientium consensum. Proinde in quantum fidem facit de matri­
monii celebratione est testis qualificatus ad tramitem can. 1791, § 1; in
quantum exquirit et recipit consensum, agit active ut persona publica.
(4) Snnchoz, I. c. dlup. 38, n. 1 bs.; Schnuilzgr., I. c. a. 244; Beuod. XIV, σρ. cit. lib. XIII,
cap. 23, m. 1 88.; Wornz, i. c. nn. 18, 176.

.
9

!
I
'
■
;
!

!
j
I

628

CAPUT IX - ARTICULUS I

2. Ius assistendi matrimoniis pertinet ad potestatem administra­
tivam seu regiminis paroeciae; proprie loquendo non est potestas
iurisdictionis, ideoque assistentia nonnisi lato sensu dici potest
actus iurisdictionalis. Nihilominus assistentia merito assirnilatur
iurisdictioni, tum quia vi officii obtinetur, tum quia delegari potest.
Quare huic i uri applicandum est praescriptum de errore communi,
de dubio positivo ac probabili (cfr. can. 209; n. 663 ss.), et alia
id genus.
II
650b13. Nonnulla speciatim
de vicario substituto et sacerdote
supplente. — 1. Vicarius substitutus est sacerdos cui cura paroeciae

committitur tempore quo parochus vel legitime abest ultra hebdo­
madam, vel, privatus beneficio sententia iudiciali, ad S. Sedem
appellavit (can. 465, §§ 4 et 5, 474, 1923, § 2).
Igitur duplici in casu habetur vicarius substitutus.
In casu legitimae absentiae ex praevia scripta licentia Ordinarii
loci, designatur a parocho, sed ab eodem Ordinario approbandus est.
Si parochus sit religiosus, requiritur etiam approbatio Superioris reli­
giosi, (piae tamen non est eiusdem valons atque Ordinarii loci
approbatio.
Si parochus ob repentinam causam a paroecia discedere cogatur,
sufficit, ad constitutionem vicarii substituti, ut parochus Ordinario
loci sacerdotem supplentem indicet; qui iure manet in officio donec
Ordinarius aliud statuerit.
In casu privationis beneficii paroecialis, nominatio vicarii substi­
tuti ab Ordinario loci libere fit.
2. Vicarius substitutus, legitime designatus, ipso iure locum
parochi tenet in omnibus quae ad curam animarum spectant, nisi
Ordinarius loci vel parochus absens aliquid exceperint (can. 474).
Proinde valide ac licite sacramenta administrat, matrimoniis assistit,
functiones paroeciales exercet.
Potestas, quae competit vicario substituto, estne ordinaria an delegated
Certe non est delegata ab homine, quia independenter a commissione parochi
vel Ordinarii loci vicarius curam animarum exercet, utpote qui ab ipso
iure potestatem obtinet.
Nonnulli censent esse delegatum a iure; nam, aiunt, officium vicarii
substituti non est officium stricto sensu, de quo in can. 145, § 1, cui dum­
taxat dicitur adnexa ordinaria polentas (can. 197, § 1). Ceterum etiam pa­
troni huius sententiae admittunt potestatem in casu osse a iure delegatam
ad universitatem causarum.
> «■
Communius A^A. docent potestatem esse ordinariam. Hanc sententiam

DE FORMA IURIDICA CELEBRATIONIS MATRIMONII

629

ut veriorem, omnibus maturo perpensis, habemus, quo in casu eadem ac
parochi erit potestas, dummodo vicarius substitutus universam curam ani­
marum exerceat, et Ordinarius loci vel parochus aliquid ne exceperint.
Sane ea dicitur potestas ordinaria, quae ipso iure est adnexa officio
(can. 197, § 1). Atqui officium vicarii substituti stabiliter constitutum
habet adnexam potestatem, ita ut necessaria non sit peculiaris commissio
vel deputatio. Ergo.
Praeterea, in can. 873, § 1, dicuntur expresse frui ordinaria iurisdictione
tqui loco parochi sunt». Atqui vicarius substitutus ex can. 474 i locum pa­
rochi tenet in omnibus quae ad curam animarum spectant ». Ergo.
Si loci Ordinarius vel parochus aliquid exceperint, non ideo potestas
vicarii substituti cessat esse ordinaria, quia semper censetur adnexa officio
ea que ipso jacto obtinetur per constitutionem rite factam; sicuti potestas
Vicarii generalis manet ordinaria, licet ad normam can. 368, § 1 nonnulla
forte Episcopus sibi reservaverit ct quaedam ex iure requirant speciale
Episcopi mandatum.

3. Quaeri potest utrum praevia approbatio Ordinarii loci requi­
ratur explicita ac determinata, an potius sufficiat quoque implicita et
indeterminata, ad legitimam vicarii substituti constitutionem. Ex. gr.,
quidam Episcopus semel pro semper concedit facultatem alicui
parocho vocandi religiosum a Superiore designatum eique commit­
tendi curam animarum tempore absentiae a paroecia ultra hebdo­
madam. Potestne id iure fieri?
Nulla videtur solida ratio dubitandi, quin id fieri possit indeque
legitima vicarii substituti designatio. Sane in casu habetur vera et
proprie dicta approbatio ex parte Episcopi, non quidem quoad reli­
giosum nomine et cognomine designatum, sed in genere quoad omnes
religiosos degentes in tali domo religiosa, in specie vero quoad so­
dalem a Superiore religioso in singulis casibus designatum.
Huiusmodi approbatio profecto sufficit, cum nullas conditiones aut
restrictiones Codex in hac re praefiniat.
In praefata hypothesi, potestne Superior religiosus, durante parochi
absentia, subditum accire aliumque in eius locum mittere qui parochi
absentis vices gerat? Ex dictis, responsio affirmativa manifesta est.
Sane habetur ex parte Episcopi approbatio antecedenter et universim
data, ex parte religiosi legitima designatio a Superiore facta. Quare
nihil deest.
4. Utrum vicarius substitutus ante Ordinarii loci approbationem possit
valide et licite matrimoniis assisteret
Pontificia Commissio Codicis, 14 iul. 1922, ad V, respondit ad propositum

630

CAPUT IX - ARTICULUS I

dubium: Negative (5). Quae responsio perspicua apparet ex ipso conceph
vicarii substituti superius tradito. Inde tamen concludendum statim non est
pro nullitate matrimonii ex assistentia praestita a praedicto vicario. Matri­
monium in casu potest esse validum ex delegatione rite facta ad nonnam
canonis 109G.
An vicarius substitutus parochi religiosi possit valide et licito matri­
moniis assistere, si nulla limitatio apposita fuerit, post approbationem Or­
dinarii loci, sed ante approbationem Superioris religiosi?
Pontificia Codicis Commissio, eadem responsione diei 14 iul. 1922 modo
citata, authentice declaravit valide et licite vicarium assistere posse matri­
moniis ante approbationem Superioris religiosi. Hinc patet maximum eese
discrimen inter approbationem Ordinarii loci et approbationem Superiori
religiosi.

5. Sacerdos qui supplet parochum discedentem ultra hebdo­
madam ex repentina et graui causa, potest valide et licite matri
moniis assistere aliaque munia ecclesiastica obire, « quoadusque Ordi­
narius, cui significata fuit designatio sacerdotis supplentis, aliter non
statuerit » (6).
Si parochus paroeciam reliquerit cum intentione discendendi
ultra hebdomadam, at reapse post duos vel tres dies, cessante causa
discessus, revertatur, vicarius ad normam iuris est semper substitutus.
Si parochus putaverit absentiam non esse duraturam ultra hebdo­
madam, sed postea ob aliquam iustam causam protrahatur de facte
ultra hebdomadam, vicarius seu sacerdos supplens legitime curam
animarum exercet ac valide nuptiis assistit.
Expedit tamen ut parochus quam primum loci Ordinarium cer­
tiorem faciat indicans et causam discessus ct sacerdotem supplentem;
imo si absentia praevideatur duratura ultra hebdomadam, ad id
omnino tenetur.
Si parochus absit nec ultra nec infra hebdomadam, sed praecise
ad hebdomadam, v. g. a feria secunda ad alteram feriam secundam,
vicarius dicendusne est substitutus, gaudens proinde plena potestate
paroeciali?
Responsio negativa certa videtur, quia can. 474' expresse remittit
ad can. 465, §§ 4 et 5. Porro iste canon tam in § 4 quam in § 5
diserte loquitur de absentia ultra hebdomadam. Quae vox ultra acci­
pienda est secundum propriam significationem, ad normam can. 18.
6. Si parochus ex mera inadvertentia seu oblivione omiserit signi­
ficare Ordinario designationem vicarii, non ideo statim concludendum,
(5) Acta Apost. Sedis, XIV, p, 527,
(6) Pontih Compi. Cod. 14 Iul. 1922, ad V.

DE FORMA IURIDICA CELEBRATIONIS MATRIMONII

631

hunc invalido munia paroecialia exercere invalideque matrimoniis
assistere.
Idque valet etiam in casu quo litterae parochi ad Ordinarium
missae, quacumque do causa, v. g. infortunio, malitia, incuria publi­
corum tabellionum, etc., ad eum non pervenerint, ita ut Ordinarius
designationem vicarii non approbaverit, et parochus discessum e
paroecia differre non potuerit. Item in casu quo approbatio Ordi­
narii non innotuerit parocho abeunti ex gravi et urgenti causa.
7. Sacerdos qui supplet parochum absentem non ultra hebdo­
madam, cum vicarius substitutus non sit, certe non gaudet potestate
ordinaria, nec potestate delegata a iure, sed solum potestate delegata
ab homine i. e. vel a parocho, ut ordinarie fit, vel in aliquo casu
particulari a loci Ordinario. Quae delegatio, nisi aliud expresse
cautum sit, censetur ad universitatem causarum concessa.
8. Necesse non est iure communi (aliud forte iure particulari, ex
Synodo vel Concilio provinciali), ut iste sacerdos supplens praevie
approbetur ab Ordinario loci.
Fingamus casum. Parochus cum Superiore religioso convenit ut,
durante absentia infra hebdomadam, cura paroeciae assumatur ab
aliquo religioso a Superiore designato, cui parochus expressis verbis
affirmat omnes facultates ad curam animarum gerendam se esse con­
cessui um. Quid dicendum?
Tria quaeri possunt: 1° utrum in casu adsit vera et sufficiens delegatio
ex parte parochi; 2° utrum vi huiusmodi delegationis possit sacerdos omnia
munia paroecialia exercere, etiam audire confessiones et matrimoniis assi­
stere; 3° utrum Superior religiosus valeat subditum designare, quem maluerit,
aut plures successive, ita ut singuli per unum alterum ve diem curam ani­
marum exerceant.
1° Ex parte parochi in casu habetur vera et sufficiens delegatio.
Potestas delegari debet ab eo qui illam habet et quidem expeditam,
atque ci dumtaxat deleganda, qui capax est seu qui potest eam accipere,
secundum principia iuris generalia. Deleganda est actu externe manifestato,
ab errore substantiali immuni.
Ex parte delegati non requiritur acceptatio, si potestas sit delegata a iure,
ut palam est; si sit ab homine, ordinarie requiritur, sed Superior potest
etiam ita concedere potestatem, ut haec competat delegato antccedcnter et
independenter a positiva eiusdem acceptatione (7).
Si delegatus est absens, regulariter loquendo, potestas non intelligitur
ante data, quam directe illi a delegante significata fuerit. Dicimus regulariter,
quia ex voluntate Superioris potest interdum delegatio, si peculiaria adiuncta
(7) Cfr. D’Annibale, I, n. 74; Roiflcnst., lib. I, tit, 29, n. 66 ss.

id postulent, vim atque efficaciam sortiri ante directam significationem
factam delegato.
In casu haec omnia locum obtinent; quare nihil deest verae et propriae
delegationi.
2° Sacerdos supplens vices parochi non ultra hebdomadam absentis
potest profecto ex recepta delegatione curam animarum exercere. Id sponte
consequitur ex ipsa rei natura.
Quoad matrimoniis assistentiam, res quadam difficultate carere non vi­
detur. Sane ex can. I09G, § 1 licentia assistendi matrimonio «dari express
debet sacerdoti determinato ad matrimonium determinatum, exclusis quibus­
libet delegationibus generalibus, nisi agatur de vicariis cooperatoribus pro
paroecia cui addicti sunt; secus irrita est ».
In casu sacerdos supplens procul dubio nec est nec dici potest vicarius·
cooperator, de quo in can. 470. Videndum, igitur, utrum sacerdos vi prae­
fatae delegationis sufficienter determinatus censeri possit ad normam cit.
can. 1096, § 1.
Attento responso Pont if. Comm. Codicis diei 20 maii 1923, ad VI, vide
retur negative respondendum.
3° Sequens dubium propositum fuit: «Utrum, ad normam can. 1096,
§ 1, sacerdos sit determinatus, si parochus superiori monasterii in casu
particulari declaret, se ad matrimonium proxima dominica in ecclesia filiali
celebrandum delegare aliquem sacerdotem religiosum, qui a Superiore se­
quentibus diebus ad .Missam die dominica ibi celebrandam deputabitur».
Responsum fuit die 20 maii 1923: a Negative» (8).
Si res penitius consideretur, perspicue apparet dari discrimen inter priorem
casum et alterum. Sane in priori casu agitur de sacerdote qui vices parochi
gerit quoad universam curam animarum, cui proinde omnes expresse conce­
duntur facultates; in altero, contra, datur solummodo licentia assistendi alicui
determinato matrimonio. Quare deest delegatio ad universitatem causarum.
Valida certe foret delegatio si parochus in casu omnia et singula membra
religiosae communitatis intenderet seu omnes et singulos sacerdotes Superiori
religioso subrectos in eiusque domo degentes. Idem dicendum, si parochus
ipsum Superiorem delegaret ad assistendum matrimoniis determinatis eique
licentiam daret alium vel alios sacerdotes determinatos subdelegandi ad assi­
stendum eisdem matrimoniis (9).
Quoad matrimonia iam celebrata, censemus standum omnino esse pro
eorundem valore ad normam can. 1014. In posterum accuratius et pruden­
tius procedendum, ne dubium ullum supersit de matrimoniorum validitate.
Quae huc usque dicta sunt, ex infra dicendis clarius patebunt.

651. An vicarius adiutor et cooperator valide matrimoniis assi­
stant. — 1. Vicarius ad i utor, de quo in can. 475, si vicem parochi
(8) Acta A post. Sedis, XVI, p 115.
(9) Ponti/. Corn PU Cud,9 2b d<>-» i >27 ad TV; A, A. S.9 χχ

DE FORMA rURIDICA CELEBRATIONIS MATRIMONII

633

suppleat in omnibus, procul dubio potest valide assistere matrimoniis,
quia ipsi «iura omnia et officia competunt parochorum propria»
(cau. 475, § 2).
Si vero ex parte tantum vicem parochi suppleat, « eius iura et
obligationes desumuntur ex litteris deputation is », ad normam citati
canonis. Quare videndum, an et quaenam potestas circa matrimonia
ipsi competat vel ex litteris deputations Ordinarii vel ex parochi
commissione.
2. Vicarius cooperator, de quo in can. 476, non habet potestatem
ordinariam (10); idcirco inspiciendum, an ex statutis dioecesanis,
vel ex litteris Ordinarii aut ex commissione parochi facultate
gaudeat assistendi matrimoniis.
Proposito dubio: «Cum vicarius cooperator ex praescripto can. 476,
§ 6 debeat ratione officii parochi vicem supplere eumque adiuvare
in universo paroecia li ministerio, quaeritur: An valide assistere matri­
moniis possit atque etiam delegare ad assistendum iisdem, si ex
statutis dioecesanis aut ex litteris Ordinarii vel ex parochi commis­
sione non constet de facta iurium limitatione ».
Praeses Pontif. Comm. Codicis E.mus Card. Gasparri, specialibus
utens facultatibus sibi tributis a Summo Pontifice pro solvendis
dubiis quae minoris sint momenti aut non magnas difficultates
secumferant, die 13 sept. 1933 respondit: «Negative ad utrum que ».
Demum eadem Pontif. Comm. Cod. die 31 ian. 1942 declaravit
vicarium cooperatorem ratione oflicii matrimoniis assistere non posse
(1. A. S., XXXIV, 50).
3. Interdum, absente parocho, vicarius adi utor et cooperator
potest esse sacerdos supplens aut vicarius substitutus. Si parochus
discedat ex paroecia per aliquot dies, et nihil expresse dicat de
universa cura animarum gerenda, cooperator eam iure exercere
potest — eo ipso quod alter sacerdos deputatus non fuerit ad vicem
parochi supplendam — vel qua vicarius substitutus aut sacerdos
supplens, vel qua delegatus ad universitatem causarum. Porro in
utroque casu potest matrimoniis valide assistere.

652. Num Cardinales et Legati Sedis Apostolicae valide assistere possint
matrimoniis. — 1. Plures affirmant Cardinales in suis titulis vel diaconiis
posse matrimoniis assistere (11).
Id verum erat ante Innocent» XII Const. « Romanus Pontifex », 17 sept.
(10) Cfr. Cappolio, Summa iuris canonici, II, n. 658.
(11) Sanchoz lib. III. disp. 27, n. 7; Zitclli, Apparatus, lib· IT, cap. 2, art. 7; VcccblotU,
Til, § 106; Gury-Ball., 11, n. 848.

G34

CAPUT IX - ARTICULUS I

an. 1692, cum Cardinales iurisdictioneni quasi episcopalem haberent in clerum
et populum suorum titulorum. Sed haec iurisdictio cessavit per cit. Const.
Unde potestas Cardinalium in suis titulis, etiam ante Codicem, assi,
stentiam matrimoniis minime comprehendebat (12).
Iure vigente, id certum est.
2. Nollulli, ante Codicem, putabant Legatum Sedis ApostoHcae (Nuntium,
Internuntium et Delegatum Apostolicum) posse matrimoniis assistere in suo
territorio (13); alii negabant.
Attentis cc. 198, § 1, 267, hodie negandum.
3. Ojetti (1. c.) putat, et forte ex iure antiquo non immerito (14). Legato*
a latere in provincia suae legationis nuptiis assistere posse, « quippe qui or­
dinarii ibidem sunt ».
Hodie, ut manifesto patet ex cc. 198, § 1, 266, huiusmodi potestas
deneganda prorsus est Legata a latere, cum Ordinarii nomine, qua talis,
nequaquam veniat.

653. Quinam testes adhibendi sint. — Ius novum, ut antiquum (15),
nullam specialem qualitatem in testibus requirit: sufficit ergo ut
naturaliter apti sint ad fidem faciendam. Proinde:
1° Quod spectat ad validitatem tamquam testes assumi possunt
personae qualescumque, sive mares sive feminae, sive catholici sive
acatholici, modo actu rationis usu gaudeant et testandi capaces
sint (1G).
Acatholici, excommunicati et infames non adhibentur licite.
Quoad haereticos speciatim S. O1Ï. declaravit, 19 aug. 1891, «eos
non esse adhibendos; posse tamen ab Ordinario tolerari ex gravi
causa, dummodo non adsit scandalum » (17).
Minus convenienter, praesertim in ecclesia, adhiberentur qua
testes mulieres.
2° Neque ad valorem neque per se ad liccitatem necesse est, ut
testes designati de matrimonio contrahendo praemoniti vel rogati
sint. In praxi, ante matrimonium semper determinentur et rogentur,
(12) Wernz, Z. c. n. 176, not. 177; Gasparri, Z. c. n. 1121.
(13) Affirmant Scavinl, Ill, n. 1021; Rosaet, l. c. n. 2149; Lehmkuhl, II, n. 776, ed. 6‘, etc.
Negant Gasparri, l. c. n. 1122; Ojetti, l. c. n. 65, et alii.
(14) Cfr. c. dc officio legati, I, 15, in 6°.
> ·
(15) Cfr. cap. 3, X, dc prob., II, 19; S. C. C. 11 ian. 1673; Boned. XIV, op. cit., lib.XII,
cap. 5, η. 5; Sanchez, l. c. disp. 41; Sehmnizgr., Z. c. n. 225 ss.; Rosset, I. c. n. 2951 »;
Gasparri, I. c. n. 1155.
(16) Cerato (I. c. n. 91, 3) censet in testibus requiri illas qualitates quae in can· 1757 pro
testibus iudicialibus exiguntur. Quae opinio, ex silentio Codicis attento praescripto cc. 6, 3*
4°, 22, 23, caret fundamento.
Etiam de Smut (Z. c. n. 123) putat ex can. 17 57, § 1, excludi impuberes*, eod immerito.
Nam confundendi non sunt testea Ln iudicio, do quibus can. 1757, cum testibus In eelciro
tionc matrimonii.
(17) Collect. S. C. dc Prop. Ptdc, II, n. 1765.

DE FORMA lURIDIOA CELEBRATIONIS MATRIMONII

635

quia post coniugii celebrationem eorum nomina a parocho descri­
benda sunt.
3° Si testes coacti fuerint, id non officit nuptiarum valori.
4° Controvertitur, utrum testes formaliter assumendi sint, scii, utrum
contrahentes debeant eos ut tales adhibere, vel saltem conscii eorurn prae­
sentiae contrahere, an solum sufficiat, ut testes de contracto matrimonio te­
stari queant.
Alii affirmant requiri ut testes formaliter assumantur, et allegant quam­
dam responsionem S. C. Concilii (18).
Alii negant: a) quia lex solum exigit ut matrimonium coram testibus con­
trahantur; b) quia finis legis est, ut testes de inito matrimonio testari possint;
qui quidem finis etiam per testes, qui non sunt formaliter adhibiti, obtinetur.
c) Accedit, quod S. C. de Prop. Fide ad quaestionem: < Utrum post
promulgationem Decreti Tridentini, quando ob persecutionem, vel ob alias
rationabiles causas non est christiania facilis aditus ad missionarium, proindeque matrimonium ii contrahunt secundum morem patriae coram parentibus,
cognatis et propinquis utriusque coniugis, qui celebrationi matrimonii assi­
stunt, non rogatis testibus determinatis, neque formaliter adhibitis, qui de
matrimoniali illo contractu, si opus fuerit, fidem facere possint, cum aliunde
sint plures, qui licet nec rogati, nec formaliter adhibiti fuerint, de matrimonio
tamen more patriae inito, et de consensu utriusque coniugis, si non verbis,
signis saltem sensibilibus expresso, possent facere fidem si de ea re interrogirentur, sit tunc validum matrimonium tali modo contractum ».
S. C. die 2 iul. 1827, ad II respondit: « Affirmative, quatenus testibus certo
constet de praestatione consensus n (19).
5° Quid vero, si contrahentes noverint testes requiri; hi adsint quidem,
sed illi existiment eos non adesse, et nihilominus contrahant? Plures censent,
matrimonium esso invalidum. Rectius videtur ita distinguendum: Matri­
monium valet si contrahens, quantum in se est, intendit verum matrimonium,
quia tunc adest consensus, si, ut supponitur, aliud impedimentum non obstat;
est nullum, si contrahens intendit concubinatum, vel simplicem caeremoniam
civilem, sponsalia, etc., non autem verum matrimonium; tunc enim deest
consensus.
Praesumitur autem intendisse matrimonium, donec contrarium pro­
betur, tum propter matrimonii favorem, tum quia verba exprimunt matri­
monium ct intentio praesumitur semper verbis respondere (20). Cfr. n. 504. 2.
6° Necesse tamen ad valorem non est, ut testes nupturientium inten­
tionem de matrimonio ineundo praevie cognoscant; satis est, ut actu adver­
tant matrimonium celebrari (21).
(18)
(19)
1. c. n.
(20)
S, C. dc
(21)

Cfr. Boned. XIV, op. cit., lib. XIII, cap. 23, n. 15.
Cfr. Colled. .S. C. de Prop, Fide, I, n. 791; Van do Burgt. l. c. p. 236 ss.; Rosset,
2265 ss.
Cfr. responsum S. C. do Prop. Fido ad Vic. Ap. Constantinop., 1 oct. 1785; Collect,
Prop. Fide, I, n. 580.
Ball.-Palm., I. c. n. 859; De Smet, Z. c. n. 123; Noldin, Z, c. n. 650, 2.

636

CAPUT IX - ARTICULUS I

To Item necesse non est, ut ipsi expressam intentionem habeant mu·
nere testium fungendi, dummodo revera videant et intelligant.
Proinde etiam illi, qui casu adsunt, qui dolo vel fraude aut metu ad
testificandum inducuntur, valide testes esse possunt.
A fortiori valido fungitur officio testis aedituus vel minister parocho be­
nedicenti assistens, si reipsa attendat ad consensus matrimonialis praesta­
tionem, quamvis non formaliter praemonitus fuerit.
80 E contrario, qui, arrectis auribus, audiunt sponsos in alio cubiculo
maritalem consensum exprimentes, aut hoc audiunt fortuitu transeuntes, nec
a sponsis visi, testes valide non sunt: siquidem consensus, ut supra diximus,
coram testibus proprie et formaliter non praestatur (22). Cfr. n. 655-

654. 9° Excluduntur, igitur, dumtaxat testes caeci simul et surdi,
amentes, perfecte ebrii, usu rationis carentes.
De dormientibus ita breviter: si dormiant in actu praecise c4
brationis' matrimonii i. e. dum parochus (loci Ordinarius vel sacenb
delegatus) requirit et excipit contrahentium consensum, nequeun'
profecto testari ideoque testes non sunt; si dormiant ante vel prt
celebrationem, adeo ut testari queant, palam est validam esse eorum
praesentiam ad normam iuris.
Idem dicas de ebriis (23).
10° Ad vitanda complura incommoda, quae facile haberi possunt, |
tamquam testes assumantur personae honestae et maturae aetatis.
11° Testes saltem duo requiruntur ad valorem matrimonii. Him
si unus tantum assistat, coniugium est certe invalidum; item si wnw
tantum valeat testari, ex. gr. si alter sit ebrius vel caecus et surdus
aut dormiat, quia iuridice unus dumtaxat est praesens (24).

655. Quaena II praesentia parochi (loci Ordinarii vel delegati
et testiu: II requiratur. — Praesentia debet esse simultanea, physic
et moralis.
1° Simultanea. Requiritur, ut omnes unum eundemque actum
nubendi testari possint. Eiusmodi praesentiam requiri, satis signi­
ficatur verbis: « Coram parocho... et duobus testibus saltem » (25).
2° Physica seu corporalis. Statuitur enim, contrahendum esse
« coram parocho et duobus saltem testibus». Praesentia autem phy­
sica non constituitur per commercium ope telephonii vel telegraphi
aut telescopii institutum. Il a communis et certa sententia.
(22) Cfr. De lustis, lib. II. cap. 1*·, n. l<> I ; Gasparri, l. c. n. 1161 : Bangcn, Ut. III, p.J5
(23) Cfr. S. C. C. in o. Amcrln. 12 Inii. 1715; In c. Roman. 28 ini. 1730; in o. Naipolil
19 sept. 1753.
(21) 3. C. C. 11 ian. 1673; B ued. XIV, l. c. cap. 5, n. 5; Wernz, l. c. n. 181; Gasnanl.
c. n. 1156; Vlaruintr, l. c. n. 571».
(25) S. C. de Prop Fido 2 ini. 1827 in Colled. S. C. de Prop. Fide, I, n. 791; SchmaliGrueber, l. c. u. 233; Wernz, l. c. n. 182, Rosset. I. c. n. 2257; Gasparri, l. c. n. 1157.

DE FORMA IURIDICA CELEBRATIONIS MATRIMONH

637

3° Moralis seu talis, ut saltem ex circumstantiis percipiant
matrimonium inter tales contrahi, ideoque fidem de eo facere valeant.
Id autem fieri potest etiamsi quis auditu aut visu careat; non autem,
si et. visu et audit u destitutus est.
Matrimonium tamen non fit nullum ex eo quod parochus, con­
sensu requisito, nolit eum percipere, puta si aures obturet aut oculos
velet (26). Idem ob paritatem rationis testibus applicetur. Sane in
hac hypothesi parochus et testes non sunt mere physice praesentes
matrimonio, cum probe sciant matrimonium coram se celebrari.
De assistentia ex vi vel metu aut dolo vide n. 668.
656. Si parochus ac testes ignari sunt idiomatis, et interpres eis explicet
verba consensum exprimentia, id profecto sufficit. Item matrimonium valet,
si duo interpretes adhibeantur, i. e. interpres interpretis.
Quidam negant vel saltem dubitant de valore matrimonii in utroque
oasu, maxime in altero (27), at sine solida ratione.
Nccesso non est ut testes cognoscant personaliter nupturientes, nimirum
eorum nomina et cognomina, dummodo consensum percipiant ita ut de eodem
fidem facere valeant.
Aliter dicendum de parocho. Ipse qua testis qualificatvs nomina et co­
gnomina nupturientium inscribere debet in libro paroeciali, ita ut publicam
fidem facere debeat de iis praecise personis quae uti nupturientes in tali libro
adnotantur. Proinde si quis forte falso nomine et cognomine se proferat tam­
quam sponsum ac isto nomine et cognomine revera inscribatur in libro paroeci.di parochus non videtur dici posse testis qualilicatus in ordine ad talem nu­
pturientem. Quidnam de valore matrimonii in casu? Habeturne requisita prae­
sentia parochi seu forma canonica? Serio dubitandum.
Ii celebra657. Historica evolutio iuris canonici circa formam
tionis Ii ^atrimonii. — In tres periodos evolutio historica potest apte

dividi, quarum prima respicit ius ante-tridentinum, altera ius tridentinum, teri ia ius Pianum per decretum « Ne temere inductum.
De singulis breviter (28).

« - J
(26) Cfr. S. C. C. in c. Ocmncnsis an. 1581. rei. a Benedicto XIV, /. c. cap. Î3, η. 1;
S. C. C. in c. Carthag., 22 sept. 1753; Bened. XIV, l. c. η. 4 ss.; Schmalzgr., /. c. n. 237 ss.;
Gasparri, l. c. n. 1161 ss.
(27) Cfr. S. Alph. Z. c. n. 1092; Lugo, Dc poenit. disp. 17, sect. 5; Gasparri, l. c. n. 1161.
(28) Circa formam celebrationis matrimonii in Itnlia consulendus, prae aliis. F. Brntrdileonc, Saggi sulla storia della celebrazionc det matrimonio in Itnlia. Milano 1906. Qui anetor
caute legendus, cum non semper exacte et reverenter loquatur dc Ecclesia et catholica
religione.
Possunt utiliter consuli etiam isti auctores: Tria, La disciplina giuridica dd matrimonio
secondo Ic consuetudini di Terra di liari, in Japigia, VII. p. 392 ss.; Salvioll. La benedicione
nusialc, in Accad. giur., 1,111, 1891; Rutllnl. Per la storia det diritto matrimoniale, in FilanOieri, XIX. 189 1; Volterra, St udi sulTarrha sponsalilia. in Bir. ital. schnz. giur., 1927, 1929
1930; Scharillo, Studi sulla donazionc nuziale, in Hiv. di slor. del diritto ital., 1929. (ose. Ill;
1930, fuse. I; Parla, Il diritto longobardo negli usi e ncllc consuetudini delle cit hi del Xapole(ano, Casent u 1882: Gnu l mzi, Bibliotheca iur. medii aevi, I. 89; Volpicella, l.< consuetudini
délia citlà di Amalfi, Napoli 1819; id., Lc consuetudini della citt<\ di Sorrento, Napoli 1869.

638

CAPUT IX - ARTICULUS I
H
658. I. Ius ante-tridentiiium.
— 1. Apud Hebraeos matrimonii

celebrationi praecedere solebant tractatus parentum, pacta dotalia, uponsalia cum consensu quoque sponsae inita et rigorose servanda. Dein
sequebatur sollemnis traductio sponsae in domum mariti. Nuptiae
cum sacris ritibus et precibus celebrabantur (29).
Antiquum ius romanum patricium statuebat, ut matrimonium cele­
braretur per confarreationem, quae sollemniter fiebat coram Pontifice
Maximo aliisque sacerdotibus in stricta forma religiosa ad nuptiarum
valorem, ut videtur, necessario requisita (30).
Hic sollemnis interventus Pontificis Maximi et sacerdotum neces­
sarius non erat, si in nuptiis ineundis accessisset ad maritalem con­
sensum coemptio vel usus; at alii ritus religiosi non deerant (31).
Huiusmodi ius solos patricios respiciebat. Pro aliis, iure romano,
matrimonium efficiebatur per contractum seu mutuum consensum,
verum, non simulatum, quin ulla requireretur determinata forma con
sensus exprimendi (32).
Quare caeremoniae adhiberi solitae, v. g. sollemnis deductio sponsae in
domum mariti, traditio rei domesticae,ad valorem non requirebantur(33).
Apud Germanos, post desponsationem, pacta de mundis aliisqm
rebus temporalibus, matrimonium celebrabatur coram consanguineis
cum certis symbolis, et postea sollemnis sequebatur deductio sponsae
in domum mariti (34).
2. Usque ad Concilium Trid. matrimonia clandestine celebrata
valida, erant, quia nulla forma substantialis pro nuptiis ineundis ei
lege universali praescribebatur.
In Concilio Trid. fuit quidem agitata quaestio historica, an
Ecclesia antiquitus matrimonia informia invalida declaraverit, quam
Patres dirimere noluerunt; sed iam pridem resoluta fuit quaestio,
ita ut hodie omnes admittant nuptias clandestinas ante Concilium
Trid. iure communi (num, ubique, etiam iure particulari, res adhuc
controversa) validas fuisse (35).
(29) Cfr. Flunck, Act, thcol. Ocnipot., XII, p. 056 ss.; Schnitzer, l. c. p. 145 83.
(30) Confarreatio (vel confurratio) erat genus sacrificii sollemnis, quo utebantur votorc!
Romani in conlunctlono viri ct mulieris. Cfr. Calvin., op. cit. v. Confarratio.
(31) Freisen, l. c. p. 101 ss.; Scherer, l. c. § 113; Wcrnz, l. c. n. 152; Rosset, L c. n. 2849.
(32) D. 23, 2, dc ritu nupt., L. 30; 1). 23, 1, dc sponsal., L. 14. Cfr. Freisen, l. c.; Walter,
Geech. d. r. R. n. 517 ss.
(33) Huic regulae aliquatenus derogavit lustinianus pro personis illustribus. quas volnlt
non aliter nuptius celebrare quam confectis dotalibus instrumentis. Nov. 117, cap. 4. Cfr.
Vidal, op. cit. η. 322, not. 27.
Tiiu'
(34) Freisen, I. c. n. 103 ss.; Walter, Deutsche Rcchtsg. n. 478 ss.; Schnitzer, I. c. p. 150 as,
(35) Cfr. Boned. XIV, De Spnodo diotC., lib. VIII, cap. 12; Wernz, I. c. n. 154; Frci-en
I. c. p. 138 ss. Gratianus ad c. 0, C. XXX, q. 5, post relata plura testimonia, concludit: « HU
omnibus auctoritatibus occultae nuptiae prohibentur, atque ideo, cum contra auctoritatem
flunt nuptiae, pro infectis haberi debent ».
t

•Λ
DE POEMA IURIDICA CELEBRATIONIS MATRIMONII

63Ô

3. At quamvis validae, illicitae tamen erant huiusmodi nuptiae.
Nam inde ab exordio religionis Christianae, ad licitum coniugii cele­
brationem publica illius projcssio et interventio Ecclesiae fuit prae­
scripta.
Unde Concilium Trid. merito docet: «Sancta Dei Ecclesia ex
iustissimis causis illa (matrimonia clandestina) semper detestata est
atque prohibuit » (3G).
4. Documenta antiquissima aperto testantur de consuetudine Chri­
stianorum ineundi matrimonium cum benedictione sacerdotis, cum
precibus et sacrificio eucharistico.
5. Ignatius M. (an. 107), scribens ad Polycarpum, ait: «Decet vero ut
sponsi et sponsae de sententia Episcopi coniugium faciant, quo nuptiae sint
secundum Dominum, et non secundum cupiditatem » (37).
Tertullianus (an. 197-217) de antiquis Ecclesiae ritibus haec refert:
«Unde sufficiamus ad enarrandam felicitatem eius matrimonii, quod Ec­
clesia conciliat, et confirmat oblatio, et obsignat benedictio, angeli renuntiant,
Pater ratum habet » (38).
Tertullianus hic alludit ad ritus gentilitios, qui in nuptiis haberi solebant:
scii, conciliatores seu proxenetae nuptiarum, oblatio osculi et arrharum, oblatio
tabularum, amicorum ac testium fides et praesentia, parentis consensus si
de liberorum nuptiis ageretur. His Tertullianus totidem, quae in matrimonio
christiano interveniebant, opponit: conciliationem seu interventum Ecclesiae,
oblationem precum, benedictionem sacerdotalem, fidem ac testimonium an­
gelorum, ratihabitionem Patris coelestis.
Alia quoque sunt testimonia Tertulliani de hac re, brevitatis causa
omittenda (39).
Siricius Papa (an. 385) expresse memorat sacerdotalem benedictionem.
«Illa benedictio, ait, quam wuptwrae sacerdos imponit, apud fideles cuiusdam
sacrilegii instar est, si ulla transgressione violetur » (40).
Papa Evaristus, qui sub imperatore Traiano ad cathedram Petri pro­
motus fuit (an. 95, 98-105), dicitur ex traditione apostolica constituisse
«ut matrimonium publice celebretur et sacerdotis benedictio adhibeatur»,
ut legitur in Breviario Romano, 26 oct.
Plures dubitant dc authenticitate huius praescripti.
Clemens Alexandrinus ait: «Cui manum imponit presbyter! Cui autem
benedicit! Non mulieri quae est ornata, sed alienis capillis, et per ipsos alii
capiti. Si autem mulieris quidem caput est vir, viri autem caput est Chri­
stus » (41).
(36)
(37)
(38)
(39)
(40)
(41)

Sess. XXIV, cap. 1 dc reform.
Epist. ad Polycarpum, c. 5; P. G. 5, 723.
Ad uxorem lib. II, c. 9; P. L. 1, 1302.
De monoy. c. 11; De pudicitia, c. 4; P. L. 2, 913, 987.
Epist. ad Jlimerium, c. 5; P. L. 13, 1137.
Pcoadoy. lib. Ill, c. 11; P. G. 8, 638.

Item ab Innocent™ L (an. 402-417) memoratur e benedictio, quae per
sacerdotem super nubentes imponitur » (42).
S. Ambrosius monet Episcopos ut diligenter advigilent, ne christifideles
cum infidelibus nuptias contrahant atque ita se privent benedictione. «Nam,
ait, cum ipsum coniugium velamine sacerdotali, et benedictione sanctificari
oporteat; quomodo potest coniugium dici, ubi non est fidei concordia 1 » (43).
S. loannes Chrysostomus vehementer invehit in lascivas pompas, quae
in nonnullis coniugiis fieri solebant, dicens: « Cur honesta nuptiarum my.
steria publice dehonestas? cum oportet haec omnia depellere, et verecundiam
principio docere puellam, et sacerdotes vocare, et precibus et benedidionilnu
concordiam coniugii constringere: ut amor sponsi augeatur, et puellae conti­
nentia crescat, et omnia, quae fiunt, eo spectant ut virtutis opera ingre­
diantur in domum illam, tollanturquc e medio omnes diaboli insidiae, et
ipsi Dei auxilio uniti ineunde vitam perficiant » (44).
Horniisdas Papa (an. 514-523) sequens decretum tulisse dicitur: «Nullus
fidelis cuiuscumque condicionis sit, occulte nuptias faciat, sed benedictione
accepta a sacerdote publice nubat in Domino » (cfr. c. 2, C. XXX, q. 5).
S. Oyrillus Alexandrinus rationem et fundamentum benedictionis nuptialis
hisce verbis tradit: « Conveniebat enim ut qui naturam ipsam hominij
renovaturus ac totam in meliorem statum renovaturus erat, non solum iis
qui iam in ortum vocati erant benedictionem impertiretur, sed et iis quoque
qui postea nascituri essent gratiam praestaret, et eorum ortum sanctum
efficeret » (45).

5. Sollemnitates, quae in nuptiis celebrandis adhiberi solebant, aliae
erant religiosae, aliae privatae seu domesticae, aliae civiles.
Nonnulli textus, qui eas valde accurate tradunt atque illustrant,
opportune alligandi videntur.
Textus falso a Gratiano (c. 1, C. XXX, q. 5) adscript!» Evaristo Papae
disciplinam Ecclesiae ita exponit:
«Aliter legitimum... non fit coniugium nisi ab his qui super ipsam fe­
minam dominationem habere videntur, et a quibus custoditur, uxor petatur,
et a parentibus propinquioribusque sponsetur, et legibus dotetur, et suo
tempore saeerdotaliter, ut mos est, cum precibus ct oblationibus a sacer­
dote benedicatur, et a paranymphis, ut consuetudo docet, custodita et sociata,
a proximis congruo tempore petita legibus dotetur, ac sollemniter accipiatur,
et biduo vel triduo orationibus vacent, et castitatem custodiant. Ita peracta
legitima scitote esse connubia; aliter vero praesumpta non coniugia, sed
(42) Epist. II ad Viet., c. 6; Γ. L 20, 175.
(43) Epist. ad Vipil. XIV P. I, IG. 1181.
. ΜΠ
(44) In Oen. c, XII\ homil. IS; V. G. 53, 443.
*Ό
(45) In Joan. lib. Il, c. 1; 1*. C. 73, 223, 226.
I
\utlquu Sacramcntaria mcudjmein faciunt do ritu celobrntIonis nuptiarum snb hoo
titulo:
tetio nuptialis · vel: Incipit velatio nuptialis·. Cfr. P. L. 74, 1215- Murtène Dt
antiquis Ecclesiae rilibus, II, cap. U, art. 5; Duchcsno, op. cit., p. 449 *
*

DE FORMA IURIDICA CELEBRATIONIS MATRIMONII

641

adulteria, vol contubernia, vel stupra, aut fornicationes potius, quam legi­
tima coniugia esse non dubitate, nisi voluntas propria suffragaverit et vota
succurrerint legitima » (46).
Classicus est textus Nicolai I (an. 858-867), qui morem Ecclesiae ita
describit in Rcsp. ad consulta Bulgarorum: «Consuetudinem quam Graecos
in nuptialibus contuberniis habere dicitis, commemorare, prolixitatem stili
vitantes, carptim morem, quem sancta Romana antiquitus et hactenus in
huiusmodi conjunctionibus tenet Ecclesia vobis monstrare studebimus. No­
strates siquidem tam mares, quam feminae, non ligaturam auream vel ar­
genteam, aut ex quolibet metallo compositam, quando nuptialia foedera
contrahunt, in capitibus deferunt; sed post sponsalia, quae futurarum sunt
nuptiarum promissa foedera, quaeque consensu eorum qui haec contrahunt,
et eorum in quorum potestate sirnt, celebrantur; et postquam arrhis sponsam
sibi sponsus per digitum fidei a se annulo insignitum desponderit, dotemque
utrique placitam sponsus ei eum scripto pactum hoc continente coram invi­
tatis ab utraque parte tradiderit, aut mox aut apto tempore, ne videlicet
ante tempus lege ditlinitum tale quid fieri praesumatur, ambo ad nuptialia
foedera perducuntur. Et primum quidem in ecclesia Dei, cum oblationibus
quas offerre debent Deo per sacerdotis manum, statuuntur; sicque demum
benedictionem ct velamen coeleste suscipiunt; ad exemplum videlicet quos
Dominus primos homines in paradiso collocans benedixit eis dicens: Crescite
d multiplicamini etc... Verumtamen velamen illud non suscipit qui ad se­
cundas nuptias migrat. Post haec autem de ecclesia egressi coronas in capi­
tibus gestant, quae semper in ecclesia ipsa sunt solitae reservari... Peccatum
autem esse si haec cuncta in nuptiali foedere non interveniant, non dicimus...
praesertim cum tanta soleat arctare quosdam rerum impia, ut ad haec
praeparanda nullum his suffragetur auxilium; ac per hoc sufficiat secundum
/eges solus eorum consensus, de quibus coniunctionibus agitur. Qui consensus
a solus in nuptiis forte defuerit, cetera omnia etiam cum ipso coitu celebrata
frustrantur» (47).
Ex isto textu certo genuino et authentico plura caque magni momenti
eruuntur, ad sollemnitates nuptiarum quod attinet:
1° Ipsa Ecclesia Romana peculiares sollemnitates in matrimonii cele­
bratione diligenter servabat et custodiebat. Qui mos profecto communis
erat mullis aliis Ecclesiis seu dioecesibus praesertim Italiae, quia ex docu-

j
i

!

(46) Berardi, Gratiani canones (jenuini, VI, p. 454.
(47) Hardouin, V, 354; c. 3, C. XXX, q. 5, ed. Friedberg, I, 1105, ubi variationes accu­
rato indicatur.
« Forninae, dum maritantur, ideo velantur, ut noverint se semper viris suis subditas esse
et humiles. Item quod nubentes post benedictionem vitta iudhem, uno vinculo copulantur,
videlicet tit ideo, no compagem coniugalis unitatis dlsrumpant. At vero, quod eadem vitta
candido purpurooquo coloro permiscetur, candor quippe est munditia vitae, purpura ad san­
guinis posteritatem adhibetur, ut hoc signo et continentia et lex continendi ab utrisque ad
tempus admoneatur... Item, quod in primis annulus a sponso sponsae datur, fit nimirum vel
propter mutuae dilectionis signum, vel propter id magis, ut eodem pignore corda eorum iungantur. Undo et quarto digito annulus inseritur, ideo quod in eo vena quaedam, ut fertur,
sanguinis ad cor usque perveniat » (c. 7, C. XXX» q. 5, ex Isidoro Dc OlJiciis, lib. II, c. 16).
41 — Cappello, De Sacramentis, V.

642

CAPUT IX - ARTICULUS I

mentis historicis constat inorem Ecclesiae Romanae receptum fuisse ab aliis
quoque Ecclesiis.
2° Sollemnitates nuptiales, quas commemorat Nicolaus I, sunt antiqw
— sancta Romana suscepit antiquitus et hactenus tenet Ecclesia — boo
autem novae et recenter inductae.
3° Matrimonio praemitti solebant sponsalia, quae contrahebantur con­
sensu tum sponsorum tum parentum vel tutorum, quorum potestati nempe
iidem suberant.
4° Nuptiarum celebrationi praemittebantur a) arrhae sive pignus quoddam in fidem desponsationis; b) traditio annuli in eundem finem; o) consti­
tutio dotis scriptis facta.
5° Ritus celebrationis in ecclesia peragebatur. Uterque coniux obla­
tiones otïerebat Deo per sacerdotem, ad auxilium divinum misericorditer
implorandum. Sponsi benedictionem et velamen a sacerdote recipiunt; vidui
tamen, seu qui secundas vel successivas nuptias celebrant, velamen not
recipiunt.
6° Sponsi, ritu matrimoniali expleto, egredientes de ecclesia coronau
in capite deferebant; quae corona, in signum fidelitatis et amoris, in ipa
ecclesia servabatur.
7° Istac caeremoniae seu sollemnitates non erant omnes et singulae
servandae sub poena peccati; nec Iiuiusmodi ritus ad valorem nuptiarum
requirebatur.

i
!

|

,

6. Cum non raro occulta coniugia contraherentur, complures prohi­
bitiones inde a saeculo IX, in conciliis particularibus (48) et decre­
talibus (49) latae fuerunt contra Iiuiusmodi matrimonia.
7. Innoc. Ill in Concilio Lat. IV (an. 1215) proclamationes instituit,
quibus coniugii liceitas alligata quidem est, validitas autem mansit
intacta (50).
8. Validitas matrimonii clandestini magna incommoda secunde
rebat, quia probatio huiusinodi matrimonii difficillima erat, ideoqik
ampla patebat via abusibus et conflictibus inter forum internum et
forum externum, praesertim si duo simul concurrerent matrimoniales
contractus.
Quare, cum solis proclamationibus non satis provisum esset
publicae matrimonii celebrationi eius que probationi in foro externo, '
(48) Cfr. Capital. 8 Synod. Trosliens. (an. 909); can. 14 Synod. Rothomag. (an. 1072);
can. 18 Synod. Londin. (an. 1175); can. 11 Synod. Londin. (an. 1200). Canones lati a parti
cui iribus Conciliis do matrimoniis public ct cum bciu dictione sacerdotis celebrandis, sunt cor.?
plures liquo videri possunt penes Mansi: XIII, 830; XV1II, 287; XXII, 223; XXIII, 29, 383,
891, 1200; XXIV, 518, 527, 793, 1050; XXV, 72, 680; item pones Ilardouin: VII, 1275, 1511,
1532, 1064, 1758, 1791, etc.
ί I
|·
(49) Cfr. cap. 1 et 2, X dc eland. dcsp.t IV, 3; cap. 4, X de opOM. duor.9 IV, 4.
De sententia recentor proposita a Dauvillicr. qui docet Alexandrum 111 in quadam de
cretuli peculiarem formam exotfisso ad valorem matrimonii, vide n. 577, not 24.
(50) Cap. 3, X, IV, 3; Wernx, L c. n. 157; Chelodl, l. c. n. 128.

DE FORMA IURIDICA CELEBRATIONIS MATRIMONII

643

plures Synodi dioecesanae ct provinciales certam etiam formam, et
imprimis praesentiam parochi ac testium, in matrimonii celebratione
statuerunt. Quibus statutis praeformata est reformatio tridentina (51).

659. IT. Ius Tridentinum. — 1. Ut coniugia clandestina cum gra­
vibus suis periculis et incommodis penitus tollerentur, post longam
controversiam in qua competentia Ecclesiae extra dubium posita
fuit (52), Cone. Trid., per celebre decretum « Tametsi » (53), formam
substantialem matrimonii introduxit.
« Qui aliter, quam praesente parocho, vel alio sacerdote de ipsius
parochi seu ordinarii licentia, et duobus vel tribus testibus matri­
monium contrahere attentabunt, eos sancta Synodus ad sic contra­
hendum omnino inhabiles reddit, et Iiuiusmodi contractus irritos
ct nullos esse decernit, prout eos praesenti decreto irritos facit et
annullat ».
2. At ne haereticorum coniugia irrita evaderent, specialis forma
promulgationis electa est: decretum publicandum erat in singulis
paroeciis, et solummodo post triginta dies a promulgatione vim
suam irritantem exerebat.
1° De facto decretum in pluribus locis publicatum non fuit,
et ideo matrimonia clandestina valida ibi manserunt. Hinc distinctio
inter loca subiccta decreto « Tametsi » et loca non subiccta. Valde
difficile imo impossibile interdum fuit determinare quaenam haec vel
illa essent (5-1).
Ex alia parte hoc principium receptum fuit: Decretum per diu­
turnam desuetudinem potest abrogari, per longam observantiam
publicari (55).
2° Sed etiam publicato in aliquo loco Decreto, non semper
omnes eo tenebantur. Nam si acatholici suam habebant communi­
tatem distinctam, aut si paroecia catholica serius haeretica fiebat,
in regionibus ubi acatholici magnam aut maximam partem inco­
larum constituebant, eorum clandestina matrimonia valida cense
bantur.
(51) Cfr. Scherer, L c. § 112; Leitner, l. c. p. 375. 539 es.; Schintzer, l. c. p. 55 8.
(52) Cfr. Pallavlcino, Isloria dei Concilio di Trento, lib. XXII. cap. 4 sa., lib. XXIII,
cap. 5 et 9.
(53) Sees. XXIV, cap. 1 de. reform, mate.
(54) Elenchum locorum vide npud OJetti In ius antijiianum et planum, p. 44 68. el
Synops. v. Clandestinilas', Leitner, I. c. p. 322 ss.; Ouapturi, II, ulkv. VI.
(55) Wernz, I. c. u. 100; Ojettl, I. C.

644

CAPUT IX - ARTICULUS I

Unde loca erant, ubi omnes, loca ubi nemo, loca ubi soli catho­
lici lege Tridentina tenebantur (56).

3° Decursu temporis, plures dispensationes pontificiae concessae
fuerunt quoad coniugia acatholica et mixta: declaratio Benedictina pro
Hollandia, cum successivis extensionibus ad alias regiones, derogatio
Pii VIU pro dioecesibus renanis etc.
Inter quas maximi momenti est concessio a Pio X, Const. ((Pro­
vida », 18 ian. 1906 facta, iuxta quam valida declarata fuerunt matri­
monia acatholica et mixta in toto Imperio Germanico clandestine
inita, et sanata quae ante diem 15 apr. 1906 ex hoc capite invalide
erant contracta.
Quae peculiaris concessio extensa fuit ad Hungarian per decr.
S. C. de Sacramentis 27 febr. 1909, in forma specifica approbatum a
Pio X, quod respiciebat non solum latinos, sed etiam orientales.
4° Praeterea, iure tridentino, vigebat hoc principium: pars
libera a forma iuridica seu a capite Tametsi suam immunitatem alteri
communicat, propter individuitatem contractus (57).
5° Vis decreti erat localis et personalis simul. Undo in loco
subiecto legi tridentinae, omissa forma, omnes invalide contrahebant,
in loco non subiecto illi qui a loco subiecto in fraudem legis eo se con­
tulerant (58).
Fraus obiectivc sumebatur, non attenta bona aut mala fide: nempe
aderat si neutra pars domicilium (vel quasi-domicilium) in loco exempto
acquisiverat, aut si vaga erat (59).
6° Competens erat ad valide assistendum parochus proprius
ratione domicilii (et serius etiam quasi-domicilii) quoad suos sub­
ditos ubique terrarum. Et quidem erat competens ipse solus, ita ut
matrimonium, licet per errorem, coram alio (non delegato) initura,
invalidum esset.
Utrum Cone. Trid. parochum proprium, vero intenderit, an parochum
quemcumque, et limitatio inducta fuerit a iurisprudentia, contro vertitur.
Longe verius in cap. Tametsi sermo est de parocho proprio (60).
(50) Wernz, l. c.; Cholodl, l. c. n. 120; Vlaming, Z. c. n. 556.
(57) Wernz, l. c. nn. 40, VIII, 173; Van de Burgt, Z. c. p. 53 88.; Gasparri, l. c. n. 1041 ss.;
Fcije, Z. c. n. 316.
j| I
(58) Cfr. Bened. XIV, Z. c. cup. I, n. 10-, Sanchez, lib. III, disp. 18, n. 27 ss.; Schmalzgrueber, l. c. 101; Rosset , Z. c. n. 2085 es.; Wernz, Z. c. n. 169 8.
H JH|
(59) Cfr. Urban. VIII, Brev. /-.’nwih nobis ·, 11 aug. 1627; Bened. XIV, Const. · Paucii
abhinc*, 19 mart. 1758; Bened. XIV, Insl. eccl. 33, n. 8 ss.; Schmalzgr., Z. c. n. 109; Wernz,
l. c. n. 169; Van de Burgi, Z. c. p. 217 ss.
(60) Cfr. Wernz, l. c. n. 177; Ojetli, l. c. u. 25 es.; Acta S. Sedis, XL, p. 553, 541.

DE FORMA IURIDICA CELEBRATIONIS MATRIMONII

615

Parochus autem valido assistebat, licet suspensus, irregularis, excommuitus, interdictus, nondum ordinatus, putativus, invitus, positive resiis (Gl).
Parocho aequiparabatur Ordinarius (G2).

660. IIT. Decretum «Ne temere». — 1° Tum ex modo promulga­
tionis decreti Tridentini, tum ex necessitate adeundi parochum pro­
prium factum est, ut finis quem Concilium sibi praestituerat, ex
magna parte frustratus esset. Sane plurima loca beneficio legis
carebant, in aliis de eiusdem vi dubitabatur, in aliis quidam tantum
obligabantur (63).
2° Praeterea, saepe res valde difficilis erat indicare de quasidomicilio, et ideo multa matrimonia erant dubia; multa vel inscitia
hominum vel fraude invalida deprehendebantur et per sententiam
a indice irrita declarabantur. Accedit quod huiusmodi incommoda,
recentiore aetate, aucta mutandi domicilium facilitate, quam ma­
xime excreverant.
3° S. Sedes per indulta particularia securitati matrimoniorum, pro
iis locis ubi maxime periclitabantur, consulere sategit: in Statibus
foederatis Amcricac ad validitatem matrimonii sufficiebat menstrua
commoratio; idem concessum est pro civitate et dioecesi Parisicnsi (61).
4° Necessitas iam urgebat, ut funditus causa tot difficultatum
tolleretur per generalem et uniformem reformationem.
Quae quatuor praesertim immutationibus maximi momenti constat
8cu quatuor principiis constituitur: a) parochus debet esse ultroneus;
b) ipsi onus incumbit investigandi statum liberum contrahentium;
c) competentia parochi est territorialis, et in territorio pro quocumque;
d) lex ad universos extenditur catholicos (65).
5° Haec reformatio ad effectum deducta est per decretum «Ne
temere » S. C. Concilii 2 aug. 1907, iussu Pii N editum, quod valere
coepit a die Paschatis anni insequentis (19 apr. 1908).
6° Nova lex, quae inter validam et licitam assistentium distin(61) S. C. C., 1 dec. 1598, 3 ninrt. 1599; 31 iul. 1627; 29 mart. 1053; 10 mart. 1770;
Sanchcz, Z. c. disp. 21 ct 22; Schmalzgr.» I. c. n. 173 ss.; Fcije, Z. c. n. 291; Gasparri, Z. c.
n. 192 ss.; Rosset, Z. c. n. 2195 es.
(62) Do Vicario Generali aliquando dubitatum fuit. Sed pluries deerctavit S. O. C.,
ip-nni valid»? nupt ii* assiM<
pnss , v. u. 1 iul. 1602. 26 Sept. 1607» 22 Sept. et 17 n<»v.
1736, etc. Cfr. S inches, Z. c. disp. 22, n. 59, disp. 30, n. 2 ss.; Ginddi, ap. cit. part. Il, sect. 115»
n. 17; Gasparri, Z. c. n. 1131; Wernz, Z. c. n. 175.
(63) Cfr. Ojotti, In ius antepiunum ci pianumex decreto « Are temere » n. 41; Cronin, 77ie
ntu; matrimonial legislation, p. 12 ss.
(61) S. C. C. 6 maii 18SG, 20 maii 1905; Acia S. Sedis. XXXV11I, p. 208, XL, p. 531.
(65) Ojctti, Z. c. n. 58 ss. ; Wernz, Z. c. n. 188, p. 284 ss.; Gunnar i, Breve commento della
nuova legge eugii sponsali c sui matrimonio, p. 7 e., ed. 4·; Crouin, Z. c. p. 10 ss.

I
I
I
I

I
I
I

I

I

I

616

CAPUT IX - ARTICULUS II

guebat et validae nuptiarum celebrationi in casibus extraordinariis
optime prospiciebat, in Codicem recepta est.
Itaque ad clandestinitatem quod spectat, si indicium ferendum
sit de valore alicuius matrimonii, oportet videre utrum ante diem 19
apr. 1918, an postea initum fuerit.
Vi Codicis cessavit ius speciale inductum per Const. Provida. Pro
latinis vigere coepit ius Codicis; pro orientalibus (cfr. can. 1) ius pro­
prium particulare quo antea regebantur.

Articulus

ΓΓ.

De requisitis ut parochus et loci Ordinarius
valide assistant.
H
n
661. Limites
competentiae.
— I. Can. 1095, § 1 statuit: «Pa-

rochus et loci Ordinarius valide matrimonio assistunt:
« 1° A die tantummodo adeptae canonicae possessionis beneficii
ad normam can. 334, § 3, 1144, § 1, vel initi officii... ».
1. Ordinarii et parochi compententia annectitur officio, cum eius
possessione incipit eoque amisso cessat, sicut generatim omne iuris­
dictionis exercitium (1).
2. Canonicam dioecesis possessionem capiunt Episcopi residential^
simul ac in ipsa dioecesi vel per se vel per procuratorem apostolicas
litteras Capitulo ecclesiae cathedralis ostenderint, praesente secre­
tario Capituli vel cancellario Curiae, qui rem in acta referat (can. 334, §3).
Quoad parochos attendatur can. 1444, § 1: «Missio in beneficii posses­
sionem fiat secundum modum iure peculiari praescriptum, vel legitima con­
suetudine receptum, nisi iusta ex causa Ordinarius ab eo modo seu ritu ex­
presse in scriptis dispensaverit : quo in casu haec dispensat io locum tenet
captae possessionis ». Possessio beneficii etiam per procuratorem, speciale man­
datum habentem, capi potest (can. 1445).
S. C. Cone. 4 iul. 1908 Arch. Olomucensi rescripsit : «Nomine possessionis
hic intelligi illum actum, qui sive institutio corporalis sive inthronizatio sive
installatio sive aliter nuncupetur, tamen semper id efficit, ut institutus
exinde adipiscatur liberum exercitium suae potestatis, suo ofiicio annexae » (2).

3. Competentia parochi vel Ordinarii nequaquam incipit a die
ingressus in paroeciam vel dioecesim, ut quidam putant (3).
(1) Ante decretum
temere parochus, cui paroecia collata fuerat, etsi nondum tra­
dita esset posMCbsio, valide iuxta plur« b, n^Lstcbat matrimoniis. Ita, ex. gr., F< ije, /. c. n. 290;
Garcia, De benef., part. IV. cap. 2, η 7 ; Gaeparri, /. r. u. 1076, et alii.
*
*
*
I
(2) Archie für katholûiche* K irrhmrtrhl, LXXXÎX, p, 327
· .
(3) Cfr. Leitner, Z. c. p. 286.
.

DE REQUISITIS UT PAROCHUS ET ORDIN. VALIDE ASSISTANT

617

4. Quare parochus intrusus, scil. qui absque Superioris legitimi
consensu ab auctoritate illegitima seu civili nominatus et institutus
est, invalide assistit. At, quod tamen valde difficile est, si adesset
error communis ob peculiaria adiuncta, valide assisteret ex can. 209,
quia tunc de facto esset putativus (cfr. n. 663 ss.).
6. Controvert itur, num parochus schismaticus orientalis valide assistat
matrimoniis tum catholicorum tum acatholicorum. Quidam affirmant; quidam
negant (4). Horum sententia vera dicenda, quia schismatici orientales sunt
inhabiles ad officia et beneficia ecclesiastica obtinenda, horumque collatio
ipsis facta est ipso iure nulla ac irrita. Ergo parochus schismaticus orientalis
non est vere parochus. Tamen applicatur doctrina de errore communi.
Cfr. n. 670.

6. Qui non habet beneficium, sed solum officium, ut Vicarius
Generalis, officium suum init per actualem susceptionem muneris eo
tempore quod ei praefinitur in decreto nominationis i. e. eo ipso
quod officium legitime exercere incipit.

662. II. «2° Nisi per sententiam fuerint excommunicati vel inter­
dicti vel suspensi ab officio aut tales declarati » (can. 1095).
1. Competentia desinit statim ac beneficium vel officium, qua­
cumque ex causa, amittitur, scii, renuntiatione, translatione, priva­
tione etc. (cfr. can. 183).
Unde publicus apostata vel haereticus, quippe qui amittit ipso
facto et sine ulla declaratione officium (cfr. can. 188, 4°), invalide
matrimonio assistit.
2. Munere durante, competentia suspenditur si parochus (vel
Ordinarius) per sententiam condenmatoriam vel declaratoriam fuerit
vel a) excommunicatus, vel b) interdictus, vel c) suspensus ab
officio. Excommunicatus vitandus profecto invalide assisteret.
Quare non sufficit, ut quis aliquam ex enumeratis poenis con­
traxerit, ex. gr. ut sit simpliciter excommunicatus vel interdictus aut
suspensus ab officio, sed necesse omnino est, ut poena per senten­
tiam condenmatoriam irrogata sit, vel, si erat ipso facto incurrenda,
per sententiam declaratoriam in foro externo firmata fuerit.
Unde si Episcopus prohiberet, etiam sub poena suspensionis, ne
parochus assisteret alicui matrimonio, et ipse nihilominus suam prae­
staret assistentium, valide profecto ageret.
(I) Cfr. OJotti, l. c. n. 67, in nota; Vcrnicorech, Dc forma sponsalium etc. n. 44; l. c.
n. 176; D’Ann i balo, III, η. 461, not. 62.

648

CAPUT IX - ARTICULUS II

Neque officit suspensio ab ordine, a divinis, a beneficio, a iuris­
dictione tantum, licet sententia condemnatoria vel declaratori» lata sit.
Suspensio generaliter lata etiam suspensionem ab officio includit (5).
Non requiritur tamen in rigore iuris publicitas poenae de facto seu sen­
tentiae con dem nat oriae vel declaratoriae ; (piae in praxi raro deerit. Quare
consulto mutata sunt hic verba canonis quae in decreto <· Nc temere > (IV,
§ 1) sonabant nisi publico decreto nominatim fuerint excommunicati vel
ab officio suspensi ».
An sufficiat poena inflicta vel declarata ad modum praecepti particularis
(can. 1933, § 4, 2225), controvertitur. Si agitur de praecepto quo nominatim
poena contra Titium infligitur aut declaratur, ambigendum non est quin eos­
dem effectus iuridicos praeceptum sortiatur ac sententia.
Si declaratio maneret secreta universo populo moraliter sumpto, fieret
locus applicationi can. 209, ideoque ex hoc capite valide parochus, tamquam
putativus, matrimoniis assisteret.

3. Interdictum de quo in can. 1095, § 1, 1° est personale (6).
Suspensio ab officio vetat omnem actum tum potestatis ordinis
et iurisdictionis, tum etiam merae adininistrationis ex officio com­
petentis (7); et praecise ex hoc capite tollitur facultas assistendi ma­
trimonio.
4. Quidam AA. docent ius assistendi iis poenis indiscriminatim amitti,
quae iurisdictione privant, si poena per sententiam lata vel declarata fuerit (8),
Id, ex dictis non potest admitti: tum quia Codex expressis verbis enuntiat
in can. 1095, § 1 casus in quibus parochus et loci Ordinarius privantur iure
assistendi, tum quia assistentia non est actus iurisdictionis proprie dictae
ideoque parochus (vel Ordinarius) a iurisdictione suspensus seu ea privatus,
valide per se assistere potest matrimoniis (9).
663. 5. Parochus putativus, scii, ille quem errore communi, etiam eine
titulo colorato, fideles pro parocho legitimo habent, valide assistit; nam Ec­
clesia supplet (cfr. n. 670). Ceterum haec erat communis iuris Tridentini in­
terpretatio, quam pontificia documenta complura confirmaverant, et inter­
pretes decreti a Ne temere » ei merito applicabant (10).
(5) Cfr. can. 2278, § 2; Cappello, Dc censuris, n. 162.
(6) Cfr. can. 2275; Cappello, l. c. η. 116.
(7) Cfr. cun. 2279, § 1; Cappello, I. r. n. 162, 3°.
1·
(S) Cfr. Vermeersoh-Crv risen, Epitome, II, n. 392.
, ,-fl
(9) Cfr. Cupp-Ito, I. c. n. 162, 1°. not. 1.
’ **
(10) Cfr. PH VI eplst. ad Episcop. Gallos, 26 sept. 1791; S. C. C. 3 ini. 1627; 29 mart.
1653; 10 mart. 1770; s htmilz n ., I. c. n. 18o; Giraldi, part. II, sec. 115, n. 19 ss.; Feije, I. e.
n. 291; Van do Bnrgt, I. c. p. 196; Ro* et, I. c. n. 2195; Wernz, /. c. n. 176; Gasparri I c.
n. 1982; Ojctti, I. c. n. 61.

DE REQUISITIS UT P 1R0CHUS ET ORD IN. VALIDE ASSISTANT

649

Olim controversia erat, num sufficeret error communis sine titulo colo­
rato. Alii affirmabant (11); alii negabant (12). Hodie certum est, titulum
coloratum non requiri (13).
*

664. Tempus « a dic adeptae canonicae possessionis beneficii vel
init i oflicii » computatur physice, non moraliter; quare heic non fit
applicatio regulae: minimum pro nihilo reputatur. Itaque, licet mo­
mentum temporis desit aut praeterierit, id computabitur, et quidem
ad validitatem matrimonii (14). Imo non solum dies proprie dicta,
sed hora seu momentum attendendum est. Hinc, v. gr., si parochus
hora decima capit possessionem canonicam et hora nona cum di­
midio assistit matrimonio, invalide agit ideoque coniugium nullum est.

665. III. « 3° Intra fines dumtaxat sui territorii; in quo matri­
moniis nedum suorum subditorum, sed etiam non subditorum valide
assistunt » (can. 1095, § 1, 2°). Itaque:
1. Principium competentiae territorialis, in Codicibus civilibus sta­
tutum, in iure canonico nunc est receptura. Competentia autem
parochi et Ordinarii, ad validam assistentium quod attinet, ita facta
est exclusive territorialis, ut intra territorii sui fines omnium, etiam
non subditorum, extra eos nullius, neque subditorum, matrimoniis
valide intersint.
Quod ad liccitatem, iuribus parochi proprii nihil detrahitur.
2. Domus et ecclesiae regularium licet exemptae valent quoad
assistentium matrimonio tamquam territorium parochi et Ordinarii,
in quorum districtu territoriali sitae sunt (15). Ratio est, quia
praedictae domus et ecclesiae, quamvis ratione personarum exemptae,
tamen in eorum territorio reapse sunt.
3. Fines territorii attendendi sunt physice, et non moraliter,
adeo ut ex distantia unius etiam vel alterius passus pendeat vali­
ditas aut nullitas matrimonii.
Id intelligendum est de finibus qui, uti praescriptum est (16),
sint certi et indubii. In dubio, matrimonio iam celebrato, standum
est pro cius valore ex generali iuris principio.
4. Ubi parochus proprium territorium distinctum non habet,
sed cumulative cum alio vel aliis territorium retinet, singuli in toto
(11) Rolffonst., lib. IV, tit. 3, n. 78; II’Annlbalo, I, n. 79; Sctmltzcr, l. c. p. 181, etc.
(12) Sanchoz, t. c. disp. 22, n. 49 ss.; Pirhlng lib. IV, tit. 3, n. 18; Rosset. I. c. n. 2197;
Wernz, l. c. ot alii.
(13) Cfr. Maroto, op. cit. n. 731, 6°; Vermcersi h-Creuscn, II, n. 392; Noldln, l. c. η. 644.
(14) Cfr. Lacroix, lib. I, η. 682; S. Alph., lib. VI, u. 272; D’Annibale, I, η. 39.
(16) S. O. do Sacramentis, 13 mart. 1910, nd VIII; Acta Àpost. Sedis, U, p. 193 β.
(16) Cfr. OC. 216, 1509; 4e; Oappollo, De visitatione, 11. p. 23 SS.

650

CAPUT IX - ARTICULUS II

territorio valide assistunt, ut constat ex responsione S. C. C., 1 febr.
1908, ad VIII (17). Cfr. n. 667.
Id locum habet ubi parochi pro fidelibus ad diversas nationes
pertinentibus in eodem territorio constituuntur.

666. 5. Etiam parochus late personalis — qui nempe certis per­
sonis vel familiis praeficitur in determinato territorio exsistentibus,
v. g. pro fidelibus ritus mozarabici, Toleti, aut familiarum nobilium
in agro romano — valide assistit in toto territorio, ut declarant
eadem S. Congr. Concilii, 1 febr. 1908, ad IX. Quare potestas alli­
gatur tum personis tum territorio.
6. Parochis late personalibus assimilantur rectores seu cappel­
lani piorum locorum, ex. gr. hospitalium, quibus plena potestas
paroccialis commissa est, sed nonnisi matrimoniis suorum «in loco
tantum ubi iurisdictionem exercent » valide assistere possunt, uti
constat ex declaratione S. C. Concilii 1 febr. 1908, ad X.
Censetur autem, practice, commissa cappellano seu rectori plena
potestas paroccialis, quando domus pia ex privilegio apostolico vel
episcopali ad normam can. 46-1, § 2 a parochi cura subducitur et
iure exemptionis gaudet.
7. Parochi stricte personales, i. e. qui certis ac determinatis per­
sonis praeficiuntur (uti sunt v. g. cappellani castrenses) easque
sequuntur quocumque se conferant, earum tantum matrimoniis, sed
ubique, valide assistunt. Id eruitur tum ex resp. S. C. C., 1 febr.
1908, ad VII, tum ex cc. 261, 451, § 3.
Nihil nempe innovandum est inconsulta S. Sede de paroeciis
mere personalibus et peculiaria S. Sedis statuta de cappellanis
militum consulenda sunt; quare antiquo iuri standum est (18).
Cappellani militum, cum propria animarum cura, exsistebant·,
ante bellum, in Austria-Hungaria, Hispania, Borussia, Anglia, Bepublica Cilena. Durante bello ubique instituti sunt.
Hodie exsistunt in Italia.
Parochi stricte personales habent iurisdictionem directe et imme­
diate in personas, non in territorium; exinde facile intelligitur cur
valide earum matrimoniis ubique assistere possint.
667. Controvertitur num iurisdictio horum parochorum sit cumulativa,
an exclusi va.
(17) Cfr OJct.fi, l. c. n. 07; VormeerH-h-CrcuHon. I. c. n. 393; Wcrnz, l. r. p. 280, n. 88.
(18) Cfr. Ojctti, l. c. u. 08; VVecuX, l. c. n. 188, p. 289; Noldiu, l. c. n. 644.

DE REQUISITIS UT PAROCHUS ET ORDIN. VALIDE ASSISTANT

651

Quaestio respicit praesertim cappellanos rnilitum, de quibus post decretum
«ATc temere », S. C. Concilii, 1 febr. 1908, ad VII, respondit: « Nihil esse
immutatum » (cfr. can. 45), § 3).
Ex qua responsione nonnulli deduxerunt pro militibus vigere adhuc
ius Tridentinum ideoque parochum territorii invalide assistere matrimonio
duarum personarum militarium, illicite si alterutra militari iurisdictioni aubiecta esset (19).
Certum est iure novo, attentis disertis verbis can. 1095, § 1, 2°: «intra
fines dumtaxat sui territorii; in quo matrimoniis nedum suorum subditorum,
sed etiam non subditorum valide assistunt », parochos stricte personales, ex.
gr. cappellanos militum, non habere iurisdictionem exclusivam, sed cumulativam tantum, ita ut quilibet parochus in suo territorio possit valide assi­
stere matrimoniis tum praedictorum militum (20), tum aliorum fidelium qui
parochum stricte personalem habent.
Unica exceptio est in Indiis orientalibus, ubi «attentis peculiaribus cir­
cumstantiis » parochi stricte personales habent iurisdictionem exclusivam, ut
declaravit S. C. de Sacramentis, 2 iunii 1910 (21).

668. IV. « 4° Dummodo neque vi neque metu gravi constricti
(parochi vel Ordinarii) requirant excipiantque contrahentium consensum b
(can 1095, § 1, 3°).
1. Finis legis duplex est: ex una parte ut excludantur matri­
monia ex inopinato et parochus libere suum praestet ministerium,
prout reverentia sacramenti exigit et sacerdotis dignitas postulat; ex
alia parte ut excludatur assistentia mere passiva. Proinde seclusa
omnino manent matrimonia, quae sub iure Tridentino, praesente sed
invito parocho eoque passive se habente, celebrari poterant.
I
(19) Cfr. Vlaming, L c. n. 5G6; Scherer, KirchcnrecM, II, p. 199 s.; Wernz, Le.; Ojettl
l. c. n. 70.
(20) Ojctti, l. c. n. 97; Wornz, l. c.; Scherer, II, p. 200; Chelodi, L c. n. 131» p. 142, not. 6.
(21) Ad Italiam quod attinet, art. 14 Concordati haec statuit: «Le truppo Italione di
aria, di terra e di mare godono nei riguardi dei dovori religiosi, dei priviltffi o delle concioni
consentite dal diritto canonico.
« I cappellani militari hanno, riguardo ulle dette truppo, compctrnzc parrocchiali Essi
esorcitano il sacro ministero sotto la giurisdizione dvll Ordinario militaro assist ito dalla propria
Curia >.
« LOrdinario militaro ha giurisdizione anebo sui personale religioso maschilo o femmlnile addetto agli ospodall militari ».
Attentis tum Isto articulo tum variis normis ecclesiasticis do hac ro datis, iuridicu con­
ditio paucis Ita enucleari potest:
1° Ordinarius castrensis habet amplissimam iurisdictionem utriusque fori, ordinariam
ct personalem. Potest, consequenter, valide assist cro matrimoniis sibi subditorum ubique
terrarum, non tamen exclusive, sed cumulative cum parochis ot locorum Ordinariis.
2° Oappollani militum habent potestatem ordinariam i. o. ratione officii sibi commissi.
Quae potestas est personalis simul ac territorialis luto tamen sensu, quatenus singuli cappel­
lani singulis militum copiis atquo stationibus assignantur. Possunt valide assistere matrimoniis
subditorum, cumulative equidem cum parochis ot Ordin riis.
3° Ordinarius castrensis ot cappell ni habent iurisdictionem non solum in milites, sed
otlam in oorum filios ot Limulos sou in totam familiam. Proinde istorum quoquo matrimoniis
valido per se assistere possunt.

652

CAPUT IX - ARTICULUS Π

2. Necesso non est ut parochus antecedenter rogatus fuerit, ne
implicite quidem (S. C. C. 28 mart. 1908, ad IV), dummodo nullam
coactionem passus sit.
Verba decreti « Ne temere n erant: « Dummodo invitati ct rojafl
et neque vi... ». Haec consulto omissa sunt, utpote in praxi inutilia;
nam, deficiente vi et metu, parochus, qui requirit consensum, saltem
acquivalcntcr invitatus et rogatus censetur.
3. Ad validam assistentiam requiritur ut absint vis et metus
gravis (cfr. n. 605 ss.), isque ab extrinscco, ut dicitur, i. e. a causa
libera incussus.
a) Non refert, utrum metus ab ipsis contrahentibus sit incussus, an
ab alio.
b) Dolus seu fraus a nupturientibus above adhibita ut parochus as­
sistat, non officit valori assistentiae, quamvis haec, deficiente dolo aut fraude,
denegata fuisset (22).
c) Metus debet esse incussus ad extorquendam seu directe seu indi­
recte assistentiam; scii, requiritur, ut parochus cogatur matrimonio assistere
ut a metu se liberet.
d) Necesso non est probabilius, ut metus sit iniuste incussus, tum quia
lex nullatenus distinguit inter metum iustum ct iniustum, tum quia haec
distinctio, post Arotum consultoris qui de ea in decreto « Ne temeret prae­
parando disputaverat, a S. Congregatione Concilii non fuit admissa.
Excipitur ille metus iustus incussus, qui ordinatur ad ipsam legem tuen­
dam, quia admitti nequit, cum ex mente legislatoris lego comprehendi. Hinc
valet assistentia praestita, sive quia Ordinarius parochum invitum per poenas
cogit ad debitam assistentiam, sive quia contrahentes minantur, se Ordinario
denuntiaturos esse parochum qui iniuste denegat assistentiam.
Fatendum tamen est, hanc quaestionem esse otiosam, quia, praeter
huiusmodi casum, vix datur metus, qui possit parocho iuste inferri (23).
e) Valide assistit parochus, qui, puta, ad locum seu ad celebrationem
matrimonii invitus accessit, ct dein, liber omnino a vi et metu, sponte
consensum requirit et excipit.
/) Do testibus Codex nihil dicit; unde si per vim aut metum indu­
cantur, matrimonium non est irritum.
Nonnulli id negant; alii dubitant. Sed immerito profecto; tum quia
nulli tas eatenus est admittenda, quatenus do ea manifesto constat (cfr. canonem 11); tum quia do hac praecise quaestione actum est in Congregatione
Concilii cum pararetur decretum « A’c temero » (24), quin deinde in lego aliquid
positivum statutum fuerit.
(22) Cfr. ChelorU, l. c. n. 132; Ccrnto, I. c. n. 92; VormeorBch-Crousen, l. c. n. 394;
WoutcrB, l. c. p 19.
(23) Cfr. Wernz, I. c. n. 188, p. 301; Wouters, l. c. p. 19; Boudlnhon, Le mariage d k
fiançailles, n. 65; Cboupln, L· « /i<n> ·ι·11 d l< mariage, n. 31; Vlamintr l c n 577
(24) Cir. -Jeta S. Sedis, XL·, p. Û38 sa.
’ ’
‘
’

DE REQUISITIS UT PAROCHUS ET ORDIN. VALIDE ASSISTANT

653

Proinde ex silentio legis iure deducitur vim aut metum non respicere testes
6tib poena nullitatis (25).
Cogere testes ad assistendum matrimonio, non excedit per se peccatum
veniale (26); a quo iusta causa excusare potest.

669. 4. Non sufficit, ut olim, assistentia mere passiva ex parte
parochi, sed requiritur assistentia activa: scii, parochus debet exqui­
rere et recipere consensum nupturientium (27). De figura iuridica
parochi matrimonio assistentis vide n. 650.
a) Itaque satis non est, ut contrahentes consensum matrimo­
nialem emittant coram parocho, sed opus est, ut praevie et forma­
liter consensus requisitus fuerit a parocho.
b) Ad valorem nihil refert, utrum parochus agat per se an
per interpretem, per verba an per scripturam vel nutum aliudve
signum.
c) Requisitio consensus non includit ex se invitationem ad ma­
trimonium contrahendum, sed tantum interrogationem, num revera
nupturientes velint coniugium inire. Unde cooperatio ex parte
parochi est mere materialis.
d) Exquisitio consensus fieri debet etiam in matrimoniis mixtis,
quae nempe contrahuntur inter partem catholicam et partem acatholicam sive baptizatam sive non baptizatam (cfr. n. 715 s.).
Verba can. 1095, §1,3° exceptiones non admittunt; quare abolita
est dispositio S. 011. 21 iul. 1912, iuxta quam si, pervicaciter dene­
gatis cautionibus, parochus materialiter seu passive dumtaxat assi­
stere permittebatur, abstinere debebat ab exquirendo consensu (28),
ita ut hodie etiam in hoc casu exquisitio consensus facienda sit.
Id confirmatur responso S. C. S. Off., 26 nov. 1919, ad con­
sultationem Archicpiscopalis Curiae Pragensis (29).
Quae dispositio valet universim, pro omnibus locis, ita ut revo­
cata sit « facultas, alicubi a S. Sede concessa, passive assistendi
matrimoniis mixtis illicitis ». Ita Pontif. Comm. Codicis die 10 mart,
au. 1928, ad II (30).
*
e) Receptio consensus habetur eo ipso quod nupturientes, post fa­
ctam requisitionem, consensum praestant, parocho audiente aut vidente.
(25) Cfr. Cholodf, Z. c.; G0n 1 cot-Salsmans, l. c. n. 470.
(26) S. Alph., lib. VI, n. 1093.
(27) Cfr. Wornz, Z. c. n. 188, p. 300 8.; OJottl, Z. c. n. 76 e.; Chelodl, L c.; Wouters,
L c. p. 20.
(28) Cfr. Acta Aposl. Sedis, IV, p. 413 8.: Cappello, De visitatione. etc., II P. 530.
(29) Cfr. Linzer Q UaYUdschri.lt. 74, 1921, 219. Hoc reepouSUiu iu Actis AposU Scditf pu­
blicatum non fuit.
(30) Acia A post. Sedis, XX, p. 120.

654

CAPUT IX - ARTICULUS II

/) Si matrimonium celebratin’ per procuratorem, consensum ab
eo parochus requirit et excipit.
g) An uterque actus — « requirant » et « excipiant » — sit ne­
cessarius copulative ad validam assistentium? Procul dubio, tum
attentis verbis can. 1095, § 1, 3°, tum perspecta ipsa rei natura, qua­
tenus requisitio consensus ordinatur necessario ad eiusdem excep­
tionem, ita ut alter actus nequeat iuridice ab altero separari.
Unde si parochus requirat quidem consensum, sed illico, respon­
sione non exspectata, discedat ab altari seu a loco, quin praestitum
consensum aliquo modo percipiat, non habetur per se valida assi­
stentia. Dum e contra si parochus, requisito consensu, sibi ipsi causa
est non percipiendi illum, puta obturando aures, non ideo matrimo­
nium fit nullum; nam, deficiente vi seu metu ac requisito consensu,
ita legi iam satisfactum est, ut nullo pacto ab arbitrio parochi depen­
dere possit matrimonii valor. Contraria paucorum opinio solide pro­
babilis non est (31).
5. Utrum requisitio et exceptio consensus explicita postuletur, an im­
plicita sufficiat, controvertitur. Attentis verbis can. 1095, § 1, 3θ videretur
implicita non sufficere, cum duplex actus distinctus expresse memoretur,
uterque ad valorem requisitus, ut supra dictum est. Res tamen dubia vide­
tur, quia Codex disertis verbis implicitam minime excludit. Proinde, ma­
trimonio iam celebrato, pro eius valore standum erit ad normam can. 1014.
Fingamus casum. Sponsi accedunt ad ecclesiam; actum matrimonii a
parocho praevie iam exaratum rite subsignant; functio de more peragitur;
annulus benedicitur et traditur; celebratur Missa pro sponsis. Sed parochus ex
inadvertentia sponsorum consensum expressis verbis non requisivit et ex­
cepit. Quidnam Î Censemus matrimonium saltem probabiliter validum esse.
Nam eo ipso quod parochus actum matrimonii subscribendum porrexit nu­
pturientibus iique manu sua subscripserunt; eo ipso quod parochus benedixit
annulum iliumque tradidit, aliaque omnia de more rite peracta fuerunt, legi
plene satisfactum est, quia in iis adiunctis videtur omnino reperiri sponsorum
consensus requisitus et receptus, de quo in can. 1095, § 1, 3°.
• I can. 209 de errore communi ac de dubio
670. An praescriptum
H sit matrimonio.
H
applicandum
— 1. Assistentia matrimonio, ut supra
MI

animadversum fuit, licet non sit actus iurisdictionis stricto sensu
dictae, tamen est certe actus potestatis seu iurisdictionalis; idcirco quae
generatim dicuntur de iurisdictione, dicenda quoque sunt dc assi­
stentia, ita ut praescriptum can. 209 procul dubio applicandum sit
etiam assistentiae matrimonio.
· *.w
(31) Vun den Acker, p. 10. Cfr. AVoutere, I. c. p. 17; Rosset, l. c. n. 2271 · G an nari ! I e
Ii. 1162.

DE REQUISITIS UT PAROCHUS ET ORDIN. VALIDE ASSISTANT

6o5

2. Porro ex can. 209 Ecclesia supplet duplici in casu: 1° in errore
communi, et 2° in dubio positivo et probabili, sive iuris sive facti.
Error est falsum indicium. Dubium hic sumitur sensu minus proprio,
scii, pro indicio plus minusve probabili, quod certitudinem excludit,
seu pro mentis adhaesione cum formidine errandi.
1° Attenditur error communis, non autem privatus, quia Ec­
clesia supplet ratione boni publici seu communis, quod profecto lo­
cum non habet quando unus vel alter sive pauci dumtaxat errent.
Requiritur et sufficit error communis, quin opus sit, ut olim, ti­
tulo colorato, quia can. 209 nullam de eo facit mentionem.
2° Item valide assistunt, ex eodem can. 209, in dubio positivo
et probabili, sive iuris sive facti; ex. gr. quando vicarius oeconomus
serio dubitat num cessaverit, an non, munus regendi paroeciam va­
cantem; quando vicarius adiutor dubitat num in omnibus suppleat
parochi vicem, vel potius ex parte tantum, etc. (cfr. n. 92).
Dubium positivum est, si habetur gravis ratio assentiendi, quae
tamen non excludit prudentem formidinem errandi. Quod evenire
potest duplici modo: vel enim ex utraque parte adest ratio gravis
assentiendi, vel ex una parte tantum, ex alia vero nulla apparet ratio
assentiendi. Dicitur, e contrario, negativum, si aut nullae aut levis­
simae tantum occurrunt rationes assentiendi.
Dubium probabile est illud in cuius favorem militat solida seu
probabilis ratio.
Dubium iuris respicit legem i. e. vel exsistentiam vel sensum eius;
dubium facti versatur circa factum seu rem particularem, et respicit
vel exsistentiam ipsius rei seu facti vel eius valorem, ex. gr. si dubitetur
num Cletus, parochus, canonicam possessionem adeptus sit. num
valide ad normam iuris eam ceperit, num ab officio vel tantum a iurisdictione suspensus fuerit, etc.
Nccesse non est, ut una cum dubio positivo et probabili concur­
rat error communis. Proinde satis est sive error communis, etiam cum
certitudine ex parte parochi vel Ordinarii de carentia iurisdictionis, sive
dubium iuris aut facti ex parte eiusdem parochi vel Ordinarii, sine er­
rore communi ex parte aliorum. Non sufficit dubium negativum et
improbabile, sine huiusmodi errore, neque error privatus dumtaxat.
Error non dicitur communis aut privatus, secundum quod mulli
aut pauci eum adierint qui legitima potestate, v. g. audiendi con­
fessiones destitutus est; sed potest verificari casus erroris communis
etiam si pauci, aut unus tantum eum adierit.
Attenditur proinde factum peculiare quo nititur existimatio fidelium
in loco ubi actus ponitur aut ponendus est, ex. gr. ubi confessiones

656

CAPUT IX - ARTICULUS Π

audiantur, non autem eorum qui confessarium de facto adierunt.
Nisi ita esset, Ecclesia in bonum fidelium suppleret iuiisdictionem
tantum postquam plures, imo plcrique fideles iam passi essent detri­
mentum; et remedium saepe adhiberetur (piando paucis aut nulli
revera applicari posset. Quod non solum foret incongruum, sed plane
inutile et forte absurdum.
Quo praemisso, videndum ulteiius, utrum necesse sit ut omne·
de facto erraverint vel errent, an sufficiat ut cx peculiari facto seu
ex adiunctis fideles in errorem necessario et rationabiliter addu­
cantur, seu aliis verbis utrum requiratur error praeteritus ex parte
omnium moraliter sumptorum seu error iam antccedenter habitus,
an satis sit error praesens seu concomitantcr exsistens scii, faction
peculiare, quo posito, omnes fideles moraliter sumpti in errorem,
attentis circumstantiis, rationabiliter et necessario inducantur.
Igitur eo ipso quod factum ex quo fideles in errorem inducuntur
est externum, publicum et commune, etiam error dici potest, et
quidem rationabiliter, externus et publicus atque communis.
Accedit quod, priore sententia admissa, semper inquirendum
esset de numero eorum qui reapse errarunt vel errant, quod num­
quam aut fere numquam cum certitudine fieri potest, ita ut practice
anxietatibus et dubiis plurimis necessario aperiretur via. Atqui Codex
in can. 209 diremit quaestiones et controversias, quae in iure an­
tiquo exsistebant, ideoque iure supponendum est legislatorem ita
voluisse rem clare et diserte definire ut ex verbis ipsius legis non
esset locus dubiis et quaestionibus. Ergo (32).
Ceterum ipsi patroni sententiae oppositae practice admittunt er­
rorem communem exsistere in iis adiunctis de quibus diximus, ita
ut discrimen sit potius in verbis quam circa doctrinae sub­
stantiam.

671. Quae huc usque dicta sunt, per se applicantur quoque
licentiae assistendi matrimonio alicui sacerdoti concessae (cfr. n. 672).
Dubium positivum et probabile potest facile velificari. Error communis,
ubi agitur de hoc aut illo sacerdote peculiariter delegato seu de licentia
in casu particulari concessa, difficulter haberi potest. Si agitur,
contra, de sacerdote delegato ad universitatem causarum, praesertim
de vicario cooperatore aut de sacerdote qui saepe vices parochi
suppleat, error communis potest non raro verilicari.
(32) Cfr. Cappello, Dc nocnil· η I ia, n. 480 sa. ct Summa iuris canonici, I, n. 205 63., ubi
fuse do huc ro disseritur ct singula arguinontu afferuntur.

DE LICENTIA VALIDE ASSISTENDI MATRIMONIIS

ΰθϊ

Est quaestio -facti. Attendendae sunt circumstantiae, potissimum
erroris fundamentum, ratio agendi sacerdotis, paroecianorum opinio.
Iste error communis facile verifieari potest quoad parochum,
vicarium substitutum et sacerdotem supplentem; quo errore exsi­
stente, valide iidem matrimoniis assistunt. Jd confirmat iurisprudentia
S. B. Ilotae et praxis S. C. de Sacramentis.

Articulus

TII.

II
II
De licentia alii concessa valide assistendi matrimoniis.

672. Notio licentiae seu delegationis. — Licentia, de qua heic
est sermo, distinguitur a licentia, de qua erit sermo in articulo sub­
sequent!: illa enim ad valorem matrimonii, haec ad liceitatem tantum
pertinet.
Delegatio seu licentia alicui concessa valide assistendi matrimonio,
est actus, quo persona publica i. e. parochus vel Ordinarius alium
sibi substituit in adsistentia matrimoniis, ita ut ipsemet substitutus
actui cui interest auctoritatem legalem praestare valeat.
Sicuti autem assistentia ab ipso substituente praestita non est
vere actus iurisdictionis stricto sensu, ita etiam concessio facultatis
non est delegatio proprie dicta seu transmissio iurisdictionis, ideoque
licentia potius quam delegatio (can. 1095, § 2) vocatur.
Attamen interdum dicitur etiam delegatio (cfr. cc. 1094, 1096, § 1),
quia iit reapse ad normam delegationis eique eadem fere ac verae
delegationi applicantur principia (1).
II
673. Quinam
possit delegare aut subdelegare.

Paroch us et
loci Ordinarius qui matrimonio possunt valide assistere, possunt quoque
alii sacerdoti licentiam dare ut intra fines sui territorii matrimonio
valide assistat » (can. 1095, § 2).
Quare delegare possunt omnes et soli illi qui iure ordinario valide
matrimonio assistunt, scii, parochus et loci Ordinarius, et quidem
prout ipsimet ratione officii ac territorii valide assistere possunt.
Itaque:
a) Non possunt alium delegare, antequam canonicam posses­
sionem beneficii adepti sint vel obtinuerint officium.
b) Nec valent, si per sententiam fuerint excommunieati vel
interdicti vel suspensi ab officio aut tales declarati.
a

(1) Cfr. Ojetti, L c. n. 102 ss.; Gvnnori, l. c. p. 50; Woutors, l. c. p. 21; Vlamlng, k c. n. 571.

42 — Cappello, De Sacramentis, V

658

CAPUT IX - ARTICULUS III

o) Parochus et loci Ordinarius possunt tantum alii concedere
facultatem, ut intra fines sui territorii assistat: siquidem, extra hos
fines ueque ipsi valide assistunt.
Potestas delegati, qua talis, nullatenus excedere potest limites ;
potestatis delegantis, iuxta regulam iuris: « Nemo potest plus iurii
transferre in alium quam sibi competere dignoscatur » (2).
(
Vicarius oeconomus legitime constitutus in paroecia vacante, ad normam
can. 472 et 473, potest licentiam assistendi matrimonio dare sacerdoti deter­
minato; item vicarius substitutus, de quo in can. 465, § 4, post Ordinarii
approbationem, si nullam Ordinarius apposuerit limitationem; pariter vicarius
parochi religiosi, post Ordinarii approbationem, ante approbationem Superioris
religiosi. Ita Pontif. Comm. Codicis, die 20 maii 1923, ad V, nn. 1-3 (3).
Etiam vicarius, seu sacerdos supplens, de quo in can. 465, § 5, potest
licentiam assistendi matrimonio concedere, « quoadusque Ordinarius, cui si­
gnificata fuit designatio sacerdotis supplentis, aliter non statuerit ». Pontif.
Comm. Codicis in citata responsione diei 20 maii 1923, ad V, n. 4.
Interrogata ulterius: «Utrum id possit vicarius adiutor parochi imparis
suis muniis rite obeundis, legitime constitutus ad normam can. 475, § 1»,
respondit eadem die (ad V, n. 5): «Provisum in cit. can. 475, §2».
Item interrogata: «Utrum id possit vicarius cooperator, de quo in
can. 476, inscio parocho », reposuit eadem responsione diei 20 maii 1923
(ad V, n. 6): «Provisum in cit. can. 476, § 6».
Quae responsio ita est intelligenda, ut vicarius adiutor et cooperator,
ea tenus valeant licentiam assistendi matrimonio alicui sacerdoti concedere,
quatenus ipsi vel ordinaria potestate gaudeant, vel sint delegati ad uni­
versitatem causarum, vel facultatem subdclegandi obtinuerint. Huc spectant
quae supra tradita sunt (n. 650).
Delegatus ab Apostolica Sede potest subdelcgare nisi electa fuerit indu­
stria personae aut subdelegatio prohibita.
Delegatus ab eo qui infra R. Pontificem habet ordinariam potestatem,
potest subdelcgare: 1° si delegatus est generaliter, i. e. ad universitatem
negotiorum seu, in casu nostro, ad matrimonia in genere (4); 2° in aliis ca­
sibus, si facultas subdclegandi expresse concessa est; subdelegatus non potest
iterum subdelcgare, nisi id expresse concessum fuerit (can. 199, §§ 1-5).
Quae hodie authentice confirmantur responsione Pontif. Comm. Codicis
diei 28 dec. 1927, ad IV (5).
Subdelegatus nequit iterum subdelcgare, nisi illud expresse concessum
fuerit (can. 199, § 5).
(2) Reg. inr. 70‘, in 0°.
(3) Acta Apost. Sedis, XVI, p. 111.
. ■»„
(4) Cfr. Sanchez, lib. HI. disp 31, n. -1; D’Annibale, 1, n. 73; Vitim ng, I. c. n. 575.
Minus probantur quae habet I>o Smet, I. c. n. 119, not. 1.
(5) Ada Apost. fa'cdis, XX, p. 01.

DE LICENTIA VALIDE ASSISTENDI MATRIMONIIS

659

Parochus vel Ordinarius extra territorium degens, certe potest
licentiam concedere alicui sacerdoti ut matrimoniis assistat intra
lines sui territorii, sicuti concedere valet alias facultates in iisdem
rerum adiunctis (cfr. can. 201, § 3). Nam terminus concessionis seu
usus facultatis non respicit territorium ubi concedens actu commo­
ratur, sed territorium proprium ubi facultas concessa valide exer­
ceri potest. Contraria paucorum opinio iuridice fundamento caret.

674. Quinam possit delegari. — « Licentia assistendi matrimonio
concessa ad normam can. 1095, § 2, dari expresse debet sacerdoti
determinato ad matrimonium determinatum, exclusis quibuslibet delega­
tionibus generalibus, nisi agatur dc vicariis cooperatoribus pro paroecia
cui addicti sunt; secus irrita est » (can. 1096, § 1).
Licentia igitur tum a delegante tum a subdelegante concedi debet
1° expresse; 2° sacerdoti, et quidem 3° determinato, atque 4° ad matrimoni u m deterrn ina tu m.
Itaque quatuor requiruntur ad valorem licentiae seu delegationis
ideoque matrimonii:
1° Licentia concedenda est expresse, sive oretenus sive scripto
sive above modo. Excluditur concessio tacita et interpretati va. Cfr.
d. 675, 1°, c).
2° Is cui licentia seu facultas assistendi conceditur, debet esse
sacerdos. Nihil refert, utrum sit approbatus, an non, ad curam ani­
marum exercendam vel ad confessiones audiendas: Codex enim loqui­
tur in genere de sacerdote, quin exigat approbationem. Nec obest
poena vel censura, salvo praescripto can. 1095, § 1, 1°.
3° Licentia danda est sacerdoti determinato. Unde invalida foret
licentia concessa sacerdoti omnino indeterminato, puta si parochus
diceret: a facultatem assistendi matrimonio concedo uni ex vicariis
cooperatoribus meis », quin ullum vicarium in individuo determinaret.
Neque valeret licentia data sponsis eligendi quemcumque sacerdotem
maluerint.
Quae determinatio potest esse sive explicita sive implicita, sive
directe concessa sive indirecte, ita tamen ut sacerdos, cui datur
licentia assistendi matrimonio, revera designetur et quidem a parocho
vel ab Ordinario above qui licentiam tribuit.
Ex responsione Pontificiae Commissionis Codicis die 20 maii 1923. ad VI.
sacerdos non est sufficienter determinatus ad normam can. 1096, § 1, « si
parochus Superiori monasterii in casu particulari declaret, se ad matrimonium
proxima dominica in ecclesia filiali celebrandum delegare aliquem sacerdotem

6G0

CAPUT IX - ARTICULUS III

religiosum, qui a Superiore sequentibus diebus ad missam die dominica ibi
celebrandam deputabitur» (G).
Ratio est, quia membra communitatis religiosae sunt quidem in ee de­
terminata, non tamen quod attinet ad concessionem licentiae assistendi matrimonio, quia nescitur in casu quinam deputabitur ad .Missam celebrandam
et consequenter quinam delegabitur ad assistendum matrimonio.
Aliter foret dicendum si parochus intenderet omnes ct singulos sacerdotes
illius communitatis religiosae delegare, aut si intenderet Superiorem mona­
sterii ad universitatem causarum delegare. In utroque casu licentia esset
valida nihilque ex hoc capite obstaret valori matrimonii.
Item invalida foret licentia, si parochus vel Ordinarius sponsis facultatem
faceret contrahendi coram Petro vel Paulo, prout unum vel alium electuri sunt.
Ratio est, quia Petrus et Paulus sunt quidem sacerdotes determinati; sed
independent er ab electione sponsorum incertum est, quis ex iis delegetur; quod,
spectato obvio sensu legis, obstat profecto valori. Aliter tamen dicendum, d
parochus vel Ordinarius intenderet tam Petrum quam Paulum delegare.
Xecesse non est, ut delegandus notus sit deleganti, dummodo sit in «
determinatus.
Determinatio fieri potest sive per designationem officii (ex. gr. concedo
facultatem assistendi huic vel illi matrimonio rectori ecclesiae N., parocho ec­
clesiae eathcdralis etc.), sive per designationem nominis, sive alio modo, seu
viva voce seu scriptura, ex quo determinatio requisita adsit.
Nihil prohibet, quominus plures sacerdotes designentur. Lex enim vult
tantum excludere delegationem personae indeterminatae. Unde parochus potest
delegare v. g. omnes suos vicarios vel etiam ceteros sacerdotes qui in sua pa­
roecia commorantur.
Sedulo tamen curandum est, ne matrimonium periculo nullitatis expo­
natur ob defectum necessariae determinationis.
Missionarii in missionibus quae non habent paroecias bene definitas possunt
delegari tamquam quasi-vicarii cooperatores pro toto territorio praefecturae
aut vicaria tus apostolici.

4° Denique licentia concedenda est ad matrimonium deter­
minatum. Quare invalida foret licentia data v. g. ad assistendum
omnibus vel certae categoriae matrimoniis, vel eis, puta, quae hoc vel
illo mense forte contrahenda erunt. Valida, c contrario, esset dele­
gatio facta ad plura matrimonia determinata, quia legislator intendit
solummodo excludere licentiam ad assistendum matrimonio indeter­
minato.
i
Matrimonium determinatur nomine contrahentium, aut eorum of­
ficio aut hora et loco celebrationis.
.
Codex statuit expresse exceptionem quoad vicarios cooperatores,
(6) Acta Apost. Sedis, XXI, p. 115.

DE LICENTIA VALIDE ASSISTENDI MATEDIONUS

661

qui pro paroecia cui addicti sunt, generaliter delegari possunt, scii,
ad assistendum sive omnibus sive certae categoriae matrimoniis. Ra­
tio huius dispositionis est, ut aptius consulatur curae animarum in pa­
roecia exercendae.
Eo ipso quod vicarii cooperatores constituuntur, nequaquam censendi
sunt delegati ad assistendum matrimoniis (7). Nonnulli contrarium deducere
voluerunt ex can. 47G, § G; Red immerito. Nam si iste canon tribueret coope­
ratoribus facultatem assistendi matrimoniis, superflua foret delegatio de qua
est sermo in can. 1096, § 1 (8). Cfr. n. 650büIn praxi attendendae sunt constitutiones dioecesanae et litterae nomi­
nationis. Ius speciale viget in nonnullis dioecesibus Germaniae et Austrine.

Quod dicitur de vicariis cooperatoribus valet etiam pro vicariis
adi-utoribus (cfr. can. 475; n. 650 ss.) aliisve vices parochi absentis
vel legitime impediti gerentibus.
Omnes isti generaliter delegati possunt in singulis casibus subdclegarc.

674bis. An et quando Delegatus Episcopi possit generaliter
delegari quoad matrimonia.
Ex responso Pontif. Comm. Codicis, 25 ian. 1943, Delegato Epi­
scopi nequit concedi delegatio generalis ad assistendum matrimoniis.
Quod valet etiam pro delegato parochi.
Delegatus Episcopi triplici in casu potest facultatem generalem
habere assistendi matrimoniis:
a) si Delegatus ex lege dioecesana vel peculiari statuto aut
consuetudine fungatur revera munere Vicarii generalis, licet minus
proprie vocetur Delegatus episcopalis:
b) si Episcopus officium stabile constituerit pro Delegato (minus
proprie sic dicto), cui proinde competunt omnes facultates eidem
officio adnexae;
c) si Episcopus est parochus vere totius dioecesis (ut olim in
nonnullis dioecesibus Siciliae) aut unius pluriumve paroeciarum, De­
legatus Episcopi potest considerari tamquam vicarius adiutor vel
cooperator pro istis paroeciis.

675. Requisita ad delegatione: . — I. Ut delegatio seu licentia
H

valida sit ct offectum sortiatur, quaedam requiruntur ex parte dele­
gantis, et quaedam ex parte delegandi.
1° Ex parte delegantis requiritur:
(7) Cfr. can. 176, § 6; S. C. dc Sacramentis, 13 mart. 1910, ad VI.
(8) Cfr. Cbeludi, l. c. n. 133, not. 2; Woutcrs, l. c. p. 25.

662

CAPUT rx - AHTICULUS in

a) Concessio vere facta; itaque non sufficit concessio praesumpta
vel interpretativa, neque mera tolerantia, quia tolerantia qua talis
actum concessionis non importat.
b) Concessio voluntaria, i. e. libere seu deliberate facta. Jfetu
tamen etiam gravi extorta valet, uti iam in antiquo iure (9). Verum
quidem est, assistentium a parocho vel delegato ex gravi metu prae­
stitam valore destitui; sed ex eo nullatenus sequitur, delegationem
ex gravi metu factam invalidam esse, cum Codex de hac nihil pro­
fecto dicat.
Error tunc solum delegationem reddit nullam, quum substan­
tialis est, nempe quando versatur circa personam delegandi vel
nupturientium; aut circa qualitatem vel causam quae intenta sit
tamquam conditio sine qua non delegationis. Ita passim AA. (10).
Sed in postremo casu defectus conditionis, potius quam error,
valori officit.
c) Licentia debet esse expressa, sive verbis sive scripto sive
aliis signis positivis aequivalentibus, sive explicite sive implicite.
Proinde licentia tacite data hodie non sufficit; neque a fortiori, ut
supra diximus, praesumpta vel interpretativa. Practice praestat
licentiam in scriptis concedere; quo quidem modo facilius probatur
eius exsistentia atque reapse eam ita conferri, supponere videtur
Rituale Romanum (11).
Data per telegraphum vel telcphonium est valida et, urgente ne­
cessitate, etiam licita. Si ex statutis particularibus Iiuiusmodi dele­
gatio sit vetita, ea nihilominus per telegraphum vel telcphonium
concessa, illicita quidem erit, sed semper valida (12).
2° Ex parte delegandi requiritur, ut delegationem cognoscat et
saltem implicite acceptet (13).
Si delegatio ab ipso delegato vel, eo conscio, petita fuerit, assi­
stentia praestita post licentiam datam, sed nondum significatam,
valida, at illicita est. Si e contrario, inscio delegando, licentia petita et
obtenta fuerit, sed nondum significata, praestita assistentia est
invalida.
Si praecesserit petitio delegandi, in hac implicita acceptatio con­
tinetur, quae sufficit.
(0) Cfr. Gasparri, I. c. n. 1127; We-nz. I. c. n. 180, III.
(10) Cfr. Clwlodi. I. c. n. 133; Wouters. I. c. p. 25; Vlaming, l. c. n. 572; Do Smct,
i.
;
(11) Tit. X, cap. 5.
·'
(12) Cfr. Gennari. I. c.; Noldin. L c. n. 049, 1; Chelodl, I. c. n. 183.
(13) Cfr. S. C. C. ‘J dec. 1620, 15 uprll. 1628; Wernz, l. c. n. 180, not. 218: Vlamimr
l. c. u. 573; Chelodl» l, c, n. 133.

DE LICENTIA VALIDE ASSISTENDI MATRIMONIIS

663

Palam est, scientiam et acceptationem delegationis non requiri,
si concedatur statuto vel lege, quippe quae etiam insciis et invitis
dari possint.

676. II. Ut licite facultas assistendi concedatur, servari debet
praescriptum can. 1096, § 2, scii: « Parochus vel loci Ordinarius li­
centiam ne concedat, nisi expletis omnibus quae ius constituit pro li­
bertate status comprobanda ».
De libertate status vide n. 145 ss.

677. Quaenam servanda sint a delegato. — 1. Delegatus ut
valide nuptiis intersit, eodem modo quo parochus vel Ordinarius pro­
cedere debet.
Unde 1° assistat matrimonio intra fines territorii delegantis;
2° neque vi neque metu gravi constrictus requirat excipiatque con­
trahentium consensum; 3° fines mandati sui ne excedat, secus nihil
agit (can. 199); quare conditiones a delegante forte appositae, adamussim servari debent.
Quidam putant (14) delegatum valide assistere, etiamsi fuerit per sen­
tentiam excommunicatus vel interdictus vel suspensus ab officio aut talis
declaratus. Nam, dicunt, ex una parte lex quoad delegatum contrarium non
significat, ex altera autem parte non est inconveniens, in teste qualificato
delegato seu extraordinario aliquid non requiri, quod requiritur in teste or­
dinario. Alii contrarium tenent (15). Horum sententia, attento fine legis et
actu ipsius assistentiae qui est iurisdictionalis ex alibi dictis, vera omnino
videtur.

2. Quae requiruntur, ut parochus et loci Ordinarius licite assistant
— de quibus in articulo sequenti — eatenus ea a delegato servari
debent, quatenus vel iure communi requirantur vel specialiter a de­
legante ipsi commissa fuerint.

678. An et quando cesset delegatio. — Cessat revocatione a de­
legante facta et delegato directe intimata atque omnibus aliis casibus
in iure recensitis; non vero morte vel resoluto iure delegantis, nisi
id expresse statutum fuerit (can. 207, § I, coll, cum can. 61). Cfr.
n. 225.
(H) Wouters, I. c. p. 25; Vlaminsr, I. c. n. 573. Ie; Schaepman, Codex, etc., piur. 62.
(15) Vcrnieertich-Creuson, Epitome, II, n. 396; Do Sinct, I. c, n. 122.

664

CAPUT IX - ARTICULUS IV

Articulus

IV.

De iis qui licite assistunt matrimoniis.

679. Quinam iure proprio licite assistant matrimoniis. — Paroche
vel loci Ordinarius, qui intra· lines sui territorii valide matrimonii· I
semper assistit, ut licite etiam agat, haec duo requiruntur:
1° Debet se certiorem facere de statu libero contrahentium;
investigatio facienda est ad normam iuris (cfr. n. 145 ss.).
2° Debet scire, utrumque vel saltem alterutram, esso suum
subditum (ratione domicilii, vel quasi-domicilii, vel actualis commo­
rationis si est vagus), aut saltem a mense in proprio territorio (1) I
habitare (can. 1097, § 1) - (2).

680. Domicilium et quasi-domiciliu H .

— 1. Domicilium generatim

designat stabilem cuiuspiam sedem seu habitationem. Notio autem
iuridica certas addit conditiones stabilitatis lege praescriptas (3),
2. Domicilium potest esse necessarium seu legale, quod ipsa lege,
sine ulla facti conditione, obtinetur, et voluntarium quod quis acquirit
ex facto proprio certis conditionibus munito.
3. Domicilium (voluntarium) acquiritur commoratione in aliqua
paroecia vel quasi-paroecia, aut saltem in dioecesi, vicariatu aposto·
lico, praefectura apostolica; quae commoratio vel coniuncta sit cum
animo ibi perpetuo manendi, si inde nihil avocet, vel sit protracti
ad decennium completum (can. 92, § 1).
Domicilium originis — quod olim quisque sortiebatur eo loco,
unde ipsi origo erat (4) — consulto a Codice non memoratur, quia
non est verum, gua tale, domicilium. Siquidem distinguendum probe
est domicilium ab origine (cfr. cc. 90, § 1, 956).
4. Duplici modo igitur domicilium acquiritur: a) quando simul
concurrunt et factum commorationis et animus praedictus; fc) eo
ipso quod quis alicubi per decem annos commoratus est.
(1) Lehmkuhl (IT, n. 889) putat nomine loci (c fr. cnn. 1097, § 1, 2°) non designnrl pv
roeciam, sed oppidum i. o. locum in genere. Haec interpretatio admittenda non est, ut; liquet
tum cx denominatione Ordinarii loci (<fr. can. 198, § 2), tum ox < an. 91, §§ 1, 2.
(2) Cfr. Ojctti, l. c. n. 91 ss.; Ocnnnrl, l. c, p. 49; Woutors, l. c. p. 26 ss.; Cbclodi, i. c.
n. 134.
M
(3) D *Annibale, I, n. 83; Wcrnz, l. c. n. 177; Ojctti, op. cit. v. Domicilium, n. 1870.
(4) C£r. L. 11, de senator. 1) (T, 9); D*zVnnlbalo, l. c. n. 83; Ojctti, op. cit. v. Domicilia
n. 1876.
Card. I) Annibale scito mlnot ·' e·
(7. c.), definitioni domicilii non bene cohaerere cius
distinctionem In domicilium originis, habitationis et necessarium.

DE IIS QUI LICITE ASSISTUNT MATRIMONIIS

665

Do animo perpetuo manendi constare potest tam ex declaratione
Titii, quam cx indiciis seu factis quae huiusmodi animum sat mani­
feste ostendant, puta si aedificetur domus vel transferatur maior
bonorum pars etc. (5). At necesse non est ut de facto id contingat.
Proinde ex Codice notio domicilii (habitationis) differt a notione
quam cx iure antiquo passim ΛΑ. tradebant.. « Itaque — ait D’An­
nibale (1. c.) — domicilium eo loco quis habere dicitur, ubi larem
perpetuum rcrumque ac fortunarum suarum summam constituit » (6).
5. Quasi-domicilium acquiritur commoratione uti supra, quae vel
coniuncta sit cum animo ibi manendi saltem ad maiorem anni partem,
si nihil inde avocet, vel sit reapse protracta ad maiorem anni
partem (can. 92, § 2), scii, ultra sex menses (7).
Igitur duplici modo etiam quasi-domicilium acquiritur.
6. Domicilium vel quasi-domicilium in paroecia vel quasi-paroecia
dicitur paroeciale; in dioecesi, vicariatu, praefectura, non autem
in paroecia vel quasi-paroecia, diocccsanum (can. 92, § 3).
Domicilium vel quasi-domicilium diocccsanum in iure antiquo erat
penitus ignotum; cx eo Ordinarius fit competens ad licite assistendum.
7. Domicilium vel quasi-domicilium acquiritur statim ac quis,
habita intentione perpetuo manendi aut ad maiorem saltem anni
partem, sedem in loco figit (S).
8. Si domus aliqua erecta invenitur in confinio duarum paroeciarum,
haec regula invaluit: aditus domus principalis seu magis frequentatus dat
nonnam iurisdictionis, seu domus illi adiudicatur parocho, qui in suo terri­
torio habet eiusdem domus aditum principalem (9).
Si aditus principalis mutetur ex privata voluntate ita ut sit in altera
paroecia, non ideo mutatur iurisdictio paroecialis, cum domicilium vel quasidomicilium in priore paroecia nequaquam amittatur. JRatio est, quia privata
auctoritate confinia paroeciarum mutari nequeunt.
Si principalis aditus duplex sit, sed tamen non aeque principalis, appli­
canda est regula supra enunciate, scii, is aditus dat nonnam iurisdictionis,
quis praecipuus seu principalis reapse censetur ex communi aestimatione
aliisvo indiciis.
(!>) Cfr. Schmnlzgr., lib. TI, tit. 2, n. 9; Sanchez, lib. T, disp. 18, η. 2: Lacroix, l. c.
η. 720; D’Annibalo, l. c.
(6) L. 7, C. de incal.; L. 20. ad munie.; SchmalzRT., I. e.; Wornz, L 0.
(7) Litt. cncy< 1. S. C. S. OIT. 7 iun. 1867; 9 nov. 1S9S; Collect. S. C. de Drop. Fids, TT,
nn. 1305, 2025. Cfr. Sanchez, lib. III, disp. 23, n. 7 ss.; ReiiTcnst., lib. II. tit. 1, n. 22 et
Uh. IV, til. 3, n. 00; S. Alph., lib. I. n. 156, ct Hb. VI, n. 1091; D’Annibab, l.c. n. 9u
(8) Sanchez, l. c. n. 2; Lacroix, lib. VI, part. III, n. 720; S. Alpin» lib. VI, n. 778;
D'Annibalo, I. c. n. 83 s.
(9) Cfr. Cappello, De. visitatione, II. p. 20 s.; Barbosa, De off. et potcsL Episc., part. II»
allcfa'. 42, n. 71; Ricci, /Vox. /urens., resol. 510, n. 1; Piguatulli, Consult. eto.» consult. 5, n. 7.

Si aequo principales sint aditus, ille iurisdictionis paroecialis tradit nor- '
mani, qui cum originario et architectonico prospectu magis concordat; vtl,
huiusmodi deficiente prospectu, qui magis est frequentatus; vel iterum, L· '
distinctionis criterio deficiente, qui prius apertus fuerit. Quodsi, tandem,
simultanée aditus fuerint aperti, domus illi parocho adiudicari potest qui |
primus in eam sibi jurisdictionem vindicaverit. In dubio, standum est deci· '
sioni Episcopi.
Si aditus principalis minus sit frequentatus, et secundarius magis fe
quentatus, dubitant nonnulli, quinam in casu normam iurisdictionis exhi­
bere censeatur. At responsio ex dictis manifesta est.
Aditus principalis, generatim loquendo, magis frequentari solet, cui:
natura sua apprime respondeat aedilicii architectonico prospectui; quouM
commoditatis gratia aut quavis alia de causa secundarius sit magis frequti
tatus, non ideo cessat regula supradicta, dummodo ianua sit revera printi |
palis, seu cum originaria et architectonica aedificii structura plane concorde· ;
Quaerunt DD., utrum aditus qui dat iurisdictionis normam sit aditu.· (
domus seu villulae, an potius aditus viridarii aut hortuli domum seu villam
circumdantis.
Aditus domus censetur principalis, aditus viridarii vel hortuli secundariaseu accessorius. Ex illo proinde desumenda est norma iurisdictionis paroecialiRatio est, quia viridaria seu hortuli ideo comparari solent, ut domum anu.
niorem et salubriorem reddant; unde natura sua tamquam accessoria existi­
mari debent.
At si ex aedificii architectonico prospectu appareat, viridarium seu hortui.
quid unum cum domo constituere, ita ut veluti atrium et vestibulumeiudem domus videatur, nullum dubium quin aditus dicti viridarii seu hortu
iurisdictionis normam exhibeat.

681. Nonnulla speciati II de minore et uxore. — 1. Minor, sci­
licet qui nonduin vicesimum primum aetatis annum explevit (can. SS
§ 1), habet domicilium illius, cuius potestati subiicitur i. e. patris v/,
tutoris; uxor, a viro legitime non separata, necessario retinet domi
cilium viri sui; amens, domicilium curatoris (can. 93, § 1). Hoc domi­
cilium est necessarium seu legale.
1° Minor infantia egressus i. e. post septennium complete
potest quasi-domicilium proprium obtinere; item uxor a viro legitim·
non separata, quae, si legitime sit separata, etiam domicilium inqui­
rere valet (can. 93, § 2).
Codex silet de minore emancipato, qui utpote talis potestati patrii
vel tutoris non amplius subiicitur. Poteatne minor (‘mancipatus acquirer
domiciliumî Res est dubia. Opinio affirmativa fundamento non caret.
Videtur uxor, legitime a viro separata, acquirere posse domicilium
etiamsi aetate adhuc minor sit, quia per matrimonium iam omanri
pata est et Codex nullam habet de hac re limitationem. Idem probabi

DE IIS QLT LICITE ASSISTUNT MATRIMONIIS

667

lius (licendum si mulier vidua maneat ante 21 annos completos aut
matrimonium declaretur nullum vel solvatur a B. Pontifice per dispen­
sationem super rato.
2° Oum Codex taceat de quasi-domicilio legali seu necessario,
controvertitur utrum uxor et minor (de amente non est cur lo­
quamur) participent necne, praeter domicilium, etiam quasi-domi­
cilium viri et illius cuius potestati subsunt.
Alii affirmant, alii negant (10). Haec altera sententia, perspecto
can. 93, § 2, verior est. At, deficiente domicilio viri vel eius in cuius
potestate versantur, uxor et minor, si careant proprio quasi-domicilio, participant profecto quasi-domicilium mariti et illius cuius po­
testati subiiciuntur.
3° Notandum est, minorem et uxorem legitime non separatam,
licet quasi-domicilium proprium obtinuerint, retinere, illum domi­
cilium eius, cuius potestati subiicitur, hanc domicilium viri sui.
2. Praeterea advertas, eatenus uxorem dici legitime separatam
quatenus separatio facta fuerit ad normam iuris canonici (cc. 11281132; cfr. n. 822 ss.), ita ut nequaquam sufficiat per se tribunalis ci­
vilis sententia, nisi legitime lata fuerit ex delegatione Ecclesiae, uti
nunc in Italia ex art. 34 Concordati.
Nec sufficit, ut a viro malitiose derelicta fuerit, nisi a iudice ec­
clesiastico obtinuerit separationem perpetuam aut ad tempus inde­
finitum. Ita declaravit Pontif. Commise. C. I. 14 iul. 1922, ad I.
682. Mulier quae vivit in concubinatu aut etiam quae matrimonium
civile tantum celebravit, non retinet domicilium viri, quia non est urar, sed
concubina. Neque ex intentione perpetuo manendi in loco huiusmodi viri,
vel ad maiorem saltem anni partem, acquirit, iuxta plures, domicilium vel
quasi-domicilium; quia, dicunt, talis intentio, cum agatur de unione prorsus
illicita, non potest iuridico haberi, i. e. excluditur ab ipsa rei natura.
At si de facto commorata fuerit per decem annos, dummodo maior sit,
vel ultra sex menses, iam acquisivit domicilium aut quasi-domicilium; nam
in utroque casu praescinditur omnino ab intentione.
Recessus a loco domicilii in ordine ad matrimonium ineundum, non im­
portat, ante eius celebrationem, domicilii amissionem, cum sit natura sua
provisorius et conditionatus, quamvis ex parte mulieris sit couiunetus cum in­
tentione sequendi maritum (11).

683. Commoratio requisita. — 1. Ad acquirendum domicilium
vel quasi-domicilium satis per se non est commoratio per modum it i(in) Cfr. Muroto, t. c. n. 121 s.; Vernieersch-Creusen. I, n. 167.
(11) Cfr. Wernz, Votum in caus. ParWrn., 20 aug. 1898, in AnaL cccl. 1899, p. 73
Do Smet, /. c. 16, not. 1 ; Fourneret, Le mariage chrétien, Paris, 1919, p. 146 s.

668

CAPUT IX - ARTICULUS IV

nerantis vel visitantis, sed requiritur commoratio per modum ink
bitantis (12); sed, requisito tempore iam elapso, domicilium vel qua.
domicilium acquisitum manet, quin sit inquirendum de commoratio
modo.
Pergit commorari qui ad breve tempus discedit cum animo re­
vertendi, ita ut moralitcr inhabitans existimetur.
2. Intentio conditionata, ex. gr. manebo si tale officium assequnr,
domicilio vel quasi-domicilio acquirendo, saltem in praxi, sufficit; eî,
purificata conditione, debita intentio censetur adfuisse iam ab initio.
3. Continua commoratio per integrum annum, ubi agitur ddomicilio, nullatenus necessaria est. Hinc qui rusticatum discedi;,
urbem inhabitare pergit ex communi aestimatione, ita ut animus in
perpetuum revertendi per aliquot menses sufficiat.
Commoratio potius ex nocturna quam ex diurna praesentia de­
ducitur; inde non videtur sufficere habitatio in loco tantum durant
die, ex. gr. in officina, nisi tamen ex alio capite factum verae habita­
tionis eruatur.
Qua de re haec regula generalis statui potest:
a) Qui habitat in aliquo loco, puta in domo paterna, ibidem secunduii
communem aestimationem commoratur, licet quotidie aut interdiu aut noctu
alibi degat, ex. gr. si per diem vel per noctem in officina alius loci operatur.
b) Qui nullibi habitat, sed interdiu in uno loco, nocte vero alibi degere
consuevit, dicitur potius commorari ubi solet pernoctare (13).
c) Non interrumpitur commoratio solis diurnis absentiis, imo nec wu
vel altera longiore.
4. Nihil refert, utrum quis tamquam catholicus, an tamquan.
acatholicus commoretur in loco.
Quidam, ex gr. Blat (14), et ex eo Cocchi (15), putant addenda
esse tempus intermissum, seu opus esse, ubi agitur de domicilio ac
quirendo, decem annis physice in loco transactis, ita ut menses ab­
sentiae suppleri debeant, vel dies, si agitur de quasi-domicilio.
Haec opinio probabilis non videtur, quia Codex nullibi id requirit.
Analogia iuris ex can. 55G, de novit iis, minus recte allegatur (16).
Itaque, si quis per decem annos aliquem locum stabiliter per quin­
que vel sex menses, singulis annis, inhabitaverit, nec unquam animo
illum relinquendi discesserit, sed contra, vel ex conducta domo ve!
(12) Cfr. D’Annibale, Z. c. n. 84; Vermeersch-Crcuson, I, n. 166; Wouters, l. c. p. 31 ·
Noldin, I, n. 113.
‘
(13) Cfr. Chelodl, Z. c. n. 131; Wouters, Z. c. p. 33; Van de Burgt, Z. c. p. 282.
(14) Commentarium, p. 12.
(15) Commentarium, II, p. 20.
(16) Cfr. C lie Iodi, Z. e.; Veruijerseh-Creusen, Z. c. n. 166, 3; Wouters, Z. c.

DE ΠΚ QUI LICITE ASSISTUNT MATRIMONIIS

669

ex alio facto, licet corpore absens, censeatur tamen inhabitans, com­
pleto decimo anno, domicilium habebit in illo loco, donec sine animo
revertendi discesserit.
5. Nihil impedit quominus quis duo vel tria domicilia volun­
taria habeat, puta si aequaliter in duobus locis inhabitet, aut si per
aliquot menses, singulis annis, in duobus seu tribus locis habitare
consuescat (17).
Num domicilium legale hodie, attento can. 93, concurrere possit
cum domicilio voluntario, non satis liquet. Communius et verius negatur.
6. Controvertitur, utrum quis habere possit duo seu plura quasi do­
micilia. Alii affirmant, nixi c. 95, ex quo quasi-domicilium non amittitur
nisi quis cum animo non revertendi discesserit (18). Alii negant, si agitur de
quasi-domicilio, ad quod animus est necessarius; concedunt, si agitur de quasidomicilio acquirendo sine-animo, i. e. per solam commorationem ultra sex
menses protractam (19).
Ex. gr. si Titius ad morbum curandum e loco quasi-domicilii digreditur
cum animo huc revertendi post recuperatam sanitatem, quam sperat intra
tres vel quatuor menses futuram. Si morbus eum ultra sex menses in loco
curationis detinuerit, Titius, secundum alteram sententiam, duo quasi-domicilia consecutus est.
Ex can. 92, § 2 collate cum can. 95 non videtur excludenda acquisitio
multiplicis quasi-domicilii, ideoque prior sententia praeferenda.
II
II
H
684. Amissio
domicilii
et quasi-domicilii.
— Domicilium et

quasi-domicilium amittuntur discessione a loco cum animo non re­
vertendi (can. 95), salvo praescripto can. 93, qui servatam vult dispo­
sitionem de domicilio et quasi-domicilio necessario seu legali uxoris et
minoris (n. 681) - (20).
Domicilium necessarium seu legale fieri potest voluntarium. V. g.
uxor habet domicilium mariti; si hic moritur, et vidua habeat inten­
tionem perpetuo manendi in eodem loco, domicilium quod prius erat
legale, efficitur statim voluntarium ex mulieris intentione.

685. Menstrua commoratio. — 1. Requiritur et sufficit factum
commorationis, quin necessarius sit animus eam per mensem pro­
trahendi. Itaque solum factum, non autem mens attenditur (21).
(17) D’Annibale, l. c. n. S3; Vermccrach-Creuscn, Z. c. n. 166, 4; Noldin, l, c. n. 143;
Dc Sinet, l. c. n. 15, not. 4.
(18) Maroto, Z. c. n. 4 13.
(19) Cfr. Vermoersoh-Oroueen, Z. c, n. 167; D’Annibale, Z. c. n. S4, not. 23; OJetti. Z. c.
n. 1882; Wemz-Vldal, ΙΓ. η. II.
(2)) C\r. Uapp dio, Summi iuris cininici, I, n. 197; Sanohez» Z. c. disp. 23, n. 2; D’An·
nlbalc, Z. c. n. 83 s.; Nol Un, Z. c.; G'Snioot-SalBtnans, I, n. 98, s., ΙΓ, n. 172; Maroto, Z. c. n. 112.
(21) Cfr. OJotti, In ius antepiunum etc., n. 97; Wernz, Z. c. n. 188, p. 294; Wouters,
/. c. p. 33; Viamini?» Z. c. u. 72 s.; Do Sin *t, Z. c. u. 127.

2. Non requiritur habitatio proprie dicta, sed sufficit simplex cent· I
moratio, eaque sive per modum inhabitantis, sive per modum hospiti·,
itinerantis, operarii etc. Huc spectant quae diximus supra (n. 682
3. Mensis supputatur de momento ad momentum, et sumitni i
prout est in calendario, v. g. a die 1 febr. usque ad diem 28 vd
29 febr.
Quia terminus a quo non coincidit vel saltem a iure non censetur coincide·,
cum initio diei, primus dies non computatur, et tempus finitur expleto ullm
die eiusdem numeri, v. g. a die 12 mart, usque ad diem 12 april. expletu:
Si mensis die eiusdem numeri caret, tempus finitur expleto ultimo di
mensis, ex. gr. a dic 30 ian. usque ad diem 28 vel 29 febr. (can. 34, {i
io, 3o, 40).

4. Commoratio debet, saltem moraliter, esse continua. Absentia
unius alteriusve diei non officit continuitati, licet discessio liabit.,
fuerit cum animo non redeundi (22); et dies absentiae non sunt sup­
plendi.
Neque obstant per se continuitati solae absentiae diuturnae. Vidi
in 682.
5. Commoratio menstrua continuanda est usque ad momentum
celebrationis matrimonii, ita ut si ante paucos etiam dies interrupi,
fuerit, nullum ius parocho conferat; dum e contra parochus domi
cilii aut quasi-domicilii licite assistit matrimoniis etiam eorum qui
tempore coniugii ineundi non resident in loco domicilii vel quasi
domicilii (23).
II
II
686. Quinam
licite assistere valeant matrimoniis
vagorum el
II
II qui non habent nisi domicilium vel quasi-domicilium
eorum
dioe
II
cesanum.
— 1. Quoad vagos, haec notanda:

1° Dicuntur vagi, qui nullibi domicilium habent vel quasi-doniiciliu'
(can. 91).
2° Proprius vagi parochus vel Ordinarius est parochus vel Ordinan.·
loci in quo vagus actu commoratur; uterque proinde valide et licite eius matri i
monio assistit (cc. 94. § 2, 1097, § 1, 2o). Idque valet sive utraque sive uu. |
pars tantum vaga sit.
3° Nomine actualis commorationis intelligitur, uti patet ex canor.· ;
1097, § 3. commoratio per tempus alicuius momenti, ita ut quis vere sedem com
morationis alicubi habere censeatur, et non ibidem degere tantum per inodur
tecto carentis (24).
(22) Cfr. Wernz, l. c. p. 291: W.ml. rs I. c. p. 33; Génicot-Snlsmans, II. n. 172; Cheloi
Z. c. n. 131; VcrincerBch-Creusen, H. n. 399.
(23) Cfr. Woutcrs, l. c. p. 31; Verineersch-Creusen, l. c. n. 399, 2; ChclodL l. c.
(24) Cfr. VlainiîiK, Z. c. n. 72; \\ outers, Z. c. p. 31, 4.

DE IIS QUI LICITE ASSISTUNT MATRIMONIIS

671

•|o Ubi agitur «le matrimonio vagorum, opus est ad assistendum li­
centia Ordinarii loci eiusve delegati (can. 1032; cfr. n. 182).
2. Quoad cos qui non habent nisi domicilium vel quasi-domicilium dioecesanum, haec teneas:
1° Parochus proprius horum est parochus loci in quo actu commoran­
tur (can. 94, § 3).
2° Itaque tam iste parochus quam loci Ordinarius valide ac licite as­
sistunt illorum matrimoniis.

687. An et quando parochus et loci Ordinarius indigeant licentia
ut licite assistant. — 1. Si desint conditiones, quas modo exposuimus
(n. 679 ss.), i. e. si utraque vel alterutra pars careat domicilio vel
quasi-domicilio aut menstrua commoratione in paroecia (quasi-paroecia)
vel dioecesi (vicariat u apostolico et praefectura apostolica), ad licite
assistendum requiritur « licentia parochi vel Ordinarii domicilii vel
quasi-domicilii aut menstruae commorationis alterutrius contrahentis'»
(can. 1097, § 1, 3°).
2. Nonnulla sunt notanda:
1° Agitur hic de licentia proprie dicta, quae nihil habet com­
mune cum delegatione potestatis, et quae ad liceitatem tantum neces­
saria est: supponimus enim parochos et Ordinarios in suo quisque
territorio matrimoniis assistere.
2° Licentia dari potest sive oretenus sive scripto, sive expresse
sive tacite.
3° Sufficit etiam licentia rationabiliter praesumpta, si commode
peti nequit; quo in casu decet quidem monere parochum proprium,
at nulla exsistit vera obligatio.
1° Licentia concedi potest etiam generaliter; ex. gr. parochi alicu­
ius civitatis possunt alii aliis generalem assistendi licentiam conferre (25).
5° Opus non est licentia, si utraque vel alterutra pars sit vaga actu
itinerans, «piae nullibi sedem commorationis habet (can. 1097, § 1. 3°). T;dis
est, ex. gr., mercator qui ab una civitate in aliam ita per totum annum va­
gatur ut in nulla ultra tempus nundinarum commoretur, aut nauta qui per
paucos dies residet in regione ad quam appulit.
Huiusmodi vagi non habent parochum et Ordinarium proprium stricte
dictum (cfr. can. 94, § 2), ideoque licentia talis parochi vel Ordinarii peti
nequit. Attamen necessaria est illa licentia Ordinarii, de qua in c. 1032
(n. 182).
0° Necessitas gravis excusat a licentia petenda (can. 1097, § 1, 3°).
Non agitur, fac advertas, de praesumenda licentia, at de ea non petenda.
Gravis necessitas est generatim quodcumque incommodum sat notabile ex
(25) Cfr. Chelodi, l. c. n. 135; Woutcrs, l. c. p. 31; Vermcersch-Creusen, L c. n. 400.

672

CAPUT IX - ARTICULUS IV

parte parochi vel nupturientium, moraliter aestimandum, ex. gr. d it»
asperum vel longinquum aggrediendum sit, si periculum exsistat matrimonii
civilis, etc. (26).
II parochus sit praeferendus. — 1.
688. Quinam

In quolibet casu

pro regula habeatur, ut matrimonium coram sponsae parocho cele­
bretur, nisi iusta causa excuset (can. 1097, § 2).
Si sponsa habet plures parochos proprios, cx. gr. ratione domicilii
et quasi-domicilii vel menstruae commorationis, potest eligere quem
maluerit.
Quaelibet iusta causa excusat, etiam levis, ideoque lex certe non
obligat sub gravi, ut omnes concedunt. Num saltem sub levi? Quidam
negant, cum nullam obligationem stricte dictam agnoscant (27); sed
verius quaedam obligatio profecto datur, quia Codex expresse requirit
iustam causam, ut aliter fiat; atqui nulla causa opus est, ubi non agitur
de obligatione.
An iusta causa sit promissio seu votum matrimonium celebrandi in
tali ecclesia vel sanctuario, ob peculiarem devotionem? Promissio seu
votum potest quidem esse causa iusta; sed huiusmodi votum, si fiat
in praeiudicium iurium parochialium seu contra praescriptum can.
1097, § 2, per se validum non est ideoque obligationem non inducit.
Si iusta causa adsit, non urget obligatio petendi licentiam a parocho
sponsae, quamvis fieri possit. Expedit tamen eum monere (28).
2. Matrimonia catholicorum mixti ritus, ex. gr. si vir est ritus latini,
mulier autem ritus graeci, in ritu viri et coram eiusdem parocho celebrandi
sunt, nisi aliud iure particulari cautum sit (can. 1097, § 2). Huiusmodi iu>
olim vigebat ex. gr. pro ruthenis (29). Hodie ad Orientales quod attinet at­
tendendum est praescriptum can. 88, § 3. (30).

3. Praescriptum can. 1097, § 2, in fine, non derogat can. 1099,
§ 1, n. 2, ut declaravit Pontif. Comm. Codicis die 8 iul. 1948 (31). Ratio
(2G) Cfr. Woutcrs, l. c. p. 35; Chelodi, l. c. n. 135; Cerato, l. c. n. 91; Boudinhon, L·
mariage et les fiançailles, η. 72; Gônicot-Salsmans, II, η. 172; Noldin, l. c. n. 619, II.
Cord. Gennari (op. cU. p. 27) suadet ut parochus assistens causam omissae petitionis id
libro matrimoniorum annotet. Nulla tamen urget obligatio proprie dicta id faciendi.
(27) Cfr. Chelodi, l.c. n. 135; Woutcrs, l.c. p. 35, n. 2; De Moris, /us matrimoniale, n.212.
(28) Quae habet Woutcrs (/. c. p. 35. n 3) minus probantur. Nam lex particularis diomsana, quatenus strictior est lego communi, profecto contraria est, quoad excessum, ipd fcgi
communi ideoque qua talis non sustinetur sine explicite aut implicito consensu supremi hiris
latoris.
(29) Cfr. Dccr. S. C. de Prop. Fide, G oct. 1863; Collect. S. C. de Prop. Fide, I, n. 1213.
(30) Motu proprio Pii XII « Crebrae allatae sunt ·, 22 febr. 1919: Do disciplina sacramenti
matrimonii pro Ecclesia Orientali.
(31) A. xL S. XL, p. 386.
‘ JS·

DE ns QUI LICITE ASSISTUNT MATRIMONIIS

673

responsi manifesta est; nam citati canones agunt de re plane diversa.
Sane can. 1097, § 2 agit de licita adsistentia matrimoniis praestanda;
can. 1099, § 1, contra, do valida adsistentia, scu de iis qui tenentur
ad formam canonicam servandam in matrimonii celebratione.
II
II
689. Poenae in eos qui sine licentia matrimoniis
interfuerint.

»

— « Parochus qui sine licentia iure requisita matrimonio assistit, emolu­
menta stolae non facit sua, eaque proprio contrahentium parocho re­
mittat» (can. 1097, § 3).
1. Est obligatio ex iustitia, iuxta nonnullos, quae fundamentum
suppeditat actioni iudiciali, et quae urget ipso facto i. e. etiam ante
sententiam declaratoriam (32). Alii negant agi de huiusmodi obli­
gatione.
2. Nomine emolumentorum stolae hic intelliguntur ea, quae parocho
qua tali ex celebratione matrimonii in illa paroecia obveniunt (cfr.
n. 698). Ad haec emolumenta non pertinent stipendium Alissae, dona
ex amicitia data etc.
3. Codex de parocho tantum loquitur, quia emolumenta, licet
matrimonio assistat sacerdos delegatus, per se cedunt semper parocho,
qui si forte ea in favorem delegati remittat, ipsemet restituere illa
tenetur parocho cuius ius laesum fuit (33).
4. Haec iuris dispositio non respicit parochum sponsi, qui etiam
sine causa nuptiis benedixit, quia licentia non indigebat. Neque re­
spicit parochum, qui interfuit matrimonio vagorum, licentia ab Ordi­
nario eiusve delegato, de quo in can. 1032 (cfr. n. 182), non obtenta.
Itaque restitutio emolumentorum stolae eum tantum parochum
respicit, qui nuptiis astiterit contra praescriptum can. 1097, § 1, 3°
(n. 687).
5. Si plures sunt parochi proprii, controvertitur quo ordine sit
facienda restitutio: utrum primum parocho domicilii, dein quasidomicilii, demum menstruae commorationis, an pro lubitu alicui
ex illis.
Haec teneas :
a) Iu casu diversi domicilii vel quasi-domicilii in sponso et in sponsa,
emolumenta, ad mentem legislatoris ex can. 1097, § 2, remittenda sunt pa­
rocho sponsae (34).
(32) Woutcrs (/. c. p. 30) docet hanc luris dispositionem esse poenam latae sententiae.
S d omnino tenendum cum Ojotti (7. c. n. 129) ot aliis, non agi de poena, sed solum de quadam
declarationo iuris, quod, otsi lex nihil quoad hoc statuisset, per se ipsum vim haborot.
(33) Undo minus recte Woutcrs (L c. p. 36) dicit sacerdotem delegatum non teneri ex
can. 19. Non agitur enim, ut modo diximus (not. 30), do vera poena.
(31) Gennari, op. cit. p. 36; Ojctti, l. c. n. 131; Wouters, L c.
43 — Cappello, De Sacramentis f V.

674

CAPUT IX - ARTICULUS V

b) Si sponsa plures habet parochos proprios, emolumenta stolae inter
eos dividantur (cfr. can. 1236, § 2). Palam est idipsum valere, si utraque parhabeat eosdem parochos proprios.
c) Plures tenent (35) excludendum osse parochum menstruae commora­
tionis, utpote non proprium, alii negant vel dubitant (36).
Prior sententia thcoretice verior est. Agitur quidem de restitutione quae
fundatur in iure assistendi, sed can. 1097, § 3 expresse dicit emolumenta ·>pro­
prio contrahentium parocho · esse remittenda; atqui solus parochus domicilii
vel quasi-domicilii est proprius; ergo.
d) Practice Ordinarius loci, ad controversias et dubia vitanda, deter­
minet cuinam ex pluribus parochis propriis, emolumenta stolae remittendi
sint. At ius Ordinarii in hac re nonnisi ad normam can. 1097 intelligendumesi
6. Quaeri potest, num teneatur ad restitutionem parochus, qui sine li­
centia iure requisita matrimonio benedixit, sed emolumenta stolae sine causa
remisit seu a contrahentibus non percepit.
Alii affirmant, quia ius parochi proprii illaesum manere debet. Alii ne­
gant ob has rationes: a) parochus in casu non tenetur vi legis ecclesiasticae,
quae non intelligitur de emolumentis non perceptis; b) nec tenetur vi legis
naturalis, quia alium non impedit neque a bono, in quod iam ius habebat,
neque medio iniusto a bono, in quod nondum ius habebat.
Haec sententia verior est. Parochus tamen qui matrimonio interfuitd
emolumenta remisit, monere debet nupturientes ut proprio parocho ea tradant.
Hic autem habet ius illa exigendi.
Iuxta omnes, parochus restituere debet, si emolumenta stolae ita remisit,
ut ea sub alio titulo, ex. gr. stipendii Missae, sibi exhibenda curaverit : siquider.
in hoc casu illa vere percepit (37).

7. Poena suspensionis statuta a Concilio Trid. (38) contra sacer­
dotes illegitime assistentes, iam decreto « Ne temere» abrogata est
Itaque hodie aliae poenae non vigent (cfr. can. 6, 5°), nisi ab Ordi­
nario statuantur (can. 2221).

Articulus V.
De assistentia praestanda II atrimoniis
in casibus extraordinariis.
690. Duo casus extraordinarii a lege excepti. — 1. Can. 1098 sta­
tuit : « «S’i haberi vel odiri nequeat sine gravi incommodo parochus vel Ordi(35)
(36)
(37)
(38)

Ojettl, L· c. u. 130: Gcnnarl, /. c. p. 36.
Vlaming» l. c. n. 583; Ohelodi» l. c. n. 135, not. 5; Noldln, l. c. n. 617.
\V outers, l. c. p. 36; Van de Burgt-Schoepmun» Z. c. n. 241
Se88. XXIV, cap. : du re/. mart.

DE ASSISTENTIA MATRIM. IN CASIBUS EXTRAORD.

675

narius vel sacerdos delegatus qui matrimonio assistant ad normam
eo. 1095, 1096:
« 1° In mortis periculo validum et licitum est matrimonium con­
tractum coram solis testibus; et etiam extra mortis periculum, dummodo
prudenter praevideatur eam rerum conditionem esse per mensem du­
raturam;
« 2° In utroque casu, si praesto sit alius sacerdos qui adesse
possit, vocari et, una cum testibus, matrimonio assistere debet, salva
coniugii validitate coram solis testibus ».
Itaque duo sunt casus, in quibus matrimonium valide et licite
celebrari potest sine praesentia parochi vel loei Ordinarii vel sacer­
dotis delegati: a) in periculo mortis; b) cum sacerdos competens prae­
videtur per mensem cxpectandus.
2. Proposito dubio: «Utrum, secundum can. 1098, ad valide et licite
matrimonium coram solis testibus contrahendum sufficiat factum absentiae
parochi, an requiratur etiam moralis certitudo ex notorio vel ex inquisitione,
parochum per mensem neque haberi neque adiri posse sine gravi incommodo »;
Pontif. Commissio Codicis die 10 nov. 1925 (η. VIII) respondit: « Negative
ad primam partem; affirmative ad secundam» (1).
Igitur non sufficit factum i. e. simplex absentia parochi, sed necessaria
est certitudo moralis, etiam lato sensu, quocumque modo habita, sive ex
interrogationibus seu inquisitione per se aut per alios facta, sive ex notorietate rei seu facti absentiae.

691. Primus casus. — Tres conditiones requiruntur: 1° ut agatur
dc periculo mortis; 2° ut parochus (vel Ordinarius aut sacerdos dele­
gatus) sine gravi incommodo nequeat haberi vel adiri; 3° ut duo saltem
testes adsint.
1. Periculum mortis (non articulus) tum ex morbo tum ex qualibet
alia causa oriri potest, ex. gr. proelio, ex tempestate in mari, ex
partu valde difficili, ex capitali sententia, ex inundatione, etc. Cfr.

n. 231.
Sufficit, ut periculum immineat alterutri contrahenti. Huiusmodi
periculum moraliter aestimandum est. Si error adfuerit in aestima­
tione periculi, non ideo nuptiae, sine parocho celebratae, sunt
invalidae.
Si brevi infirmus convaluerit, non ideo scrupulus habendus est
circa valorem matrimonii, nisi constet periculum mortis omnino im­
prudenter seu absque ullo fundamento aestimatum fuisse.
(1) A. A. s., XVII, p. 5S3.

676

CAPUT IX - ARTICULUS V

Nihil interest quaenam sit causa motiva matrimonium ineundi.
Codex de hac minime curat, nec peculiarem aliquam postulat (2).
Consulto enim omissa fuerunt verba decreti a Ne timerer, «ad
consulendum conscientiae (et si casus ferat) légitimation! prolis >
(art. VII).
2. Parochus (Ordinarius etc.) deesse censetur sive absolute sive
relative. Absolute, si nullatenus haberi vel adiri queat; relative, d
nonnisi cum magno incommodo.
Tunc dicitur haberi non posse, cum parochus vocari nequit a
partibus vel ab aliis, aut cum ipse, sive accersitus sive non, nequit
adire contrahentes ut eorum consensum exquirat et recipiat.
Dicitur adiri non posse, cum ipsi nupturientes nequeunt se con­
ferre ad parochum ut coram eo matrimonium contrahant.
Impossibilitas absoluta verificatur, si tempus desit omnino, aut medium
nequaquam suppetat ut vel nupturientes cum eo conveniant vel ut per epi­
stolam delegatio obtineatur. Media extraordinaria non considerantur (cfr.
n. 237, 2).
Impossibilitas relativa adest, si notabile damnum morale physicum aut
morale vel temporale, accersito parocho, aut partibus aut tertiae cuidam
personae aut bono publico obveniret (3).
Unde contrahentes non tenentur magnas impensas sustinere, vel iter
valde durum suscipere, aut periculo alicuius gravi damni se exponere ut
testem qualificatum habeant, quamvis forte neglexerint culpabiliter occa­
sionem eum commode habendi. Nec a fortiori poenitens tenetur concedere
confessario licentiam petendi delegationem, si ex hoc aliqua suspicio contra
se oriri possit.
Ex. gr. confessarius, excipiens confessionem poenitentis graviter aegro­
tantis, reperit eum inhonestas relationes fovero cum persona, a qua non po­
test aut non vult separari, ita ut expediat eos coniugali foedere iungi. In
casu poenitens non tenetur concedere licentiam impetrandi delegationem,
neque confessarius eam exigere potest, si conditio poenitentis ignoretur,
et ex impetrata delegatione suspicio contra eum oriri possit parocho vel Or­
dinario deleganti. Huc tamen revocanda facultas quae confessario ex can. 1044
competit dispensandi super impedimentis et forma, de qua fuse suo loco.

Sufficit et requiritur personalis impossibilitas; sufficit, ita ut non
requiratur communis; requiritur, ita ut non sufficiat communis seu
localis, exclusa personali.
WM
(2) Cfr. Ohdodl, l. e. n. 130; Gfinlcot-Salsmans, 1. c. n. 47-1; Do Smot. I. c. n. 131 8.:
Cerato, l. c. n. 95.
(3) Cfr. Ohelodi, l. c.; Wouterfl» l. c. p. 37; Vermeerech-Creufion, l. c. n. 404: GénkotSaltiUQiina, l. c.; Noldln, l. c. q. 652.
. jaj
bmBb

DE ASSISTENTIA MATRIM. IN CASIBUS EXTRAORD.

677

Generatim impossibilitas absoluta seu physica et moralis seu re­
lativa adest ex penuria sacerdotum, ex distantia locorum, ex perse­
cutione, ex morbo contagioso, ex defectu sacerdotis, ex negligentia
ministri, qui renuit consuetas visitationes facere, ex defectu medii
ordinarii, quo delegatio obtineri possit (4).
De incommodo gravi ex lege civili vide n. 694.

692. 3. Testes debent esse ad validitatem matrimonii saltem duo.
Can. 1098, 1° dicit: « coram solis testibus»] proinde manifeste sup­
ponit non sufficere unum testem dumtaxat, sed requiri saltem duos.
Et recte quidem: nam, quando agitur de probando aliquo facto iuridico, de eo praesertim quod potest praeiudicium alteri afferre, non
sufficit, ex generali iuris principio, unus testis, sed plures requiruntur,
i. e. saltem duo.
a) Omnes possunt testium munere fungi. Huc spectant quae supra
diximus (n. 652 ss.).
b) Ili testes, quamvis sacerdos desit, non sunt qualificati seu auctorizabiles.
c) Ad valorem coniugii requiritur, ut praesentia testium sit simultanée,
physica et moralis (cfr. n. 655).
d) Testes non tenentur exquirere et recipere nupturientium consensum;
eatis est, ut coram ipsis consensus a contrahentibus praestetur.

4. Si validitati matrimonii obstet impedimentum iuris ecclesia­
stici, super quo Ecclesia solet dispensare, et desit sacerdos, qui dis­
penset, coniugium, saltem probabiliter, potest, urgente revera gravis­
sima necessitate, valide contrahi, non quidem vi explicitae dispensationis,
sed vi cessationis legis ecclesiasticae, in conflictu cum lege naturali (5).
Vide n. 199.

693. Alter casus, i. e. extra periculum mortis. — Ut matrimonium
valide celebrari possit coram solis testibus, tres conditiones requi­
runtur:
1° Ut parochus (Ordinarius loci, etc.) sine gravi incommodo
haberi vel adiri nequeat; 2° ut prudenter praevideatur, eam rerum con­
ditionem esse per mensem duraturam; 3° ut nuptiae celebrentur coram
duobus saltem testibus.
( I) Cfr. Woutcrs, l. c. p. 38; Woldin, l. c. n. 052; Chelodi, l. c. n. 136; Gônlcot-Salsnmns,
l. c. n. 171; Pighi, l. c. n. 116; Vloralng, l. c. n. 587.
(5) Cfr. S. Alph., I. c. n. 613; Gcnnari, l. c. p. 40, not.; Monit. tccl. XX, p. 177; Cerato,
l. c. n. 95.

678

CAPUT IX - ARTICULUS V

1. Ad grave incommodu: H quod attinet, vide n. 691. Speciatim
notandum est, etiam in hoc casu requiri et sufficere impossibilitatem
personalem habendi vel adeundi sacerdotem competenten, quin re­
quiratur vel sufficiat localis et communis, exclusa personali (6).
2. Quoad alteram conditionem scii, parochi aliusve absentiam,
haec animadvertas:
a) Nihil refert utrum a longo an a brevi tempore parochus
absit, dummodo ex notorio aut inquisitione seu ex notitia indubia
adsit moralis certitudo saltem late sumpta parochum per mensem neque
haberi neque adiri posse sine gravi incommodo, ita ut simplex prae­
sumptio aut factum absentiae parochi non sufficiat (Pontif. Comm. Cod.
10 novembris 1925).
b) In hac praesumpt ione existimanda, consueta et ordinaria, non
autem inopinata et extraordinaria, attendi debent (7). Undo si paulo
post celebratum matrimonium, parochus ex inopinato quodam eventu
adesset revera in paroecia, non ideo invalidum foret coniugium iam
initum. Neque valori matrimonii officit, quod praevisio, dummodo
prudens, erronea de facto fuerit.
c) Nuptiae validae sunt, quamvis contrahentes in fraudem legis
egerint, vel consulto differentes celebrationem matrimonii ad tempus
quo verificatur praedicta rorum conditio, vel se conferentes in locum
ubi sacerdos competens haberi vel adiri nequit (8).
d) Mensis debet esse continuus et completus. Nam dictio «per
mensem, per annum, etc. » significat profecto tempus continuum et
completum (9).
Attamen mathematice tempus accipiendum non est; quare si de­
sit v. g. una aliave hora, aut etiam probabiliter una dies, non ideo
excluditur applicatio principii.
e) Casus verificatur plerumque in dissitis missionum locis, quae
missionarius invisere nequit singulis mensibus. At alibi quoquo veli­
ficari potest impossibilitas moralis, et interdum etiam physica, habendi
vel adeundi parochum seu testem qualificatuin, ex. gr. tempore belli,
persecutionis, epidemiae etc.
incommodum
grave, do quo in can. 1098, tunc quoque verificetur, cum sacerdos competens
694. Quaeritur, num huiusmodi moralis impossibilitas seu

(0) Cfr. S. C. C. 27 lui. 11)08. ad VIII; .tc.bi S. Salis, XLI, p. 5H; Noldin, l. C. n. 052;
Chclodi, Z. c. n. 137; Woutcrs, l. c. p. 39 8.
(7) Cfr. S. C. C. 27 iul. 1908, ad Vf.
3^·
(8) Cfr. S. C. de Sacram. 13 mart. 1910, ad ΓΙΙ; jrZ// A post. Salix, II, p. 193; Noldin,
l. c.; Génicot-Salsinans, l. c. η. 171; Cholodi, Z. c.
(9) Barbosa, Tract.
dictionibus. particulis, etc., 250, 2; ReiiTcnet., ILI Ut. 31 n. 94*
Suorez, Dc censuris, disp. 29, sect. 1, n. i; D’Annibale, 1, n. 39, not. 13. *
’ ' '

DE ASSISTENTIA MATRIM. IN CASIBUS EXTRAORD.

I
I

'

1
!
!
,
:
!

i

679

nequit matrimonio assistere, quia celebratio matrimonii vel assistentia prohi­
betur a lege civili (10).
Certa ab incertis distinguenda sunt:
1° Can. 1098 ita intelligendus est, ut referatur tantum ad physicam
parochi vel Ordinarii absentiam. Ita Pontif. Comm. Codicis, 10 mart. 1928 (11).
2° Ad huiusmodi physicam absentiam referendus est etiam casus quo
parochus vel Ordinarius, licet materialiter praesens in loco, ob grave tamen
incommodum celebrationi matrimonii assistere nequeat, requirens et exci­
piens contrahentium consensum. Pontif. Comm. Codicis, 25 iul. 1931 (12).
3° In periculo mortis, difficultas facile solvi potest, quia plerumque
succurrit praescriptum can. 1043-1044 (cfr. n. 231 ss.) ex quo Ordinarius
vel parochus dispensaro valet etiam super forma, quoties verificetur conditio
apposita: « ad consulendum conscientiae vel legitimalioni prolis ». Quaestio
manet, quando non verificatur haec conditio ideoque locus non est dispen­
sationi super forma.
4° Si commune sit incommodum grave, attentis rerum circumstantiis,
non autem particulare, procul dubio applicatur principium can. 1098.
5° Si lex civilis vetat celebrationem matrimonii seu exercitium cultus reli­
giosi, uti v. g. tempore persecutionis, certe fit locus praescripto can 1098.
Etiam ante Codicem in huiusmodi casu iniri poterat coram testibus
tantum (cfr. n. 695): porro hodie disciplina in hac re longe mitior facta est.
Si lex civilis non prohibeat matrimonii religiosi celebrationem, sed eam
subiiciat conditioni, quae servari nequit, sub poenis gravissimis, item fit
locus praescripto can. 1098.
6° Si parochus recusat matrimonio assistere propter metum poenarum,
quae a lege civili statuuntur contra ministrum assistentem v. g. antequam
praemissa sit caeremonia civilis, controvertitur.
Plures affirmant applicari posse praescriptum can. 1098 (13); multi negant (14).
(10) S. O. <lo Sacram., 29 lui. 1908, nd IX. responderat: «Non osse interloquendum»
S. C do Propaganda Fido, 24 mart. 1909. declaraverat: « Parochus... permittat, ut absque.
sua assistentia matrimonium ineant, sed tamen praesentibus tribus aut saltem duobus testibus
integrae fldoi ».
S. C. do Sacram., 24 nov. 1909, reposuerat: ■ Ordinarius... permittat ut absque prae­
sentia parochi matrimonium in casu valido et licite iniri possit, omisso a sponsis formali con­
sensu coram duobus testibus ».
Eadem S. Congr. dio 13 mart. 1910 responderat: « Matrimonium potest valide et licita
contrahi coram solis testibus sino praesentia sacerdotis competentis ad assistendum, semper
ac, elapso moneo, sacerdos competens habori vel odiri nequit ».
S. C. ilo Sacrum., do casu interrogata, dio 31 ian. 1916 respondit: « Recurratur in singulis
casibus, excepto casu periculi mortis, in quo quilibet sacerdos dispensaro valeat etiam ab
Impedimento clandostinitatls, permittendo ut In relatis adiunctis matrimonium cum solis
testibus valido et licito contrahatur ».
(11) Acia Apost. Sedis, XX, p. 120.
(12) .-Icta Apost. Sedis, XXIII, p. 288.
(13) Woutors, I. c. p. 41; Cholodl, I. c. n. 136; Oônicot-Salsmans, Le. n. 474:Boyereborgcn,
Ned. Kath. Stemmen, 1916, p. 365; Do Smet, I. c. 1, n. 136 s.; Vermoersch-Creusen. I. c. n. 405;
Vlamlng, I. c. n. 590; Noldin, I. c. n. 652, 2; SchWor, Das Eherechl nach dem Codex iuris ca­
nonici, MUnstor, W. 1918, p. 59 s.; Haring, Codex-Das Ehenchi, apud. Th. Pr. Quartalschr.,
1918, p. 40 s.; Knecht, I. c. p. 146, ot alii.
(14) Cfr. Noldin, I. c.; Oonicot-Sulsmans, I. c. n. 474; Woutors, I. c. p. 40 s.; De Smet, I. a.

f

680

CAPUT IX - ARTICULUS V

Impossibilitas caeremoniae civilis oritur praesertim ex triplici capite
a) ex impedimento civili ab Ecclesia non recognito; b) ex defectu documen,
torum quae a lege civili postulantur; c) ex defectu alicuius conditionis lege
civili necessariae, v. g. si vir militaris a matrimonio vetetur propterca quod
sponsa sufficienti dote destituatur (15).
i
Hodie, attenta responsione Pontif. Comm. Codicis diei 25 iul. 1931,
dubitandum non est quin in casu locus sit praescripto can. 1098, dummod.
adsit revera incommodum grave ob poenas incurrendas.

695. Testes et ritus celebrationis huiusmodi 1« .atrimonii. — 1. Quoad
testes, omnia huc spectant quae supra diximus (nn. 652 ss.).
2. De ritu celebrationis matrimonii coram solis testibus, prae
oculis habeatur Instructio S. C. de Prop. Fide, 23 iun. 1830, ad Vit.
Apost. Sinensem:
«Tali casu parentes duos testes eligant qui una cum sponso et sponsa
eorumque propinquis ad ecclesiam se conferentes, flexis genibus, consuetos
fidei, spei, caritatis, contritionis actus in communi recitent, sicque sponsus ,
et sponsa ad contrahendum matrimonium recte se disponant. Post bate
surgentes sponsi coram praedictis testibus per verba dc praesenti mutuum
exprimant consensum, et post actas gratias Deo domum revertantur.
« Si autem ad ecclesiam ire nequeant, in privatis domibus praedicta
observentur; postea, vero, data opportunitate, et novi coniuges et testes
missionarium (seu parochum, addimus) adeant, ut ipsi de matrimonio rite
inito legitimo constet, et ab eodem benedictionem accipiant» (16).

3. Si desit qui super forma dispensare valeat, probabile est.
matrimonium ex epikeia etiam sine testibus posse celebrari in gra­
vissimis rerum adiunctis, ex. gr. si quis secus semper ac diutissime
a matrimonio contrahendo abstinere deberet, vel in proximo aeternae
damnationis periculo versaretur.
In iisdem gravissimis rerum adiunctis etiam impedimentum iuris
ecclesiastici probabiliter cessat (17). In ordinariis circumstantiis, i. e.
(15) S. O. do Siveram. 12 lui. 191G interrogata do valoro matrimoniorum in dloecee!
Padorbononsi contractorum vel contrahendorum in casu praefato» respondit: « Ordinaria I
recurrero non dedignotur in singulis casibus iuxta decretum oditum ab hac S. O. 31 Ian. 1M i
Quod spectat ad praeteritum, eid:m Ordinario tribuitur facultas sanandi in radice matdmorda,
dc quibus in praedictis litteris, constito tamen sibi in singulis casibus do perseverantia con­
sensus putatorum coniugum cctorlsque servatis de iure servandis ».
Eadem S. Congregatio Ordinario Montons! interroganti do matrimoniis exterorum, qui
civilia documenta pro implendis formalitatlbus matrimonii civilis necessaria obtinere non
poterant» ros ripslt: · Ordinarius provideat per opportuna modia ad hoc ut opifices exterarum
nationum in sua dioecesi commorantes sibi compararo valeant documenta pro explendis nuptiil
etiam coram civili nw gistratu; qaabnu . ia ro id obtineri nequeat. recurrendum est ad S. Cwurr
in sinfulis ca ibus ». Xouv. Kcv. TMol., 1920, p. 624; Do Smct, n. 137, not 2
(16) Collect. S. C. dl· Prop. Fill·, Γ, η. 816.
*
.Μ»*'
_
“3: UaU··^·· ‘· “· "· Μβ> ν“ «· «"«>· ScUaopn»™. U

DE ASSISTENTIA MATRIM. IN OASIBUS EXTRAORD.

681

pro mensili defectu Ordinarii, parochi et ab eis delegati sacerdotis,
putamus non cessare.

696. Praesentia sacerdotis. — 1. In utroque casu, si praesto sit
alius sacerdos qui adesse possit, vocari et, una cum testibus, matri­
monio assistere debet.
a) Assistentia huius sacerdotis non est ad valorem matrimonii,
ut expresse statuit can. 1098, 2°, sive culpabiliter sive inculpabiliter
a contrahentibus non vocetur et matrimonio de facto non assistat.
b) At ad liceitatem cius assistentia necessaria est, nisi excuset
aliqua insta causa. Nam can. cit. dicit expresse: «vocari et... matri­
monio assistere debet ».
Nec ulla difficultas erui potest ex verbis eiusdem can. 1098, 1°,
ubi matrimonium dicitur validum et licitum. Sensus enim obvius
verborum est, ut tale sit matrimonium, quod ineatur quidem coram
solis testibus, sed servatis servandis. Ita fere omnes ΑΔ. (18). Con­
traria sententia caret solido fundamento (19).
c) Dicitur: « si praesto sit alius sacerdos qui adesse possit »;
proinde si facile haberi nequit, non urget obligatio eum inquirendi.
d) Sacerdos vocandus est, quamvis censura aut poena vindicativa sit innodatus.
Num, attento can. 2261, § 3, etiam vitandus et ccnsuratus post sen­
tentiam comdemnatoriam vel declaratoriam vocari debeat (nota verbum,
non possit), non satis liquet.
Quoad vitandum, negative respondendum; et verius etiam quoad censuratum, postquam praefata sententia intercesserit. Ratio: 1° sacerdos, qui
matrimonio assistit, neque sacramentum conficit vel administrat neque sacramentale, nisi accedat nuptiarum benedictio, quae tamen necessaria non est;
unde per se non occurrit applicatio praescripti can. 2261, § 3; 2° assistentia
sacerdotis non praecipitur, ut modo diximus, cum magno rigoro; proinde
non videtur legislator exigere ut huiusmodi ccnsuratus advocetur, non ob­
stante sententia quae gravissimos effectus iuridicos parit (20).
(18) Chelodi, Z. c. n. 136; Wouters, l. c. p. 38; Oônlcot-Salsmane, Z. c. n. 471; Noldin,
l c. n. 652; Coroto, l. c. n. 95; Plghl, l. c. n. 116, q. 3; Do Smot, l. c. n. 133, ct olli.
(19) Controvertltur, an sacerdos in casu habendus sit tamquam tectis quali/icatus. Non­
nulli negant, tum quia eius praesentia non est absolute necoeearia, tum quia opus non est
ut requirat· et excipiat consensum. Alii affirmant, quia sacerdos auctoritatem ecclesiasticam
repraesentat, adeo ut valeat dispensare super impedimentis et forma.
(20) Quare nimis absoluto Cerato (Z. c. n. 95, 1) dicit: «sacerdos... vocetur, ad licoltatem, quamvis exeo il unlcatus vel interdictus vel suspensus per sententiam cognoscatur:
can. 2261, 5 3 ».
Aliud profecto est, quod ccnsuratus, postquam intercessit sententia condemnatoris vel
dsd.iratoria, possit a fldclibUB vocari, ct aliud quod dcbeaL Primum quidem ex can. 2261,
i 3 deducitur; altorum non, praesertim ubi agitur de sacram en talibus.

682

CAPUT IX - ARTICULUS V

e) Necesse non est ad valorem matrimonii, ut sacerdos exquirat et
recipiat consensum.
/) Sacerdos ex can. 1044 valet profecto dispensare super impedimentis
IlTJ trimonialibus (cfr. nn. 236, 239).
Potestne dispensare etiam super forma? Nonnulli dubitant, attento ca­
none 1098 (21); sed, contra, affirmandum est. Nam can. 1044 expresse dicit
sacerdotem qui matrimonio, ad normam can. 1098, 2°, assistit, eadem potestate pollere, de qua est sermo in can. 1043; porro isto canon expressis
verbis loquitur de potestate dispensandi «tum super forma in matrimonii
celebratione servanda, tum super omnibus et singulis impedimentis iuris
ecclesiastici... »; ergo nulla est solida ratio dubitandi.

2. Assistentia sacerdotis merito praecipitur: 1° ut dignitati et
sanctitati matrimonii consulatur; 2° ut sponsi benedictionem acci­
piant; 3° ut dispensetur super impedimentis, quae forte obstent
valori nuptiarum; 4° ut maior securitas praestetur contractus rite
initi (22).
De obligatione nupturientium, testium et sacerdotis curandi adnotationem matrimonii, vide n. 720.

697. Discrimen inter ius antiquum et novum. — 1. Etiam iure
Tridentino vigente, valida erant matrimonia inita coram solis testi­
bus, si aderat impossibilitas physica aut moralis habendi parochum (23).
S. Off. die 1 iul. 1863 disciplinam vigentem hisce verbis declara­
verat: α Quando difficilis, nec tutus est accessus ad parochum, et
ignoratur quandonam parochus haberi possit, et praevidetur spatio
saltem unius mensis a loco abfuturus, nullusque alius sit qui vices
parochi suppleat, matrimonium valere absque praesentia parochi,
servata in eo, quo potest, forma Concilii, neque adhibitis saltem
duobus testibus » (24).
Quae tamen impossibilitas debebat esse communis, et non solum
particularis, iuxta communissimam sententiam (25).
(21) Cfr. De Moris, l. c. n. 233.
(22) Noldin, l, c. n. 652; Vermcersch-Croupon. I. c. n. 106; Do Moris, I. c. n. 235.
Vlaming (Z. c. p. 394, ad n. 415) docet potestatem sacerdotis dispensandi super forma
et impedimentis esso ordinariam. Haec opinio erronea est; nam sacerdotium, qua tale, non est
officium sensu stricto; atqui potestas ordinaria adnexa est tali officio (cfr. cc. 145, § 2, 197
J 1). Potestas dicenda est delegata a iure.
(23) S. O. C. 18 ian. 1663, 30 mart. 1669; Pius VI, ad Episc. Luclonen. 28 maii 1793
et ad Episc, Gcnovcn. 5 oct. 1793; Curd. Caprara, 2 maii 1803 do matrimoniis celebratis In
Gallia durante vel post revolutionem; 8 C S Off. 6 iul. 1817, 15 ian. 1871; Bened. XIV,
De Synodo diocc. lib. XII, cap. 5, n. 5; Rosset, l. c. n. 2136 es.; Wernz, l. c. n. 173, VI; Oa·
epurri, I. c. n. 1171 ss.
(24) CoUect. S. C. de Prop. Fid , I, n. 1240.
| '«Mg
(25) Cfr. Oasparri, l. c. n. 1175; Wcrnz, Z. c. n. 173, not. 165.

DE ASSISTENTIA MATRIM. IN CASIBUS EXTRAORD.

683

Nonnulli tamen putabant probabile esse matrimonium valere etiam
in casu impossibilitatis particularis (26).
2. Decretum « Ne temere » (cfr. n. 660), novam inducens disciplinam, haec
statuebat: « Imminente mortis periculo, ubi parochus vel loci Ordinarius
vel sacerdos ab alterutro delegatus haberi nequeat, ad consulendum con­
scientiae et (si casus ferat) legitimation! prolis, matrimonium contrahi va­
lide ac licite potest coram quolibet sacerdote et duobus testibus» (art. VII).
Codex non exigit 1° ut immineat periculum mortis; 2° ut matrimonium
sit necessarium ad consulendum conscientiae, vel, si casus ferat, prolis legi­
timation!; 3° ut adsit aliquis sacerdos.
3. Extra periculum mortis, ex decreto «Ne temere » haec disciplina
vigebat: « Si contingat ut in aliqua regione parochus locive Ordinarius aut
sacerdos ab eis delegatus, coram quo matrimonium celebrari queat, haberi
non possit, ea que rerum conditio tam a mense perseveret, matrimonium va­
lide ac licite iniri potest emisso a sponsis formali consensu coram duobus
testibus» (art. VIII).

Codex duplicem praesertim introduxit immutationem in hac re:
1° Verba: «Si contingat ut in aliqua regione etc.» — quae
inultas et graves difficultates moverant, praesertim circa impossibi­
litatem, scii, num exigerent omnino communem seu localem, au
admitterent etiam particularem (27) — omissa fuerunt, aliis consulto
additis, ita ut hodie nullum supersit dubium de applicatione legis in
actu impossibilitatis particularis.
2° Non amplius attenditur mensis iam elapsus, sed rerum con­
ditio per mensem duratura.

698. Ius parochi percipiendi oblationes seu emolumenta ob assistentiam II latrimoniis praestitam. — 1. Olim iure communi nihil in
hac re determinatum erat. Imo in cap. 8, 9, X, de simonia, V, 3
prohibet ur aliquid exigere pro « benedictionibus nubentium n.
At Innocentius ill in cap. 42 eiusd. tit. iubet servari laudabiles
consuetudines fidelium aliquid offerendi.
2. Quae oblationes aut legitima consuetudine aut interdum, ad compe­
scendos abusus, statutis quoque dioccesanis determinatae erant (2S).
(26) Cfr. Sanchez, lib. III, disp. 17, n. 3; Oury-Ballarlnl, II, n. 840.
(27) Relata verba decreti « Ne temere », obvio sensu intcllcx*ta manifeste significant im­
possibilitatem esso dimetiendam ox conditionibus rrpionfo, ct non personarum. At statim ab
initio non pauci commentatores Decreti putarunt legem applicandam esso etiam in casu im­
possibilitatis particularis. Cfr. OJotti, l. c. n. 122; Wernz, l. c. n. 18S, p. 296 ss.; Lchmkuhl,
/. c. n. 892; Gonnari, L c. p. 52; Monit. eccl.t vol XXV111, p. 94 88. Horum sententiae visa
est adhaesisse S. C. do Sacr. 13 mart. 1910, ad 1.
(28) Wernz, l. c. n. 199; Schnitzer, l. c. p. 216.

CAPUT IX - ARTICULUS VI

684

Ex decreto S. C. Concilii diei 10 iun. 1890 servanda erat taxa regionalis !
in Italia, provincialis extra Italiam, approbata ab eadem S. C. C.; qua taxa |
deliciente, standum erat consuetudini vel statuto dioccesano (29).

3. Eo ipso quod can. 1097, § 3 statuit parochum, qui sine licentia
iure requisita, matrimonio assistit, emolumenta stolae non jacere eua,
eaque proprio contrahentium parocho remittere debere, manifesto
supponit iura stolae in celebratione matrimonii legitime accipi a
parocho competente.
Quae emolumenta stolae praefinienda sunt ad normam can. 1507,
§ 1; deficiente praefinitione facta in Concilio provinciali aut in con­
ventu Episcoporum vel ea nondum a Sede Apostolica approbata,
percipi possunt oblationes seu emolumenta iuxta probatam consuetu­
dinem (can. 463, § 1) - (30).
4. Huiusmodi emolumenta parochus exigere potest, et vicissim
fideles ea solvere tenentur, ita tamen ut vere pauperes ab iisdem
solvendis eximantur.
Si parochus aliquid exigat aut petat ultra taxam praefinitam
aut probatam consuetudinem, peccat atque ad restitutionem tenetur
(cfr. can. 463, § 2); sponte oblatum acceptare valet (31). Utrum resti­
tutio urgeat ex iustitia an ex solo praecepto Ecclesiae, controvertitur.
5. Si nupturientes aliquid extraordinarium et indebitum petaut,
v. g. applicationem Missae pro sponsis, Missam cantatam, etc., spe­
ciale pro eo stipendium exigi potest, ut palam est.
6. Emolumenta stolae pertinent exclusive ad parochum, etsi alius
sacerdos matrimonio assistat: huiusmodi enim assistentia est ius
privativum parochi (32).

Articulus

VI.

699. Principium generale. — 1. Omnes valide baptizati ligantur
legibus ecclesiasticis, nisi exceptiones probentur (cfr. can. 87; n. 66).
2. Statim ac forma substantialis matrimonii invecta fuit, oppor­
tunum visum est, propter naturam peculiarem huius legis, nonnullas
exceptiones concedere, quae etiam in Codice expresse continentur.
(29)
(30)
(31)
(32)

Cfr.
Cfr.
Cfr.
Cfr.

Onspnrrl,
Cappello,
Cappello,
Gasparri,

l. c. nn. 183, 125»5.
De Sacramrntis, I. n. 91 «3.
l. c. 11. *37.
l. c. n. 12*6; Wernz, l. c.

E
.

DE IIS QUI TENENTUR AD FORMAM IURID. SERVANDAM

685

700. Quinam teneantur. — « Ad statutam superius formam sertan­
H

dam tenentur: 1° Omnes in catholica Ecclesia baptizati et ad eam ex
haeresi aut schismate conversi, licet sive hi sive illi ab eadem postea
defecerint, quoties inter se matrimonium ineunt;
«2° Udem, de quibus supra, si cum acatholicis sive baptizatis
sive non baptizatis etiam post obtentam dispensationem ab impedimento
mixtae religionis vel disparitatis cultus matrimonium contrahant;
« 3° Orientales, si cum latinis contrahant hac forma adstrictis »
(can. 1099, § 1).
Quare ad formam iuridicam tenentur:
1° Baptizati in Ecclesia catholica; excipiuntur ab acatholicis
nati qui in Ecclesia catholica baptizati sunt, sed ab infantili aetate
i. e. ante septennium completum (cfr. can. 88, § 3) in haeresi vel
schismate aut infidelitate vel sine ulla religione adoleverunt (can. 1099,
§ 2). Cfr. n. 702.
Non eximuntur, contra, a parentibus catholicis nati et in Ecclesia
catholica baptizati, qui ab infantili aetate in haeresi vel schismate
aut infidelitate vel sine ulla religione adoleverint. Ratio est, quia
can. 1099, § 2 loquitur de solis natis ab acatholicis (1).
Quinam dicantur baptizati in Ecclesia catholica vide n. 411.
Quoad dubie baptizatos applicandum est praescriptum can. 1014,
scii, matrimonium sine forma iuridica celebratum a parte dubie
baptizata eum parte infideli vel dubie baptizata aut cum parte acatholica vel catholica orientali, habendum est ut validum.
II
2° Baptizati in secta haeretica vel schismatica et ad Ecclesiam
catholicam conversi, licet postea a catholica Ecclesia defecerint.
Idem dicas de iis qui in secta haeretica vel schismatica bapti­
zati fuerunt, sed ab infantili aetate a parentibus interim conversis
in tide catholica educati sunt. Nihil refert, num hi censeantur con­
versi ubi primum rationis usum adepti catholicos sese ostenderunt,
an verius simul cum parentibus ad Ecclesiam catholicam conversi
dicendi sint (2).
3° Omnes baptizati in Ecclesia catholica (n. 1°) vel ad eam ex
haeresi vel schismate conversi (n. 2°) tenentur ad formam iuridicam
matrimonii sive inter se contrahant sive eum iis qui a praedicta
forma immunes sunt, i. e. quando contrahunt cum acatholicis qui­
buslibet baptizatis aut non baptizatis, etiam post obtentam dispen(1) Cfr. Woutors, Z. c. p, 47 8.; Génicot-Snhnwne. I. r. n. 175; De Moris, L c. n. 238;
Vlnming, Z. c. n. 599.
(2) Cfr. Scbaopuinn, Codex en huwclijksrecht, p. 306; Van de Acker, ÏAcjcfi < A’c temere »
interpretatio, p. 102; Woutors, Z. c. p. 48; Do Sinet, Z. c. n. 140.

sationem super impedimento disparitatis cultus vel mixtae religionis,
aut cum catholicis orientalibus.
Ex dictis palam est, non valere principium, quod ante decretum
« Ne temere» passim vigebat: pars immunis communicat cum altera
parte suam immunitatem: valere, contra, oppositum principium: pars
ligata communicat cum altera suum ligamen (3).
II sint immunes ab hac forma iuridica matrimonii.
701. Quinam

— Sunt immunes et ideo valide sine huiusmodi forma contrahunt:
1° Non baptizati, qui inter se vel cum haereticis aut schismaticis
baptizatis, sed non conversis ad Ecclesiam catholicam, nuptias ineunt.
2° Baptizati in secta haeretica vel schismatica (etiam rituum
orientalium, ut liquet ex textu canonis et iam declaraverat S. C. Con­
cilii, 28 mart. 1908, ad II), qui ad Ecclesiam catholicam non sint conversi,
si contrahant cum personis quae immunes sunt a forma.
Olim erant immunes etiam baptizati in Ecclesia catholica sed ab acatho·
licis nati, qui ab infantili aetate (scii, ante septennium completum) in
haeresi vel schismate aut infidelitate vel sine ulla re 1 irnoiie YuerantTeSucati.
si, ut supra, contraherent cum iis qui non erant subiecti formae. Cfr. n. 703.
3° Catholici rituum orientalium, sive inter se sive cum acatholicis quibuscumque, orientalibus vel latinis, nuptias ineant (cfr. can. 1).
II
702. Quinam
censebantur ab acatholicis nati ad normam
II
can. 1099, § 2, ideoque a canonica forma celebrationis matri
­
• ΙΊ
monii
immunes. — 1. Filius a parentibus acatholicis natus, sed bapti-

zatus in Ecclesia catholica, qui educatus fuerit in religione catholica,
non eximitur a canonica forma celebrationis matrimonii. Dum e contra
idem filius, quamvis in catholica Ecclesia baptizatus, si ab infantili
aetate adolevisset in haeresi vel schismate aut infidelitate vel sine
ulla religione, formae celebrationis matrimonii a Codice statutae (can.
1094 et 1095) non suberat.
.
2. Nati a parentibus catholicis, sed baptizati forte extra Ecclesiam
catholicam, tenebanturne servare canonicam formam statutam?
Distinguendum: si ab infantili aetate adolevissent in religione
catholica, suberant formae; aliter, si ab aetate infantili educati fuis­
sent in haeresi aut schismate vel infidelitate, aut si absque ulla reli­
gione adolevissent.
E
3. Nati a parentibus, quorum alteruter erat acatholicus, sive ba­
ptizati in Ecclesia catholica sive extra, dummodo ab infantili aetate
(3) (’fr. Ojutti, l. c. n. 133; XX ri·/. I. c. u. 188, p. 30 1 es.; Chelodi, l. c. n. 138; votum
Lombardi in Acta S. Sertis, XL, p. 5 37.

DE IIS QUI TENENTUR AD FORMAM IURID. SERVANDAM

687

adolevissent extra catholicam religionem, non suberant formae cano­
nicae celebrationis matrimonii, etiamsi coniuges in nuptiis ineundis·
cautiones requisitas praestitissent ad normam can. 1061 et 1071. Ita
declaratum a Pontificia Commissione Codicis die 20 iul. 1929 (4).
4. Item ex responso eiusdem Pontificiae Commissionis diei 17 fe­
bruarii 1930 nati ab acatholicis, de quibus in can. 1099, § 2, intelligebantur etiam nati ab apostatis (5).
Quidnam, si alteruter esset apostata? Perspecto responso diei 20 iulii
a. 1929, modo relato, censemus ob analogiam iuris filiis natis ab alter­
utro parente apostata applicari praescriptum can. 1099, § 2.
5. Nati a parent ibus catholicis, baptizati in Ecclesia catholica, qui
ab infantili aetate adoleverint extra religionem catholicam, certe te­
nentur servare statutam formam canonicam celebrationis matrimonii.
6. Filii nati a parentibus acatholicis, sectae haereticae vel schismaticae addictis, baptizati extra Ecclesiam catholicam, subsuntne formae
canonicae, si parentes conversi sint ad fidem catholicam, quando filii
erant adhuc infantes iique ab infantili aetate adoleverint in catholica
religione? Profecto isti filii censentur catholici ideoque formae a Co­
dice praefinitae obnoxii.
Ratio repetenda est ex peculiaribus iuribus et officiis, quae habent pa­
rentes in filios, praesertim rationis usum nondum assecutos, et consequenter
ex omnimoda subiectione qua iidem filii erga parentes tenentur. Hinc fit,
ut per conversionem parentum acatholicorum ad veram Christi fidem, etiam
filii nondum rationis usum assecuti censeantur eo ipso conversi, iuxta com­
muniorem et veriorem sententiam, quae nobis aliisque certa videtur.
Idem dicendum si parentes convertantur ad fidem catholicam quando
filii iam pervenerint ad usum rationis et educati fuerint per unum alterumve
annum in secta haeretica vel schismatica; postea autem adoleverint in reli­
gione catholica; in hoc casu etiam filii ex haeresi aut schismate revera ad
fidem catholicam conversi sunt. Alitor foret dicendum, si etiam po_t conver­
sionem parent uni. filii adolevissent in secta haeretica vel Schismatica.
Si parentes catholici ante usum rationis pueruli in haeresim vel schisma
labantur, et puer in secta haeretica vel schismatica educetur, subestne formae?
Attentis verbis can. 1099, § 2, videtur affirmandum; attento fine et ex ana­
logia, videretur negandum. Res igitur dubia. Optanda authentica responsio.

7. Filii nati a parentibus, qui fide catholica reiecta, formaliter
adhaerent haeresi vel schismati, quin tamen ulli sectae sint adscript!,
censenturne nati ab acatholicis?
Can. 1099, § 2 non loquitur de parentibus acatholicis, qui sint
(I) Ada ApOSt· Sedis, XXI, p. r>73.
(5) Acta ApOüt. S'di*, XXII, P· I ·’·'>.

688

CAPUT IX - ARTICULUS VI

addidi vel adscripts sectae haereticae aut schismaticae, aliter ac cau.
1060, qui expresse requirit ut altera pars sit « sectae haereticae seu
schismaticae adscripta ».
Attentis verbis can. 1099, § 2, qui no verbum quidem habet de
adscript ione, et perspecto responso Pontificiae Commissionis Codicis
diei 17 febr. 1930 (6), ex quo parentes apostatae, etsi ad sectam hae­
reticam vel schismaticam non transierint, nomine parentum mtholicorum venire dicuntur, responsio affirmativa ad propositum du­
bium certa est. Speculative loquendo, nullam difficultatem res facessit.
In praxi tamen, ubi agitur de iis, qui olim erant catholici et uti
tales publice seu notorio noti, si postea defecerint a catholica fide,
eatenus huiusmodi defectio in foro externo admittenda est eaque
iuridicum effectum sortitur, quatenus certa manifestaque sit. Huius­
modi erit defectio, si adfuerit notorius transitus ad sectam haereticam
vel schismaticam. In ceteris casibus, peculiaria adiuncta erunt perpen­
denda, ex quibus eruendum, utrum recessus a catholica fide revera adsit
necne, num sit certus an dubius, occultus an publicus sive notorius.
e

8. Num dicendi sint nati ab acalholiois filii, quorum parentes indilïerentismum religiosum profitentur aut sectae massonicae aliisve ab Ecclesia dam­
natis addicti sunt?
Si parentes nati et educati fuerint in religione catholica, licet officia vi­
tae christianae practice negligant seu indifferentisinum religiosum profitean­
tur, non ideo dicendi sunt haeretici vel schismatici aut apostatae, si reapse
a fide animo non defecerint. At qui externo deficit a fide, praesumitur de­
fecisse etiam interne; proinde ut verus apostata in foro externo is habendus.
Qui non praclicum tantum, sed speculativum indifjerentismum sectantur in
re religiosa, procul dubio inter apostatas adnumerandi sunt. A fortiori tales
habendi qui formaliter adhaerent oommunismo.
Qui sectae massonicae aliisve ab Ecclesia damnatis adscripts sint, hae­
retici vel schismatici aut apostatae ex hoc dumtaxat capite dicendi non sunt.
Possunt esse re vera tales, sed ex alio capite, nempe ex formali errore et ino­
boedientia circa fidei veritates ab Ecclesiae infallibili magisterio propositas.
Idcirco simplex factum adseriptionis sectae massonicae aliisve non secunifert
delictum haeresis vel schismatis aut apostasiae.
Excipiendus casus, quando secta ipsa ex fine sive statutis suis haeresim
vel schisma aut apostasiam profiteatur: tunc eo ipso quod quis nomen dat
tali sectae, censetur adhaerere etiam erroribus ab eadem propugnatis,ac
propterea dubitandum non est, quin cx hoc capite habendus sit in foro externo
ut haereticus vel schismaticus aut apostata.
.
Item quaeri potest, num validum sit matrimonium, quod post obtentam
(C) Acta Apost. Sedit, XXII, p. 195.
Eadem Pontii. Commissio respondit die 25 iul. 1931 interpretationem can. 1099, § 2 dic
20 iul. 1929 datam, non ■
ex n iv .ira, sed declarativam (A. .1 S. XVI11, p, 388).

DE HS QUI TENENTUR AD FORMAM TURID. SERVANDAM

689

dispensationem super disparitate cultus ad nonnam iuris canonici initum est,
neglecta forma substantiali legis civilis.
Plures negant, quia pars infidelis tenetur servare legem civilem, ideoque
sino forma substantiali ab ea praescripta nequit valide contrahere; et cum
matrimonium nequeat claudicare, ut aiunt, ad eius valorem necesse omnino
est, ut utraque pars possit illud valide contrahere (7).
Sed profecto standum est pro valorc matrimonii, secundum ea quae alibi
(n. 67) diximus.
II « Ne temere
II
703. Motu Proprio Pii XII Decretum
·>, 1 aug. 1948.

— 1. Isto Motu proprio abrogatur alterum comma paragraph! secun­
dae can. 1099, seu verba: « item ab acatholicis nati, etsi in Ecclesia ca­
tholica baptizati, qui ab infantili aetate in haeresi vel schismate aut in­
fidelitate aut sine ulla religione adoleverunt, quoties cum parte acatholica contraxerint », ex can. 1099, § 2 expunguntur (8).
Quare omnes baptizati in Ecclesia catholica canonicam matri­
monii formam servare tenentur.
2. Praescriptum in praedicto Motu proprio contentum vim exerit
a die 1_ ian. 1919. De valore matrimoniorum, quae antea celebrata
fuerunt, indicandum erit secundum ius vetus. Comma abrogatum,
quoad nuptias ante diem 1 ian. 1949 initas, stricte interpretandum est
ad normam can. 19, cum agatur de exceptione a lege. (9).

704. Notae historicae (10). — 1. Omnes exemptiones a lege formae
substantialis, quae catholicis mixta matrimonia celebrantibus con­
cessae fuerant, praesertim per celebrem declarationem Benedicti XIV
(cfr. n. 659. 3°) eiusque extensionem, sublatae sunt per decr. « Ne
temere n (11), excepta dumtaxat Const. «Provida» Pii X. quae lata
est pro imperio Germanico die 18 ian. 1906 et vim obligandi habere
coepit die 15 april. eiusdem anni.
Haec Constitutio tria capita complectebatur:
lo Ad omnes catholicos extendebat caput Tametsi Concilii Trid. (cfr.
n. 659). ita ut inter se non aliter quam coram parocho et duobus vel tribus
testibus validum matrimonium celebrare possent.
2o Matrimonia mixta, a catholicis cum haereticis vel schismaticis clan­
destine inita, valida'declarabantur, dummodo aliud impedimentum non obstaret.
3o Matrimonia mixta, in quibusvis imperii Germanici provinciis et locis
(7) Cfr. Van de Burgt -Schacpinan, Z. c. n. 18; Do Becker, Z. c. p. 44: Vlaming, Z. c. n. 607 es.
(8) Acta Apost. Sedis, XL, p. 305.
(9) Cfr. Crcusen, in Periodica, 1948, p. 334 ss.
(10) Quoad Italiam, vide — cauto tamen, ut alibi dictum est — quae tradit Braudileoue,
op. cit. p. 88 ss.
(11) S. C. C. 1 fobr. 1908, a 1 IV, 8 iul. 1998; Acta S. Sedis, Xbl, p. 108: Acta i post. Sedis,
I. p. 505.
44 —

Cappello, De Sacramentis,'V.

690

CAPUT IX - ARTICULUS VI

usque ad diem 15 ttpr. 1906 invalide contracta, in radice sanabantur, dumuiodo
nec aliud obstaret canonicum impedimentum, nec sententia nullitatis propter
impedimentum clandestinitatis ante praefatam diem legitime lata fuisset, h
mutuus consensus coniugum usque ad dictam diem perseverasset (12).

2. Const. « Provida » a S. C. do Sacram, extensa fuit ad regnum
Hungaricum die 23 febr. 1909 (13). « Nomine regni Hungarici venit
non modo Hungaria proprie dicta cum Transylvania, sed etiam par­
tes eidem annexae, seu omnes terrae ad coronam S. Stephani perti­
nentes, ac proinde etiam Croatia, Slavonia, Civitas Fluminensis (Fiume);
omnia itaque loca sub regimine regis Apostolici nunc constituta » (14).
3. Duplex interpretatio restrictiva lata fuit quoad Const, «Pro­
vida » S. C. de Sacram, die 28 mart. 1908, ad III, declaravit «exce­
ptionem valere tantummodo pro natis in Germania ibique matrimo­
nium contrahentibus » (15).
Sufficiebat tamen ut alteruter contrahens in ea natus esset, uti,
ceteris omissis, colligitur ex casu resoluto a S. Off. die -1 aug. a. 1914 (16).
Postea S. C. de Sacram. 18 iun. 1909, ad I, II et III, declaravit
utrumque contrahentem debere natum esse in Germania aut in Hun­
garia, neque valere coniugium inter natum in Germania et natum in
Hungaria aut vicissim (17).
Non domicilium, sed origo attendebatur.
4. Ex dictis sequitur: 1° usque ad diem 28 martii 1908 omnia matrimonia
mixta clandestina in Germania valida fuisse; 2° deinde usque ad diem 18 iun.
1909 ea tantum in quibus una saltem pars nata esset in Germania; 3Ü a prae­
fato die ea solum in quibus utraque pars in Germania nata esset (18). Id na­
viter attendendum est, ut de matrimoniorum valore rite diiudicari possit.
5. Const. «Provida « erat lex quaedam particularis contraria canoni
1099, ideoque ad normam can. 6, 1° inde a die 19 maii 1918 abrogata dicenda
est (19).
(12) Cfr. Acta S. Sedis, vol. XXXIX, p. 81.
(13) Decretum S. C. de Sacrum. 23 febr. 1009 a Summo Pontifice approbatum et die
27 febr. eiusdem anui editum, refertur in litteris circularibus Episcopi de Raab in llunguria
(1909). Cfr. Woutcrs. /. c. p. 50, not. 3.
(14) Litterae Circulares a Secretario S. C. de Sacram, dic 1G mart. 1909 datae ad Episcopo,
Ilungariiu·. Matrimonia mixta in regno Hungarian a die 19 april. 1908 usque ad diem 23 febr
1909 clandestine inita in radice sanata fuerunt, dummodo nullum aliud dirimens obstant
impedimentum et consensus usque ad diem 23 febr. 1909 perseverasset. I<1 constat ex rescripto
quo Const. · Provida · ad Hungarian» < xtensa est.
(15) Acta S. Sedis, vol. XLI. p 288.
(16) Cfr.
Kalh. Stemmen, 1915, p. 361 ; Theol.-prakt. Quartalrchri/t, 1915, p. 126;
Ius Pontificium, X, 27-30.
(17) Acta Aposf. Sedis, I. p. 516.
(18) Cfr. Wernz. I. c. n. 188, p. 310; Chelodi, l. c. n. 139; Wouters, l. c. p. 52 ss.
(19) Card. Gasparri, Praes, s PontlUciae Commissionis ad Codicis canones authentice
interpretandos, ad dubium S. " i propositum: — Utrum Const. Provida diei 8 ian. 1906
tamquam lex particularis pra< scripto can. Intl9 opposita, Iam ad normam can. G, 1» abrogate

DE FORMA LITURGICA

691

G. Vox catholicorum, haereticorum et schismaticorum, quoad formam ma­
trimonii, novam habet significationem inde a decreto Ne temere seu a de­
claratione S. C. C., 25 ian. - 1 febr. 1908.
Ante, ex Litt. S. C. S. Off. G april. 1859 ad Episc. Harleinen., nomine
haereticorum comprehendebantur in celebri declaratione Benedictina:
1° Illi, qui catholice baptizati a pueritia nondum septennali in haeresi
educantur ac haeresim profitentur;
2° Qui non tam in haeresi, quam ab haereticis educantur, nulla sci­
licet vel vix ulla haereticae doctrinae instructione accepta, et cultu non fre­
quentato, licet aliquoties participato;
« 3° Qui adhuc pueri in manus haereticorum incidentes, haereticae
sectae adiunguntur;
4° Apostatae ab Ecclesia catholica ad haereticam sectam transeuntes;
5° Qui nati et baptizati ab haereticis adoleverunt, quin ulla sollem­
nem haereseos professionem emiserint, ac velati nullius religionis (20).

Articulus Vir.

De forma liturgica.
Praeter formam canonicam seu substantialem matrimonii, dc qua
hucusque, datur etiam forma liturgica seu accidentalis quae non va­
lorem, sed liceitatem tantum nuptiarum respicit. Ad ritum antiquum
quod attinet, vide n. 658, 4 et 5.
Haec forma constituitur tum ritu celebrationis tum ritu benedi­
ctionis peculiaris seu benedictione nuptiarum sollemni.

705. Ritus celebrationis. — « Extra casum necessitatis, in matri­
monii celebratione serventur ritus in libris ritualibus ab Ecclesia pro­
batis praescripti aut laudabilibus consuetudinibus recepti (can. 1100).
1. Forma liturgica servanda est etiam in secundis nuptiis (1).
Utrum sub gravi, an sub levi, cont rovert it ur. Sed in casu necessitatis,
ex. gr. in periculo mortis, ob defectum temporis, ad vitandum grave
damnum etc., licet matrimonium, ea non servata, celebrare.
2. Quoad formam liturgicam, standum est vel libris ritualibus
«it ; an vero tamquam privilegium vel indultum ad normam can. I integra maneat ·; — die
30 mart. 1918 respondit · Abrogata est ». Cfr. AW. Kath. Stcnuneii. 1918, p. 190.
(2o) Cfr. Collect. S. C. dc Prop. Fide, I, n. 1171; Ojctti. /. r. n. 37; Wernz, l. c. n. 1881,
P. 309,

(1) Cfr. S. C. S. Off. 6 iul. 1817; S. C. de Prop. Fide, 20 febr. 1801. 27 ian. 1805; 29 febr.
1836; Collect. S. C. de Prop. Fide, nn. 1539, 1515.

692

CAPUT IX - ARTICULUS VII

ab Ecclesia probatis vel legitimis consuetudinibus, quae iam a Con­
cilio Trid. (2) fuerunt canonizatae, et quas parochus nequaquam mu­
tare potest.
3. Ritus ex Rituali Romano (3) servandus hic est:
Parochus superpellicco et alba stola indutus— si immediate postabnlutum celebrationis ritum Missa sequitur, sacerdos, praeter albam et etolan..
etiam planctam induat (4) — virum et mulierem dc consensu interroget,
utrumque singillatim in hunc modum vulgari sermone: N. vis accipert .V,
hic praesentem in tuam legitimam uxorem iuxta ritum sanctae Matris Eccksiat!
Respondeat sponsus: Volo.
Mox sacerdos sponsam interroget: 2V. vis accipere N. hic praesentem i-.
tuum legitimum maritum iuxta ritum sanctae Matris Ecclesiae? Respondeat
sponsa: Volo.
Mutuo consensu intellecto, sacerdos iubeat eos invicem iungere dexteras
dicens: Ego coniungo vos in matrimonium. In nomine Patris, et Filii, j d
Spiritus Sancti. Arnen. Vel aliis utatur verbis iuxta receptum uniuscuiusque
loci ritum (Rit. Rom., loc. cit.).
Mox benedicat annulum. Deinde sacerdos aspergat annulum aqua be­
nedicta in modum crucis et sponsus acceptum annulum de manu sacerdotis,
imponit in digito annulari sinistrae manus sponsae, sacerdote dicente: h
nomine Patris et Filii, j- et Spiritus Sancti. Arnen. Mox subiungit versicule·
et Orationem « Respice ».
His expletis, si benedicendae sint nuptiae, parochus Missam pro sponse
et sponsa, ut in Missali Romano, celebrat, servatis omnibus quae ibi prae­
scribuntur.
4. Si plures simul nuptias ineunt, requisitio et exceptio consensus, item
formula: Ego coniungo vos in matrimonium etc. pro singulis repeti debent.
Benedictiones annulorum et reliquae benedictiones fieri possunt in coni
muni per verba generalia (6).
5. Cum ritus suppletur (quod tamen ad liceitatem minime praescribitur ,
matrimonio valide iam contracto, interrogatio de consensu et formula: E
coniungo vos etc. omitti debent (G).
6. Benedictio annuli non est omittenda in secundis nuptiis, etiamsi idem
annulus iam fuisset adhibitus et benedictus in ordine ad aliud matrimonium (7-.
Si annulus nuptialis amittatur vel frangatur, novus benedici potest ea­
dem formula Ritualis Romani.
(2) Sess. XXIV, cap. 1 de. reform, nnatr.
(3) Tit. VII. cap. 2. Cfr. Brandileono, op. cit. p. 137 hs.
(4) S. R. C. Ambianen. 31 aug. 1807, ad III, n. 3158.
'<
(5) S. C. S. ΟΠ. 1 sept. 1811, n. 7; Colled. S. C. de Prop. Fide, I, n. 938.
(0) Instr. S. C. de 1’rop. Fld··, an. 1800; 21 iul. 1811, ad IV; Collect. S. C. de Prop. Fidi,
I, n. 932.
(7) Cfr. 3. R. C. Ithcdonen , 27 aug. 1830, ad II, n. 2713; Wernz, l. c. n. 190, not. 2*8
XVoutcrs, l. c. p. 55, not. 1. Alit- r Gasparri, l. c. n. 1231 ; sed non recte, ut videtur.

I

DE FORMA LITURGICA

693

In Ecclesia Occidentali materia annuli non est praescripta ; apud Graecos
usu receptum est, ut annulus mariti sit aureus, sponsae vero argenteus (8).
Qui usus tamen non ubique et universim hodie servari solet.

7. Verba: Ego congiungo vos etc. non sunt jorma sacramenti matrimonii nec inulto minus significant sacerdotem esse causam efficientem
vinculi matrimonialis.
Ea continent meram caeremoniam accidentalem, ex praecepto Ecclesiae sub levi servandam, qua parochus ut minister ecclesiasticus
ac testis auctor izabilis matrimonium mutuo consensu sponsorum iam
contractum nomine Ecclesiae publice et sollemniter approbat ratumque
esse declarat, et qua sacerdos per benedictionem et invocationem divini numinis gratias caelestes coniugibus deprecatur (9).
8. Do candelis in altari accensis nihil in Rituali Romano reperitur statutum. Unde alii dicunt eas non requiri, alii docent standum esse consuetudini particulari (10). Cum agatur de ritu sacro, publice in ecclesia peracto,
candelae accensae requiruntur ex generali principio iuris liturgici.
9. Matrimonium celebrari potest non solum ante altare maius, sed etiam
ante aliud. Nequit apponi pallium seu baldachinum (11).
Contrahentes genu flexi sint ante altare, sponsus a dextris sponsae vel,
secundum locorum consuetudinem et personarum circumstantias, a siniatris. Testes prope sint vel iuxta vel retro post sponsos ut videre et audire
possint.
10. In nonnullis dioecesibus viget consuetudo in matrimonii celebratione
explicandi velum album super utrumque sponsum seu velandi sponsi scapulas
et sponsae caput. Quae consuetudo servari potest (12).
11. Alicubi, secundum praxim sacrarum ordinationum, assistentes interrogantur de exsistentia impedimentorum et monentur de obligatione eadem
revelandi. Haec consuetudo, ubi viget, tolerari potest; sed minime tolerari
(8) Cfr. Wornz, l. c. n. 190, not. 278; Rosset, l. c. n. 2900.
(9) In nonnullis dioecesibus sacerdos hisce verbis utitur: « Et ego matrimonium per vos
contractum confirmo ct ratifico. In nomine Patris, etc. ·.
Alicubi haec formula adhibetur: ’Matrimonium inter vos contractum Deus confirmet et
tgo illud approbo ct in facie Ecclesiae solemnise. In nomine Patris, etc. ».
Alibi viget ista formula: ’Ego approbo et agnosco matrimonium inter vos contractum. In
nomine, etc. ».
Cfr. Gilbert, Tradition de l’Eglif■>.
τ on««.»>
« ari·
Sanchez, lib. Ill, disp. 38, η. 7; S
Wcrnz, I. c. not. 177.
(lu) Cfr. Gasparri, l. c. η. 1228: Wcrnz, I. c. not. 272: Rosset, l. c. n. 2852.
(11) S. R. C. Nerilonen., 25 febr. 1600, n. 200.
Ob reverentiam loco sacro debitam expedit omnino ut sponsi ac testes actum matrimonii
subsignent non ad altare seu in ecclesia, sed in sacristla.
Instructio S. C. do Sacramentis diei 1 iul. 1929, ad Italiam quod attinet, statuit: «...Se
clù non fosso possibile e conveniente, si firmerà l’alto dopo la predetta lettura in sac rest ia »
(art. 2 i).
(12) S. R. C. Dc Ouagana, 15 sept. 1881, ad VI, n. 3531 : Mcj-ieana, 27 febr. 1SS6, n. 3656.

I
I

I

H|
HI
Ki

. Hr
I HI

1 H
|

1 Hi
| HI
1 H|t
1
I
I
g H|
1 ■»'

I■
| H*
II HI
1 H|
1 wj
i E[ ΗI

694

CAPUT IX - ARTICULUS VII

posset interrogatio facta ipsis contrahentibus, cum iniuriosa ct valde periculosa sit (13).
12. Item in nonnullis dioecesibus, non unus, sed duo annuli benedicuntur,
alter pro sponso, alter pro sponsa. Alicubi una cum annulo benedicitur
numisma, quod in memoriam miti matrimonii servatur, aut etiam numnim
seu moneta. Hic non servari potest (14).
S. Off. die 3 febr. 1892 permisit, ut in Pontichery benedictio »taty>
substitueretur benedictioni annuli (15).

706. Speciatim attendenda quoad neo-conversos. — 1. Sequens
dubium propositum fuit S. Sedi a Vicario Apost. Chan-Tong Merid.:
«Cum manuum iunctio nullatenus essentiam attingat matrimonii,
cumque insuper speciatim neo-christiani vix ullo modo adduci pos­
sint ut invicem iungant manus coram tot adstantibus, quippe quod
moribus sinicis valde repugnat, licebitne matrimonio benedicere,
omissa hac dc manuum iunctione rubrica? ».
S. Off. die 30 iul. 1890 (non 1562, uti habet ex mendo typograplrico Gasparri) - (16), respondit: «Tolerari posse; et ad mentem,
ut paulatim inducantur neophyti ad observantiam Ritualis Romani).
2. Quando uterque coniux infidelis vel alteruter ad religionem
catholicam convertitur, attendenda est sequens responsio S. Off.
Ad dubia: «1° Quaeritur, utrum coniugibus qui, postquam in
infidelitate nupserunt, ad fidem convertuntur, supplendae siut cae­
remoniae matrimonii.
«2° Quid insuper agendum sit si, alterutro in paganismo per­
severante, expostulent ambo coniuges ut suppleantur praedictae cae­
remoniae»; — S. C. die 26 iun. 1860 reposuit: «Ad I. Coniuges in­
fideles, si fideles facti sint, optime facere, si Ecclesiae benedictionem
recipiant; adstringi tamen ad id non debere. Ad II. Negative» (17).
3. «Potestne Episcopus consentire ut duobus catechumenis qui
maxima urgente necessitate matrimonium inter se quamprimum et
iuxta ritum gentilium contrahentibus, ne scilicet puella a parentibus
cogatur nubere viro pagano et uxorato, suadeatur ut, more gentilium,
praetermissis sollicite caeremoniis idololati icis, contrahant?» —S. C.
S. Off. die 11 ian. 1888 respondit: < Prout .proponitur, Affirmative» (18).
(13) Sanchez, l. c. disp. 38, n. 10; G.iepnrr!, L c. n. 1229; Wernz, l. c. not. 271; Rosse»,
l. c. η. 2890.
(14) Cfr. S. R. C. Dr G-tavunn. 15 ecpt. 18S1, ad 1V et V, n. 3531
(15) Cfr. Colhct. S. C' d
Dide, II. n. 1503.
(16) Loc. cit, n. 1230. C/r. Colit rf. S. C. de 1'rop. F\dct II n 1736
(17) Collect, S. C d' l'r<yp I'itP, T. n. 1195.
’
*
(18) Collect, S, C. d> I'rirp i idc, I, n. 1684.

DE FORMA LITTjRGICA

695

707. Peculiares consuetudines, sermo, ritus supplendus. — 1. Ex
Bit. Rom. (19), sicubi aliae laudabiles consuetudines et caeremoniae
in celebratione matrimonii adhibentur, eas convenit detineri. Vox
i convenit» denotat potius consilium quam praeceptum, ut evi­
dens est.
2. Sermo, si pro loci consuetudine ad sponsos haberi solet, sive
ante copulationem scu ritum celebrationis sive post benedictionem
sollemnem in Missa iuxta rubricam Missalis fieri potest (20).

708. Ius parochi. — 1. Coniunctio sponsorum seu liturgica matri­
monii celebratio est functio propria parochi (can. 462, 4°), qui sive
per se sive per alium sacerdotem nuptiis benedicere valet.
2. Iure quo nunc regimur non constat de praecepto gravi. Neque,
attento can. 22 collato cum can. 1098, argumentum peremptorium
hodie deduci potest ex resp. S. Off. G iul. 1817, ex Instr. S. C. de
Prop. Fide 14 ian. 1821 et resp. eiusdem S. C. 29 febr. 1836, quibus
documentis ante Codicem nitebantur AA. ad praeceptum affirman­
dum (21).
3. Nonnulli censent coniuges catholicos, qui validum matrimonium con­
traxerunt, sed ex qualicumque causa ritum sacrum matrimonialem non per­
egerunt, ex. gr. contrahentes coram testibus sine parocho, teneri sub gravi
ad huiusmodi ritum supplendum (22). Non constat do gravitate praecepti.

709. Benedictio sollemnis nuptiarum. — « Parochus curet ut sponsi
benedictionem sollemnem accipiant, quae dari eis potest, etiam postquam
diu vixerint in matrimonio, sed solum in Missa, servata speciali ru­
brica ct excepto tempore feriato » (can. 1101, § 1).
1. Benedictio sollemnis nuptiarum a simplici benedictione, de
qua supra (n. 705), omnino distinguitur.
2. Ea est quae reperitur in « Missa pro sponso ct sponsa », et
constat tribus orationibus: Propitiare, Deus qui potestate, et Deus
Abraham.
Duae priores dicuntur immediate post Pater noster, tertia ante
orationem Placeat tibi, sancta Trinitas (23).
3. Haec benedictio ita arcto nexu cum sacrificio eucharistico
(19)
(20)
(21)
(22)
(23)

Tit. VII, cap. 2, n. 0.
Cfr. Brandileono, op. cit. p. 142 ss.; Shnltzor, l. c. p. 214.
Cfr. Gasparri, l. c. n. 1224 ss.
Noldin, l. c. n. 664; Gasparri, l. c. n. 1227.
S. R. O. Romana, 9 mail 1893» ad III, n. 3793.

696

CAPUT IX - ARTICULUS VII

coniungitur, ut extra Missam (24), vel ecclesiam (25) absque indulL
apostolico (26) dari nequeat.
Consuetudo quaelibet dandi nuptialem benedictionem extra lfmaw
tamquam abus ils habenda est (27).
4. Benedictio sollemnis regulariter dari et accipi debet eadem dû,
qua matrimonium contrahitur, nec sine causa rationabili in alium
diem forte remotum est differenda.
6. Obligatio eam accipiendi gravis non est, ut communiter tenent Do·
ctores (28).
Si benedictio sollemnis data non fuerit eadem die, qua matrimonium
celebratum fuit, potest quidem semper dari, etiam postquam coniuges in eo
diu vixerint, uti expresse habet can. 1011, § 1, sed vera et proprie dicta
obligatio eam accipiendi non exsistit, quia Ecclesia hortatur tantum coniuges,
matrimonio iam celebrato, ad illam accipiendam (29) et ipse can. cit. dicit:
« dari eis potest ».
Unde Lehmkuhl expresse docet: «Neque necessarium est supplere illam
benedictionem postea », id est matrimonio iam celebrato (30). Si tamen pe­
tatur parochus tenetur eam impertiri.

De tempore et loco celebrationis matrimonii vide n. 726.

710. A quo, quando, quibus coniugibus danda sollemnis benedictio.
— 1. « Sollemnem benedictionem ille tantum sacerdos per se ipso rd
per alium dare potest, qui valide et licite matrimonio potest assistera
(can. 1101, § 2).
Batio est, quia ex lege Ecclesiae connectitur cum ipsa matrimonii
celebratione ad eamque natura sua refertur, ideoque est functio
paroecialis (can. 462, 4°).
(24) S. O. O. 13 ini. 1030; S. R. C. Liinburgcn., 23 lun. 1853, n. 3010; oplst. Cnrcl. Lnm·
bruechini» 12 ian. 1854; S. R. C. Montis Albani, 11 aug. 1858, n. 3079; 26 mart. 1859, ubi
rescriptum S. R. C. dioecesi Eystettonsi 1 sept. 1838 datum, scii, nihil obstare, quomluus
benedictio sollemnis extra Missam detur, fuit revocatum (hoc decretum in novissima editione
Decrd. aulh. non reporitur); S. C. de Prop. Fide, 20 aug. 1870, n. 3226; Romana, 9 maii 1893,
ad IV. n. 3798; Decr. gen. 30 iun. 1896, ad VI, n. 3922.
(25) Rituale Rom., 1. c.; Rossct, 1. c. n. 2891.
(26) Huiusmodi indultum fuit Interdum concessum, ox. gr. a Pio IX an. 1865 ad In­
stantiam Patrum Cone. prov. Quebec. Ill (an. 1863). Cfr. Colled, Lac. Ill, col. 687. Hodie
frequenter conceditur. Formula roperitur in Apptnd. Rit. Rorn.
NM
(27) S. R. O. Montis Albani, 14 aug. 1858, n. 3079; Mexicana, 25 sept, 1875, ad I,
n. 3380.
(28) S. C. de Prop. Fide, 21 sept. 1843; S. Alph., VI, n. 988; Sanchez, lib. VI, dlsp. 82,
n. 6; Mazzotta, tract. 7, disp. 3, q. 1, cap. 2, i 2, n. 3; Eecobar, lib. XXV, n. 649; Lehmkuhl,
II, n. 911; Rosset, l. c. n. 2867 fl.
(29) S. C. pro neg. Gall. 22 april. 1795; S. C. S. Off. 31 aug. 1881; S. O. de Prop. Fide,
20 febr. 1805; Collect. S C de Prop. Fide, II, n. 1557.
(30) Loc. cit. n. 911; Woutcis, l. c.

DE FORMA LITURGIOA

697

*
Nihil obstat, quominus unus matrimonio intersit, alter Missam
celebret idemque sollemnem benedictionem impertiatur (31).
Dubitatur, num delegatus ad assistendum matrimonio possit per
alium benedictionem dare (32). Verius affirmandum.
2. Benedictio sollemnis semper concedi potest, excepto:
1° Tempore feriato (can. 1101, § 1), i. e. a prima dominica
Adventus usque ad diem Nativitatis Domini inclusive, et a feria
IV Cinerum usque ad dominicam Paschatis inclusive (can. 1108, § 2).
Ordinarius tamen loci potest, salvis legibus liturgicis, etiam ternpore feriato eam permittere ex iusta causa, monitis sponsis ut a
nimia pompa abstineant (can. 1108, § 3).
Nimiam pompam secumfert sonitus campanarum, festivitas ex­
terna, sollemnis traductio sponsae, ea scii, quae fit cum specialibus
signis laetitiae, v. g. cum choreis et musica. Non vetantur tamen
signa quaedam moderatae laetitiae. Cfr. n. 707.
2° In matrimoniis mixtis: in hisce enim Missa semper omitti
debet (can. 1102, § 2), porro extra Missam benedictio sollemnis
dari nequit.

i
;
I
'

3° Si agitur de viduis, qui in primis nuptiis benedictionem acceperint,
sive mulier sive etiam vir ad secundas nuptias transeat (33). Sed ubi viget
consuetudo, ut, si benedictionem nuptialem vir tantum alias obtinuerit,
et non mulier, ea semper potest dari in secundis nuptiis, quia benedictio
potius mulierem respicit, quam virum, uti patet ex verbis ipsis Orationum
et liquet ex can. 1143.
Mulier vidua, cui semel benedictio sollemnis data sit, nequit in subsequentibus nuptiis eam iterum accipere, etiamsi eius vir numquam uxorem
duxerit (can. 1113; Hit. Boni., 1. c.). Quod sub levi prohibitum censemus, non
autem sub gravi, secluso contemptu vel scandalo.
4° Ex disciplina nunc vigente, nuptialis benedictio dari potest, etiamsi
mulier sit corrupta.
5° Quidam tenent dari non posse « in nuptiis cum conditione vel per
procuratorem celebratis » (34). Non constat de hac prohibitione, praesertim
quoad matrimonium celebratum per procuratorem; unde applicandum est
praescriptum can. 15.

6° Si una Missa defunctorum celebratur in die, quo nuptiae
ineuntur; nam benedictio nuptialis numquam potest in tali Missa
concedi (35).
(31)
(32)
(33)
(34)
(35)

Cfr. S. C. S. OIT. 1 sept. 1841; Colled. S. C. de Prop. Fide, I, n. 938.
Cfr. Woutors, l, c. p. 57.
Rit, Rom., tit. VII, cap. 1, n. 18, ed. an. 1925.
Wornz, l. c, n. 192.
8. O. S. Off. 1 eopt. 1841; Collect, S. C. dr Prop. Fide, 1, n. 938.

j

CAPUT IX - ARTICULUS VII

698

7° In loco, qui interdicto generali (can. 2271, 2°) et in eccle?U
paroeciali, quae interdicto paiticulari obnoxia est (can. 2272, J 3,
2°) - (36).
3. Quinam putant benedictionem dari non posse infra Missam,
nisi sponsi S. Communionem recipiant. Quod falsum profecto est (37
Attamen hortandi sunt, ut in ea communicent (38).

711. An et quando supplenda sit benedictio sollemnis. — 1. ?:
benedictio sollemnis tempore feiiato omissa fuerit, necesse non est,
ut transferatur ad diem, quo Missa votiva «pro sponso et spon?a>
secundum rubricas permittitur (39).
2. Si benedictio nuptialis in celebratione matrimonii omissa fuit
nequit postea suppleri, nisi ambo coniuges sint praesentes (40).

712. Nonnulla de Missa, in qua datur sollemnis benedictio.
— 1. Diebus, quibus Mis^a votiva «pro sponso ct sponsa n permit­
titur a rubricis, haec dici debet (41), ita ut benedictio nuptiali*
nequeat his diebus addi Missae diei.
2. Missa votiva pro sponsis cum propria benedictione permit­
titur (sive cantata sive lecta) quotidie per annum extra tempus
feriatum; et etiam tempore feriato, quoties Ordinarius loci ex insta
causa benedictionem nuptialem permiserit.
Prohibetur tamen haec Missa: 1° in Dominicis; 2° in festis de praecepto,
etiam suppressis; 3° in duplicibus I et II classis; 4° in octavis privilégiât;?
I et II ordinis (nempe: Pasch.. Pentec., Epiph., et Corporis Christi); δ. is
feriis privilegiatis (scii.: IV Cincr., II, III et IV Maior. Ilebd.); 6° in vi­
giliis privilegiatis (nempe: Nativ., Epiph. et Pentec.); 7° in Commemorationi
omnium fidelium defunct.; 8° in ecclesia ubi Missae conventualis onus urgea*.
cui per alium sacerdotem satisfieri nequeat; 9° in ecclesia unam tantui
Missam habente, in Litan. minor., si fiat processio.

3. In omnibus his casibus exceptis (exclusa tantum Comm.
omnium fidei, defunct., in qua. et Missa pro sponsis et sollemni*
benedictio prohibetur) dicitur Missa de die, in eaque additur oratio
ΗΪΙ

(36)
(37)
n. 3922.
(38)
(39)
(40)
Cil)

Cfr. Woutcrs, Z. c. p. 57; Cappello» Dr Censuris, n. 118.
Cfr. S. R. C. Lavant i na 9 21 mail 1874, n. 3320; Dccr. gcn. 30 iun. 1886, ûd VI,
Cfr. Hi/.
S. K. C.
S R. C.
S. U. C.

Hom., tit. VIT, rap. 1, η. 14.
Baionrn., 27 mail 1911, ad VI, n, 4269.
Baioncn , 27 mail 1911, ad Vil, n. 4269.
Dccr. ffcn„ 3U iun. 1896, VI, n. 3922.

WWW
·♦ ■·

DE FORMA LITURGICA

699

pro sponsis, etiam in festis I classis, et quidem sollemnioribus, ex.
gr. diebus Nativitatis Domini et Dominicae Resurrectionis, sub unica
conclusione- cum prima, non solum in praefatis festis sollemnioribus
(Nativit. Domini et Paschalis), uti expresse declaratum fuit a
8. R. C. (42), sed aliis quoque diebus, ut liquet ex Addition, et
Variation, in Rubricis Missalis.
4. In Missa votiva pro sponsis:
a) adhibetur color albus;
b) omittitur Gloria et Credo;
c) extra hebdom. Passionis, dicuntur tres orationes (nisi commemo­
ratio alicuius duplicis facienda sit, quo in casu fiunt solum commem, occur­
rentes), scilicet: ltt propria huius Missae; 2“ de ollicio diei currentis; 3° de
Sancto commemorato, si occurrat, secus, quae secunda ponitur in semidupl.,
tunc temporis occurrentibus;
d) Praefatio sumitur propria officii, cuius commemoratio primo fit;
secus propria dc tempore; ea deficiente, sumitur Praefatio communis;
c) in fine dicitur Benedicamus Domino et Evangelium S. loannis, nisi
sit commemoratio feriae maioris vel vigiliae aut alicuius Evangelium stricte
proprium habentis (43);
/) si Missa cantetur, id fieri debet in tono feriali (44).

713. 5. Necesse non est ut haec Missa votiva, aut alia in qua
sollemnis benedictio datin', applicetur pro sponsis, si ipsi stipendium
non dederint (45).
6. Missa pro sponsis celebrari potest etiam in oratoriis privatis,
quando in eisdem de licentia Episcopi matrimonium celebratur (46).
7. Si mulier est vidua et alias benedicta fuerit, omittenda est tam
sollemnis benedictio nuptiarum, quam Missa votiva pro sponsis (47).
8. Infra eandem Missam plures sponsi possunt accipere benedi­
ctionem nuptialem, formulis benedictionis immutatis et semel tantum
prolatis (48).

714. Notae historicae. — 1. Olim coniuges prohibebantur consum­
mare matrimonium ante benedictionem (49). Utrum esset vetitum
(42) 8. R. C. 11 Iun. 1018, nd i.
(43) Cfr. Additiones ct Γα ·ι itionem in Rubricis Mi wilis, tit. VIII et ΓΧ; S. R. C. Dccr*
gen. 3 mart. 1818, n. 2582; Decr. u<n. 30 iun. 1896, n. 3922.
(4i) Cfr. Aortnys, Compendium lit. sacr n. 135, ed. 8·; Woutore, l* c* p. 59.
(45) s. Off. 1 sept. 1811, 3®; Collect. S. C. d Prop. Fide. I, η. 938.
(46) s. R. C. Darcinoncn., 31 aug. 1S72, ad III, n. 3205.
(47) s. R. C. Dccr. gcn. 30 iun. 1896, § Vl, n. 3922.
(48) s. Off. 1 sept. 1841, 4° ot 7°; Coll cL S* C. dc Prop. Fide, 1. c.
(49) Cfr. cap. 28, X, de sponsui

700

CAPUT IX - ARTICULUS ΥΠΙ

proprie dictum, sub gravi an sub levi obligans, non constat. Quae
tamen prohibitio iam ante Codicem sublata erat (50).
2. Item iam diu cessavit iniqua praxis, qua novi coniuges etiam
post obtentam benedictionem continentiam servare debebant saltem
per biduum vel triduum (51). A qua obligatione continentiae, ut
sese liberarent, coniuges non raro parocho vel Episcopo tempore
medii aevi solvebant aliquam taxam, in favorem ecclesiae aut pau­
perum, quae dicebatur· « ius primae noctis ».
Itaque huiusmodi taxa, qua sponsi sibi comparabant licitum
usum matrimonii inde a celebrato matrimonio, nequaquam habuit
turpem illum sensum a Voltaire aliisque confectum, ut hodie omnes
historici, etiam acatholici, fatentur (52).
3. In Italia ritus benedictionis nuptiarum multiplex variusque
fuit. Alius Romae et in dioecesibus finitimis, alius in Sicilia et Sar­
dinia, alius in Etruria, alius denique in patriarchatu Aquileiensi.
Cfr. n. 658, 5.

Articulus vm.
De forma celebrationis matrimonii
II
inter partem catholicam et partem acatholicam.
II
715. Forma
iuridica. — « In matrimoniis inter partem catholicae

et partem acatholicam interrogationes dc consensu fieri debent secundum
praescriptum can. 1095, § 1, n. 3 » (can. 1102, § 1).
Matrimonia mixta eidem formae iuridicae subiiciuntur ac matr
monia inter catholicos, non exclusa, aliter ac olim (cfr. n. 717
interrogatione de consensu.
S. C. S. Officii decr. 21 iun. 1912, declaravit, facto verbo cur,
SSmo, assistentium mere passivam praestandam esse in matrimonii:
mixtis quae sine debitis cautionibus ineuntur (1); et alio decreto
2-5 augusti 1916 statuit praefatam dispositionem respicere matri­
monia mixta, inita 1° sine datis cautionibus et 2° in eis adiunctis
et 3° regionibus, pro quibus a S. Sede assistentia mere passivo
(50) 8- ΟίΤ. 1 tobr. 1871. nd Π; 31 nug. 1881; cit. Collect. II, n. 1557; VVoruz, l. c. n 19J,
not. 300; Leitner, l. c. p. 547.
(51) Cfr. c 1 5, 7, Ο. XXX, q. 5; Brandilcono, op. cit. p. 213 ss.
/J
(52) Cfr. Schmidt, lus primae noctis, 1881; Der Strcit iibcr das ius primat- noctis, 1881;
Arch. /. k K t 40, p. 256 es.; Scherer, l. c. p. 257, not. 67; Joyce, op. cit., p. 536.
(1) Acta Apost. Sedis, IV, p. 413.

DE FORMA CELEBR. MATR. INTER CATH. ET ACATH.

701

expresse concessa fuit (2), et matrimonia alibi cum assistentia mere
passiva celebrata « esse non tantum illicita, sed etiam omnino inva­
lida > (3).
Quidam tenent decretum 21 iunii 1912 adhuc vigere (4); alii
negant (5).
Horum sententia certa est, quia praefata dispositio utpote lex
particularis contraria can. 1102, § 1, vi can. 6, 1° profecto sublata
est, uti constat ex responsione eiusdem S. Off. 26 nov. 1919 (cfr.
n. 671).
Accedit responsio Pontif. Comm. Codicis, quae interrogata: «An
canone 1102, § 1 revocata sit facultas, alicubi a S. Sede concessa,
passive assistendi matrimoniis mixtis illicitis », die 10 mart. 1928
respondit: « Affirmative » (6).
II
716. Locus et forma
liturgica. 1. Matrimonium celebrari debet

citra ecclesiam, cuius nomine non venit sacrarium vel oratorium pri­
2. Uitus sacri in matrimoniis mixtis sunt omittendi
vatum.
(can. 1102, § 2).
Itaque prohibentur: a) vestes sacrae, v. g. superpclliceum et stola;
at vestis talaris et consuetae vestes praelatitiae non censentur sacrae;
b) concio proprie dicta, non autem quaedam verba mere hortatoria;
c) benedictio annuli; d) benedictio nuptiarum; e) celebratio Missae (7).
3. « Si graviora mala praevideantur, Ordinarius potest aliquam ex
consuetis ecclesiasticis caeremoniis, exclusa semper Missae celebra­
tione, permittere » (can. 1102, § 2), ideoque et sollemnis benedictio
necessario excluditur, quippe quae a Missa seiungi nequit.
Haec dispositio confirmat ius antiquum (8), cum declarationibus
S. Off. 3 ian. 1871, 16 iul. 1885.
»

Graviora mala eunt haereticorum querimoniae et odia adversus fideles
et leges ecclesiasticae, periculum matrimonii civilis vel acatholici, periculum
perversionis in parte catholica, et similia (9).
(2) Regiones istae erant: Hungarla, Bavaria, quaedam parte» Austriae etc. Cfr. Nouv.
Jlcv. thiol., t. XV, p. 510 8.
(3) Acta Apost. St dis, VIII, p. 316.
(4) Schaopman, l. c. p. 72; Schmidt, Supplementum, n. 654.
(5) Salsmans, Praecipuae variationes, nn. 497, 520; Veriiieorsch-Creusen. I. c. n. 408;
Chclodi, l. c. n. 141.
(G) Acta Apost. Sedis, XX, p. 120.
(7) Cfr. Instr. Secret. Status iuesu Pli IX, 15 nov. 185S, ad omnos Episcopos; Instr.
S. Off. 3 ian. 1771; 16 iul. 1885; Collect. S. C. de Prop. Fide, I, n. 1169, II, nn. 1362, 1638.
(8) Cfr. cit. Instr. Secret. Status, 15 nov. 1858.
(9) Cfr. Litt. S. Oil. 26 nov. 1862, ad Vio. Apost. Mysurion.; Collect. S. C. de Prop. Fide,
I, n. 1232.
■

•Λ

702

CAPUT IX - ABTICULUS VIH

Missae celebratio semper excludi debet. Nomino autem celebrationi·
Missae non solum venit Missa votiva pro sponsis cum suis orationibus h
benedictionibus, sed etiam Missa privata, quae post matrimonium coram
sponsis et comitibus eorum ita celebratur, ut ea haberi debeat ♦ tamquam
complementum caeremoniae matrimonii » (10). Si absit ista circumstantia,
Missa non vetatur eique assistere possunt ipsi nupturientes.

4. In matrimoniis mixtis, ad nonnam can. 1102, § 2, prohibetw,
praeter Missam pro sponsis, etiam alia Missa, licet privata, si α
rerum adiunctis haec Missa haberi possit uti complementum Caere*
moniae matrimonialis (11).

717. Notae historicae. — 1. Ante decretum « Ne temere », parochu·
ne passive quidem poterat stricto iure assistere matrimoniis mixti·
sine dispensatione et non datis cautionibus initis (12). Ratio erat,
ut vel species quaevis cooperationis devitaretur.
2. Ad maiora mala vitanda, alicubi permittebatur ex singulari
tolerantia Sedis Apostolicae, praemissis proclamationibus, at suppressa
mentione religionis coniugum, assistentia mere passiva, ita scii, ut
parochus ne consensum quidem exquireret, sed tantum sineret ut
coram se exprimeretur, nullo prorsus adhibito ritu religioso.
Assistentia mere passiva concessa fuit a Pio VIII Brev. ad Episcopos
Rhenanos 25 mart. 1830 (occasione legis regiae an. 1825 latae) pro BonuA..
dein extensa ad Bovariam per Instr. Card. Bcrnetti 12 sept. 1834, ad Hu
gariam et Austriam (excepta Dalmatia) per Breve Grcgorii XVI 30 april. 1841
et Instr. Card. Lambruschini 30 april. 1841 et 22 maii 1841 (13).
Huiusmodi forma assistendi sublata est per decretum « Ne temere », quod
statuit ut consensus nupturientium a sacerdote exquireretur. Cum grant
difficultates ob immutatam disciplinam ortae essent, S. C. S. Off. dea
21 iunii 1912 edidit, de quo supra (n. 715).

3. Ilodie, cx praescripto cc. 1061, 4°, 1095, § 1, 3°, 1102, § 1,
et respons. Pontif. Comm. Codicis 10 mart. 1928, assistentia mere
passiva est prorsus sublata, ideoque necessaria est nova peculiaris
concessio S. Sedis ut iterum peimitti queat.
(10)
(11)
(12)
(13)
L

S. C. S. Off. 17 inn. 1872; Collect. cit., II. n. 1379.
Pontif. Connu. Cod. 10 nov. 1925. η. IX;
λ.
XVII, 583
S. C. O. 22 iul. 102 4: Wernz. I c. n. 196.
Cfr. DcnzinRcr Ncbreda. un HÜ7. 1183. 1 185; Feije, l. c. n. 570; Wernz Z c · m
înn' U77 “·■’ LoltnCr' L C- V- 53U' 517; Sauner. Manuale iuris eccl., Fribuitf I>

*■ -

DE MATRIMONII ADNOTAT1ONE ET PROBATIONE

703

Articulus IX.
De matrimonii adnotatione et probatione.
II
<1
II
718. Adnotatio in libro matrimoniorum.
— « Celebrato matrimonio,

parochus vel qui cius vives gerit, quamprimum describat in libro matri­
moniorum nomina coniugum ac testium, locum et diem celebrati matri­
monii atque alia secundum modum in libris ritualibus et a proprio
Ordinario praescriptum; idque licet alius sacerdos vel a se vel ab
Ordinario delegatus matrimonio adstiterit » (can. 1103, § 1) (1).
1. Obligatio adnotationem faciendi incumbit parocho eius ve vices
gerenti, et quidem parocho loci seu paroeciae, in qua matrimonium
celebratum est; non autem per se Ordinario, qui matrimonio assistit,
nec parocho proprio, qui in alius paroecia nuptiis interfuit subditi
sui. neque alii, qui ad assistendum delegatus fuit.
2. Rituale Rom. (2) olim haec habebat: «Peractis omnibus,
parochus manu sua describat... ». Haec verba in nova editione ad
normam Codicis concinnata desunt, et referuntur (3) ipsissima verba
can. 1103, § 1.
3. Parochus vel qui eius vices gerit, sive per se sive per alium
describere potest nomina coniugum ac testium etc. in libro matri­
moniorum, dummodo persona, cui tale munus committitur, summa
fidelitate ac diligentia illud exsequatur.
Expedit tamen, practice loquendo, ut parochus vel qui eius vices gerit
per se ipse inscriptionem peragat, nisi aliqua iusta causa excuset, v. g.
defectus temporis, difficultas scribendi ex parte parochi vel cooperatoris, etc.
S. C. de Sacram. 12 mart. 1910, ad IX, Episcopo Mangalorensi, qui postu­
laverat facultatem permittendi, ut matrimonium a delegato describeretur,
respondit: «Pro gratia prudenti arbitrio et conscientiae Episcopi».
Ex hac facultate concessa nullum praeceptum, sed consilium sive momentum dumtaxat alicuius regulae directivae colligitur.

4. Inscriptio fieri debet quamprimum, scii., ut vox ista intclligi
consuevit, intra tres vel quatuor dies. Decretum « Ne temere » habebat
statim.
(1)
I. c. p.
(2)
(3)

Cfr. NoMin, l. c. n. HGO; Chelodi, l. c. n. 112; Génicot-Salsmanje, l. o. n. 467; Wouters,
64 sa.; Wernz, l. c. n. 197.
Tit. VII, cap. 2, n. 6.
Tit. VII, cup. 2, n. 7.

704

CAPUT IX - ARTICULUS IX

Describi debent nomina et cognomino, coniugum ac
bew
paroecia, annus, mensis et dies matrimonii, nomen parochi vel elini
qui adsistit, ct alia secundum formulam in Bituali Boni. (4) vel 4
proprio Ordinario praescriptam.
Adnotatio fieri debet in libro matrimoniorum, non autem in foliis
separatis.
Obligatio inscribendi matrimonia, et quidem in libro, gravis at
Obligatio eam faciendi quamprimum per se levis est, ita ut, secluso
periculo illam omittendi, etiam longior dilatio culpam venialem hou
excedat. At profecto letaliter peccaret parochus, qui gravi pericuL
adnotationem praetermittendi se exponeret (5).
5. Ipsa quoque convalidatio vel solutio matrimonii, si forte
locum habuerit, adnotanda est.
Si, ratione secreti ideoque infamiae vitandae, publica adnotatio fleri
nequeat, sed bonum prolis per matrimonium legitimatae hoc in foro extent
probari posse postulet, inscriptio fiat in libro sccrcto Curiae, de quo in can. 379
(cfr. n. 721).
At, si obstat sigillum sacramentale, confessarius ne secretam quidem ad­
notationem curare potest, nisi accedat expressa licentia, quorum interest;
quo in casu non qua confessarius, sed qua parochus sacerdos agat.

719. Adnotatio in libro baptizatoru:

— « Praeterea, ad normat
can. 470, § 2, parochus in libro quoque baptizatorum adnotet, conwgin
tali dic in sua paroecia matrimonium contraxisse. Quod si coniux o/i1
baptizatus fuerit, matrimonii parochus notitiam initi contractus ad parochum baptismi sive per se sive per Curiam Episcopalem transmits,
ut matrimonium in baptizatorum librum referatur » (can. 1103, § 2).
1. Finis huius dispositionis est, ut facilius detegantur matrimonii
a nupturientibus antea forte contracta, et inde sequens impedimentuL
ligaminis et affinitatis. Nam, descriptis coniugiis in baptizatoruE:
libro, persona coniugata nequit afferre baptismi testimonium, quin
simul afferat testimonium sui matrimonii olim contracti.
2. Inscriptio autem ita fiat:
1° Si uterque vel alteruter coniugum baptizatus fuerit in
eadem paroecia, in qua matrimonium contrahitur, in libro baptiza­
torum i. e. in margine loci ubi baptismus notatus est, vel ad calcem,
inseratur, illum vel illam in hac paroecia tali anno, mense et die
H

(1) Tit. XII, cnp. I.
(5) Wornz, l. c. n. 198; Woutcre, Z. c. p. 0i 8.; Vlumlntr, l, c. n, 603 sa.; Chelodl, I e.
n. 156; Noldin, L c. n. 000, 2; GOulcol Salsmans, l, Ct

DE MATRIMONII ADNOTATIONE ET PROBATIONE

705

nuptias contraxisse, indicatis nominibus, cognominibus et aetate co Bi­
partis, cum qua iniit coniugium, item nominibus et cognominibus
tam parentum compartis quam testium matrimonii, nomine quoque
et cognomine parochi (6).
Sufficit per se etiam in margine loci, ubi baptismus notatus est,
addere: Μ atrimonium contraxit cum X. X. Cfr. librum matrimoniorum.
2° Si uterque vel alteruter coniugum alibi baptizatus est:
a) Parochus matrimonii debet denuntiare initum coniugium
parocho (vel parochis) tam baptismi sponsi quam baptismi sponsae.
Quae denuntiatio « contineat oportet coniugum eorumque parentum
nomina et agnomina, aetatem contrahentium, locum diemque nup­
tiarum, testium pariter nomina et agnomina, denique ipsum parochi
nomen et agnomen una cum parochiali sigillo » (7).
Inscriptio autem accurate indicare debet «paroeciam, dioecesim,
oppidum seu locum baptismi coniugum, et ea quae ad scripta per
publicos portitores tuto transmittenda pertinent » (8).
b) Idem valet, si liber baptizatorum ab alio parocho asser­
vatur, v. g. a sacrista ecclesiae cathedralis vel a parocho ecclesiae
matricis ob paroeciae dismembrationem.
c) Quo securius denuntiatio de secuto matrimonio ad paro­
chum baptismi perveniat, parochus hoc documentum transmittat per
cancellariam Ordinarii loci (9).
d) Parochus baptismi, ad quem denuntiatio transmissa est,
omnia accurate in libro baptizatorum inserat: atque «si forte accidat,
ut... baptismi parochus in recipienda denuntiatione matrimonii com­
ponat alterutrum contrahentium aliis nuptiis iam esse alligatum,
rem quantocius significabit, per cancellariam Ordinarii, parocho
contra fas attentati matrimonii » (10).
c) Si matrimonium est mixtum, de sola parte catholica
curandum est, ut nuptiae in libro baptizatorum inscribantur.
f) Si locus baptismi ignoratur, exploretur saltem dioecesis in
qua baptismum collatum esse vel dignoscatur, vel ex nativitate aut
aliis adiunctis rationabiliter praesumatur. Ordinarius autem dioecesis,
de matrimonio certior factus, poterit tunc inquisitionem perficere, et
curare ut in librum baptizatorum matrimonium referatur (11).
(6) Cfr. Tnstr. S. O. do Sacram. 6 mart. 1911, 26 iun. 1921; Jeta Jpost. Sedis, IIT. p. 102,
XIII» p. 3IS 8.
(7) Instr. S. C. de Sacram. 26 iun. 1921, n. 2.
(8) Instr. S. C. do Sacram. 6 mart. 1911. Cfr. etiam Instr, eiusdem S. C. 25 iun. 1921.
(9) Instr. S. C. do Suriam. 26 iun. 1921, n. 3.
(10) Instr. cit. 26 iun. 1921, n. 5.
(11) Cfr. Vormoerscb, Dc forma sponsalium ct matrimonii, n. 81; Wouters, /. c. p. 67.
45 — Cappello, De Sacramentis, V.

706

CAPUT IX - ARTICULUS IX

3° In re tanti momenti consultius erit, ut attestatio de accepta
notitia exquiratur, sive directe missa fuerit notitia ad parochum, iivt
indirecte i. e. per Curiam episcopalem.
Obligatio inscribendi matrimonium in libro baptizatorum et transui:’
tendi ad parochum baptismi denuntiationem init i contractus est de se jr(in<,
ut colligitur ex fine legis et ex cit. Instr. S. C. de Sacram. 20 iun. 1921, qi;>
statuit: « Ordinarii sedulo advigilent ut praescripta religiose serventur, horum·
que violatores, si quos repererint, curent ad officium revocare, adhibie.·
etiam, si opus sit, canonicis sanctionibus » (n. 6).
1

720. Inscriptio matrimonii contracti in forma extraordinaria. Etiam matrimonium contractum ad normam can. 1098 (cfr. n. 69C
ss.) in libro tam matrimoniorum quam baptizatorum adnotari debetj
Proinde ^sacerdos, si eidem adstiterit, secus testes tenentur h
solidum cum contrahentibus curare ut initum coniugium in prae script'·
libris quamprimum adnotetur » (can. 1103, § 3/.
1° Obligatio est gravis, ut patet ex ipsa rei natura.
2° Primo tenetur obligatione sacerdos, si matrimonio adstiterit: déin
testes in solidum cum contrahent ibus, si soli testes coniugio intei fuerint.
Nota verbum « in solidum », quod significat onus incumbens ώ.
gulis totum, ita ut eodem modo eademque ratione singuli teneantu:
obligationi satisfacere.
3° Ut obligationi satisfiat, matrimonium denuntiari debet;
a) parocho loci in quo matrimonium initum est, aut parocho propù
nupturientium; in praxi certior liat parochus loci, qui nuptias cele­
bratas rite describat ad normam can. 1103, § 1 et 2; b) pared
baptismi coniugum (12).
Si matrimonium contrahatur in loco, ubi nulla est paroecia vel
quasi-paroccia constituta, denuntiatio liat Ordinario loci.

721. Inscriptio matrimonii conscientiae. — Matrimonium con­
scientiae (cfr. n. 723 s.) non est adnotandum in consueto libro matri­
moniorum et baptizatorum, sed in peculiari libro servando in secreto
Curiae archivo de quo in can. 379 (can. 1107).

722. Probatio n atrimonii (13). — 1. Per inscriptionem in libris
paroecialibus et per documentum ex eis depromptum, in foro externe
(12) Cfr. Noldin, Z. c.j Wontcr- 1. e p. G7; Vlcniinp, l. c. n. G07; Do Smot, l. c. n. 149;
l. c. n. 127.
(U) Cfr. Bened. XIV. D. Sanxi» dioec., Ub. Vili, <np. 12, n. 2 88.; Schmalzgr., L r.
n. 21. ks.; llot-sul, l. c. n. 22S‘J; Wernz, l. c. n. 130 bs.; Esuieln, I, p. 107 88.; Vlaming, I.c.
n. 003.

I

DE MATRIMONIO CONSCIENTIAE

707

matrimonium legitime probatur. In foro interno, praesertim sacranieiitali, satis est affirmatio coniugis.
2. Si desit documentum publicum, probatio in foro externo fit per
testes, et si haberi nequeant, sufficit affirmatio utriusque coniugis,
juramento confirmata, ut coniugium validum et proles legitima cen­
seatur, dummodo nullum exinde praeiudicium tertio sequatur, ex.
gr. si agitur de praeiudicio alterius matrimonii vel de ordinibus su­
scipiendis (cfr. can. 779) (14). In casu quo matrimonium per nuptu­
rientium iuramentum probatur, deficiente authentico documento, non
inscribatur in libro communi, ut monet S. C. de Sacramentis; sed
melius in libro distincto, facta peculiari mentione de ista circumstantia.
Sequens dubium propositum fuit S. C. de disciplina Sacramentorum:
An et quibus in casibus quibusque sub conditionibus admitti valeat tam­
quam sufficiens probatio init i matrimonii simplex affirmatio eorum qui ex
America aliisve dissitis regionibus adveniunt, quotiescumque documentum
vel alia legitima probatio celebrationis matrimonii, aut omnino haberi ne­
queat, aut nonnisi admodum difficulter et post longum tempus, cum interea
rerum adiuncta moram inquisitionis non patiantur».
S. C. de Sacram, die 6 mart. 1911 respondit : Imprimis curandum dili­
gentissime est, ut factum contracti matrimonii legitimis probationibus osten­
datur: «piae probationes, licet studiose quaesitae, si haberi nequeant, defe­
ratur partibus iuramentum quo propriam assertionem confirment: hoc prae­
stito, partes habeantur tamquam legitimo matrimonio coniunctae, earumque
proles ut legitima. Excipiendi tamen sunt casus, in quibus ius plenam proba­
tionem requirit, ex. gr. si agatur de praeiudicio alterius matrimonii vel de
ordinibus suscipiendis. Matrimonium autem per iuramentum ut supra con­
firmatum inscribatur non quidem in communi matrimoniorum libro, sed in
distincto libello ad hoc destinato» (15), Cfr. n. 149.

Articulus X.
H
De matrimonio
conscientiae (1).
• I conscientiae permittatur. —
723. Quando matrimonium
Non­

nisi ex gravissima ct urgentissima causa et ab ipso loci Ordinario, excluso
Vicario Generali sine speciali mandato, permitti potest ut matrimonium
(If) Cappello, Z)e Sacramentis, Γ, n. 179.
(15) Acta Apost. Sedis, [II, p. 103.

I
I
I
I

(1) Cfr. Aiidrcucoi, De matrimonio conscientiae. Romae 1766; Mazzei. Dc matrimonio
onscicntiae, Romae 1771; Bonzi, Del m tlrimonia di casciensa, Pinccnxa 1796; \\ ilh mbcnr,
De matrimonio c inscientiae, Luçdunl 1698; Hertliis, Dc matrimonio instaurato et conscientiae
dissertatio, Francofurti al Moenum 1737; Hoffmann, Dissertatio dc matrimonio instaurato d
conscientiae, Gl ssat· I Iase orum 1719; De Bernardis, 11 matrimonio di coscienza, Padova 1935.

70S

CAPUT IX - ARTICULUS X

conscientiae ineatur, idest matrimonium celebretur omissis denuntiati 1
nibus ct secreto, ad normam canonum qui sequuntur n (can. 1104).
1. Matrimonium conscientiae nequaquam confundendum est cum
matrimonio morganatico (cfr. n. 50).
2. Canonicae leges circa nuptiales sollemnitates in eum finem
omnes tendunt, ut quam latissime coniugia publica et notoria fiant.
Quare nihil magis a mente legislatoris ecclesiastici abhorret quam
occultum matrimonium, quod coram parocho et testibus quidem cele­
bratur, sed omissis proclamationibus et ita rebus dispositis ut eiuexsistentia penitus ignota maneat.
Ingentia enim mala solent huiusmodi eoniunctiones comitari: periculum
polygamiae et deceptionis mulierum, scandali occasio, mala prolis educatio,
fraudes in rebus patrimonialibus et alia multa.
Quamobrem matrimonium conscientiae seu occultum est iure communi .
severissime prohibitum.
Bened. XIV in ep. encycl. « Salis Vobis », 17 nov. 1741, normas tradit
in celebratione huius matrimonii servandas (2).
Quae encyclica textum classicum iuris constituit in hac materia, cx quo
etiam canones Codicis desumpti sunt.
Interdum tamen occurrere potest casus, in quo unicum remedium ad
consulendum conscientiae et peccata devitanda sit revera coniugium inter
duas personas, quae publice contrahere nequeunt. Tunc matrimonium oc­
cultum permittitur, quod ideo praecise conscientiae vocatur.

3. Causa debet esse gravissima et urgentissima. Codex neque
taxativas neque demonstrativas indicat causas.
Ex stylo et praxi S. Poenitentiariae talis censetur, si vir et
femina in figura matrimonii publice vivant, et de quibus nulla viget
criminis suspicio, in occulto tamen concubinatu perseverent.
Dantur et aliae, fortasse urgentiores, causae.
Hodie huiusmodi matrimonium contrahunt, quandoque, official··'
exercitus, si uxor caret dote a loge praescripta: item viduae, qua·
tutelam liliorum aut facultatem amitterent exercendi commercium
sibi suisque necessarium, si desinerent haberi tamquam viduae (3).
4. Episcopus (Vicarius Capitularis, Abbas et Praelatus nullius.
Vicarius et Praefectus Apost.), non autem Vicarius Generalis, nisi
mandato speciali sit munitus, debet accurate perpendere causae.
Praeterea tenetur in singulis casibus diligentem instituere iuqui>i(2) Cfr. Instr. S. C. de Prop. Fide. an. 1785 (sino dio et menso; cfr. Colled. S. C. de Pnp.
Fide, I, n. 571); Boned. XIV. J). Sunodo diocc, lib. χιπ. cap. 23; Quaesi. can. 397
(3) Wernz, l. c. n. 185; Bussot, l. c. n. 1195; Cholodl, l c u 143

DE MATRIMONIO CONSCIENTIAE

709

tioneni de qualitate, indole et conditione personarum, ct potissimum
exigere ut clara et indubia documenta status liberi exhibeantur (1).
H
per: H issio matrimonii conscientiae et
724. Quid secumferat
quamdiu urgeat obligatio secreti. — >· Permissio celebrationis ma­

trimonii conscientiae secumfert promissionem et gravem obligationem
secreti servandi ex parte sacerdotis assistentis, testium, Ordinarii eiusque
successorum, et etiam alterius coniugis, altero non consentiente divul­
gationi » (can. 1105).
1. Promissione et gravi obligatione, igitur, servandi secretum
tenentur: a) sacerdos assistens; b) testes; e) Ordinarius; d) et aliqua
ratione etiam coniuges, usque dum mutuo consensu matrimonii cele­
brationem non manifestent.
Obligatio tamen ex parte Ordinarii est conditionata.
2. Coniuges debent -fidem interponere se curaturos esse ut universa
proles rite baptizetur et Christiane educetur; et, si falsis expressis no­
minibus aut reficitis veris parentibus velint natos in publicis libris
inscribere, debent intra triginta dies Ordinario notitiam exhibere suscoptae sobolis, cum sincera indicatione circumstantiarum, ut constet
de illius baptismo et legitimitate.
Ipsi, ut palam est, tenentur in mutuis relationibus ita se gerere
ut, omni meliore, modo, scandalum devitetur (5).
3. Matrimonium conscientiae et baptismus filiorum non adnotatur in consuetis libris paroecialibus, sed in peculiari libro qui in se­
creto Curiae archivo caute custoditur (can. 1107; cfr. n. 721).
Exemplar ex eo non conceditur nisi eis qui probaverint se verum
intéressé habere neque aliunde facti probationem sibi comparare
posse (6).
1. Ante matrimonii celebrationem, coniuges aperte monentur,
Ordinarium ad secretum servandum non obligari, si promissae con­
ditiones non adimpleantur, aut si gravis erga matrimonii sanctita­
tem iniuria vel scandalum, vel aliud notabile Ecclesiae damnum ex
hoc immineat. Et si reapse aliquid huiusmodi occurrat, matrimonium
conscientiae divulgatur seu pubhei iuris fit (cfr. can. 1106) (7).
Ordinarius exigere potest ut secretum servetur sub iurisiurandi
tide. Obligatio secreti cessat si coniuges consentiant ut celebratio
( I)
(5)
Z. c, n.
(6)
(7)
Matth.

Bened. XIV, Z. c. § 7 ; Mazzei, Z. c, p. 18.
Bened. XIV, Z. c. J§ 9-11; Van dc Burgt, Z. c. p. 379 ss.; Chelodi, /. c. n. 144; Wernz,
185.
Bened. XIV, Z. r. § 10.
Bened. XIV, Z. c. § 12 s.; Wernz, Z. c.; Mazzei, Z. c. p. 27 ss.; Cerato, Z. c. n. 104;
a Coronata, Z. c, u. 586.

710

CAPUT IX - ARTICULUS XI

divulgetur; tunc cessat etiam, utpote accessorium, iuramentum, â
forte praestitum fuerit. Scandalum ex observantia secreti oriretur,
si coniuges qua tales palam viverent et alii ignorarent eos esse lcgit ime copulatos. Iniuria sacramenti esset, si alteruter sponsus novum
matrimonium contrahere attentaret.
5. Sacerdos assistens et testes semper tenentur obligatione servandi
secreti, ita ut solius Ordinarii iudicio exclusive remittatur, an et quando
matrimonii notitia divulganda sit.
Permissio huiusmodi matrimonii unius Ordinarii loci conscientiae et pru­
dentiae remittitur. Quare ipsius Ordinarii est, non autem parochi, iudicium
ferre de opportunitate vel necessitate illud divulgandi (8).
Si divulgetur, adnotandum est in ordinario libro paroeciali matrimonio­
rum eiusque mentio facienda in libro baptizatorum ad normam can. 1103.
Item nomina /iliorum, qui forte ex tali matrimonio nati sint, iu paroeciali
libro inscribenda sunt.
i
Id servandum in quolibet casu divulgationis, sive acciderit ex parte coniugum sive ex Ordinarii iudicio, sive interdum ex aliorum culpabili impru­
dentia, dummodo in hac postrema hypothesi factum celebrationis revera
publicum seu palam notum evaserit.
.

725. Ius civile. — 1. Genoratim Codices civiles matrimonium con­
scientiae ignorant.
2. Codex Hispan. et Austr. agnoverunt usque ad nostra tempora
huiusmodi matrimonium in forma canonica (9).

Articulus XI.
U
De tempore et loco celebrationis matrimonii.

726. Tempus.
— 1. « Matrimonium quolibet anni tempore contrahi
II
potest» (can. 1108, § 1) valide et licite, ideoque nupturientes ius ha­
bent ad caeremonias et benedictionem Ritualis.
2. Sollemnis tantum nuptiarum benedictio vetatur a prima domi­
nica Adventus usque ad diem Nativitatis Domini inclusive, et a feria
quarta Cinerum usque ad dominicam Paschatis inclusive (canon
1108, § 2).
(8) Instructio S. C. de· Sacrament is diei 1 iul. 1929, quoad ius matrimoniale cx Concor­
dato in Italia vigens, statuit : < .Vnclio Γ< >rdinarlo puô rendero di pubblica ragi one c notifleare
all’ulliciab* di stato civile per inezzo del parroco un tale matrimonio, quando ciô sia neces­
sario per evitare io scandalo o altro grave danno, a norma del can. 1106 > (art. 12).
(9) Chelodi, l. c. n. Ill; Fiicdberg-Rutnni, l. c. § 139; Bo, op. cit. p. 155 ss.

DE TEMPORE ET TOCO CELEBRATIONIS MATRIMONII

711

Sanchez (1) cum aliis putat, seclusa consuetudine, hoc tempus incipere a
primis vesperis. Aliter hodie, secundum receptam rationem supputandi tempus.
Tempus incipit a inedia nocte ante dominicam primam Adventus et diem Ci­
nerum, et linitur media nocte post Nativitatem D. et dominicam Paschatis.
Imo etiam isto tempore, si leges liturgicae permittunt, Missa votiva pro
sponsis potest celebrari simulquo dari sollemnis benedictio, dummodo Ordi­
narius impertiatur licentiam, quam ex qualibet iusta causa concedere valet.
Illis vero diebus quibus Missa votiva prohibetur, substituitur Missa de
die cum commemoratione pro sponsis et reliquis orationibus specialibus. Cum
autem sint dies poenitentiae, Ecclesia vult ut matrimonium absque nimia
pompa celebretur (can. 1108, § 3). Cfr. n. 710.
3. Nuptiae celebrari possunt etiam horis vespertinis ac nocturnis. At loci
Ordinarius potest iusta de causa id prohibere in casibus particularibus.
Num etiam per statutum generale? Alii affirmant, cum sit potius prae­
ter, quam contra ius commune; alii negant, quia verba < quolibet tempore ,
non solum de dic, sed etiam de horis per se intclligi possunt, cum sint omnino
generalia.
Prima sententia probabilior est, tum attento can. 1171, tum perspecto
iure antiquo et ideo can. 23. Quare tenemus prohibitiones de hac re in synodis
dioecesanis vel in Conciliis provincialibus latas, etiam post Codicem vigere (2).

4. Quidam AA. (3) memorant legem particularem prohibentem
ne matrimonia celebrentur diebus dominicis aliisque festis. Huiusmodi ius, si alicubi exsistebat, per Codicem abrogatum omnino est
(can. 6, 1°); nec potest in posterum induci, cum sit contra ius com­
mune (can. 1108, § 1). In casu particulari, iusta de causa, illud vetari
potest.
II
II
727. Discrimen
inter ius antiquum
et novum. — 1. Olim exsi-

stebat impedimentum temporis clausi. Quod duplex erat: iuris com­
munis et iuris particularis.
a) Ex primo, post limitationem Cone. Trid., vetitum erat «a
dominica prima Adventus usque ad diem Epiphaniae, et a feria quarta
Cinerum usque ad octavam Paschae inclusive — nuptias benedicere,
sponsam traducere, nuptialia celebrare convivia « (4).
(1) Lib. VIT, disp. 7, n. 2.
(2) De Sinet (Z. c. n. 199) putat, nomine vetitae benedictionis tempon- feriato uuivorsim
omnes sollemnitates, olim prohibitas, hinc etiam conn fio et sponwe traduci i one in comprehendi.
Haec opinio improbabilis est, attento can. 1108,
2, 3, ubi expresso sermo est dc solli mni
nuptiarum benedictione et sponsi monendi dicuntur, ut solum a nimia pompa abstineant.
C/r. Wernz, /. r. n. 184; Chebuli, Z. c. n 11.*». Leitn<-r, Z. r. p. >11; Gasparri, Z. c. n. 1262;
Vlaming, Z. c. n. 615.
(3) Gasparri, Z. c. n. 1263; Bangeu, Z. c. p. 57.
( I) Hitualc Rom. tit. 7, cap. 1, n. 18. Cfr. Sanchez, lib. Vil, disp. 7, η. 16; Schnialz·
jfruober, lib. IV, tit. 16, η. 37 ; S. Alph., lib. VI, η. 984 ; Feije, Z. c. n. 555.

712

CAPUT IX - ARTICULUS XI

Antiquiore iure, tempora feriata longiora erant et leges rigi­
diores; ipsa consummatio matrimonii interdum prohibebatur (5),
b) Impedimentum iuris particularis, quod in multis dioecc·
sibus vigebat, ipsam matrimonii celebrationem, iure communi per·
missam, interdicebat (6).
Super hoc obtinenda orat ab Episcopo dispensatio, quae tamen
non efficiebat, ut sollemnis benedictio cum Missa votiva pro spoinsit
dari posset.
2. Hodie, vi can. 1108, § 3, licentia ab Ordinario loci concessa
hunc quoque effectum parit, scii, ut Missa pro sponsis celebrari, ser­
vatis servandis, ct sollemnis quoque benedictio dari queat.

728. Locus. — .1. Matrimonium inter catholicos celebrandum est
in ecclesia paroeciali (can. 1109, § 1).
2. Parochus tamen, et eo magis Ordinarius, licentiam concedere
potest, ut celebretur in alia ecclesia vel in oratorio publico aut
semi-publico (can. cit.).
Sine huiusmodi licentia parochi vel Ordinarii, veniale foret nuptias
celebrare extra ecclesiam paroecialem, non autem grave per se ut
nonnullis videtur.
3. Quamvis, uti notat Benedictus XIV (7), matrimonium ianuis dauw
in ecclesia celebrari, sit a sacramenti .dignitate et ab ecclesiasticarum legum
praescripto alienum, nulla tamen habetur in Codice dispositio qua id po­
sitive prohibeatur. Unde sine insta causa id, practice, ne fiat. Ex aliqua
vero causa rationabili licita profecto est celebratio matrimonii in ecclesia
ianuis clausis.

4. In aedibus vero privatis, etsi habeant oratorium domesticum,
vetitum est coniugium celebrare; et solum in aliquo casu extraordi­
nario et accedente iusta ac rationabili causa potest Ordinarius loci
id permittere; sed in ecclesiis vel oratoriis sive Seminarii sive religio­
sarum, Ordinarius hoc permittere nequit, nisi urgente necessitate ac
opportunis adhibitis cautelis (can. 1109, § 2). Religiosae heic, per­
specta materia et fine legis attento, intelligendae sunt sensu
lato.
(5) Cfr. Boned. XIV, Tnst. S0, n. 17 es.; Fnimnnnfl, cap. 1, de fertis, n. 11; Sanchoz, I. c.:
Schmalzgr., I. e. n. 31; Gasparri, l. c, n. 1208.
(6) Boned. XIV. L c.; Sanchez, l, c. n. 11; Schmalzgr., I. c. n. 34: RoiiTenat.. lib. 1V,
tit. 16, n. 12; Gasparri, l. c. n. 1250; Foijc, l, c. n. 553.
1
(7) Const. * Satis Vobis r, 4 1 s·

1

i
j

'
,

DE TEMPORE ET LOCO CELEBRATIONIS MATRIMONII

Urgens necessitas esset, v. g., si nulla alia ecclesia praesto foret.
Opportunae cautelae ideo sunt adhibendae, ut nullum damnum aut
periculum incolarum piae domus ex caeremonia nuptiali sequatur.
Hoc vetitum extendi potest ab Ordinario, in casibus particularibus,
ad domos pias quascumque ideoque etiam ad domos virorum in
communi viventium sine votis.
5. Si matrimonium extra ecclesiam celebratur, in loco decenti
ineundum est, v. g. in sacello privato, in domo paroeciali etc.
0. Matrimonia mixta extra ecclesiam celebrari debent; sed Ordi­
narius, ad graviora mala vitanda, potest super hac lege, ut super
alia de omissione rituum, dispensare (can. 1109, § 3). Cfr. n.
715 s.
729. Discrimen inter ius antiquum et novum. — 1. Ante Codicem, nulla
erat peculiaris dispositio iuris communis, quae vetaret celebrationem matri­
monii extra ecclesiam paroecialem aut aliam qua ni e unique, quamvis fide­
lium coniugia semper in ecclesia celebrari consueverint (8).
Iure particulari tamen, in pluribus dioecesibus vigente, interdicta erat
coniugii celebratio in aedibus privatis. Quae Ordinariorum facultas prohi­
bendi matrimonia domi celebrata, merito plerique canon istae ut legitimam
agnoscebant (i)).
2. Hodie, ex iure communi, specialis prohibitio viget circa locum cele­
brationis matrimonii, ita ut nihil contra agere queant Ordinarii.

730. Benedictio mulieris post partum. — De ista benedictione
haec breviter notanda sunt:
1° Pia ac laudabilis consuetudo est (10), in Ecclesia Latina,
ut mulieres huiusmodi benedictionem accipiant (11).
2° Origo huius consuetudinis est exemplum B. M. Virg., elapso
legitimo puerperii tempore tum seipsam tum Divinum Filium Deo
Patri in templo praesentantis.
3° Quae benedictio, etsi purificatio dicta ex analogia cum puri­
ficatione Legis Veteris, nullam tamen reapse involvit purificationis
naturam.
4° Solae mulieres quae ex iustis nuptiis pepererunt, ius habent
eam recipiendi. Interdum iure particulari denegatur uxoribus, quae
(8) Cfr. Rossot, I. c. n. 2282 e.; Gasparri» I. c. n. 1264; Wernz, I. c. nn. 183. 189; Scherer,
c. p. 235 a.
(9) Cfr. Sanchez, lib. Ill, disp. 19, n. 6 ss.; Schmalzgr., I. c. n. 156 68.; Van de Burgt,
c. p. 384 ss.; Gasparri, Z. c. n. 1266; Wernz, I. c. 183.
(10) Ri(. Rom., tit. VII, cap. 3.
(11) De Ecclesia Graeca, vide Boned. XIV, Encycl. «Ex quo primum », 1 mart. 1736,

711

CAPUT IX - ARTICULUS XII

I

DE MATRIMONIO CIVILI

mixto matrimonio iunctac, nondum cum Ecclesia reconciliatae sunt;
item, si proles a ministro acatholico baptizata fuit (12).
;
5° Benedictio deneganda non est mulieri, cuius proles mortua
est sine baptismo, neque hac de causa quidquam immutandum est '
in verbis Ritualis Romani (13).
6° Parocho incumbit quidem obligatio eam impertiendi, si mulier le­
gitime petit (cfr. can. 467, § 1); non tamen ius privativum ipsi competit,
cum ex can. 462 inter functiones parocho reservatas minime adnumeretur.
Ceterum S. R. C. Romana, 21 nov. 1893 declaravit: «Benedictionem
post partum fieri debere a parocho, si expetitus ipse fuerit; posse autem
fieri a quocumque sacerdote, si expetitus pariter fuerit, in quacumque Ec­
clesia vel oratorio publico, certiore facto superiore ecclesiae » (14).

II
De matrimonio
civili.
n
731. An matrimonium
civile, quod vocant, admitti possit. -

1. Civile matrimonium, secundum hodiernam acceptionem, dicitur
non mera caeremonia, sed maritalis contractus coram magistratu
civili initus secundum solam legem civilem.
Huiusmodi matrimonium, ubi agitur de baptizatis, reprobandum
omnino est.
Ratio est apertissima. Inter Christianos nullum dari potest matri­
monium, quod uno eodemque tempore Sacramentum non sit. Hinc
quaecumque maritalis unio extra matrimonii Sacramentum suscepta,
intrinsece mala est; et proinde damnabilis prorsus (can. 1012). |
Cfr. n. 23 ss.
2. Matrimonium civile hoc sensu acceptum, est 1° religioni quam
maxime iniuriosum; 2° naturali iuri contrarium; 3° libertati con­
scientiae repugnans; 4° moralitati publicae noxium.

(12) Cfr. Vlnmlnir, l. c. n. 689.
(13) S, U C. Uo/.n υ 12 sept.. 1857, nd XVII, u. 305·); J'icenlina, 10 maii 1896, n. 3001.
(11) Dccr. auth. n. 3S13.

■
I
’
;

!

■·

nutu arbitrioque pendere, cum ei praecedat tum tempore, tum potiseinium natura ac fine.
3° Est libertati conscientiae repugnans. Sane lex matrimonium civile
singulis subditis imponit, velint aut nolint, cum Status ut legitimam unionem maritalem ipsum solummodo habeat; cives, ne poena percellantur,
coguntur illud contrahere, ct quidem, iuxta intentionem Status, non ut
meram caeremoniam, sed ut verum matrimonium. Quid scelestius quam
subditos catholicos ad propriam conscientiam denegandam induceret
4° Est moralitati publicae noxium. Lex enim protegit, defendit, ut
legitimos tuetur infandos concubinatus eorum, qui vinculo civili tantum
copulati, nuptias religiosas spernunt, morum integritatem publice laedunt,
scandala pariunt innumera. Quid horribilius? (1).

I H

732. Hodiernae legislationes. — 1. Status moderni sibi vindicant

I B

fore omnes — heu nimis! — competentiam in matrimonium, et
exigunt ut ipsum coram proprio officiali et in forma suis legibus
statuta celebretur. Quare formaliter matrimonium civile fere ubique
exsistit.
2. Sed datur discrimen: alicubi nuptiae coram ministro Ecclesiae
initae agnoscuntur quoque tamquam nuptiae civiles, alicubi non
agnoscuntur. Quo sub respectu matrimonium civile distinguitur in
obligatorium, jacultativum ct subsidiarium (2).
Hinc tres distingui possunt species legum:
1° Quae recipiunt matrimonium religiosum ut formam ordinariam contrahendi, sed praeterea matrimonium civile admittitur ut
subsidiarium.
Matrimonium civile subsidiarium tunc a lege permittitur, generatim loquendo, cum pro subditis Christianis, utpote extra omnem
societatem religiosam constitutis, vel minister cultus non exsistit, qui
habeat potestatem a lege civili recognitam sollemnizandi matrimonia,
vel legitimus minister cultus, v. g. parochus catholicus, nuptias religiosas iuste denegat ipsis catholicis ob aliquod impedimentum non
sublatum, quod a iure civili alienum est.
2° Quae liberam relinquunt electionem inter religiosum et
civile (jacultativum: in Anglia et in Statibus foederatis American
sept., cum licentia officialis civilis), ita quidem ut nupturientibus
etiam Christianis detur optio ineundi matrimonium vel coram parocho
seu ministro cultus secundum hges civiles et ecclesiasticas, vel
coram solo magistratu civili iuxta leges civiles tantum.

Articulus XII.

1° Est religioni quam maxime iniuriosum, quia divinae revelationi
manifeste opponitur, quae docet matrimonium esse vere et proprie Sacra­
mentum, subductum totaliter quoad essentiam a saeculari auctoritate ct
soli Ecclesiae obnoxium: cuius iura impio aperti quo ausu laeduntur.
2° Est iuri naturali contrarium; nam intrinseca perspecta matrimonii
essentia, constat ipsum nullatenus ex voluntate Status procedere aut eius

715

(1) Cfr. Cappello, Tnslit. iur. pvbl.
IT. p. 249 ra.
(2) Cfr. Leitner. L r. p. 80 88·; Wornz» l. c. n. 201; llollwe.k, D. Civil htr, d. b. G. p. 3 es.;

■

I ■
I
| Bi
I B|
| B'
! B
i ■

I B
| B
I B

| B
I I
1 I

I I
) I

I I
J I

I

II

I I
? I

II

I I
| I
I
I
| I
I
| I
I
I
i
. |
;
?
I
J

716

CAPUT IX - ARTICULUS XII

3° Quae omnibus matrimonium civile imponunt (obligatorium:
in Gallia, Hungaria, Germania, Lusitania, Helvetia, Romania, Belgio
Hollandia, Dania, Norvegia et Suecia pro catholicis, Monaco, Luxemburgo, Brasilia, Argentina ct aliis rebuspublicis Americae merid.) (3),
ita quidem ut contractus matrimonialis ineundus sit coram magi­
stratu civili secundum leges civiles dumtaxat; secus matrimonium
habetur ut nullum et inexsistens, carens effectibus civilibus et qua­
cumque tutela iuridica.
3. Prima vice civile matrimonium introductum fuit in Hollandia et Frisia
occidentali an. 1580 pro non Calvinistis; postea in Anglia an. 1053, in Gallia
an. 1792 et exinde in tota fere Europa sub initio aut duranto saec. xix (4).
4. Fere ubique, excepta Italia, viget etiam lex /n accedentiae, iuxta
quam matrimonium civile debet contrahi ante celebrationem matrimonii
religiosi.
·
In Italia ex art. 34 Concordati 11 febr. 1929, matrimonium canonice
celebratum parit quoque, servatis servandis, effectus mere civiles. Manet
tamen etiam hodie matrimonium civile, necessarium pro acatholieis, /acultativum pro catholicis.

733. Au fideles possint et debeant inire matrimonium civile. 1. Ecclesia omnes tres species matrimonii civilis, si quaestio sit de
matrimoniis Christianorum, tamquam attentatum contra propria iura
et fontem ingentium malorum, merito reprobat et damnat.
2. Ubi civile connubium est obligatorium, possunt fideles illud
licite inire, dummodo intendant mere caeiemoniam ponere, ut pluries
declaratum fuit a Sancta Sede (5).
3. Imo tenentur, in genere, et quidem interdum sub gravi, quando
nempe ex omissione sequerentur damna gravia, huiusmodi actum
ponere, non profecto ratione legis civilis, quae — utpote contraria
iuri divino — est prorsus nullius valons — sed ratione caritatis,
ut scii, coniuges a se et a prole damna avertant. Proinde obligatio,
quae oritur ex lege civili in hac re, est indirecta tantum et per
accidens (6).
4. Parochus ad matrimonii celebrationem non facile ac promiscue
admittere debet fideles, qui civili lege a nuptiis arcentur, quippe
(3) Cfr. Wernz, l. c. n. 203; Chelodl, /. c. n. 117; Friedberg, D. Redit d. Ehtsdih
p. 322 68«; Scherer, l. c. p. 220.
(4) Cfr. Friedberg, l. c. p. 478 ss.; Eemein, l. c. T, p, 32; Wernz, Z. c. 202 ss.
(5) Instr, β. Pocnit. ad Episc- Jl.dlnc, 15 ian. 1866, iterum data u S. C. pro negot. eccl.
extruord. ad Episcop. Argenthue, 20 febr. 1889; S. C. c. OUnnucen.. 7 iun. 1899.
(6) Cfr. D Annibule, Ill, η. i'»·, Wernz, l, c. n. 209; Ojotti, Synopsis, v, Matrimonium,
n. 2710; Noldin, III, n. 679.
ΊΒ

717

DE MATRIMONIO CIVILI

ad actum civilem dein non admittuntur, atque ideo magno cum
prolis damno apertisque periculis (praesertim polygamiae) non
habentur coram Statu ut coniuges legitimi.
Qua in re semper recurrere debet ad loci Ordinarium, qui summa
cautela et prudentia uti tenetur, ad vitanda incommoda, quae inde
imminere possunt.
5. Fideles, quibus permittitur, ut civilem actum prius ponant,
quamprimum tenentur post ipsum ad matrimonium ineundum coram
Ecclesia, atque interim seiuncti omnino manere debent. Qua super
re Ordinarii tenentur instruere suos respective parochos; hi autem
suos fideles (7).
G. Pluribus in dioecesibus, ad praecavendum periculum ne una
pars impune relinquat alteram, quam coram Ecclesia tantum duxit,
statutum est, ut parochi nequeant, inconsulto Ordinario, devenire ad
matrimonii celebrationem, quin a sponsis exhibeatur attestatio peractae
iam civilis caeremoniae.

734. An o: II cialis seu syndicus possit licite assistere

II

Latrimonio

civili. — 1. Potest, dummodo, ut diximus de sponsis, habeat inten­
tionem peragendi caeremoniam mere civilem; secus assistentia foret
intrinsece mala ideoque semper illicita (8).
2. Gravis controversia est, an liceat etiam quando scit nuptu­
rientes non esse deinde contracturos matrimonium religiosum, aut
(piando huic canonicum vel divinum obstat impedimentum (9).
Nonnulli negant, innixi praesertim resp. S. O1Ï. 27 maii 1886,
probante SSmo, et resp. S. Poenit. 28 nov. 18S3 (10); plerique
affirmant, quia neque S. Officium neque S. Poenitentiaria assisten­
tium syndici in casu esse intrinsece malam declararunt, nec ex natura
rei huiusmodi illiceitas manifesta videtur (11).
Haec sententia verior videtur, et practice tuta.
Quaro ex causa proportionata, quae gravissima profecto esse debet,
potest huiusmodi assistentia iu aliquo casu particulari fieri licita. Iu praxi
(7) Brev. Γϋ VI, « Laudabitur » ad Episc. Gall hio» 20 sept. 1791; Litt. Pii VII, ad
Episcop. Piceni, 11 iun. 1808; Instr, cit. S. Poenit. et S. C. pro negot. eccl. extraord.; Ojetti,
op. cit. v. Civile matrimonium, n. 1042; Rosset, i. c. n. 2316.
(S) Instr. S. Pocnit. 16 doc. 1865; Rosset, l. c. n. 2317; Wernz, l. c. n. 208; Noldin, l. c.;
Lehmkuhl, l. c. n. 952.
(9) Cfr. Ball.-Palm.» VI, n. 525; Noldin, 681; Gasparri, l. c. n. 1532.
(10) Cfr. Wernz, l. c.; Sant i Leitner, Appendix ad comnunt. in lib. IV Decretalium, n. 14;
Gasparri, l. c.; Ojetti, op. cit. v. Sl/ndicus, n. 3894,
(11) Bovens, l. c. p. 36 ss.; Wernz. I. c. n. 208; Santi Leitner, Appendix ad comment, in
lib. IV Decretalium, n. 11; Gonno rl, Consultationi morali, Roma, 1913. p. 226 ss., p. 530;
Noldin, l. c,; Gônic’ot-Salsnums, l. c, n. 176; Lehmkuhl, l. r. II, n. 952, not.; Do Smet, l. e.
n. 106; Vermoorsch, l. c.; Gasparri, l. c. n. 1533, huic sententiae favet.

718

CAPUT X - ARTICULUS I

tamen consultissimum semper erit, ut confessarius (vel parochus' adpal Or­
dinarium, Ordinarius autem S. Poenitentiariam vel S. Officium.
Procul dubio intrinsece malum esset, si officialis seu syndicus matri
monio civili propria assistentia praestare vellet valorem veri iiiatriiuonii.

CAPUT X.
DE EFFECTIBUS MATRIMONII
Alii sunt effectus matrimonii prout est sacramentum, et alii prout
est contractus. Illi sunt natura sua spirituales et super naturales, isti
generatim temporales sive connaturales sive non, sive canonici sive
mere civiles. Breviter de singulis.

Articulus I.
II
De effectibus matrimonii
in genere.
II
II
II
735. Effectus matrimonii,
prout est sacramentum.
— 1. Sunt:

1° augmentum gratiae sanctificantis, habituum et donorum supernaturalium; 2° ius ad gratias actuales coniugali statui necessarias, scii,
ad mutuum amorem conservandum et perficiendum, ad fidem et ca­
stitatem coniugalem integre servandam, ad sobolem rite educandam,
ad onera matrimonialia Christiane ferenda (1).
2. Quaeritur, an ct quale ac quotuplex peccatum committant nuptu­
rientes, qui matrimonium in statu culpae mortalis contrahunt.
Alii dicunt sponsos committere tria peccata gravia: 1° quatenus confi­
ciunt sacramentum; 2° quatenus recipiunt; 3° quatenus administrant.
Alii putant eosdem duo peccata committere: grave, qua suscipientes, leve
qua ministros seu conficientes sacramentum.
Alii demum censent unum dumtaxat, mortale equidem, committi pec­
catum (2).
Quibus praemissis, en paucis doctrina tenenda:
1° Certum est huiusmodi nupturientes peccare, et quidem graviter,
quia matrimonium est sacramentum vivorum, quod, consequenter, postulat
necessario statum gratiae.
Quod valet etiam quando contrahunt per procuratorem. Aliter dicen­
dum de ipso; item dc sacerdote copulante, quia nec suscipit nec ministrat
sacramentum, sed solum ut testis assistit.
(1) Cfr. Cappello, Z>r Sacramt nlis, T, n. 5 ss.
(2) Cfr Sanchez. llb. Il, disp. 0, n. 3 «8.. et disp. 11, p. 29 s.; Lugo, De sacram. in w .
disp. 8. η. 15ο Salmunt., tract, 9, cap 3. nn. 10, 89, 92; S. Alph., 1. c. n. 881; D’Annibak,
l, c. u. Ill, not. 12; Cappello, l. c. η. oü ss.

DE EFFECTIBUS MATRIMONII IN SPECIE

719

2° Pariter corturn est nupturientes, qua ministros sacramenti matri­
monii, non esse, practice, damnandos de mortali, quia secundum sententiam
vere probabilem, minister sacramentum conficiens in statu peccati mortalis
non censetur letaliter delinquere, nisi sit consecratus, et, uti plures addunt,
sollemniter conficiat. Cfr. n. 37.
3" Praefici* nihil refert, utrum peccatum sit unicum an multiplex, quia
ad integritatem confessionis satis est, ut sponsus dicat se nuptias contraxisse
in peccato mortali.
4° Non requiritur status gratiae ad solam benedictionem sollemnem
accipiendam; decet tamen ut sponsi etiam hanc in statu gratiae recipiant (3).
II
736. Effectus matrimonii,
quatenus est contractus. — Isti

effectus dividuntur :
1° attenta relatione cum ipso matrimonio, in inseparabiles
seu connat urales et separabiles, prout seiungi queant a matrimonii
substantia necne, quatenus matrimonium huiusmodi effectus semper
et necessario gignat vel minus;
2° perspecta potestate, cui subsunt, in canonicos et civiles
seu accuratius in mere civiles; tales sunt effectus temporales separabiles a substantia matrimonii, de quibus videt auctoritas civilis (cfr.
can. 1016, 1961);
3° pro diversitate subiecti seu personarum, in effectus qui respi­
ciunt coniuges, et effectus qui attingunt liberos (4).

Articulus II.
II
De effectibus matrimonii
in specie.

737. Effectus quoad coniuges. — 1. Primus et praecipuus effectus
est individua vitae consuetudo, seu vinculum coniugale, natura
sua perpetuum et exclusivum, quo couiuges ad invicem ligantur
(can. 1110).
a) Hoc vinculum ordinatur per se ad prolis generationem et in
eo praecise fundantur mutua coniugum iura et officia.
Sane « utrique coniugi ab ipso matrimonii initio aequum ius et
officium est quod attinet ad actus proprios coniugalis vitae » (canon
1111). « Uxori vir debitum reddat, similiter autem uxor viro *, ut docet
Apostolus (1 ). Quare ius ad actus coniugales in utroque parte aequale est.
(3) 8. C. ilo Prop. Fide, 21 iul. 1811, ad V; Collect, S. C. dc Prop. Fide, I, n. 932.
( 1) Sanchez, lib. IX, disp. 1, I, 5; Sohmalzgr., lib. IV, (it. 1, n. 312 ss.; Pithing, 11b. IV,
tit. I, n. 173 ss.; Wcrnz. I. c. n. 18 ss.
II, 3.

720

CAPUT X - ARTICULUS ΙΓ

b) Consulto cit. can. 1111 affirmat utrique coniugi ius et of­
ficium competere « quod attinet ad actus proprios vitae coniugalii .
non vero simpliciter ad actus per sc aptos ad prolis generationem. Uh
verba sane comprehendunt non solum copulam carnalem, sed cotera»
quascumque significationes amoris coniugalis licitas, ut oscula, am­
plexus, blanditiae etc. Quae signa mutuum affectum et benevolentiam
inter coniuges fovent.
At si res attente spectetur, liquet non dari essentiale discrimen inte
alterum et alterum loquendi modum, quia praedicta signa mutui affe­
ctus et benevolentiae ordinantur ad terminum ullimum scii, ad unionem sexualem et per eam ad sobolis procreationem.
c) Ius — cui in altero coniuge correspondet officium seu obligatio
ex iustitia — duo importat: 1° facultatem exigendi coniugale debitum, qua
voce significatur copula perfecta de se apta ad matrimonium consummandum;
2° exclusionem cuiusvis tertiae personae ab usu corporis compartis.
d) Facultas exigendi semper manet radicaliter, dum perdurat vinculum,
sed exercitium potest vel suspendi vel in perpetuum amitti; exclusio, conto
tum quoad ius tum quoad exercitium semper perdurat, manente vinculo.

e) Causae, propter quas exercitium iuris quoad debitum coniu­
gale suspenditur aut amittitur, plures sunt, ex. gr.: morbus, legi­
tima separatio, votum, adulterium, impotentia superveniens, etc.
De his suo loco (n. 822 ss.).
2. Cum can. 1111 dicat « ab ipso matrimonii initio », manifesto
consequitur mutatum esse ius vetus (c. 7, X, de conversione coniugatorum, III, 32), ex quo neo-coniuges non tenebantur primo bimestri
reddere debitum, si alteruter eorum de ingredienda religione votorum
sollemnium deliberare voluisset. Vide n. 452, 5 (2).
Item ex eodem can. 1111, praeterquam ex suppressa affinitate w
copula illicita, cessat privatio iuris petendi debitum in poenam adul­
terii commissi cum persona consanguinea compartis.
Card. Gasparri docet praescriptum can. 1111 concedere nupturienti,
qui votum castitatis ante matrimonium emiserit, « limitatam dispensationem
a voto castitatis, permittens tantum licitos vitae coniugalis actus, ita ut,
si puella contra castitatem peccet, sive in ipso matrimonio sive extra ma­
trimonium, peccet etiam contra votum: soluto autem matrimonio, ex. gr.
morte coniugis, votum reviviscat ct novas nuptias impediat, nisi Ecclesia
a voto dispensaverit » (3).
'J,Ista interpretatio can. 1111, debita reverentia sit dictum, non videtur
admittenda. Sane:
(2) Cfr. NobUn, l. c. n. 639,
Chelodl, i. c. n. 118; Vermeersoh-Cruuscn. I. c. n. 416; Dc
Smet. I. c. n. 221; Vlaininii, i. c. n. 24.
(3) Op. cit., n. 430, od. post. Cod.
χ·

DE EFFECTIBUS MATRIMONII IN SPECIE

721

1° Dispensatio a voto castitatis limitata nullibi memoratur in Codice
(cfr. can. 86, 1307-1315).
2° In praefata sententia non habetur, proprie loquendo, vera dispen­
satio, sed potius suspensio, quae profecto in casu admitti potest sive ob cau­
sam intrinsecam sive ob irritationem explicite aut implicite ad normam
can. 1311 et 1312.
3" Praxis S. Poenitentiariae id confirmat, quatenus petenti dispen­
sationem a voto castitatis post matrimonium initum, vel concedit absolute,
vel declarat, attentis peculiaribus circumstantiis iisque perdurantibus, opus
non esse dispensatione.

I

I

3. Alter effectus est communio habitationis, tori et mensae, ad
quam coniuges ex iustitia tenentur, quippe quae pertinet ad inte­
gritatem individuae vitae consuetudinis. Sane ius et officium debiti
coniugalis communionem huiusmodi manifeste postulat. Hinc: Re­
linquet homo patrem suum ct matrem suam et adhaerebit uxori suae > (4).
Cum pertineat ad integritatem tantum, non vero ad essentiam
vitae coniugalis, interdum praefata communio potest, in casu parti­
culari et ex causa proportionate, abesse, uti v. g. accidit in matri­
monio conscientiae.
•1. Aequalia quidem sunt iura et officia mariti et uxoris in vita
coniugali, at uxor subiieitur marito in reliqua vitae consuetudine,
iuxta illud: « Mulieres viris suis subditae sint, quoniam vir caput est
mulieris » (Eph., v, 22).
Vir enim acquirit in uxorem potestatem maritalem, sed non domi­
nium tamquam in servam, qua exigere potest veluti a socia, ut ipsum
adiuvet in rebus familiae curandis. Vi huius potestatis maritus con­
stituitur caput totius familiae, quam gubernare ac de necessaria et
convenienti sustentatione providere tenetur.

738. 5. « Nisi iure speciali aliud cautum sit, uxor. circa canonicos
effectus, particeps efficitur status mariti» (can. 1112) (5).
Proinde uxor 1° fit, ordinarie, particeps nominis, status, digni­
tatis et privilegiorum mariti; 2° eiusdem forum sortitur (can. 1561);
3° ad ritum mariti transire potest (can. 98, § 4); 4° omissa electione,
tumulatur in sepulcro mariti (can. 1229, § 2); 5° demum, quod prae­
cipuum est, acquirit domicilium mariti (can. 93, § 1), quamvis et ipsa
( I) Gcn. n, 21 ; Eph. v, 31 ; S. Thom., Suppi.. qu. 64, art. 7 ; Sanchez, Z. c. disp. I, n. 2 es.;
S. Alph., Z. c. n. 977; Ball.-Palm.. /. r. n. 3S7
(5) Consulantur praesertim: Enumeret, Le domicile matrimonial. Paris 1906; Rocsler,
La condizionc délia donna ncll’iimana convivcnza. Trad., Torino 1915; MoscatelU, Lu condicione
ddla donna nette società primitive c nclt'anHco diritlo romane, Bologna 1886; Mariano da Ferino,
La donna altravcrso i scenti, Cast el piano 1913; Osti, La condition* delta donna nclVaidico /sraclc,
in Scania Caltolira, 1931, p. 250 ss.. (Ude, Etude sur la condition priver de la femme dans lc
droit ancien et moderne. Paria 1867; Lo Monaco Aprile, La famiglia net la storia delta cicillà,
Borna (Sooietà S. Paolo), 1915; Brucculeri, La famiulia cristiana, Roma 1943.
4G — Cappello, Dc Sacramentis, V.

722

CAPUT X - ARTICULUS II

valeat acquirere quasi-domicilium proprium, et, si legitime sit sepa
rata a viro, etiam domicilium (can. 93, § 2).
Hinc uxor tenetur regulariter sequi maritum quocumque ipjf
velit suos lares transferre (6).
Dicimus regulariter, quia impossibilitas physica vel moralis profecto excusat, v. g. si uxori ex sequela periculum corporis vel anima,
immineret, et generatim causa iusta, maior aut minor, pro duration
discessus aliisque mariti et filiorum ac totius familiae circumstanti.
Verba « nisi aliud iure speciali cautum sit », ad effectus canoniw
quod attinet, sunt intelligenda de iure speciali ecclesiastico, non autem
de iure civili aut de privata nupturientium conventione, et respiciunt
praesertim matrimonium conscientiae (n. 723).
Regimen bonorum et ius ad nomen atque ad titulos nobiliare?
lege civili reguntur.
Plures quaestiones permoveri possunt do conditione iuridica uxori- a
viro legitime separatae, post mortem mariti, post vinculi solutionem ex di­
spensatione super rato non consummato, post declaratam matrimonii nullitatem. Hisce quaestionibus congrua responsio dari potest, si principia iuridiligenter perpendantur et applicentur.

739. Effectus quoad filios. — Nonnulla breviter de his effectibus,
Distinctis titulis dicemus 1° de patria potestate — 2° de education'.
— 3° de legitimitate — 4° de legitimatione.

740. Patria potestas. — 1. Fundatur haec potestas in ipso iun.
naturali coque regitur, quatenus parentes habent ab ipsa natura ius ei
officium consulendi bono prolis, praesertim eiusdem completae educationi.
Educatio autem supponit necessario auctoritatem. Proinde finipraecipuus patriae potestatis est sobolis educatio, causa et funda
mentum est generatio (7).
Hinc optimo iure can. 1113 statuit: «Parentes gravissima obliga­
tione tenentur prolis educationem tum religiosam et moralem, tum physicam et civilem pro viribus curandi, et etiam temporali eorum bono pro­
videndi».
2. Haec potestas ab ipsa natura oritur, ideoque differt a tutela
quae procedit ab ordinatione iuridica. At patria potestas ordinatur
quoque ac regitur ime positivo (canonico, et aliqua ratione etiam civili!,
quod nullatenus tamen pot est eam arbitraria ratione limitare, nec eo
minus penitus auferre (8).
(6) Cfr. Sanchez, lib. T, disp. 11. n. 3 sa.; Noldin, II, n. 282, 3; D’Annibale, l. c.; Ball.·
Palm., L c. n. 394 s.; S. Alph., I. c. n. 977.
|
|
(7) Cir.S.Thom.,Co«/r.(;cn/.,lib. Ill,cap. 122; Meyer, Instil. iuris naturalis, II,n. IU
(8) «Io D’Auulbtde- L c- n· 53; XoldlM> HI, n. 63», <·>; Chelodi, l. c. n. 149; Vl«niV,

DE EFFECTIBUS MATRIMONII IN SPECTE

723

3. Tum in patre tum in matre residet huiusmodi potestas; nam
educationis natura exigit cooperationem utriusque coniugis, ita tamen
ut unitas servetur, qua unum principium et generationis et educa­
tionis ambo coniuges constituunt,
d. Propter naturalem subiectionem uxoris ad virum, primas partes
et quasi primatum huius auctoritatis habet pater, ex quo etiam no­
men accipit, patriae nempe potestatis (9). Mortuo patre aut eo impedito
succedit ipso iure naturali mater.
5. Mensura huius potestatis sumenda est tum ex fine ad quem
ordinatur tum ex propria conditione subiecti in quo residet, tum per­
sonae in cuius bonum exercetur (10).

!
!
I
I
I

Hinc: 1° Prorsus deneganda est parentibus potestas in vitam filiorum,
quasi poena capitis eos mulctare possint vel saltem eorum membra mutilare;
hoc enim necessarium minime est ad finem educationis et aliunde nimis re­
pugnat naturali amori parentum erga propriam sobolem.
3o Patria potestas, adolescentibus pueris, successive decrescit. Ratio
est, quia a natura eadem parentibus conceditur veluti quoddam subsidium
et supplementum impotentiae et imbecillitatis puerorum, quousque ad perfectum individui statum perducantur. Crescente ideo eorum aetate ac ra­
tionis consilio, oportet ut ea decrescat (11).
Hoc manifeste confirmatur praescripto can. 1648, § 3.
3o Electio status vitae, cum sit res proprie non ad educationem pertinens, sed potius personam ipsam filiorum et vitam ab iis in posterum ducendam respiciens, parentum voluntati nequaquam subiecta est.
Quare possunt quidem parentes, imo debent, experientia et prudentia
propria lilios etiam in electione status dirigere, a quibus eurum sententia sine
gravi causa repudianda non est; at illos ad statum religiosum vel matrimo­
nialem cogere aut avertere nullatenus possunt (12).
(9) «Iure communi patria potestas soli patrifamilias, wd ex NN. LL. matri quoque
familias competit ». D’Annibale, Z. r. n. 51.
Ex iurc canonico praedicta potestas competit utri que coniugi. Id, saltem implicite, con­
tinuatur can. 89, <jui utitur voco potestatis parent uni et potestatis patriot.
( 10) Cfr. Meyer, Z. c. n. 113; Vlamlng» Z. c. n. 665; D’Annibale, Z. c.
(11) Cfr. Schiffiui» Ethica specialis, n. 335; D’Annibale, l. c. n. 53.
(12) Potestas patria perfecta, iuxta legem Italicam (quae fore eadem viget apud alias
nationes), locum habet solum quoad lilios legitimos vel legitimates. Duo sunt principia ge­
neralia quibus ea innititur: 1. Obligatio, qua filii tenentur parentes revereri, honorare atque
erga cos gratos se exhibere; 2. Auctoritas parentum filios educandi et in eorum favorem bona
quae iisdem possident, administrandi usque dum sibi ipsi sufficiant.
Pater solus exercet hanc auctoritatem, quamdiu matrimonium perdurat. Defuncto
patre, vel ob absentiam vel delictum eam exercere non valente, patria potestas adseribitur
matri. In patre haec potestas solis limitatur legis praescriptis, in matre etiam conditionibus
a patre defuncto in testamento aut alio authentico actu appositis.
Haec pan litibus iura tribuuntur:
1. Educandi, custodiendi ac corrigendi filios. Valet pater prolem eduoare iuxta principia
n ligionis quam meliorem existimet, ue eos instituere in professione, quae magis sibi arridet.
Potest lilium, si alias nequeat ad meliorem frugem reducere, auctoritate sua e domo paterna
expellere, modo alimenta ad vitam necessaria ei adsignet. Item» ex adverso, auctoritate pollet
impediendi quominus filius paternam domum deserat.

724

CAPUT X - ARTICULUS III

Articulus TH.
De sobolis educatione (1).
741. Educatio in genere. — 1. Educatio est progressiva et harmo­
nica evolutio facultatum, qua pueruli pedetentim atque ordinatim
in viros perfectos transformantur. Ipsi enim variis a natura pollent
facultatibus, quae, licet generice eadem sint in omnibus, spécialisa
tamen imbuuntur propensionibus sive bonis sive malis; iamvero in
eo sita est recta educatio, ut malas inclinationes eradicet, indomita?
passiones refraenet et ad bonum dirigat ; bonas vero qualitates roboret,
excolat, et ad perfectionem humanam simul ct Christianam ordinet.
Haec autem evolutio nonnisi lenta et progressiva esse potest,
tum (piia multis praepeditur obstaculis, tum quia homo naturaliter
nonnisi gradatim perfectionem adipisci valet. Harmonica seu recte
ordinata esse debet, quatenus omnes facultates seu corporales seu
spirituales ita excoli debent, ut totus homo efformetur. Quod si
unum genus facultatum prae aliis evolvatur, id tamen ita propor­
tionate fieri debet, ut corporalis exercitatio mentis progressui haud
noceat, neque nimia intellectualis cultura corporali obstet sanitati (2).
2. Educatio alia est physica ct civilis, alia moralis et religiosa
(can. 1113).
2. Filios repraesentandi in omnibus actibus vitae ei vilis.
3. Administrandi omnia bona liliorum familias; nequit tamen ea alienaro vel oncrnre.
4. Usufruendi bonis quae ox successione, donatione aut alio titulo lucrativo filio pro­
veniunt.
11K
Non gaudet tamen pator usufructu legali in bona quae filio proveniunt ex l.iborc proprio
aut industria separata, aut filio ipsimet donantur, non intuitu patris.
Solvitur potestas patria: a) morte utriusque parentis aut lilii; 6) filii maioritate aut emnn·
cipatione. Maioritatem tum lilii tum filiae adipiscuntur quando vigesimum primum annum
expleverunt. Excipitur, pro masculis celebratio matrimonii, usque ad annum vigesimius
quintum.
Emancipatio in filio minore accidere potest duobus modis, nempe per matrimonium, et
per actum special· m genitoris, dummodo Illius dei imum octavum annum compleverit.
Item cessat patria potestas c) si parens ergastulo mulctotur aut poena reclusionis ultra
quinquennium; vel etiam d) cessare potest aut minui ob abusum in eius exercitio aut ob
delictum parentis. Transitu patris aut matris ad ulteriores nuptias, ius amittitur ad bonorno
lilii usumfructum, non vero ad eorundem administrat ionem.
|·ΗΗ
Non omnia et singula haec admitti possunt ad normam iuris canonici et ipsius Iuris
naturalis.
(1) De hac re ogregio disserit Pius. ΧΓ. Encycl. · Divini illius Maaistri\ 31 dec. 1929
quae inscribitur: · Dc Christiana iuvcnfutis (durations* (A, A, N. XXII, p. 49).
(2) Ctr. Meyer, l. c. n. 108. II, u. 106 ss.; Blanchard, Trattato sull'educations. Trad, dl
L. Fanelli, Napoli 1837; BouqniUon, X àUuUûm, Baltimore, 1892; Dupauloup, L·'educatio^.
Traduzione, Parma, a. 1868.

DE SOBOLIS EDUCATIONE

725

742. Educatio physica et civilis. — Tria respicit: I ° vitam —

!

2° vicium — 3° statum prolis.
1° Quoad vitam. — Ab ipsa prolis conceptione, donec valeat
ipsa sibi providere, obligantur parentes ei subministrare quidquid
ad vitam et sanitatem conservandam necessarium est, atque ea
omnia avertere, quae vitae vel sanitati nocere possunt. Hinc peccant
viri, qui mulierem praegnantem percutiunt, vexant, exasperant, etc.:
quum exinde vita foetus periclitetur.
Item peccant matres, quae noxia proli edunt vel bibunt, nimio
labori incumbunt, onera portant aut levant nimis gravia, lasciviis
vel choreis indulgent, aut vehementi passione abripiuntur, ex quibus
foetus morbum contrahat, vel abortivus nascatur. — Item post
nativitatem prolis peccant parentes, qui sedulo non vigilant, ut
quidquid nocivum est, omnino ab ea arceatur, sive ex parte cibi,
sive ex parte animalium, indumenti et lectuli ete. (3).
2° Quoad victum. — Parentes tenentur filiis subministrare
cibum, vestitum, habitationem, aliaque omnia ad vitam honeste
sustentandam necessaria, secundum suam conditionem, donec ipsimet
eadem sibi procurare valeant; imo, etiam toto tempore vitae, si in
extrema vel gravi necessitate reperiantur. Ratio est, quia ad pro­
genitores spectat vitam tueri eorum, quos procreaverunt; et haec
obligatio, ex natura sua, gravis est.
Neque eximuntur ab Iiuiusmodi officio, si filii sint illegitimi vel indigni;
nam semper urget per se eadem obligatio. Hinc graviter peccant parentes,
qui piolem suam absque iusta causa exponunt. At si agitur de illegitima
prole, prudentia interdum exigere potest, ut orphanotrophio commendetur;
quo tamen in casu, aequitas certo postulat, ut (licites expensas resarciant
pro nutrienda prole.
Num vero ex iustitia quoque ad id adigantur, dubitatur. Quidam pro­
babiliter eos a tali onero deobligant, quia secus famae et saluti parvulorum
satis provisum non esset; quare, practice, si parentes expensas non solve­
rint, enixe hortandi sunt, non autem cogendi ad restitutionem (4).

!
I
I
I

I
!
I

3° Quoad statum. — Parentes tenentur filiis procurare statum
suae conditionis convenientem, ut postea secundum hunc statum
honeste vivere possint. Idcirco curare debent, ut filii vel artem
(3) Cfr. D’Ann i balo, II, n. 671 ss.; Lchmkuhl, I, n. 934; Noldln, II, n. 293; Vlnming,
1. c. n. 671 ss.
(I) Cfr. D’Annibale, Z. c.; 8. Alph., Hb. III, n. 337; Lchmkuhl, l. c. n. 934, 3; Noldiu, l. c.
Communitor docent AA. matrem teneri proprio lacto filios alere, Cfr. S. Alpb , Z. c.
n. 336; Ball.-Palm., II, n. 825; Laynumn, lib. V, tract. 10, cap. 3; Lehmkubl, Z. c. n. 935.
Sol haec obligratio, si aliunde filiolis sit satis provisum per bonam nutritum, est levis tantum.
Excus.it quaelibet iustu causa.

726

CAPUT X - ARTICULUS III

aliquam vel litteras addiscant; praeterea adhibere debent saltem
mediocrem diligentiam, ut liliis haereditatem statui convenientem
relinquant (5).

743. Educatio spiritualis. — Debet esse moralis, religiosa, catholica.
Moralis, quatenus adolescentes instituantur iuxta firmissima ac
sanctissima moralitatis principia, quae per naturalem legem inno­
tescunt, quaeque bonum agere et malum devitare certo itinere prae­
cipiunt. Religiosa, quatenus huiusmodi principia non aliunde desu­
mantur firma cum certitudine atque inconcusso robore nisi ex
religione.
Sane educatio importat rectam institutionem voluntatis: iamvero
forma rectitudinis est ipsa moralitas: ergo necessario requiritur ad
puerorum educationem. Moralitas autem adhaeret, tamquam funda­
mento, religioni. Sola enim religio docet quaenam sunt officia quibus
homo adstringitur Deo, quomodo ipse ad Deum tamquam ad su­
premum finem naturae ordinatur, quomodo in Deo tantum perfecta
und( quaque habetur sanctio pro morali ordine servando, ita ut, Dei
conceptu sublato atque vinculo religionis remoto, vera moralitas
neque dari neque concipi possit ((>).
Leo XIII in Encycl. «Nobilissima Gallorum gens » 8 febr. 1884, per­
belle haec habet:
«Ac primo quidem ad societatem domesticam quod attinet, interest
quam maxime susceptam e coniugio Christiano sobolem mature ad reli­
gionis praecepta erudiri; et eas artes, quibus aetas puerilis ad humanitatem
informari solet, cum institutione religiosa esse coniunctas. Alteras seiungen·
ab altera idem est ac reipsa velle, ut animi pueriles in officiis erga Deum
in neutram partem moveantur; (piae disciplina fallax est, ct praesertim in
primis puerorum aetatulis perniciosissima, quod revera viam athoismi munit,
religionis obsopit. Omnino parentes bonos curare oportet, ut sui cuiusque
liberi, eum primum sapere didicerunt, praecepta religionis percipiant, et
ne quid occurrat in scholis, quod fidei morum ve integritatem offendat. Et
ut ista in instituenda sobole diligentia adhibeatur, divina est naturalique
lege constitutum, neque parentes per ullam caussam solvi ea lege possunt»,
Pius XI, Encycl. « Casti connubii >, 31 dec. 1930, haec sapienter tradit:
«Uterque vero coniux hos liberos, prompto gratoque animo c manu Dei susce­
ptos, ut talentum sibi a Deo commissam intuebitur, quod non in suum neque
in terrenae tantum reipublicae commodum impendat, sed in die rationis
Domino cum fructu restituat ».
(δ) Lchmkuhl, I. c. η. 936; Nul lin. f. <?. n. 293; Génl ot-Safemane, T. n. 362; D’Annlbale,
l. c. n. 572.
(6) Cfr. Cappello. Instil. Ur nubl e.l. I. p. |<JS 83 j p 5<; vl(Un|ng> j c Q 6fl8

PE LEG1TIMITATE ET LEGITIMATIONS SOBOLIS

727

Educatio debet esso catholica, tum quia religio vera una est, scii, ca­
tholica; tum quia parentes fideles tamquam mandatarii Ecclesiae debent
veri Dei Salvatoris nostri lesu Christi cultores efformare, ideoque eos epiritualiter instituere seu ad principia vitae catholice erudire.
Huc spectant quae scite tradit Pius XI in citata Encycl. « Divini illius
Magistri», 31 dec. 1929.
Id autem praestabunt per rectam institutionem, per bonum, exemplum,
per vigilantiam et correctionem (7).

744. Ad quid teneantur speciatim iure divino et canonico parentes.
— Tenentur curare:
1° Ut lilii quamprimum baptizentur (can. 770), fetus quoque
et monstra ad normam cc. 747, 748 (8);
2° Ut catechetica institutione erudiantur (can. 1335);
3° Ut aetatem rationis adepti, praesertim si in periculo mortis
fuerint, sacram Eucharistiam recipiant (can. 860) (9);
4° Ut scholas catholicas adeant, nisi ex Ordinarii loci sen­
tentia liceat, remoto perversionis periculo, alias frequentare (canon
1374). — Praeterea cavere debent ne
5° Filios iam adultos a sancto virginitatis, vitae sacerdotalis
vel religioso proposito removeant (cc. 538, 971), neve importunis
precibus eos cogant ad hanc vitam (can. 2352) aut ad coniugalem
amplectendam (can. 1087).

Articulus

IV.

II
De legitimitate et legitimatione
sobolis.

745. Legitiniitas in genere. — Dicuntur legitimi generatim fdii
qui secundum legem nascuntur. Legit imitas alia naturalis, alia iuridica est. Illa ex ipsa rei natura i. e. ex iustis nuptiis oritur, haec
ex lege.
Filii nati ex valida matrimonio sive inter Christianos sive inter
infideles inito, ex ipsa rei natura et necessario legitimi sunt et prout
tales habendi, salvis quibusdam effectibus separabilibus, qui a lege
positiva pendent. Unde ista h git imas, non tamen iuridica, est
(7) Cfr.
Bnll.-Pahn.,
(8) Cfr.
(9) Cfr.

Moyor, l. c. n. 108 ss.; D’Annibalo, l. c.; Lohtnkuhl, l. c. n. 037; Noldin, l. c.;
II, n. 828.
Cappello. Dc Sacramentis, I, nn. 149, 168 ss.
Cappello, l. c. u. 471 ss.

728

CAPUT X - ARTICULUS IV

effectus proprius, naturalis atque inseparabilis matrimonii. Contraria
paucorum sententia est erronea (1).
Nati extra matrimonium vocantur illegitimi. Qui si nati sunt ex viro
et muliere inter quos matrimonium constare potuisset, sive cum ipsi con­
cepti sive cum in lucem editi fuerunt, naturales dicuntur; secus spurii.
Hi rursus aut adulterini, aut sacrilegi, aut incestuosi, aut nefarii vo­
cantur, prout nati sunt ex parentibus (vel uno eorum) coniugatis, vel ob­
strictis religiosa professione aut ordine sacro, vel consanguineis aut affini­
bus in linea collaterali, vel ascendentibus et descendentibus in linea recta (2).
Haec terminologia non semper fuit ab AA. adhibita et in iure retenta (3).

Omnia iura favent filiorum legitimitati; proinde ex beneficio legit
aliqui legitimi habentur vel saltem legitimis aequiparantur, qui
natura tales non essent (4).
Ex alia parte Ecclesia, quoad effectus canonicos, privilegiis legitimitatis aliquos privat, qui iure naturali legitimi sunt.
II
746. Legitimitas
ex iure canonico. — Hae sunt dispositiones

positivae ab Ecclesia statutae circa sobolis legitimitatem:
I. « Legitimi sunt filii concepti aut nati ex matrimonio valido td
putativo, nisi, parentibus ob sollemnem professionem religiosam rd
susceptum ordinem sacrum prohibitus tempore conceptionis fuerit iisut
matrimonii antea contracti » (can. 1114).
1. Valor eoniugii solo iure ecclesiastico determinatur; nati ei
civili connubio semper illegitimi habentur, et sunt revera tales.
Palam est, prolem esse legitimam, licet matrimonium sit inorganaticum vel occultum seu conscientiae (cfr. nn. 50, 723).
2. Matrimonium putativum ex can. 1015, § 4 est matrimonium
invalidum, quod «in bona fide ab una saltem parte celebratum
fuerit, donec utraque pars de eiusdem nullitate certa evadat».
Non consideratur, igitur, factum externum seu opinio etiam com­
munis fidelium, qui censeant Titium et Caiam esse veros coniuges
sed unice attenditur factum subicctivum i. e. bona vel mala fides
contrahentium. Quare coniugium non censetur putativum, si partes
certo cognoscant eiusdem nullitatem, etsi alii omnes id ignorent,
putantes eos ut coniuges legitimos.
4M'
(1)
(2)
tit. 17,
(3)
(4)
l. c. p.

Cfr, Cappello, ZrwftL iuris pubi. eccL, T, pag. 22 es.; Wcrnz, Z. c. n. 678, not. 2.
Giovino, I, p. 549 s.; Gasparri, l. c. n. 1307; Wcrnz, l. c. n. 679; Do Angelis. Mb. IV.
n. 1 88.; D’Annibale, 1, n 50, not. 24.
j
Cfr. Zhishrnan, l. c. p. 721; Frclson, l. c. p. 861.
’
Cfr. Schmalzgr., lib. IV, tit. 17, n. 9 e.; Roiffcnst., e$d. tit, n. 17 es · De Beckcr
370 s.
I

Praedicta notio matrimonii putativi, quae obvia et clara videtur,
multis tamen dubiis et quaestionibus practice occasionem praebet,
ut ex dicendis patebit.
Bona fides hic sumitur pro firma persuasione de valore matrimonii.
Si dubium praecesserit, videndum an debitae investigationes factae
fuerint ad illud deponendum, necne, v. g. circa exsistentiam alicuius
impedimenti. Si primum, et dubium inculpabiliter adhuc maneat,
bona fides non excluditur; si alterum, profecto excluditur.
Si matrimonium celebratum fuerit in bona fide, et postea dubium
superveniat, non ideo matrimonium statim cessat esse putativum,
sive coniuges eonentur illud deponere, sive culpabiliter omittant.
Requiritur certitudo moralis de nullitate eoniugii ex parte utriusque
coniugis, ea nempe certitudo quae dubium positivum quodeumque,
etsi leve, excludat.
Quaelibet ignorantia, sive iuris sive facti, sive inculpabilis sive
culpabilis, dummodo non sit affectata, bonam fidem per se et neces­
sario non excludit.
3. Potest velificari casus, quod ab initio matrimonium non fuerit
putativum, cum utraque pars de eiusdem nullitate certa esset, sed
postea, superveniente bona fide, evadat putativum. V. g. si utraque
vel alterutra pars rem pandat confessario aut parocho; hic autem
dicat partes in vita coniugali licite perseverare posse, vel quia im­
pedimentum est dubium, vel quia convalidationi matrimonii iam pro­
visum est, dum revera res aliter se habent.
4. Ut matrimonium sit putativum, requiriturne quod celebratum fuerit
iuxta leges canonicas seu « in facie Ecclesiae » (n. 648. 3)T Plures affirmant,
tum quia iure antiquo id necessarium erat (5), ideoque huic iuri etiam hodie
standum est ad normam can. G, £o, 3o, 40, 23, cum Codex in hac re nullam
immutationem videatur induxisse; tum quia vix concipi potest quod uter­
que vel alteruter contrahens ignoret nullitatem matrimonii, si legitima forma
celebratum non fuerit.
Alii negant, quia can. 1015, § 4 nullam facit mentionem de praedicta
conditione; idcirco ius vetus mutatum dicendum.
Prima sententia hodie certa est ex responso Pontif. Connu. Codicis diei
26ian. 1949, quae declaravit sub verbo celebratum can. 1015, § 4 intelligendum
esse dumtaxat matrimonium coram Ecclesia celebratum » (d. J.. S.,
XXXXI, p. 158).
In aliquo casu particulari, ob peculiaria loci et personarum adiuncta,
matrimonium potest esse putativum etsi
in
facie
Ecclesiae
non
sit
celebratum
(6).
*
(5) Cfr. cap. 2, 8, 10, 14, X, IV, 17: cap. 3, X. TV, 3; Cone. Trid.. Sees.. XXIV, cap. 5
de reform. malr.; Schmalzgr., /. c. n. 11 se.; Rosset, I. c. n. 3131 bs.; Wernz, /. c. n. 682: Do
Angelis, I. c.
(6) Cfr. Chelodi, n. 150; De Smet, u. 283; Worms-Vidal, n. 22.

CAPUT X - ARTICULUS IV

730

Certe omissio proclamationum, etiam culpabiliter facta, iure Codicis,
aliter ac olim (7), prolis legitimitati non nocet (8).

Matrimonium quod acatholici baptizati seu Ecclesiae subditi
ineunt inter se nulla servata forma ad normam can. 1099, § 2,
aut coram ministro acatholico, potest esse putativum sensu canonieo,
ideoque applicandum praescriptum can. 1114. Hoc praescriptum
applicatur quoque matrimonio inito in infidelitate, si utraque vel
alterutra pars baptizetur.
Si catholicus quidam maxima laborans ignorantia circa praecepta
Dei et Ecclesiae, celebret mat limonium civile aut coram ministro
haeretico vel schismatico, existimans illud esse verum matrimonium,
potestne dici putativum? Per sc, negative; nam ignorantia legis
non praesumitur ad normam can. 16, § 2; per accidens, nimirum «i
et guatenus probetur bona tides, matrimonium potest esse putativum.
Qua norma servata, plures alii casus in praxi apte resolvi possunt (9).
5. Mat rimonium putativum potest considerari in sc ipso, in ordine
ad contrahentem qui est in bona fide, et in ordine ad filios inde
procreatos. Si consideretur in ordine ad nupturientem qui contraxit
bona fide, eius notio late accipienda est; latissime sumenda, si consi­
deretur in ordine ad lilios, quia ius canonicum maxime favet legiti­
mitati sobolis.
Ex quo principio istae regulae opportune eruuntur:
a) Si matrimonium, celebratum fuerit legitima forma canonica seu
in facie Ecclesiae, filii habendi sunt ut legitimi, donec probetur in foro
externo mala fides utriusque contrahentis: quod vix iuridice probari posse
videtur. Praesumptio enim favet contrahentibus eorumque filiis.
b) Mala fides parentum occulta legitimitati filiorum non nocet in foro
externo; et cum huiusmodi mala fides semper aut fere semper occulta sit,
sequitur, ex hoc capite filios in foro externo habendos esse practice tam­
quam legitimos.
c) In dubio utrum matrimonium sit validum an non, putativum
necne, filii habendi sunt ut legitimi.
d) Ex can. 1114 consideratur duplex momentum: conceptionis aut
nativitatis. Quare si filius conceptus fuerit a parentibus solutis, qui postea
matrimonium putativum inter se contraxerunt, adeo ut, tali matrimonio
perdurante, filius natus sit, hic legitimus est. Item legitimus dicendus fi­
lius qui conceptus fuit exsistente matrimonio putativo, sed natus est post
datam a tribunali ecclesiastico declarationem nullitatis eiusdem matrimonii.
(7)
lib. IV,
(8)
(9)

Cfr.
Ut.
Cfr.
Cfr.

Schmalzgr., I. c. n. H
Rossct, I. c. n. 3431 sa.; Wernz, l. c. n. 682; Santi,
17, n. 3.
Vlaming, l. c. n. OSI; De Smet. I. c. n. 282.
Dc Sinet, n. 333; O. ap.uri, n. 112.

DE LEGITIM1TATE ET LEGITLMATIONE SOBOLIS

731

o) Si nuptiae nullae -sint non solum propter metum aut impedimen­
tum dirimens aut defectum formae, verum etiam ob simulatum consensum
vel conditionem contra substantiam coniugii, atque ex huiusmodi capite
matrimonium nullum et irritum revera declaretur ab ecclesiastico tribunali,
filii ex illo suscepti habendi et recognoscendi sunt, generatim loquendo, ut
legitimi in foro externo. A fortiori hoc dicendum, si sententiae conformes
non fuerint, altera quippe pro nuditate, altera pro valore.
Demum notandum, prolem natam ex matrimonio putativo semper ser­
vare suam legitimitatem, etiam ubi postea cessaverit bona fides contrahen­
tium et matrimonium nullum irritumque declaratum fuerit.

747. Illegitimis accenscntur nati ex valido matrimonio, cuius
«m tempore conceptionis (nota verbum) prohibitus erat parentibus
vel ob sollemnem professionem religiosam vel ob susceptum ordinem
sacrum (cfr. n. 428).
Hoc procedit ex sola dispositione Ecclesiae, in odium specialis
huius delicti; nam iure naturali et civili tales filii sunt legitimi, ct
etiam lege canonica nihil obstat legitimitati, si usus matrimonii ex
alio titulo, v. gr. ex voto simplici, sit illicitus.
Ceterum in hoc quoque casu bona fides imius partis prodest
soboli, ut modo diximus de coniugio putativo.
n
748. Duplex praesumptio legitimitatis.
— Ista praesumptio est

iuris tantum, ideoque admittit probationem contrariam tam indi­
rectam quam etiam directam.
1° Prima praesumptio enuntiatur diserte in c. 1115. § 1:
« Pater is est, quem iustae nuptiae demonstrant, nisi evidentibus argu­
mentis contrarium probetur ».
Idem principium vigebat quoque in iure romano (1. 5, D. De in
ius vocando, 11, 4; 1. 6, D. Dc iis qui sui vel alieni iuris sunt,
I, »)·
Proinde proles nata ab uxore alicuius viri viventis censetur nata ex
matrimonio, seu maritus censetur pater omnium filiorum suae uxoris, nisi
de contrario evidenter constet. Cum praesumptio in casu sit vehement issima, ut dicitur, probatio in contrarium evidens postulatur ab ipso iure.
Quae probatio tunc habebitur, quando omnimoda certitudine constet mari­
tum commercium carnale cum uxore non habuisse toto tempore utili ad
conceptionem, i. e. intra 300 et ISO dies ante nativitatem, v. g. propter
absentiam vel impotentiam (10).
(10) Cfr. S. Alph.. lib. III, n. 054; Do Lnjo, De iustilia tl iure, disp. XIII. n. 20; D’Annlbalo, I, u. 19, uuta 20.

732

CAPUT X - ARTICULUS IV

Probatio evidens in contrarium non est adulterium, licet certnm, a
matre commissum; nec iurata confessio eiusdem matris aut adulteri vd
utriusque; ncc a fortiori alia indicia id genus (11).

749. 2° Altera praesumptio, quae nonnisi prioris applicatio est,
ita exprimitur in can. 1115, § 2: « Legitimi praesumuntur filii $
nati sunt saltem post sex menses a die celebrati matrimonii, vel intra
decem menses a die dissolutae vitae coniugalis ».
Unde si filius natus est post 180 dies ab inito matrimonio, eo ipso
habendus est ut legitimus. Si natus est antea, evidenter patet, non
esse conceptum ex matrimonio: tunc si maritus praegnantiam uxoris
nesciebat aut filium natum statim repudiaverit, praesumitur con­
ceptus ex alio viro, ideoque illegitimus; secus praesumitur conceptus
ex marito ante matrimonium, et legitimus habendus est.
Item si filius natus est ante 300 dies a morte mariti, hic per se
censetur pater, ideoque filius legitimus; si natus est postea, mani­
festum est ordinarie conceptum non esse ex marito, ac proptorea
esse illegitimum, nisi matris valetudo et rerum circumstantiae, in
casu extraordinario, forte aliud evincant.
Morti per se aequiparatur declaratio nullitatis matrimonii a tribunali
ecclesiastico rite pronunciata.
Limites extremi (180-300 dies) intra quos, teste experientia, nativitas
et conceptio invicem distare possunt, non sunt ita absoluti ut, eorum fal­
lacia in aliquo casu particulari ope peritorum demonstrata, légitimités
nequeat impugnari (12).

750. Utrum expositi habendi sint ut legitimi,
ii
an illegitimi. Quoad expositos quorum parentes ignorantur, disputatur utrum legi­
timi habendi sint, an illegitimi. Alii censent habendos esse illegi­
timos, quia gravis contra eos stat praesumptio facti ex communiter
contingentibus. Alii putant habendos esse legitimos, quia filius prae(11) Cfr. Schmalzcrr., L c. 39 s.: Reillenst.. I r. n. 10 ss.; S. Alph., III, nn. 654, 924;
Wernz, l. c. n. G85; D'Amni balo, I, 49, not. 20.
An ot quomodo illegitimi inscribendi sint in libro parocciali baptizatorum, cfr. can 777,
$ 2; Cappello, De Sacramentis, !. n. 188.
Pontif. Conun. I. C. interrogata «Au verbum illegitimi can. 777, § 2, omnes omnino
comprehendat illegitimo natos, etiam adulterinos, sa< rilegos, ceterosquo spurios, ita ut liceat
parentum ipsorum cognomina inscribere in adnotationo collati baptismi »; dio 14 lui. 1922,
ad VI11, respondendum consuit: « Nomina parentum ita Inserenda esso, ut omnis infamiae
vitetur occasio: in casibus voro particularibus recurrendum esso ad S. C. Concilii». Acta
Apost. Sedis, XIV, p. 528.
|
(12) Cfr. Rosset, l. c. r 3:53; Do Bo ker, Z. c. p. 371; Cholodl, l. c. n. 150; Genestal
Histoire de la kigitimation des enfants naturels en droit canonique, Paris, 1905, p. 160 s.

DE LEGITIMITATE ET LEGITIMATIONS SOBOLIS

733

sumitur legitimus, donec contrarium probetur; et sola expositio
illegitimitatem nequaquam evincit.
Hinc, stante dubio, haec regula a Benedicto XIV egregie traditur:
t Index debet in bonum ct commoda prolis propensus esse » (13).
Secunda sententia est communior et probabilior (11).
Haec quaestio practicam utilitatem non habet nisi quoad effectus
canonicos legitimitatis, scii, quoad ordines suscipiendos (can. 984, 1°)
et vocem passivam in* religione (can. 501).
Item is, cuius parentes quavis de causa ignorantur, habendus
est legitimus.

751. Legitimatio. — 1. « Per subsequens parentum matrimonium
sive verum sive putativum, sive noviter contractum sive convalidatum,
etiam non consummatum, legitima efficitur proles, dummodo parentes
habiles exstiterint ad matrimonium inter se contrahendum tempore con­
ceptionis, vel praegnationis, vel nativitatis n (can. 1116). — Itaque:
1° Legitimatio est effectus matrimonii tum veri tum putativi,
sive noviter contracti sive convalidat i, sive consummati sive rati
tantum.
In iure antiquo gravis erat controversia, utrum legitimandi vis
inesset matrimonio putativo, an non. Communior et probabilior sen­
tentia affirmabat (15).
2° Reducitur ad vim retroactivam, quae, pe r fictionem iuris, sub­
sequent! coniugio tribuitur usque ad tempus quo lilius vel conceptus
vel saltem natus est, et exinde hic tamquam legitimus habeatur (16).
3° Quare per subsequens matrimonium omnes et soli lilii natu­
rales, non autem adulterini, incestuosi ete. legitimantur. Nam per
fictionem iuris supponi nequit matrimonium exstitisse eo tempore,
quo a lege irritante prohibebatur (17).
4° Sufficit ut parentes habiles fuerint ad matrimonium inter se
contrahendum tempore conceptionis, vel praegnationis, vel nativitatis.
Hinc legit imari potest proles concepta v. g. ex crimine adulterii vel
incestus, si tempore praegnationis vel nativitatis, mortuo altero con(13) Epist. « Redditae ·, 19 dee. 1714. ? I.
(11) Cfr. Salinant., tract. X, cap. 9, η. II; Vbming, l. c. n. 682; Oasparri» 1. c. n. 1310;
Cholodi, l. c, n. 150.
(15) Schmalzgr., l. c. n. 5G es.; Pirhing, L c. n. 39; Sanchez, lib. Ill, disp. 12, n. 2; Wernz,
l. c. n. G83; Foijo, l. c. n. 7 11; Santl, /. c. n. 9; Gaspard, /. c. n. 1307; Do Becker» l, c. n. 376.
Negabant, v. g., RoiiToost, Z. c. n. 35 e.; Barbosa, lib. IV, tit. 17, η. 41 ss., ct alii.
(16) Cfr. Boned* XIV, cpist, · IbMila· >. § 2 88.; Sehnmlzgr., I. r. n. 17 88.; Wernz,
L c. n. 686; Do Smet, I. c. n. 289.
(17) Cfr. Sanchez, lib. Ill, disp. 42, n. 2 ss.; Schmalzgr·, I. c. n. 49 ss.; Pirhing» lib. IV,
tit. 17, n. 28 ss.; Sunti, I. c. n. 9.

734

CAPUT X - ARTICULUS IV

iuge aut sublato impedimento, nuptias inter se ineant adulteri vel
incestuosi.
Controvertitur, an logitimetur etiam proles putative tantum naturalis,
sed revera spuria, quae scii, nata est a parentibus impedimento ligatis, alte
rutri parti bona fide ignoto. V. g. si Titia, ignorans Caium esse uxoratum, rem
habet cum eo et lilium parit; doin, mortua uxore Caii, matrimonium cum
ipso contrahit. Hic lilius revera est adulterinus, sed. stante bona fide seu igno­
rantia mulieris, putative est naturalis.
Per subsequons matrimonium legitimatur necile? Alii affirmant, alii
negant. Quaestio in iure antiquo gravior erat, quippe quae matrimonium pu­
tativum respiciebat (18). Attento can. 1116 qui expresse loquitur dc matri­
monio sive vero sive putativo ac de habilitate parentum tempore conceptionis
vel praegnationis aut nativitatis, negandum est.

5° Necesse non est ut matrimonium consummetur aut consum­
matio possibilis sit, puta si contrahatur in articulo mortis; nec opor­
tet ut matrimonium sequatur immediate generationem prolis illegi­
time natae. Unde légitimât! potest lilius, si huius pater non statim
cum matre, sed prius cum alia contraheret, et postea, hac defuncta,
cum dicta matre iniret.
6° Quod novum matrimonium operatur, a pari operatur quoque
eius convalidatio.
7° Legitimatio, cum inducta sit in favorem prolis, matrimonio
celebrato aut convalidato, sequitur ex ipsa iuris dispositione quiu
necessarius sit consensus parentum, aut legitimandi, aut eius reco­
gnitio aut quicumque alius actus positivus (19).
8° De legitimatione prolis vi dispensationis vide n. 291.

752. 2. « Filii legiiimati per subsequens matrimonium, ad effectus
canonicos quod attinet, in omnibus aequiparantur legitimis, nisi aliud
expresse cautum fuerit » (can. 1117).
Est dispositio positiva. Aliud expresse cavetur quoad in habilitatem
1° ad Cardinalatum (can. 232, § 2, 1°); 2° ad Episcopatum (can. 331,
§ 1, 1°); 3° ad Abbatiam vel Praelaturam nullius (can. 320, § 2).
Ex responso Pontif. Commissionis Codicis diei 13 iul. 1930 filii légiti­
mât! per subsequons parentum matrimonium habendi sunt ut logit imi ad
offectum, de quo in can. 1363, § 1, scii, quoad admissionem in Semi­
narium (20).
' ■’*$*>
(18) Cfr. SohmalzRr., I. c. n. 50; Rosset. I.
n. .3481 ; Wornz, /. c. n. 080, not. 50; De
Becker. I. c. p. 378; Eemcin, ΓΓ, p. II; De Sinet, 7. c. n. 288.
* 3B I
(19) Schmalzgr·, 7. c. n. 73; ILo-^rt, l. c. n. 3492; D’Annibale 7 c
(29) A. A. S., XX II, p. 365.

DE LEGITIMITATE ET LEGITIMATIONE SOBOLIS

735

3. R. P. etiam per rescriptum potest legitimare ad omnes effectus
canonicos, et quidem etiam prolem spuriam (21). Haec legitimatio
minus plena censetur.
Utrum de jacto ad omnes effectus canonicos gratia legitimationis
fuerit concessa an ad aliquos tantum, ex tenore rescripti eruendum
est. Ordinarie per rescriptum illegitimi non legitimantur ad omnes
dignitates ecclesiasticas, neque praeiudicium infertur iuri tertii, neque
derogatur iuri speciali (22).
Iu foro externo haec legitimatio hodie conceditur a S. C. de Sa­
cramentis et pro orientalibus a S. C. pro Ecclesia orientali; in foro
interno a S. Poenitcntiaria.
4. Etiam princeps civilis pro sua iurisdictione potest filios illegitimos
ad effectus civiles legitimare. Num dc facto et quomodo id locum habeat,
ex iure civili eruendum est (23).
Quaerunt DD. num R. P. in aliquo casu extraordinario possit gratiam
legitimationis indirecte concedere etiam ad effectus civiles. Sententia affir­
mativa nobis certa est, attenta potestate indirecta qua R. P. pollet in res
temporales, dummodo tamen in casu, attentis omnibus circumstantiis, re­
vera sit locus usui potestatis indirecte, i. e. quatenus bonum religionis
illud postulet (24).

5. Defectus legitimorum natalium tollitur etiam tum stabili quo­
dam privilegio per sollemnem professionem religiosam, sed solum
quoad ordines sacros (cfr. can. 98-1, 1°), tum speciali dispensatione,
qua hodie, alitor ac iure antiquo (25), nonnisi a R. Pontifice potest
concedi. In neutro casu habetur- vera legitimatio.

753. Quina: H sint effectus legitimitatis. — 1. Effectus legitimitatis
natalium in foro canonico est habilitas ad ordines, ad officia et bene­
ficia, ad dignitates et Praelaturas quascumque.
Filius illegitimus tamquam irregularis ob defectum natalium (cfr.
c. 984, 1°) arcetur tum ab ordinibus etiam a prima tonsura tum a
beneficiis quibuslibet etiam simplicibus.

(21) Cfr. Boned. XIV, cit. opist. « Redditae », § 40; Schmalzgr., 7. e. n. 92 ss.: Pichler,
lib. IV, tit. 17, n. 10.
(22) Cfr. Boned. XIV, De Synodo diorc., lib. XIII, cap. 21, n. 10; Pichler, l. c.; Santi,
lib. IV, tit. 17, η. 15 88.; Wernz, /. c. n. 087.
(23) Cfr. e. g. Cod. Hal. art. 180, 195; Cod. Gall. art. 331 ss.; Cod. dustr. § 160 68.;
Cod. Ilisp. art. 69; Cod. Germ. § 1591 88. etc.
(24) Cfr. Schmalzgr., I. c. n. 112 es.; Wernz, I. c. n. 687; Gury-Ball., II, n. 901.
(25) Cfr. 1 De 111. prr^byt. ct al. ill<g> ηαί, I» 11» in 6·; cup. 18, X, 1, 17; Wernz, I. C.
n. 688; Do Angells, lib. 1, tit. 17, n. 4.

736

CAPUT XI - ARTICULUS I

2. In foro civili legitimitas vel legitimatio, dummodo sit vera et
plena, dat capacitatem succedendi in bona parentum et consangui­
neorum, participandi in statu et nobilitate familiae patris (26).
754. Quinam sit iudex competens circa sobolis legitimitatem. — 1. Ubi
agitur de matrimonio baptizatorum, solus index ecclesiasticus competens per
se est circa controversias quae filiorum legitimitatem respiciunt (27).
2. Imprimis hoc certissimum est, si quaestio de legitimitate natalium
est causa principalis, quia iudex ecclesiasticus tantum est competens circa
valorem matrimonii, ex quo pendet legitimitas.
3. Si quaestio de legitimitate natalium sit causa incidens, et decisio pen­
dent a quaestione iuris, item certissimum est, controversiam coram solo in­
dice ecclesiastico esse disceptandam et definiendam.
4. Si agitur de mera quaestione jacti, cx gr. num matrimonium reapse
celebratum fuerit, num filius ex marito revera natus sit etc., certum est, in­
dicem ecclesiasticum posse huiusmodi controversiam videre ac definire. Num
vero etiam iudex laicus sit competens in hoc casu, controvertitur (28).
Sententia affirmativa probabilior, imo vera dicenda, dummodo 1° aga­
tur de nudo facto; 2° servetur debita subordinatio Ecclesiae; 3θ indicium
auctoritatis civilis non attingat ullo modo validitatem matrimonii.

CAPUT XI.
DE SOLUTIONE VINCULI MATRIMONIALIS

Articulus II.
De solutione vinculi fideliw II
II ratum
n et consummatum.
u
755. Matrimonium
— λ Matrimonium

validum ratum et consummatum nulla humana potestate nullaque causa,
praeterquam morte, dissolvi potest» (can. 1118).
1. Matrimonium fidelium ratum et consummatum non solum est
intrinsece indissolubile, sed etiam exlrinscce (cfr. n. 45). Ratio ultima
huius absolutae indissolubilitatis reponenda est in sacramentalitate
(26) Cfr. Rosset, l. c. 3124; Scherer, l. c. p. 520; Wernz, /. c. n. 683; Dc Angelis, l.e.
u. 3 s.; D’Anui bale, Z. c. n. 50.
IM
(27) Cfr. Schmalzur., /. c. n. 4 1 >8·; Pirhiiur, Z. c. n. 25
Rosset. L c. n. 3167.
(23) Cfr. Pichler. I. c. n. 26. ’V< rnz, /. c. n. 681; Gasparri, L c. n. 1311; Rosset, l. c.
n. 3179 gs.; Cappello,
6cr pubi, tccl., I, p. 235 ss.

DE SOLUTIONE VINCULI FIDELIUM

737

et consummatione simul sumptis, quae inseparabilem unionem Christi
cum Ecclesia perfecte exprimunt, et repetenda ex Dei voluntate (1).
2. Matrimonium ex primaeva iam institutione esse indissolubile,
certum omnino est. Id constat tum ex Genesi (n, 23 et 24), tum ex
verbis Christi D. (Alatth. xix, 3 ss.), tum ex Traditione, ut liquet,
ceteris omissis, ex auctoritate Concilii Trid., quod in Sess. XXIV
doctrinam catholicam de matrimonio exponens, ita incipit: «Matri­
monii perpetuum indissolubilemque nexum primus humani generis
parens divini Spiritus instinctu pronuntiavit, cum dixit: Hoc nunc
os cx ossibus meis etc.».
*%
Quae indissolubilitas matrimonii, ad eius finem rite consequendum or­
dinata, ex ipso iure naturali derivanda est, cum aliqua tamen distinctione.
Scii, dissolubilitas arbitraria, relicta mero coniugum arbitrio, repugnat iuri
naturae primario, quatenus opponitur fini principali coniugii i. e. procrea­
tioni et debitae educationi prolis. Iste finis postulat de se stabilem et con­
cordem curam utriusque parentis, ideoque exigit natura sua exsistentiam
vinculi matrimonialis stabilis ac permanentis.
Dissolubilitas etiam non arbitraria, scii, intra certos limites restricta,
iuri naturae secundario adversatur, quia, ea admissa, consecutio finis ma­
trimonii fieret valde difficilis. Sane, posita novae familiae postea condendae
probabilitate ac forte spe vel desiderio, minus provide evaderet praesentis
prolis educatio, admodum debilis redderetur mutuus coniugum amor atque
fidelitatis affectus; praeterea, commota familiae stabilitate et concusso fun­
damento ligaminis coniugalis, sponte via aperiretur stabilis consortii ma­
trimonialis suppressioni, spectatis hominum inconstantia et cupiditate atque
malitia.
Igitur dissolubilitas matrimonii etiam limitata opponitur iuri
naturali secundario. Permittere, vero, aliquid contra ius naturale
secundarium, solus Deus potest, numquam homo (2). Deus autem
id valet non solum immediate per se ipsum, sed etiam per Ecclesiam,
quatenus eidem suam divinam potestatem communicat, quam Ec­
clesia exercet nomine et auctoritate ipsius Dei qua potestatem mere'
(1) Cfr. Bened. NIV, Const. · Matrimonii » 11 april. 1741; Pii IX, Syll. prop. 67 ; S. Thom.
Suppi, q. 67, art. 1 et 2; Sanchez, lib. Il, disp. 13, lib. X, disp. 1, η. 7 ss.; Perrone, III,
ρ. 116 es.; Palmieri, I. c. p. 125 88.; Billot, Dc Ecclcsiac sacramentis, II, 15, 382 ss. (ed. 3B);
Peach VI, n. 7(‘>7 ss.
(2) S. Bellarminus ait: «Si consideres matrimonium ut oilleium naturae ad propagandam
eobolem, uogre potest reddi ratio, cur ob sterilitatem coniugis non liceat eam dimittere, aut
aliam ducere. Si consideres ut est in remedium contra fornicationis Institutum, cur non pot­
erit uxor perpetuo morbo laborans dimitti? aut our non poterit alia dueil Quare habet,
quidum matrimonium ex iure naturae quondam insolubilitatem... non tamen tantam quin
aliquando ratio diotot expedire ut solvatur, accedente praesertim divina dispensatione· (Dc
matrimonio, lib. I, c. i). Cir. Palmieri, op. cit. th. XVI; Sanchez, lib. Il, disp. 13, η. 4; Suarez,
Dc leyibus, lib. II, cap. 14.

47 — Cappello. Dc Sacramentis, V.

738

CAPUT XI - ARTICULUS I

ministerialem seu instrumentaient,, non vero qua potestatem propriam
suoque nomine.
Porro Deus huiusmodi permissionem per Moysen libello repudii
dedit (cfr. n. 46). At Christus D. « pro sua supremi legislatoris po­
testate, ut egregie ait Pius XI in Encycl. « Casti connubii », hanc maioris
licentiae permissionem revocavit et primaevam in integrum restituit
legem per illa verba numquam oblivioni danda: Quod Deus coniunril,
homo non separet... ».
Exceptio vero circa omnimodam indissolubilitatem, quae habetur
in coniugio inter infideles inito et in matrimonio inter baptizatos contracto, rato tantum et non consummato, non procedit ex hominum
voluntate nec subest arbitrio potestatis humanae, sed unice procedit
ex iure divino ab eoque pendet eoque regitur. Iuris divini autem custos
et interpres una est Ecclesia Christi.
II sub lege evangelica. — Sub
755bis. Coniugale vinculum

ista lege

vinculum matrimoniale est omnino indissolubile. Id manifesto constat:
1° Ex verbis Christi: « Quicumque dimiserit 'uxorem suam, et
aliam duxerit, adulterium committit super eam. Et si uxor dimiserit
virum suum, et alii nupserit, moechatur » (Mare, x, 11 ss.).
Item: «Omnis, qui dimittit uxorem suam, et alteram ducit, moe­
chatur; et qui dimissam a viro ducit, moechatur » (Luc. XVI, 18).
Christus D. generaliter omnino loquitur nullamque causam excipit.
2° S. Paulus apertissime loquitur: « Is autem, qui matrimonio
iuncti sunt, praecipio non ego, sed Dominus, uxorem a viro non disce­
dere. Quod si discesserit, manere innuptam, aut viro suo reconciliari.
Et vir uxorem non dimittat » (I Cor. vn, 10 s.).
Et alibi: « Mulier alligata est legi quanto tempore vir eius vivit. Quod
si dormierit vir eius, liberata est; cui vult, nubat; tantum in Domino
(I Cor. v, 39). Item ad Rom. vn, 2 s.
Apostolus clare docet vinculum matrimonii sola morte dissolvi
illudque firmum manere, quacumque de causa coniuges separentur.
3° Traditio id manifeste confirmat. Patres, licet nonnulli ob­
scure vel dubitanter loquantur (3), sive Graeci sive Latini, perspicue
(3) S. Augustinus (Dc Fidé et operibus, c. 19; P. L. 10, 221) ait: «In ipsis divinis sen­
tentiis itu obscurum est, utrum ct iste, cui quidem sine dubio adulteram licet dimittere,
adulter tamen halieatur si alteram duxerit· ut quantum existimo, venialitcr ibi quisque
fallatur ·.
S. Ambrosius seu pseudo-Ambrosius, in Commentariis S. Doctor! immerito adiudloatls
dicit: «Subauditur autem: ererpta fornicationis causa, Et ideo non subiecit dicens, sicut dc
muliere: quod si discesserit, manere sic; quia viro licet ducere uxorem, si dimiserit uxorem
peccantem: quia non ita leg? constrituritur vir, sicut mulier; caput enim mulieris vir esi·
(Comment, in I Cor, VII, 2, 1 . L. IT, - ' ')·

DE SOLUTIONE VINCULI FIDELIUM

739

docent numquam licere, dimissa uxore, aliam ducere, ne in casu qui­
dem adulterii (4).
Unum vel alterum tantum ex multis afferamus testimonium.
Hermae docet: «Domine, inquam, si quis uxorem habet fidelem in Do­
mino eamque deprehendit in adulterio aliquo, numquid peccat vir, si con­
vivit cum ea? Quamdiu nescit, inquit, numquid peccat... Quid igitur, inquam,
Domine, faciat maritus, si uxore in hac libidine permanserit? Dimittat eam,
inquit, et vir maneat secum; sin vero uxore dimissa, aliam duxerit, et ipse
adulterium committit» (5).
S. lustinus Martyr ait: «Qui ducit repudiatam ab altero viro, moe­
chatur» (6).
S. Basilius: Quod non licet viro, uxore dimissa, aliam ducere; nec fas
est repudiatam a marito ab alio duci uxorem » (7).
8. Hieronymus (S) docet: «Quamdiu vivit vir, licet adulter sit, licet So­
domita, licet flagitiis omnibus coopertus, et ab uxore propter haec flagitia
derelictus, maritus eius reputatur, cui alterum virum accipere non licet...
Ergo et ipsa soror, quae, ut dicit, vim passa est ut alteri iungeretur, si vult
Corpus Christi accipere, et non adultera reputari, agat poenitentiam: ita
dumtaxat, ut secundo viro, qui non appellatur vir sed adulter, a tempore
poenitentiae non copuletur».
Innocentius I ait: «De his etiam requisivit dilectio tua, qui interveniente
repudio alii se matrimonio copularunt; quos in utraque parte adulteros
esse manifestum est... Et ideo tales omnes a communione fidelium absti­
nendos» (9).

Omnimoda indissohibilitas quae competit matrimonio christiano
rato et consummato ex sola Dei voluntate pendet, qui statuit tale
coniugium esse ita perpetuum ac firmum ut nullam ob causam ne
gravissimam quidem nullaque potestate solvi posse, praeterquam morte.

756. Solvitur difficultas. — Praecipua difficultas circa dissolutionem
matrimonii ob adulterium orta est ex textibus Matth. V, 32: « Omnis, qui
dimiserit uxorem suam, excepta fornicationis causa, facit eam moechari;
(4) Cfr. Diction, de théol. cath., r. Adultère, Divorce, Le mariage au temps des Père*, ubl
plurimorum Patrum textus referuntur atque accurato expenduntur.
(5) Maud. 1. 1, 5; P. G. 2, 918.
(6) A pol. I, c. 15; P. G. β, 349.
(7) Reg. 73, c. 2; P. G. 31, 851. Item in epist. 2, ad Amphiloc. c. 48; P. G. 32. 731.
(8) Epist. 55; P. L. 22, 593.
(9) Epist. 5, ad Ezsuperium; P. L. 20, 400.
Id ipsum docent Origenes (in -Mattii. 14, ss. 23; 1’. G. 13, 1216), Clemens Alexandrinus
(Strern. 1. 2, c. 23; I’. G. 8, 1096), S. Joannes Chrgsoslomus (Scrni. de libello repudii, et in
.Mattii, hoin. 62, η. 1 ; P. G. 51, 218; 58, 597), S. .t ugust in us (De Adulter, conlug. lib. I, c. 9.
lib. II, c. i; I’. L. 40, 456, 473).

740

CAPUT XI - ARTICULUS I

ct qui dimissam duxerit, adulterat »; et xix, 9: « Quicumque dimiserit
uxorem suam, nisi ob fornicationem, ct aliam duxerit, moechatur; a
qui dimissam duxerit, moechatur ».
Obscuritas evanescit ex locis parallelis atque ex Traditione, in­
fallibili Ecclesiae magisterio accedente (10).
Cone. Trid. (Sess. XXIV, can. 7) catholicam doctrinam — contra Calvi,
nistas, Orientales dissidentes aliosque putantes matrimonium solvi ob adul­
terium unius coniugis — ita definivit: «Si quis dixerit Ecclesiam, errau
cum docuit ct docet, iuxta Evangelium et Apostolicam doctrinam, propter adul­
terium alterius coniugum matrimonii vinculum non posse dissolvi, ct ulrumqw
vel etiam innocentem, qui causam adulterio non dedit, non posse, altero coniugt
vivente, aliud matrimonium contrahere; moecharique eum, qui, dimissa adultera,
aliam duxerit, a. sit ».
Tridentina Synodus declarat in isto canone: 1° Ecclesiam docuisse et
docere vinculum matrimoniale solvi non posse ob adulterium alterius con­
iugis; 2° id docuisse et docere iuxta evangelicam atque apostolicam do­
ctrinam (11).
Iam antea Concilium Florentinum in Decreto pro Armeniis catholicam
doctrinam ita proposuerat: « Quamvis autem ex causa fornicationis liceat
tori separationem facere, non tamen aliud matrimonium contrahere fas est,
cum matrimonii vinculum legitime contracti perpetuum sit ».
Et can. 5 Cone. Trid. definit: « Si quis dixerit propter hacresim aut mo­
lestam cohabitat io nem aut affectatam absentiam a coniuge dissolvi posse matri­
monii vinculum, a. sit ».

757. Matrimonium non consu lilii atum. — « Matrimonium non con­
summatum inter baptizatos vd inter partem baptizatam ct partem non
baptizatam, dissolvitur tum ipso iure per sollemnem professionem religio­
sam, tum per dispensationem a Sede A postolica ex i usta causa concessam,
utraque parte rogante vel alterutra, etsi altera sit invita » (can. 1119).
1. Matrimonium ratum, i. e. carnali copula nondum completum,
est verum sacramentum et quidem intrisece, iure ipso divino, in(10) Variae sunt explicationes a DD. propositae. Plerique docent solutionem difficultatis
quaerendam esse in ipsa voco dimittere, quae significaret repudiare sine vinculi solutione wu
simplicem separationem a toro ot habitatione. Cfr. Lagrange, Evangile selon Saint Mathieu,
Paris 1923, p. 103 es.; 366 ss.; Perrone, /λ matrimonio, in, p. -103 s.; Palmieri, op. cil,t
p. 140 ss.
(11) Huic errori ante Cone. Trid. favebant Cai tamis et Catharinus. Post Cone. Trid.,
sacc. XVII, Launay, doctor parisionsls, contra do trinam Concilii, in opero De regia in matri­
monium potestate ausus est aifirmnre, iuxta Scripturam et antiquam Traditionem, matri­
monium solvi posse propter adulterium, ideoque sola lege ecclesiastica id vetari et canonem
tridentinum esse mere disciplinarem.
Canon trldentinus est <ertc doctrinalis, immo dogmaticus, astruens scilicet fidei dogma ab
omnibus credendum, cuius tamen obio tum diro» tum est inerrantia Ecclesiae in ca rc docen
indirectum c
ee seu i nd
ï coniugi; <
P<
j)r maMmonte III
p. 407 ss.; Palmieri, Dc matri.
. p. 112.

DE SOLUTIONE VINCULI FIDELIUM

741

dissolubile; at extrinsccc tale non est, quia suprema auctoritas eccle­
siastica potest, causa proportionata interveniente, illud solvere.
Quidam olim opinati sunt matrimonium ratum esse indissolubile
solo iure ecclesiastico (12); quae sententia est omnino erronea et
antiquata.
2. Omnes admittunt B. Pontificem solvere posse matrimonium
ratum etiam uno coniuge invito (13).
Num etiam utroque inscio aut invito, controvertitur. Plures negant
DD., tum quia «iste usus pontificiae potestatis a constanti praxi
Ecclesiae est alienus, neque ullum illius exemplum allegari potest »;
tum quia «nullo modo patet, quomodo utroque sponso invito possit
exsistere iusta et proportionata causa solutionis matrimonii» (14).
Neutra ratio peremptoria est, imo nec valida videtur. Sane falsum
est, utroque sponso invito minime exsistere iustam et proportionatam
causam solutionis: interdum profecto exsistere potest, nimirum ratio
boni publici, ex. gr. scandali vitandi aut causa gravis et urgens tertii.
Item falsum est, nullum exemplum haberi huiusmodi solutionis.
Aliud sane est quod B. Pontifex huiusmodi solutionem non con­
celat, et aliud profecto quod nequeat concedere; praeterea aliud est
quod, utroque coniuge inscio aut invito, difficilius adsit causa iusta
et proportionata, et aliud quod numquam talis causa exsistere possit.
Hoc negamus. Atqui, si revera adsit causa iusta et proportionata, v. g.
bonum publicum procurandum aut scandalum removendum, nulla est
ratio cur B. Pontifici denegetur talis potestas.
Fingamus casum.
Titius, inito matrimonio cum Sempronia, ingreditur, ante eius consummationem, ordinem religiosum, do licentia Sanctae Sedis. Emittit professionem
sollemnem, sed expresse declarat se nolle solutionem matrimonii rati; item
mulier quae in saeculo mansit. Non obstante voluntate Titii — quae, sodulo attendas, non est directo et per se contraria professioni religiosae — et
voluntate Semproniae, matrimonium ratum solvitur certissimo per vota sollemnia; quae solutio nonnisi ex iure ecclesiastico fit (cfr. n. 759). Unde si
iure ecclesiastico solvitur per legem generalem matrimonium ratum independenter a voluntate coniugum, a fortiori in casu particulari, modo iusta et
proportionata causa exsistat, debet osse locus solutioni.
Alius casus non hypotheticus. Andreas, qui sponsalia inierat cum Maria
et cx qua prolem genuerat, coactus fuit ob inopinatum infortunium e patria
(12) Cfr. Sehmalz.gr., lib. IV, tlt. 19, n. 62; Palmlorl, l. c. p. 125 ea.; De Smet, l. c. n. 323;
Fûhrnor, l. c. n. 208.
(13) Cfr. Sanchcz, l. c. dlep. 15, n. 7; Wernz, I. c. n. 698; Olovlnc, I, p. 456 a.
(14) Wernz, l. c. n. 698.

I
I
I
I
I
I
I
I
I
|

I
I
I

742

CAPUT XI - ARTICULUS I

discedere, quin potuisset antea, uti in votis erat, matrimonium celebraro
cum Maria, quae tunc e paroecia aberat propter infirmitatem matris in
hospitali degentis. Mortua matre, Maria quoque gravi et diuturno morbo
correpta fuit. Andreas, re cognita, per procuratorem contraxit validas
nuptias cum Maria, servatis servandis.
Hoc matrimonium ratum mansit, quia coniuges numquam rem inter se
habuerunt, imo, utpote absentes, se numquam viderunt. Interim Maria, cum
frustra exspectasset adventum mariti, coepit fovere inhonestos amores eum
quodam iuvene. Certior factus Andreas de hac re, matrimonium religiosum
et civile cum Catharina, reticito impedimento ligaminis quo detinebatur,
celebravit. Post aliquot menses, Catharina, cognito priore coniuge Andreae,
ab eo discessit atque in domesticam domum se recepit. Sed, cum civile
connubium inivisset cum Andrea, ad eum, ex interventu auctoritatis saecu­
laris, prorsus invita redire coacta fuit.
Catharina, mulier honestissima, in his gravissimis rerum adiunctis, per
Episcopum adiit Sanctam Sedem, quae rescripsit suadendum esse utrique
vel saltem alterutri coniugi (Andreae et Mariae), ut peteretur dispensatio
super matrimonio rato et non consummato, qua concessa, esset locus revalidationi coniugii Andreae cum Catharina. Sed Andreas renuit omnino, ne,
soluto matrimonio, Alaria posset ad alias nuptias convolare; item Maria,
pluries interrogata, semper declaravit se dissolutionem coniugii nolle, ne
maritus liber fieret.
Hinc quaestio acriter agitata, num in hisce extraordinariis prorsus cir­
cumstantiis posset R. Pontifex dispensare super rato, utroque coniuge relu­
ctante, ut consuleretur conscientiae Catharinae, quae decepta fuerat. Dum
quaestio agitabatur, Catharina, dolore et aerumnis consumpta, diem supre­
mum obiit. Itaque casus finem obtinuit.
Pro certo habemus R. Pontificem in praefatis adiunctis potuisse sol­
vere matrimonium ratum etiam utroque coniuge irrationabiliter invito, quia
aderat profecto causa et quidem gravissima.

3. Duplici modo, praeterquam morte, solvitur matrimonium ratum
et non consummatum, scii, tum per sollemnem professionem religiosam,
tum per dispensationem R. Pontificis. De utra que breviter dicemus.

758. Solutio per sollemnem professionem religiosa: II — 1. Cone.
Trid. (15) definivit: « Si quis dixerit matrimonium ratum non consum­
matum per sollemnem religionis professionem alterius coniugum non
dirimi, a. sit ».
a) Dicitur professione; undo non ingressu in religionem, aut su­
sceptione habitus religiosi et multo minus susceptione veli vidui­
tatis.
(15) Sees. XXIV, can. 6, de wram matrimonii.

DE SOLUTIONE VINCULI FIDELIUM

743

b) Dicitur sollemni; proinde non professione simplici quae emit­
titur in congregatione religiosa, nec ea quae in Ordine praemittuntur
votis perpetuis ad normam can. 574, nec ea professione qua vota sim­
plicia in Societate lesu nuncupantur, quamvis haec matrimonium
contrahendum dirimat ex speciali privilegio (cfr. n. 447, 4).
2. Professio debet esse calida (cfr. n. 448).
3. Matrimonium solvitur ipso iure, quin necessaria sit aliqua de­
claratio seu positivus actus ex parte competentis auctoritatis singulis
in casibus ponendus.
4. Disputant DD. quo iure sollemnis professio religiosa vinculum
matrimonii rati dissolvat.
Habentur quinque sententiae. Prima, quam veteres praesertim
secuti sunt, tenet matrimonium solvi ex iure divino naturali. Funda­
mentum duplex asseritur. Matrimonium ratum tantum, aiunt, solvitur
ex eo, quod ratio ipsa docet semper licitum esse de statu minus per­
fecto ad statum perfectiorem transire, si id fieri possit sine alterius
detrimento. Iam vero status religiosus perfectior est statu coniugali;
idcirco fieri potest transitus ab uno ad alium, cum nullum in casu sit
detrimentum ex parte sobolis, quae non exsistit, ex parte uxoris quae
virgo permanet nec ullam hac de causa subit infamiam; aliunde ius par
est in utroque, ac proinde nulli fit iniuria per huiusmodi transitum.
Praeterea, aiunt, matrimonium contrahitur sub hac implicita sal­
tem conditione, nisi velim ante consummationem religionem ingredi
ac profiteri.
5. Thomas ait: « Ante carnalem copulam est inter coniuges tantum vin­
culum spirituale; sed post etiam est inter eos vinculum carnale. At ideo
sicut post carnalem copulam matrimonium solvitur per mortem carnalem,
ita per ingressum religionis, vinculum quod est ante carnalem copulam sol­
vitur, quia religio est quaedam mors spiritualis, qua aliquis saeculo moriens
vivit Deo » (16).
Alibi Angelicus principium alterum attingit: Ante carnalem copulam
non est omnino translatum corpus sub potestate alterius, sed sub conditione,
nisi interea alter coniugum ad frugem melioris vitae convolet. Sed per car­
nalem copulam completur dicta translatio, quia tunc intrat uterque in cor­
poralem possessionem sibi traditae potestatis » (1. c. ad 2).

Secunda sententia dicit matrimonium solvi ex iure divine posi­
tivo (17).
(16) Suppi, q. 61, art. 2; Cfr. S. Bellarm., llb. ΓΓ, Dc monachis, cap. 38, n. 16; Salsmans,
tract. IX, Dc matrimonio, cap. -1, punct. 3, n. 28: Schmahwr. lib. IV, tit. 6, u. 52 ss.; Rosset. Z. c.
n.67O; Perrone, III. p. 172 es.; Palmieri, Z. c. p. 205s.; Collet, Dc matrim.,cap. 5,sect. 5. n. 316.
(17) Cfr. Boned. XIV, Quaesi, canon. 516; Sanchez, lib. II. disp. 19, η. 3; Rosset. Z. c.
n. 672 as.; Tournely, q. 5, n. 2; Billuort, dissert. 5, art, 2, sect. 4; Perrone, III, p. 4S0 ss.;
Palmieri, p. 221 sb.

744

CAPUT XI - ARTICULUS I

Multi patroni huius sententiae non excludunt ius seu interventum
Ecclesiae in solutione matrimonii rati per sollemnem professionem
religiosam, immo illum ultro admittunt, sed ita loquuntur ac si
solutio ex solo iure divino derivanda esset.
Tertia sententia affirmat matrimonium solvi cx iure eccksiostico (18). Qui hanc sententiam tuentur, non excludunt ius divinum,
sed illud praesupponunt.
Quarta sententia contendit solutionem matrimonii rati ex iure
divino positivo simul et ecclesiastico, sub diverso tamen respectu,
esse repetendam. Requiritur ius divinum, dicunt, quia secus non
staret definitio Tridentina, iuxta quam in perpetuum dc fide tenendum
est matrimonium ratum solvi per professionem religiosam (can. 6),
cum id quod solo iure ecclesiastico statuitur, eadem auctoritate abo­
leri possit; requiritur ius ecclesiasticum·, quia de facto non omnis
religiosa professio matrimonium ratum solvit, sed proxima religionis
determinatio quoad huiusmodi effectum ex iure ecclesiastico repe­
tenda est.
Praeterea, addunt patroni huius sententiae, ipsum ius divinum
vult ut aliqua professio religiosa solvat matrimonium ratum, quin
tamen determinet, quaenam speciatim ad talem professionem requi­
rantur; id autem Ecclesiae determinandum commissum fuit divi­
nitus, ideoque iure ecclesiastico statuitur per solam sollemnem pro­
fessionem religiosam solvi matrimonium ratum (19).
Rationes allatae profecto cogentes non videntur.
Quinta sententia affirmat matrimonium solvi cx positiva disposi­
tione Ecclesiae vi potestatis divinae seu vicariae (cfr. n. 762) lata.
Dicitur cx positiva dispositione Ecclesiae, ut indicetur causa prima
et immediata solutionis, quae est voluntas Ecclesiae; dicitur vi po­
testatis divinae seu vicariae lata, ut significetur fundamentum et natura
huiusmodi dispositionis quae procedit ex potestate proprio et stricto
sensu divina.
(IS) Suarez, Dc virt. ct stat. rclig., tract. Vir, lib. 9, cap. 23, n. 20 ss.; Schmnlzgr.,lib IV,
tlt. G, n. 51; Fagnanus, lib. Ill, tit. 32, in cap. 9. n. 8; Pirhing, cod. Ut., n. 45; De Angelis,
lib. IV, tit. 19, n. 12; Santi, eod. tit., n. 33; Chisparri, l. c. n. 1326; Loitnor, Z. c. p. 193 sa;
Scbastianelli, II, p. 172; Wernz, Z. c. n. 698 ; Billot, Z. c. p. 397 ss.; Pesch, Z. c. n. 806;
Lehmkuhl, II, n. 703; Chelodi, Z. c. n. 153; Warning, Z. c. nn. 704, 706; Do Smot, Z. c. n. 338;
Ojetti, op. cit. v. Professio religiosa, n. 3320.
’
Nonnulli (ex. gr. Pacati, Tractatus dogmaticus, moralis tt canonicus dc matrimonio Chri­
stiano, p. 75, Bergomi, 1906; Tanquorey, Z. c. n. 715) tenent matrimonium solvi ex iure divino
mediato,
■
Haec sententia non discrepat a tertia et quinta, rito intellecta. Cfr. Billot, Z. c. p. 411;
Vlaming, Z. c. n. 706; De Smet, l. c. n. 706; P< s h, l. c.; Wernz, Z. c. n. 698, not. 40.
(19) Cfr. Sanchez, lib. II, disp. 19, η. I es.; Tôùrnely, q. 5, art. 2; Porrono, III, p. 481 esi;
Peecb, l. c. n. 807 ; Sasse, Z. c. p. 133 ss ; Otten, \ I, n. l’J3, qui do hac opinione ait; <IIm\
sententia longo communior est, sicut etiam verior videtur ».

DE SOLUTIONE VINCULI FIDELIUM

745

Verba cx iure ecclesiastico non videntur accurate omnino adhibita,
quia ius ecclesiasticum denotat universas leges, quas Ecclesia fert,
etiam, imo plerumque, ex potestate iurisdictionis propria. Consulto
igitur verba mutanda censemus, ut doctrina clarius et accuratius
exponatur.
Ista sententia partim convenit cum secunda et quarta, partim
discrepat; quoad substantiam vix differt a tertia. Bite intellecta,
fere communis est inter theologos et canonistas, eaque certa videtur
dicenda, cum argumenta ab adversariis allata debilia sint, et solide
refutata fuerint.

Wlf
Kj
· n't'
pBi*
L

■I
■■

ΒΠ
| I
|h
R

1° Non constat de lege naturali, ex qua plena oppositio habetur inter
sollemnem professionem religiosam et matrimonium, ita ut, ea interveniente,
hoc necessario et ex ipsa rei natura solvatur. Sane confundenda non est
convenientia eum necessitate quae ex lege derivatur: illa utique admittenda,
haec manifesta non est. Addimus: si plena oppositio, de qua supra, revera
exsistent, necessario sequeretur, professionem religiosam non posse valide
emitti, nisi prius matrimonium esset tam solutum. Sed, contra, id non
2° Ius divinum positivum asserendum non est, nisi de eo ex fontibus
divinae revelationis constet; atqui non constat; ergo. Argumenta ab adversariis allegata non sunt peremptoria, imo nec vere solida (20).
3° Professio religiosa catenas solvit matrimonium ratum, quatenus
est sollemnis, secus, ut i patet, eadem eilicacia inesset etiam professioni
simplici. Sed sollemnitas professionis religiosae solo iure ecclesiastico constituta est; ergo etiam eilicacia illa sollemnitati professionis religiosae indita
cx solo Ecclesiae statuto, supposito iure divino de potestate vicaria, derivanda est.
Nec valet profecto exceptio illa, quod Christus D. potuerit alligare profossioni religiosae illud privilegium, licet Ecclesiae reliquerit potestatem
determinandi conditiones validae professionis. Nam in tali hypothesi, incompatibilitas esset asserenda ex iure divino inter statum religiosum valide
susceptum ct matrimonium, adeo ut cuilibet verae professioni religiosae
vis dissolvendi coniugium ratum foret tribuenda. Sed simplex professio est
vera professio religiosa, et per eam quis statum religiosum vere proprieque
amplectitur. Quod iure antiquo certum erat; iure novo certissimum est
(cfr. can. 487 ss.).
4° Ista sententia res apto componit, habito respectu ad ius divinum
ct Ecclesiae potestatem, atque diilicuitates quae reperiuntur in aliis senten(20) Cfr. Suarez, I. c. cap. 23, n. 14 es.; Schmalzgr., I. c. n. 56; Fabrncr, l. c. p. 296 es.;
Perrone, III, p. 187 es.; Palmieri, t c.

‘eM*

Bjb
*■ ||

B|t
Blf ‘
'j'

·
Mfjji

1’■
,E.

[Eb

jit’
Ii

H
r
; i
n
b*

Γ

k D

4.·
1

746

CAPUT XI - ARTICULUS I

tiis vol quoad substantiam doctrinae vol saltem quoad terminologiam, optime
evitat (21).

759. 5. Itaque solutio matrimonii rati ex dispensatione generali
repetenda est, quam B. Pontifex, veriiicata conditione, omnibus ipso
facto concedit; seu est applicatio — in forma generali et ctwwtanti,
causa insta (sollemni profess, relig.) stabiliter praefinita eaque revera
exsistente — facultatis, qua R. Pontifex pollet solvendi matrimonium
non consummatum, causa proportionata interveniente (22).
6. Copula fornicaria inter sponsos forte habita ante matrimonium
non efficit ut hoc sit consummatum, ideoque per sollemnem proles*
sionem religiosam solvi potest. Matrimonium enim consummatur per
copulam coniugalcm.
7. Quod diximus de matrimonio rato fidelium, affirmandum quoque
est de matrimonio non consummato inter fidelem et infidelem, uti ex­
presse habet cit. can. 1119; nam ratione fidelis coniugium subest iurisdictioni Ecclesiae, quae proinde suam potestatem relaxandi vinculum
exercere valet. Idque dicendum sive de matrimonio contracto in infi­
delitate, si ima pars convertatur et baptizetur, sive de matrimonio
cum dispensatione super disparitate cultus inito.
760. 8. Disputatur inter DD. an matrimonium ante baptismum valido
initum et consummatum, sed post baptismum utriusque coniugis non amplius
consummatum, dissolvatur per sollemnem professionem religiosam.
Alii affirmant, quia huiusmodi matrimonium per baptismum utriusque
coniuyis factum est verum sacramentum matrimonii, sed qua sacramentum
post baptismum susceptum, est matrimonium ratum tantum, donec super­
veniat copula coniugalis.seu nova consummatio. Alii negant vel dubitant (23).
Cfr. n. 792.
Quid dicendum? Cum solutio vinculi matrimonii rati sit repetenda ex
positiva dispositione Ecclesiae (cfr. n. 758 s.), et cum exsistentia alicuius sta­
tuti Ecclesiae positive sit probanda, tenendum, R. Pontificem posse quidem
extendero etiam ad huiusmodi matrimonii dissolutionem ipso facto inducen­
dam ex sollemni professione religiosa valido emissa,- de facto tamen id certo
(21) Argumentum ab adversariis petitum cx canone dogmatico 6° Cono. Trid. Sess.
XXIV, solidum non est. Cfr. Billot, Z. c. p. 108 s.
Perrone ( De matrimonio, III, p. 486) docet Gregorlum XIII votis simplicibus scholasti­
corum S. L, vim dissolvendi matrimonium rutum ct non consummatum tribuisse.
Suarez fuse et accurate dc hac quaestione disserit (tract. X, lib. IV, cap. 2), affirmans
graves Doctorcs tam in Societate quam extra, illud revera tenere. Sed, pluribus adductis anni·
mentis, ip-o contrariam sententiam profit* tur oamque communiorem ct veriorem habet.
(22) Cfr. Suarez, l. c. cap. 23. n. 2 ss.; Schmalzgr., I. c. n. 54; Fagnan., lib. IT, tit. 32,
in cap. 9, n. 8; Leitner, l. c.
HHM
(23) Cfr. S. C. C. in cans Florentina, 27 iul. 1727 ; Wernz. I. c. n. 699, p. 629; SantiLeitner, lib. IV, tit. 19. n. 26; Pesch, Z. c. n. 800; Otten, VI, n. 505.

DE SOLUTIONE VINCULI FIDELIUM

717

non constare, quia desunt argumenta positiva; ideoque practice recurrendum,
in singulis casibus, ad S. Sedem.
Speculative tamen loquendo sententia affirmativa verior videtur, cum
tale matrimonium revera sit consummatum et ratum, non autem ratum et
consummatum.
9. Quaeritur, utrum R. Pontifex possit vim dissolvendi matrimonium
ratum tribuere, v. g., simplici professioni aut ordini sacro. Nonnulli negant,
ii praesertim qui censent ex iure divino huiusmodi efficaciam inesse sollemni
professioni religiosae.
Sententia affirmativa certa est: a) Vis seu efficacia repetenda est, ut
diximus (n. 758 s.), ex positiva Ecclesiae dispositione; unde, posita causa
insta permanenti, qualis foret ex. gr. ordo sacer vel professio religiosa, non
repugnat posse generalem concessionem tribui.
b) Professio votorum simplicium in Societate lesu dirimit coniugium
(cfr. n. 447, 4); eadem vis tribui potest cuilibet professioni religiosae et effi­
cacia quoque, ob paritatem rationis sive causae, relaxandi vinculum coniugii
rati.

10. Solutio matrimonii rati per professionem religiosam adnotanda
est iu libro paroeciali.
II
II
II Romani
761. Solutio matrimonii
rati per dispensationem
Pon-

tificis. — 1. Potestas a Christo D. Ecclesiae concessa dispensandi
fideles a vinculo matrimonii rati et non consummati (itemque a ma­
trimonio consummato quidem, sed non rato, de quo infra) a nonnul­
lis dicitur privilegium Petrinum, ut distinguatur a privilegio Paulino
(n. 767 ss.). Quae denominatio multiplici ratione non placet.
Potestas B. Pontificis dispensandi super matrimonio rato et non
consummato demonstratur praesertim istis argumentis (24):
1° Argumentum negativu: II . Quod non adversatur Scripturae
et Traditioni, quodque cedit in bonum Ecclesiae, ipsi tribuendum est;
talis porro est dispensatio matrimonii rati.
(21) Plures veteres — v. p. Pontius, Silvius, Tourncly, Collet, Drouin et alii — dene­
gabant R. Pontifici facultatem dispensandi.
Pontius, lib. IX, c. 3; Silvius, Comment, in 3 part. S. Thomae, q. 61, art. 2; Toiumly,
q. 5, art. 3, conci. 3; Collet, cap. 5, sect. 7, η. 13 3 88»; Drouin, lib. IX, c. 3, § 3. Sanchez,
lib. II, disp. II, n. 1 ss., < probabilissimam » vocat illorum sententiam.
Clemens VIII i ussit ut quaestio haec de potestate Pupae solvendi matrimonium ratum
expenderetur iu particulari congregatione octo Cardinalium, quatuor S. It. Rotae auditorum
ct duorum Insignium theologorum. Cardinales erant isti: Ascoli, Biunchctto, Alant ica, Borgheeo, B< liai mino, Arrigone, Visconti, d’Ossat.
Auditores Rotae erant: Melliuo, Pegna, Pamphili, Serafino. Theologi: Giustinlani, Costa.
Ex decisione praedictae congregationis sententia de R. Pontificis potestate solvt ndi
matrimonium ratum laudata probataquo est. Cfr. Thesaurum resolutionum S. C. Concilii»
to. LV, p. 36; Plgnatolli, Consult. canon.» consult. 118, I, η. 5.

748

CAPUT ΧΓ - ARTICULUS I

Quod non adversatur S. Scripturae, ex eo patet quod semper
Scripturae loquuntur de matrimonio consummato, ut divina oracula
hac de re exponunt ipsi Romani Pontifices inter quod Alexander Ili
(c. 7, X, dc convers. conivgat., III, 32).
Quod non adversatur Traditioni exinde patet, quod nullum testi­
monium ex Patribus proferri possit ex quo contrarium constet.
2° Argumentum positivum. Christus D. contulit Petro eiusque
successoribus plenitudinem potestatis, quae Ecclesiae omniumque fide­
lium utilitati ac necessitati provisum esset, per amplissimam ac illimitatam formulam: Quodcumque ligaveris, quodcumque solveris —
Pasce agnos meos, pasce oves meas.
Nisi igitur probetur exceptio quoad matrimonium ratum, quem­
admodum constat de matrimonio fidelium consummato, dicendum est
R. Pontificis potestatem extendi etiam ad solutionem coniugii
rati.
3° R. Pontifex, qui est supremus doctor ac divini iuris custos
et interpres infallibilis, divina oracula quae sunt de indissolubilitate
matrimonii, intellexit cum exceptione in peculiaribus casibus quoad
coniugia rata. Hinc constans Ecclesiae praxis seu jactum RR. Ponti­
ficum qui, legitima interveniente causa scii, in bonum animarum,
eiusmodi matrimonia solverunt.
Porro sine temeritate et gravi contumelia Sedis Apostolicae affir­
mari nequit Romanos Pontifices errasse in re tanti momenti, scii,
circa huiusmodi peculiare caput religionis Christianae (25).
Scite animadvertit Benedictus XIV: «Cessat quoquo indissolubilitas ma­
trimonii rati in aliis omnibus casibus extra professionem religiosam, in quibus
Summus Pontifex, iustis et gravissimis de causis, censet eius dissolutioni
esse locum, ita suadente Tridcntino, ita exposcente observantia, ita demum
convincente continuata plurium sacculorum praxi Sedis Apostolicae, ex quibus
interpretatio iuris divini optime colligi potest » (2G).

4° Hodie accedit doctrina Codicis (can. 249, § 3, 1119; cfr.
n. 757) sollemni principio atque universali lege enuntiata.
(25) Cfr. Boned. XIV, Qu/iest. canon. 24, 108, 146, 479; Suarez, l. c. c. 13. n. 7; Schmobl·
grueber, lib. IV, tit. 19, n. 4 3 88.; Perrone, l. c. p. 504 ss.; Pcsch, l. c. n. 811 ss.; Rosset, l. c.
n. 700; Billot, l, c. p. 399 88.; Feije, l c. p. 829 es.; Wernz, l. c. n. 698, not. 40; De Smot, l. c.
n. 32
(20) Quacst. canon. 146, n. 36. krgnmotitum ox diversa significatione matrimonii rati et
matrimonii consummati non videtur adeo tlrmum, ut ei inniti possimus. Nam ea significatio
non affloit dissolubilitatcm aut IndissolubUltatom matrimonii, sed signum ost a posteriori,
ex quo colligimus eam solubili! dem cessisse Quod matrimonium sit solubile necne, id unice
pendet ab institutione Christi. Cfr. Perrone, Ili, p. 512.

DE SOLUTIONE VINCULI FIDELIUM

749

Eiusmodi potestas B. Pontificis pertinet ad doctrinam catholicam,
et a nonnullis merito dicitur proxima fidei (27).
2. Nonnulli veteres ΑΛ. hoc factum explicaverunt dicentes matrimonium
ratum indissolubilitatem sortiri a iure positivo Ecclesiae. Quod profecto falsum
est, ut diximus (nn. 45, 755 s.).
Cum dispensandi potestas ab cius exercitio potissimum probetur, pro­
gressu temporum magis magisque repetito, facile intelligitur cur olim plures
iique graves DD. do eadem dubitare potuerint.
Inde a Martino V i. e. a saeculo xv constans et certa praxis fuit Sedis
Apostolicae concedendi tales dispensationes, quarum longum catalogum videsis
apud Schmalzgr. (1. c.), Perrone (28), Feije (29) et alios.

762. Natura potestatis dispensandi, vis dispensationis eiusque causa.
— I. Potestas, qua It. Pontifex solvit matrimonium ratum, non est
potestas iurisdictionis propria, quae competit Ecclesiae in quantum
est societas iuridicc perfecta quaeque proinde ipsi connaturalis
est atque ordinaria, sed est potestas omnino peculiaris et extraordi­
naria, ministerialis quidem et instrumentalis quatenus exercetur au­
ctoritate et nomine ipsius Christi, ideoque potestas proprie vicaria,
vero et stricto sensu divina.
Sicut vinculum matrimonii rati non est idem ac vinculum voti
et iuramenti, ita potestas qua solvitur vinculum conjugale, proprie
et accurate loquendo, non est eadem ac potestas qua relaxatur obli­
gatio voti ct iuramenti, ut quidam affirmant. Sane matrimonium
ratum, quod est sacramentum, inducit vinculum supernaturale; non
ita iusiurandum et votum. Horum obligatio scii, religionis, alia pro­
fecto est quam obligatio ex matrimonio orta.
Praeterea voti et iuramenti vinculum cessat multiplici ex cupite,
sive intrinsece sive extrinsece; potest etiam relaxari per irritationem
ex potestate dominativa (can. 3311, 1312, 1320).
Ex qua differentia consequitur diversa ratione concipiendam esse
solutionem matrimonii rati et solutionem voti ac iuramenti ex parte
R. Pontificis. Id non levis momenti est, ad vim et efficaciam atque
effectus iuridicos solutionis quod attinet.
Facultas dispensandi vota ct iuramenta potest a R. Pontifice aliis con­
cedi, ac revera ab ipso Codice tribuit u (can. 1313). Num potestas solvendi
matrimonium ratum possit a Papa aliis delegari, disputatur. De facto num(27) S. Alphonsue (lib. Vr, n. 059) ait <lo hac Romani Pontificis potestate adosse du·
plicciu sententiam probabil· m, nonnullus negaro, ullos nlUrxnuro. Quae dovLrmu, ui putot, Lu<ao
sustineri nequit.
(28) Op. cil. Ill, η. 500.
(29) Loc. cil. ρ. 829 sa.

750

CAPUT XI - ARTICULUS I

quam conceditur, sed R. Pontifex per se ipso directe et immediato gratiam
dispensationis tribuit. Cum eiusmodi actus non sit necessario coniunctuj
cum usu charismatis infallibilitatis, quod profecto aliis communicari nequit,
non videtur solida ratio cur Papa sive per se sive per alios praedictam po­
testatem vicariam exercere non valeat.

2. Actus positus a R. Pontifice est vera et proprie dicta solutio
vinculi coniugalis, quatenus illud matrimonium quod valide initum
fuit quodque validum mansit usque nunc, ita penitus relaxatur et
cessat perinde ac si num quam contractum fuisset; et vir ac mulier,
qui huc usque veri coniuges fuerunt, liberi ac soluti omnino ita
manent, ut novas nuptias, si velint, valide ac licite contrahere
possint, servatis servandis.
Quare ista solutio minime confundenda est cum declaratione
nullitatis matrimonii.
3. Quae solutio vocatur dispensatio, non quidem canonica in sensu
proprio, sed dispensatio improprie dicta, scii, relaxatio legis divinae
de matrimonii indissolubilitate in casu particulari coniugii rati, qua­
tenus R. Pontifex vi potestatis vicariae solvit directe vinculum matri­
monii rati, in quantum procedit ab humana potestate, quod sub
respectu eius potestati subiicitur; et consequenter lex divina de liga­
mine, relaxato vinculo ex humana voluntate inducto, i. e. cessante
materia, non amplius urget (30).
Hinc ad huiusmodi dispensationem dandam requiritur causa iusta,
non solum ut solutio vinculi sit licita, sed etiam ut valida sit.
Quidam, praesertim veteres, opinati sunt Papam pesse sine causa
dispensare (31); nonnulli, etiam recentes, dubitant de necessitate
causae ad valorem dispensationis. Sed neutra sententia admitti po­
test. Cum R. P. non dispenset in lege sua, imo cum non agatur de
vera et proprie dicta dispensatione, sed dc usu potestatis mere vi­
cariae, dicendum omnino est causam iustam requiri ad validitatem.
Cfr. nn. 217, 223, 3.
Qualis sit iusta causa, prudentiae R. Pontificis remittitur. At
certe debet esse gravis et urgens, sive publica sive etiam privata (32).
Praecipuae causae ad sequentes reduci possunt:
1° Animorum dissociatio, quin affulgeat futurae reconciliationis spes;
2° timor probabilis magni scandali futuri, discordiarum et rixarum inter
(30) Cfr. Suarez, De legibus. lib. ΙΓ. cap. 11, n. 7 es., lib, V, cap. 10, n. 7 es., lib. X,
cap. 0; Peach, l. c. n. 812; Wernz, II, n. 3, III, η. 584. IV, n. 098, not. 40; Billot, l. c. p 401 ss
(31) Cfr. Fahrner, l. c. p. 331 ea.; Sanchez, lib, II, disp. 13, n. 0, disp 15 n 1 ss
(32) Sanchez, l. c. dlep. 15, n. 0 ct disp. 16, η. 1 ss.; Schmalzgr., I. c. n 51’Leitner 1 c
p. 593; Gaeparri, l. c. n. 1323; Wernz, L c. u. 698, not. 39; Fahrner, Z. c p 331’ ss
’

DE SOLUTIONE VINCULI FIDELIUM

751

consanguineos; 3° probabilis suspicio impotentiae cum periculo incontinen­
tiae; 4° divortium civile ab altera parte obtentum cum periculo incontinen­
tiae partis innocentis; 5° .semiplena probatio defectus consensus, aut alterius
impedimenti; 6° morbus contagiosus superveniens; 7° periculum perversionis,
ut si quae cum haeretico contraxisset; 8° si quis aliud matrimonium equidem
nullum deinde inierit, a quo se aliter liberare nequeat, v. g., matrimonium
civile.
Saepe plures ex istiusmodi causis simul concurrunt; et tunc dispensatio
facilius obtinetur.
Verius causa iusta non est solus utriusque coniugis consensus (33); nisi
accedat, quod facile erit, alia causa.
4. Interdum conceditur dispensatio super rato ad cautelam, quando ma­
trimonium est dubium ob probabilem defectum consensus aut impotentiam
antecedentem, et pars nequit plene probare.
Item interdum conceditur gratia dispensationis, stante dubio de impo­
tentia, hac addita clausula: vetito viro aut mulieri transitu ad alias nuptias,
inconsulta S. Sede. Vide n. 764, 7.

5. Dispensatio conceditur « utraque parle rogante vel alterutra, etsi
altera sit invita » (c. 1119). Si utraque pars contradicit, dispensatio
non datur (31); sed, urgente gravissima causa, B. P. potest in casu
particulari, ut diximus (n. 757, 2), dispensare.
5. C. Concilii 15 mart. 1727 instantiam patris sponsae, qui solu­
tionem matrimonii rati postulaverat, omnino reprobavit (.35).
Can. 1973 statuit: « Soli coniuges ius habent petendi dispensationem
super matrimonio rato ct non consummato ». Qui canon nequaquam
dirimit, ut quidam opinantur, quaestionem iuris.
6. Dispensatio concedi nequit, nisi morali certitudine constet tum
de facto inconsummationis matrimonii tum de exsistentia iustae et
gravis causae. Utraque conditio ad valorem. Unde si coniugium fuerit
consummatum, dispensatio concessa nullius est valoris, sive bona sive
mala tide consummatio reticita fuerit.
7. Dispensatio conceditur in forma gratiosa, ideoque ab ipso mo­
mento quo gratia seu rescriptum datur, solutum manet matrimonium.

763. Effectus solutionis. — Isti effectus considerari possunt in
ordine ad coniuges, ad filios legitimates ex matrimonio rato, ad iura
ac munera ct donationes etc.
Vir et mulier legitimi coniuges fuerant a momento valide initi
matrimonii usque ad momentum concessae dispensationis. Ab isto
(33) Cfr. Sanchez, l. c. disp. 10, n. 9; Wernz, l. c.; Giovlno, I. c. p. 459 8.
(34) Cfr. Sanchez, l. c. disp. 15, n. 7; Olorino, 1, p. 45 6 83.; Wernz, l. c. n. 698, n. 38.
(35) Cfr. Richt., Cone. Trid. p. 269 »., n. 113.

T -

752

CAPUT xr - ARTICULUS I

momento, soluto matrimonio, cessant ipso facto omnia iura ct officia
coniugalia.
Mulier amittit statum viri, v. g. cognomen et domicilium, ius ad
sepulcrum viri; excluditur a iure patronatus quod forte sibi ex marito
competebat, etc. lura tamen quaesita non auferuntur, v. g. iura pa­
trimonialia (36).
Si vir et mulier vellent deinceps, mutatis circumstantiis, novum
inter se contrahere matrimonium, non prohiberentur; tamen novus
consensus coniugalis foret necessarius legitima forma manifestatus.
Filii naturales légitimât! per subsequens matrimonium ratum, hoc
soluto, manent legitimi; subsunt adhuc patriae potestati et suum
retinent statum iuridicum ex legitimatione rite susceptum, quod at­
tinet ad nomen et cognomen, domicilium, ritum etc.
Munera et dona, quae ante vel post matrimonium inter coniuges
tradita sunt, per se censentur facta intuitu matrimonii, nisi expresse
constet de contraria voluntate; idcirco, absolute et rigorose loquendo,
vicissim restitui debent, nisi forte de re minimi momenti agatur.

764. Modus procedendi in solutione vinculi

Ii

II
atrimonii
rati. —

1. Ad obtinendam dispensationem super rato necessarius est pro­
cessus. Qui de duplici obiecto fit: 1° de inconsummatione, 2° de ex­
sistentia iustae et gravis causae (cfr. can. 1975 ss.).
2. Huiusmodi processus sola R. Pontificis auctoritate instituendus
est, quia ipsi uni reservatur dispensatio super rato (cc. 1963, 1985).
Proinde Ordinarii speciali indigent delegatione (37).
3. Informationes tum de inconsummatione tum de exsistentia
causarum assumuntur a loci Ordinario, de mandato Sedis Apostolicae, secundum instructionem ab ea datam, et Romam transmit­
tuntur.
4. S. C. de Sacram. « cognoscit... exclusive de facto inconsummationis matrimonii et de exsistentia causarum ad dispensationem con­
cedendam, nec non de iis omnibus quae cum his sunt connexa»
(can. 249, § 3)
Quare ab hac S. Congregatione debet Ordinarius delegari et ad
eam transmittenda sunt acta. At Sacra Congrcg., quamvis exclusive,
(36) Si dispensatio matrimonii rati non agnoscatur in foro civili, ita ut coram Statu vir
ot mulier adhuc considerentur tamquam coniuges, portio hereditatis quae ex patrimonio unius
coniugis civiliter alteri obvenit, soluto iam matrimonio coram Deo et Ecclesia, tuta con­
scientia nequit retineri, praesertim in detrimentum legitimi coniugis ct filiorum.
(37) Cfr. Bened. XIV. Const. « Dei miseratione », 3 nov. 1711, 5 15; S. C. C. 25 ian. 1890
16 iun. 1894; Acta S. Sedis, XXXII, p. 666 ss.; XXVIII, p. 147 ss.

DE SOLUTIONE VINCULI FIDELIUM

753

competentia in hac re gaudeat, potest tamen, si id expedire indica­
verit, cognitionem causae ad S. R. Rotam remittere (can. cit.
249).
Si una pars sit acatholica, competentia pertinet ad S. C. S. Of­
ficii, quae acta processualia, pro gratia dispensationis concedenda aut
neganda, remittere solet ad S. C. de Sacramentis, his tamen additis
expresse clausulis, scii. 1° ut S. Congregatio de commissione S. Ofiicii
agat; 2° ut huiusmodi delegationis fiat mentio in rescripto gratiae;
3° ut certior reddatur ipsa S. C. S. Ofiicii de concessa aut denegata
dispensatione; 4° ut dispensatio eatenus concedatur, quatenus nullum
praevideatur oriturum inter acatholicos scandalum.
5. Probatio de facto inconsummationis eruitur ex iurata confes­
sione coniugum, ex inspectione corporali coniugum, praesertim mulie­
ris (38), ex testimonio septimae manus ad corroborandam confessionem
coniugum (39).
Inspectio corporalis interdum est inutilis, v. g. cum mulier non
amplius est virgo, interdum impossibilis evadit, cum pars renuit
se examini subiicere; tunc probatio est quidem difficilior at non
excluditur.
Processus fit iuxta Instructionem S. C. de Sacramentis diei 7 maii 1923,
quae clare et accurate ordinem servandum describit.
Si utraque vel alterutra pars sit orientalis, competens est S. C. pro Ec­
clesia orientali. Processus conficitur secundum Instructionem eiusdem S. Con­
gregationis diei 10 iun. 1935.
Decisio fertur super utroque facto, de quo si constet, additur votum,
consulendum esse Pontifici ut impertiatur dispensationem.
*
6. Quibus positis, R. Pontifex directe et immediate per actum
positivum matrimonium solvit. Qui actus implicito continet dispensa­
tionem super impedimento criminis ex adulterio cum promissione
vel attentatione matrimonii (can. 1053).
Dispensatio conceditur per rescriptum in forma gratiosa.
7. Soluto matrimonio, partes possunt alias nuptias contrahere.
At interdum transitus prohibetur inconsulta S. Sede, maximo si adest
suspicio impotentiae. Quae clausula non est ad valorem; unde si

I

I

(38) In probatione qunc dicitur de coarctata evinci debet portée post matrimonium no
per momentum quidem fuisse solas, vel saltem impossibilitatem fuisse ca maliter commiscendi*
(39) Hoc testimonium septimae manus stricte dictae — qui probationis modus succedit
experimento aquae tepidae aut frigidae, vel ferri candentis — non admittitur niai in causis
impotentiae vel inconsummationis. Cfr. Lega, De iudiciis, IV, n. 461.
Afanus hic ponitur pro symbolo fidei, sicutl solet manus extendi in iuramento et poni
tuper Evangelium.

48 — Cappkllo, Dc Sacramentis, V.

- CAPUT XI - ARTICULUS II

quis, sine venia S. Sedis, novum coniugium iniret, illicite quidem
sed valide contraheret (10).

765. An S. Poenitentiaria competens sit in hac re. — Si casus
esset occultus, possetne recurri ad S. Poenitentiariam pro obtinenda
dispensatione super rato!
AA. generatim aut silent aut negant. Non recte, ut videtur. Nam
si casus esset revera occultus nec posset de eo agi iu foro externo
sine gravi scandalo, aut infamia nupturientium, ex. gr. si ageretur
de matrimonio conscientiae, et certo constaret de inconsummationc,
nulla est ratio cur nequeat recurri ad S. Poenitentiariam (cfr. eanonem 258 § 1), quae consulat SSmo ut impertiatur dispensationem.
Nec, quamvis rarissimus, mere hypotheticus est huiusmodi casu*.

766. Adnotatio solutionis. — Solutio matrimonii rati per dispen­
sationem R. Pontificis adnotari debet in libro paroeciali matrimonio­
rum et baptizatorum, ut exhinde authenticum documentum dc statu
libero erui possit.

Articulus II.
De solutione II latrimonii infidelium
vi privilegii Paulini.

767. Natura et fundamentum privilegii Paulini. — Matrimonium
legitimum, etiam non consummatum, dum utraque pars in infidelitate
manet, est iure divino naturali et positivo omnino indissolubile. At
si unus coniugum infidelium convertitur ad fidem, altero remanente
in infidelitate et nolente cohabitare, aut nolente habitare pacifice
sine contumelia Creatoris, coniux fidelis, suscepto baptismate, potest
alias nuptias inire, quibus matrimonium in infidelitate contractum
solvitur (1).
(40) Cfr. B.issiboy, Le mariage d vaut les tribunaux ecclésiastiques, n. 405, Paris, 1S99;
Oo Smet, l. c. n. 331, not. 3.
(1) Cfr. Boned. XIV, Quaesi. canon 546: S nichez. lib. VII, disp. 73 8.; Schmalzgr., I. e.
a. 20; Pesch, l. c. n. 787; Billot, l. c. p. 305 ss.; Palmieri, l. c. p. 211 ss.; Porrone, l. c. p. 310 ss.,
Worn/.. I. c. n. 701; Vormeorecb,
Apostoli, η. 1 ss.; Bride, Priril ge Paulin, in Diction.
théol. eath.; Joinolo, il privilgio Paolino dal principio del secolo ΛΊ agli albori del XV,
Bassari 1922; GUltnann, Zum Problem corn Privilegium Paulinum, in Archiv fur Kath. Kirch.,
1923, 27; 1921. 213; \.rendt, La 1'rn li- on attoli. a in favore del privilegio faolino ml co
niugc baUzzato in una setta acatlulica. in (Jr.goriarium, 1923, 259 as.; Chabagno, Lc mariagt

DE SOLUT. MATRIM. INFID. VI PRIVILEGII PAULINI

755

Hinc nomen privilegii Paulini.
Can. 1120, § 1 statuit: «Tegit imum inter non baptizatos matrimo­
nium, licet consummatum, solvitur in favorem fidei ex privilegio
Paulino ».
Haec tradit S. Paulus (T Cor. vu, 3 2 s.): « Nam ceteris ego dico,
non Dominus (2): Si quis frater uxorem habet infidelem et haec con­
sentiat habitare cum illo, non dimittat illam. Et si qua mulier fidelis
habet virum infidelem, ct hic consentit habitare cum illa, non dimittat
drum. Sanctificatus est enim vir infidelis per mulierem fidelem, ct
sanctificata est mulier infidelis per virum fidelem, alioquin filii vestri im­
mundi essent, nunc autem sancti sunt. Quod si infidelis discedit, di­
scedat; non enim servituti subiectus est frater aut soror in huiusmodi:
in pace autem vocavit nos Deus ».
Quod S. Paulus loquatur de discessu quoad vinculum seu de vera
solutione coniugii in infidelitate iuiti, constat:
1° Ex contextu. Nam Apostolus distinctionem enuntiat inter
casum, quo separantur quacumque de causa coniuges fideles, et casum
quo coniux ad fidem conversus relinquitur ab infideli. In priore
casu iubet uxorem separatam manere innuptam; in altero casu per­
mittit ut discedat simpliciter sine restrictione, ideoque quin debeat
manere innupta, alias non esset differentia inter primum et alterum
casum.
Id confirmant verba quae sequuntur: non enim servituti subiectus
(st frater aut soror in huiusmodi. Servitus ista non potest esse nisi
vinculum coniugale, quo teneretur infideli, pacifice cohabitare no­
lenti, obstricta manere altera pars: ergo ipsum vinculum solu­
bile est.
2° Ex communi interpretatione ac doctrina Patrum. Constans et
universalis Traditio verba S. Pauli intellexit de solutione vinculi,
ita ut pars conversa omnino libera fiat novumque valeat contrahere
matrimonium.
des infidèles, Jokohama 1913; Gregori. The Pauline Privilege, Washington 1931; Léry, Le
privilège dc la Foi, Montréal 1938; .Jeliclc, De. privil·trio fidei eiusgue fundamento iuridico in
Jus pontificium, 1937, 14 1 as.; Vroinant, Dc dispensatione ab interpellationibus in ordine ad
privilegium Fidei. Applicationes practicae can. 1125. in Periodica, 1931, 198 sa.; Vermeersch,
Quaesita de usu privilegii Fidei, in Periodi'a. 1928, 241 sa.
(2) Nonnulli putant hanc formulam introductoriam pertinere ad praecedentia, quasi
esset locutio correspondons versiculo 10, concludens nempe porlcopon, quae decurrit a vere. 8
usque ad 12 exclusive, et sensus foret: nuptis praecipit Dominus, non ego, ceteris autem i. o.
non nuptis, do quibus in vore. 8 et 9, dico ego, non Dominus. Ita v. g. Palmieri, L c. p. 216.
Communius tamen AA. admittunt dictam formulam pertinere ad sequentia, ct hisco
vorbie S. Paulum alloqui nuptos infideles, in oppositione ad coniuges fideles, do quibus in
vers. 10 ct 11. Cfr. Comely, Comment, in S. Pauli epist. ud Cor. 1, p. 180; Rosadlni, Notas
uegeticac, etc. p. 72.

756

CAPUT XI - ARTICULUS U

Huc spectant special im:
S. lustinus (Apologia II pro christianis, n. 2; P. G. 6, 443 ss.);
Tertullianus (Ad uxorem lib. II, c. 2; P. L. 1, 1403 8j;
S. Ambrosius (Expos, in Luc., lib. VIII, n. 2; P. L·. 15, 1855 s.);
Ambrosiastcr, auctor anonymus qui commentaria in epistolas S. fauli,
excepta epist. ad Hebraeos, conscripsit, Romae degens exeunto eaec. iv
(In epist. I ad Cor., cap. vu; P. L. 17, 230 s.);
Augustinus, qui in pluribus operibus suis de textu D. Pauli loquitur
iliumque expendit (De sermone Domini in monte, lib. I, cap. 16, n. 44,
cap. 22, n.73; epist. ad Hilarium, cap. 4, n. 31; Dc fide et operibus, cap. 16,
n. 28; De bono coniugali, cap. 7, n. 7; De coniugiis adulterinis, lib. I, cap. 13,
17, 18, 19, 21, 25; Dc diversis quaestionibus, q. 83; De nuptiis et concupismtia, lib. I, cap. 10; P. L. 33, coi. 689; 34, coi. 251, 1265; 40, coi. 100, 216,
378, 459; 44. coi. 420);
S. Basilius (Epistolarum classis II, epist. 188, IV; P. G. 32, 678 e.);
S. loannes Chrysost. (In epist. I ad Cor., hom. 19, n. 2 et 3; P. G. 61,
154 es.);
S. Cyrillus Alexandrinus (In epist. I ad Cor. VI1, 8; P. G. 74, 875);
Thcodorctus (In epist. I ad Cor. VII, 12-17; P. G. 82, 275 ss.);
S'. loannes Damascenus (In epist. I ad Cor. VII, 12, ss.; P. G. 95,
623).

3° Ex documentis RR. Pontificum ct constanti praxi S. Sedis (3).
Prima documenta pontificia, quae doctrinam privilegii Paulini ex­
presse et perspicue tradunt, sunt decretales Clementis III (11871191; c. 1, Comp. II, 3, 20) ct duae decretales Innocenti! III (11981216; c. 7, 8, X, dc divortiis, IV, 19) - (4).
(3) Tn Hbris poonltentialibus saec. vni et ix doctrina privilegii Paulini expressa roporitur.
Ilincmarus Remensis (De divortio Lotharii, interrog. XXII; P. L. 125, 732), Ivo Cornutensis (Panormla» lib. VI, cap. 22) eam doctrinam satis accurate exponunt et demonstrant
Quae tamen doctrina obscura aliquantulum ct incerta mansit usque ad Gratianum ao Petnnn
Loin bardum.
•
Gratianus solcntiflce eam proponit et argumentis munit, quatenus plures textus colligit
et refert (C. XXVIII, q. 2), suam quo sententiam inde claro exponit in Dicto nd c. 2,
XXVIII, q. 2 hisco verbis: · Hic distinguendum est, aliud esse dimittere vo entem cohabi­
tare, atque aliud discedentem non sequi. Volentem enim cohabitare licet quidem dimittere,
Sid non ea vivente aliam superducere: diw< dcnt< m vero sequi non oporttt, ct ca viicnte aliam
ducere licet. Verum hoc nonnisi do his intclllgcndum es qui in infidelitate sibi copulnti eunt».
Petrus Lombardus paritor scientiiica ratione doctrinam tradit et probat (IV Seul. D.
XXXIX).
. ,
Decretistae — praesertim Magister Rolandus (Alexander III), Bernardus Paplcnsls, Tancredus — eam accuratius exposuerunt.
Post Innocentium III doctrina privilegii Paulini in canonica legislatione definitive expressa
reporitur et quadam absoluta ratiuno. Eam penitius evolverunt theologi et decrotalistao, prae­
sertim 8. Thomas (in IV Sent. D. 39, q. 1» ari. 5), Panormitanus (inc. 7, X, IV, 19), Rlcardus
de Mediavilla (in IV Sont. D 39, q. 2, art. 2), et .dii complures.
Cfr. Perrone, II, p. 312 ss.; Joyce, p. 120 ss.; Fahrner, l. c. p. 149 ss.; Freisen, op, rit
p. 799 ss.
(4) Cfr. Comely, Comment. in S. Pauli epist. ad Cor» I» p. 180; Rosadini, Notae exegi·
ticac etc. p. 72,

DE SOLUT. MATRIM. INFID. VI PRIVILEGII PAULINI

757

Inde a saec. xvi doctrina de privilegio Paulino per varias instru­
ctiones et responsa SS. Congregationum pleniorem atque accuratio­
rem habuit expositionem et interpretationem.
4° Ex citato can. 1120, § 1, qui diserte loquitur de solutione
matrimonii «ex privilegio Paulino », quique (Elucide et concinne
catholicam proponit doctrinam.

768. Origo privilegii Paulini. — Controvertitur quaenam sit origo
huius privilegii. Alii docent esse iuris immediate divini, nempe ab
ipso Christo D. statutum, ct ab Apostolo promulgatum (5).
Hanc sententiam tenent imprimis omnes illi DD., qui negant
Romano Pontifici potestatem solvendi matrimonium infidelium; huic
sententiae favere videntur nonnullae instructiones SS. Congregat.
RR. (6), praesertim S. C. S. Off. 11 iul. 18G6, dum hoc privilegium
vocant divinum, iure divino constitutum, a Christo D. concessum ct
per Apostolum Paulum promulgatum, etc.
Alii dicunt esse privilegium mediate tantum iuris divini seu iuris
aposlolici, latum nempe ab Apostolo vi specialis apostolicae potestatis
pro Corinthiis, et, probante S. Petro, ad totam Ecclesiam extensum
S me:
«) Semel admissa, uti admittenda est (n. 789 ss.), in R. Pontifice
potestate solvendi matrimonium etiam consummatum infidelium, necessarius
non est specialis interventus immediatus et directus Christi D., et solutio
vinculi optimo explicatur vi potestatis extraordinariae ab ipso Christo
concessae.
b) llace sententia conformior videtur textui Apostoli, et SS. Patrum
expositionibus. Immo S. Ambrosius, S. Augustinus, S. Cyrillus Alexandrinus,
Ambrosiastcr et Theodoretus videntur expresse asserere privilegium esse
sohiin mediato iuris divini.
(5) Verba Innocent ii I (epist. ΧΧΠ, c. 2; c. 3, D. 26), quae a nonnullis referuntur ut
contraria privilegio Paulino, revera dilllcultatem facere non videntur, quia Ibi sermo non est
de coninge infideli discedente.
Difficultas, contra, reperitur in decretali Urbani III (1185-1187; c. G, X, d divortiis, IV,
19; Friedberg, II, 722) et in decretali Coelestini 111 (11! I 1198; c. 2, Comp. Il, III. 20; c. 1.
X, d' convcrs. infid. Ill, 33, Friedberg, II, 588), qui vitientur admittere solutionem matrimoni,
baptiza torum propter lapsum unius partis in infidelitatem seu apostasiam vel haereeim. Quae
verba, iuxta nonnullos, benignam interpretationem recipere possunt ex contextu: videntur
siquidem accipienda non de solutione vinculi, sed solum de separatione coniugum.
Ceterum, ut ait Gonzales Tellez (in c. 7, X. de dirort. IV, 19), > non autem Coelestinus
ct Urbanus ex cathedra dltllniendo asseruerunt catholicum ob hacresim coniugis non teneri...
sed tantum ut doctorcs privati id asseruerunt ».
Boned. XIV, De Synodo dio c., lib. VI, cap. 4, n. 3; Sanchez, lib. VII, disp. 74, n. 4;
S. Alph., lib. VI, n. 955; Perrone. II, p. 312; Pesch. I. r. n. 790; Billot, l. c. p. 394; Wcrnz,
I. c. n. 702; VLimlng, l. c. n. 718; Payen, D< matrimonio, 11, n. 2415; Vronmnt, Dc matri­
monio, n. 272; Joyce, p. 161 ss.
(6) Collect. S. C. dc Prop. Side, nn. 1295, 1297, etc.

758

CAPUT XI - ARTICULUS Π

c) Hac doctrina admissa, facile solvuntur plures difficultates.
d) Ex verbis, quibus interdum usae sunt SS. RR. CC., argumentum
peremptorium et decisivum, ut quidam patroni alterius sententiae immerito
putant, nequaquam colligi potest, tum quia agitur do simplici instruction·;
quae profecto non est nec potest esse definitio ex cathedra, tum quia pri­
vilegium Paulinum potest revera dici divinum, quatenus continetur in
S. Scriptura et tandem aliquando a Christo Domino est (7).

Utra que sententia probabilis est, cum solida argumenta et gravis­
simi AA. utrique faveant: sed, attentis verbis S. Pauli et textibus
Patrum, sententia quae affirmat esse mediate tantum iuris divini,
praeferenda videtur.
Ceterum sive theoretice sive practice ista quaestio est profecto
minoris momenti.

769. Conditiones quibus privilegium Paulinn H alligatur. — Quatuor
conditiones requiruntur: 1? ut matrimonium sit legitimum i. c. inter
partes non baptizatas initum;
ut adsit conversio seu validus bapti­
smus unius coniugis; 3°discessus coniugis infidelis; 4°.interpellationis.
Dc singulis pauca accurate.
I. Prima conditio: Matrimonium legitimum. Necesse est ut matri­
monium initum fuerit in infidt litate. Unde « hoc privilegium non
obtinet in matrimonio inter partem baptizatam et partem non bapti­
zatam inito cum dispensatione ab impedimento disparitatis cultus»
(can. 1120, § 2).
Ratio est, quia potius quam in fidei favorem, cederet in prae­
mium nequitiae et spirituale detrimentum (8).
Fit locus privilegio si matrimonium fuit celebratum inter cate­
chumenos, vel inter baptizatos certe invalide, aut inter eos qui nullum
baptismum susceperunt, licet palam, tamquam fideles se gerant et
censeantur.
Non fit locus si alter coniugum labatur in haeresim vel schisma
aut apostasiam. Huc spectat definitio Tridentina (Sess. XXIV, can. 5;
n. 756) et decretalis Innoccntii 111 (c. 7, V, dc divort. IV, 19;
n. 769, Π).
(7) Abbas, lib. IV, tit. 19, in cap. Quanto, n. 5; Poludanus, in IV D. 39, q. unie., art. Î,
n. 12; Putres S. I. o Collegio Romano in disputatione R. Pontifici exhibita (cfr. n. 790);
Lchmkuhl, II, n. 932; Vermecrsch, l c. n 2; De Srnct, n. 311; Zitelli, De dispensationibus
matr., 1887, p. 190.
In hunc sententiam inclinat ipso Curii. Gasparri, l. c. n. 1329, cum aliis.
(8) Cfr. S. Ort. 5 aug. 1759, ad IV; 5 mart. 1852; Collect. s. C. de Prop. Fide, I, nn. 431,
1070.

DE SOLUT. MATRIM. INFID. VI PRIVILEGII PAULINI

759

Tl. Secunda conditio: Conversio seu baptismus validus unius partis.
Requiritur conversio unius partis seu validus baptismus ab altero
coniugum susceptus, ait ero in infidelitate manente. Fundamentum
igitur privilegii est baptismus (aquae) valide receptus. Hinc caU-chumcnus nequit uti privilegio, etsi forte consanguinei conentur cum ad
peccatum inducere (9).
Baptismus invalide, licet bona fide, susceptus, vel dubius non
sufficit; nec baptismus flaminis aut sanguinis, qui tamen vix ad
nuptias quod attinet verificari potest. De baptismo ficte suscepto (10),
scii, de eo qui baptizatur quidem, servatis servandis, sed revera
animo non convertitur, disputatur. Nonnulli censent locum non esse
privilegio; alii tenent tunc solum posse applicari privilegium, cum
deponitur fictio et fit vera conversio; alii dicunt locum esse privilegio
simpliciter et absolute, dummodo baptismus validus fuerit. Haec sen­
tentia uti vera retinenda, ad validum privilegii usum quod spectat.
Gravior controversia est inter DD., num baptismus suscipiendus sit in
Ecclesia catholica, au sufficiat baptismus in qualicumque secta Christiana
receptus.
Longe communior DD. sententia hoc alterum tenet, scii, sufficere ba­
ptismum etiam in secta susceptum. Ita Balleriui, Palmieri, Pescli, Wernz,
Tarquini, Billot, Lehmkuhl, Braun, Gasparri, Feije, Konings, Scherer, Noldin,
Chelodi, Santi, De Smet, Vermeersch, Arendt, Vidal, Creusen et alii (11).
Alii negant, tribus praesertim innixi argumentis: 1° quia S. Paulus
loquitur dc fideli et infideli; fides autem intelligitur vera, quae in sola Ec­
clesia catholica reperitur; 2° quia Innocentius III (c. 7, X dc divortiis,
IV, 19) memorat conversionem ad fidem catholicam; 3° quia minus ratio­
nabile videtur quod Christus D. concesserit huiusmodi privilegium iis qui
veram fidem non profitentur (12).
Ex decretali Innoccntii III argumentum certum aut valde solidum
nullatenus erui potest, attento eiusdem textu. Praeterea illa decretalis theo­
logis et canonistis probe nota est, nihilominus complures contrariam profi­
tentur sententiam. Demum quaestio, penes S. C. S. Officium, coram SSmo
die 11 aug. 1850 discussa fuit; et SSmus, cum DD. consulti diversa opina(9) S. C. do Prop. Fido, 1803, ad T; S. C. S. OH. 13 mart. 1901; Collect. S. C. dc Prop.
Fide, I, n. 065; Acta S. Sedis, XXXIII, p. 549 8.
(10) Cfr. Cappello, Dc Sacramentis, I, n. 174.
(11) Gury-Ball., II. n. 758; Palmieri. I. c. p. 224 es.; Pcech, I. c.; Wernz, l. c. n. 702;
Tarquini, Arch. /. k. K. «o. 50, p. 24 1 ss.; Billot, l. c.; Braun, Arch. f. k. K. to. 40, p. 402 ss.;
Lchmkuhl, l. c.; Gasparri, l. c. n. 1332; Noldin, l. c. n. 521; Koninge, Th<ol. mor.. II, p 394;
Chelodi, l. c. n. 157; Santi, lib. IV, tit. 19, n. 6; Do Smet, l. c. n. 345; VermoerschCt vu.sen.
I. c. n. 128; Arendt, in Orefforianum, 1923, p. 241 ss. ot in Eph. theol. Lovauien., 1, 1924,
p. 174 ss.; Crouson, Nouv, Revue IhdoL, 1925, p. 227 es.
Gasparri, qui in praecedenti odltiono probabiliorem dixerat bane sententiam, in ed. post
Codicem n. 1130 contrariam ut certam habet.
(12) Gasparri, U, n. 1130 od. post Codicem; Kossot, I, n. «17 ss.; Vlaming, 11, u. 730.

rentur, noluit quaestionem dirimere, ideoque responsum fuit: Dilata. Contro­
versia adhuc insoluta manet. Quod manifesto ostendit decretalem Inno­
centi! III minime rem definire.
Aliae duae rationes validiores videntur.

Fundamentum privilegii est baptismus, non sola fides; sed verius
baptismus, in quantum per eum vera fides suscipitur. Si quis bapti­
zetur in secta haeretica vel schismatica, et postea convertatur ad
fidem catholicam, procul dubio uti potest privilegio (13).
Privilegium certe applicari nequit, nisi omnia serventur circa
interpellationes. Quo ex capite acatholici sunt profecto in conditione
minus favorabili, quam catholici. Nam dispensatio ab interpellatione,
quae non raro necessaria est, ipsis a S. Sede numquam conceditur (11)·
Possunt privilegio uti coniuges haeretici vel schismatici, si constet
eos ante matrimonium baptizatos non fuisse, ct alter eorum conver­
tatur et baptizetur.
Quaestio hodie moveri potest de iis qui extra Ecclesiam baptizati,
nec unquam ad eam conversi, validas cum infideli nuptias celebra­
runt, post diem 19 maii 1918 (cfr. can. 1070; n. 410 ss.). Prodestne
iis pr ivilegium Paulinum, si ad fidem catholicam convertantur? Quidam
affirmant; sed negandum omnino. Nam privilegium in favorem fidei
ita concessum est, ut infidelis conversus servituti matrimonii in in­
fidelitate contracti non mancipetur. Porro baptismus isque solus est
fundamentum privilegii. Ergo.
Idque, saltem implicite, videtur confirmari can. 1120, § 1, qui
privilegium Paulinum restringit ad matrimonium legitimum, scii, non
baptizatorum. Ceterum, etiam in hoc casu, potest esse locus solutioni
vinculi naturalis matrimonii ex potestate vicaria Romani Pontificis
(cfr. n. 789 ss.). Praeterea si haberetur dubium circa factum aut
valorem baptismi unius partis, applicandum foret principium de
quo in can. 1127 (n. 788).

770. 111. Tertia conditio: Discessus partis infidelis sive physicus
sive moralis. Necesse est ut coniux infidelis discedat. Dicitur autem
discedere, ubi haec duo concurrunt: a) si infidelis nolit converti;
b) nec pacifice cum parte fideli cohabitare.
(13) Responsa quaedam S. Omoll (cfr. n. 791) rem non evincunt, quin potins quam appli­
cat lenes privilegii Paulin!, videntur osse declarationes aut dispensationes n Papa ex rlcarU
potestâto concessae.
(14) Cfr. Do Angolis, 1. IV, t. 19, n. 11; Wornz, l. c. not. 59; Gasparri, l. c.: DalolUA
in Apollinaris, 1933» p. 87 es.

1

DE SOLDI. MATRIM. INFID. VI PRIVILEGII PALLINI

761

Non vult pacifice cohabitare, si aut renuat omnino cohabitare
aut solum cum contumelia Creatoris i. e. si directe vel indirecte
inducat partem conversam ad graviter delinquendum (15).
Unde infidi lis discedere potest tum physice, cum revera partem
fidelem derelinquit, tum moraliter, quando cohabitat quidem, at non
sino contumelia Creatoris seu cum gravi animae detrimento.
Discessus sive physicus sive moralis potest esse culpabilis et non
culpabilis ex parte coniugis infidelis. Id per se nihil refert ad usum
privilegii quod spectat.
Haec ad plenam rei cognitionem sunt notanda:
1° Discessus physicus in facto aestimatur, etsi non sit propter odium
fidei seu malitiosus, imo quamvis sit contra voluntatem coniugis infidelis,
qui v. g. impediatur contra suam voluntatem a co habitatione, dummodo
fidelis ipse ne sil causa impedimenti (16).
2° Si pars fidelis iustam causam praebuerit infideli discedendi, v. g.
propter adulterium post baptismum commissum, non potest uti privilegio
Paulino (17). Utrum validus, an solus licitus usus privilegii excludatur,
dubium est. At adulterium ante baptismum commissum, cum iam deletum
sit per lavacrum regenerationis, privilegii usum non impedit (18).
3° Si discesserit pars infidelis ante baptismum, licet alteri forte iam
nupserit, pars conversa nequit uti privilegio Paulino nisi praemissis inter­
pellationibus aut dispensatione ab iisdem obtenta (19).
4° Verificatur contumelia Creatoris non solum quando adest formahs
iniuria in fidem vel religionem sive quodlibet formale mandatum alicuius
peccati mortalis v. g. idololatriae perpetrandi, sed etiam quando coniux
infidelis partem conversam pertrahit ad graviter peccandum ex. gr. contra
coniugalem castimoniam. « Quod si pertractio mulieris conversae (et vicissim
viri) ad peccatum mortale non proveniat ab eius viro infideli, sed ab aliis
qui in eius domo habitant, socero, ex. gr., vel socru, posse mulierem fidelem,
ubi alia media non suppetant, se subducere ab ea domo, ubi ad graviter
(15) Vorba « contumelia Creatoris · ex pseudo-Ambrosio desumpta referuntur a Gratiano
(c. 2, C. XXVIII, q. 2) et in Decretalibus «regorii IX (o. 7, 8, dc divert. IV, 19). Slgniflcant
non solum hlasphemiam dici ni nominis, ut ibi dicitur, verum etiam quodeumque peccatum
mortale sive partis Ihlclis slvo iufldelis. Sano quodeumque p atum mortale veram et gravem
constituit contumeliam Creatoris.
(16) S. OU. 12 iun. 1850; 22 nov. 1871; 8 iul. 1891. Cfr. Worm, l. c. n. 702, not. 62;
D'Anni balo, Ili, n. 473, 475, not. 13, 476, not. 19; Do Smet, I. c. n. 347; Vlaming, I, c. n. 721.
(17) Can. 1123; Instr. S. C. do Prop. Fide, 30 ian. 1807; Colled. I, n. 690.
(18) S. OIL 19 april. 1899; S. C. do Prop. Fide, 16 ian. 1797; 30 ian. 1807; Ada S. Scdis,
XXXI, p. 691; Colled. I, nn. 63 I, 690.
Quldnarn, si pars infidelis cognoscat divortium commissum a coniugo converso ante
baptismum, ot potat congruam reparationem, Quae denegetur aut non acceptetur!
Rous dobot corto ius laesum congruenter repararo. Si coniux infidelis nolit acceptare
ot discedat, vol cohabitet oum contumelia Creatoris, lit locus privilegio.
(19) S. O. do Prop. Fido, 5 mart. 1816. Cfr. G io vino, l. c.; D'Annibale, III, η. 475,
not. 13; Vlaming, I. c.

762

CAPUT XI - ARTICULUS II

peccandum pertrahitur; non vero posse matrimonium dissolvere et ad aliud
transire », declaratum fuit a S. C. de Prop. Fide (20).
5° Item verificatur contumelia Creatoris, si pars infidelis prolem ca­
tholice educari recuset (21).
6° Si coniux infidelis vult quidem converti, sed nullo modo consentit
cum parte fideli cohabitare, haec, eo in infidelitate manente, potest uti pri­
vilegio Paulino (22).
7° Delicta, quae post baptismum sunt commissa, et quae a coniuge
infideli vel non attenduntur vel ignorantur, non obstant quominus pars
conversa uti possit privilegio Apostoli (23).
8° Si uxor (et vicissim vir), interpellata utrum velit converti aut
pacifice cohabitare, respondet «se quidem velle, sed detineri a secundo ma­
rito, vel a creditore qui illam abire non sinunt », pars conversa potest
«licite et valide inire nuptias cum muliere tamen Christiana, dummodo vir
non sit causa impedimenti quo mulier detinetur» (24).
9° Vir potest uti privilegio, quando mulier per vim ablata est sine
ulla spe eam redimendi vel recuperandi, etiamsi velit converti et cohabitare;
imo permittitur usus privilegii viro qui eam ipso vendidit, dummodo anti
baptismum vendiderit (25).

771. 10° Si utraque pars, fidelis et infidelis, crimine adulterii
se foedaverit, neutra habet iustam causam discedendi propter adul­
terium commissum, cum crimina quoad poenam compensentur; at
si coniux infidelis renuit habitare absque contumelia Creatoris,
coniux fidelis potest ad alia vota transire (26).
11° Si adult erium patratum fuerit ab infideli, coniux conversus
potest quidem facere divortium quoad torum, etiamsi alter veniam
petat et velit cohabitare sine contumelia Creatoris; sed nequit uti
privilegio Paulino i. e. novum inire matrimonium (27).
Ratio primi, quia pars innocens habet ius perpetuo discedendi
ob fidem violatam; ratio secundi, quia in privilegio Paulino attenditur
dispendium habitum ex irrationabili discessu coniugis in infidelitate
manentis.
12° Si, spectatis peculiaribus adiunctis loci et personarum,
pars fidelis versetur in periculo perversionis sine culpa partis infidelis,
(20) S. C. de Trop. Fide, 5 mart. 1810, ad VI; Collect. I, n. 704.
(21) S. Off. 14 dcc. 1848, ad II; Collect. I, n. 1036.
(22) S. Off. 8 iul. 1891; 26 npril. 1899; Collect. II, nn. 1760, 2044.
(23) Cfr. S. Off. 6 aug. 1759; 16 Ian. 1797; 19 aprll. 1899; Coiled. I, nn. 421, 634, 11,
n. 2043.
(24) S. Off. 12 iun. 1850; Collect. I, n. 1044.
(25) S. Off. 8 iul. 1891, nd I et II; Colled. II, n. 1760.
(26) Cfr. Boned. XIV, Queunt, canon. 546; Dc Angelis, l. c. n. 7.
(27) S. C. de Prop. Eide, 5 mart. 1816, ad V; Collect. 1, n. 704*
'mR

DE SOLUT. MATIUM. INFID. VI PRIVILEGII PAULINI

763

quia haec bene est disposita ct pacificum spondet consortium, quidam
AA. censent coniugem conversum posse uti privilegio Paulino (28).
Haec opinio, attenta responsione S. C. de Prop. Fide, 5 mart. 1816,
ad VI, de qua supra (n. 770, 4°) ct ipsa rei natura, eatenus videtur
solide probabilis ideoque in praxim deducenda quatenus periculum
perversionis sit proximum ct nequeat opportunis mediis fieri remotum.
Consultius recurrendum in casu particulari ad S. Sedem.
13° «Coniux fidelis, licet post susceptum baptismum denuo matrimonialiter cum parte infideli vixerit, ius tamen novas celebrandi nuptias cum
persona catholica non amittit, ideoque potest hoc iure uti, si coniux infi­
delis, mutata voluntate, postea discedat sine iusta causa, vel iam non coha­
bitet pacifice sine contumelia Creatoris» (can. 1124). Idque locum habet
etiamsi longum tempus iam elapsum sit (29).
Item si vir infidelis promittit quidem se non inquietare mulierem baptizatam in professione religionis Christianae, sed recusat dimittere alias
uxores illegitimas, aut non vult promittere se servaturum legem Evangelii
circa monogamiam, pars conversa potest ad alia vota transire, quia in hoc
casu habetur iniuria Creatoris (30).
Quid, si coniux infidelis laboret lue venerea aut lepra aut simili morbo,
qui pacificam communionem vitae coniugalis vere impediat in perpetuum
aut diuturnum tempus? Pars conversa potest uti privilegio. Idem dicas
à coniux infidelis turpiter vivat, si adulterinas foveat relationes, si in per­
petuam amentiam inciderit, si perpetua aut valde diuturna poena careen's
mulctatus sit. Item, si ex lege civili prohibeatur dimittere aliam mulierem
aut cohabitare cum parte conversa. Item si, quacumque de causa, vita
wniugalie inter coniugem conversum et infidelem sit impossibilis aut valde
difficilis.

772. 14° Quod si infidelis consentit cohabitare pacifice, licet renuat
converti, locus non est dissolutioni vinculi, sed, iuxta consilium
Apostoli (31) - (non praeceptum), ut communius et verius tenent
DD. (32), baptizatus bene agit, si cum eo vitae consuetudinem
propter spem conversionis servat.
Si vero comugalem consuetudinem abrumpat, non potest uti
privilegio Paulino ideoque innuptus manere debet. Quamdiu coniux
(2S) Cfr. Vormcorsch, Dc cami Apostoli, n 15 ss.; Do Smet, I. e. n. 318, p. 305, n. 1.
(29) Cfr. S. O. S. Off. 27 sopt. 1818; li iul. 1806. ad I; Collect, nn. 1032, 1295.
(30) S. O. S. Off. 11 lun. 1866, ad II; Colled. I, n. 1295.
(31) I Cor. vu, 14 s.
(32) Ex Patribus affirmant de mero consilio ut coniux conversus nuineat cum parte infi­
deli nolente converti, S. Ambrosius, S. loannes Clirj eostomus, S. Augustinus, S. Cyrillus
Alexandrinus, otc.
Tenent ngi de praecepto v. k. Tertullianus, Ambroelaster. Thcodorotus, etc.
Cfr. S. Thorn. In IV, D. 39, q. 1. nrt. 3. ud I: Sanchez, disp. 73, n. 7 ss.; Heneti. XIV,
Dc Svnodo dioec., lib. XIII, cap. 21, n. 1; Oasporrl, l. c. n. 1332.

764

CAPUT XI - ARTICULUS II

conversus non discedit, iura et obligationes quae ex matrimonio
consistunt, ultro citroque integra manent. Taindiu cohabitare licet,
quamdiu probabilis spes est conversionis infidelis (33).
Imo verius parti conversae non imponitur stricta obligatio ma­
nendi cum infideli et in consortio coniugali perseverandi; unde
potest, quoad torum et cohabitat ionem, se separare, sicuti coniui
fidelis potest discedere, manente vinculo, a coniuge in haeresim vel
infidelitatem lapso.
Sunt etiam qui tenent, in regionibus Christianorum non licere fidelibus
habitare cum infidelibus, ideoque posse ct debere relinqui coniugcm infuklm,
nisi velit ad fidem converti (34).
Ipso Gratianus (35) citat canonem Concilii Toletani IV, cx quo constat
vetari co habitatio nem cum parte, quae obstinate sectae infideli adhaereat,
licet protestetur se pacifice velle cohabitare.
Fidelis autem qui discedit, potest quale meumque vitae statum eligere,
v. g. coelibatum in saeculo profiteri aut ingredi religionem aut, si agitur de
viro, ordines suscipere, atque etiam convolaro ad alias nuptias, si requisitae
adsint conditiones pro usu privilegii.
Sine dispensatione Sanctae Sedis, attentis cc. 542, 987, 2°, potestne
ingredi religionem aut ordines suscipere? Negat Vcrmeersch-Creusen (36).
Sed hoc certo constat, tum quia iure antiquo id parti conversae permitte­
batur sine speciali venia S. Sedis, undo applicandum est praescriptum
cc. 6, 3°, 4°, 23; tum quia, permisso transitu ad novum statum matrimonialem,
a fortiori videtur concessa facultas transeundi ad statum religiosum vel cleri­
calem, servatis servandis. Quibus perpensis, putamus rem esse dubiam.

773. 15° Nonnulli ΛΛ. putant casum Apostoli verificari quoties­
cumque altera pars renuit converti; nam, aiunt, pars fidelis tunc
versatur in periculo perversionis (37). Quae opinio, ita absolute et
generaliter expressa, nequit profecto admitti.
Haec ad rem notanda:
a) Non semper et necessario habetur periculum perversionis,
secus D. Paulus hortatus non fuisset coniugem conversum ne ab al­
tero discederet.
b) Si periculum perversionis rivera exsistat ex consuetudine
coniugali cum infideli, est locus applicationi privilegii Paulini.
(33) S. Tbom., I. c. q. 1, art. 5; Sanchcz, l. c. n. 13; D’Annllmlo, /. c. n. 474.
(34) Cfr. S. Thom., Suppi, q. 59, art. 3, ad 2; Sanchcz. disp. 74, n. 9; Oury-Bidlorlnl.
IT, n. 749, 3® in nota; Peach, l. c. n. 798.
ΜΊΓ
(35) Cfr. c. 10, O. 28, q. 1.
*
(36) Epitome, II, n. 433, 2.
*·(»
(37) Cfr. Vormoorsch. I. c. nn. 15, 43; Do Smet. I. c. n. 348. not. 1; I’cech l. e. η. 798;
Payon, LI, n. 2283 as.

DE SOLUT. MATIUM. TNFTD. VI PRIVILEGII PAULINI

765

c) Si res est dubia, privilegium fidei gaudet favore iuris (ca­
non 1127; n. 788).
d) In praxi expedit ut recurratur ad Sanctam Sedem (38).
16° Si coniux infidelis discesserit et postea convertatur, alia
pars, quae ad novas nuptias non transierit, tenetur per se ad illum
redire. Dicimus per se, quia id locum non obtinet si statum incompossibilem cum matrimonio legitime sumpserit v. g. religiosum, si ob
peculiaria adiuncta vita coniugalis inter eos impossibilis praevideatur.
Xeuter tamen potest novum matrimonium contrahere. Si alteruter
id optaret, petenda dispensatio super rato et non consummato.

774. IV. Quarta conditio: Interpellationes. Demum necesse est,
ut praecedant interpellationes coniugis infidelis, msi Sedes Apostolica
dispensationem super iisdem concesserit seu aliud declaraverit.
Circa interpellationes quinque exponenda: 1? notio et numerus;
2° necessitas; 3° origo; 4° forma; 5° dispensatio.
H
775. Notio et numerus.
— 1. Nomine interpellationis venit actus

quo conversus petit a coniuge infideli, an velit et ipse converti, an saltem
cohabitare sine contumelia Creatoris (39).
2. Cum de voluntate coniugis infidelis constare debeat, manifeste
sequitur eum esso interrogandum. Hinc necessitas interpellationis.
Unde can. 1121, § .1 statuit: « Antequam coniux conversus ct ba­
ptizatus novum matrimonium valide contrahat, debet, salvo praescripto
can. 1125, partem non baptizatam interpellare:
« 1° An velit ct ipsa converti ac baptismum suscipere:
« 2° An saltem velit secum cohabitare pacifice sine contumelia
Creatoris ».
3. Duae igitur interpellationes faciendae sunt, et quidem ■ fieri
semper debent, nisi Sedes Apostolica aliud declaraverit > (can. 1121, § 2).
4. Interpellationes fieri debent post baptismum alterutrius et ante
alterius conversionem· (40), i. e. tempore quo validus et licitus est usus
privilegii Paulini. Ad liceitatem, non ad valorem id requiritur. Nec
obstat sanatio in radice ad cautelam concessa a Pio IX die 10 dec.
1876, quia prudenter dubitabatur in casu utrum revera interpella(38) Cfr. Do Becker, L c. p. 147: Mlchol, Ques/ions pratiques sur U mariage dans les
missions, p. 55, Maison -Carrée, 1903.
(39) Sanchez, /. c. diap. 71, n. 12; Rosset, /. c. n. 823; Wornz, l. c. n. 703; D‘Annibale,
I. c, n. 476; Leitner, l. c. p. 601; Lory, p. 71 rs.
(10) S. C. S. OIT. 13 april. 1859; 30 april. 1908; Collect. 1, u. 1X75; Collai, lirug. XIV,
p. 241.

766

CAPUT XI - ARTICULUS II

tiones rite factae fuissent ac legitima forma matrimonium celebratum.
S. Sedes interdum indulget ut, attentis peculiaribus adiunctis, ba­
ptismo praemittantur interpellationes.
Cum autem catechumenus nondum sit subditus Ecclesiae, huius­
modi indultum ita intelligendum est, ut Ecclesia vel declaret sim­
pliciter ius divinum, vel, si vere dispensat, ratam habeat, post
baptismum, interpellationem, quam fieri permisit ante baptismum.
5. Interpellationes semel tant um fieri debent ex^pr^cccptp^ pluries
ex mera caritate. Rite vero peractae non sunt iterandae, licet diu
differatur matrimonium (41).

776. Necessitas. — Quoad necessitatem interpellationum, haec sunt
notanda:
1° Imprimis variae distinctiones faciendae sunt. Distinguendum
«) inter validum et licitum usum privilegii; b) inter ius divinum et
apostolicum sive ecclesiasticum; c) inter unam et alteram interpella­
tionem; d) inter formaliter factas interpellationes et aequivalenter;
e) inter casum certitudinis de discessu infidelis aut impossibilitatis
interpellandi illum et casum diversum.
2° Omnes DD. admittunt, ad licitum usum privilegii omnino
requiri interpellationem saltem in forma privata.
3° Si discessus coniugis infidelis est certus, ex iure divino seu
ex rei natura procul dubio nec ad validum nec ad licitum usum pri­
vilegii requiritur interpellatio.
Ex iure divino seu ex rei natura non requiritur formalis interpel­
latio, sed aequivalens ac privata sufficit; dum e contra requiritur
in casu in quo interpellatio est impossibilis et non constat de volun­
tate coniugis infidelis seu de eius discessu necne.
Non liquet utrum, spectato iure divino seu rei natura, interpel­
latio duplex requiratur, aut in casu quo discessus sit dubius.
4° S. Sedes urget instanter necessitatem interpellationis, etiam
pro casu quo haec inutilis videtur vel difficilis aut moraliter impos­
sibilis, itemque quando constat aliunde de partis infidelis discessu (42).
Proinde, licet cesset per sc necessitas interpellandi d) si de obstinatione
infidelis certo moraliter constet (43); b) si fieri nequeat absque gravi difli(11) S. O1T. 12 iun. 1850; S. C. do Prop. Fido, 16 iun. 1820; Collect. I, nn. 743, 1011;
Wernz, l. c. n. 703; Gasparri, l. c. n. 1337; De Smet, l. c. n. 349; Vlamlng, l. c. n. 725;
Vroninnt, n. 334 bs.
(42) Cfr. can. 1121, § 2; Instr. S. OIT. IG sept. 1824; 13 mart. 1901; S. C. do Prop. Fide,
5 mart. 1810, ad III; Collect. I, n. 784; sinui. eccl. 1901, p. 154.
(43) Cfr. Sanchez, l c. disp. 74, n. 15; Gasparri, l. c. n. 1338; BolL-Palm. VI η. 691*
Pes··1ι, l. c. n. 793; Wernz, l. c. u. 703, not. 72.

DE SOLUT. MATRIM. LNFID. VI PRIVILEGII PAULINI

767

cnltate aut periculo gravi, v. g. fidelium aut interpellantis, vel si omnino
fieri non possit (44); tamen haec in aestimatione R. Pontificis esse debent,
qui in re tam gravi iudiciwn jacti sibi reservat; quod cum prodiit, improprie
dispensare dicitur (45). Unde indicium jacti etiam in hisce casibus reservatur
uni Sedi Apostolicae.
Si discessus partis infidelis de facto non exsistat aut dubius sit, et inter­
pellationes absque dispensatione omissae fuerint, omnes concedunt coniugem
fidelem non posse ad alia vota valide transire.

777. Si discessus coniugis infidelis est certus, et interpellatio ille­
gitime i. e. sine declaratione Sanctae Sedis omissa fuerit, secundum
matrimonium partis fidelis invalidum videtur, et quidem, ut opi­
namur, ex solo iure positivo Ecclesiae, quae partem conversam in
tali casu facit inhabilem ad novas nuptias ineundas.
Hoc ante Codicem verius erat cx responsionibus SS. CC. (46).
Hodie ex Codice item verius videtur; nam c. 1121, § 1 dicit:
• Antequam... valide contrahat » (47). At fatendum, id non esse
coitum et indubitatum, quia argumentum dccisivum colligi nequit
ex responsionibus SS. CC. et ex can. cit., quippe qui loquitur in genere
de necessitate interpellationum, non autem etiam in specie de casu
in quo interpellationes sint prorsus inutiles aut impossibiles.
Unde si, in hac hypothesi, matrimonium celebratum fuisset a
coniugc converso, interpellationibus omissis, standum interim foret,
ad normam cc. 10.14 et 1127, pro valore coniugii, et statim recurren­
dum esset ad S. C. S. Officii.
Dicimus exjsolo iure positivo Ecclesiae, quia conditio privilegii
objective spectati est discessus coniugis infidelis, non autem cius
probatio. At Ecclesia potest urgere sub poena nullitatis et urget de
(acto probationem, in re tam gravi, ad incommoda complura vitanda.

778. Origo et fundai II enhim. — Num iure divino an ecclesiastico
faciendae sint interpellationes, disputatur·. Responsio liquet ex dictis
(n. 768, 776).
(14) Cfr. S. Ort. 8 lun. 1836; 18 iun. 1884; S. C. do Prop. Fido. 17 ian. 1830; Collect. T,
no. 845, 848, II, 1620.
(45) D’Annibalo, I. c. n. 476.
(16) Cfr. v. R. S. OtT. 11 iun. 1760; 23 nov. 1769; 16 sept. 1824; 12 iun. 1850; 11 aug.
1859; 11 aopt. 1878; 18 iun. 1881; 17 ian. 1901; S. C. O. 23 ian. 1603; S. C. do Prop. Fido,
17 ian. 1836; 20 mart. 1836; Collect. I, nn. 430, 475, 784, 845, 104 1, 1499, 1620.
(17) Cfr. DoSinct. /. c. n. 352; Potrovits, The new Church law, n. 560; Vormoerst b-Crousen,
Epitome, II, n. 430; Vlaming, l, c. n. 722, n. 1; Cbelodi, l. c. n. 158. Undo minus nx to Pigbi
(l.c. n. 138, qu. 1 *) dicit: · Modo praeferenda esso videtur sententia negativa », scii. Interpollutiones non requiri ad validitatem novi matrimonii.
Idem soutire videtur Uevilacqua, TraUalo... sui /nalrbnonio crisliano, u. 518.

—’__

768

CAPUT XI - ARTICULUS Π

Quidam censent interpellationes simpliciter et absolute esse fa­
ciendas ex iure divino (48).
Cui sententiae favent nonnulla documenta S. Sedis, praesertim
resp. S. Off. 12 iun. 1850, qua expresse dicitur: « Affirmative, nempe
conversum, de quo agitur, si non est legitime ab Apostolica Sede dispensatus, teneri ex praecepto divino ad faciendam... interpellationem
alteri coniugi » (49).
Exinde tamen argumentum percntorium erui nequit.
Alii dicunt ex iure divino requiri moralem certitudinem de coniu­
gis infidelis discessu; ex iure ecclesiastico tantum, si aliunde iam
certo constet de eius discessu, aut si impossibilis sit vel inutilis inter­
pellatio.
Nonnulli distinguunt inter primam et alteram interpellationem, pu­
tantes, partem infidelem ex iure divino interrogandam esse num velit
converti, ex iure ecclesiastico num velit saltem pacifice cohabitare (50).
Secunda sententia certa videtur, attenta evolutione disciplinât·
Ecclesiae circa hoc privilegium; nec obstant allegata documenta
S. Sedis, quae loquuntur in genere de iure divino et nullatenus at­
tingunt casum de certo discessu aut de interpellatione impossibili
vel inutili.

779. Forma. — Can. 1122 statuit:
« § 1. Interpellationes fiant regulariter, forma saltem summaria
et extraiudiciali, de auctoritate Ordinarii coniugis conversi, a quo Or­
dinario concedendae sunt quoque coniugi infideli, si quidem eas petierit,
induciae ad deliberandum, eo tamen monito, fore ut, induciis inu­
tiliter praeterlapsis, responsio praesumatur negativa.
« § 2. Interpellationes etiam privatim factae ab ipsa parte conversa,
valent, imo, sunt etiam licitae, si forma superius praescripta servari ne­
queat; hoc tamen in casu de ipsis, pro foro externo, constare debet duobus
saltem testibus vel alio legitimo probationis modo».
Proinde :
1° Forma interpellatIonum debet esse directa, non mere obliqua (51).
2° Potest esse iuridica et privata; iuridica autem sive individu
sive extraiudidalis seu administrativa.
3° Regulariter interpellationes fieri debent forma iuridica i. e.
saltem summaria et extraiudiciali, de auctoritate Ordinarii partis con(18) Cfr. Sanchez, Z. c. n. 12 ss.; Feije, l. c. n. 187 s.; Wernz, Z. c. n. 703; Do Smet, I. r
n. 351; Gasparri. L c. n. 1337.
£
(10) Cfr. etfnin Instr. S. OfT. 10 sept. 1824; S. C. de Prop. Fide, 5 mart. 1810. adi;
Collect. I, nn. 704, 784.
(50) D-Annibulc, III, n. 470.
- -.-φ··,
(51) S. Ο1Γ. 20 nov. 1882, ad IV; Colled. II, n. 1581,
«wM»

DE SOLUT. MATRIM. INFIJD. VI PRIVILEC.il PAULINI

769

tcrsao. Ordinarius autem potest sive per se sive per alium
agere.
Forma iudicialis non requirit processum proprie dictum cum
citatione formali, litis contestatione etc. Requiritur et sufficit ut
judicialiter audiatur coniux infidelis coram notario, interrogentur
testes, conficiantur acta, feratur decisio sive decretum.
Etiam interpellationes quae fiant forma iuridica extraiudiciali seu
administrativa, excipiendae sunt ab Ordinario sive per se sive per
delegatum coram sacerdote qui munere notarii fungatur, et confi­
ciendum est actum in archivo Ordinarii accurate servandum.
4° Induciae ad deliberandum non debent necessario ct semper
concedi coniugi infideli, sed solum in casu quo ipse eas petierit aut
circumstantiae peculiares postulent.
5° Forma privata sufficit ad valorem quolibet in casu, etiamsi
possibilis sit forma iuridica, sed tunc est illicita. Ad liceitaUm enim
formae privatae requiritur, ut iuridica vel absolute vel moralitcr i. e.
sine gravi incommodo servari non possit.
G° Si interpellationes privatim fiant a parte conversa, curandum est
ut per duos testes aut documentum authenticum aut alium legitimum modum
de ipsis constet, pro foro externo, ne postea novum matrimonium impediri,
vel eius valor in dubium vocari possit. Si non constet in foro externo de
factis interpellationibus, quae tamen revera factae fuerint, non ideo corruit
obiective valor secundi matrimonii.
Coniux conversus potest interpellare alteram partem sive oretenus sive
scripto, sive per se sive per alios, dummodo duae saltem personae ad id
deputentur, probae et omni exceptione maiores. Expedit omnino ut haec
omnia fiant interveniente ac probante missionario.

7° Interdum sufficit testimonium unius missionarii, qui coniu­
gem infidelem interrogaverit ; interdum sufficere potest testimonium
iureiurando firmatum unius personae catholicae omni exceptione
maioris.
Litterae authenticae ipsius coniugis infidelis, qui declaret se nolle
converti aut cohabitare, sufficiunt.
780. Factis interpellationibus, serio inquirendum est, num responsio af­
firmativa coniugis infidelis suscipiendi religionem Christianam aut saltem
pacifico cohabitandi sino contumelia Creatoris, sit seria, et non ficta. Quodsi
certa constet do mala voluntate partis infidelis, affirmativa responsio pro
negativa habenda est.
40 —

Cappello, De Sacramentis,

V.

770

CAPUT XI - ARTICULUS Π

Τη dubio, recurrendum est nd S. Sedem ut dispenset ab interpellationibus
ad cautelam vel applicandum praescriptum can. 1127 (n. 788) ■ (52).
Item responsio censetur negativa: 1« si elapso tempore utili, coniux
infidelis nullum dederit responsum; 2° si rite interpellatus taceat, quamvis
facile respondere possit (cfr. can. 1123); 3° si futiles dilationes petat, aut
se abscondat, ne interpellari queat, dummodo perspectis omnibus circumstan­
tiis inde morali certitudine erui possit, quod neque converti neque pacifice
cohabitare velit. Si res dubia manet, idem dicendum ac paulo supra (53).

781. Dispensatio ab interpellationibus. — 1. Codex consulto, uti
patet, abstinet a voce dispensationis, et dicit: «Nisi ►Sedes Apostolica
aliud declaraverit's (can. 1121, § 2): — «si interpellationes ex deckratione Sedis Apostolicae omissae fuerint » (c. 1123).
Nam dispensatio saepe nihil aliud est quam declaratio compre­
hensiva privilegii Paulini, quae potius ad cautelam datur quam ex ne­
cessitate. Si enim certo constet de mala voluntate coniugis infidelis,
aut matrimonium vere sit dubium, interpellatio ex natura rei super­
vacanea est.
Nos tamen, secundum communem loquendi usum, utimur voce
dispensare.
2. K. Pontifex interdum dispensat sive ab una sive ab utraque
interpellatione, ita ut, ea omissa, coniux conversus valide et licite
possit novum inire matrimonium.
3. Dispensatio non conceditur nisi ex causa iusta, de qua saltem
summarie et extraiudicialiter constet.
Causae dispensationis in formulis facultatum hac generali clau­
sula exprimi solent: «lustae autem huiusmodi causae tunc aderunt,
cum ex processu saltem summario et extraiudiciali moralitcr constet
eoniugem infidelem interpellari non posse, aut interpellationem inu­
tilem vel graviter periculosam futuram esse » (54).
In specie vero huiusmodi causae sunt: 1° si ignoretur, ubi coniux infidelia
degat; 2° si pars infidelis versetur in longinquis regionibus, ad quas tutus
(52) S. Off. 29 nov. 1882, nd ΓΙ et ITT; 28 nov. 1881; 16 aug. 1895. Cfr. Vcrmoerscb,
l. c. n. 50 es.; Mic hel, L c. p. 61 ss.; Payen, n. 2368; IZry, p. 93 8.
(53) Γη schemate Oodlcis an. 1913 (em. 398, $ 2) «licebatur: * Ab his interpellationibus
una Sedes Apostolica per se vel per delegatum
potest».
'>
Et can. 100 statuebat: «Si fliipt nsalum fiurit nb interpellationibus... ».
In schemate an. 1915 (can. 1121, § 1, Qui corrcspondot can. 1121 Codicis vigentis) dicitur:
• TTao interpellationes Heri semper debent, nisi Sedes Apostolica aliud declaraverit».
Et can. 1126 (qui corrcspondet can. 1123) legitur: «Si dispensatum fuerit ab interpella­
tionibus... », ut in praecedenti schemate.
Textus dchnltivus Codicis alia terndnologia usus est.
(51) Cfr. S. Off. I fobr. 1891 ad Vie. Apost. lapon. Mcrid.; 16 aug. 1895; Collect Π,
n. 1716; Anal. eccl. 1897, p. 13.

DE SOLUT. MATIUM. INFID. Vi PRIVILEGII PAULIN!

771

accessus non patet; 3° si maritus conversus non recordetur, quaenam fuerit
prima uxor legitima; 4° si ex interpellatione grave damnum spirituale vel
temporale immineat parti conversae aut Christianis; 5° si dubitetur serio, num
coniux conversus aliquam ex suis uxoribus vero consensu matrimoniali duxerit;
6° si prima uxor legitima non cognoscatur, et difficillimum sit eam reperire.

4. Dispensatio conceditur a JR. Pontifice sive specialibus facultatibus
seu induitis, sive hodie ex can. 1125 (cfr. n. 787) etiam iurt- communi (55).
5. Post annum, in casu dispensationis obtentae ab initio, iterum
facienda est interpellatio vel petenda nova dispensatio (56). Id tamen
ad valorem secundi coniugi i non requiritur, nisi aliud expresse cautum
sit in rescripto dispensationis.
Si vero facta fuerit interpellatio, dilato ex parte fidelis per nota­
bile tempus matrimonio, neque nova interpellatio requiritur neque
dispensatio S. Sedis.
6. Dispensatio interdum aequivalet verae solutioni matrimonii,
quoties nempe, proprie et accurate loquendo, excedit limites privi­
legii Paul i ni. Praeterea interdum absolute, interdum ad cautelam vel
conditionate conceditur. Item dispensatur ab interpellationibus fa­
ciendis sive ante sive post baptismum.
7. Utrum causa iusta dispensationis ad valorem requiratur necne,
distinguendum: si dispensatio includit usum potestatis vicariae, quod
(55) Cfr. Pauli ΠΙ Const, * Altitudo *, 1 iun. 1535; Pii V Const. « Romani Pontificis*,
2 aug. 1571; Grog. XIII. Const. « Populis ac nationibus *, 25 ian. 1585; S. Off. 23 nov. 1769;
8 iun. 1836; 22 nov. 1872; 29 nov. 1882; 18 nuiii 1892; formai. facult. S. C. dc Prop. Fide,
formula III (maior), nn. 24, 21, 2G, 27; formula III (minor). nn 2 1, 25.
« Dispensandi cum gentilibus et infidelibus plures uxores habentibus, ut post conver­
sionem ot baptismum, quam ox illis maluerint, si etiam ipsa lldelis liat, retinere possint, nisi
prior voluerit converti * (formula tertia maior, n. 24).
Ex Const. S. Pii V ■ Romani Pontificis* 2 aug. 1571 (n. 787), nulla dispensatio in tali
casu requiritur.
«Dispensandi super interpellatione coniugum in infidelitate relictorum super omnibus
casibus ordinariis, dummodo adhibitis autem omnibus diligentiis, etiam per publicas epheme­
rides, ad reporiendum locum ubi coniux infidelis habitat, iisquo in irritum cessis» constet
saltem summario ot oxtraiudicialiter coniugem absentem moneri legitime non posse, aut mo­
nitum infra tempus in monitione praefixum suam voluntatem non significasse » (formula
tertia maior, n. 25).
In casu applicatio privilegii Paulin! vix esse videtur, sed potius solutio matrimonii legitimi.
• Dispensandi super interpellatione coniugis in infidelitate relicti, siquidem corte consti­
terit-, saltem summ irio ct oxtraiudicialiter, Interpellationem ilori non posse sino evidenti gravis
damni aut coniugi iam ad fidem converso, aut Christianis inferendi periculo · (formula tertia
maior, n. 26).
Solutio matrimonii diro, te facta videtur haberi, potiusqunm usus privilegii Paulin!.
«Permittendi ut, accedente gravi causa, interpellatio coniugis infidelis ante baptismum
partis, quae ad fidem convertitur, fleri possit; nocnon, gravi pariter do causa, ab eadem inter­
pellatione. ante baptismum partis quae convertitur, dispensandi, dummodo hoc in casu o
processu saltem summario ot oxtniiudidali constet interpellationem fleri non poase. vel fart
inutilem · (formul i tortia maior, n. 27).
Idem dicendum ac supra.
(56) S. C. <le Prop. Fide, 26 iun. 1820; Collect. I, n. 743.

1·

CAPI T XI - ARTICULUS I!

772

verificatur v. g. in casu dispensationis a qualibet interpellatione sive
investigatione facienda, ubi non constet de coniugis infidelis discessu;
aliter dicendum, si dispensatio huiusmodi potestatis usum non secumferat.
e/Jcetus seu vis dispensationis ab interpellationibus ita
describitur a S. C. S. Officii in Instr. 4 febr. 1891 ad Vie. Apost. lapon. Merid.:
«Matrimonium vero eius, cum quo dispensatum fuerit, etiamsi postea inno­
tuerit coniugem infidelem suam voluntatem iustc impeditam declarare non ρ·>·
luisse, et ad finem etiam tempore init i matrimonii conversum fuisse, nihilo­
minus numquam rescindi, sed validum esse debebit ■ (57).
Haec doctrina manifeste continetur in Const. Populis ac nationilw
Greg. XIII et in Const. « In suprema > Benedicti XIV IG sept. 1747.
« Primum matrimonium eo ipso momento et quidem irrevocabiliter so­
lutum remanet, quo coniux conversus ad alias nuptias cum fideli transivit
sive quia iu hanc libertatem vindicatus fuerit iure divino, proptorea quod
infidelis coniux iudicialiter interpellatus evangelicae veritati aut innocuae
cohabitationi se denegaverit, sive quia peculiares rerum circumstantiae viam
aperuerunt induito apostolico, quod quidem indultum, cum nulli conditioni
sit allegatum, secundi matrimonii validitatem ct firmitatem perpetuo asserit ct
reditum intercludit ad prima connubia, etiamsi si quis probare contenderet
primo coniugi interpellato non fuisse liberum respondere, vel eum iam tunc
christianae religioni amplectendae paratum fuisse, imo ante illum diem,
quo secundum matrimonium a couiuge converso celebratum fuit, ipsum
quoque Christo nomen dedisse et baptismum suscepisse ·>. Ita egregie Bcnedicius XIV (58).
782. 8. Singularis

783. 9. S. C. S. Officii exclusive competens est, etiam pro orien­
talibus, in iis quae, sive directe sive indirecte, in iure aut in facto,
respiciunt privilegium Paulinum (can. 217, § 3), ideoque haec S. Con­
gregatio necessarias declarationes dat in hae re, dispensationes super
interpellationibus concedit, dubia solvit, quaestiones quascuinquc sive
iuris sive facti dirimit.
Ex concessione speciali R. Pontificis S. C. de Prop. Fide habet
hodie peculiares facultates.

784. Solutio vinculi et transitus ad alias nuptias. — « Si inter­
pellationes ex declaratione Sedis Apostolicac omissae fuerint, aut si infidelia
eiusdem negative responderit expresse vel tacite (cfr. n. 780), pars baptizata ius habet novas nuptias cum persona catholica contrahendi, nisi
ipsa post baptismum dederit parti non baptizatae (cfr. n. 770, 2°) iustam
discedendi causam » (can. 1123).
(57) Colled. .S. C. de Prop. Fide, ΓΙ, n. 1716.
(58) De Synodo diocc., llb. XIII, cap. 21, n. 5.

DE SOLUT. MATRIM. INFID. VI PRIVILEGII PAULINI

773

1. Baptismus unius coniugis et discessus alterius matrimonium
ipso facio non solvit. Partu fideli ius competit navum contrahendi.
Utrum cx ipsa rei natura, an polius cx positiva dispositione id pro­
cedat. scii, quod ipso baptismo unius et discessu alterius non solvatur
matrimonium in infidelitate contractum, disputatur.
2. Hoc iure coniux conversus uti potesl quocumque tempore, licet
post baptismum susceptum denuo matrimonialiter cum infideli vixerit
etiam per plures annos, dummodo conditiones casus Apostoli per­
durent (can. 1124).
3. Quodsi interca, scii, ante novum matrimonium, infidelis baptisinum suscipiat, pars fidelis dicto iure privatur omnino. Tunc, si forte
locum habuerit separatio a toro et habitatione, conversum ad in­
dividuam vitae consuetudinem iterum recipere tenetur (59). Peti
potest, urgente gravi causa, dispensatio super rato et non consummato.
Item, si pars fidelis statum religiosum amplexa esset vel ordines sacros
recepisset, ad priorem coniugem per se deberet redire. At probabile est, muta­
tionem status quam coniux infidelis iniusto suo discessu ratam habuit, esse
causam sufficientem ut reditus ad vitam coniugalem exigi nequeat; ceterum,
ut modo dictum est, peti potest dispensatio super rato (60).
Si vero pars infidelis velit quidem baptizari, sed redire nolit ad priorem
coniugem conversum, hic, dummodo nullum dederit iustum ac rationabile
motivum discedendi aut parti laesae iam satisfecerit, potest, praesertim si
versetur in periculo aeternae damnationis, ad alia vota transire, praemissa
inteqjellatione (61).

785. 4. « Vinculum prioris eoniugii, in infidelitate contracti, tunc
tantum solvitur, cum pars fidelis reapse novas nuptias valide iniverit»
(can. 1126). TTaec opportune animadvertenda:
a) Pars infidelis per baptismum compartis et proprium disces­
sum ab ea, nequaquam statum liberum acquirit, ita ut si novum con­
traheret matrimonium, hoc profecto esset invalidum (62).
b) Unde si coniux conversus coelibem vitam ducere maluerit,
infidelis perpetuo manet alligatus.
r) Si pars fidelis transit ad alias nuptias, tunc solvitur eo ipso
vinculum prioris matrimonii ideoque indirecte liberatur quoque infi­
delis et, consequenter, potest valide ac licite novum matrimonium
contrahere.
(511) 8. Off. Ii iul. 1886; Ada S. Sedis, XXU, p. «45.
Do olniisula restrictiva canoni 1123 adiecta orudltc disserit Arendt in Ephcm. theol.
Lovanicn.t 192G. p. 328 «s.
(60) Cfr. V< rni '<*r«oh, De casu Apostoli, I>. 26 8.; Michel, l. c.
(61) S. Ofl*. 26 april. 1899; Colled. II, n. 3044,
(62) Cfr. S. C. O. Florentino, 39 mart. 1737,

774

CAPUT XI - ARTICULUS II

d) An professio religiosa, a eoniugo fideli emissa, dissolvat ma­
trimonium, vide n. 758.
5. Pars conversa quae utitur privilegio Paulino, novum matri­
monium cont rahere debet cum parte fideli seu potius cum parte ca(holica (63). Sedes Apostolica potest quidem dispensare super impe­
dimento disparitatis cultus vel mixtae religionis, sed difficiliorem ad
hoc se praebet in hoc casu quam aliter; et iure merito, cum novum
matrimonium nonnisi in favorem fidei permittatur.
Si dispensatio ab interpellationibus fuerit concessa a S. Sede, disputatur
num possit valide (praescindendo ab impedimento disparitatis cultus), «in*
speciali facultate obtenta ab eadem S. Sede, pars conversa inire matrimonium
cum infideli vel etiam cum haeretico aut schismatico; quia, aiunt, R. Pon­
tifex non dispensat ab interpellatione nisi sub expressa clausula quod ma­
trimonium secundum celebretur cum parte catholica. Verius affirmandum,
quia non constet de clausula irritante.
Si coniux infidelis baptizatur in secta acatholica, altera parte nolente
converti aut pacifice cohabitare, novum matrimonium erit validum in sen­
tentia eorum qui censent fundamentum privilegii Paulini esse baptismum
quavis ratione susceptum etiam extra Ecclesiam catholicam (cfr. n. 769).
786. Casus practice attendendi. — 1. Si pars conversa novum contraxerit
matrimonium eoque celebrato certo constet primum coniugium fuisse validum,
discessum partis infidelis locum non habuisse et interpellationes fuisse omis­
sas, procul dubio secundum matrimonium est invalidum. Quare vel faciendae
sunt interrogationes vel petenda dispensatio apostolica.
2. Si valor primi matrimonii in infidelitate contracti est dubius, et omissae
fuerint interpellationes, secundum matrimonium habendum est ut validum
ex principio can. 1014. Congruenter tamen fieri possunt interpellationes vel
peti dispensatio ab iisdem.
3. Si dubitetur utrum interpellationes factae fuerint necne, utrum le­
gitime au non, utrum responsio coniugis infidelis fuerit affirmativa an negativa,
novo matrimonio iam celebrato, standum est pro eius valore, ut supra, vel
ad cautelam petenda dispensatio aut iterandae interpellationes. Quod tamen
iure non praecipitur.
4. Si omissa fuerit prima interrogatio, et pars infidelis ad secundam rite
factam responderit se pacifice nolle cohabitare cum eoniugo converso, secun­
dae nuptiae ab eo celebratae validai' sunt. Aliter per se dicendum, si omissa
fuerit secunda, nulla obtenta dispensatione, ct facta fuerit tantum prima. In
isto casu matrimonium est nullum aut saltem dubium.
5. Si certo constet coniugem infidelem discessisse a coniuge baptizato
qui novum matrimonium contraxit, omissis interpellationibus nullaque im(03) Cfr. cc. 1123, 1121; 3. C. S. OfT. 17 ini. 1850; 3 iun. 1874.

ImM

DE SOLI T. MATRIM. INFID. VI PRIVILEGII PAULIN!

775

pctrata dispensat ione super iisdem, standuni pro valore secundi matrimonii
scii, coniux conversus et baptizatus relinquendus in bona fide (64).
H can. 1125 seu extensio peculiaris indulti
787. Praescriptum

pontificii. — Can. 1125 haec habet: « Ea quae matrimonium respiciunt
in Constitutionibus Pauli III Altitudo, 1 iun. 1537; S. Pii V Romani
Pontificis, 2 aug. 1571: Gregorii XIII Populis, 25 ian. 1585, quaeque
pro peculiaribus locis scripta sunt, ad alias quoque regiones in eisdem
adiunctis extenduntur ».
1. Hae tres Constitutiones referuntur inter « Documenta (VI,
VII et VIII) ad calcem C. I. C.
1° Paulus 111 concedit «ut qui ante conversionem plures iuxta
eorum mores habebunt uxores, et non recordantur quam primo acce­
perint, conversi ad fidem, unam ex illis accipiant, quam maluerint .
2° S. Pius V Indis permittit ut «baptizati et in futurum ba­
ptizandi, cum uxore, quae cum ipsis fuerit baptizata et baptizabitur.
remanere valeant, tamquam cum legitima uxore, aliis dimissis ■> (65).
3° Gregorius XIII Afris seu Negritis, quos Hispani et Lusi­
tani in Americam abductos procul a suis coniugibus collocaverant,
novum cum quovis fideli matrimonium statuit permittendum « etiam
supers!ite coniuge infideli, et eius consensu minime requisito, aut
responso non exspectato... dummodo constet", etiam summarie et
extraiudicialiter, coniugem absentem moneri legitime non posse, aut
monitum, intra tempus eadem monitione praefixum, suam volun­
tatem non significasse. Quae quidem matrimonia, etiamsi postea
innotuerit coniuges priores infideles suam voluntatem iuste impeditos
declarare non potuisse, et ad fidem etiam tempore secundi matrimonii
conversos fuisse, nihilominus rescindi numquam debere, sed valida
ac firma esse ».
2. Dispositiones contentae in his Constitutionibus, quae pro pecu­
liaribus locis latae erant, et quae proinde tamquam induit a seu privi­
legia censebantur, nunc ex can. 1125 ad universas regiones in eisdem
adiunctis extensae fuerunt ideoque ius commune hodie constituunt.
Hisce dispositionibus fit locus ipso iure, ita ut nulla sit necessitas
per se recurrendi ad S. Sedem.
3. Dispensatio ab interpellationibus conceditur ipso iure quando
vir conversus e pluribus quas habuit uxoribus, quamnam primo duxerit ,
ignorat. Ita ex Constit. « Altitudo » Pauli III.
Favor valet sive polygamia fuerit siiuultanoa sive successiva. Applicatur
(01) (Τι. s. Ort. 21» liOV. 18S2: S. C. de Prop. Fide. 17 ian. 1836. 21 lui. ISII; Pajen.
n. 2358; Vlaniinij, n. 722: De Smct. n. 352; Lôry, p. S2 hh.
(65) (,'ir. Léry, op. ei/. 115 β.: λ romant, c. c.

776

CAPUT XT - ARTICULUS II

quoque polyandriae. Non excluduntur uxores per sententiam tribunalis civili,·,
dimissae seu repudiatae. Non requiritur conversio et baptismus mulieris.
Necesse est ut matrimonium in casu celebretur per consensum coniugalem
debita forma praestitum ad normam iuris.

4. Ex Consi. u Romani Pontificis» S. Pii V dispensatur ipso iun
cum polygamis ab interpellationibus faciendis, quatenus vir con­
versus et baptizatus, dimissis aliis mulieribus, potest manere cum ea
quae una cum illo baptizatur aut baptizabitur, supposito quod vel
durissimum sit virum a tali muliere baptizata separare, vel difficil­
limum primam coniugem reperire.
Sufficit magna difficultas, quin sit gravissima. Favor applicatur
tam simultanéité quam successivae polygamiae.
Spectatis verbis Constitutionis, haec valet etiam pro casu quo
prima uxor nota sit et velit converti, dummodo velificetur conditio
in ipsa Constitutione expresse praefinita, scii, quod durissimum sit
virum baptizatum separare ab illa muliero quacum vivit et quae ba­
ptizatur cum eo (66).
Huc spectat responsum datum a S. C. de Prop. Fide ad dubium seu vo­
tum Primi Concilii Sinensis an. 1924:
Primum Concilium Sinonse videns frequenter inter nostros catechumenos
reperiri tales qui cum secunda vel ulteriore successive uxore, in baptismum
consentiente, baptismum petant, quibus durissimum est et fere impossibile
tale matrimonium dissolvere, humillime Sedem Apostolicam orat, utrum ml
mentem Constitutionis S. Pii V Romani Pontificis », liceat Vicariis Apostolici,et Praefectis Apostolicis tales catechumenos cum tali in baptismum consen­
tiente uxore simul baptizare, data eis insuper facultate ut in eodem matri­
monio permanere valeant absolute et sine ulla interpellatione primae uxorix .
5. Congregatio de Prop. Fido respondit: « Affirmative » (sine die, mense
et anno) - (67).
Ista responsio non est, ut opinantur quidam, extensio Facultatis tertiat
maioris, n. 24, nec eo minus interpretatio authentica extensiva ConstitutioniPia nae, tum quia non constat de speciali mandato R. Pontificis aut de eiusdem
approbatione in forma specifica, tum quia promulgata non fuit ad normam iuris.
(GG) S. OiT. strictam interpretationem dederat dio 8 inn. 1836 et eiusdem verbis plani
contrariam, quatenus declaraverat polytramum conversum teneri primam uxorem, aliis di­
missis, secum retinere, si vellet et ipsa baptizari vel saltem pacifico cohabitare. Cfr. Coiled.
S. C. dc Prop. Fide, n. 1332.
B
Nec obstat responsum diei 22 nov. 1871 (Collect. S. C. dc Prop. Fide, n. 1356), quod im­
merito a nonnullis ut authentica interpretatio Constitutionis Planae dictum fuit (cfr. Vroniant, Dc matrimonio, p. 285, not. 2). Ab auctoribus non memoratur et consulto, ut vi­
detur, inter fontes ad can. 1125 non allegatur.
'jMHE
Cfr. Woods, The Constitutions of canon 1125, llomn 1935; Bouscaren, An inquiry inl··
the practical applicjtion of canon 1125 outside of mission territories, in Miscellanea Femwrseh.
I, 279 ss.; Léry, op. cit. 116 ss.: Vromant, 1)< dispensatione ab interpellationibus in ordinc o-J
privilegium Fidei, Applicationes praclicae can. 1125, In Periodica, 1931, 108 ss.
(67) Primtun Concilium Sinense anno 1921 celebratum. Vota et Postulata, η. 12, p. 273.

DE 80LUT. MATRIM. INFID. VI PRIVILEGII PAULINI

777

Si prima uxor, quin interpellata fuerit, «ponte declaret ee baptizari velle,
vir conversus potest nihilominus uti favore Constitutionis Pianae, si duris·
simum sit eum separari a muliere quam nunc habet et quae cum eo bapti­
zatur (68).
Non est locus applicationi Constitutionis, si prima uxor sit iam baptizata aut rite interpellata declaret se velle baptizari.

Vir et mulier utentes Constitutione Piana novum et verum con­
sensum coniugalem praestare debent legitima forma.
5. Vi Const. « Populism Gregorii XTTI conceditur ipso iure facultas
dispensandi ab interpellationibus faciendis, quoties constet saltem
summarie _et extraiudicialiter « coniugem absentem moneri legitime
non posse, aut monitum, intra tempus eadem monitione praefixum,
suam voluntatem non significasse». Quo in casu coniux ad fidem
catholicam conversus potest « cum quovis fideli matrimonium con­
trahere.
·*
e
Peculiaris ratio istius favoris est impossibilitas interpellandi coniugem, propter locorum distantiam, servitutem, interiectas communi­
cationes etc. Attenditur impossibilitas physica et etiam moralis.
Quae impossibilitas duplex consideratur: interrogandi coniugem et
excipiendi eius responsum affirmativum vel negativum. Ut verificetur
haec altera, satis est ut coniux absens monitus fuerit, et intra con­
gruum tempus eadem monitione praefinitum suam voluntatem non
manifestaverit, sive ex culpa seu negligentia id egerit, sive non. v. g.
si non potuerit respondere.
Gaudent facultate praedicta: 1° omnes locorum Ordinarii; 2° parochi,
quasi-parochi, omnes qui eisdem aequiparentur (can. 451. 471-475); 3° missionarii qui universam gerunt curam animarum; 4° omnes presbyteri Socie­
tatis lesu ad confessiones audiendas a suis Superioribus approbati (69).
Ordinarii ct parochi hac facultate uti possunt erga suos subditos ubi­
cumque isti versentur et erga omnes in suo territorio actu commorantes,
quia est potestas ordinaria, et quam proinde delegare valent etiam habitualiter.
Confessarii S. I. erga eos generat im uti poterunt, quorum confessiones
audire valent, non solum in actu confessionis, sed etiam extra confessionem,
pro foro quoquo externo, ut alii missionarii: nulla siquidem restrictio appo­
nitur in Const. Gregorii XIII et in can. 1125. Si dispensatio detur pro foro
externo vel interno non sacramentali, necesse est ut concessa dispensatio probari
possit.
(68) Aliter, sed non recte, ut videtur, 1’ayen. n. 2107, not. 1, et Lôry, p. 109.
(09) Opinio quoo tenet iure communi facultatem competere omnibus oonfcesariis (cfr.
terlnys, n. 922, notu; Payen, n. 2109) caret iuridico fundamento, ut videtur, quia de iisdem
silet et Constitutio ipsa et can. 1125. riures habent cx privilegio.

778

CAPUT XI - ARTICULUS II

Novum matrimonium ineundum est forma canonica (can. 1091 ss.).
Concessa dispensatio peculiarem omnino sortitur vim in ordine
ad matrimonium. Hoc sane validum est, licet postea constiterit co·
niugem absentem iam baptizatum fuisse tempore secundi matri­
monii, aut legitime fuisse impeditum a responsione danda. Quo in
casu evidens certaque est solutio prioris coniugii vel rati vel legitimi.
6. Verba can. 1125 « ad alias quoque regiones » intelligenda sunt
universim de omnibus regionibus, etiam extra loca missionum, sive
regiones sint catholicae sive non catholicae. Verba «in eisdem ad·
innetis» significant peculiares casus sive circumstantias, de quibu<
fit mentio in praefatis Constitutionibus, ita ut istae hodie ubiqw
locorum valeant, modo verificentur adiuncta in illis expresso memo­
rata (70).

787bis. Vis et efficacia praedictarum Constitutionum. — De vi
et efficacia Constitutionum tres habentur sententiae.
Quidam censent Constitutiones illas continere applicationem et
interpretationem mere declarativam privilegii Paulini (71).
Alii tenent continere interpretationem authenticam et quidem ex­
tensivam praefati privilegii.
Alii dicunt agi de usu potestatis vicariae seu de solutione matrimonii
in infidelitate contracti, ex parte R. Pontificis (72).
Ista sententia, rite intellecta, uti vera habenda est ob sequentes
praesertim rationes:
1° In praefatis Constitutionibus nulla iit mentio de epist. I ad Cor. c. 7
S. Pauli seu do casu Apostoli.
Immo S. Pius V iu Const. « Romani- Pontificis · expresse declarat sc uti
suprema apostolica auctoritate: «Motu proprio et ex certa scientia Nostra,
ac Apostolicao potestatis plenitudine... Apostolica auctoritate, tenore prae­
sentium, declaramus... ».
Item Gregorius XIII in Const. Populis ait: Plenam auctoritate Apo­
stolica, tenore praesentium, concedimus facultatem dispensandi... . Qui modus
loquendi nullatenus explicari posset, si ageretur de simplici interpretatione
et applicatione privilegii Paulini.
(70) Cfr. Periodica. 1031, p. 1 8R.; Vermeerscb, Theol, mor. III, n. 757, not. 1; Ius Pon·
tificium, 1931, p. 81; Woods, p. 73 ss.; Lôry, p. Ill; Bouscarcn, Miscellanea Vcrmcersch,
p. 383.
Sine fundamento nonnulli restringunt sensum verborum «ad alias regiones·, quatenn*
intclllgantur tantum do locis missionum seu de r gionibus infidelium. lino quippe admissa
hypothesi, favor vi can. 1125 concessus maxim· coarrtatus foret, contra mentem legislatori"
et flnom legis, ut manifestum videtur.
(71) Cfr. Boned. XIV, J)c Synodo dioec. lib. XIII, cap. 21, n. 5.
jMJrc
(72) Gasparri,η. 115« ss., ed. post Codice m ; Verrfoelli. /)r aposlolicis missionibus, lib. IV.
i)e privilegiis Rcynluriam, q. 98, dub. 10; W ernz-Vidal, n. G35; Gougnard, p. 355; Claes. /. c.
p. 615 ss.

ï

DE SOLI T. MATRTM. IXFH). VI PRIVILEGII PAULINI

779

2υ Si Constitutione* continerent authenticam interpretationem privi­
legii Paulini, eo ipso obligarent omnes et valerent ubique·, idcirco non intelligcretur cur pro certis locis ac populis tantum latae essent. Si, praeterea, con­
tinerent interpretationem extensivam eiusdem privilegii, necessario recurren­
dum foret ad peculiarem potestatem vicariam R. Pontificis, ultra casum Apo­
stoli.
3° Gregorius XIII expressis verbis alludit ad solutionem matrimonii
legitimi ex potestate vicaria sibi competente eaque se uti innuit, dum dicit:
» Idcirco Nos, attendentes huiusmodi connubia inter infideles contracta, vera
quidem, non tamen adeo rata censeri, ut necessitate suadente dissolvi non possint...
plenam auctoritate Apostolica, tenore praesentium, concedimus facultatem
dispensandi ».
4° In memoratis Constitutionibus deficiunt omnino conditiones privi­
legii Paulini.
Sane casus, de quo loquitur Paulus III in Const. Altitudo » (cfr. n. 787,
1°), est diversus a casu Apostoli. Nam faciendis interpellationibus nullus
datur locus. Attamen ut permissum matrimonium consistat, necesse omnino
est, ut coniugium initum eum prima uxore pagana, solutum iam fuerit. Cuius
solutionis alia causa assignari nequit nisi potestas R. Pontificis, transitum
ad alias nuptias permit tentis.
Etiam casus, dc (pio in Const. < Romani Pontificis » S. Pii V discrepat
prorsus a casu Apostoli. Nam Pontifex permittit ut infideles habentes plures
uxores, baptismo suscepto, possint cum quacumque ex illis uxoribus, quae
cum illis baptizata fuerit, in matrimonio vivere. Iam vero hic nulla fit mentio
de discessu partis infidelis, (pii est condicio sine qua non pro applicatione pri­
vilegii Paulini.
Demum casus, de (pio in Const. < Populis » Grcgorii XIII (n. 787, 3°),
evidenter ultra limites privilegii Paulini est. Siquidem novum matrimonium
sine ulla interpellatione valide iniri potest cx apostolica dispensatione, licet
coniux infidelis legitime impeditus suam voluntatem declarare non potuerit,
et quamvis tempore contracti secundi matrimonii uterque coniux iam susce­
perit baptismum.
Verba Grcgorii XIII adeo sunt clara et manifesta, ut vim decisivam in
hac quaestione habere dicenda sint, si ea. praeiudieiis omnibus sepositis, serio
considerentur, instituta comparatione cum verbis Apostoli ex contextu et
SS. Patrum interpretatione rite intellectis.
Argumenta, quibus patroni alterius sententiae (73) conantur explicare
verba Grcgorii XIII. sunt inellicacia ct, sincere fatemur, cx iisdem magis
confirmatur veritas huius sententiae.

788. In dubio favendum est fidei. — « In re dubia privilegium
fidei gaudet favore iuris» (c. 1127) - (71).
(73) Rossot. n. «17 ss.; Fcije, n. fi»2; Leitner, p. «12 ».

(71) Cfr. Bmrd. XIV. epist. Probe Ic , L> dec. 17ΛI. $ 27; S. Off. 8 iun. 1821; 5 iul.
1853; 7 iul ISSu; 29 nov. 1882; 19 mail 1892; 21» apri!. 1899; .-Irftt S. .Sedis, XXIX, p, 565 ss.,
filo s.; Collect. I. n. 1906, II, n. 1591, 1792. 2044.

780

CAPUT XI - ARTICULUS II

1. Hoc principium nititur et regitur ipso iurc* divino (75). Respicit
tum privilegium Paulinum tum usum potestatis vicariae R. Ponti­
ficis, quatenus refertur ad omnes casus quibus nequit certo applicari
illud privilegium, et qui subsunt potestati vicariae Papae, ideoque
eatenus principio huic fit locus, quatenus habeatur conversio ad fidem
catholicam utriusque vel saltem unius partis.
Quare complectitur omnes et singulos casus eosque tantum, ad
quos se extendit praedicta potestas; nam in applicatione istius prin­
cipii Pontifex solvit revera vinculum prioris coniugii in favorem fidei,
si et quatenus opus fuerit.
Matrimonium sane quod est subiective dubium, objective validum
aut invalidum necessario est. Proinde ex applicatione praedicti prin­
cipii matrimonium subiective dubium et obiective validum, solvitur
revera vi potestatis vicariae; matrimonium subiective dubium et
obiective invalidum nullum exigit usum talis potestatis, cum opus
non sit.
Rem explicemus exemplo. Titius paganus uxoratus convertitur et bapti­
zatur. Vult novas nuptias contrahere cum muliere catholica. Primum ma­
trimonium initum cum pagana est dubium ratione consensus. Titius potest
novum coniugium inire cum muliere catholica, stante dubio circa primum
matrimonium. Porro si hoc erat validum, quomodo secundum consistere valilidumque esse poterit? Illud re ipsa solvitur ex potestate vicaria Ecclesiae,
et valet secundum.
2. Principio do quo in cit. can. 1127 eatenus locus est, quatenus
adsit conversio ad fidem catholicam el baptismi receptio ex parte utrius­
que vel saltem unius coniugis, et quatenus nequeat certo applicari
privilegium Paulinum. Ratio primi, quia, deficiente baptismo, deest
vinculum sublectionis erga· Ecclesiam, ideoque potestas R. Pontificis
nequit exerceri in coniugem qui nondum ipsius potestati subiicitur.
Ratio secundi, quia si certo potest applicari privilegium Paulinum.
nullum profecto est motivum cur ad praedictum principium recur­
rendum sit, immo ipsamet res dubia, de qua praecise agitur, certam
applicationem privilegii Paulini manifesto excludit.
(75) Hoc principium can. 1127 iam antiquitus in usu erat. Cone. IV Toletanum an. 033,
illud memorat (Mansi, X, 631). Itoni Gregorius IX, in Decretalibus (c. 2, X, III, 33).
Spociatlm Benedictus XIV in variis quaestionibus solvendis circa baptismum puerorum
a patre vel matre tntldell, dubium resolvit iuxta principium: In n dubia in /uvorem fidei pmnunciandum esse constans regula est (epist. « Postremo mense », 28 febr. 17 17; optet, « Prtjht ,
15 deo. 17 51).
Quod principium detacops ad alias quoque materiae applicatum fuit, praesertim ad ma­
trimonium.
Hinc ettonnatn notio privilegii fidet: Ius didendi in casu dubio eam solutionem probabila

quae acquirendae aut screandae fidei favet.

DE SO LUT. MATRTM. INFID. VI PRIVILEGII PAULTNI

781

3. Res dubia tunc proprie exsistit-, cum ad sequendam utramque
responsi partem aliqua probabilis ratio afferatur; secus habetur igno­
rantia vel dubium negativum, quod est spernendum.
Diligentes investigationes semper faciendae sunt, ut, quoad fieri
possit, dubium diluatur.
I. Dubium referri potest sive directe sive etiam indirecte ad fidem,
ita ut complures casus eosque omnino diversos complectatur.
Praesertim dubium versari potest: a) circa valorem coniugii, ex quocumque
capite, in infidelitate contracti; b) circa personam primae uxoris; c) circa
factum et in aliquo casu etiam valorem baptismi ab una parte recepti; d, circa
sincerum responsum partis infidelis; c) circa causam sufficientem ad dispen­
sandum ab interpellatione vel a responso exspectando: /) circa exsistentiam
matrimonii iam initi; </) circa velificationem omnium conditionum pro usu
privilegii Paulini.
In his omnibus ea responsio admittenda est, «piae favet libertati partis
conversae, ut cum fideli matrimonium inire possit vel novum cum fideli iam
initum valere dicatur (76).

5. Hoc principium est late interpretandum. Hinc nonnullae ap­
plicationes:
1° Coniux dubie baptizatus, post baptismum sub conditione
denuo receptum in Ecclesia catholica, illo principio uti nequit; potest
tamen recurrere ad Sanctam Sedem, ut dissolutionem vinculi legitimi
quidem, sed non rati sacrament aliter, obtineat (77).
Si idem coniux infidelis dubie baptizatus fuerit et postea sub con­
ditione rebaptizat us in secta haeretica vel schismatica, conversus ad
religionem catholicam, saltem probabiliter potest vi illius principii
coniugem infidelem derelinquere et novum cum muliere catholica
contrahere mat rimonium.
Coniux conversus et baptizatus in Ecclesia catholica si dubitet
de valore prioris coniugii in infidelitate contracti, aut de exsistentia
eiusdem ob incertum obitum alterius partis, aut de huius voracitate
in responsionibus datis, potest ex praedicto principio novas nuptias
contrahere cum persona catholica.
2° Qui dubie baptizatus matrimonium contraxit cum infideli,
et agatur de dubio insolubili vel circa factum vel circa valorem ba­
ptismi, conversus ad fidem catholicam nequit practice ex illo prin(76) Cfr. Wernz, /. c. n. 702, not. 66; Leitner, /. c. p. 606; Viamini, L c. n. 733; Ver·
rn^erfloh-CreiLScn, L c. n. 137; Vromant, n. 2S2 es.
Accurate do isto canone disserit \ren<it. Xota theologico-canon ira circa can. 1127. in
ihcmeridcA theologicae Lorani'. 1921, 1. p. 17 1
(77) Cfr, Arendt, Xota th coiny ico-canonica circa can. 1127, in Ephimerides theol. Lora·
nicMce, I. c.

782

CAPUT XT - ARTICULUS Tl

cipio novum contrahere matrimonium; sed recurrendum est ad S. Of­
ficium, ut ipsum declaravit die .10 iun. 1937 ad 2 (78).
Hoc responsum quaestionem theoreticam de applicatione principii can. Ilfl
necne, ut patet, nullatenus dirimit, sed tantum normam practice servandan
tradit.
Non satis liquet num recursus sit ad valorem. Eadem regula servari debet,
quoties dubium sive iuris sive facti versatur circa baptismum alterutrius coniugis, seu agatur de matrimonio post Codicem contracto inter partem aca·
tholicam dubie baptizatam et partem non baptizatam, alterutra parte ad
fidem catholicam conversa.
Manet applicatio principii ubi agitur de matrimonio contracto in infidilitale seu inter partes non, baptizatas, dubio de quo supra superveniente.

3° Qui dubie baptizabis in Ecclesia catholica nuptias contraxit
cum infideli, post petitam ei obtentam dispensationem super impedi­
mento disparitatis cultus, non potest, manente dubio, aliud contra­
here matrimonium, quia, posita dispensatione, negandus est praefato
coniugi favor privilegii fidei (79).
4° Si duo acatholici dubie baptizati contrahunt matrimonium
inter se, et dein una pars ad fidem catholicam convertatur, non po­
test applicari principium can. 1127 (80). Ratio est, quia si duo illi
baptismi essent revera validi, et matrimonium, ut supponitur, con­
summatum, B. Pontifex nullo pacto posset illud solvere, cum age­
retur de coniugio rato et consummato. Exstante dubio insolubili de
duobus illis baptismis, dubia quoque est potestas R. Pontificis, qui
profecto ea uti non potest cum periculo laedendi ius divinum de ab­
soluta indissolubilitate matrimonii rati simul et consummati.
Manet adhuc quaestio theoretica de casu quo certissime constet
matrimonium consummatum non fuisse, v. g. si celebratum fuerit
per procuratorem et coniuges numquam se viderint.
5° Si dubie baptizatus contraxit cum parte certo baptizata,
privilegio fidei locus non est (81).
6. Quaeri potest, quomodo concilietur praescriptum can. 1127 cum prae­
scripto can. 1014 et 1070, § 2, cum videatur alterum alteri contrarium.
Praescriptum can. 1127 respicit casum conversionis utriusque vel saltem
unius coniugis ad fidem Christianam in ordine ad privilegium Paulinum et
ad vicariam potestatem R. Pontificis; dum e contra praescriptum can. 1070,
(78) .1. I. S. 1937, 305.
(79) Cfr. S. Oli. 5 aiur. 1759.
(80) S. Off. IS dcc. 1872. io iun. 1937, nd 1; C ,'lect. S. C’.
Λ. .1. S. 1937, p. 305.

|

Prop Fide

ΤΓ, n. 1399;

294; Lrendt, / ■ < ’i
hi Nouv. /
lt n,,
1925 pag, 227 es.;
Verniwrsch, in Ptrodicu* XIII. p. 212; Dalpiaz, in Apollinari*, 1937, 331
(81) Variai· applicatione* do bac rc srin· referuntur in L'Ami du ( ·/<
1925 p. 221

< : Vroin

!

DE SOU T. MATRIM. EX POTESTATE R. PONTIFICIS

783

§ 2 huiusmodi casum nullatenus respicit, sed considerat dumtaxat circumetautiam baptismi dubii aut communiter falso existimati tempore contracti
matrimonii , sine tali respectu. Ex can. 1014 matrimonium invincibiliter
dubium habendum est ut validum, quoties favor fidei non postulat ut tale
matrimonium habeatur tamquam nullum in eum finem ut coniux conversus
novum matrimonium cum parte catholica contrahere valeat; dum e con­
trario ex can. 1127 ea praescriptio iuris statuta in can. 1014 cedit in favorem
fidei, quatenus matrimonium dubium habendum est tamquam invalidum, si
neo-conversus velit novum matrimonium inire cum parte catholica. Vide
n. 417 ss.

Articulus

IIΓ.

De solutione matrimonii legitimi
ex potestate R. Pontificis.
789. Status quaestionis. — Omnes DD. admittunt posse R. Pon­
tificem solvere eoniugium in infidelitate contractum et tum ante ba­
ptismum unius coniugis tum postea numquam consummatum: item
omnes conveniunt in neganda potestate R. Pontificis solvendi ma­
trimonium, si post baptismum utriusque coniugis matrimonium denuo
consummatum fuerit (1).
Quaestio est, an R. Pontifex, extra casum Apostoli, possit de ple­
nitudine potestatis solvere matrimonium in infidelitate contractum
et consummatum, si per baptismum unius tantum coniugis factum est
mixtum, sive post baptismum manserit ratum sive denuo fuerit con­
summatum; item an solvere valeat matrimonium initum inter partem
baptizatam et non baptizatam quod consummatum fuerit.

790. Sententiae Doctoru: H et vera doctrina tenenda. — 1. Plures
DD. negant R. Pontifici potestatem solvendi post conversionem unius
coniugis, mat rimonium contractum in infidelitate et iam consummatum:
et universas huiusmodi dispensationes nihil aliud esse dicunt, quam
totidem declarationes privilegii divini per S. Paulum promulgati. Ita
Benedictus XIV, Schmalzgruober, Pontius, Vasquez, Perrone. Feije,
Rosset, Leitner, De Angelis, Giovine, Laemmer, et quidam alii (2).
Alii multi, imo plerique, affirmant, perspecta pravi Ecclesiae; quia
(1) Cfr. S. OlT. 9 april. 1850; \V< rnz, Z. r. n. 705; leijv, Z. c. n. 601 s.; Gasparri, Z. c.
n. 1357; De Smet, Z. c. n. 333; Claes, Ln dérogation* à la loi de rindtondlubililt1 du mariage.
in Collectanea Mcchünit n*ia; Lôry. p. 86 as.; Gasparri, η. 1160 ss. <»<]. post Codiocw: Bon·
SCAten, 7. r. p. 282: Crcusen, La dissolution du mariage légitime, in Nouvelle licrur thtologiqui >
1925. 327 ss.: Oratorio. Linzer Quartahvhrijt $7· 1931. p. 577; Jelielc. 7. r. p. 157 ss.
(2) Bened XIV. De SyandO J/orr.. lib. \”!. ont». I. n. 3 «s., lib. Xlll, cap. 21, η. I ss.;
Quaisl. can. 211. 516; Sclmuilzirr.. Z. c. n. 58 sh.; Vasquez. Z. r.; Pontius, lib. \ îl, cap. 48;
Perrone 11 p. 31 I
!Ιοβ*«Ι· Z. c. n. 639 ss.; Braun, IrrA. f. k. K, t. 16. p. 193 es.; Leitner,
l c. P Gin
: Giovine, 7 r.; De Unroll*, 111). IV. tit. 19. η. 9: Feije, 7. r. n. 002.

monium in infidelitate contractum, alterutro coninge converso, sivi
post baptismum ratum manserit sive iterum fuerit consummatum.
Ita S. Bellarminus, Ledesma, Azorius, Sanchez, Navarrus, S. 41phonsus, Pirhing, Lugo, Gonzales, Tueius, Costa, Cisneros, Caietann,
Ambrosius Catharinus, Michael Medina, Murtinus Ledesma, S. An­
toninus, Paludanus, Abbas, Hostiensis, Laymann, Reginaldus, Car­
denas, Filliuccius, Verricelli, Scavini, Sasse, Pacati, Génicot, Ballerini.
Lchmkuhl, Palmieri, Biederlack, Pesch, Gasparri, Wernz, Billot, D’An­
nibale, Bucceroni, Scherer, Ojetti, De Smet, Huarte, Vlaming, Lom­
bardi, Chelodi, Pighi, Ferreres, Vermeersch, Fahrner, De Becker.
Cerato, Noldin, et alii plures (3).
2. Secunda sententia non solum probabilior, sed certa, omnibus
argumentis hinc inde allatis mature perpensis, dicenda est. Sane:
1° RR. Pontifices de facto usi sunt et utuntur potestate sol­
vendi huiusmodi matrimonium; unde ex facto i. e. ex praxi Ecdesiac
necessario eruendum est ius seu potestas, de qua praecise quaeritur.
Ius, ergo, pendet a facto. Si hoc certum est, ius quoque certum dici
debet. Porro factum negari non potest. Nam dispensationes quidem
a S. Sede concessae non sunt merae declarationes seu interpretationes
comprehensivae privilegii Paulini. sed sunt interpretationes exeessieae
eiusdem privilegii, aut implicitae solutiones matrimonii in infidelitate
contracti.
At interpretatio extensiva habenda est tamquam nova lex pro casu
non comprehenso, quae necessario supponit in eius auctore potestatem
legislativam. Ad id autem quidam patroni prioris sententiae non satis
attendisse videntur, ita ut verbis potius quam re ab altera sententia
recedant (4).
Solutio autem matrimonii, sive explicite sive implicite facta, ne
(3) Sanchez, lib. ΓΓ. disp. 17, η. 2 ss.; Navarrus, lib. Ill, Cansil. De conrers. infidelium,
Oonsil. 3, n. 13 ss.; S. Alph., lib. VI, nn. 897, 957; Pirhing, lib. IV, tit. 19. η. 1 16: Laymann.
part. ΙΓ. cap. 3, η. 2; Caietanus, opusc. to. 2, q. 25; Ambr. Catharinus, lib. VI contra Caiet
cap. 3; Michael Medina, lib. I de sacro bom. contin., cap. 33; Marl inns Ledesma, in IV Sent,
part. II, q. 69, art. 7; Paludanus, in IV Sent., D. 39, q. 1, art. 2; S. Antoninus, part. Ill,
tit. 1, cap. 6; Abbas, in c. ex publico, de convers. coniugat.; Hostiensis, cod. lit. § 7; Reti­
nal dus, in poenit. lib. XXXI. cap. I. n. 956; Filliuccius, tract. X. cap. 2, n. 38; Cardenas,
Crisis theologica in prop. I. dissert, 2, nn. 552 8.; Verricelli, De JpOslolicis missionibus. q. 98,
dub. 16, n. 189; Scavini, III. n. 983: Ball.-Palm.. VI, n. 142 ss.: Lehmkuhi, I. c.; I Pin·
nibale, Z. c. n. 470; Biederlack, Z. c.: W ernz, Z. r. n. 705; Billot, Z. c. p. 399 ss.: Gasparri, It
n. 1359 ss.: Palmieri, Z. c.; De Smet, Z. c. n. 333; Bucceroni. Z. c.; Vlaming, Z. r. n. 730: Ik,
Bcokor, Z. r.; Chelodi, Z. c. n. 175; Vernicorsch-Creuscn, Z. c. n. 431; Noldin. Z. c. n. 524,
Fahrner. Z. c. p. 298 s.: Sasse, TnstH. theol. de Sacrauvmiis, IT, p. 112: Ojetti, op. cit. v. PrivUegium Paulinuni. n. 3283; Pesch. Z. c. n. 795; Harte. De ordinc ci matrimonio ( Romac. 1913),
p. 199; Cerato, I. c. n. 119, 2; Génicot-Salsmans, II, n. 560; Ferreres, II, n. 1112. qnner. 4·;
Pighi IV, n. 599, 4°; Pacati, Z. c. p. 76
Payen, JI, n. 2116 ss.
|
·|
( I) Cfr. Boned. XIV, De Sgnodo 7-’™?., lib. ΧΠΙ, cap. 21. n. 5; Schmalzgr., Z. c. n. 60:
Perrone, I. c. p. 313 ss.

DE SOLUT. MATRIM. EX POTESTATE R. PONTIFICIS

785

concipi quidem potest sino vera potestate dispensandi seu relaxandi
vinculum, uti Iit in matrimonio rato fidelium.
Quod autem matrimonia in infidelitate rite contracta a Sede Apostolica pronuntientur soluta ac nova coniugia permittantur in variis
casibus in quibus aliunde non solvuntur, signanter in quibus omnino
deficiunt conditiones privilegii Paulini, res videtur extra controversiam
posita.
Huc spectat Constitutio Pauli III, S. Pii V et Gregorii XIII, ut
supra dictum est (n. 787, 8).
2° Si R. Pontifex solvere potest matrimonium ratum fidelium,
quod ut sacramentum peculiarem habet firmitatem, cur nequit sol­
vere coniugium in infidelitate initum, cuius firmitas minor est quam
matrimonii rati? Hinc iure Gregorius XIII dicit: «. Xos attendentes
huiusmodi connubia, inter infideles contracta, vera quidem, non tamen
adeo rata censeri, ut necessitate suadente dissolvi non possint... .
Urbanus ATII in Litt. 20 oct. 1624 et 17 sept. 1627 eandem ra­
tionem assignat pro permittendo transitu ad alias nuptias in favo­
rem neo-eonversi, scii. « huiusmodi infidelium matrimonia non ita
lirina censeri, quin necessitate suadente dissolvi possint ■.
Ipse can. 1013, § 2 expresse edicit unitatem et indissolubili! atem
obtinere « in matrimonio Christiano peculiarem firmitatem ratione sa­
cramenti . Item Pius XI in Encycl. « Casti connubii ■> affirmat solum
Christianorum connubium referre « perfectissimam illam coniunctionem, quae Christum inter et Ecclesiam intercedit».
Iam vero si R. Pontifex potest solvere matrimonium ratum fide­
lium, quod firmius est matrimonio legitimo seu infidelium, a fortiori
hoc dissolvere valet. Nam qui potest plus, profecto potest et minus.
3° In documentis ecclesiasticis, solum matrimonium ratum et
consummatum dicitur absolute indissolubile et ecclesiasticae dispen­
sationi omnino subtractum. Ita, ex. gr., Alexander Ill (5), ad legitimandam concessionem novi coniugii ineundi a viro cuius uxor re­
ligionem professa erat, addit soli matrimonio rato et consummato
applicari verba Christi D., omnimodam indissolubilitatem urgentis.
Item, in Codice, de solo matrimonio rato et consummato dicitur
quod « nulla humana potestate nullaque causa, praeterquam morte,
dissolvi potest » (can. 1118). Matrimonium autem legitimum con­
summat um in infidelitate manet legitimum, non obstante unius
partis baptismo, nec censetur fieri ratum nisi per utriusque coniugis
baptismum.
(5) Cap. 7. X. III. 32.
50 — OAPPKI.I.O, Dc Sacramenti#, V.

786

CAPUT ΧΓ - ARTICULUS III

4° Huiusmodi dispensationes sou solutiones matrimonii legitimi
infidelitate contracti pluries revera concessae fuerunt a Sede Apostolica
Huc spectat causa Florentina an. 1726-1728 discussa penes S. C. Condii,
tpiae tunc temporis competens erat (6).
Casus hic erat. Abraham hebraeus matrimonium contraxit ct consim·
mavit cum Ricca Esther, pariter hebraea. Haec ad fidem conversa et baplizata, post interpellationes rite factas, Abraham dereliquit, sed novum con­
iugium non celebravit. Abraham autem aliam duxit uxorem hebraeani, no­
mine Blancam. Anno 1726 Abraham et Blanca petebant baptismum, sd
simul in connubio permanere volebant. S. Congregatio Concilii die 29 martii
1727 respondit: Scribatur iuxta Instructionem» (7).
Dispensatio concessa fuisse dicitur seu matrimonium inter Riecain Esther
et Abraham solutum, in eum finem ut Abraham et Blanca ut veri coniuga
simul in connubio permanere possent (8).
Leo XIII in casu fere identico dispensationem concessit. Isaac et Rebecca,
iudaei, matrimonium inter se celebraverant. Postea Isaac libellum repudii
dederat Rebeccae, quae ad fidem conversa et baptizata innupta manserat.
Isaac sese uni vorat Antoniae, mulieri catholicae, ex qua filios susceperat. Vo­
lebat autem Isaac converti et baptizari ac valido matrimonio iungi Antoniae.
S. Congregatio S. Off. die 23 maii 1894 respondit: (Supplicandum SSmo,
pro gratia dispensationis», et SSmus annuit pro gratia (9).

3. Eadem potestas dispensandi seu solvendi vinculum matrimo­
niale, competit R. Pontifici etiam quoad coniugium in infidelitate
initum et consummatum, quod post baptismum utriusque coniugis
denuo consummatum non fuerit i. e. ratum manserit.
(G) Documenta referuntur in Then, rcsol. S. C. Cone. to. Ill, p. 310 sh., 27 iul. 1726;
to. TV. p. 30 88., 20 mart. 1 727.
Tunc Prosper Lambortini, postea Benedictus XIV, qui munere secretarii S, C. Concilii
fungebatur, sententias theologorum et canonistarnm in unum collegit, ipseque specials
discursum seu notas quoad casum resolvendum exaravit.
I
De qua causa disserit in suis operibus: Quaeslionen canonicae ct morales, q. 546; DtSvwd,
diocc. lib. VI, cap. i, η. I s.; lib. XIII, cap. 21, η. I ss.
J
Ursayu (Disceptationes ecclesiasticae^ to. VI, disce pt. XXXII. Florentina, Dissolutioni'
matrimonii, pars I. p. 133 ss.. Ve net iis 1728) refert votum quod ipse met dedit incitata cau»
Florentina apud S. C. Concilii dic 27 lui. 172G discussa, in quo concludit: Summus Pontifex
dispensare potest in matrimonio infidelium, consummato ante baptismum·.
Isto auctor amplissime atque eruditissimo disserit.
Idem L rsaya (L r. pars II, discept. XLIV, p. 387 ss.) rcf< rt tria vota theologorum, Id
citata causa Florentina, iterum proposita die 29 mart. 1727; sell. 1° Fr. Dominici Pansi 0.l’„
qui respondit neaatire'» 2° Fr. Francise! Zavarani Ordinis Minimorum S. Francisci dc Pauh
qui pariter respondit negative; 3° P. Aloisli Sparvicri S. Γ. theologi S. Poenitentiariae, qui
respondit affirmative.
(7) Quaenam fuerit ista Instructio nec Thtoaurue rcsol, S. ('. Cone, nec Prosper Lambe
tini ( Benedict us XIV) referunt. Post . accuratissimas factas investigationes nec in archivolt.
Concilii nec in archivo Vaticano reperta est.
(8) Cfr. Ballorini. Opus thcol. mor, VI. n, 119; Joyce, op. cit. p. 480.
«x
Gasparri refert in Pia Domo Catechumenorum ulrtiae Urbis apud S. Mariam ad Monto
sub die 20 ian. 1728, repertum esae documentum baptismi Abraham i ct Blancae, quaerita
uror dicitur (n. 1162, cd. post Codicem).
(9) Gispnrri n. 1163, <»d. post Codic< m, addon»: ‘Qui praxim noscunt S. C. S. Offidl
b?no sciunt S. C., facto v<rbo cuin SSmo. huiusmodi dispensationes et praeterit Is teinporibih
et nostris quoque «liebus
raro concessisse et concedere ·.

DE SO LUT. MATRTM. EX POTESTATE R. PONTIFICES

787

Ita plerique ex AA. .supra allegatis — v. gr. S. Bellarminus, San­
chez, S. Alphonsus, Ledesma, Azur, Cardenas, Pirhing, Verricelli,
Lehmkuhl, Navarrus, Ballerini, Palmieri, Biederlack, Antoine, De
lust is, Wernz, De Smet, D’Annibale, Billot, etc. — (n. 790) tenent;
et merito quidem.
Nam allata argumenta (n. 791) militant pro utraque specie ma­
trimonii.
Addimus: matrimonium in casu nostro non est ratum et consummatum
sed consummatum (in infidelitate) et ratum (post baptismum utriusque coniugis);
atqui absoluta indissolubilitas asseritur de matrimonio rato et consummato;
ergo. Unde huiusmodi coniugium, in quantum subiicitur potestati Ecclesiae
i. e. post baptismum coniugum, ratum est et qua tale iure ecclesiastico re­
gitur (10).
Probandi non sunt — debita cum reverentia — AA. qui pro certo habent
casus, de quibus sermo est in documentis pontificiis, praesertim in Const.
Populis» Gregorii XIII (cfr. n. 787, 3°), in privilegio Paulino non contineri,
et nihilominus solum probabilius existimant competere R. Pontifici pote­
statem quoad matrimonium contractum in infidelitate. Si unum est certum,
aliud quoque certum debet esse, cum sit eius consectarium.

4. Quae potestas Summi Pontificis respicit quoque matrimonium
valide initum absque dispensatione inter partem baptizatam et par­
tem non baptizatam, etiam consummatum. Dicimus absque dispen­
satione, (plia ad normam can. 1070, § 1 impedimentum disparitatis
vultus abest, si nuptiae celebrentur inter partem non baptizatam
et partem baptizatam extra Ecclesiam catholicam.
Sane matrimonium eatenus efficitur absolute indissolubile, qua­
tenus duae simul vocificentur conditiones: 1° character seu dignitas
sacramental is; 2° actus coniugalis perfectus sive consummatio. Atqui
prima conditio in coniugio inter partem baptizatam et partem non
baptizatam inito non verificatur, quia huiusmodi matrimonium non
est sacramentum iuxta sententiam, quae certa videtur (11).
Codex perspicue, quamvis implicite tantum, traditam doctrinam
confirmat. Nam in can. 1118 plane indissolubile dicitur solum •(ma­
trimonium validum ratum et consummatum , quod nulla humana
potestate nullaque causa, praeterquam morte, dissolvi potest. Porro
ex can. 1015, § .1, dicitur ratum matrimonium validum baptizatorum.
Igitur si una. tantum pars sit baptizata, matrimonium non est ratum
sensu proprio sive canonico, ideoque non applicatur praescriptum
can. 1118.
(Ki) D' kn ni bale. /. c. n. 170; Wernz. I. c. n. <>!>!»; Billot, I. c. p. ini ; De Sniet, Z. c. n. 333.
(11) Mcliinalzirr., lib. IV, tlt. 1. n. 300; Plrhlnjr. liti. IV, tit. 1, n. 71; Wernz-Vidnl, IV,
η. II; Billot. Dr Ecclesiae «aeramenti*, II, p. 351 ss., etc.

Id aperte confirmatur catholica Traditione, quae absolutam indi»·
solubilitateni. amplissimae ipsius Romani Pont ilicis potestati stb·
ductam, uni matrimonio rato, seu baptizatorum, et eoniugali copula
perfecto tribuit.
Summus Pontifex de facto huiusmodi matrimonium dissolvit, ut liqui’
ex responso 5. Officii diei 5 nov. 1924 ad Episcopum Helenensem. Hic qus<·
stionem proposuit de matrimonio anno 1919 inito inter virum non baptizati»!
et mulierem haereticam, baptizatam in secta anglicana, a quo matrimofi
obtinuit vir divortium, desiderans catholicam fidem amplecti et nubere per­
sonae catholicae. S. Congregatio S. Ollicii die 5 nov. 1924 respondit; Gr·
sulendum SSxno pro gratia dissolutionis vinculi naturalis primi matrimonii
contracti a N. N. cum N. N. in favorem fidei» (12).
Aliud simile responsum dedit eadem S. Congregatio die 10 iul. 1924(13
Responsum est huius tenoris: Georgius baptizat us ab haereticis, matri­
monium contraxit cum muliere infideli, quae, eo relicto, novas nuptias iniit
cum viro infideli. Georgius catholicus factus, legitime interpellavit primati,
uxorem, deinde novas nuptias contraxit cum muliere catholica. Quaesitum
fuit, utrum validum esset necne secundum matrimonium initum a Georgia
cum muliero catholica. Responsum: Summus Pontifex dignatus est dispen­
sationem concedere super matrimonio contracto cum muliere infideli, eo fine,
ut vir fidelis, renovato ad cautelam consensu, vivere possit cum muliere fi­
deli, quam apud se detinet.
Eadem dispensatio seu solutio concessa fuit die 16 april. 1926 (14).
Quibus omnibus mature perpensis, concludendum, doctrinam, quae tenet
matrimonium valide initum absque dispensatione inter partem baptizatam
in secta acatholica et partem non baptizatam, etiam consummatum, dissolu
posse a R. Pontifice, esse omnino certam.
Si vero, in casu exposito, pars infidelis convertatur et baptismum recipiat,
matrimonium eo ipso efficitur sacramentum; sed non ideo est ratum et «msummatum, si coniuges ante conversionem partis infidelis copulam carnalem
inter se habuerint. Matrimonium in tali hypothesi erit quidem consummotum ante baptismum, sed ratum post illum, ut supra animadversum fuit
Proinde nulla est ratio dubitandi quin R. Pontifex ex plenitudine potestatipossit huiusmodi matrimonium insta gravique causa dissolvere.

5. Si coniugiuin. inter partem non baptizatam et partem bapti­
zatam in Ecclesia catholica valide initum fuerit cum dispensation'
super impedimento disparitatis cultus, potestne dissolvi a R. Pon­
tifice, licet iam consummatum siti Doctores generarim silent de hoc
casu. Sententia affirmativa, ex dictis, certa videtur.
Sane dispensatio concessa ab Ecclesia super impedimento dispiiritatis cultus non mutat naturam et indolem matrimonii. Posita eius
(12) Cfr. EccIm. ttevicw, 1925, to. LNN1I, 1925, p. 188.
(13) Cfr. L'Ami (lu Clr.rat, 1925, p. 199.
(II) Cfr. λ tderlaiukichc KabAukc Sttinmtn, 192G, 310.

DE SOLUT. MATIUM. EX POTESTATE R. PONTIFICIS

789

validitate, vinculum, quod exinde oritur, idem est, sive matrimo­
nium celebrat um fuerit cum dispensatione sive absque dispensatione.
Huiusmodi vinculum erit quidem perpetuum, sed legitimum tantum
sive naturale. Proinde si Romanus Pontifex, ut supra dictum est,
dissolvere potest matrimonium inter partem baptizatam et partem
non baptizatam sine dispensatione initum, nulla apparet solida ratio
cur id nequeat ubi dispensatio super impedimento disparitatis cultus
concessa fuerit.
Omnia argumenta quae vindicant R. Pontificis potestatem ministerialem solvendi omne matrimonium, quod non sit ratum et
consummatum (15), in specie matrimonium valide initum inter baptizatuni et non baptizatum sine dispensatione, valent quoque pro
isto casu (16).

791. Conclusio. — R. Pontifex ex dictis solvere potest:
1° vinculum matrimonii contracti in infidelitate, licet consummati, post baptismum unius partis;
2° vinculum matrimonii mixti, contracti inter partem non
baptizatam et partem baptizatam acatholicam, si haec pars baptizata
acatholica aut pars non baptizata convertatur ad fidem catholicam;
39. vinculum matrimonii initi inter partem non baptizatam et
baptizatam in Ecclesia catholica cum dispensatione super impedi­
mento disparitatis cultus; quae solutio tamen concedi non solet;
•1° vinculum matrimonii inter duos infideles initi, vel inter
partem baptizatam et non baptizatam, si post baptismum utriusque
coniugis matrimonium consummatum non fuerit.

791bis. An R. Pontifex uti possit potestate vicaria etiam quoad
non baptizatos. — 1. Si agitur de catechumenis, quippe qui aliqua ra­
tione ad Ecclesiam pertinent (cfr. can. 1239, § 2), nulla videtur - ex
parte rei, ex parte potestatis, ex parte sublectionis - esse repugnantia
quod vicaria potestas Papae attingat quoque eorum matrimonium.
Sane: 1° Matrimonium quodeumque, etiam non baptizatorum,
est natura sua sacrum et religiosum, ideoque obiective potestati Ec­
clesiae obnoxium.
2° Potestas est. vicaria seu vere divina, non autem propria iuris­
dictionis Ecclesiae.
3° Usus potestatis vicariae, in dispensatione super matrimonio rato
(15) Cfr. Arendt, in Ephem. thcol. Lovan., 1834, I, p. 174 ss.; Creusen, in Nouvclh Derue
Moi., 1923, 8S ss.; Wernz-Vidol, IV, n. 637.
(16) Hanc doctrinam do potestate R. Pontificis circa matrimonium initum inter infideles,
aut inter partem baptizatam ot non baptizatam sine dispensatione super impedimento disparitatis cultus aut cum hac dispensatione, aperte’ tenet Card. Gosparri, Caltchismws calholims,
ad quaest. 193 ot in opere De matrimonio, n. 1169, cd. post Codicem.

790

CAPUT XI - VRTICULUS III

non consummato vel consummato at non rato, est actus graliat seu
favor. Porro gratiae et favores, sicut i privilegia in genere, concedi
possunt a B. Pontifice etiam non baptizatis.
4° Ts in cuius favorem Papa vicaria potestate utitur, ea quidem
frui valet, sed per se non tenetur; nec potest compelli, nisi agatur de
baptizato et iusta causa id postulet. Hinc discrimen inter baptizatum
et non baptizatum.
2. Quae rationes valere vident ur et iam quoad infideles. Hinc casus
practicus. J)uo infideles matrimonium legitimum contraxerunt. Dein,
civili divortio obtento, utraque pars vel alterutra aliud coniugium
init. Postea vir nuptias celebrare optat cum puella catholica, quae
renuit omnino, nisi certo et legitime constet, ad normam can. 1009,
§ 2, de nullitate aut solutione prioris coniugii. Papa, re mature perpensa,
in hisce adiunctis, potest auctoritativc declarare prius matrimonium
esse invalidum v. g. ob impedimentum iuris divini, aut (si de nullitate
non constet) super illo utpote non rato et consummato dispensare
ex potestate vicaria, in favorem puellae catholicae directe, et in fa­
vorem alterius partis indirecte.
Quae solutio seu applicatio potestatis vicariae in casu vere pro­
babilis videtur atque ut talis habenda.
3. Plura suut documenta quae Papae potestatem in infideles eorunique
matrimonia respiciunt. Praecipua sunt:
1° Bulla Martini V « Elui ludacorumn, 1 febr. 1418;
2° Rescriptum S. Poenit. 15 iun. 1534 dc mandato Clementis VII;
3° Rescriptum Cardinalis Camerarii, 26 iun. 1555, iussu Pauli Π;
4° Rescriptum Cardinalis Camerarii, 18 martii 1561, nomine et aucto­
ritate Pii IV;
5° Rescriptum Card. Camerarii, 7 dec. 1590, de mandato Gregorii XB;
6° Chirographum Gregorii XV Card. Camerario datum sub die 12 maii
1628;
7° Bulla Clementis VIII In conferendis muneribus ■·, 18 dee. 1599;
8° Bulla Gregorii XV < Romanum decet Pontificem ■>, 14 maii 1621 (17).
H solutionis.— 1. Duplex causa, gene­
792. Causa et momentum

ratim loquendo, assignanda est: bonum fidei ct salus animarum.
Prima occurrit, quoties matrimonium solvitur in favorem fidei seu
ut conversus ad Ecclesiam catholicam novum connubium contrahere
possit. Altera occurrit, quoties bonum spirituale unius vel utriusque
(17) Cfr. Bull. Itoni., to. V. part. Jl. p. 275; to. V, part. IV, p. 337 ;
Fat. 353, p. 18."r;
IrcAivfo Seoreto Faticano, \rin. 30, t. 51 n (Supplicationes originales S. Poenit, c. f. 391).
.trehivio Segrcto Faticano, Divers. ( anx i I. to. 182, p. 83 v. (Arni. 39); .Irchirio Scgrtto F
licano, Divers. Cameral. to. 201, f. 39-10. olitn 37-38: 5" Irchicio Stato, B. Sapicnza, Di\irCaus. foi. 29 v. et 29 r.; .Irchivio Stato, Divers. 1023-H.E.S. p. 152-153; irdiirio Stato fol &
et IU.

DE LICEITATE ACTUS CONIUGALIS IN SE CONSIDERATI

791

coniugis postulat solutionem prioris coniugii, sino respectu saltem
immediato et directo ad novas nuptias contrahendas. Huc spectant
quae diximus de causa dispensationis super rato ct non consummato
(n. 762).
2. Momentum solutionis prioris coniugii diversum est pro diver­
sitate. casuum. Si dispensatio conceditur in favorem fidei acquirendae
vd conservandae, solutio prioris coniugii habebitur vel momento
quo secundum connubium contrahitur vel momento quo baptismus
in Ecclesia catholica recipitur. Si dispensatio conceditur in genere
propter bonum spirituale, scii, ob aliam causam iustam et gravem,
solutio habetur eo ipso momento quo gratia dispensationis per actum
positivum R. Pontificis conceditur.

CAPUT XII.
DE USU MATRIMONII SEU DE DEBITO CONIUGALI (1)

Articulus

I.

De liceitate actus coniugalis in se considerati.
Palam est hanc salebrosam materiam attingendam non esse, nisi
urgente necessitate, humili et purissima intentione, opportunis adhi­
bitis cautelis, praesertim frequenti ac pia ad Deum atque ad Dei­
param Virginem mentis elevatione, ut peccati periculum prorsus
amoveatur.

793. Notio actus coniugalis. — Est illa coniugum actio, quae
ad conservandum et propagandum genus humanum a natura insti­
tuta est, scii, copula carnalis.
Huiusmodi actio vocatur ab Apostolo debitum (I Cor. vu, 3) i.
e. obligatio quae iuri coniugali respondet; nam coniuges ex contractu
matrimoniali hanc sibi mutuo actionem praestare debent. Cum enim
vir sui corporis potestatem non habeat sed mulier, et vicissim, patet
(1) Cfr. Sanchez, lib· IX. disp. 2 ss.; S. Alph., lib. VI, n. 9<H>; Ball.-1'alni., \ 1. n. 306;
Antonelli, 1. n. 351 ss.; Lehmkuhl, II. n. 833 ss.; Alberti, Dc scjrto ct nono praecepto ct usu
milriui >niit Romae, 191 I; Vorineorsch, De castitate cl vitiis contrariis, n.2(R>.ss· ed.alt.; Capp ilo, Quaestiones dr matrimonio, p. (»8 ss.; Xohlln. Dc sexto praecepto ct dc usu matrimonii.
O‘niponte, 1921; Pise Ita. /λ luxuria ct dc usu matrimonii, Amrustao Taurinorum. 1908.

792

CAPUT XII - ARTICULUS I

utrumque coniugem teneri corpus suum praebere ad petitionem alte­
rius. Hinc petitio et redditio debiti (2).
Ius et officium quoad debitum coniugale, de quo in can. 1111,
non est actioni obnoxium, cum sit fori interni (3).

794. Liceitas actus coniugalis. — 1. Actus coniugalis in se Iicitus et honestus est. Sane:
1° Est medium a Deo ordinatum ad propagandum genus hu­
manum; quare, si non excludat ur rectus finis, non solum licitus, ve­
rum etiam, suppositis supponendis, meritorius est.
2° Insuper in Sacra Scriptura actus coniugalis directe praeci­
pitur protoparentibus illis verbis: crescite et multiplicamini (1); rtqui
sine blasphemia dici nequit Deum quidquam iubere, quod non sit
licitum atque honestum.
3° Tandem Christus D. contractum matrimonialem, quo co­
niuges mutuo sibi conferunt ius ad actum coniugalem, evexit ad di­
gnitatem sacramenti; atqui solum contractus, quo contrahentes se
obligant ad rem licitam et honestam, ad tantam dignitatem evehi
potuit. Ideo S. Paulus matrimonium laudat et actum coniugalem coniugibus praecipit (5). Idque confirmatur can. 1081, § 2.
2. Actus coniugalis etiam in iis circumstantiis est licitus, in quibus ge­
neratio prolie obtineri non potest, dummodo naturali modo peragi possit,
Coniuges enim habent ius ad actum coniugalem, quamdiu unus saltem ex
finibus essentialibus matrimonii per illuni actum obtineri potest; sed etiam
sedatio concupiscentiae est finis essentialis (n. 8, 2); ergo actus coniugalis
licite poni potest, etsi proles non sequatur, ob huiusmodi finem (G).
Hinc patet, cur licite copulam habeant senes et steriles, etsi generatio proliex ea sit impossibilis, dummodo naturalis copulae (saltem imperfecto modo
capaces sint.
Item licita est copula tempore praegnationis, etsi eo tempore concepti»
fieri non possit, nisi ob aliam causam copula prohibeatur.
Huc spectat vexata quaestio, do qua hinc inde acriter nostra aetate
(2) Cfr. S. Thom. 2-2, q. 153; Contra Gentes, lib. Ill, cnp. 122 ss.; S. Alph., I. c. jj. 92;;
BaU.-Palm., I. c. n. 398; Noldin, I. c. η. 64.
(3) Mirum sauo quod magistratus civilis italiens declaraverit subisse actioni poenali
(ari. 570) coniugem qui renuat alteri parti debitum reddere! Cfr. Diritto ecclesiastico 193$;
p. 133 ss.; 1937, p. 232; Giuri.-i>riid< >izu Ital., 1937, p. 118.
(1) Gen. i, 28; I Cor., vn, 3.
,JB|
(5) llcbr. xiii, l; 1 Cor. vn, 3. Cfr. Cappello, l. c. p. 72; Bail.-Palm., I, c. u. 306;
Lchmkuhl, l. c. n. 1063; I) Annibale, III, η. 049; Noldin, l. c. η. 65; Do Smet, I. c. n. 207 (6) Cfr. Ball.-Palm., I. c. n. 323 ss.; Venneerseh, I. c. n. 226; Cappello, I. c. p. 74; I>
Smet, I. c. n. 210.

DK LICEITATE ACTUS CONIUGALIS IN SE CONSIDERATI

793

disceptatum fuit: utrum licite coniuges abstinere possint a carnali commercio
statis temporibus, cum prolis conceptio impossibilis aut difficilior est.
De illiceitate huiusmodi agendi rationis non constat. Dissentiunt tamen
periti in hac re circa impossibilitatem aut maiorem difficultatem conceptionis
necne; alii siquidem affirmant, alii negant, alii distinguunt inter casum et
casum.
Regula practice servanda haec est: confessarius abstineat a consilio dando
in eiusmodi re, sed coniugibus suadeat ut omnia rite faciant iuxta legem Dei
et matrimonii sanctitatem.
De iis qui dubia vel certa impotentia laborant, dicetur infra (n. 814).

795. Conditiones requisitae ad liceitate H actus coniugalis. —
1. Actus coniugalis ita perfici debet ut finis essentialis matrimonii,
qui est generatio prolis, naturali modo obtineri possit. Necesse non
est, ut finis iste reipsa obtineatur; at omnino requiritur, ut ex parte
actus obtineri possit. Nam semen virile a natura· non subministratur,
nisi ad prolem naturali copula generandam (7).
Unde graviter peccant coniuges, si quidquam faciant quo gene­
ratio impediatur, aut si ita congrediantur, ut generatio vel impos­
sibilis vel saltem improbabilis sit: siquidem contra naturam et finem
primarium matrimonii agunt.
Hinc patet solutio ad casus practicos:
1° Si vir peracta seminatione se retrahit non exspectando seminationem
mulieris non peccat, quia nihil (it, quo generatio impediatur ex parte ipsius,
et simul adsit aliqua ratio ita agendi. Imo casus iste, de quo veteres (8) et
etiam recent iores (9), est mere fictilius; nam, semine eiaeulato, membrum
virile statim mollescit, ac proinde extra vaginam naturaliter defluit, ut scite
animadvertit Capcllmann (10). Cfr. n. 796, 4, 6.
2° Si uxor seminationem cohibet, quando vir iam seminavit, huiusmodi omissio seminationis, iuxta plures, peccatum non est (11).
At ratione /inis seu intentionis, peccatum potest esse grave vel leve.
Nam si mulier cohibeat seminationem ad impediendam generationem, gra­
viter peccat; si ex alia intentione id faciat, culpa erit mortalis aut venialis
vel nulla, prout ipsa intentio est culpabilis graviter vel leviter aut inculpabilis.
3° .Mulier ne cohibeat seminationem, quia ex sententia physiologorum
probabile est, spem futurae conceptionis augeri, si mulier, dum actus coniu­
galis exercetur, ipsa quoque ad effusionem humoris excitetur et seminatio
eodem tempore accidat, quo vir semen effundit (12).
(7) Lehmkuhl, Z. c. n. 1064; Noldin» Z. c. n. 67; Alberti, Z. c. n. 153 ss.
(8) Cfr. S. Alph., Z. c. n. 918.
(9) Ball.-Palm., Z. r. n. 380; Noldin» Z. c. n. 67; Alberti, Z. c. n. 156.
(in) Op. cit. de matr.9 II, 2.
(11) Cfr. Sanchez, Z. c. disp. 19, n. 4 ss.; S. Alph., I. c. n. 918; Noldin, Z. c. n. 67.
(12) Cfr. StZihr-KaniHUnüller, /landbueh der Pastoralmtdicin, p. 167, Freiburg i. B. I960.

791

CAPUT XII -

\RTICULUS 1

Setl praesertim ex alio capite potest mulier peccaie. Nani ipsa lenctui
ex iustitia erga virum ad talem actum coniugalem, qui viro procuret comple­
tam illam voluptatem, quae naturaliter actui coniugali inest. Dicunt autem
physiologi tunc adesse maximam voluptatem, eum uterquo seminat, durante
actu, praesertim si simul (13).
Quare mulier non videtur a peccato gravi excusanda, praesertim siconsuito et frequenter id agat (14).
Unde si confessarius interrogetur (secus sileat dc hisce rebus), muliere*
hortetur ne, dum actum coniugalem exercent, seminationem quoquo modo
cohibeant.

796. 2. Recens physiologia docet generationem haberi posse,
•etiam quando semen virile ad ora organi muliebris effunditur.
Quapropter si actus coniugalis alio eoque perfectiore modo haberi
nequeat hac ratione illum exercere licet. Si autem perfectior modus
possibilis est, non licet actum coniugalem hoc imperfecto modo
exercere, quia solum rarissime et per accidens sequitur· generatio.
Cfr. n. 814.
Si vir penetret partem tantum vaginae uxoris ibique semen ef­
fundat, per se non peccat, nisi agat prava intentione impediendi ge­
nerationem, quia hoc modo conceptio redditur quidem difllcilior, at
non impossibilis nec improbabilis. Coniuges enim non tenentur eli­
gere modum certiorem, quo proles concipiatur. Si vero solum ad dif­
ficiliorem reddendam conceptionem ita congrediantur, certe peccant,
quia aliqua inordinatio est.
Item prohibentur coniuges positivam actionem directe ponere,
qua conceptio impediatur, etsi probabiliter tantum. Quare illicitum
est, in vaginam mulieris introducere non solum media, quibus semen
enecetur, sed etiam media, ex. gr. genus quoddam adipis vel butyri,
quibus semen non destruitur, sed conceptio minus probabilis red­
ditur (15).
3. Actus coniugalis licitus est iis coniugibus, qui ob senectutem
vel ob aliam indispositionem semen plerumque extra vas effundunt,
modo adsit aliqua probabilis spes semen intra vas effundendi. Quaindiu enim spes probabilis generationis adest, coniuges ius habent ad
copulam. Quodsi semen reipsa effunditur, id per accidens evenit (10).
(13) Cfr. StOhr, l. c. p. 460 b.; Capellnuinn, Z. c. n. 3.
(11) Cfr. Sparer, part. IV, cap. 2, sect. 3, η. 191; Berardi, Praxis confcsaar., I, n. OB.
(15) Cfr. Noklin, Z. c. n. 68; Cappello, Z. r. p. 75; Vcrmeorach I c n 238
(1C) Sanchez I. c. disp. 17 n. 21; Lacroix, lib. VI, part. 3, n. 318; S. Alph., /. r. n. 951;
Laytnnnn, lib. III, sect. 4. n. 10; Sporer, part. IV, cap. I. H. pj7.

DE LICEITATE ACTUS CONIUGALIS IN SE CONSIDERATI

795

4. Coniuges, qui copulam ante seminationem abrumpunt, excluso periculo
semen extra vas effundendi, non peccant, ei id faciant mutuo consensu et
adsit iusta causa ita agendi, v. g. ne seminatio noceat saluti. Actus coniu­
galis in hoc casu rationem tactus impudici habet, qui in coniugatis excluso
pollutionis periculo non est graviter illicitus, et si ex iusta causa fiat. ex. gr.
ad sedandam concupiscentiam, culpa vacat. Quodsi unus sine consensu alte­
rius so retrahit, graviter peccat, quia huius ius violat in re gravi (17).
Plerumque tamen huiusmodi actu inducitur periculum proximum pol­
lutionis.

5. Actus coniugalis licite interrumpitur, quamvis ex naturae con­
citatione secutura sit pollutio, si causa sufficiens interrumpendi exsi­
stat; v. g. si ex continuatione immineat periculum morbi, vel mortis
ab hoste, vel scandali (IS).
6. Non potest vir sine aliqua causa, etiam de consensu mulieris
et secluso periculo proximo semen extra vas effundendi, se retrahere
ante seminationem, quando mulier iam seminavit vel adeo excitata
est ut effusionem humoris impedire nequeat (19).

797. 7. Non peccat mulier, quae statim post copulam surgit, am­
bulat vel mingit. Parietes vaginales illico inter se cohaerent et va­
ginam claudunt , ita ut semen receptum ordinarie non emittatur. Proinde
eiusmodi agendi ratione nihil fit, quo generatio impediatur. Si tamen
id fieret animo expellendi semen et impediendi generationem, haec
prava intentio peccatum esset, et quidem grave.
8. Omnis actio, qua mulier semen receptum expellere conatur
ad impediendam generationem, mortale est (20). Quamvis enim actio,
qua utitur, ad illum effectum producendum insufficiens sit, ex prava
tamen intentione grave peccatum committit. Actio, quae directe tendit
ad semen expellendum, est intrinsece mala: unde non excusatur v. g,
ob molestias partus, ob periculum abortus, etc.
Dicunt physiologi lotiones vaginales generationem impedire posse,
si statim post copulam fiant; ordinario autem nullum haberi peri­
culum, si aliquo tempore post copulam liant, v. g. post duas vel
tres horas.
(17) Sanchez, /. c. disp. 19, n. 3: Luymann, 7. c.; S. Alph.,1. c. n. 918; Sport r. I. r. cap. 2.
n. 190; S. Antoninus, part. 3, tit. 1, cap. 20, 5 3; Bonaclnn. q. 1. punct. 10, n. 16.
(18) Sanchez, l. c. disp. 19, n. 6: Bnsomb. apud 8. Alph., /. c. n. 954; Lessins. lib. IV,
cap. 3, n. 55; Salmant.. tract. 9, cap. 45, η. 81.
,
(19) Cfr. S. Alph. L c. ; Sanchez, l. c. n. i; Salmant../. c.; Sa. v. Debitum coniugalr, n. 17;
Palndanus, in IV. 1). 31, q. 3. art. 3, conci. 5, ct alii.
(20) Cfr. Cappello, l. c. p. 76; Lchmkuhl,/. c. n. 1070; liberti, I. c. n. 125 ss.; Vcrmcerscb,
I· c. n. 261.

796

CAPUT XII - ARTICULUS I

Sicuti mulier receptum semen servare debet, ita etiam cavere
tenetur, ne eius ascensum in uterum impediat. Quare nullatenus licet
adhibito medicamento ante copulam os uteri claudere, quo ascemib
seminis impediatur ct foecundatio ovilli impossibilis reddatur.
Attamen mulieri, quae vi vel dolo ad copulam habendam coaeta
fuit, licet semen receptum statim post copulam, antequam facta sit
conceptio, lotione vel alio modo expellere: semen enim tum se habet
ad modum iniusti aggressoris, quem repellere licet (21).
9. Si copula naturali et convenienti modo perficitur, mulier autan
receptum semen propter indispositionem organorum retinere nequit,
copula licita est: seminis eiectio per accidens evenit.

798. 10. Coniugibus in usu matrimonii liciti sunt omnes actus b(curiae imperfecti sive mutui sive solitarii, qui ad actum coniugaleiu
perficiendum vel necessarii vel utiles sunt.
Ratio, cur huiusmodi actus sint liciti, evidens est: cui permittitur
finis, permittitur etiam media relativa, et cui permittitur actus con­
summatus, permitt untur etiam actus, qui ab ipsa natura ut dispositio
ct praeparatio ad illum ordinantur (22).
Quare :
1° Ubi adest intentio perficiendi copulam, coniugibus liciti
sunt aspectus, tactus etc., qui ad eam excitant, sive ante copulam sive
in ipsa copula fiant. Cavere tamen debent coniuges, ne diutius in
eiusmodi actibus immorando pollutio sequatur; si tamen praeter intentionem quandoque sequeretur, nulla foret culpa.
2° Si copula ex parte viri iam consummata, hic se retrahit,
antequam mulier seminaverit, potest ipsa tactibus vel alio modo
actum complere et plenam sibi procurare voluptatem (23).
Nam: a) actus coniugalis moraliter perseverat.; b) mulier ex matrimonio
et ex actu coniugali ius habet ad completam voluptatem, quamque bccus
rarissime experiretur, cum ordinarie viri prius seminent, nec generatini pos­
sint, sese non retrahendo, exspectare seminationem mulieris; c) haec seminatio,
quamvis non sit necessaria ad generationem, aliquid tamen reipsa confert
ad foetus conceptionem; quae naturalis ordinatio seminationis muliebris suf­
ficit, ut mulieri actum complere liceat.
(21) Lehmkuhl, Z. c. I. n. 1013; Gônicot, I. c. I, n. 378; Noldin, l. r. n. 60; Cappdle.
I. c. p. 77.
(22) S. Alph., Z. c. n. 910; BaU.-Palm., I. c. n. 373 es.; Lehmkuhl, l. c. III, n. 106G; D.
Smet, l. c. n. 211; Cappello, l. c. p. 79; Vermecrsch, 1. c. n. 271.
(23) 3. Alph., Z. c. n. 919; Lesslus, Z. c. cap. 3, n. 91; Sporer, I. c. n. 191; Salmant.J.r
cap. 15, n. SO; Elbel, Z. c. n. 125; Cappello, Z. c. p. 8o.

DE LIOEITATE ACTUS CONTUG. RATIONE CIRCUMSTANT.

797

Quidam dicunt (21), id licere mulieri etiam imruediate ante copulam,
si nec intra nec post eam seminare valet. Quae sententia admitti ne­
quit, si mulier potest intra vel immediate post copulam seminare;
si e contra id nullatenus perficere valeat, praedicta opinio sat proba­
bilis videt ur.
Nonnulli censent idipsum licere mulieri etiam in casu quo vir ona­
nist a se retrahit ante seminationem (25).
Hanc sententiam probabilem dicere non audemus.
11. Non licet viro se tactibus excitare ad seminationem, si mulier
se retrahat ante copulam perfectam, sive ipsa seminaverit sive non.
Huiusmodi etiam seminis emissio non esset complementum actus
generationis, sed voluntaria pollutio atque seminis frustratio (26).

Articulus

II.

De liceitate actus coniugalis ratione circumstantiarum.
Circumstantiae praecipuae, quae reddere possunt actum coniugalem illicitum et moraliter malum, sunt finis, situs, locus et tempus.
Breviter de singulis.
799. Finis. — 1. Plures sunt fines, propter quos actus coniugalis
exerceri potest. Alii sunt proprii ot essentiales, alii improprii et
accidentales.
Proprii sunt: 1° ad prolem generandam: 2° in remedium concu­
piscentiae i. e. ad sedandam libidinem. Nonnulli addunt etiam
tertium, scii, ad satisfaciendum compart i legitime petenti, seu obli­
gationi erga alterum coniugem.
Improprii et accidentales sunt, ex. gr., mutuus amor fovendus,
sanitas corporis conservanda, etc.
2. Actus coniugalis licite exerceri potest ob qiicmcunique finem
honestum, sive proprium et essentialem sive improprium et acciden­
talem. Nam si agitur de fine proprio, palam est, licere actionem
naturae conformem exercere ob fines, quos auctor naturae in eius
institutione intendit; si agitur do fine improprio, ratio est, quia actus
(21)
Berardi,
(25)
(26)

Cfr. Xoldin, l. c. n. 70; Bucceroni,
conscientiae, 1. p. 261 ss., Roinat, 1013:
/. c.
Capelhnann, Z. c. n. 2; Berunli, l. c. n. 993; Génicot, Π, η. 546; Piirhi. I. r. η. 152, 2.
Sanchez, Z. c. disp. 17, η. 12 se.; S. Alph., L c. n. 910; Bonacina. q. i, punct.G.n. 15.

de se bonus licite poni potest ad finem honestum, ad quem conse­
quendum utilis est (1).
Videtur S. Thom. (2) docere actum coniugalem ad vitandam propriam
non coniugis, incontinentiam peractum esse peccatum veniale. Dicimus u
detur, quia mens Angelici non satis liquet; imo Ballerini (3) egregie ostendit
aliam profecto esse doctrinam Angelici Doctoris.
Ceterum, quaecumque sit eius doctrina in hac re, DI), post 8. Alph.(t
tenent communius, nullum in casu esse peccatum. Quae sententia certa ts.
tum quia huiusmodi finis est proprius et essentialis matrimonii ideoque i?
cessario honestus, tum quia Apostolus manifeste supponit opus couiugii ob
hunc finem peractum esse licitum (5).

3. Perficere actum coniugalem cum affectu ad aliam personam,
quam quis sibi repraesentat, ut ex ea delectationem venerea!,
capiat, est adulterium mentale ideoque peccatum grave: siquidem
est delectatio morosa (i. e. cum consensu in eam) in obiecto letalitei
malo (6).
At si delectatio in nulla re turpi esset, sed in sola pulchritudine
viri aut feminae, ut sic ad actum coniugalem quis excitetur, peccatum
abesset. At huiusmodi delectatio practice est valde periculosa.

800. 4. Exercere actum coniugalem ob solam voluptatem est
peccatum, sed tantum veniale. Ratio primi, quia inordinatio est,
velle sistere in aliqua re tamquam fine, quam naturae auctor voluii
tamquam medium ad finem; ratio secundi, quia inordinatio con­
sistit in defectu relationis ad finem proprium, quae natura sua
levis est.
Hinc damnata fuit ab Innocentio XI haec (9a) propositio: «0/w
coni ug ii ob solam voluptatem exercitum omni penitus culpa card <i<
dejectu veniali ».
Tunc autem actus coniugalis exercetur ob solam voluptatem,
cum omnes fines proprii ipsius coniugii positive excluduntur (7).
( 1) Cfr. S. Thom., 2-2, q. 153, art. 2; Suppi, q. 18, art. 2; Contra (tent.. lib. III. cap. 122^..
S. Alph., 7. c. d. 883; Ball.-Palm., 7. r., n. 369; Lchinkuhl. 7. r. n. 1064.
(2) Suppi., q. 49, art. 5, ad 2.
(3) Loc. cit. n. 321 ss.
’
(4) Loc. cit. n. 882.
"
(5) I Cor. vil, 2, 5.
(6) Cfr. Sanchez, 7. c. n. 6; Sporcr, 7. c. n. 505; S. Alph., 7. c. n. 918; Lacroix, 7. c. n. 32y.
Ball.-Paint·, I. c. n. 362.
(7) Vide quae de hac rc scitissime atque eruditissime 1 radit Ballerini (1, n. 101; VI.
nn. 323-361) cuius doctrinae recent lores moral istac. Ipsis quoquo adversariis non exceptis
practice adhaerent (ere omnes. Quod naviter attendendum est.

DE LICETTATE ACTUS CONTUG. RATIONE CIRCUMSTA NT.

799

Quae positiva exclusio fere semper abest, ita ut veniale peccatum
operantis propter solani voluptatem vix unquam reipsa aderit.
5. Necesse non est, ut coniuges in usu matrimonii generationem
intendant; imo ex insta causa — v. g. si constet mulierem abortum
pati aut prolem mortuam in lucem edere aut partum esse valde
periculosum — optare possunt, ne conceptio sequatur, dummodo
nullo medio utantur ad illam impediendam. Proinde ex tali desiderio
vitandi prolem, licet per se coniugii usum restringere ad illud tempus,
quo minor est possibilitas futurae conceptionis (8).

801. Situs. — 1. Situs naturalis copulae est ut vir sit incubus
et mulier succuba: iste enim modus aptior est ad seminis in vas
mulieris infusionem. Quilibet alius situs dicitur innaturalis. Per situm
innat uralem generatio redditur quidem difficilior, at non impossi­
bilis, quia semen non per descensum, sed per attractionem ad ovaria
pertingit (9).
2. Situs innaturalis, quicumque is sit, non excedit peccatum
veniale, modo exclusum sit grave periculum effundendi semen extra
vas. Nam quilibet situs, quo copula haberi potest, ad generationem
aptus est.
Numquam interrogandi sunt coniuges de situ, ad copulam coniu­
galem adhibito, cum res non sit ad confessionem necessaria. Si ipsi
poenitentes consilii causa de hac re interrogent, confessarius in
genere tantum respondeat, ut actum debite et, quantum fieri
potest, naturali modo perficiant. Si poenitentes de situ innaturali
se accusant, interroget, utrum ex illa copula sequi potuerit generatio,
an non.
3. Ex quaelibet iusta causa, e. g. propter periculum vel propter diffi­
cultatem naturali modo congrediendi, licet mutaro situm, etiamsi aliqua pars
seminis extra vas effundatur; imo, si alius modus congrediendi impossibilis
est, quamvis magna pars seminis effundatur. Nam ex una parte huiusmodi
effusio per accidens lit, ex alia vero parte generatio non impeditur, cum ad
eam modica pars seminis satis sit (10).

802. Locus. — 1. Verecundia· et caritas, ex qua scandalum
praecaveri debet, postulant omnino ut nonnisi loco secreto usus
(8) Cfr. S. Alph., I. c. n. 883; Lehmkuhl, l. c. n. 1080; Do Smet, l. c. n. 209 s.; Noldin,
i c. 11. 69; Cappello, Z. c. p. 84.
(9) Sanchez, /. c. diep. 16, n. 5; S. Alph., L c. n. 917; BalL-Palm., L c. n. 364; Lchinkiihh
i c. n. 1081; StOhr, Z. c. p. 502.
(10) Cappello, Z. c. p. 85; Alberti, Z. c. n. 123; Vormcorech, l. c. u. 240.

800

CAPUT ΧΠ - ARTICULUS Π

matrimonii habeatur; idquo, uti patet, sub gravi (11). Caveant
parentes ne in eodem cubiculo alii lectum suum habeant, vel sal­
tem ne per matrimonii usum occasionem ruinae spiritualis ώ
praebeant.
2. Ex reverentia loco sacro debita, actu coniugali abstinendum
est in aede sacra. Hoc olim, ex iure positivo, tamquam grave sacri­
legium locale prohibebatur, ita ut voluntaria simul et notoria semini*
humani effusio ecclesiam violaret (12), excepto casu necessitati*,
cum coniuges coacti diu, idest per aliquot dies, manere in ecclesia,
non possent se continere. Quae causa violationis hodie non amplia*
exsistit (cfr. can. 1172, § 1) (13).

803. Tempus. — Actus coniugalis potest esse illicitus rationtemporis, vel propter reverentiam mysteriis divinis debitam, ve',
propter nocumentum quod alterutri coniuguni aut proli concepta*
afferre potest. Illa circumstantia attenditur· tempore sacro; haec
tempore menstruationis, praegnationis, purgationis, lactationis et in­
firmitatis.
1° Tempore sacro. Non exsistit (neque unquam exstitit) lex
ecclesiastica, quae usum matrimonii diebus sacris prohibeat. Ea
quae in contrarium ex Patribus vel ex iure canonico afferuntur,
non de praecepto, sed potius de consilio intelligenda sunt (11). Be
in se inspecta, consultum quidem est, ut coniuges diebus, qui poe­
nitentiae agendae potissimum dedicati sint, et praesertim diebus
sanctae communionis a petendo debito abstineant; si tamen nocte
praecedente honeste copulam habuerint, a sancta communione non
arcentur (15).
2° Pro aliis temporibus universim valet hoc principium: illiceitas actus maxime pendet ac mensuratur ab exsistentia et gra­
vitate periculi damni inferendi; quare si periculum est grave, copula
coniugalis est per se let aliter prohibita; si leve damnum timetur,
nonnisi leviter illicitus est usus matrimonii. Diximus per se, nam
in utroque casu ratio proportionate excusat. Expedit de singulis his
temporibus nonnulla dicere.
(11) Lehnikuld, Z. c. n. 1084; Cappello, Z. c. p. 86; Alberti, Z. c.
(12) S· Alph., Ill, n. 158; VI, n. 920; Sanchez, Z. c. disp. 15, n. 12; Lacroix, L r. n. 1070e.;
Salmnnt., Z. r. cap. 15, n. 65 ss.; Vosqucz, in 1-2, dh$p. 98, cap. 3, n. 6; RellTenst., lib, HI,
Ut. 40 u. 22; Gaap&rrl, Dc Evch., I, n. 252.
(13) Quare emendanda eunt quae habet Noldin, Z. c. n. 80, cd. XVII-XVIII, un. 1#21.
(II) Cfr. Noldin, Z. c.; Sanchez, Z. c. diep. 12, n. 5; Bonacina, Z. c. n. 30 ; Coninck, disp. 31.
dub. 9, n. 75; S. Alph., VI, n. 923; Cappello, Z. c. p. 88.
(15) Cfr. Cappello, Dc Sacramenti#, 1, n. 523.

BE LTCEITATE ACTUS CONIUG. RATIONE CIRXJUMST \ XT.

801

3" Tempore /luxus menstrui. Lex tnoeaica severe prohibebat hoc tem­
pore iisiiin matrimonii. In nova oeconomia coniugalis copula nullo positivo
iure vetatur. Quare per se licita est. At, seclusa causa, abstinentia suadetur
tum ex naturali quodam horrore tum praesertim cx periculo sanitatis, quod
imminet uxori. Huiusmodi periculum ordinarie est leve tantum ideoque ex­
cusat quaelibet causa rationabilis.
Hodie omnes admittunt, teste scientia physiologica, inane prorsus esse
quod veteres timebant, scilicet prolem hoc tempore conceptam nasci in­
firmam (16).
Si mulier patiatur fluxum specialem seu extraordinarium, de liceitate
aut illiceitato copulae indicandum est secundum principia generalia de usu
matrimonii qui infirmis permittitur vel prohibetur (17). Huiusmodi enim
fluxus est morbus quidam.

4° Tempore praegnationis. Actus coniugalis est per se licitus,
quia, quamvis generatio amplius haberi nequeat, alii adesse possunt
fines ad eum cohonestandum; fieri potest illicitus per accidens ob
periculum abortus. Hoc vero facile exstat primis praesertim et ultimis
praegnationis temporibus, si copula· habeatur etïraenata et saepe
repetita; si sit moderata, in uxoribus sanis non est probabile (18).
5° Tempore purgationis puerperalis. Copula est illicita non
quidem propter se, sed propter damnum quod uxori imminet. Peri­
culum generatin'! est grave per duas priores hebdomadas post partum,
est leve per quatuor sequentes hebdomadas (19).
Licet coniugibus uti matrimonio tempore minus apto ad fecundationem iuxta theoriam Ogino et aliorum.
6° Tempore laetationis copula simpliciter licita dicenda est.
Putarunt quidem aliqui periculum adesse inficiendi lac, ac proinde
nocendi proli; verum quamvis nova conceptione (quae raro hoc
tempore contingit) lac diluatur ac minuatur et brevi desinat, tamen
certum est ipsum non corrumpi: et proles artificiali lactatione nutriri
potest.

804. 7° Tempore morbi, actus coniugalis est illicitus, si et qua­
tenus cum vitae vel sanitatis periculo cohaeret; de quo, si dubium
(16) Cfr. Offers, I. <·. p. 61; De Smet. I. c. n. 226: Lehmkuhl, /. e. n. 1086; Forel. La
i/uedimi sexuelle, etc., p. 51, Paris. 1006; Antonelli, II, η. 757 ss.
(17) Vermeersch, l. r. η. 230, 3; Noldin, l. c. η. 82; Cappello, l. c. p. 92.
(18) Sanchez, /. c. n. 3; Satinant., I. c. n. 78; Génicot-Salemnns, /. r. η. 511; Lehmkuhl,
I. r. n. 1082: Stôlrr, /. r. p. 501 es.; Antonelli, l. C. n. 761 ss.
(10) Cfr. Càpellmann, l. c.; De Smot, l. c. n. 226; Lehmkuhl, l. c. n. 1083; Gemelli, .Von
nvxrhabrrix, p. 67 ss.; Florentine, 1012.
Plures AA. (cfr. S. Alph., I. c. n. 926) dicunt esse veniale ob indecentiam, nisi excuset
aliqua causa rationabilis. Haec ratio scii, indecentia merito u recentioribus moralist is niicitur,
quia aiunt, peculiarity indecentia, et quidem sub culpa vetitu, non exsistit. Quid sane ipsa co­
pula, in se spectata, indecentius 1

51 — Cappello, De Sacramentis. V.

802

CAPUT XII - ARTICULUS Π

exstat, medicus consulendus est. Γ11 particulari distinguere iuvat inter
morbos contagiosos et non contagiosos.
Itaque:
a) Si una pars laborat morbo syphilitico seu venerco, usus matrimonii
illicitus est propter gravissima damna, (piae tam coniparti quam proli aïïcrt
Excusat causa gravis, praesertim periculum incontinentiae (20).
b) Coniugibus qui phthisi laborant usus matrimonii illicitus non esi,
tum quia phthisici ordinarie vehementem concupiscentiam experiuntur, tum
quia ex modico usu matrimonii damnum, saltem grave, non provenit.
Nam, licet phthisis sit morbus contagiosus, ex usu matrimonii tamen
potius haeredit arius dicendus est, quia periculum infectionis per copulam
vix unquam inducitur. Proles ex parentibus phthisicis genita non orittu
phthisi affecta, sed postea eam facile contrahit propter maximam ad hunc
morbum dispositionem a parentibus haereditate acceptam (21).
c) Si morbi non sunt contagiosi, copula licita est, ubi morbi sunt le­
viores et parum debilitantes; at illicita est, ubi morbi sunt multum debili­
tantes et cum febri vel magno dolore coniuncti, quia per copulam ordinarie
peiores fiunt.

805. 8° Copula post prandium vel balneum licita est. Periculum
sanitatis, de quo plura apud veteres 1)1). (22), vel nullum est, vel
leve dumtaxat, saltem in casibus ordinariis (23).
9° Mulier cui cx medici indicio proximus partus mortem sit al­
laturus, ordinarie non est obliganda, ut ab usu matrimonii abstineat,
tum quia conceptio est incerta, tum quia saepe huiusmodi medicorum
indicia, teste experientia, erronea sunt.
10° Actus coniugalis licitus est, quamvis constet mulierem
abortum pati aut prolem mortuam in lucem edere. Nonnulli ad id
requirunt causam valde gravem, v. g. periculum incontinentiae; alii
censent sufficere quameumque causam iustam, tum quia eiusmodi
effectus sunt incerti, tum quia caritas erga prolem non obligat cum
tanto incommodo (24).
Haec sententia videtur vere probabilis.
(20) Cfr. Sanchez, l. c. disp. 24, n. 23; S. Alph., /. c. n. 1)09; Laymann, l. c. tract. 10»
part. 3, cap. 1, n. ô; Bonacina, l. c. q. 1, punct. 1, n. 8; Capollmann, l. c.; Antonelli, l.c·
n. 778 es.
(21) Cappello, l. c. p. 94; Noldin, Z. c. n. 80; Antonelli, L c. n. 800 es.; Lehmkuhl, /. c.
n. 1083.
(22) Cfr. Sanchez, l. c. disp. 21, η. 4 b.; S. Alph., /. c. n. 910; Bonacina, l. c. punct. I,
n. 4 ss.; S. Antoninus, part. 3, tit. 1, cap. 20, § io.
'
(23) Lehmkuhl, l. c.; Venneersch, l. c. n. 239; Capellmann, Z. c.
.λ*
(21) Cfr. Cappello, l. c. p. 92; Sanchez, Z. c. n. 21 s.; Noldin, l. c.; De Smet, l. c. n. 226;
Lehmkuhl, Z. c. n. 1064, 3.

DE ILLICITIS INTER CONIUGES

Articulus

803

ΙΠ.

De illicitis inter coniuges.
806. Principia. — 1. Peccatum mortale in coniugibus id solum
est generatim, quod lit contra finem primarium matrimonii, seu prolis
generationem; atqui praeter voluntariam pollutionem, sive solitariam
sive onanist icam, et praeter crimen sodomiae, nihil est cont ra finem
primarium coniugii; ergo (1).
Quare pollutio eius quo proximum periculum in coniugatis, non
minus quam in solutis, illicita est; imo tum ipsa pollutio tum actiones
quae eius periculum inducunt, in coniugatis gravius peccatum sunt,
cum non solum castitas, verum etiam iustitia laedatur.
Etiam in uxore pollutio seu delectatio venerea completu, quae fit
cum effusione humoris vaginalis, est certe peccatum grave. Dicimus
certe, quia contraria paucorum sententia neque intrinsece neque ex·
trmseeo probabilis est, imo, ob consectaria gravissima quae ex ea
necessario sequuntur, nobis absurda videtur.
Idque omnino tenendum, sive huiusmodi effusio humoris vagi­
nalis dicatur pollutio an non, sive consideretur ut actus completus
vel minus. Non sit quaestio de verbis. Unde attendenda est delectatio
venerea completa extra copulam coniugalem habita (2).
2. Delectatio venerea intra matrimonium quaesita i. e. per actus
natura sua ad copulam coniugalem ordinatos coniugibus in se licita
est, et quidem non solum quando copulam intendunt, sed etiam quando
eam habere nequeunt aut nolunt.
3. Egregie Pius XI. Encycl. « Casti connubii », 31 dee. 1930,
docet: « At nulla profecto ratio, ne gravissima quidem, efficere potest·,
nt quod intrinsece est contra naturam, id cum natura congruens et
honestum fiat. Cum autem actus coniugii suapte natura proli gene­
randae sit destimitus, qui, in eo exercendo, naturali hac eum vi atqu12
virtute de industria destituunt, contra naturam agunt et turpe quid
atque intrinsece inhonestum operantur».
Ex his principiis patet quid sit dicendum 1° de actibus imper(1)
kuhl, I.
(2)
not. 2;

(‘appello, /. d. p. 97: Ball.-Palm., /. c. n. 373; (tfnicot-Sfilsmann, /. c. n. 518; Lvhm·
c, n. 1063; Albert i, /. c, n. 123.
Cfr. Gury-Ball., I, η. 129, in nota; Vermcorsch, /. d. n. 278; Do Sinet, L c. n. 211,
(îônicot-.SuNnuuis, 1, η. 396; CapjK*l!ot /. r. p. 98 ββ.

801

CAPUT XII -

UlTICULUS III

feclis mutuis, 2n de actibus imperfectis solitariis, 3° de morosis dtketationibus et desideriis.

807. Actus imperfecti

— Illi dicuntur actus imperjedi,
in quibus non intervenit terminus ultimus Venereorum, qui est plena
effusio seminis (vel plena resolutio naturae). Huiusmodi sunt tactus,
oscula, amplexus, verba obscena.
Isti actus, etsi ad copulam non ordinentur, liciti sunt, si aliquo
fine honesto, v. g. ad fovendum mutuum amorem cohonestantur,
et proximum pollutionis periculum absit; veniale peccatum efficiunt,
si ex sola voluptate exerceantur (3).
Π intui.

Nonnulli excipiunt (4) quosdam actus enormiter obscenos, v. g. immit­
tere genitalia in os mulieris, vas praeposterum penetrare, genitalia lam­
bere etc., qui quandoque inter coniuges peraguntur. Hi vero actus non ideo
praecise, quod obsceni, peccati gravis damnandi sunt, sed quia vix umquam
sine proximo pollutionis periculo exerceri possunt; unde si de facto con­
staret in determinatis personis illos actus eiusmodi periculum non inducere,
excluso affectu sodom it ico, graviter peccaminosi non essent.
Contraria sententia, (piae tenet huiusmodi actus per se esse peccatum
mortale etiam citra pollutionis periculum intrinsece probabilis non videtur.
Deterreantur tamen omnino coniuges ab huiusmodi actibus, ne, sensu con·
iugalis pudoris amisso, in deteriora cadant.

808. Actus solitarii imperfecti. — Peccatum veniale non exce­
dunt, modo absit periculum proximum pollutionis.
Veniales sunt, quia veniale est saltem, agere propter solam vo­
luptatem. Non sunt mortales, quia status coniugalis, sicut cohonestat
mutuos actus imperfectos, ita et huiusmodi actus, in quibus pariter,
cum ad actum coniugalem ordinari possunt, coniugatus non extra
sed intra matrimonium delectationem quaerit; et in huiusmodi actibus,
secluso, ut diximus, proximo pollutionis periculo, inordinatio levis
est, eo ipso quod finis matrimonii seu prolis generatio non frustra
tur (5).
Copula dimidiata illicita per se est, nisi proportionata iusta causa
excusetur; nec licet confessario eam coniugibus suadere, ut declaravit
S. Officium die 22 nov. 1922.
(3) Sanchez, I. c. disp. il n. 10; Lehmkulil, I. c. n. 1006 es.; Vermeersch, l. c. n. 80;
Noldin. I. c. n. 03.
(i) S. Alph., L c. n. 935; Sporor, l.c. n. 198; Diana, part. 6, tract. 7, resol. 7.
(5) Cfr. S. Alph.,/. c. n. 933 ss.; Sanchez, /. r disp. 15, n. 36; Sporer» l, r, n. 500; Ball.·
Palm., /. c. n. 37 I ss.

DE ILLICITIS INTER CONIUGES

805

809. Cogitationes, delectationes et desideria. — 1. Huiusmodi
actus interni de iis, quae coniugibus licita sunt, nullum peccatum;
de iis, quae sub levi prohibentur, leve; de iis, quae sub gravi prohi­
bentur, grave peccatum sunt, quia delectatio moralitatem accipit
ab obiecto (6).
Quare delectatio de copula cogitata ut praesente, gaudium de
copula habita vel habenda eiusque desiderium, excluso tamen proximo
pollutionis periculo, peccatum non est, etsi ex iis delectatio venerea
oriatur: est enim gaudium et desiderium de re licita.
Si coniux delectatur de copula cum aliena persona, grave pec­
catum committit, quia delectationis obiectum graviter illicitum est;
delectatur enim de adulterio.
2. Delectatio venerea, quae oritur ex cogitatione licita voluntarie
admissa extra copulam, excluso periculo pollutionis, per se non est
peccatum, quia status matrimonialis eam licitam facit.
Tn praxi coniuges, qui de delectationibus morosis se accusant,
interrogentur, utrum de propria coniuge an de persona extranea de­
lectati sint, et apte instruantur, ne ex obiecto illicito delectationem
capiant (7).
Π illicita omnino
810. Foecundatio artificialis per se et generatim
dicenda. — 1. Quid sit ista foecundatio alibi traditum est (n. 383).

In primis huc spectat responsum S. Officii diei 24 mart. 1897. Pro­
posito dubio: «An adhiberi possit artificialis mulieris foecundatio :
responsum fuit: « Non licere». Quam responsionem SSinus approbavit
et confirmavit (8).
2. Praeterea huc veniunt quae sapientissime exposuit Pius XII in
Allocutione ad socios congressus internat ionalis medicorum catholi­
corum die 29 sept. 1919 habita:
« Nous avons déjà eu mainte occasion de toucher un bon nombre de points
particuliers concernant la morale médicale. Mais voici que se pose au premier
plan une question, qui réclame, avec non moins d’urgence que les autres, la
lumière de la doctrine morale catholique; celle de la fécondation artificielle.
Nous ne pouvons laisser passer l’occasion présente d’indiquer brièvement,
dans les grandes lignes, le jugement moral qui s’impose en cette matière.
(fl) S. Alph., V, n. 25; Sanchez, l. 0. disp. 11, n. 3; Bail.-Patin., I. c. n. 379; Noldin. I. c.
n 96; Do Smet, l. c. n. 211; Génicot-Salsmans, t. c. n. 517.
(7) Cfr. Sanchez, l. c.; Lacroix, l. c. n. 337 ; Laymann,/. c. cap. <>. n. ti; Coninck, disp. 34,
dnb. 11, n. 113; (’appello, l. c. p. 108.
(8) Cfr. Collect. N. C. tic Prop. Fide, Π, η. 1904.

lo) La pratique do cotte fécondation artificielle, dès lors qu’il s’agit
l’homme, ne peut être considérée ni exclusivement, ni môme principalement
du point de vue biologique et médical, on laissant de côté celui do la morak
et du droit.
2o) La fécondation artificielle, hors du mariage, est à condamner pure­
ment et simplement comme immorale.
Telle est en effet la loi naturelle et la loi divine positive, quo la procréa,
tion d’uno nouvelle vie no peut ôtro le fruit que du mariage. Le mariage seul
sauvegarde la dignité des époux (principalement dc la femme dans le cas pré
sent), leur bien personnel. Dc soi. seul il pourvoit au bien et à l’éducation de
l’enfant.
Par conséquent, sur la condamnation d’une fécondation artificielle hors
de l’union conjugale, aucune divergence d’opinions n’est possible entre catho­
liques. L’enfant conçu dans ces conditions serait, par le fait même, illé­
gitime.
3o) La fécondation artificielle dans le mariage, mais produite par UUment actif d'un tiers, est également immorale et, comme telle, à réprouver sans
appel.
Seuls les époux ont un droit réciproque sur leur corps pour engendrer
une vio nouvelle, droit exclusif, incessible, inaliénable. Et cela doit être, on
considération aussi de l’enfant. Λ quiconque donne la vie à un petit être, la
nature impose, en vertu môme de ce lien, la charge de sa conservation et de
son éducation. Mais entre l’époux légitime et l’enfant, fruit de l’élément actif
d’un tiers (l’époux fut-il consentant), il n’existe aucun lien d’origine, aucun
lien moral et juridique de procréation conjugale.
4°) Quant à licéité de la fécondation artificielle dans le mariage, qu’il
Nous suffise, pour l’instant, de rappeler ces principes de droit naturel: le simple
fait que le résultat auquel on vise est atteint par cette voie, ne justifie pas
l’emploi du moyen lui-môme; ni le désir, en soi très légitime chez les époux,
d’avoir un enfant, ne suffit à prouver la légitimité du recours à la fécondation
artificielle, qui réaliserait ce désir.
Il serait faux de penser que la possibilité de recourir à ce moyen pour­
rait rendre valide le mariage entre personnes inaptes à le contracter du fait de
l’impedimentum impotentiae.
D’autre part, il est superflu d’observer que l'élément actif ne peut être ja­
mais procuré licitement par des actes contre nature.
Bien que l’on ne puisse a priori exclure de nouvelles méthodes, pour le seul
motif de leur nouveauté, néanmoins, en ce qui touche la fécondation artificielle,
non seulement réservé, mais il faut absolument l’écarter. En parlant ainsi,
on ne proscrit pas nécessairement l’emploi de certains moyen artificiels desti­
nés uniquement soit à faciliter l’acte naturel, soit à faire atteindre sa fin à
l’acte naturel normalement accompli.
Qu’on ne l’oublie pas: seule la procréation d’une nouvelle vie selon la
volonté et le plan du Créateur porte avec elle, à un degré étonnant de perfe-

DE ILLICITIS INTER CONIUGES

807

otion, la réalisation des buts poursuivie. Elle est, a la fois, conforme a la nature
corporelle et spirituelle et à la dignité des époux, au développement normal et
heureux de l’enfant » (9).

3. Ex relatis nonnullae conclusiones sponte sequuntur:
1° Numquam licet, foecundatione uti cum muliere soluta, seu
foecundatio extra matrimonium reiicienda omnino est et condemnanda
tamquam immoratis. Nam procreatio novae vitae secundum legem
naturalem et. divinam non potest esse nisi actus et fructus matrimonii.
Quare Pius ΧΓ in Encycl. Casti connubii egregie docet: '(Facultatis a
Deo ad novam vitam procreandam datae honestus quilibet usus, ipso
Creatore ipsaque naturae lege iubentibus, solius matrimonii ius est
ac privilegium et iuxta sacros connubii limites est omnino cohibendus
(.1. à. S., 1930, p. 516).
2° Item illicita et prorsus damnanda est foecundatio intra ma­
trimonium , sed mediante spermate tertiae personae. Soli etenim coniuges
habent mutuum in corpus ius novae vitae procreandae, et quidem
ius exclusivum et inalienabile, cui nullatenus renuntiari potest. Ac­
cedunt quoque aliae rationes, praesertim educatio sobolis, ut scite
exponitur in Encycl. Casti connubii Pii XI.
3° Foecundatio artificialis intra matrimonium et cum spermate
viri illicita et reprobanda omnino, quoties sperma obtineatur’ per
actum contra naturam. Huiusmodi est procurata pollutio, copula condomistica, copula interrupta, quaelibet copula extra vas naturale
peracta, extractio spermatis sine copulatione ex interiore testiculorum
tunica (epididymo) eiusque introductio in mulieris vaginam et uterum
ope alicuius instrumenti. Ratio manifesta: actus proprius coniugii
est unio sexualis viri et mulieris, cuius linis est procreatio prolis, sed
naturali modo obtinenda, scii, per eam copulationem qua iniiciatur
vitali actu sperma a viro in organismum mulieris,
1° Omnibus attente consideratis, censemus illicitam esse foecundationem etiam si sperma procuretur punctione testiculorum vel
epididymis, pressione aut contrectatione partium genitalium, vel na­
turali pollutione, aut alio modo etsi forte in se illicitus non sit. Eadem
semper intercedit ratio: quaelibet foecundatio quae non iit natu­
rali modo et secundum naturae legem habenda est tamquam il­
licita.
5° Generat im beet adiuvare foecundationem naturalem, sive
faciendam sive iam factam; seu varii modi quibus foecundatio facilius
(9) L'Owcrvalore RoinaiMt ottobro 1919, n. 228, p. 1; A. A. S. XXXXI, p. 557.

808

CAPUT XII - ARTICULUS ΙΠ

et securius procuratur, liciti sunt, dummodo copula coniugalis modo
naturali liat. Hinc fas esi v. g. ponere aliquod instrumentum in vas.·
mulieris, sive ut vagina dilatetur sive ut uterus in naturali positione
collocetur; item semen, copula naturali in vagina depositum, in pro­
fundiores vaginae partes mediante cylindro solido aliove medio in­
troducere.
Disputant DD. an liceat copulam habere more solito et intra vaginam
semen effundere, quod postea vel maritus vel medicus ope instrumento col­
ligit at ipie profundius ad uterum traiicit. Ita distinguendum: si, copula naturali
modo peracta et in vagina semine effuso, hoc colligitur atque ope syphunculi
profundius ad uterum traiicitur, gain antea semen ex vagina extraha l u r, id li­
cite fieri censemus, quia in hisce adiunctis non habetur actus novus et distin­
ctus a copula, sed tantum iuvatur introductio seminis naturaliter effusi in
partes profundiores. Nonnulli dicunt id fieri non posse, seu spermatin colle­
ctionem ope syphunculi eiusque introductionem in profundiores partes fieri
non posse, quin ex vagina extrahatur. Utrum hoc sit verum necne, est quaestio
facti, dirimenda non a theologo vel canonista, sed a medico, aliove perito in
hac re. Id vero nequaquam mutat obiective statum quaestionis.
Si, in praefatis adiunctis scii, naturali modo copula peracta et spennate
in vagina deposito, hoc colligatur ope alicuius instrumenti, ex vagina extrahatur
ac deinde introducatur profundius in genitalia mulieris, existimamus id li­
citum non esse; quia extractio seminis e vagina eiusque subsequent immiœio
est nova actio distincta a naturali; porro effusio seminis eiusque introductio
in organa mulieris secundum ordinem naturae fieri debent : quod in casu non
habetur, eo ipso quod semen extrahitur et postea immittitur (10).

6° Tn praxi, itaque, vera seu proprie dicta foecundatio arti­
ficialis (n. 383 bis) semper omittenda est ut pote illicita. Item adiuto·
rium artificiale copulae naturali modo sive faciendae sive iam factae,
omittendum, quoties aliquid secumferat quod repugnet aut mitius
congruat cum ordine a natura instituto.
Modus ipse, de quo supra, iuvandi foecundationem, licet per se
licitus censeatur, per accidens tamen illicitus plerumque erit aut pro­
pter decentiam et pudorem, praesertim si fiat a medico vel ab alia
persona extranea, sive ob periculum consensus in rem turpem, sive
ob alia incommoda quae insta causa in casu non videntur excusari:
quare suadendum omnino coniugibus ut ab huiusmodi agendi ratione
abstineant.
(1*1) < fr. B-TUVtli, It, îi. SOI; Xo|>lin, /)*' /(<> r>raccc]>to ct usu iildlrininnii, τι. 77: Ver·
mo Txch. I. c. n.-SH; M -rk Ibaeh, Summo tlx <■! mor., ΙΓΪ. η. 038; Hiirlh in /VnWiro Imim
p. 279 «s.; Gennaro, l.c.
’
*

DE OBLIGATIONE ACTUS CONIUGALIS

809

Articulus IV.
De obligatione actus coniugalis.

810bia. Principia. — 1. Neuter eoniux per tse tenetur petere debitum,
quia nemo tenetur uti iure suo.
Per accidens autem potest adesse obligatio petendi, praesertim
in viro: a) si indicet compartem versari in periculo incontinentiae
ct ob verecundiam non petere: quilibet enim ex caritate tenetur
impedire peccatum alterius, si commode potest; b) si usus matri­
monii necessarius est ad fovendum amorem vel ad dissidia aver­
tenda (1).
2. Datur obligatio iustiliac per se gravis debitum reddendi, quoties
alter eoniux expresse vel tacite serio petit.
Id liquet ex ipsa natura contractus matrimonialis (cfr. nn. 2, 6)
et manifeste eruitur ex verbis Apostoli (2).
Insuper qui debitum negat, compartem saepe exponit periculo
gravium peccatorum.
Huiusmodi obligationem per se esse gravem, manifestum est.
Obiectum mutui contractus est res gravis: generatio prolis, incon­
tinentia vitanda, significatio amoris pro pace domestica tuenda.
Negatio debiti potest esse leve peccatum in duplici casu: a) ex parvitate
materiae si raro tantum fiat, si e. g. saepe petenti, rarissime negetur, vel si
non omnino negatur, sed solum ad breve tempus e. g. ad noctem differtur,
excluso tamen incontinentiae periculo; b) si alter non serio, sed remisse
tantum petit, ita ut debitum benevole remittere censeatur. Ita passim DD. (3).

3. Coniux serio petenti tenetur debitum reddere, etsi inde leve
damnum vel incommodum timeat: a gravi enim obligatione, quae
insuper est iustitiae, leve damnum vel incommodum nullatenus
excusat.
II
811. Quando amittatur ius exigendi debitum.
— Consulto dicimus

exigendi, et non petendi, quia v. g. ex adulterio maritus non amittit
(1) Cfr. S. Thom., Suppi. q. 49, art. 9, nd 2; Sanchez, I. c. disp. 2, η. î; S. Alph., I. c.
n. 929; Ball. Palm., J. c. n. 386.
(2) 1 Cor., vu, 3. Cfr. S. Thom., in IV, D. 32, q. unie., art. 1 et 2; S. Alph., I. c.
n. 938 sa.; Sanchez, l. c. disp. 2, η. 1 es.; Lacroix, l. c. u. 391.
(3) Cfr. S. Alph., I. c. n. 940; Lacroix, L c.; Pontius, lib. 10, cap. 2, n. 5; Laymann, l. c.
cap. 1, η. 1 ss.; Sporer, l. c. u. 613.

810

OAPUT XII - ARTICULUS IV

ipso facto ius petendi, ita ut licite possit ab uxore, quae adulterium
ignorat, debitum petere, imo et exigere, donec a parte innocente
iure suo privatus non fuerit; npque delictum tenetur comparti mani­
festare. Amittit ius petendi, quando uxor, cognito crimine, denegat
debitum seu maritum privat iure coniugali.
Sententia, quae tenet coniugem adulterum amittere ipso adul­
terio ius petendi debitum, practice obsoleta dici debet (4).
Huiusmodi ius amittitur:
1° Per adulterium formale, certum, consummatum, non per­
missum, nec condonatum; frangenti enim fidem fides amplius non
debetur. Item per sodomiam vel bestialitatem i. e. per violationem
fidei coniugalis.
2° Per amissionem rationis, i. e. si petens est amens vel perfecte
elrius', nam qui usu rationis caret, non petit rationabili et humano
modo, ad quem solum per matrimonium obligatio contracta est.
Licet tamen hoc in casu amenti vel ebrio debitum reddere.
Plures, ut peccatum etiam materiale vitetur, coniugem dicunt ex cari­
tate obligatum ad redditionem debiti amenti vel perfecte ebrio, quando
petens in periculo maximo pollutionis versetur (5). Verius tamen alii ob
fundatum timorem, ne proles ex eiusmodi copula exorta, non solum gravis
defectus corporis, sed etiam pravos habitus animi contrahat, eiusmodi obli­
gationem negant; quare practice, quum de ea certo non constet, urgeri
nequit (6).

3° Si debitum petatur modo illicito. At si agitur de actu illi­
cito vel in se vel propter circumstantiam, quae ad actum coniugalem refertur, non solum coniux non tenetur, sed nec potest red­
dere. Si agitur de actu illicito tantum ob aliquam circumstantiam,
quae habetur ex parte personae petentis, coniux potest ac gene­
ratim debet reddere debitum, sicuti debitor tenetur solvere debitum
creditori, qui iuravit se non esse petiturum solutionem, petit tamen
et vult omnino (7).
4° Quando immoderata sit petitio, quae nempe rectae rationi
repugnat, et comparti intolerabile onus iniungit. Est autem petitio
immoderata absolute, si plus quam semel in nocte petatur; relatiw,
(4) Cfr. Sanchez, lib. I, disp. 68, n. 2 ss.; Lehmkuhl, l. c. n. 1087; Cappello, l. c. p. 115;
De Smet, l. c. n. 221.
>1
(5) Cfr. S. Alph., I. c. n. 984; Sanchez, L c. disp. 23, n. 11; Ball.-Palm., I. c. n. 307;
Lehmkuhl, l. c. n. 1091.
(6) Olfers, l. c. p. 70; Ball.-Palm., I. c.; Noldin, L c. n. 89; Cappello, /. c. p. 117.
(7) Cfr. Sanchez, l. c. disp. 6, n. 7; S. Alph., I. c. n. 914; Laymann, l. c. n. 17; Sporer,
Z. c. n. Ô17.

DE OBLIGATIONE ACTUS CONIUGALIS

811

si ratio habeatur infirmitatis vel debilitatis corporis coniugis iudicio
prudentum.
Generalis regula determinari nequit, nam pendet ab ipsorum coniugum
physica constitutione aliisque adiunctis. Iuxta medicos, si coniuges sint
valentes firmaeque constitutionis, usus matrimonii bis in hebdomada non
nocet, imo etiam ter quaterve eo uti possunt, temporibus exceptis in quibus
ipsa natura suadet, ut ab actu coniugali abstineant; si coniuges vero sint
debiles et infirmae constitutionis, nonnisi semel in hebdomada absque detri­
mento actum coniugalem exercere possunt (8).

5° Si iudicio prudentis medici grave periculum vitae vel sani­
tatis timendum est. Hic non agitur de damno vel incommodo quod
sit matrimoniali conditioni adnexum.
Igitur non est obligatio reddendi debitum ei, qui laborat morbo
contagioso, neque ei, qui febri valida vel alio gravi morbo laborat.
Item non tenetur reddere debit mn uxor, quae experta est se
non posse parere sine mortis periculo. A reddendo debito tamen
non excusatur mulier, quae in primo partu mortis periculum subiit
vel extraordinarios dolores passa est, quia experientia constat mu­
lieres in primo partu maiores difficultates experiri, quam in se­
quentibus.
6° Incommoda, quae matrimoniali conditioni insunt, a red­
dendo debito non excusant: ineuntes enim matrimonium haec incom­
moda eo ipso acceptare censentur.
Huiusmodi sunt: ordinaria incommoda graviditatis et nutritionis,
difficultas ordinaria partus, aliqua sanitatis debilitatio, dolores
graves quidem, sed non diuturni, vel diuturni, sed moderati, post
paituni.
7° Probabiliter coniuges numerosa prole iam donati et adeo pauperes
ut ulteriorem prolem alere nequeant, excluso incontinentiae periculo utriusquo
partis, a reddendo debito excusantur (9). Practice tamen, quia tale periculum
vix aberit, sunt potius hortandi ut matrimonio utantur, divinae Providentiae
se committentes, quae numquam deerit.

8° Vir, qui nullam familiae curam habet et onus alendae prolis
uxori unice relinquit, ius petendi amittit; quare debitum sine pec­
cato ei negari potest, licet in periculo incontinentiae versetur (10).
(R) Noldin, l. c. n. 91; Génlcot-Snlsmane, L c. n. 533, 3°; Lehmkuhl, l. c. n. 1088; Cap­
pello, l. c. p. 120.
(9) Sanchez, l. c. disp. 25, n. 3; Pontius, l. c. n. 7; Diunn, l. c. reeol. 7; Sporer, l. c. n. 510;
Oônicot-Salsiuuns, l. c. n. 553, 6°; Lehmkuhl, I. c. n. 1088, 7.
(10) Cappolio, l. c. p. 123; Lehmkuhl, l. c. u. 1088, 0; Noldin, I. c. n. 92.

I

I

SI 2

CAPUT XII - ARTICULUS V

Articulus

V.

Il
De impedimentis
actus coniugalis.

Obstacula, quae actum coniugalem impediunt, oriuntur vel a
ipso matrimonio, si invalidum sit aut dubium; vel cx ipsis coniugibu,
si adulterium commissum fuerit aut votum castitatis elicitum. Non­
nulla de utroque impedimento.

812. Matrimonium invalidum aut dubium. — 1. Si matrimonium
certe est nullum, et ambo coniuges nullitatem agnoscunt, ab actu
coniugali abstinere debent, donec convalidatum fuerit. Si unus
tantum nullitatem cognoscit, tenetur compartem de hac re moneie.
Quod si facere nequeat, a copula sub aliquo praetextu abstinere debet:
copula enim esset fornicaria ideoque in se mala.
Si mulier sub comminatione mortis aliusve gravissimi mali coge­
retur ad copulam, reddere posset mere passive se habendo, modo
periculum proximum consensus abesset.
Si matrimonium sit nullum ob aliquod impedimentum iuris eccle­
siastici, nonnulli dicunt in hoc casu gravissimi incommodi illud ces­
sare atque ita coniugium con validari (1). Cfr. n. 199.
Practice convalidatio, praevia dispensatione, semper fiat ad
normam iuris.
2. Si matrimonium est dubium, ita distinguendum:
a) Si dubium est negativum, sperni debet: si dubium est posi­
tivum seu fundatum, veritas inquirenda est.
b) Durante inquisitione, si ambo coniuges dubitant, a copula
abstinere debent ad vitandum periculum fornicationis; si tantum
una pars dubitat, haec non potest petere, ne se exponat periculo
fornicationis, sed potest ct debet reddere, si alius ius petendi non
amisit, ne periculo laedendi justitiam se exponat.
c) Si, inquisitione facta, dubium perseverat, matrimonium tam­
quam validum considerandum est tum in foro externo tum in foro
interno, quia in dubio standum est pro valore actus (cfr. n. 51 ss.);
et consequenter usus coniugii licitus est (2).
(1) Lehmkuhl, l. c. n. 1053; Bull.-Palm., I. c. n. 308; Noldin, l. c. n. 97.
(2) Cfr. S. Alph., I. c. n. 903 ss.; Sanchez, l. c. disp. f I. u. 1 es.; Lacroix, I. c. n. 300ss.;
Laymann, l. c. cap. 5, n. 24; Lugo, De iust. et iure, disp. 17, n. 80 e.; Diana, l. c. reaol. 295;
Ball.-Ρηΐτη.» I. c. 121 sa.

DE IMPEDIMENTIS ACTUS CONIUGALIS

813

H
•I et votum
813. Adulterium
castitatis. — J. Quoad adulterium,

haec notanda:

1° Coniux, qui adulterium commisit, privatur iure debitum
petendi (n. 811,1°).
2° Non sufficit suspicio nec probabilitas de adulterio a comparte commisso, sed requiruntur talia indicia, quae moralem certi­
tudinem gignant, ut coniux innocens coniugi reo usum matrimonii
negare possit.
3° Condonatione ius amissum iterum acquiritur; pono adul­
terium etiam tacite condonari potest reddendo debitum.
2. Quoad votum castitatis, haec teneas:
1° Si unus coniugum voto castitatis ligatus est, hic petere non
potest, sed potest et debet reddere, quia alter nequit privari iure suo.
Votum castitatis, quod coniux inscio altero coniuge emittit,
duplex esse potest: votum non utendi matrimonio ideoque non red­
dendi debitum, etsi petatur, et votum non petendi. Primum inva­
lidum est, utpote de re illicita; alterum validum quidem est, sed
ab altero coniuge indirecte irritari potest.
Nonnulli merito dicunt huiusmodi votum solum in uxore, non
autem in marito validum esse: in marito enim esset de re illicita,
(piia uxori grave esset, si ipsa semper debitum petere cogeretur.
Si coniux voto castitatis adstrictus advertat alteium gravissime
tentari atque in periculo pollutionis versari, licite debitum petit ut
alteium a periculo peccati liberet.
2° Si uterque coniux communi consensu vovit certo tempore
ab opere coniugii abstinere, neuter petere vel reddere potest. Sed
si unus contra suum votum petat, alter reddere tenetur, quia ille
iuri petendi per votum non renuntiavit.
Si coniuges propter votum emissum versentur in gravi periculo
incontinentiae, consulendus est recursus ad dispensationem; imo
valde probabile est, posse maritum votum uxoris et uxorem votum
mariti indirecte irritare: nam eo ipso quod mutuo consensu voverunt,
non videntur renuntiasse iuri votum compart is initandi, nec pro­
babilius potuerunt valide renuntiare, quia agitur de iure quod ex
ipsa societate coniugali oritur (3).

814. An impotentia impediat usum matrimonii. — Praeter ea
quae alibi diximus (nn. 370, 372), haec sunt notanda:
(3) Cfr. S. Alph., I. r. n. 914; Sanchez. I. c. disp. 6 n. 7; Lu«o, Dt sacramentis in aentrr,
disp. 8, n. 182; Sporor, l. c. n. 517; Elbol, I. c. n. 416 l.ohinkuhl. I. c. n. 1080; GcuicotSdlsniuiiH. l. c. u. 543, 11 ; Do Smot, I. c. u. 229; Cappollo, l. c. p. 130 ss.

su

CAPUT XII - ARTICULUS V

1° Nonnulli docuciunt omnes actus, etiam imperfectos, vetari
coniugibus, (piorum uterque vel alteruter impotentia, matrimonio
valide iam inito, laborat. Haec opinio, quae paucos profecto habrit
patronos (4), falsa est.
Sane DD. tenent communiter actus imperfectos quos coniuges
mutuo exercent rationabili de causa, i. e. ad fovendum amorem vel
sedandam concupiscentiam, licitos esse, secluso periculo proximo pol­
lutionis, et si urgeat gravis necessitas, etiam cum huiusmodi peri­
culo, dummodo absit periculum proximum consensus. Cfr. n. 370 ss.
2° Quidam dicunt coniuges certo impotentes usum completum
matrimonii seu copulam habere non posse. Si tamen impotentia sit
in viro ex defectu erectionis, (pii repetitis conatibus paulatim cor­
rigi speratur, aut in uxore ex vaginismo (pii fortasse penetrationem
admittet, concedunt virum istos conatus exercere posse, dummodo
meliore quo potest modo seminis introductionem procuret (5).
Alii affirmant copulam esse licitam, saltem si congressus perfici
potest (6).
Haec sententia, re mature perpensa, non solum probabilis, sed practice
certa et speculative probabilior nobis videtur. Nam a) post matrimonium
initum, necesse non est ut finis primarius obtineri possit; satis est ut unus
ex finibus essentialibus i. e. sedatio concupiscentiae obtineatur. — b) Per
accidens est, quod coniux, matrimonio valide celebrato, nequeat finem
primarium assequi ob impotentiam ex morbo vel infortunio; atqui ius ad
copulam valido matrimonio acquisitum non tollitur per id, quod fit per
accidens.

3° Quare licito actus coniugalis exercetur in hisce casibus:
a) si vir utiumque testiculum amisit., quia, teste scient ia physio­
logica, potest virgam erigere et vaginam mulieris penetrare; b) si
passus est vasectomiam (cfr. n. 377); c) si mulier caret utero et
ovariis; d) item in aliis similibus casibus, et a fortiori quando impo­
tentia, ob auctorum dissensum, dubia est.

(4) Cfr. Cappello, p. 118.
(5) Vormcorecb, l. r, n. 230: Epit(vmct ΙΓ, n. 416; De Srnct, l. c. n. 208, p, 18i, not. 3.
(0) Cfr. San chez, lib. Vil, diep. 102. n. 7; Licrolx, l. c. n. 3J7; Tolotua, Instructio >ar<r*
dotum, lib. V1I, cap. 16, n. 2; Reuter, IV, n. 699; Lchmkuhl, /. r. n. 1061; Hali.-Palm., L c.
n. S73; D’Annibale, L c. n. 170, not. 13; Noldin, Z. c. n. 66; Alberti, L c. n. 122, ot ali!
complures.

1)E SODOMIA ET ONANISMO

815

ΑΚΊΊΓΓΤ,Ι s VT.

De sodomia et onanis

lO

Contra finem primarium et essentialem matrimonii coniuges dupli­
citer peccare possunt: nudo mia imperfecta ct onanismo. Breviter de
utroque delicto.

815. Sodomia. — Sodomia imperfecta committitur, quando vir
vas praeposterum mulieris penetrat, sive in illo seminet sive extra
illud.
1° Sodomia inter coniuges commissa grave peccatum est, tum
quia adversatur fini naturali actus coniugalis et seminis virilis, tum
quia adversatur fidei coniugali, quae postulat, ne coniuges aliter
utantur corpore nisi modo ad generationem apto. Quam fidem
coniuges sibi remittere nullatenus valent (1).
2° Positiva cooperatio ad sodomiam numquam licita est. Ex
gravissima causa uxor concubitum viri sodomiticum licite pati potest,
seu passive se habere potest, sub hac duplici condicione: a) quod
hunc coitum impedire conetur et tum solum toleret, quando absque
periculo gravissimi mali eum impedire non potest; b) quod delecta­
tioni venereae tunc suboricuti non consentiat.
3° Excluso affectu sodomitico, grave non est inchoare copulam in
vase praepostero cum animo consummandi eam in vase naturali; item tan­
gere genitalibus vas praeposterum uxoris, modo absit periculum seminandi (2).
Intelligero non possumus, cur illi AA. qui statuunt principium generale,
graviter esse illicitum inter coniugem id solum, quod est contra finem ma­
trimonii essentialem, seu quod tendit ad illum frustrandum, praefatam agendi
rationem coniugum, amoto proximo periculo pollutionis, putent esse mortale.
Admisso illo principio, logice sequitur, excluso affectu sodomitico et periculo
proximo seminandi, grave non esso.

816. Onanismus coniugalis. — 1. Onanismus proprie dictus est
copula ita peracta, ut ex effuso semino generatio sequi non possit.
(1) Cfr. Sanchoz, l. c. diep. 17, n. 4; Sporer, l. c. n. 497; S. Alph., I c. n. 916; Bonaclna»
l. c. pu net. 11, n. 12.
(2) Nuviurus, lit». V, consil. 7, Dc pocnit. etc., n. 2; Noldin, Z. c. n. 71; Cappello, Z. c.
p. 134; alii plures apud Diana, pari. 2, tract. 17. usui. 37.

SIG

CATUT XII - ARTICULUS VI

Variis efficitur modis: a) ex parte viri, quando copulam quidem
debite incipit, at ante seminationem se retrahit et semen offundit
extra vas; vel quando copulam exercet mediante aliquo instrumento,
quo semen non intra matricem, sed intra illud remanet; b) exparte
mulieris, quando utitur medicamentis vel aliis mediis physicis ut
ingressum seminis virilis in uterum prai eludat, aut quando nonnullis
specialibus lotionibus semen receptum ei icit aut illud interimit (3).
Medici passim onanismum vocant, quod theologi masturbatioDcm
dicunt (4).
2. Onanismus semper peccatum gravissimum est: 1° quia adver­
satur fini praecipuo et essentiali matrimonii et fidei coniugali; 2° quia
Deus illum graviter punit, ut constat ex Gen. xxxvm, 9, 10; 3° quia
haec ratio utendi matrimonio est de se destructiva societatis aliaque
gravissima consectaria affert.
Merito igitur S. Sedes illum naturali iure prohibitum et intrinsecus malum dicit (5).
Pius XI in cit. Encycl. « Canti connubiit haec tradit sapientissime: «Ec­
clesia catholica, cui ipse Deus morum integritatem honestatemque docendam
et defendendam commisit, in media hac morum ruina posita, ut nuptialis
foederis castimoniam a turpi hac labe immunem servet, in signum legationis
suae divinae, altam per os Nostrum extollit vocem atque denuo promulgat:
quemlibet matrimonii usum, in quo exercendo, actus, de industria hominum,
naturali sua vitae procreandae vi destituatur, Dei et naturae legem infrin­
gere, et eos qui tale quid commiserint, gravis noxae labe commaculari».
Quae verba adeo sollemnia, in signum legationis divinae prolata, magisterium
infallibile seu definitionem cx cathedra manifeste exprimunt.

817. Cooperatio ad copulam onanisticam. — 1. Cooperatio for­
malis, qua coniux ad copulam onanisticam compartis vere consentit,
aut de ea gaudet, grave peccatum est. Quod verum est, non solum
quando explicite et directe delictum coniux approbat, sed etiam
quando, quamvis implicite et indirecte, moraliter tamen et effica­
citer huic crimini cooperatur, v. g. si uxor de nuinerosa prole, de
partus doloribus aliisque similibus instanter queritur simulque prae­
videns hac sua agendi ratione virum ad congressum onanisticum
vere induci.
2. Si cooperatio est materialis distinguendum est:
(3) Cfr. Forel, l. c. p. 169 sa.; Do Smet, 1 c. n. 239; Antonelli, l. c. n. 231 ss.
(i) Cfr. Cie melli, l c. p. 70; Antonelli. I. c. n. 231.
(5) S. C S. Off. 21 m ill 1851, 19 april. 1S53; Vorinccrscb, l. c. n. 257 sa.; Noldln I <■
n. 73; Ofinlcot-Salsiuans, l. c. n. 519; De Sinet, l. c. n. 210.

BE SODOMIA ET ONANISMO

S17

1° Si onanismus sola retractione viri peragitur, cooperatio
uxoris non est intrinsece mala, nec ideo est in se illicita: nam imme­
diate cooperatur copulae licitae et mediate tantum illicitae effu­
sioni seminis. Praecipit tamen caritas ut uxor maritum prudenter
et suaviter moneat ad actum rite perficiendum. Nec tenetur singulivicibus monere, sed tempore opportuno; imo, si absque gravi incom­
modo e. g. absque timore indignationis, dissidii, adulterii, etc.
monere non possit, monitionem omittere potest.
Uxori ex causa gravi permittitur peccato viri materialiter coope­
rari sive redditione debiti sive etiam petitione.
Causa sufficiens, quae uxori cooperationem ad onanmum viri licitam
reddit, haec esset: a) timor incommodi notabilis, v. g. iurgiorum, rixarum, etc.;
6) timor ne maritus adulteria committat; c) si alias diu cum proprio incom­
modo ab usu matrimonii abstinere deberet; d) si ab exercitiis pietatis et
ab usu sacramentorum mpediretur; e) si turbata pace domestica eohabitatio redderetur molesta.
Certe uxor tenetur ad absolutam reprobationem peccati; si tamen de
voluptate, quae copulam comitatur, vel de effectibus bonis v. g. de immuni­
tate a doloribus et periculis partus, qui peccatum mariti subsequuntur,
gaudeat, non eo ipso damnanda est de peccato lethali, nam gaudium ab
obiecto moralitatem sumit, quod in casu est per se licitum. Hoc tamen
gaudium de effectibus bonis caute fovendum est, ne transeat in desiderium
perseverandi in consuetudine, onanismi.

2° Si onanismus perficitur medio instrumento vel tegumento,
quo impediatur receptio seminis in vas naturale mulieris, ipsa coope­
ratio materialis uxoris illicita est; nam talis congressus est iam ab
initio intrinsece malus, cui proinde uxor, ad modum virginis vio­
latae, totis viribus positive resistere debet, nec passive se habere
ipsi licet. At si metus exstet gravissimi mali, v. g. mortis vel gravium
vulnerum, uxor quae mere passive se habeat, et omnem consensum
in delectationem excludat, peccatum non committit; quia time
proprie patitur matrimonii abusum, non permittit (6).
3° Si cooperatio materialis est ex parte viri, quod rarius con­
tingit, pariter distinguendum videtur: a) vel copula debito modo
quidem peragitur, at inde specialibus lotionibus factis a muliere,
viro dissentiente, semen in vagina enecatur vel e vagina eluitur;
tunc, iusta exsistente causa, licet viro copulam exercere, cum fru­
stratio seminis se habeat ad ipsum tantum per accidens; &) vel
(Π) Lohmknhl. /
Noldii), /. c. n. 74.

52 — CAITKMX).

c. n

i091; Gônicot Salsmans, /. e. n. 550; Vormoorscb, I c.

Sacramenti*, V.

n.

262;

818

CAPUT ΧΠ - ARTICULUS VI

ante ipsam copulam, adhibito medicamento vel aliis inediis, uior
os uteri claudit, ita ut impediatur ascensus seminis virilis in uteram,
quo foecundctur ovum, maritus rem coniugalem nullatenus perficere
potest, quia agitur de re intrinsece mala, nempe de copula onanutira.
Quidam alitor sentiunt in hoc altero casu, scii, licere marito copulam
habere cum uxore impediente spermatis immissionem in vaginam.
Hanc opinionem probabilem seu tutam dicere non audemus.
De foecundatione artificiali vide nn. 383, 810.

818. Haec omnia, quae de cooperatione diximus, egregie confir­
mantur binis recentibus responsis Sacrae Poenitentiariae, 3 april.
et 3 iun. 1916.
I. « Utrum mulier alicui actioni mariti qui, ut voluptati indui·
geat, crimen Onan aut Sodomitarum committere vult, illique sub
mortis poena aut gravibus molestiarum minatur, nisi obtemperet,
cooperari licite possit? ».
S. Poenit. die 3 april. 1916 respondit: « 1° Si maritus in usu co·
uiugii committere velit crimen Onan, effundendo scilicet semen extra
vas post inceptam copulam idemque minetur uxori aut mortem aut
graves molestias nisi perversae eius voluntati sese accommodet, uxor,
ex probatorum theologorum sententia, licite potest, hoc in casu, sic
eum marito suo coire: quippe cum ipsa ex parte sua det· operam rei et
actioni licitae, peccatum autem mariti permittat ex gravi causa, quae
eam excusat; quoniam caritas qua illud impedire teneretur, cum tanto
incommodo non obligat.
« 2° At si maritus committere cum ea velit Sodomitarum crimen,
cum hic sodoiniticus coitus actus sit contra naturam ex parte utriusque
coniugis sic coeuntis, isque Doctorum omnium indicio graviter malib:
hinc nulla plane de causa, ne mortis quidem vitandae, licite potest
uxor hac in re impudico suo marito morem gerere. Miraturquo vehe­
menter S. Poenitent iaria, quod opposita sententia, cum humanae
naturae dedecore, in quorundam sacerdotum animis, ut refertur, in­
sistere potuerit ».
II. 1. Utrum mulier, casu quo vir ad onanismum exercendum uti velit
instrumento ad positivam resistentiam teneatur?
■ 2. Si negative, utrum sufficiant. ad resistentiam passivam ex parte
mulieris cohonestandam, rationes aeque graves ac pro onanismo naturali
(sine instrumento), vel potius omnino necessariae sint rationes praegravi?
simae?
3. I trum, ut tutiori tramite tota haec materia evolvatur et edoceatur,
vir talibus utens instrument is oppressori vere debeat aequiparari; cui proin
mulier eam resistentiam opponere debeat quam virgo invasori?».

DE SODOMIA ET O NANISM Ο

819

S. Pocnit. die 3 iun. 1916 respondendum consuit:
♦ Ad primum: Affirmative.
«Ad secundum: Provisum in primo.
♦ Ad tertium: Affirmative ».

819. Media praecavendi onanismi. — 1. Onanismi crimen hodie
laie grassatur, quia» coniuges, heu nimis, voluptate matrimonii frui
volunt, quin on ils subeant alendi numerosam prolem.
2. Ad praecavendum onanismum uxor praesertim moneatur, ut
maritum blanditiis, precibus et hortationibus aut ad actum rite
perficiendum aut ad abstinentiam inducat.
3. Motiva, quibus coniuges ab onanismi crimine deterreri debent, haec
sunt praecipua :
«1° onanismus causa est adulteriorum: cum enim coniuges, praesertim
mulieres, eiusmodi imperfectis actibus non satientur, illicitas voluptates
quaerunt;
« 2° coniugalem pacem atque concordiam destruit;
«3° gaudia patris et matris e familiis exsulare facit, in quorum locum
succedunt remorsus conscientiae et timores, ne Deus tam horribile crimen
puniat, et unicam prolem e vivis eripiat;
«4° onanismus causa est, ob quam familia, in qua ima tantum vel
altera proles procreatur, mox intereat;
«5° tandem corporis dolores et multiplex detrimentum sanitatis, prae­
sertim in mulieribus, affert (7).

■1. (’um nullum sit licitum medium impediendae generationis,
confessarius coniugibus, qui ulteriorem prolis generationem praecaI vere volunt, suadere potest, caute tamen et prudenter, ut eo tempore,
quo conceptio facilius accidit, scilicet tribus quatorve diebus ante
et quindecim diebus post inceptam menstruationem, se contineant,
alio vero tempore, quo conceptio rarius accidit, matrimonio utantur.
Qui modus agendi licitus est, ut ex ipsa rei natura patet, cum
nihil liat, quod sit contra finem matrimonii, et etiam ex declara­
tione S. Sedis.
S. Poenitcntiaria, 1 iun. 1880, respondit: «Coniuges praedicto
modo matrimonio utentes inquietandos non esse, posseque confessarium sententiam, de qua agitur, illis coniugibus, caute tamen,
i insinuare, quos alia ratione a detestabili onanismi crimine abducere
frustra tentaverit ».
(7) Cop pello, l. c. p. 138; Noklln. /. c. n. 75; Surled, La moral dane ses rapports, I,
p. 192; I’iglii, I. c. u. 158, qu. 5*.

820

CAPUT ΧΠ - ARTICULUS VI

Diximus caute· ct prudenter insinuandam esse hanc, praxim, tum
quia ipsa eoniugibus ansam dare potest quovis tempore vel negandi
debitum vel committendi onanismum. tum quia hoc medium certum
non est : expeiientia enim constat conceptionem quandoque etiam
hoc tempore locum habere (8).
Theoria pussim vulgata, quae affirmat certis temporibus, imme­
diate ante vel post menstruationem, impossibilem esse aut saltem valde
difficilem conceptionem, hodie a multis medicis aliisque peritis fun­
damento destituta dicitur. De hac re videant sapientiores. Id unum
praestat animadvertere: confessarius cautissime et prudentissime agat.

820. Agendi ratio confessarii quoad onanistas. — Ex pluribus
responsis S. Sedis (9) haec dicenda sunt:
1° Confessarius tenetur prudenter ct discrete interrogare poeni­
tentes, quando adest fundata suspicio eos dc onanismo, cui addicti
sunt, omnino silere. Interrogare autem potest prudenter inquirendo,
mini aliquid sit, quod circa matrimonii sanctitatem conscientiam
remordeat. Quod si poenitens neget, plerumque ab ulteriore inter­
rogatione abstinere potest et generatim debet.
2° Si confessarius ex spontanea confessione aut prudenti inter­
rogatione cognovit poenitentem esse onanistam, per se tenetur illum
de huius peccati gravitate monere, eique absolutionem tum solum
impertiri, cum ex sufficientibus signis constat ipsum dolere de prae­
terito et habere propositum se emendandi.
Confessarius verba ne faciat de copula dimidiata eainque esse
licit am sine restrictione seu explicatione minime doceat (S. Off. 22
nov. 1922)
3° Si eomperiat poenitentem onanistam in bona fide esse,
monitionem autem non esse profuturam, secundum regulam gene­
ralem de monendis iis, qui bona fide peccant, plures censent talem
poenitentem in bona tide relinqui posse (10). At melius est practice illum
monere.
«Sacerdotes igitur, ait Pius XI in citata Encycl. Casti connubii, qui
confessionibus audiendis dant operam, aliosque qui curam animarum habent,
pro suprema Nostra auctoritate et omnium animarum salutis cura, admo­
nemus, ne. circa gravissimam hanc
i legem fideles sibi commissos crnr<
sinant, ct multo magis, ut ipsi se ab huiusmodi falsis opinionibus innuunt·
(S) Cfr Olfers. Pastorabntdi in. p. 70, Capcllinann, Die fakullaHve SlerilitSI, Aarl.c
1889, p. 12 es.; Cuppello.
p. 13).
(9) S. OiT. 21 mail 18.51; s Poeuitontiaria, 11 deC. 1870, 10 mart. 188G. etc.
(10) Cfr Capp lloj.c. p. II ' f nient Snlsmane.f. c. n. 551 ; Noldin,Z. c.n. 76; DcSmo
Z. c. n. 211
Knock, L’onaniw‘, υ. ol.

de separatione tori, mensae et habitationis

»21

custodiant, neve in iis ullo modo conniveant. Si qui» vero confessant» aut
animarum pastor, quod Deus avertat, fideles sibi creditos aut in hos errores
ipsemet induxerit, aut saltem sive approbando sive dolone tacendo in iis
confirmant, sciat se Supremo Indici Deo de muneris proditione severam
redditurum esse rationem ».

821. Agendi ratio confessarii quoad coniugatos. — 1. Confessarius
cum coniugatis numquam, generatim loquendo, primus sermonem
faciat de debito coniugali.
2. Si necessitas postulet ut loquatur, confessarius nonnisi castissime et prudentissime id agat.
3. Confessarius puellam interrogantem quid sibi in matrimonio
liceat, iubeat interrogare matrem vel aliam consanguineam cui
fidere possit; quod si nullam huiusmodi feminam praesto habeat,
praecipiat uxorem mai it o morem gerere, nisi videat generationem
impediri; si maritus aliquid aliud postulet, quod ipsa illicitum putet,
eum deprecetur ne id exigat ; instanti autem mai ito minus pareat,
donec confessarium interrogare possit (11).
•1. Coniuges, qui de abusu matrimonii non se accusant nec ullam
Imius abusus suspicionem praebent, de hac re interrogandi non sunt.
5. Si confessarius prudenter timet, ne matrimonio abutantur, caute
eos interroget. Prudentia, castitas sacerdotalis et sacramenti reverentia
postulant, ne in specie quidquam de hac materia loquatur nisi inter­
rogatus fuerit; coniuges autem talia sponte explicantes silere iubeat.
6. Si coniuges se accusant, quod praepostere vel a tergo coierint,
his vel significant peccatum sodomiae vel indebitum situm. Ad
I rem discernendam sufficit interrogare, num generatio possibilis fuerit;
quodsi negent, peccatum sodomiae siq ponitur, secus non (12).
7. In hac materia quam maxime periculosa, confessarius servet
normam auream omnibus theologis probatissimam: melius est in
pluribus deficere, quam in uno 8uperabundare ratione integritatis
confessionis.

Articulus VII.
De separatione tori, mensae et habitationis.
822. Principia. — I. Duplex distinguitur coniugum separatio,
altera quoad vinculum, et dicitur perfecta vel divortium plenum;
(11) Oobnt, L c. cnp. 17, n. 0(8 ss ; aônioot-SalsmnnB, l. c. n 518.
(12) Cfr. Cappello. /. c. p. 1 l'J ss.; Noldin, l. c. n. 101; Génicot Salsmans. I. c. η. 551;
Vorinccruch, l. c. η. 270; Knoeb, I. c. p. 47 es.; λ 1 lining, I. c. n. 037.

822

CAPUT XII - ARTICULUS VII

altera manente vinculo quoad torum, mensam et habitationem, et
dicitur imperfecta vel divortium semiplenum.
De vinculi dissolutione diximus supra (n. 755 ss.).

823. II. « Coniuges servare debent vitae coniugalis communionem,
nisi iusta causa cos excuset n (can. 1128).
1° Individua vitae consuetudo, adaequate sumpta, est ius
simul et officium coniugum, quod ex matrimonio consequitur.
2° Tria importat haec vitae coniugalis communio, scii, n) ut
coniuges in eadem domo habitent; b) ut eadem mensa accumbant;
c) ut eodem toro utantur.
Dicimus: adaequate sumpta, quia interdum unum vel alterum
deesse potest.
823 bi8, III. Coitum est, huiusmodi communionem iusta de causa
tolli vel suspendi posse, manente vinculo, quia non pci linet ad
essentiam matrimonii, st d tantum ad eius integritatem (1).
Sane: 1° Christus D. expresse ait: « Ego autem dico vobis: quia
omnis, qui dimiserit uxorem suam, excepta fornicationis causa, facit
eam moechari » (2).
2° Apostolus Paulus (3) supponit uxorem a viro discedere posse
propter legitimam causam; nam, postquam praecepit eam non disce­
dere, ita prosequitur: «Quod si discesserit, manere innuptam, aut
viro suo reconciliari ». Unde cx doctrina Apostoli mulier potest
manere a viro separata, dummodo alii non nubat, aut ipsi recon­
ciliari.
3° Imo Christus laudabilem declarat causa vitae perfectioris
huiusmodi separationem: « Omnis qui reliquerit domum... aut uxorem
propter nomon meum, centuplum accipiet et vitam aeternam possi­
debit » (4).
4° Concilium Tridentinum — contra Protestantes, qui acriter
negant licitum esse divortium imperfectum — definivit: «Si quis
dixerit Ecclesiam errare, cum ob multas causas separationem inter
coniuges, quoad torum, seu quoad cohabitationem, ad certum incertum ve tempus fieri posse decernit, a. sit » (5).
5° Hisce accedit praescriptum cc. 1128-1131.
(1) Cfr. Sanchez, lib. 9, disp. I
: S- Alp, l. e. u. 939; Gaeparrl, I, n. 7, II, n. 1312 M.;
De Smet, l. c. n. 211.
jRj . |
(2) Matth., v, 31 a., XIX, 9.
(3) I Cor., vn, 11 as.
(4) Matth. xix, 29.
(ô) Sees. XXIV, can. 3; cfr. etiam can. 7.

V
DE SEPARATIONE TORI, MENSAE ET HABITATIONIS

823

Ratio, cur Christus D. solum adulterium ut legitimam divertendi causam
designaverit, duplex a Patribus et a Doctoribus assignari solet:
a) Quia adulterium, utpote directa laesio fidei coniugalis, est causa
praecipua separationis, et quidem causa unica separationis perpetuae, de
qua tantum loquitur Dominus; b) quia Christus, hanc causam dumtaxat
memorando, carpere voluit pravam consuetudinem ludaeorum, qui propter
nullas aut levissimas causas dimittere solebant uxores (6).

824. IV. Separatio est totalis et partialis, prout inducitur tum
quoad torum, tum quoad mensam et habitationem, vel non.
Codex nonnisi totalem separationem considerat suisque canonibus
moderatur, habito respectu praesertim ad habitationem, utpote quae
est externa ct publica; dum separatio quoad torum et mensam
est res potius occulta et ordinis privati.
Hinc est quod separatio quoad torum per se licet quoties alter
coniux ad debitum reddendum non tenetur; interdum ipso iure
naturali imponitur, ubi debitum conjugale reddi nequit et usus tori
communis proximum periculum peccandi constituit. Haec separatio,
cum non pertineat ad forum externum, privata auctoritate per se
semper fieri potest. Idem salva caritate et iustitia ac remoto scan­
dalo, dicendum de separatione quoad mensam.

824 bi9, V. Haec totalis separatio — quae dicitur divortium semi­
plenum quia vinculum illaesum manet sicque distinguitur a divortio
pleno, per quod ipsum vinculum dissolvitur — potest esse perpetua
vel temporanea, pro diversitate causae a communione servanda excu­
santis. Si est perpetua, nulla unquam datur obligatio communionem
restaurandi; si est temporanea, cessante causa, per se et ipsa ces­
sare debet.
825. VI. Separatio fieri potest aut mutuo coniugum consensu aut
causa tantum unius coniugis, ex qua alteri datur ius discedendi.
Utraque potest esse vel perpetua vel temporanea.

utuo consensu.

1. Omnes concedunt
exsistere complures causas, propter quas coniuges possunt mutuo
consensu sive in perpetuum sive ad tempus licite separari, dummodo
in proximo incontinentiae periculo non versentur et absit scandalum.

825 b,e· Separatio ex

··

(0) Cfr. Tlosset, l. C. n. 38G0 ss.; Wernz, Z. c. n 707; Porrono. III, p. 304 ss.; Vlamlng,
l. c. n. 738; Sanobez, lib. X. dlep. 13; ScLinnlz^r., lib. IV. tit. 10, n. 98 ss.; Woruz-Vidal,
n. 600 ss.

824

CAPUT XII - ARTICULUS VII

2. Separatio perpetua in duplici casu haberi potest: 1° si alteruter
coniugum religionem ingrediatur; 2° si vir sacros ordines suscipiat.
At coniux nequit religionem ingredi aut sacros ordines suscipere, nisi
a) adsit consensus alterius coniugis, et b) obtineatur dispensatio S. Sedk
(cfr. cc. 542, 987); secus professio religiosa foret invalida et ordo sacer, su­
sceptus a viro uxore invita, invalidus quidem non esset, sed vir teueretur ad
uxorem redire, si ipsa id postularet (7).
II
3. Separatio temporanea
quam innuit ipse S. Paulus (8), fieri
potest tum ob causam super naturalem i. e. maiorem vitae spiritualis
perfectionem, tum ob causam naturalem, modo sit honesta et gravis,
ratione ex. gr. studiorum, negotiationis etc.
Diuturna separatio utrumque coniugem magnis periculis exponit,
ideoque monendi sunt, ne se separent nisi ex causa vere gravi, prae­
sertim si iuvenes sunt. Practice vero semper consulendum erit, ut
maritus, quantum fieri potest, secum in discessu uxorem habeat.

826. Separatio perpetua ex culpa unius coniugis i. e. sine
mutuo consensu. — Causa separationis perpetuae est adulterium
unius partis.
Tum iure divino (cfr. n. 823bis) tum iure ecclesiastico (can. 1129)
manifesto constat, ob adulterium locum esse coniugum separationi (9).
Consideratur separatio totalis, praesertim quoad torum et habi­
tationem.
Adulterio aequiparatur, iuxta plures, sodomia cum tertia persona
et bestialitas (10). At revera adulterium proprie dictum non sunt;
idcirco applicatio non occurrit.
Ante Codicem locus erat separationi perpetuae etiam propter hae·
resim, schisma et apostasiam alterius coniugis, post factam moni­
tionem.
(7) Cfr. Schmalzgr.. /. r. n. 98: Bull.-Palm., V, n. 511; Lelimkuhl, Z. r. n. 931: Wcrui.
Z. c. n. 710; I lusse t, Z. c. n. 39 15 ss.; IPAnrilbale, ΓΙΓ, n. 171
Le Picard, La communnuu
dc la rie conjugale, p. 25 ss.
(8) I Cor., vit, 15.
jç
(9) Cfr. S. Thom. in IV, I). 35, q. unie., art. 3; Sanchez, Z. c. disp. 3; Sehnndzirr., I. rM
n. 98 ss.: S. Alph., I. c. n. 960 ss.: Salmnnt , tract. 9, cap. 16, n. 10; Wernz, /. r. n. 707;
D’Annibale» Z. c. n. 172.
« .·'/
Nonnulli Codice* civile*, v. g. Codex Italicus, ex iure romano immerito distinguant inter
maritum et uxorem, coneideraUtcs adulterium ut causam iustam separationis pro viro, non
autem pr<> muliere. Id profecto contra ipsum iu* divinum est: utri que coniugi enim idem iu*
atque ollielum est quoad debitum conlugale. Undo S. Hieronymus: « Apud nos quod non liot
feminis, aeque non liret λ iris, ct < adem servitu» pari condicione censetur» (JcZ. Oceanum,
dc morte Fabiolae, epist. 73; n. 3; c. 20, U. XXX11, q. 5).
*
(10) S. Thom., Suppi.. q. 62, nri l, ad 1 î Sanchez, Z. c. disp. I, n. 3 et 11 ; 8. Alph. Z. e.
n. 962; llossct, Z. <·. u. 3867; Wernz, Z c. n. 708; De Sinet, /. r. n. 255.

DE SEPARATIONE TORI, MENSAE ET HABITATIONIS

825

1. Ut adulterium sit causa iusta separationis, hae conditionis
requiruntur:
1» Ut sit moraliter certum: in dubio enim nemo potest privari
iure suo. Attamen necesse non est, ut adulterium juridice probatum
sit, sed sufficit, ut habeantur vehi mentissimae suspiciones, quae mo­
ralem certitudinem praebeant.
2° Ut sit carnali copula consummatum.
Plerique dicunt copulam inchoatam, seu habitam sine effusione
seminis, non esse sufficientem (11).
Alii censent, practice sufficere unionem sexualem, etiam sine effu­
sione seminis, nisi constet de impotentia, tum a) quia haec gravis
de se est iniuria contra fidem coniugii alteri coniugi facta; tum b) quia,
posita copula, semper censetur adfuisse ex communiter contingentibus
etiam seminis effusio; tum c) quia, in alia sententia, fere numquam
constaret de semii atione, nisi sequeretur conceptio.
Rectius videtur ita distinguendum: a) si copula carnalis habita
est, haec praesumitur perfecta i. e. cum effusione seminis, nisi pro­
betur contrarium; onus autem probandi incumbit asserenti; b) in
(oro interno credi udum est ipsi poenitenti; aliter in foro externo,
ubi probatio modo ordinario facienda est; c) cum vero, posita copula
carnali, vix probai i possit in foro externo defectus effusionis seminis,
inde consequitur practice, in casu, illud adulterium fere semper
habendum esse tamquam verum et perfectum. At agitur de praesum­
ptione, et onus probandi, ut dictum est, incumbit asserenti.
3° Ut sit formale, non materiale tantum sine inteinoconsensu,ex er­
rore nui vi procedens: poena enim di voit ii supponit praecedentem cui} ani.
•1° Ut alter coniux crimen non approbaverit, i. e. in illud non
consenserit seu explicite seu implicite, non impediens cum sciret et
sine gravi incommodo posset (12).
5° Ut non fuerit ab altero coniuge provocatum, i. e. ut hic
causam delicto non dederit, et quidem directe, mandans vel impellens;
non solum indirecte, v. g. negatione debiti coniugalis.
6° Ut expresse vel tacite condonatum non fuerit (can. 1129, § 1).
Qnaindiu crimen ignoratur, ius divortii non amittitur. Signa mari­
talis affectus non constituunt tacitam condonationem, nisi coniux
innocens, cognito adulterio, ea libere et sponte ponat (13).
(11) Sanchoz, Z. c. n. 13; S. Alph., I. c. n. 962: Salmnnt., I. c. cap. 16. n. 10; Noldin, III,
a. G70; Gasparri, l. c. n. 1365; Vlamlng, t. c. u. 740.
(12) Rog. inr. 27», in 5°; Sanchez, Z. c. disp. 5. n. 3; Gasparri, Z. c. n. 1366; S. Thorn.,
Suppi., q. 62, art. 1; S. Alph., Z. r. n. 066; Rossel. Z. r. n. 38S8.
(13) Cfr. Sanchez, Z. c. nn. 2, 19, 20, 23; Coninck, disp. 35, dul·. 2, n. 11; Bonacinu, l. c.
n 2 es.; Wernz, Z. c.; Vlamlng, I. c. d. 710.

826

CAPI T XII - ARTICULUS VU

Unde tacita habetur, si coniux innocens, postquam do adulterio certw
factus est, cum altero coniuge sponte maritali affectu conversatus fuerit; prasumitur in foro externo, si intra sex menses adulterum coniugem non expu­
lerit vel dereliquerit aut legitime accusaverit (can. 1129, § 2) -(14).
Sex menses computantur a die cogniti, non commissi, adulterii. Est prae­
sumptio iuris tantum, et militat contra eum, qui affirmat se, durante semestri,
vel obsequia coniugalia non praebuisse, vel id ex vi vel metu fecisse, aut forte
ex ignorantia sui iuris divertendi.
Adulterium semel condonatum non reviviscit, seu non potest dpinceps
allegari tamquam causa iusta separationis; nec si coniugem poeniteat de con­
cessa condonatione, haec postea revocari potest.

7° Ut non fuerit compensatum, i. e. ut alter coniux idem crimen
non commiserit; quo in casu iniuria illata mutuo compensatur, et
ius discedendi amittitur, quia « paria delicta mutua compensatione
tolluntur» (15).

827. 2. Haec notanda sunt quoad huiusmodi separationem:
1° Pars innocens potest, sed per se non tenetur, partem adul­
teram dimittere; nisi forte id postulet ratio correctionis fraternae aut
scandali vitandi. Tus enim se separandi in eius favorem concessum
est, cui favori ipsa renuntiare potest (16).
2° An et quandonam privata auctoritate coniux innocens disce­
dere possit ob adulterium alterius partis?
Quod privata etiam auctoritate valeat coniux innocens interdum disce­
dere, indubitatum est ex can. 1130. Id locum oblinet, iuxta omnes, si delictura
est certum et notorium, quia ex ipsis verbis Christi coniux ius habet ad divor­
tium. Sententia indicis tantum declarat ex deductis causam seu adulterium
revera exsistere; quae deductio et declaratio necessaria non est, quando adul­
terium est certum et notorium (cfr. can. 1737, 1°) - (17).
Si adulterium est certum et occultum, pars innocens potest profecto se­
parari quoad torum. Probabilius etiam totalem separationem in foro con­
scientiae facere valet, quia in tali casu ex sola lege caritatis ad vitandum
scandalum aut diffamationem coniugis culpabilis teneretur illam omittere;
sed praeceptum caritatis non obligat cum gravi incommodo, quod in istis
(It) Cfr. S. Alph., I. c.· Sanchez, Z. e. disp. II, n. 21; Salmant., Z. r. cap. 16, n. 19.
(15) C. 7, X. V, 1G; S. Thom., in IV, 1). 35. q. unio., art. 1; Sanchez,/. c. dlsp,6, n.8&:
Coninck, /. c. η. 12; Sotas, in IV, I). 36, uri, I, cih. 1 ; S. Alph., L c. n. 966.
(16) S. Thom., Suppl. q. 62, art. 2 ; s. Vlph., Z. c. n. 903; Sanchoz, Z. c. disp. 13, n. 7is;
Satinant., I. c. n. 7; Bonacina, Z. r. punct. 5, n. 13.
(17) Cfr. Schmalzgr. lib. IV’, tit. 19, n. HOss.; Pirhing. lib. IV, tit. 19, n. 16; .Snncbi,
lib. X, disp. 12, n. 12 98.; IPVunibale, 111, n 171; Gasparri, n. 1175, cd. post Codicem.
Ln sch^iuat > Codicis an. 1913 1« gebatur: Si hoc d<dictum sit tiOlorium, coniux innocctl·
discedere potest etiam privato arbitrio; secus, nonnisi ex indicis ecclesiastici auctoritate»
(can. 407).
In johrmatc au. 1915 ct in textu <b tlniiivo iste canon disparuit; quod iure atque cx In­
dustria factum fuisse, quisque fac’b perspicit.

DE SEPARATIONE TORI, MENSAE ET HABITATIONIS

827

rasibus vix unquam deerit. Id praesertim locum habebit, si delictum in foro
externo nequeat probari ob peculiaria adiuncta aut nonnis: cum notabili
incommodo v. g. cum magnis expensis in processu conficiendo.
Si adulterium d/ubia/m est, separatio fieri nequit; exsistentia delicti com­
probanda est, ideoque in hoc casu requiritur semper iudicium auctoritatis
ecclesiasticae.
Practice pars innocens ne deveniat in foro externo ad perpetuam ac
definitivam separationem sine iudicio auctoritatis ecclesiasticae, sive adul­
terium sit occultum sive publicum, ad mala complura praecavenda.

3° Pars innocens coniugem adulterum nunquam admittere tenetur,
sive indicia liter sive propria auctoritate separatio facta fuerit; potest
autem eundem admittere vel revocare, nisi ex ipsius consensu ille
statum matrimonio contrarium susceperit (can. 1130). Quodsi iuste
revocetur, redire tenetur.
Status matrimonio contrarius est status clericalis per susceptionem
sacrorum ordinum et status religiosus per professionem religiosam.
Pars rea eiusmodi statum suscipere nequit sine consensu partis in­
nocentis. Si tamen haec statum elegit, qui vitae coniugalis continua­
tionem impossibilem reddit, etiam adulter eiusmodi statum eligere
potest. Sed hodie pars innocens talem statum assumere nequit sine
Romani Pontificis licentia (cfr. n. 825bis).
4° Si coniux innocens, facto divortio, labitur in adulterium,
non amittit ius ad divortium, ita ut, altero petente, ad eum redire
non teneatur- (18).

828. An et quando fieri possit separatio ad tempus. — Causae
separationis temporaneae a Codice in hunc modum recensentur:
« Si alter coniux sectae acatholicae nomen dederit; si prolem acatholice educaverit; si vitam criminosam et ignominiosam ducat; si grace
seu animae seu corporis periculum alteri facessat; si saevitiis vitam com­
munem nimis difficilem reddat, haec aliaque id genus sunt pro altero
coniuge totidem legitimae causae discedendi, auctoritate Ordinarii loci,
et diam propria auctoritate, si de cis certo contest, et periculum sit
in mora» (can. 1131, § 1).
1. Non omnes, sed praecipuas tantum, a Codice enumerantur
causae, adeo ut aliae quoque causae aequi ponderis dari possint,
quod manifeste indicat ipse Codex, taxativarn enumerationem exclu­
dens, per verba « haec aliaque id genus sunt pro altero coniuge toti­
dem legitimae causae discedendi » (can. cit.).
(18) S. Thom., I. c. art. 6, nd 4; Snnchiv, 1 c. disp. 9. n

30; S. \lph.. L c. n. 697.

828

CAPUT ΧΠ - ARTICULUS VII

2. Praecipuae causae separationis temporaneae ad tres claww
reducuntur: 1° adulterium spirituale (fornicatio spiritualis) - (19)·
2° periculum animae; 3° periculum corporis (20).
1° Ad spirituale adultérin H refertur recessus a vera religione
per apostasiam vel haeresim aut schisma.
Datur discrimen inter ius vetus ct novum. Iure antiquo locus
erat separationi etiam perpetuae, ex sententia indicis, ob haentim
vel apostasiam a fide, ita ut pars innocens coniugem haereticum vel
apostatam post conversionem non amplius recipere teneretur, saltm
si vellet ad religionem transire (ita dicimus, quia DD. disputabant);
separatio erat temporanea, si facta ex privata auctoritate, et coniux
conversus recipi debebat (21).
Iure novo propter haeresim et apostasiam, ex can. 1131, § 2,
non datur nisi separatio temporanea.
_
*
Verba « sectae acatholicae nomen dederit » intelligenda sunt do formali
adseriptione sectae sive infidelium sive haereticorum; qua tamen etiam defi­
ciente, potest fieri locus separationi ex alio capite.
Qui « prolem acatholice educaverit » agit quidem directe contra bonum
prolis, sed indirecte etiam contra bonum fidei ideoque dc natura adulterii
spiritualis participat.
Verba « vitam criminosam et ignominiosam ducat » intelligi debent non
de aliquo facto peculiari criminoso vel ignominioso, at potius de statu seu
conditione habituali, de coniuge nempe qui habitualiter seu ad longum tempiu
huiusmodi vitam ducat.
II
829. 2° Periculum
animae (22) inducitur continua aut saltem

frequenti provocatione ad gravia peccata, v. g. contra fidem, contra
castitatem coniugalem, etc. Si grave labendi periculum proximum
est, illudque aliis mediis sufficienter removeri non potest, pars inno­
cens se separare tenetur (23).
3° Periculum corporis inducitur a) morbo contagioso quo coniux
coniugem in ipso usu matrimonii inficit, hodie praesertim morbo con­
tagioso seu lue venerea; b) morbo qui immediatum et grave periculum
(19) Cfr. o. 5, 6, Ο. XXVII. q. I; c. 2, X, II, 19.
(20) S. Alph., Z. c. n. 970 ss.; Luynuinn, lib. V, tract. 10, part. 3, cap. 7, η. 16; Sanches
Z. c. disp. 18; Schmalzgr.. I. c. η. 148 ss ; Wernz, Z. c. nn. 709, 712 ss.; De Smet, l. c. η. 256;
Vlaming, l. c. n. 743.
(21) Cfr. cap. 6, 7, X, IV, 19; Sanchez, Z. c. disp. 15; Schmalzgr., Z. c. n. 148 ss.; Pirhlng,
lib. IV, tlt. 19, n. 29 ss.; Wernz. Z. c. n. 709; Gaeparri, Z. c. n. 1370; Rosset, Z, c. n. 3962 ss.
(22) Sanchez, Z. c. disp 17, η. 1 ss.; Schmalzgr., Z. c. n. 111 ss.; Wernz, Z. c. n. 713; Oa·
eparri, l. c. n. 1371; Roeset, Z. c. n. 3977 ss.
'3
*W
(23' Cfr. S. \lph., Z. c. n. ’’73; Sanchez, Z. r. disp. 17, η. 1 ss.; Schmalzgr., Z. c. n. 141 &
BalL-Palm., I. c. n. 509.

J)E SEPARATIONE TORI, MENSAE ET HABITATIONIS

829

alteri coniugi affert, v. g. amentia furiosa; c) morbo quocumque alteri
parti graviter molesto et culpabiliter procurato.
Quamvis morbus sit inculpabilis, potest tamen interdum esse iusta
causa separationis a toro aut saltem ad debitum coniugalem non red­
dendum, modo valde molesta sit huius redditio (24).
In ceteris casibus morbus non est per se causa sufficiens separa­
tionis.
4° Vitam communem nimis difficilem reddere potest:
a) Saeva et dura tractatio, in qua ponderanda ratio haberi debet ae­
tatis, indolis et conditionis. Quae enim ab uxoribus plebeiis levia habentur,
honestioris condicionis uxori intolerabilia videri possunt. Sic convicia et im­
precationes, etsi frequentes, a muliere humilis conditionis forte parvi fiunt,
mulieri vero bene educatae gravissima esse possunt (25).
l>) lurgia continua, rixae, inveterata aversio et odium, quo una pars
fertur in alteram.
5° Periculum, quod imminet bonis fortunae uxoris, si hoc periculum
■ilio modo removeri non possit, interdum potest esse causa iusta separationis.
H
830. Auctoritas competens,
instauratio vitae communis, filioru II educatio. — 1. Causae separationis, si utraque vel alterutra

pars est baptizata, sunt vere ecclesiasticae ideoque cognoscendae et
approbandae a magistratu ecclesiastico, qui separationem concedit
rei ad certum tempus vel indeterminate, donec pars culpabilis resipuerit.
Solum si certo constet de legitima causa et periculum sit in mora, licet
parti innocenti privata auctoritate discedere (can. 1131, § 1).
Alicubi, ut n Italia ex art. 34 Concordati, ipse magistratus eiiilis valet cogno icere causas sdparationis coniugum, ex Sedis Apostolicae concessione. Quo in casu magistratus civilis ex potestate ab
Ecclesia delegata agit.
2. Cessante causa separationis, vitae consuetudo iterum restau­
randa est. AI si separatio ab Ordinario pronuntiata fuerit ad certum
tempus, pars innocens redire non tenetur, nisi elapsum sit tempus
constitutum; et si nullum tempus determinatum fuerit, exspectare
potest novam Ordinarii sententiam (can. 1131, § 2).
Coniux reus, cessante causa separationis, ius habet exigendi, ut
restituatur ad vitae coniugalis communionem, et si nulla intervenit
tententia iudicialis, per se debet statim admitti.
Ubi agitur de causis, praeter adulterium, quae dant locuin separa(21) Sanchoz, l. c. disp. IS. n. 1 ss.: Schmalzgr., I. c. n. 113 ss.; S. Alph.. /. c. n. 970;
•Salrnant., /. c. n. 35; Wernz, t. c.; Vlaming. I. c. n. 7 13 es.: Dc Smet, l. c. n. 257.
(25) Ball.-Palm., Z. c. n. 507; Noldin./. c. n. 071 : Vlamhur, Z. c. n. 7 13; GOnicot- Salsmans.
I· c, n. 557.

tioni, praesertim de saevitiis, rixis, animi aversione, vix dari potest
vera condonatio quae auferat itis discedendi ex pari e coniugis innocentis.
3. Instituta separatione filii educandi sunt penes coniugem inno­
centem; et si alter coniugum sit acatholicus, penes coniugem catholi­
cum, nisi in utroque casu Ordinarius pro ipsorum filiorum bono, salva
semper eorundem catholica educatione, aliud decreverit (can. 1132).

830bis. Pertractatio causarum separationis, forma procedendi,
effectus iuridici. — 1. Separatio iusta tantum de causa eaque per
H

se gravi fieri potest. Magistratus ecclesiasticus eo fine intervenit, ut
cognoscat utrum revera adsit legitima separationis causa et, omnibus
circumstantiis tam in iure quam in facto consideratis, utrum separa­
tioni sive in perpetuum sive ad tempus determinatum vel indeter­
minatum locus sit.
Munus igitur ecclesiastici magistrat us in hisce causis idem est ac
in ceteris indiciis et processibus, seu cognoscere ac definire causam ad
normam c. 1129-1132. Cfr. resp. Pont if. Comm. Codicis, 25 iun. 1932,
de quo infra.
2. Magistratus ecclesiasticus decernit etiam de effectibus mere
civilibus, si et quatenus opus sit, v. g. de doto, de bonis coniugum,
dc congrua sustentatione uxoris et filiorum (can. 1961), perspecta
in hac re etiam lege civili cuiuslibet nationis.
3. Si coniux culpabilis non est baptizatus, decisio magistratus
ecclesiastici sortitur nihilominus plenum effectum iuridicum; nam
directe tangit coniugem baptizatum, indirecte partem non baptizatam,
ut in aliis causis.
i
Ecclesia competens est in causis separationis etiam coniugum
acatholicorum, qui matrimonium contraxerunt privatim sine ulla
forma canonica (cfr. can. 1099, § 2).
4. Causa potest cognosci ac definiri iuris ordine adamussim servato, i. c.
per processum stricte iudicialem.
Potest cognosci ac definiri etiam per processum summarium, quatenus
citentur partes, colligantur probationes iisque maturo perpensis legitima feratur
pronuntiatio, ceteris omissis imis sollemnitatibus.
Demum causa agi et definiri potest via -mere administrativa seu disciplinari,
forma iudieiali omnino praetermissa. Haec forma aptior est eaque, quantum
fieri possit, praeferenda prorsus. Id ex ipsa rei natura profluit: idque pendit
ex causa separationis allegata. c\ circumstantiis peculiaribus, ex factorum
adiunctis.
Huc spectat responsum Pontificiae Commissionis Codici' dici 25 iun. 1932,
ad I. 1 ntenoiiat;i I ontit. < ommissio: An separatio coniugum ob causas,
de quibus in can. 1131. § 1. forma administrativa decernenda sit »; dio 25 iun.

DE SEPARATIONE TORT, MENSAE ET HABITATIONIS

831

1932 respondit: · Affirmative, nisi ab Ordinario aliter “fatuatur ex officio vel
ad instantiam partium » (26).
Quae responsio ita intelligenda est, ut causae separationis coniugum
regulariter forma administrativa, non autem iudieiali, dirimantur.
Nani si, positis ponendis, separatio fieri potest etiam privata coniugum
voluntate (can. 1130, 1131), a fortiori dicendum, eam fieri posse cum inter­
ventu mere administrativo Ordinarii, absque processu stricte iudieiali. Hinc
est, quod can. 1131 non loquitur de indice ecclesiastico, sed solum de Ordina­
rio, non dicit separationem faciendam esse ex indicis sententia, sed aucto­
ritate Ordinarii locin.
»

5. Ratio cur causae separationis forma administrativa regulariter
tractandae ac definiendae sint, manifesta est. Processus stricte iudieialis, quoad fieri possit, \ itandus est, tum ob expensas haud leves
quas ille necessario secumfert aliaque incommoda, tum ut citius et
expeditius controversiae liniantur. Porro separationis causae, generat ini
et ordinarie loquendo, eiusmodi sunt naturae, ut rite tractari ac definiri
queant via dumtaxat administrativa, quin iudieiali forma opus sit.
Diximus regulariter causas separationis dirimendas esse forma admini­
strativa, non autem semper et necessario. Sane huiusmodi causae profecto
disceptari ac definiri possunt, ut quodeumque aliud negotium, etiam ordine
stricte iudieiali servato. Quo in casu, servandae sunt normae communes de
processibus. Palam est, causas istas, si agitur de coniugibus baptizatis, proprio
et exclusive iure spectare ad indicem ecclesiasticum ad normam can. 1960,
et magistratum civilem nonnisi ex delegatione Ecclesiae easdem cognoscere
ac definire posse (cfr. art. 34 Concordati init i inter S. Sedem et Gubernium
Italicum).
Forma judicialis servanda est, in praedictis causis, vel ad instantiam
partium vel ex mandato Ordinarii sive ex officio. Partes procul dubio petere
valent ministerium indicis ad ius suum persequendum, ut in quocumque ne­
gotio. Nam omne ius actione communitur, nisi aliud expresse cautum sit. ad
normam can. 1687.
Index autem petitum ministerium denegare non potest. Id vero locum
obtinet sive utraque pars postulet formam stricte iudicialem. sive alterutra
tantum.
Ordo judicialis ex officio servandus videtur duplici in casu: 1° quando
Ordinarius loci, attentis peculiaribus rerum et personarum adiunctis, censeat
causam rite cognosci ac definiri non posse via administrativa, sed forma tan­
tum iudieiali; 2° quando forte ex conventione inita inter S. Sedem et Statum
aut ex lege civili sententia iudicialis requiratur ad civiles effectus separationis
obtinendos.
Prout una aut alia adhibeatur forma in causis separationis, competentia
ad varios magistratus ecclesiasticos spectat. Siquidem, si causa via admin i(26) J. .1. .S'.. XXIV, |>. 281.

§32

CAPUT XII - ARTICULUS VII

rtrativa cognoscitur ac definitur, non solum Episcopus, sed etiam Vicarius
generalis competens est, ut in aliis controversiis ad tramitem disciplinae
disceptandis, non autem Officialis, de quo in can. 1573, quippe qui caret
potestate administrativa, nisi forte ex delegatione Ordinarii agat. Si, contra,
causa separationis ordine iudiciali cognoscenda ac deludenda sit, Vicariu·
generalis, qua talis, competens non est; dum competens dicendus Officialis,
nisi Episcopus huiusmodi causam sibi reservaverit ad normam can. 1573, J 2.
Ulterius quaesitum fuit: «An in causis separationis coniugum, de quibis
in can. 1131, § 1, in secundo gradu eadem servanda sit forma ac in primo
gradu »; — Pontif. Commissio Codicis die 25 iun. 1932, ad II respondit:
♦ Affirmative » (27).
Haec responsio est conclusio sponte et necessario manans ex generalibus
iuris principiis.
Index appellationis, utpote qui sola ratione appellationis competens est.
nequit causae appellatae formam mutare. Id ex ipso appellationis conceptu
atque ex normis illam respicientibus evidenter consequitur (cfr. can. 1879 ss.),
praesertim ex praescripto can. 1891.

Itaque si causa separationis in primo gradu ordine iudiciali
cognita ac definita fuerit, verae appellationi locus erit, de qua vi­
dere debebit index ad quem, normis processualibus adamussim ser­
vatis. Si causa separationis in primo gradu disceptata ac soluta fuerit
forma administrativa, locus non erit appellationi proprie dictae, sed
recursui, et sequendae erunt leges propriae recursus (cfr. can. 1G01,
1880, G°). Igitur appellatio fiet ad indicem superiorem (Metropolitani,
S. It. Rotam etc.), recursus ad S. Congregationem de Sacramentis.

831. An legitima habenda sit separatio coniugum a civili magi­
stratu statuta eaque in conscientia uti valeant coniuges. — 1. Si
peculiaris facultas seu delegatio concessa sit a S. Sede, ut hodie in
Italia ex art. 31 Concordati an. 1929, procul dubio civilis auctoritas
valide et licite procedit eiusque ministerium coniuges postulare valent,
dummodo nihil fiat contra ius divinum et ecclesiasticum.
2. Si praedicta delegatio concessa non fuerit, et lex civilis sepa­
rationem a iudice ecclesiastico pronuntiatam recognoscat eique in
suo foro effectus iuridieos tribuat, coniuges non possunt adire ma­
gistratum civilem ad petendam separationem, neque advocati vel pro­
curatores iisdem operam suam in hunc effectum praestare valent.
Nulla sane adest causa insta in casu, ex qua, omisso recursu ad
competentem auctoritatem ecclesiasticam, liceat recurrere ad civilem
magistratum.
(27) Λ. A

S.. XXIV. p. 2S1.

' -«4»··

DE SEPARATIONE TORI, MENSAE ET HABITATIONIS

833

3. Si in foro civili separatio statuta ab auctoritate ecclesiastica
non agnoscatur, eaque proinde effectus civiles non sortiatur, triplex
est DD. sententia.
Quidam dicunt Ecclesiam nullatenus permittere, ut coniuges adeant
magistratum civilem, ac propterea sententiam ab ipso latam esse
illegitimam nec tuta conscientia servari posse.
Alii censent, in illis tantum regionibus fas esse recurrere ad ci­
vilem auctoritatem, ]>ro quibus exsistit peculiaris declaratio S. Sedis.
Porro, aiunt, huiusmodi declaratio data est solum pro Anglia ct
Gallia (28), non pro ceteris nationibus.
Alii tenent, in iisdem rerum et locorum adiunctis — i. e. urgente
gravi causa, salva doctrina catholica de exclusiva competentia eccle­
siastica circa causas matrimoniales, salvo iure divino et canonico —
Ecclesiam explicite aut saltem implicite tolerare, ut coniuges adeant
civilem magistratum ad separationem postulandam.
Haec sententia verior est et practice tuta ideoque praeferenda.
Vani ex una parte non agitur de re intrinsece mala, secus S. Sedes
illas declarationes non dedisset, immo nec dare potuisset; ex alia
parte integra manet catholica doctrina, divina et ecclesiastica lex,
simulque causa gravis exsistit, immo interdum gravissima recurrendi
ad civilem magistratum, praesertim in ordine ad ima patrimonialia
tueuda ope legis civilis (29).

832. Monitum pro parocho et confessario. — 1. Neque coniugum
neque, seclusa peculiari delegatione Ecclesiae, potestatis civilis est, sed
solius auctoritatis ecclesiasticae, causam separationis examinare eiusque
sententiam ferre. Quare parochus vel confessarius coniugem, qui vult
causam separationis proponere ad iudicem ecclesiasticum, dirigere debet.
2. Cum tamen fideles aegre adduci possint, ut ad iudicem eccle­
siasticum recurrant, saepius praestabit, ut confessarius coram iis,
qui hanc obligationem ignorant, eam dissimulet, modo certa sit
causa separationis. Quae dissimulatio praesertim tunc suadenda est,
cum coniuges sive propria sive iudicis auctoritate in bona fide iam
separati vivunt, modo absit scandalum.
(28) S. Off. 19 deo. I860, 2-29 Iun. 1885; cfr. n. 836.
(29) Cfr. Do Sinet, n. 390; Wernz-Vidnl, p. 850; Eournorct, p. 21, not. 2; Le Picard,
p. 124 ss. Gnspnrri (n. 1237, od. post Codicem) ait: « lino declarationes nd alius nationes, quae
(n iisdem circu nstantiis nperiuntur, extendi per se non possunt, quin ■ quod alicui gratioso
conceditur, trahi non debet aliis in exemplum »; Reg. 74 IL J. in VI’; proinde necesso est
eiusdem tolerantiae gratiam petere et obtinere ·.
Nescimus prorsus, cur declarationes illae qratiose concessae dicantur; cur tolerantia, quae
Ipeoiuro naturali nititur ad mala graviora vitanda, censeatur respicere tantum Angiiam ot
Galliam, non autem cotoras nationes, quamvis · »n iisdem circumstantiis rcpehunlur ».
53 — Cappello. Dc Sacramentis, V.

834

CAPUT ΧΠ - ARTICULUS VRI

3. Caveat confessarius, ne uxoribus de saevitiis et molestiis mariti
conquerentibus facile credat, nevc separationem quoad habitationem
aut consulat aut permittat.
4. Cum ex coniugum separatione gravissima mala saepe oriantur,
ut sunt odia, inimicitiae, adulteria, ipsa semper debet esse ultimum
remedium, quod solum in maxima necessitate adhibeatur. Uxores
iugiter monendae sunt, matrimonium ineuntes hinc quidem obliga­
tionem contraxisse patientiae et mansuetudinis, inde vero per sacra­
mentum gratiae auxilia recepisse forti animo ferendi onera matri­
monii (30).

Articulus VITI.
De divortio civili.
II et semiplenum
II
833. Divortium plenum
in Codicibus modernis. -

1. Plures sunt nationes, in quibus divortium a lege excluditur, ve)
saltem usque ad haec ultima tempora excludebatur, sola admissa
corporum separatione. Ita v. g. Italia, Polonia, Monaco, Argentina,
Brasilia, Chili, Mexico, Peiù, Uruguay etc. (1).
2. Adsunt nationes, in quibus viget divortium tantum, et non
admittitur separatio coiporum, nisi ad summum tamquam stadium
quoddam provisorium ad divortium. Ita v. g. in Servia, Dania,
Sueeia, Norvegia, Romania, Bulgaria, nec non in pluribus Statibus
Foederatis Americae Septentr. (2).
3. Sunt nationes, in quibus lex permittit divortium simul ac sepa­
rationem. Ita v. g. in Gallia, Belgio, Helvetia, Germania, Anglia, et
in nonnullis Statibus Americae Septentr. (3).
4. Habentur quaedam nationes, in quibus diversae legi obnoxii
sunt cives pro diversitate religionis ad quam pertinent.
Ita in Austria usque ad nostra tempora: catholicis non conceditui
divortium, sed solum corporum separatio, et iam ubi matrimonium est
mixtum; non catholicis permittitur divortium et quidem facilius
israelitis quam Christianis (4).
(30) Cfr. PighL I. c. n. 111, q. 2a; Noldin. Z. c. n
Salsmans, Z. c. nn. 656, 558.

671; Vlaming, l. c. n. 718; Oénlcot·

(1) Cfr. Schulze, Z. c. p. 765.
(-*) L< Iu , L·
, l divorce et In éparation de corps dans les principaux pays < i 'ilith,
Paris, 1899, nn. 913, 987, 1060; Schulze, Z. c. p. 761.
''JT
(3) Lehr, l. c. n. 045 as.; Howard. I. c. U, p. 107 ω.; Laurent, La répudiation, p. 115 et
(1) Laurent, Z. c. p. 128 ss.; Le ràjijne des cultes, p. 110.

DE DIVORTIO CIVILI

835

In Russia, usque ad nostram aetatem, matrimonium civile non
exsistebat ideoque constitutio et dissolutio matrimonii regebatur a
respectiva lege religiosa, ita ut catholici tenerentur lege catholica
divortium repudiante, orthodoxi lege Ecclesiae orientalis divortium
admittente, israelitae pariter (5).
5. Conventio intcrnationalis Hagae, etiam quoad divortium et separa­
tionem a toro ot mensa, inita est die 12 iun. 1902 — « Convention pour
régler les conflits dc lois ct dc jurisdiction en matière de divorce et de séparation
de corps o; — quae mutuas relationes Statuum Conventioni adhaerentium
(Italia, Gallia, Belgium, Germania, Helvetia, Lusitania, Hollandia, Luxemburgum, Romania, Sueeia) moderatur.
Cuius praecipuae dispositiones hae sunt:
a) Actio ad divortium vel separationem non admittitur nisi tum in
statu originis tum in statu commorationis relativum institutum iuridicum
sit a lege agnitum.
b) Causae debent esse huiusmodi quae in utraque legislatione, licet
diversae, sufficientes habeantur.
c) Quilibet Status potest sibi reservare ut processus suorum subditorum
exclusive secundum legem patriam peragatur (0).

834. Doctrina catholica. — I. Index laicus (syndicus, magistratus,
officialis) potest divortium civile pronuntiare, si agitur de matri­
monio civili eorum qui coram Ecclesia non sunt coniugio valido iuncti.
II. Nequit, extra casum necessitatis, pronuntiare divortium inter
coniuges qui ligati sunt matrimonio religioso et civili.
Num in casu gravissimae necessitatis licite possit, disputatur.
Alii dicunt esse rem intrinsecus malam ideoque numquam licere (7);
alii putant non esse intrinsece malum et consequenter urgente ne­
cessitate fieri posse (8).
III. In iisdem rerum adiunctis coniux potest, vel non, petere
civile divortium et advocatus illud procurare nomine coniugis catholici.
(5) Lehr, 1. c. n. 990 ea.; Do Smot, Z. c. n. 380.
(6) Cfr. Spoisor, Archio fyr katholisches Kirchcnrccht. LXXXVI, 476 ss.; Travers, Con·
venlion dc La Haye relative au divorce ft à la séparation de corp#, Paris, 1909; La convention
(l· La Haye relative au mariaac, Parie, 1912.
(7) Bucocroni, 11, n. 983; Rossot, l. c. n. 40S5 es.; Aortnys. II, n. 622; Gasparri. I. c.
n. 1554, qui dixit eo in rigidam opinionem inclinari; ot quidam alii.
(S) Lehmkuhl, II, n. 921. in nota; Ball.-Palm., VI, n. 521 ss.; Do Booker, l. c. p. 429 es.;
Oônlcot-Snlsmnns, Z. c. n. 561; Maro, II, n. 2129; Noldin, l. c. 673 es.; Ojetti, op. cit. v. Syn­
dicis, n. 3894 s.; Leltnor, l. c. p. 634 8.; Tanquerey, l. c. n. 910 ss.; Do Smot, Z. c. n. 401;
Vormoersch. /. c. n. 280; Sabetti, L c. n. 559 s.; Berardi. ThcoL Mor. V, n. 1064.
Mirum profecto est, quod Cerato (Z. c. n. 118, 6) haec dicere audeat: · Remanet igitur,
patronus sententiae aillrmantis Hcoitatoin, contra sententiam communem negantem, unu#
Qonnari *· (Continuatio ad 1W·

836

CAPUT XII - ARTICULUS VIII

Ut status quaestionis probe intelligatui· et veritas, quantum fleri
potest, innotescat, imprimis inspicienda sunt varia responsa SS, Con­
gregationum, postea consectaria practica tradenda erunt.
II
835. Documenta S. Sedis. — 1. Quoad coniugem
qui petit civile

divortium, haec sunt responsa:
1° « Mulier, vi sententiae separata a marito quoad torum, vellet
ad vitam sustentandam quoddam publicum munus suscipere. Sed
gubernium id non sinit nisi petat divortium. Ipsa petere vellet, sed,
in sua intentione, semper salvo ligamine. Parochus qui est illius Confessarius petit num admitti possit ad Sacramenta, et lumen seu con­
silium circa reliqua, ut infra. Sacra Poenitentiaria, mature perpensis
expositis, Confessario oratori respondit: Mulieri poenitenti, in casu,
nihil aliud esse consulendum, nisi ut a petendo divortio sub gravi se
abstineat. Datum Hornae in S. Poenitentiaria, die 5 ian. 1887. R. Card.
Monaco P. M. ».
2° Similiter respondit S. Poenit. die 14 ian. 1891: Negative.
Mulier per Ordinarium quaesierat, utrum ipsi liceret divortium civile
petere ad damna gravissima avertenda, declarans simul expresse
doctrinam Ecclesiae circa matrimonium et causas matrimoniales ad
solos indices ecclesiasticos pertinere promittensque expresse se ob­
tento divortio civili nunquam usuram ut novas attentaret nuptias.
3° Item alia mulier petebat divortium civile ut provideret educationi
et temporali et religiosae neptis suae orphanae; S. Poenitentiaria interrogata
respondit die 3 iun. 1891: o. Petitam licentiam concedi non posset».
4° « Eduardus ob adulterium mulieris notorium et scaudalosum... a
iudice ecclesiastico obtinuit sententiam pro separatione tori. Ut vero talis
sententia indicis ecclesiastici effectus civiles sortiri queat... lex civilis non
aliud suppeditat medium efficax, quam divortium civile... Nullo tamen modo
vinculum sacramentale infringere aut novarum nuptiarum libertatem
pro se aut pro indigua muliere praetendere putat, paratus cetoroquin
talem intentionem authentice coram parocho vel Episcopo confirmaro et
declarare... ».
Ex allecatis AA. quisque oculis suis videt num sententia nodans sit communis, num t/ntn
sit Card. Gcnnari patronus sententiae nllirm.mtis! Nec satis.
Alii quoque citari possunt patroni huius sententiae, v. g. Gnmdelaude, Riflles pratiqua
touchant la coopération au divorce civil, Paris, 1887, p. 8 s.; Besson, Revue thMoyiquc français»
1950, p. 371 ss.; Michaud, Nouvelle Reçue thMot/inue, 1911, p. 201 ss.; Bovons, Du divora,
civil, p. 34 es., Bruxelles, 1904; Boudlnhon, Revue cath. de droit (Louvain), X, 1907-1908,
p. 1G4 ss., 170 s.
Etiam Santi-Lcitner (l. c. App. n. lû) et Pighi (/. c. n. 131. qu. 3), ut alios omittamus»
ill.
admit tant probabilitatem sententiae afllrinantie. Cfr. nn. 734, 837.

DE DIVORTIO CIVILI

837

S. Poenitentiaria die 30 iun. 1892 respondit: «Orator consulat probatos
auctores ».

836. 2. Quoad indices et advocatos haec responsa data fuerant:
1° Episcopus Soutwariensis interrogavit « utrum advocatus de­
fendere possit reum contra actorem postulantem divortium »; S. C.
S. Off. die 22 maii 1860 respondit: « Dummodo Episcopo constet
de probitate advocati, et dummodo advocatus nihil agat, quod a
principiis iuris naturalis et ecclesiastici deflectat, posse tolerari ».
2° Idem Episcopus, die 19 dec. 1860, quaesivit a S. C. S. Officii:
«Utrum liceat advocati et actoris partes agere (apud tribunal civile), quando
finis litis est simplex separatio, absque ulla sententia matrimonii nullitatem
eecum ipsa ferente»; S. C. reposuit: «Dummodo pars catholica nullum aliud
tribunal adire possit a quo sententiam obtineat separationis quoad torum
et mensam, et dummodo sententia huius tribunalis nullum alium habeat
effectum, quam separationem praedictam, posse tolerari ut catholici in eo
foro actoris et advocati partes agant, et dummodo adsint iustae separationis
causae indicio Episcopi; et si quid habeat praeterea dubii, recurrat exponens
oimies circumstantias et legis dispositiones ».
3° Episcopus S. Galli in Helvetia haec exposuerat S. C. S. Officii:
«Lex Confoderat ionis Helveticae de statu et matrimonio civili lata sancivit:
causas matrimoniales omnes et singulas, suppressa ex nunc et deinceps
ecclesiastica iurisdictione, in tribunalibus laicorum ad normam tractandas
esse, quae in causis civilibus statuitur, sententias in iis praeferendas esso
secundum praescriptiones iuris communis et novissimae latae legis, qua
matrimonia, etiam catholicorum, sub certis rationibus valde levibus, perpetuo
dirimi atque quoad vinculum dissolvi possunt, ita ut huiusmodi coniuges
litigantes, post latam indicum saecularium sententiam divortii, ad alia ma­
trimonia contrahenda, si voluerint, possint transire. Quaeritur igitur:
«Dubium quintum: Utrum iudices catholici et advocati in eiusmodi
tribunalibus laicis causas matrimoniales tuta conscientia suscipere ac defen­
dere sive cognoscere et indicare possint!
« Dubium sextum: Utrum iidem indices catholici et advocati secundum
recentem Helvetiae legem matrimonii vinculum ut dissolvendum proponere,
eeu ut dissolutum declararo tuta conscientia possint, necnon declarare eiusmodi
coniuges ad aliud matrimonium contrahendum posse transire, sicut lex
civilis hoc in casu iudicaro ct declarare iudices expresse iubet et urget!
« In disserenda hac quaestione obliviscendum non est quod tribunalia
saecularia, quorum est indicare de causis civilibus, eadem sunt quibus nova
lege incumbit causas matrimoniales cognoscere et iudicare. Quod si ergo
indicibus catholicis vetitum fuerit eiusmodi tribunalibus intéresse, in magnum
damnum civium ea tribunalia iis indicibus privari experiemur, qui, timore
Dei repleti, pie et insto indicant».

838

OAPUT ΧΠ - ARTICULUS VIH

S. C. die 3 april. 1877 reposuit: «Ad V et VI: Quoad indices, recuml
in casibus parti culari Irus. Quoad advocatos, dentur responsa iam data Epincopo
Soutwaricnsi, nempe: jeria III, loco IV, dic 22 maii a. I860 » (cfr. n. 836,1°).

4° «Post nuper restitutas penes Gallos an. 1884 divortii leges
plura a nonnullis Episcopis Galliarum dubia huic S. R. et U. Inqui­
sitioni proposita sunt: utrum nempe fas esset indicibus laicis, in causis
de separatione coniugum sive circa vinculum sive circa habitationim
tantum, ius dicere; utrum advocatis et procuratoribus huiusmodi
causas agere penes indices laicos: utrum his ad quos de iure pertinet,
defensores officiosos, quos vocant, deputare; utrum denique syndici?
(vulgo maires) divortium pronuntiare.
«EE. PP. una mecum Inquisitores Generales, re mature perpensa,
in jeria V, loco IV, die 25 iun ii 1885, ita decernendum esse censuernnt:
«Attentis gravissimis rerum, temporum, ac locorum adiunctis
tolerari posse, ut qui magistratus obtinent, et advocati causas ma­
trimoniales in Gallia agant, quin officio cedere teneantur, dummodo
catholicam doctrinam de matrimonio deque causis matrimonialibus
ad solos iudices ecclesiasticos pertinentibus palam profiteantur, et
dummodo ita animo comparati sint tum circa valorem et nullitatem
eoniugii, tum circa separationem corporum, de quibus causis indi­
care coguntur, ut numquam proferant sententiam neque ad profe­
rendam defendant vel ad eam provocent vel excitent divino aut
ecclesiastico iuri repugnantem; et in casibus dubiis vel difficilioribus
suum quisque Ordinarium adeat, eius iudicio se dirigat, et quatenus
opus sit, per eius medium ad Apostolicam Poenitentiariam recurrat.
« Hoc decretum SSmus Pater ratum habuit, ideoque omnibus in
Gallia Archiepiscopis et Episcopis notum fit pro eorum norma per
has litteras, ceteroquin non evulgandas » (9).
5° Dubitationes exortae sunt in Gallia circa intelligentiam huius
decreti. Proinde ab Episcopis quaesitum est:
«1° An recta sit interpretatio, per Gallias diffusa ac etiam
typis data, iuxta quam satisfacit conditioni praecitatae iudex qui,
licet matrimonium aliquod validum sit coram Ecclesia, ab illo matri­
monio vero et constanti animo abstrahit, et, applicans legem civilem,
pronuntiat locum esse divortio, modo solos effectus civiles solumque
contractum civilem abrumpere mente intendat, ea que sola respiciunt
termini prolatae sententiae? Aliis terminis, an sententia sic lata dici
possit divino aut ecclesiastico iuri non repugnans?
(0) Cfr. GnepnrrJ, ?. c. n. 1457; Ojctti, op. cit. v. Syndicus, n. 389-1 ; Doll.-Palm., I. c. n. 525.

DE DIVORTIO CIVILI

839

«2° Postquam iudex pronuntiavit locum esse divortio, an
possit syndicus (gallice le maire), et ipse solos effectus civiles solum­
que civilem contractum intendens, ut supra exponitur, divortium
pronuntiare, quamvis matrimonium validum sit coram Ecclesia?
(10).
«3° Pronuntiato divortio, an possit idem syndicus coniugem,
ad alias nuptias transire attentantem, civiliter cum alio iungere,
quamvis matrimonium prius validum sit coram Ecclesia vivatque
altera pars?
«Ferio, V, loco IV, dic 27 Maii 1886.
«In Congr. Gen. S. R. et U. Inquis., habita coram EE. ac RR.
DD. S. R. E. Cardinalibus Generalibus Inquisitoribus, propositis
suprascriptis dubiis, ac praehabito voto DD. Consultorum, iidem EE.
ac RR. DD. rescribi mandarunt: Ad primum, secundum, et tertium
dubium, negative.
«Eadem foria ac die, facta de his SS. D. N. Leoni Papae XIII
relatione, S. S. resolutiones EE. PP. approbavit et confirmavit n.
6° Citatum decretum S. Officii ephemerides liberales publica­
verunt et, illud intelligentes in sensu intrinsecae illiceitatis, ita ratio­
cinabantur: Eadem est legislatio in Belgio et in Galliis quoad di­
vortium; proinde, sicuti in Galliis, ita et in Belgio iudices catholici
nequeunt hanc sententiam pronuntiare; et ideo catholici nequeunt
indicis officium assumere, et qui illo potiti sunt, debent eidem cedere.
His ad praxim deductis, gravissima damna catholicis in Belgio
evenissent.
Ephemerides catholicae in difficili hac quaestione doctrinali di­
scordes haerebant, et argumentationem ephemeridum liberalium non
solvebant. Gubernium petiit a Nuntio Apostolico quid respondendum
deputatis liberalibus hac de re interpella turis. Nuntius consuluit Ro­
manum Pontificem, qui, re ad examen revocata, respondendum iussit,
prouti constat ex epistola Nuntii Apostolici ad Ministrum Negotiorum
Exterorum in Belgio, data die 14 sept. 1886... a que le décret du
27 mai ne concerne pas la Belgique et que, par conséquent, rien
n’est modifié en ce pays en ce qui touche la matière du di­
vorce » (11).
(10) Temporo propositi dubli non Index, sed syndicus pronuntiabat divortium In Gallin,
licet temporo responsionis procédara inunu»
fuisset.
(11) < Em. Ccird. a secretis Status sign in cavit mihi, iubonto hoc Sanctitate Sua, Congro·
gatlonom S. Ofllcil declarasse, quod decretum dici 27 mail non rosplolt Belgium, ot Idcirco
nihil esso in hac regione mutatum Quoad oa, quae spectant ad mutorium divortii ». Ball.·
Palm·* I, c. n. 628.

840

CAPUT XII - ARTICULUS VIII

Hoc modo res compositae fuerunt. Ergo vel decretum illud do­
ctrinam dogmaticam non continet, vel speciales rationes exsistunt
pro Gall iis, puta ad scandalum removendum (12).
7° Huc etiam spectat responsio S. Officii diei 26 iulii 1887 pro Galliu,
Episcopus N. exponebat catholicum magistratum nominatum fuisse praeeidem tribunalis civilis, sed paratum esse officio cedere, si sententiam divortii
civilis in conscientia ferre non posset, quia in praxi haud semper possibile
est vel partem actricem a sua petitione deterrere, vel eius petitionem reiicere contra apertam legis dispositionem; et, praemissis duabus quaestionibus
doctrinalibus circa divortium, Episcopus quaerebat: «3° An onus dignitatem­
que praesidis tribunalis civilis possit acceptare, cum perspectum habeat
quod inde erit constitutus in strictiori necessitate jcrendi saepius sententiam
divortii ».
S. C., silentio premens duas quaestiones doctrinales, ad casum practicum
reposuit: «Excitandum summopere ab Amplitudine Tua indicem, de quo
agitur, ut in officio perseveret, stando restrictionibus iam datis a S. Sede,
et adhibitis cautelis, quae a virtute prudentiae suadentur ».

•

8° S. Poenitentiariae expositum fuit:
«Index quidem Gallus, olim theologiae cultor, confessarium adiit,
variisque peccatis mortalibus declaratis, subiungit: “ De sententiis
a me latis in materia divortii civilis nihil est quod dicam, Pater.
Soleo enim divortium civile declarare, quotiescumque adsunt motiva
gravissima sive ex parte mea, sive ex parte eorum qui ad me causam
deduxerunt,,. — “ Prave actum, reponit sacerdos, neque declaratio­
nem legisti qua nuper (27 maii 188G) Congr. Gen. S. B. et U. Inquis,
indices ita agere vetuit? „.
«“Imo hanc plane novi, Pater, neque tamen peccasse existimo
propter sequentes rationes: 1° Novisti et tu, Pater, responsum no­
mine Summi Pontificis Gubernio Belgii recentius datum a Nuntio
Apostolico. Porro actus in Belgio toleratus, et in Gallia tolerari potest,
recurrentibus eisdem circumstantiis, nisi certo afferatur prohibitio po­
sitiva Summi Pontificis, quae per simplicem approbationem decreti
S. Officii minime constituitur. 2° Non concordant theologi circa huiusmodi decisionum valorem. 3° Denique, et hoc est rei praecipuus cardo,
in propositione ex vario capite iustissime damnata (27 maii 1886) ne
unum quidem verbum legitur dc gravissimis rationibus, quae sive ex
parte iudicis sive ex parte postulantium occurrere poterunt. Cum
igitur opinionibus vere probabilibus liceat uti, et rite dispositus, ut
(12) Cfr. Gasparri, L c. n. 1510; Sunti-Loitnor, Appendix in lib. IV JDcoret. n 15;
OJotti, L c.
K|

BE DIVORTIO CIVILI

841

confido, peccata mortalia tibi declaraverim, humilis te rogo, Pater,
absolutionem mihi impertiri velis, ad quam ex omnium doctrina
ius habeo
«Confessarius adlaborat ut poenitontem inducat ad deponendam
talem sententiam, sed frustra. Aliunde, rationibus quas protulit iudex
motus, non audet sententiam suam illi imponere, et poenitentem
absolutum in pace dimittit.
«Quaeritur utrum confessarius recte egerit! An absolutionem de­
negare debuisset? ».
S. Poenitentiaria reposuit, die 4 apr. 1887: « Confessarium teneri,
circa quaestionem propositam, indices dirigere iuxta recentes decla­
rationes a S. Sede editas ».
Porro eae recentes declarationes a S. Sede editae videntur esse
et responsio S. Poenitentiariae diei 5 ian. 1887 et responsio S. C.
Inquis, diei 25 iun. 1885 et 27 maii 188ϋ.
9° Ulterius eidem S. Poenitentiariae Episcopus Lucionensis exposuit:
«N... Lucionensis, cuius matrimonium validum fuit eorum Ecclesia, di­
vortium postulavit, iuxta nefandam legem quae nunc viget in Gallia, iam que
indices civiles pronuntiarunt locum esse divortio. Coniux N.·., ut fert arti­
culus 264 legis praedictae, mox se sistet cum alio coniugc coram syndico, ut
ille pronuntiet divortium. Si autem syndicus pronuntiare recusaverit, absque
dubio magistratu spoliabitur; quod valde periculosum erit rei catholicae,
cuius .strenuum defensorem se syndicus ille se semper probat.
«Quaeritur an propter gravissimas circumstantias rerum, temporum ac
locorum ille syndicus possit pronuntiare divortium civile, modo:
« 1° Catholicam doctrinam de matrimonio, deque causis matrimonialibus
ad solos indices ecclesiasticos pertinentibus, palam profiteatur;
«2° In ipsa sententia, et tamquam magistratus loquens, publice declaret
ec solos effectus civiles, solumque civilem contractum abrumpere velle, aliunde
vinculum matrimonii omnino firmum remanere coram Deo et conscientia».
S. Poenitentiaria, die 23 sept. 1887, reposuit: «... eundem (Episcopum
Lucioncnsem) in hoc casu particulari, si inspectis omnibus eius adiunctis
ita in Domino expedire indicaverit, tolerare posse ut syndicus orator ad
actum, do quo in precibus, procedat cum declarationibus ab ipso propositis,
ita tamen ut loco verborum: solumque civilem contractum abrumpere velle,
ponat: solumque civilem contractum spectare posse ».
10° Publicato hoc S. Poenitentiariae rescripto, Episcopus Massiliensis
statim eidem S. Poenitentiariae exposuit, ut infra:
«Repetitis licet vicibus S. Sedis oraculum, quid sentiendum sit declara­
verit de actu civilis indicis, divortii sententiam inter coniuges ferentis legi­
timo matrimonio coram Ecclesia inito coniunctos, theologorum in Galliis
imo ct Episcoporum unus in interpretandis S. C. decretis non est sensus.

842

CAPUT xn - articulus vm

« Maior etiam animorum confusio facta est, cx quo publicae ephemerida
S. Poenitentiariae responsum evulgarunt, die 24 sept. 1887, Episcopo Ordi­
nario Lucionensi datum, nimirum: syndicum in casu, praemissis utique
debitis declarationibus, divortium pronuntiare, tolerari posse; quod responsum
in periodico, Le canoniste contemporain, scriptor aliquis ita interpretate
est ac si decreto aequivalcret permittendi generatim syndico ut, praemisi
debitis declarationibus, divortium in casu simili pronuntiet. Et aliunde
ex quo idem responsum publici iuris factum est, magis magisque invaluit
opinio actum indicis, divortii sententiam ferentis, atque syndici illud pro­
nuntiantis, dummodo praemittantur praescriptae declarationes, non esso iuri
divino contrarium, nec proinde malum intrinsecum.

«Quapropter praedictus orator, utpote qui huc usque oppositam
sententiam, ex decretis S. R. et U. Inquis, hac de re latis, tamquam
unice veram tenebat et docebat, supplex, ut propriae in obeundo
episcopali suo munere conscientiae consulat, responsum super du­
plici sequenti dubio expostulat:
« 1° Utrum ex memorato S. Poenitentiariae ad Episcopum Or­
dinarium Lucionensem rescripto deducere liceat, universim syndicos
in Gallia, qui secus oiïicio suo cedere cogerentur’, praemissis debitis
declarationibus, divortium inter coniuges in facie Ecclesiae ligatos
tuta conscientia pronuntiare posse?
« 2° Utrum idem dici valeat de iudice civili inter similes con­
iuges et sub iisdem declarationibus divortii sententiam ferente? ».
S. Poenitentiaria, die 4 iunii 1890, reposuit:
Ad luin: S. Poenitentiariam in rescripto, de quo agitur, edendo
id unum in mente habuisse, ut casui particulari pi o eius circumstantiis
et exigentiis provideret.
« Ad 2um negative ».

837. Quid practice tenendum sit. — 1.8. Sedes nullum generale
decretum edidit, quod quaestionem hanc dirimat; imo ab ea diri­
menda consulto abstinuit.. Nam, licet oratores sciscitarentur, an
liceat, an fieri possit, Sacra Congregatio usa est formulis magis tem­
peratis: posse, posse tolerari.
2. Ratio propter quam S. Sedes cooperationem indicis ad di­
vortium civile in aliis locis (in Belgio) toleravit, in aliis (in Gallia)
interdixerit, haec esse videtur. Quia nempe in hoc casu agitur de
cooperatione in exsequendis legibus, quae adversantur iuribus et
legibus Ecclesiae. Talis autem cooperatio illicita est, quando cedit
in damnum commune Ecclesiae.
jT·

DE DIVORTIO CIVILI

813

Indicium vero, num leges civiles in commune damnum Ecclesiae
cedant, ad ipsam Ecclesiam pertinet; unde in particulaiibus casibus
ad S. Sedem recurrendum est.
3. Ex dictis non constat agi de re intrinsece mala. Id neque ex
particularibus decretis S. Sedis neque ex argumentis ab adversariis
allegatis certo liquet (13).
4. Pronuntiatio divortii non videtur esse actio intrinsece mala
nec ratione obiecti nec ratione circumstantur wn.
Sane:
1° Non ratione obicdi, quia pronuntiatio divortii in se considerata
importat dumtaxat dissolutionem formalitatum civilium, minime vero solu­
tionem vinculi matrimonialis, quod intactum omnino manet.
2° Non ratione circum stantiarwm, quia a) prava intentio violandi legem
indissolubilitatis matrimonii vel jurisdictionem ecclesiasticam usurpandi, ab­
esse potest in indice vel syndico; b) nec datur cooperatio di reda et imme­
diata ad peccatum alienum ex parte indicis vel syndici, si coniuges forte
validum matrimonium solvant et novum attentent; huiusmodi cooperatio
est indirecta et mediata tantum; c) scandalum vero indirectum, quod posset
indo oriri, partim removeri potest opportuna declaratione a iudice facta,
vel alio modo quo sufficienter innotescat vinculum coniugale per sententiam
non attingi; partim potest abstergi proportionate ratione.
3° Manet proinde sola cooperatio materialis, indirecta quidem et mediata,
ipiae ex causa gravissima licita est (14).

838. Quoad coniuges, haec in praxi tenenda sunt:
1° Si ipsi non intendunt petere divortium, ut ad alias nuptias
transire possint, sed solum ut matrimonium effectibus civilibus
privetur et ipsi hac ratione a gravi malo et incommodo liberentur,
a quo alia via liberari non possunt, praesertim causa reconventionis,
possunt illud petere (cfr. resp. S. Poenitentiariae, 30 iun. 1892;
n. 835, 4o).
2° Si finem intentum etiam per meram separationem quoad
habitationem et bona obtinere possunt, non licet eis petere sententiam
divortii: nulla enim est ratio eam petendi.
3° Si coniuges petunt ipsam vinculi solutionem, ut ad alias
nuptias transire possint, divortium petere non licet, quia petunt
rem malam et iuri divino repugnantem.
(13) Cfr. Hull Palm., L c. n. 519 ss.; Do Bcckor, I. c. p. 101 ss.; Noldin. I. c. n. 674,
Lehmkuhl, 11, n. »21, in noto; Loitnor, l. c. p. 634; Do Smet, l. c. n. 393 es.
(14) Cfr. Ball. Palm., 1. e.; Do «mot, l. c. n. 3»i s.; Oénioot, l. c. n. 681; Wulleluort;
A. Ii. Th. XlV, p. 600; Noldin, l. c. n. 673; Bovons, l. c. p. 35 ss.

4° Cum causae matrimoniales ad Ecclesiam pertineant, non
licet coniugibus petere divortium civile, nisi antea ob causam cano­
nicam licentiam se separandi obtinuerint (15).

839. Quoad indicé: II haec notanda:
5

Judex civilis (16), qui eiusmodi causas divortii agit atque in iù
sententiam dicit, ac si ad forum civile pertinerent, illicite et iniuste
agit, quia iurisdictionem ecclesiasticam usurpat.
Quodsi potestatem Ecclesiae agnoscat, licite agere videtur, causam di.
vortii agens sententiamque divortii pronuntians, modo has condiciones ob­
servet: a) ut solum effectus matrimonii mere civiles abrumpere intendat;
b) ut gravissimum eiusmodi causam agendi motivum habeat; c) ut ad prae­
cavendum scandalum tum coniuges tum alios opportune moneat, senten­
tiam suam nullatenus ipsum matrimonium, sed solum mere civiles seu sepa­
rabiles effectus spectare; d) ut non exsistat specialis Ecclesiae prohibitio (17).

840. Quoad advocatum, haec teneas:
1° Si partes defensoris vinculi matrimonialis, quod verum ma­
trimonium est, ipse agit, alia difficultas non est, praeterquam quod
causa in foro incompetent] nempe civili agatur. Atqui S. Sedes
declaravit cooperationem in eiusmodi causis tolerari posse, « dummodo
Episcopo constet de probitate advocati, et advocatus nihil agat, quod
a principiis iuris naturalis et ecclesiastici deflectat» (cfr. n. 836, 1°).
2° Si advocatus causam divortii agit, quando coniuges licite
divortium petunt, licite pro divortio disserit.
3° Quodsi coniuges aut sine iusta ratione aut ex prava inten­
tione postea ineundi novum matrimonium divortium petunt, causam
suscipere certo non potest sine gravissima ratione. Si autem adsit
gravissima ratio, e. g. notabilis damni vitandi, causam agere potest:
non enim necessario se conformare debet intentioni partium; coope­
ratio autem ad eorum peccatum ob gravissimam causam excu­
satur (18).
(15) Noldin l. c. n. G75; Loi!nor, 7. c.· De Becker, l. c. p. 11Π.
(16) Cum index la i eus in causis matrimonialibus baptizatorum sit omnino incompdnu,
nonnulli putant (v. g. Gasparri, L c. n. 115G ss.) Ecclesiam in omnibus praefatis rerum
adiunctls supplero iurisdictionem.
Haec sententia minus probatur, ubi agitur do divortio: a) quia coniuges possunt etiam
propria auctoritate discedere (can. 1130 s.) quin absolute requiratur semper interventus iudicis
ecclesiastici; b) quia neque ex parte actus ubicclivo considerati neque ex parte conlugum vd
boni publici, ulla videtur solida ratio cur Ecclesia in quolibet casu suppiore debeat.
(17) Cfr Do Sinet, l. c, n 10; Noldin, l. c. n. 673 s.; Gén i cot-Salsmans, L c. n. 661 s.
(18) Cfr. Ojetti, l. c. n. 3896; Noldin, l. c. n. 676; Do Smet, l. c. n. 401; Génicot-Salsnmiis,
l. c. n. 562.

DE CONVALIDATIONE IN GENERE

845

CAPUT ΧΤΠ.

DE MATRIMONII CONVALIDATIONE

Arttcuiæts

I.

De convalidatione in genere.
14
«I viro et mulieri
841. Quomodo sit consulendum
qui invalide con-

traxerunt. — 1. Non raro accidere potest ut coniunctio quae figuram
habet veri matrimonii, vitio nullitatis laboret.
In hac hypothesi quatuor dantur solutiones, i. e. prudentiae pa­
rochi vel confessarii quadruplex sese offert consulendi medium: 1° co­
niuges putativos, nullitatem matrimonii ignorantes, in bona fide relin­
quere, invaliditatem dissimulando; 2° procurare matrimonii concalidationem; 3° iuridice declarare nullitatem coniugii; 1° suadere ut putativi
coniuges vivant, uti frater ct soror.
2. Ex diversitate circumstantiarum, quae occurrere possunt, pendet,
quodnam ex his inediis in singulis casibus eligendum sit. Inspiciendum est,
an nullitas sit. nota partibus, saltem uni; an impedimentum sit publicum
vol occultum; an matrimonium sit etiam civiliter contractum; an coniuges
pacifico vel non simul convivant; an proles nata sit; an impedimentum
sit dispensabile; an medium eligendum applicari possit sine scandalo alio­
rum vel periculo peccandi pro ipsis partibus, etc. (1).

3. Porro cohabitatio uti frater et soror est res plena periculis,
ideoque fere nunquam permittenda; iu extraordinariis tantum adiunctis, quum alia remedia desint omnino, permitti poterit.
Dissimulatio supponit tum utriusque coniugis bonam fidem tum
nullitatem coniugii ab aliis ignoratam.
Undo ei non est locus, si nullitas sit notoria, vel si una pars in
mala lidc versetur. Rarissime coniuges relinquendi sunt in bona fide,
puta si ex monitione de nullitate praevideantur secutura gravia
damna, maxime peccata formalia et scandala.
Declarationi nullitatis est locus imprimis quando coniugium nequit
sanari; item quando coniuges animo sunt prorsus dissociati, λβΐ adest pe(1) Cfr. Wcrnz. I. c. n. GIGss.; Gaspnxi, Z. c., n. 1383: D’Annibale, l. c. n. 483; Rosset,
l. c. n. 2973 es.; Ball.-Palm., L c. n. 893 ss.; Vlaming, l. c. n. 754.

346

CAPUT ΧΠΙ - ARTICULUS I

riculum perversionis unius partis, vel forte graves causae postulant nt
novum matrimonium ineatur. Unde manifestum est, raro dumtaxat ease
locum declarationi nullitatis.
Remedium ordinarium matrimonii invalidi, et semper praeferendum,
quantum fieri potest, est eius convalidatio.

842. Quid et quotuplex sit convalidatio. — 1. Convalidatio matri­
monii est actus quo matrimonium invalide celebratum fit validuu.
Sicuti in celebratione, matrimonii necessaria est personarum habi­
litas, quatenus nullo impedimento dirimente detineantur, consensa
internus et eiusdem manifestatio debita forma facta, ita etiam in
coniugio convalidando haec tria regulariter postulantur.
Hinc patet, omnia quae coniugatis licita, sunt, sed illicita solutis,
ante convalidationem partibus per se omnino prohiberi, et solum
post convalidationem rite factam, iisdem licita esse.
Praeterea ex tradito conceptu liquet, coniuges in statu gratiae
esse debere momento convalidationis, quia tunc revera efficitur verum
matrimonium ideoque sacramentum. Deficiente recta dispositione,
propterea differenda non est convalidatio, cum plerumque maius
malum ex dilatione evenire soleat.
2. Duplex est: alia simpliciter talis i. e. convalidatio simplex,
alia quae dicitur sanatio in radice.
3. Convalidatio simplex et sanatio in radice partim conveniunt
inter se et partim discrepant.
Conveniunt in eo quod per utramque contractus coniugalis, sup­
pleto aut legitime remisso quod eius valori deerat, cx nunc verum
matrimonium ct, si agitur de baptizatis, etiam sacramentum, incipit esse.
Diximus suppleto aut legitime remisso quod cius valori deerat;
nam si defectus ex quo pendet nullitas coniugii fuerit vel ipse con­
sensus utriusque aut alterius partis, vel personalis habilitas partium
ad contrahendum, huiusmodi defectus debet necessario suppleri seu
tolli, et quidem aut per consensura vere et valide elicitum, aut
inhabilitatis cessatione vel ablatione per dispensationem. Si vero
defectus fuerit sola forma ime ecclesiastico praescripta, vel suppleri
debet per novum contractum in forma legitima, vel remitti canonica
dispensatione.
Discrepant vero circa modum quo ipsum matrimonium validum
efficiunt. Nam convalidatio simplex id efficit per novum consensum.
etiam in casu quo consensus naturaliter validus iam datus fuerit et
adhuc perseveret, et ideo per cooperationem coniugum; sanatio in ra­
dice id efficit absque consensus renovatione, supposito quod consensus

DE CONVALIDATIONE SIMPLICI

847

naturaliter validus fuerit elicitus et perseveret, atque ideo per solam
dispos it i o nem Super io ris.
Discrepant, praeterea, circa tempus, a quo effectus canonici tri­
buuntur matrimonio con validato; nam coniugium simpliciter convalidatum sortitur effectus quoad praesens i. e. ex nunc; matrimonium
sanatum in radice eosdem effectus sortitur etiam quoad praeteritum
i. e. cx tunc seu a momento matrimonii initi (cfr. n. 851) - (2).

Articulus IT.
De convalidatione simplici.

843. Triplex hypothesis. — Ex triplici capite matrimonium potest
esse nullum: ex defectu habilitatis in personis seu ob impedimentum
dirimens, ex defectu consensus, ex defectu formae.
Hinc triplex casus convalidationis considerandus est.

844. Convalidatio matrimonii irriti ob impedimentum dinmens (1).
— Ad convalidationem huiusmodi matrimonii requiritur ut cesset
vel dispensetur impedimentum ct consensum renovet saltem pars impe­
dimenti conscia » (can. 1133, § 1).
1° Agitur de impedimento quod uno aliove modo removeri
potest; nam si remotio esset impossibilis, ex. gr. si ageretur de con­
sanguinitate in linea recta, nullatenus matrimonium convalidari posset.
2° Impedimenta quae cessare possunt vel natura sua vel ex
voluntate nupturientium, sunt haec: aetas, vinculum, cultus disparitas, raptus, impotentia (antecedens et perpetua, si pars felici exitu
operationem chirurgicam cum periculo mortis passa sit; cfr. n. 363).
Cetera impedimenta nonnisi dispensatione tolli possunt. Etiam
aetas, cultus disparitas et raptus per dispensationem auferri valent
(cfr. nn. 338, 425, 474).
3° Consensus debet renovari vel ab utraque parte vel saltem
a parte conscia impedimenti sive bona sive mala fide contraxerit.
4° « Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem,
etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec oostca revoca­
verit » (can. 1133, § 2).
(2) Cfr Vlamlng, l. c. n. 761; Chclodi. I. c. n. 167: Gaspard, l. c.; D’Annibale, l. c. n. 501.

(1) Cfr. Ucnod. XIV, Qua<s/.canon. 527; S. Alph.. I. c. n. 1115; Bnll.-Pnlni., I. c. u. 005 ss.;
Onsparri, l c. n. 1391 sa; Wernz, I. c. n. 650 es.; Roesot, l. c.
3005 ss.

d.

848

CAPUT ΧΙΠ - ARTICULUS Π

Tria expresse indicantur:
a) Renovatio consensus non iure naturali, sed solum iure eccle­
siastico necessaria est. Undo Ecclesia potest dispensare seu non
urgere huiusmodi renovationem, et in hoc praecise distinguitm
simplex convalidatio a sanatione in radice.
Quod non requiratur renovatio iure naturali, palam est. Nan
ubi primum partes, sublato impedimento, sunt habiles ad contra­
hendum, ex rei natura minime obstat quominus consensus antia
praestitus et adhuc perseverans — quippe qui naturaliter fuit valii
elicitus et solum ob canonicam inhabilitatem partium ineffica
mansit seu iuridice invalidus fuit — nunc sublato obice seu inliabilitate, statim effectum suum sortiatur et mat l imonium validum fiat,
Nonnulli, praesertim veteres, docebant huiusmodi renovationem iure
naturali requiri (2).
Quae opinio etiam ante Codicem erat improbabilis, attenta praecipue
praxi S. Sedis, quae consensus renovationem interdum remittebat, si una
pars, nullitatis inconscia, non posset absque periculo de ea certiorari, aut,
licet conscia, consensum legitime renovare recusaret.
Cum renovatio consensus solo iure ecclesiastico requiratur, sequitur in­
fideles, cessata invaliditatis causa, ad illius renovationem non teneri, cum
legibus ecclesiasticis iidem non ligentur. Quare si neutra pars est baptizata,
neutra tenetur renovare consensum. Si una pars non est baptizata ct altera
est dubie baptizata, item neutra tenetur: non prima ut patet ex allata ra­
tione, non secunda quia lex dubia non obligat. Si una, est baptizata ct altera
non baptizata, utraque, speculative loquendo, tenetur, prima quidem directe,
altera indirecte propter individuitatem contractus matrimonialis.

b) Consensus renovandus est ad validitatem. Unde non excusat
bona fides, ignorantia, impossibilitas etc. Proinde si renovatio qua­
libet de causa fieri nequit, convalidatio simplex non habet locum;
quo in casu impeti anda erit sanatio in radice.
c) Consensus renovari debet quolibet in casu, sive impedi­
mentum cessaverit sive dispensatum fuerit, licet certo constet eundem
a partibus fuisse initio elicitum nec postea revocatum ideoque
adhuc perseverare (3).
5° Consensus semel elicitus, praesumitur perseverare, donec de
eius revocatione constiterit (can. 1093; cfr. n.f 647).

(2) Cfr. Sanchez. III». VIÎT, ilisp. 35. n. 2; S. Alph., I. c. n. 1115: Fctjo. I. c. 82, innet,
nn. 440. 440, 701; Zitclll, l c. p. 115.
■
(3) Cfr. Wernz, l. c. n. 551; Oaspnrri, l. c. n. 131)5 s.; Ball. Palm., I. c. n. 007.

DE CONVALIDATION SIMPLICI

849

G0 « Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus in matri­
monium quod constet ab initio nullum fuisse » (can. 1134). Quare:
Requiritur novus actus voluntatis a priore distinctus, formal is
quidem ct positivus, i. e. novus consensus in matrimonium de quo
agitur, ita ut ordinarie nequaquam sufficiat simplex confirmatio
verbis aut signis facta prioris consensus: hic enim est iuridice
inefficax.
Necesse est, generatim loquendo, ut consensus praestetur cum
scientia nullitatis matrimonii, secus novus consensus in matrimonium,
a priore distinctus, vix concipitur (4). Scientia nullitatis non requi­
ritur absolute et necessario, quia quis potest novum validumque
consensum coniugalem elicere independenter a priore.
Timor vel dubium (a fortiori ignorantia) de nullitate matrimonii
per sc non sufficiunt. Unde si quis, stante timore vel dubio, reno­
varet consensum, huiusmodi renovatio per se satis non esset ad
matrimonii convalidation em. Dicimus per se, quia timor vel dubium
non impedit quominus quis novum consensum eliciat, qui proinde
sufficit omnino. Quare voluntas seu intentio spectanda. Ceterum,
quoties consensus denuo elicitus fuerit post cognitam nullitatem
connubii, ut sufficiens habendus est, quin ulterius inquiratur utrum
revera novus consensus fuerit necne.

845. A quo et qua for II .a sit renovandus consensus. — Triplex
hypothesis lingi potest: 1° vel impedimentum est publicum, sive
natura sua, sive quia notum saltem duabus personis, quae illud in
toro externo probare possunt; 2° vel est occultum omnibus et notum
tolis partibus (ct confessario, puta, vel uni testi); 3° vel denique
est occultum omnibus et notum uni tantum parti.
1° In prima hypothesi «consensus ab utraque parte renovandus
est forma iure praescriptae (can. 1135, § 1), scii, sive ordinaria
sive extraordinaria, i. e. regulariter coram parocho et testibus,
nisi agatur de casibus extraordinariis, aut de contrahentibus a loge
exemptis.
Forma iure praescripta requiritur ut publice constet, prout de
coniugii nullitate, ita et de convalidatione. Id tamen non prohibet
quominus, de licentia Ordinarii, forma plus mimis ve secreta adhi­
beatur, v. g. ut matrimonium celebretur in aedibus privatis. At,
ratione scandali amovendi, necessario omnino est, ut celebratio
matrimonii divulgetur.
(4) Vlaming. L

n 705: Oaspnrrl. 1 r. n. 1397; Chclodl. L r. n. 164; Wernz, l. c. n. G48.

51 — <·μ·ι·ει.ι.ο. J)c Sarra men tin. V.

850

CAPUT XIII - ARTICULUS Π

2° Τη altera hypol hesi « satis est ut consensus ab utraque pari/
renovetur privatim et secreto » (can. 1.135, § 2).
Quod sufficiat privata et secreta renovatio consensus, patet (t
ipsa rei natura, quia matrimonium in casu habetur validum in ion
externo; accedit ratio scandali vitandi, quod foite oriretur ex notera
renovatione.
Privatim i. c. sine parocho et testibus seu absque forma iure pnp.
scripta; secreto i. e. occulte, quin alii sciant.
Confessorii (et parochi) erit partes instruere quomodo renovatio facienda
sit. Dicat v. g. parti: Visno accipere N. N. in coniugem tuum/ Vel: («·
seniis in tuum matrimonium cum IV. N.? Affirmativa responsione data, ian
satis est: matrimonium convalidatum exsistit.
Renovatio fieri potest verbis, signis, nutibus etc. Requiritur tamea
actus externus, ita ut vir cognoscat mulierem consensum renovare, et vicissim; secus non foret mutua. Satis est v. g. actus coniugalis affectu ma
ritali habitus.
Necesse non est ut sit simultanca, dummodo consensus perseveret.
Si una pars renuat omnino consensum renovare, aliud remedium non
erit quam sanationem in radice a S. Sede impetrare.

3° In tertia hypothesi « satis est ut sola pars impedimenti conscio
consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in anww
praestito perseveret» (can. 1135, § 3).
Igitur necesse non est, ut alia pars impedimentum cognoscat aul
de nullitate matrimonii certior fiat.
Hinc finem obtinuit gravissima quaestio et difficultas quae oriebatur ei
clausula S. Poenitentiariae: «dicta muliere («Licto viro) de nullitate prioris
consensus certiorata (certiorato), sed ita caute ut latoris delictum numquam
detegatur»; vel (inde ab anno 1885): «... et quatenus absque gravi pericub
fieri (certioratio) nequeat, renovato consensu iuxta regulas a probatis
ctoribus traditas »; et exinde tuto in praxi adhibebatur modus a theologis
passim propositus, scii, consensura renovari etiam per simplicem copulam
affectu maritali habitam (5).

Renovatio consensus fieri potest, praeterquam verbis aliisque
modis, per copulam animo maritali habitam seu per obsequia couiugalia, et etiam per actum more internum (6).
(5) Cfr. Boned. XIV, Instit. 87, n. 71 ea.; S. Alph., Z. c. n. 1117; Wernz, l. c. n. 651:
Ball.-Palm,. Z. r. n. 90S ss.; Rosset, L c. n. 3007 ss.
(G) Plghi (Z. c. n. 128, qu. 2), docet partem impedimenti consciam tenori illud maxüiœtart
alteri parti. Hnoc obligatio hodie, attento can. 1135, § 3. non exsistit.

DE OONVALIDATIONE SIMPLICI

851

Requiritur ut alia pars in praestito consensu perseveret, secus,
eo deliciente, ipsa matrimonii essentia deficeret. Quae conditio vcrificatur, si et quatenus consensus positive revocatus non fuerit. Proinde
minime nocet praesumptio aut etiam moralis certitudo quod alia
pars consensum revocare ipsamque vitam coniugalem abrumpere
vellet, si, cognita coniugii nullitate, se esse liberam sciret.
Haec enim animi dispositio, cum sit mere inteipretativa seu
hypothetica, non est novus actus positive contrarius voluntatis, qui
proinde non potest destruere consensum iam praestitum (7).
Acatholici, exempti a forma celebrationis matrimonii, subsunt, necne
nonnis praefinitis in can. 1133 ss., ad simplicem convalidationem quod attinet ?
Quaedam normae sunt iuris divini seu naturalis (v. g. norma respiciens
modum convalidandi coniugium irritum ob defectum consensus, quatenus iste
consensus ex parte utriusque nupturientis vere exsistere debet), quaedam iuris
mere ecclesiastici.
Omnes sive catholici sive acatholici, sive baptizati sive non, tenentur ser­
vare ea quae ab ipso iure divino requiruntur. Unde si matrimonium v. g. duo­
rum infidelium sit nullum ob defectum consensus, convalidari nequit nisi pars
quae non consenserat, revera consentiat, et altera pars perseveret in consensu
antea rite praestito.
Ex can. 1133 ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum
dirimens, requiritur ut cesset vel dispensetur impedimentum, et consensum
renovet saltem pars impedimenti conscia. Quae renovatio consensus solo iure
tcclesiaslico exigitur, non autem divino, ut expresse dicit can. 1133, § 2. Proinde
partes non baptizata*, eum Ecclesiae iurisdictioni non subsint, praefato prae­
scripto do consensu renovando non tenentur.
Quidnam de acatholicis baptizatis qui a forma canonica celebrationis exi­
muntur (can. 1899, § 2)1
Ex una parte videtur affirmandum eos quoquo tenori, quia in can. 1133
nulla fit exceptio in favorem acatholicorum; ex altera parte videtur negandum,
quia renovatio consensus in casu requiritur ut simplex conditio ex lege mere
ecclesiastica seu ut elementum extrinsecum; ideoque videtur reducenda ad
formam celebrationis matrimonii, quae forma plura sane complectitur. Hinc
exempti a forma videntur immunes quoque a lege de renovando consensu. Haec
sententia solido fundamento nititur. Fingamus casum. Petrus ealviuista, natus
ct baptiza tus in secta haeretica, matrimonium privatim init cum Clelia, 13
annos nata, baptizata atque educata in secta protestantica. Matrimonium irri­
tum est ob impedimentum aetatis ex parte puellae (can. 1067). Ubi primum
mulier aetatem iure praescriptam attingit, matrimonium eo ipso convalidatur,
ei consensus naturaliter validus praestitus fuerit ipse que perseveret in utroque
coniuge.
(7) Cfr. Gasparri, n. 1198 e. e<l. post Codicem; Chelodi, n. 165.

852

846. Convalidatio

CAPUT XIII - ARTICULUS Π

atrimonii invalidi ob defectu II consensus (8|
— 1. Nullitas matrimonii ob defectu 11 consensus consideratur lui
il

in duplici hypothesi: tum si defuit omnino consensus, tum si coi·
sensus praestitus quidem fuit, sed vitiatus ideoque non solum irai,
dice, verum etiam naturaliter irritus et nullus, v. g. ob simulationem,
ob conditionem contra substantiam matrimonii, ob errorem substan­
tialem, propter vim et metum gravem.
2. Matrimonium nullum ob defectum consensus non convalidatur
nisi elicito valide consensu (can. 1136, § 1), qui suppleri nequaquam
potest (cfr. n. 571) per dispensationem Ecclesiae aut alio modo.
Unde contrahentes iique soli possunt hunc defectum supplere pu
consensus renovationem.
3. Porro ut novus et validus consensus praestetur, requiritur:
1° Cessatio causae (v. g. erroris, simulationis, metus, etc.
qua defectus inductus fuit, i. e. purgatio, ut aiunt, ab error»
metu, etc.; quod evidentissimum est.
2° Scientia nullitatis matrimonii, sine qua novus consensus ordi­
narie haberi nequit; nam quaelibet animi maritalis manifestatio censetur
continuatio ct confirmatio consensus prioris invalidi. At ista scienti;)
nullitatis non est semper et absolute necessaria, cum verus ac valid»?
consensus etiam sine ipsa haberi po.-sit.
3° Coniunctio novi consensus illius partis quae non consenserat,
cum consensu ab altera parte iam praestito, ita ut inde exsurgat
validus consensus mutuus, qui est causa efficiens matrimonii.
Si neutra pars consenserat, utra que debet consentire; si ihm
tantum, haec sola debet consensum elicere (can. 1136, § 1). Ali.
pars ad id non tenetur, sed requiritur (ad valorem) et sufficit nt
« consensus ab altera parte praestitus perseveret». Itaque authentice
confirmatur vimque legis obtinet communior DD. sententia (9).
Nam in matrimonio, sicut in ceteris contractibus, non requiritur
physica coexsistentia consensus utriusque partis; satis est moral»,
quae etiam post tempus sat diuturnum haberi potest.
ITuc spectant quae diximus supra dc contraria voluntate
(n. 845, 3°).

847. 4. Statim ac in utra que parte adest maritalis consensus, u
natura rei, vinculum conjugale exsurgit; iure autem positivo Ecclesia
(8) Cfr. Sanchez, lib. If, «Hep. 32, η. 9; Coninck, l. c. disp. 21, dub. 10, n. 89 ss.; S. Alpti,
l. c. n. 1109 ss.; Wernz, I. c. n. IMS; Gasparri, l. c. n. nil H8.; Ball.-Palm., I. c. n. 899a.;
Vluming, I. c. n. 772 sa.; Schmalzgr., lib. IV, tit. 16, n. 270.
(ü) Ufr. Wcruz, I. c. n. 618; b\ij , I. c. n. 760 b.; Russet, I. c. n. 2980 S3.

DE CONVALIDATIONE SIMPLICI

853

nullam specialem conditionem apponit, sed tantum requirit ut de
valore coniugii in foro externo constare possit. Proinde:
1° « Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est ut pars
quae· non consenserat, interius consentiat» (can. 1136, § 2); quin
igitur necessarium sit aliam partem certiorem facere de nullitate
matrimonii, aut externe aliquo modo consensum manifestare quod
iure antiquo erat controversum (10), aut procurare ut ipsa quoque
consensum renovet. Supponitur, ut palam est, quod contrahentes
sint iure habiles et debita forma contraxerint.
Consensus elici potest per actum mere internum, per officia
coniugalia, per liberam cohabitationem, quatenus pars sciens volens
in matrimonium vere consentiat.
2° « Si (defectus) fuerit etiam externus, necessc est consensum
diam exterius manifestare... forma iure praescripta, si defectus fuerit
publicus» (can. 1136, § 3).
Ratio cur externe quoque novus consensus manifestari debeat,
si externe defectus prodiderit, eruitur ex ipsa natura matrimonii
qua contractus et sacramenti (cfr. n. 575).
Defectus externus potest esse occultus et publicus. Dicitur pu­
blicus si duo saltem habentur testes, qui matrimonii nullitatem in
foro externo probare valent; secus, est occultus.
Si defectus est publicus, v. g. metus, error, etc., consensus eli­
ciendus est forma iure praescripta, et quamdiu hac forma praestitus
non fuerit, matrimonium est nullum et irritum coram Ecclesia, ita
ut quolibet momento possit iudex ecclesiasticus eius nullitatem pro­
nuntiare. Nulla enim secreta manifestatio consensus seu privata
convalidatio coniugii sufficit; nam haec quidem naturaliter valida
est, non tamen iuridice.
Matrimonium est actus publicus et socialis. Ecclesia iure exigit
ut eius convalidatio, non secus ac prima celebratio, apud ipsam seu
in foro externo probari possit, ideoque, ubi defectus est publicus,
merito statuit, convalidationem esse faciendam in forma publica
i. e. in forma iure praescripta.
Tliiic est quod matrimonia ex publico motu vel errore inita,
etiam post diuturnam cohabitationem, post copulam libere et affectu
maritali habitam, post consensum privatim renovatum, sunt inva­
lida ct nulla declarantur a tribunalibus ecclesiasticis (11).
(10) Cfr. Banohoz, lib. II, disp. 22. n. 11; D’Annibale, III. η. 484, not. 23; Rosset. j. c.
n. 2975.
(11) Cfr. Boned. XIV, Quacst. canvn. 317; Instil. cccl. 87, u. 02 s.; 8. C. O. in cans i'anortnilana, 30 eopt. 1719.

Id complures sententiae S. C. C. et S. R. R. confirmant·; v. g. 8. C. C
Hispalcn. 20 iun. 1609; OonstanÜMpoliüina, 10 dec. 1034; Panormitana,
sept. 1719, etc.
Item S. R. R. nostris temporibus declaravit nullum matrimonium :
Veszprimien., 2 iun. 1911, post 22 annos; in Tarvisin. 11 mart. 1912, po··
23 annos; in Parisien. 26 febr. 1910, post 32 annos cohabitalionis, etc. (h;
Accedunt aliae multae sententiae tribunalium ecclesiasticorum et rotales.

3° « Si (defectus) fuerit diam externus, necesse est consens,
diam exterius manifestare... modo privato et secreto, si fuerit occultus
(can. 1136, § 3).
Si defect us est externus, sed occultus, ita ut in foro externo pro­
bari nequeat, novus consensus externe quidem debet manifestari, at
quaecumque manifestatio, etiam secreta et privatim facta, sufficit.
De modo huiusmodi consensum renovandi vide n. 845, 2°, 35.
I. Quidam AA. (13) docent matrimonium
nullum ob metum etiam publicum convalidari si mulier, quae
coacta nupsit et ad copulam adigitur, sincere consentiat.
Haec opinio admitti nequit. Nam huiusmodi consensus in foro
externo non attenditur. Ea admissa, sequeretur matrimonium obiedirt
(nota verbum) esse validum simul et invalidum, pro diversitate furi:
quod profecto repugnare videtur, nec supponendum est Ecclesiam
'd velle aut permittere. Neque urget ratio hoc admittendi in caso
gravissimae necessitatis, cum mulier passive se habere possit.
Quae opinio, post Codicem, minus probabilis, quam antea, facta
est, tum quia motus non amplius inter impedimenta recensetur, sed
inter vitia quae obstant validitati consensus, et ita corruit fundamen
tum praefatae sententiae (14); tum quia verba can. 1136, § 3 omne
dubium e medio tollere videntur·.
848. Quaestiones. —

II. Si defectus consensus prius erat publicus, quatenus per testes in
foro externo probari poterat, et postea, iisdem mortuis, fiat occultus
iuridice non amplius probari possit, nonnulli dicunt matrimonium convali·
dari posse quacumque forma etiam privata et secreta; alii putant conva
lidandum esse forma iure praescripta.
Prior sententia unice vera nobis est, attento can 1136, § 3: scii. «
ipso quod probatio in foro externo impossibilis facta est, Ecclesia non urget,
cum sit mutilis, convalidationein in forma publica.
(12) .tela Apoel. Setlin. II. p. 348
(13) Otr. Lehmkuhl, II, n. 968.
(14) Cfr. Lebnikulil, l. c.

hs.;

IV, p. 108 ss , 503 88.

DE CONVALIDATIONE SIMPLICI

855

III. An post actus conjugales libere et affectu maritali habitos,
vel post certum tempus vitae coniugalis pacifice ductae, possit
Ecclesia habere matrimonium nullum ob defectum consensus ut
iam convalidatum, ita ut non amplius accusari et actio nullitatis
proponi queat?
Ecclesia posset profecto statuere ut actus coniugalis libere et
affectu maritali habitus, seu vita coniugalis pacifice ducta ad certum
tempus, praesertim haud breve, constitueret praesumptionem iuris
d de iure de consensu matrimoniali rite renovato. Huc spectat
disciplina vetus. Immo non solum praesumptio induci posset, sed
vera convalidatio matrimonii, quatenus Ecclesia in praefatis adiunctis
non urgeret renovationem consensus forma iure praescripta, sed con­
sideraret matrimonium ut iuridice convalidatum eo ipso v. g. quod
per tempus sat diuturnum partes pacifice in vita eoniugali mansissent.
Maxime optandum — ad ius condendum quod attinet — ut
aliquod praescriptum de huiusmodi re opportuno tempore feratur.
Π
H
849. Convalidatio matrimonii nulli ob defectum
formae

(15). -

« Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi
dtbet legitima forma » (can. 1137).
1. Supponitur, matrimonium propter solum formae defectum esse
nullum, ct non etiam ex alio capite.
2. Coniugium celebrandum est renovato consensu in legitima
forma, nisi petenda sit sanatio in radice.
Quae conceditur in favorem partis innocentis, si altera pars
recuset novam celebrationem, dummodo consensum naturaliter va­
lidum non revocaverit.
Si vero publicam tantum celebrationem renuat, Ordinarius per­
mittere potest ut matrimonii convalidatio coram parocho et testibus
fiat in domo canonica aut in sacristia aut in domo coniugum, ita
tamen ut, si publice constet dc nullitate coniugii, notitia convalidationis divulgetur. Quare varia adiuncta perpendenda sunt.
3. Ante decretum « Ne temero », coniuges qui in loco legi tridentinae subiecto contraxerant clandestine, poterant matrimonium convalidare, si in locum dictae legi non obnoxium sc conferentes, sine
fraude legis, ibi maritaliter vivebant. Quae tacita renovatio con­
sensus, ex iure positivo, nonnisi post cognitam nullitatem matri­
monii generatim eflicax erat (16).
(15) Cfr. Rosset» L c. n. 2987; Gnsparrl, 7. c. n. 1421; Lehinkubl. I. c. n. 1051; Folio L c.
n. 761 88.; Wernz» /. c. n. G49; Vhnning, L· c. n. 774.
(1G) S. OH. 31 nug. 1887.

856

CAPUT ΧΓΠ - ARTICULUS ΙΠ

850. Vis et effectus convalidationis. — 1. Matrimonium vi
simplicis convalidationis incipit valere cx nunc, scii, a momento convalidationis. Ab isto momento, proinde, effectus canonicos sortitur.
Quoad prolem antea susceptam, eius legitimatio regitur disciplina
tradita in can. 1116 et 1117 (n. 751-752).
2. Si connubium irritum fuerit ob defectum consensus vel formae,
non autem propter impedimentum dirimens, proles ante convalidationem habita aut etiam solum concepta, efficitur legitima ipso con­
validationis momento.
Si matrimonium fuerit nullum ob impedimentum dirimens, qua­
tenus parentes inhabiles fuerint ad contrahendum triplici tempore
de quo in can. 1116, tunc pro legitimatione prolis prae oculis habean­
tur quae suo loco diximus (n. 751).

Articulus III.
De sanatione in radice.
850 bis. Notio. — 1. « Matrimonii in radice sanatio est oiusiem
convalidatio, secuwjercns, praeter dispensationem vel cessationem impe­
dimenti, dispensationem a lege de renovando consensu, et retrotractionem, per fictionem iuris, circa effectus canonicos ad praeteritum »
(can. 1138, § 1) - (1).
1° Huiusmodi convalidatio dicitur sanatio in radice, quia iuri­
dice, non objective, usque ad cius originem regreditur, causam nulli­
tatis removendo.
2° lladix, in qua coniugium dicitur sanari, est consensus,
naturaliter efficax, praevie elicitus et adhuc perseverans. Sanatio
autem consistit tum in remotione obstaculi quod valori matrimonii
opponitur, tum in permissione, quod consensus naturaliter efficax
vim suam exserat atque ita coniugium validum fiat.
Sane, quando celebrationi matrimonii obstat aliqua lex irritans aut
inhabilita/ns, consensus contrahentium, qui naturaliter est validus ideoque
efficax ad matrimonium ineundum, vitiatur ex illa lege irritante vel inhabilitante ita ut iuridice liat invalidus ac inefficax et, consequenter, nullum
effectum pariat.
(1) Ctr Bened. XIV, Quarst canon. 171; De Synodo diocc., 1Π>. XIII, cap. 21; Sanchez,
lib. A III, disp. ,, n. 2 ss.; K< ■ . I. c. n. 2.155 ss.; Wornz, l. c. n. 652 ss.; Lohiukubl, I i
u. 1056 ss.; Gusparrl, I. c. u. 1123 ss.; Ball.-Pulm., I. c. n. 985 s.

DE SANATIONE IN RADICE

857

Si lex irritans, ex qua pendet nullitas matrimonii, sit humana sou
ecclesiastica, evidens est, Ecclesiam posee hanc legem seu obstaculum au­
ferre; quo sublato, matrimonium potest illico fieri validum, quia consensus
naturaliter efficax et adhuc perdurans, statim, remoto obice, vim suam
exeerit, cum eiusdem renovatio ex natura rei non sit necessaria; et matri­
monium reapse fit validum, quia in casu renovatio iure positivo non exi­
gitur.

3° Lex irritans, do qua supra, respicit formam celebrationis;
lex inhabilitans respicit impedimentum.
4° Sanatio in radice est totalis si duplicem dispensationem
secumfert (i. e. ab impedimento et a lege de consensu renovando
sive publice coram parocho et testibus .sive privatim) et simul fictio­
nem iuris universim quoad effectus canonicos; est partialis, si haec
in sanatione non concurrant, v. g. si soli effectus canonici conce­
duntur, vel si ab uno coniuge renovatio consensus exigitur, vel
si retrotractio non fiat ad initium matrimonii, sed ad tempus inter­
medium (can. 1138, § 2).
Quod evidens est ex ipsa rei natura. Nam dispensatio ab impe­
dimento, retrotractio fictif ia eiusdem dispensai ionis, dispensatio a
forma et a lege de renovando consensu, legitimatio prolis antea su­
sceptae, sunt iuris ecclesiastici, quae consequenter possunt ab Ec­
clesia concedi ex toto vel solum ex parte.
Quod sanatio in radice (partialis seu improprie dicta) concedi possit
etiam una vel utraque parte defuncta, nonnulli negant aut saltem dubitant.
Sed immerito: tum quia id nullatenus excedit limites iurisdictionis R. Pon­
tificis, tum quia re vera huiusmodi sanationes interdum concessae fuerunt.
Ita v. g. Bonifacius VIII sanavit matrimonium inter Saucium, regem
Castellae, iam praemortuum, et reginam Mariam, quod nullum erat ob
impedimentum consanguinitatis; item S. C. Concilii in Pragcnsi, IS sept.
1723, censuit: « Praevio recessu a decisis, consulendum SS.nio pro dispen­
satione in radice matrimonii », licet vir iam mortuus esset; nec desunt recentiora exempla (2).

851. 2. « Convalidatio fit a momento concessionis gratiae; retro­
tractio vero intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi aliud expresse
caveatur » (can. 1138, § 2).
1° Matrimonium igitur fit validum ex nunc (item, pro bapti­
zatis, sacramentum incipit ex nunc, ut supra diximus); quoad effectus
(2) Cfr. Bened. XIV, Quaesi, oanon. 174; Snnchoz, Z. c. n. 6; Schnmlzgr., Z. c. n. 120 s.;
Olovine, I, n. 324; Ousparrl, l. c. n. 1440; GonnurJ, l. c. consuit. 128.

858

CAPUT ΧΠΙ - ARTICULUS ΓΠ

tamen canonicos consideratur validum ex tunc, i. o. a momento
celebrationis vel, si expresse hoc cautum fuerit, a tempore intermedio.
Benedictus XIV in Const, i Etsi matrimonial is », 27 sept. 1755, egregie
ait: aPer eam (sanationem in radice) non fit ut matrimonium nulliter con­
tractum non ita fuerit contractum, sed effectus de medio tolluntur, qui ob
huiusmodi matrimonii nullitatem ante indultam dispensationem atqui
etiam in ipso matrimonii contrahendi actu, producti fuerunt ».
Sententia eorum qui putant coniugium fieri re vora validum ex (»«/,
ita ut rctrotractio sit realis et non fictitia (3), est falsa omnino ot absurda.
Nam Ecclesia nec mutat nec mutare valet naturam et exsistentiam n.
seu nequit efficere ut id quod fuit ab initio invalidum, ab initio vali­
dum fuerit; habetur sane, ut aiunt philosophi, contradictio in termini:.

2° Rctrotractio consistit in hoc, quod Ecclesia iuridice consi­
derat matrimonium voluti si iam ab initio, i. e. ex tunc, initum
esset valide, et aufert pro praeterito omnes effectus legis irritanti',
3° Haec rctrotractio est mere fictitia: fit nempe per fictionem
iuris (can. 1138, § 1). Nec profecto alio modo fieri potest.
Fictio iuris fundatur in legislatoris voluntate et est degis
adversus veritatem in re possibili ex iusta causa dispositio» (4).
Ecclesia lingit dispensationem a lege concessam fuisse ab initio,
ita ut matrimonium fuerit valide contractum, et consequenter sup­
ponit coniugium valere vi prioris consensus iam praestiti et adhuc
perdurantis, et ita dispensat a lege de consensu renovando; et cum
proles ex matrimonio valido suscepta sit legitima, Ecclesia, eo ipso
quod huiusmodi matrimonium considerat iuridice validum iam ab
initio, consequenter habet tamquam legitimam prolem ex eo pro­
creatam.
Quod si cessaverit impedimentum absque dispensatione, v. g,
aetas, dispensatio ab hoc impedimento necessaria non est, uti
patet; sed etiam in hoc casu Ecclesia fingit se eam concessisse
ante celebrationem matrimonii, ita ut coniuges valide contrahere
potuerint (5).
4° Effectus canonici respiciunt praesertim prolem, quae, licet
de facto illegitime nata, censetur tamen ex iustis nuptiis progenita
ideoque legitima.

(3)
quidam
(4)
(ô)

Glovino, I, nn. 323, 320; Scavinl, III, n. 1050; Do Angelle, lib. IV, tit. 17, n J et
alii.
Cfr. gloss. I. tali. , dc legat. 1» 5 minorem Instit. de adopt.; Calvin, op. cit. v. Fidio»
Cfr. Giu>purri, l. c. n. 1123 s.; Roeset, l. c. n. 2.370.

DE SANATIONE IN RADICE

859

Dicimus praesertim, quia ipsi coniuges ex fictione iuris censentur
legitimi.
5° Rctrotractio non ad matrimonii initium, sed ad aliquod
tempus intermedium, locum habet praesertim in sanatione partiali
quae respicit tantum prolem legit i mandam; item in dubio an ab
initio unio figuram matrimonii habuerit, an fuerit potius coniunctio
fornicaria.

852. 3. « Dispensatio a lege dc renovando consensu concedi etiam
potest vel una tantum vel utraque parte inscia » (can. 1138, § 3) - (6).
1° Id sane non repugnat neque ex natura rei, neque ex natura
ipsius dispensationis, quae non est nisi relaxatio legis in casu parti­
culari, a cuius observantia legislator optime potest quempiam exi­
mere sive hic velit sive forte nolit (cfr. can. 37). Obligatio legis
tota pendet a voluntate legislatoris.
2° Imo non solum inscia, sed etiam invita una parte, potest
concedi et interdum conceditur sanatio in radice.
3° Item, alterutra vel utraque parte iam defuncta, si
de sanatione partiali.
4° Num etiam si utraque pars est invitât
Alii affirmant; alii negant.
Rectius ita videtur distinguendum: α) R. Pontifex certissime potest
sanationem iu radice concedere etiam utraque parte invita, si debitae con­
ditiones adsint; at de facto eam concedere non solet in casibus particula­
ribus.
b) Si agitur de sanatione partiali, quoad effectus canonicos,
in bonum prolis, etiam iu casu particulari ea interdum conceditur.
c) Sanationes generales, quae a RR. Pontificibus aliquando conceduntur (cfr. n. 858), certe etiam hunc casum attingunt, scii, omnia matrimonia sanantur, modo consensus coniugalis elicitus fuerit et adhuc perseveret, sive partes sciant sivo ignorent, sive velint sive nolint coniugium
coram Ecclesia con validari.

4. Quidam veteres docebant sanationem in radice fieri non posse
sine renovatione consensus (7). lloc falsum omnino est, etiam si
agitur de sanatione proprie dicta.

(6) Cfr. Boned. XIV, De Synodo dioec., lib. XIII, cap. 21, n. 7; Gloviue. I. c. p. 612;
Folje, l. c. n. 770 e.; Gasparri, i. a. n. 1440.
(7) Cfr. Sanchez. lib. II, diep. 25, n. 2; lib. VI U, diep. 7, u. 25; Bened. XIV, Dc Synodo
dioec. lib. XIII, oap. 21, n. 7; Qua>st. canon, q. 174.

860

CAPUT xm - ARTICULUS III

Nec ulla profecto ex rei natura adest difficultas. Nam ad matri­
monium efficiendum nihil aliud requiritur iure naturali quam co­
niunctio consensus rite positi ex parte viri et mulieris. Quae co­
niunctio non exigit simultaneitatcm positionis, sed tantum simultaneitatem exsistentiae. Iam vero si consensus rite ponitur et in sua
exsistentia perseverat usque ad momentum sanationis, licet iuridico
inefficax, iam habetur omne id quod a iure naturali postulatur.
Quidquid ultra exigitur in matrimonio baptizatorum, ex positiva
Ecclesiae praescriptione requiritur. Iiuiusmodi est renovatio con­
sensus, ut alibi dictum fuit (cfr. can. 1133, § 2; n. 844).
Interdum renovatio consensus in rescripto praescribitur vel abso­
lute vel ad cautelam, praesertim si adest dubium positivum, vel ad
scandalum removendum. Ex verbis rescripti eruendum ad normam
can. 39, utrum clausula ad valorem sit necne.

853. Conditiones requisitae ad sanatione: II in radice. — « Quodlibet
matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter suffi­
ciente, sed iuridice inefficaci, ob dirimens impedimentum iuris eccle­
siastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari,
dummodo consensus perseveret » (can. 1139, § 1).
Igitur sequentes conditiones requiruntur: 1° nullitas matrimonii
ob impedimentum dirimens iuris ecclesiastici vel ob defectum legi­
timae formae; 2° consensus coniugalis ab initio revera praestitus
naturaliter sufficiens; 3° perseverantia consensus; 4° causa legitima.
De singulis pauca:
Requiritur:
1° Ut matrimonium sit invalidum vel propter impedimentum
iuris ecclesiastici vel ob defectum formae substantialis, non autem
ex alio capite, v. g. propter impedimentum iuris divini (8).
Nam in iure divino sive naturali sive positivo Ecclesia nequit dispen­
sare; proinde neque efficere potest ut vinculum ex nunc exsurgat, neque
convenienter potest fingere illud ex tunc adfuisse. Imo licet fictio iuris in
casu theoretice sit possibilis, de facto tamen si impedimentum iuris natu­
ralis adfuit vel supervenit, non conceditur sanatio pro tempore libero, neque
si impedimentum iam cessavit, a momento cessationis (cfr. n. 854).

2° Ut consensus naturaliter sufficiens, licet iuridico inefficax,
in utraque parte ab initio fuerit. Nam si desit consensus, deest ipsa
(8) De Sunodo dioec., lib. XIII, cap. 21, n. 7 ; S. C. C. in cans. Praaen. 13 Iul. 1720,
IS sept. 1723; Wurnz, L c. n. 659. not. 36; Lchmkuhl. I. c. n. 1060 s.

DE SANATIONE IN RADICE

861

radix, in qua matrimonium sanatur. Unde si consensus non fuit
maritalis, sed fornicarius tantum, sanatio non datur nec dari potest,
imo neque concipi valet (can. 1140, § 1).
Consensus praesumitur coniugalis, si contrahentes sunt in bona
fide et debita forma matrimonium celebraverunt; at ex disciplina
hodie vigente non censetur prorsus exclusus etiam si impedimentum
cognoverunt, aut si civile tantum coniugium inierunt aut nulla ser­
vata forma, dummodo coniugum more vixerint.
Iure antiquo exigebatur species aut figura veri matrimonii et
bona fides; secus animus fornicarius, non maritalis, praesumebatur (9).
Si una tantum pars consensum maritalem habuit, altera forni­
carium. haec necessario verum seu validum praestare debet, quia
Ecclesia nec dispensare nec supplere valet, ut evidens est.
Si ab initio defuerit figura matrimonii et coniugalis consensus,
quatenus partes more concubinario vixerint, et postea qua coniuges
vitam ducere coeperint, solum ab isto momento sanatio in radice
concedi potest, non autem cx tunc.
Huc spectat praescriptum can. 1140, § 2: a Quod si consensus
ab initio quidem defuerit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi
potest a momento praestiti consensus ».
Olim civile connubium sanari non solebat; sed postquam fere
apud omnes nationes introductum fuit, mitior facta est praxis
Curiae, ita ut unico attendatur ad rei veritatem, nempe utrum adfuerit,
sub quacumque specie, verus consensus maritalis seu naturaliter
efficax, an non. Profecto consensus maritalis dari potest etiam in
matrimonio invalido celebrato et in matrimonio civili (cfr. can. 1085).
Hodie non raro civilia connubia in radice sanantur.
At sanatio generatim non conceditur, nisi constet frustra adhibita
esse omnia a parte petente, ut altera induceretur ad renovandum
consensum coram Ecclesia.
Quidam, v. g. Card. Gennari (10). consent sanationem in radice concedi
posso etiam in casu quo Titia matrimonium civile, quod nullius va loris
existimat, contrahit cum animo verum matrimonium postea celebrandi
coram Ecclesia, vir autem id renuat omnino.
Rectius cum Card. Gasparri (11) ita distinguendum: si Titia, dum civile
connubium init, maritalem consensum non exprimit, sed meram civilem
caeremoniam explere intendit, sanatio in radice est impossibilis; si, e con­
ii», Benoit. XIV. Epist. · Hcddilac . 5 deo. 17(1. § 40; Gasparri, l. c. n. 1449; Zitelll, l. c.
p. 117; Ball. Palin., I. c. n. 986.
(10) Consullasioni, etc. I, consult. 128.
(11) L»c. cit. n. 1438, in nota; Weruz-Wldnl, n. 665.

8G2

CAPUT XIII - ARTICULUS ILI

trario, consensum praestat matrimonialem, quamvis putet eum esse inefl)·
cacem, sanatio possibilis est. In praxi praesumitur talis consensus, quia
verba denotant matrimonium; ot haec praeciso est ratio, cur Ecclesia ia
his casibus sanationem concedere solet.

3° Ut consensus perseveret. Consensus, semel praestitus, cencetur perdurare, donec revocetur. Ille dicitur revocare, qui elicit
actum positivum voluntatis contrarium priori. Quare consensus non
censetur revocatus, licet coniuges discordes et animo prorsus dis­
sociati vivant, ultro parati discedere si coniugium invalidum cogno­
scerent, aut quamvis separationem instituerint a toro et mensa, vel
declarationem nullitatis postulaverint adhuc lite pendente; quo
tamen in casu sanatio saltem totalis a S. Sede non conceditur.
Nec, demum, consensus revocatus censetur, si pars renuat omnino
illum renovare, cum revocatio nullatenus confundenda sit cum
recusatione eum renovandi (cfr. n. 845, 3°).
Praedicta praesumptio sufficit pro sanatione in radice. Rescriptum
sanationis interdum exigit positiva argumenta consensus exsistentis;
quo in casu palam est, illam praesumptionem non sufficere. At
praesumptio vel probatio minime destruunt obiectivam rei veri­
tatem. Quare sanatio in radice rite concessa a S. Sede nihil efficit,
si consensus coniugalis defuerit ab initio aut postea fuerit revocatus.
Sententia eorum qui putabant esso locum sanationi in radice,
si matrimonium ab initio initum fuit vero utriusque partis consensu,
sed postea, momento sanationis, una pars consensum suum revo­
cavit (12), etiam ante Codicem, perspecta ipsa natura matrimonii
seu causa efficiente, erat omnino improbabilis; hodie ex can. 1139,
§ 1 reficienda est, utpote prorsus erronea. Exempla in contrarium
adducta non sunt ad rem (13).
Contro vertitur utrum sanari possit in radice matrimonium nulliter con­
tractum, si una pars in amentiam postea inciderit.
Quidam distinguunt inter amentiam perpetuam et totalem absque lucidis
intervallis et amentiam temporaneam ac partialem cum lucidis intervallis.
Si adest illa amentia, aiunt, fieri nequit sanatio, per quam matrimonium
fit validum ex nunc, quia non concipitur convalidatio matrimonii, quando
una ex partibus incapax est consensus matrimonialis, eo prorsus modo
quo nec intelligitur eiusmodi matrimonii celebratio. Si habetur amentia
temporanea et partialis, concedunt sanationem proprie dictam dari dum­
taxat in lucidis intervallis (11).
(12) Scavini. III, n. 1050; Perrone, op. cit. IT, n. 173 ot ulli pauci.
(13) Cfr. .tclu S. Soil's, I, Append. \ 1(1. p. 182 -s ; Gaspurr i, l c. n. 1 141 8.; Glovlnc !. C.
(U) Cfr. Gueparri, n. 1222, ed. post Codicem; Wernz, n. 503, not. 13.

DE SANATIONE IN RADICE

863

Alii negant sanationem concedi posse, si pars habitualitsr arnens sit,
licet habeat lucida intervalla.
Alii distinguentes inter ius et facium, dicunt sanationem, theoretice et
absolute loquendo, posse concedi, dummodo positivis argumentis non constet
de revocatione consensus ante lapsum in amentiam; do facto tamen Sanctam
Sedem huiusmodi matrimonii sanationem proprie dictam non concedere (15).
Huc spectat responsum S. Officii diei 8 dec. an. 1889, quo declaravit
<sanationem in radice non expedire» (16).
Sententia affirmativa vera videtur, quia argumentum quo nititur opinio
opposita non valet. Falsum quippe est, ad valorem sanationis requiri ut
eo momento quo ipsa conceditur, partes sint actu capaces consensus ma­
trimonialis praestandi, secus invalide concederetur sanatio eo momento
quo pars esset ebria aut dormiens. Sanatio ex dictis id imum exigit, scii,
quod consensus coniugalis revera praestitus fuerit et adhuc perseveret
seu numquam fuerit revocatus. Iam vero eo ipso quod pars incidit in amen­
tiam, nullatenus mutatur eius voluntas et revocatur consensus, qui natu­
raliter ac iuridice perseverat. Id applicatur quoque aliis negotiis et casibus,
v. g. in ordine ad sacramenta suscipienda.

1° Ut adsit gravis et urgens causa; secus, scienter concessa a
R. Pontilice valida quidem est, sed illicita; concessa a delegato est
etiam invalida (cfr. n. 217).
Gravis ot urgens causa adest, si utraque pars cognoscit nulli­
tatem eoniugii et una nequit induci ad renovandum consensum, in
forma legitima, aut si utraquo pars nullitatem ignorat, et moneri
non potest, vel quia timendum est ne, ea cognita, discedat, vel
quia nullitas ex culpa Ordinarii, parochi vel confessarii provenit (17).
(15) Cfr. D’Annibalo, I, n. 133; Lehmkuhl, II, n. 892.
(16) Archicpiscopus Mochlînonsis S. O. S. Odleii hunc casum proposuerat: «Susanna
Mathildes Van Wolvon hodie in dioecesi Mechlincnsi habitans, anno 1855 in Hollandia nata
a patre catholico et matre lutherana, a ministro haeretico baptizata fuit haeresimque professa
est·. Dio 24 dec. 1876 corain magistratu civili matrimonium contraxit cum Francisco Aegidlo
Josopho Schmitz, in Borussia nato, viro catholico quidem, sed a religione alienissimo. Tres
pueri ex hac unione prodierunt catholice baptizat! ot educati· Vir autem F. A. Schmitz in
Insaniam incidit, ot nunc in quodam manicomlo seu domo amentium inclusus est; neo datur,
teste medico, spes sanationis.
« Hodie Susanna Mathildes Van Walven ad meliorem frudem conversa, hacreslm abiuravit
et sub conditione in Ecclesia.) catholicae gremium recepta est. Cum vero cius matrimonium
coram civili magistratu initum, invalidum sit in Belgio, ubi haeretici non eximuntur a lege
Tridontina Tametsi, u Suprema Congregatione 8. Inquisitionis matrimonii Illius convididatlonom petit per sanationem in radico, idque praesertim, ut duae proles olus superstites coram
Ecclesia logltimentur.
«Dio 8 deo. 1889, Suprema S. Inquisitionis Congregatio Em. Card. Goossens, Archleplscopo Mechlinensi scripsit his verbis: Sacer hic consessus quoad sanat Ionem in radico non
expedire consult ut concedatur; quod vero ad logltimatlonom prolis, cum haec per rescriptum
Summi Pontificis obtineri possit, oratrix, ei ei lubot, roourrat ad S. Congregationem Concilii »
(d. A. S., XXIII. 333).
(17) Cfr. Bened. XIV, eplst. * Redditae ·, § 40; decr. « Otzm super », 27 sept. 1755» f 7;
Wornz, L c. n. 660; Gasparri, L c, n. 1449; Zitelli, p. 117; Ball.-Palm., I. o. n. 986.

864

CAPUT ΧΙΠ - ARTICULUS III

Matrimonia mixta nequeunt sanari in radice «nisi habeatur
moralis certitudo partem acatholicam universae prolis tam natae
quam nasciturao catholicam educationem non esso impedituram » (18).
II impe­
854. An sanari possit in radice matrimonium initum cum
dimento imis naturalis vel divini et matrimonium contractu II
infidelitate etc. — 1. Prima quaestio respicit impedimentum ligaminis
•I

et impotentiae. V. g. Titius, separatus ab uxore, civile connubium
init cum Caia; mortua legitima uxore, postulat civile matrimonium
sanari in radice. Item Bertha, impotentia antecedenti et perpetua
laborans ob arctitudinem vaginae, nuptias contrahit cum Sempronio;
remoto impotentiae impedimento (cfr. nn. 346, 360 ss.), petit matri­
monium sanari in radice.
Can. 1139, § 2 haec habet: « Matrimonium vero contractum cum
impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum
cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessa­
tionis impedimenti ».
Alii dicunt huiusmodi matrimonium sanari posse (19), alii ne­
gant (20).
Qui negant, innituntur praesertim responso S. Officii, 2 mart,
a. 1901, quae declaravit « matrimonium contractum cum impedimento
iuris naturalis vel divini non posse sanari in radice» (21).
Qui affirmant, praeterquam rationibus iuridicis, innituntur non­
nullis responsionibus S. Poenitentiariae.
Sententia tenenda, argumentis utriusque opinionis serio perpensis, est haec:
1° Certum est Ecclesiam in foro externo tale matrimonium in radice
non sanare. Quae quaestio facti minime confundenda est cum quaestione
iuris, i. e. num possit sanare.
2° Certum est, durante impedimento et etiam eo sublato, sanationem
in radice perfectam seu totalem concedi non posse, quia Ecclesia no per
fictionem quidem iuris potest habere tamquam validum matrimonium,
cui obstat impedimentum iuris divini seu naturalis seu positivi, quippe
quod ab ea dispensari nequit.
3° Certum est, remoto impedimento, coniugium in radice sanari
posse, si consensus naturaliter sufficiens praestitus fuerit et adhuc perse­
veret. Nam, ut alibi diximus (n. 589), verus matrimonialis consensus exsi(18) S. C. do Prop. Fide. 4 sept. 1931.
(19) Worn/., I. c. η. 650; Leitner, I. c. p. 487 ss.; Gcnnnri, I. c. p. 721; Chelodi, I. c. n. 168;
Vlaming. I. c. n. 776.
(20) Zitelli, I. c. p. 115; Feije, l. c. un 82 iunct. nn. 440, 446, 761.
(21) Collect. S. C. de Prop. Fide, II, »· 2188.

DE SANATIONE IN RADICE

865

etere potest simul cum impedimento etiam iuris divini; posito vero consensu
naturaliter sufficienti, nulla profecto est ratio, cur, remoto obstaculo, ma­
trimonium sanari nequeat (22).
Can. 1139, § 2 consulto dicit: «Ecclesia non sanat in radice», non autem
fanare non potest, uti habetur in decreto S. Officii; scii, quaestionem facti,
non vero iuris attingit (23).
Variae sunt responsiones S. Poenitentiariae, quae hanc doctrinam confirmant; v. g. responsio data in Parisien. 25 april. 1890, qua consensus ab
initio propter impedimentum ligaminis nulliter datus, sed perseverans post
mortem prioris coniugis, sine renovatione consensus, inde ab hoc momento,
sanatur atque proles suscepta, excepta tamen prole in adulterio concepta,
legitima tur.

2. Au sanari possit in radice matrimonium contractum in infi­
delitate? Procul dubio nequit sanari aute baptismum utriusque vel
saltem unius partis. Post baptismum, tale coniugium fit obnoxium
potestati Ecclesiae ideoque, aimit nonnulli, sanari potest. Sed sanatio
proprie dicta in casu non concipitur, quia illud coniugium sanatur,
quod invalidum fuerit vel ob defectum formae cauouicae vel ob
dirimens impedimentum iuris ecclesiastici; atqui neutrum in matri­
monio infidelium verificatur, ciun ex neutro praedicto capite matri­
monium nullum esse possit.
Quidam censent, post baptismum sanari posse connubium in
infidelitate contractum, quod irritum fuerit ob impedimentum diri­
mens civile aut propter defectum formae a lege civili ad valorem
requisitae. Quae sententia vera videtur, si dirimens impedimentum
sit ex pario coniugis conversi et baptizati. Utrum in tali casu
sanatio totalis an partialis tantum, ab inito matrimonio an a mo­
mento baptismi sanatio concedi possit, disputatur. Ad rectam solu-

(22) Cfr. Loitnor, l. c. p. 487 bs.; Wernz, l. c. n. G50; Gcnnari. I. c. n. 721.
(23) Cani. Gasparri (u. 1218, cd. post Codicem) haec opportune refert: I’lerique eorum,
qui noblscum in Commissionibus pro Codice redigendo adlaborubant, responsum S. C. (scQ.
S. Olllcii diei 2 mart. 1904) non admittebant ob gravissimas ratium» qw s nos dedimus n 813,
et nos pro munere rraesidis Commissionum, quo fungebamur, rem totam deferre debuimus
ad Si minum Pontificem, qui responsum S. C. probaverat. Itaque Pio Pp. X exposuimus
plorosquo doctissimos oanonistas Commissionis pro matrimonio putare responsum S. C. non
posse in Codicem introduci, quia Ecclesiae denegat ipsam sanandi potestatem, quae eidem
tribuitur a canonlstls et theologis magni nominis, otium post S. C. responsum, quaeque in
nonnullis adiunctis est union unehora spiritualis animarum, eo vel nuigis quod hoc responsum,
iuu magnam habens auctoritatem, in Codicem introductum longo maiorem obtineret, imo,
iuxta nonnullos, ad dogmaticam delinitionoin assurgeret, quod sane nullo modo meretur;
bine indicio Consultorum melius esse, loco responsi S. C., in Codice allirmare factum, quod
scii. Ecclesia in casu non sanat, licet, si salus animarum id exigat, sanare possit, sicut in
Impedimento aOinitatis ox copula licita in linea recta S. C. respondere solebat: Ecclesia non
dispensat, et tamou hodlo gravibus do cutisis dispensat. SSmus haoo omnia probavit et ita
factum ost, ut in Codice loco responsi S. 0. diei 2 mart. 1904, ponorolur rei. can. 1139, 12«.
55 —

Cappello,

Dc

Sacramentis, V.

866

CAPUT XIII -

VItTIOULUS III

tioncm quaestionis plures distinctiones accurate ct opportune fa­
ciendae sunt.
3. Ex dictis (n. SôO1”5, 4°) patet solutio quaestionis: an ct quo
sensu sanationi locus sit, post dispensationem super rato et non con­
summato iam concessam, vel post convalidationem simplicem iam
peractam, aut post declarationem nullitatis.
I)
855. Competentia circa sanationem
concedendam. — «&·

natio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede » (can. 1111).
1. R. Pontificem hanc potestatem habere certissimum est, tum
ex quotidiano eiusdem usu, tum ex eo quod ipsa nullo modo egreditur
limites ecclesiasticae iurisdictionis. Unde quaestio de hac potestate
iam diu antiquata est (24).
2. Talis potestas reservatur S. Sedi, quia agitur do dispensatione
super lege universalis Ecclesiae, et quidem gravissimi momenti. Or­
dinarii tamen non raro facultatem delegatam sanandi in radice obtinent.
Ita v. g. in Formulis facultatum S. C. de Prop. Fide etiam haec
facultas continetur sub nn. 9 (formula prima), 16 et 17 (formula se­
cunda maior), 15 et 16 (formula secunda minor), 22 et 23 (formula
tertia maior), 21 et 22 (formula tertia minor). Inde ab anno 1911 for­
mula est unica.
3. Sanatio pro foro externo conceditur a S. C. S. Officii, si obstet
impedimentum disparitatis cultus, et generatim si utraque vel alte­
rutra pars sit acatholica, secus a S. C. de disciplina Sacramentorum,
vel a S. C. d° Prop. Fide, vel a S. C. pro Ecclesia orientali, si uterque
vel alteruter orator sit orientalis; pro foro interno, a S. Poenitontiaria
quoad omnes.
4. Si nulla alia remedia praesto essent et urgeret gravissima causa,
scii, salus aeterna moribundi in tuto ponenda, censemus Ordinarium
posse sanationem in radice concedere, attento can. 81 et principiis
generalibus consideratis.
In gravissimis hisce adiunctis adest conflictus inter ius divinum
et ecclesiasticum: quo in casu illud praevalere dicendum est.
Fingamus casum haud hypotheticum. Mulier matrimonium civile con­
traxit cum viro ex quo filios habuit. Semper conata est eum ad nuptias
rite celebrandas in facie Ecclesiae inducere; sed incassum. Nunc moribunda
est. Vir impius renuit omnino matrimonium religiosum celebrare, etiam
(21) Cfr. Perrone, II, p. 107 ss.; Gasparri, I. c. n. 11 t(J; Wcrnz, l. c. n. 65.5; Rosset, L c.
n. 2362 ss.

DE SANATIONE IN RADICE

867

dispensatione super forma concessa. Infelix mulier gravissima vexatur tri­
stitia atque desperatione, cum vehemontissimo desiderio vellet Deo et Ec­
clesiae reconciliata mori. Oh animi amaritudinem ipsius salus aeterna pe­
riclitatur. Non suppetit tempus recurrendi ad S. Sedem. Quis dicet Eccle­
siam, quae missione fungitur Christi D. in cruce pro salute animarum mor­
tui, denegare Ordinario facultatem sanandi huiusmodi matrimonium et
consulendi aeternae saluti mulieris?

856. Quomodo sanatio sit petenda et exsequenda. — 1. Peti
potest ab ipsis partibus, vel ab alterutra earum, aut etiam a teitia
persona.
2. In supplici libello accurate describi debet species Jacti cum
omnibus circumstantiis, praesertim an consensus ab initio adfuerit
et perseveret in ut raque parle, an partes sint in bona lide. ex quanam
causa sanatio in radico postuletur et non simplex convalidatio.
3. Sanatio conceditur absolute vel conditionate, simpliciter vel
ad cautelam. Concessa sub conditione, eatenus valet, quatenus
verificetur conditio apposita (25).
Generatim datur sanatio per rescriptum in forma commissoria;
interdum etiam in forma gratiosa. Iu priore casu sanatio habetur
momento exsecutionis, in altero momento concessionis gratiae
(can. 38).
Aliquando ita conceditur sanatio, ut rescriptum communicetur
partibus pro eius acceptatione. Quidnam si renuant illud acceptare?
Si una pars tantum renuat, nulla difficultas: sanatio vim suam sor­
titur, cum utriusque partis acceptatio numquam exigi soleat.
Si utra que pars nolit acceptare, quatenus ea ipsa quidem quae
sanationem postulaverat, nunc, mutata voluntate, illam lesiuat,
videndum cx temne rescripti utrum acceptatio requiratur ut con­
ditio essentialis necne. Si primum, sanatio caret effectu; si alterum,
valet. Ut evidens est, hoc ideo affirmatur, quia praesumitur consensus
adhuc perseverare; nam si reluctantia unius vel utriusque partis
significaret revocationem consensus, procul dubio sanatio, ex alio
quidem capite, omni vi careret.
4. Fulminatio non est semper necessaria. Id pendet ex adiunctis;
nam si nullitas matrimonii ignoretur a partibus nec revelari possit
sine scandalo aut periculo gravis damni, potest omitti, imo omit­
tenda est.
(25) Cfr. BonocL XIV Dcorotuni Cum super . 27 ct Const. « Etsi niab imonialis », 30 sept.
1755. Huc spectat causa a pruoluudnto Poni i fleo rei.ita: matrimonium scii, inter loeophum
Violantem Henriquez et b udo vicum Enuic^cam do Vsste Sanchez do Uaena.

p

868

CAPUT XIII - ARTICULUS III

Exsecutor sedulo servare debet clausulas in rescripto vel induito
appositas.
5. Nulla formula est determinata pro fulminatione. Satis est si
formulae consuetae addatur: in radice (cfr. n. 289, 11).
6. Sanatio concessa in foro externo, describenda est in consueto
libro matrimoniorum; concessa in foro interno extra-sacramentali,
adnotari debet in libro secreto Curiae, ut diximus de dispensatione
(cfr. n. 242); concessa in foro interno sacrame ntali, in neutro libro
debet vel potest adnotari. Huc spectant quae diximus n. 243.
7. An R. Pontifex concessam sanationem revocare valoatî Nonnulli
affirmant freti auctoritate Benedicti XIV, qui in Const. «Etsi matrimo­
nialis», 30 sept. an. 1765, refert casum ex quo prima facio videretur sa­
natio antea concessa fuisse revera revocata.
Alii rectius distinguunt duplicem effectum sanationis in radice, scii,
valorem matrimonii et retrotractionem circa effectus canonicos. Valor ma­
trimonii non potest profecto revocari; nam matrimonium semel validum
effectum, manet semper validum utpote indissolubile. Effectus canonici e
contrario, qui unice pendent ex voluntate Ecclesiae, absolute loquendo,
possent utique revocari. Quod tamen fieri non solet.
8. Alia occurrit elegans quaestio: an Papa solvere possit ex potestate
vicaria matrimonium sanatum in radice. Triplex hypothesis. Si ante et
post sanationem inconsummatum manserit, certe potest Papa illud solvere
seu dispensaro super rato et non consummato. Si post sanationem in ra­
dice fuerit consummatum et ambo coniuges sint baptizati, nequit solvi.
Si post concessam sanationem manserit ratum, sive ante consummatum
fuerit sive non, ex alibi dictis procul dubio locus est solutioni seu dispen­
sationi: agitur quippe de vero matrimonio rato et non consummato.

857. Num sanatio in radice sortiatur etiam effectus civiles. —
Omnes admittunt legitimationem, quam sanatio in radice secumfert,
sortiri omnes effectus canonicos, et etiam civiles in locis potestati
temporali RR. Pontificum subiectis et ubi id a civili auctoritate
receptum est, v. g. in Italia post Concordatum.
Quaestio est, an sortiatur effectus civiles iure proprio et origi­
nario ubique terrarum.
Plerique affirmant, quam sententiam Sanchez receptissimam et
veriorem appellat (26).

J E
i
$

4
‘

Schmalzgr. (1. c.) haec scite habet: « Quod proles taliter illegitima sit,
tantum oritur ex lege ecclesiastica, uti legem ipsam, ita etiam effectus
(26) Sondiez, llb. VIH, disp. 7, n. 4; Boned. XIV, Qua> st. canon. 174; Schmalzgr., I. c.
n. 120; Do Angelle, lib. IV, tit. 17, n. 3; Giovinc, I, n. 320 et .dii.

DE SANATIONE IN RADICE

869

legis tollere ct abrogare potest, perinde ac si numquam fuissent: ergo ethm
poterit tollere vel dispensare in lege qua illegitirnitae in tali matrimonio
Mt inducta, ct hac sua dispensatione facere, ut quoad ordines, beneficia,
successionem, etc., respectu certarum personarum ita se habeat, ac si num*
quam easdem affecisset; hoc autem si fiat, proles ex tali matrimonio pro­
creata habenda erit pro legitima, utpote sublata ea inhabilitate, quam
lex induxit ».

Nonnulli negant legitimationem in casu sortiri effectus civiles (27).
Si relatae sententiae accurate spectentur, dissensus AA. potius
in verbis quam in re videtur esse. Sane effectus mere civiles, utpote
qui a civili potestate pendent (can. 1016, 1961), iure proprio et
originario sanatio in radice certe non sortitur. Effectus autem sim­
pliciter civiles, scii, temporales inseparabiles, qui sponte ac neces­
sario ex valido matrimonio oriuntur, procul dubio cx sanatione in
radice procedunt, sed tantum ex nunc i. e. a momento concessae
sanationis, non autem ex tunc, eo quod verum matrimonium non
exsistebat.
Quoad praeteritum habentur solum effectus canonici, ii nempe
qui per fictionem iuris ab Ecclesia concedi possunt. Auctoritas civilis
debet recognoscere ut validum coniugium quod tale est coram
Ecclesia et prout ab ipsa recognoscitur; ideoque debet habere tam­
quam legitimos fdios, quos tales habet Ecclesia eisque effectus
civiles tribuere.
Exceptio, de qua in can. 1117 (cfr. n. 752), non respicit filios
qui nati sunt ex matrimonio sanato in radice.

858. Notae historicae. — 1. Certo non constat quonam tempore
sanationes in radice, ex concessione RE·. Pontificum, primitus in usu
fuerint (28).
2. Primae sanationes, de quibus historice constat, tum imper­
fectae tum perfectae, concessae fuerunt a Bonifacio VIII circa
an. 1301 (29), inter Mariam reginam et Sancium regem Castellae
iam mortuum, et lldephonsum, regem Lusitaniae, et comitissam
Poloniae viventes.
Quidam affirmant, nec sine fundamento, iam antea concessas
fuisse huiusmodi sanationes in casibus particularibus.
(27) Wornz-Vidal, n. 671, nota 44; Gasparri, n 1213, ed. post Codicem. Cfr. Wernz,
n. COI, nota 16; Palmieri, Dc matrimonio Christiano. p. 301.
(28) Cfr. Freisen, l. c. p. 403 s».; Esmeln, l. c. II. 352 s.; Leitner, 1. c. p. 486.
(29) Cfr. Riganti, in Reg. Cuneoli. Apost. 49, n. 10 s., et Reg. 50, n. 106 s.

870

CAPUT XIV

3. Circa medium sacc. xrv doctrina de sanatione matrimonii in
radice diserte proponitur a loanne Andreae (30). Sed time temporis
erat res omnino extraordinaria.
4. Inde a saec. xvn, praesertim a Gregorio XIII, Clemente XI
et Clemente XII, sanationes in radice non raro concessae fuerunt (31);
maxime vero ex fine saeculi xvm frequentius occurrunt (32), et hodie
sine magna difficultate conceduntur·.
5. Non solum in casibus particularibus, sed etiam pro integra
dioecesi, provincia vel regione dantur sanationes, quae concessae
dicuntur· in globo pro omnibus matrimoniis alicuius territorii deter­
minati.
Ita, v. g., lulius III concessit sanationem generalem pro Anglia (an. 1554),
cum ageretur de reducendo illo regno ad fidem catholicam; Clemens VIII
(an. 1595) pro matrimoniis Graecorum invalidis ob consanguinitatem in quarto
gradu; Pius VII pro Gallia (14 aug. 1801, 7 febr. 1809), ad pacificationem
obtinendam; Pius IX die 7 mart. 185G ad convalidanda plura matrimonia
in Austria antea invalide contracta; Leo XIII die 2 iun. 1892.
Item, aliis exemplis omissis, recentius Pius X huiusmodi sanationem
concessit in Const. «Provida» (cfr. n. 659, 3°), S. C. de Sacram., 23 febr.
a. 1909 et 3 iun. 1912 (cfr. n. 704) - (33).

CAPUT XIV.

DE SECUNDIS NUPTIIS

859. Notio. — Nuptiae secundae heic dicuntur, quae soluto vin­
culo coniugii praecedentis denuo celebrantur, quamvis tertiae vel
ulteriores sint (1).
Agitur nempe de polygamia vel polyandria successiva. Hinc pro
numero uxorum distinguitur biga mia, trigamia, tetragamia etc.

860. Valor et liceitas. — 1. «Licet casta viduitas honorabilior sit,
secundae tamen et ulteriores nuptiae validae et licitae sunt, firmo
praescripto can. 10G9, § 2 » (can. 1142).
(30)
Esm el n,
(31)
(32)
(33)

Cap. unie, de imm. III, 17 in Clem, iunct. Glose. (Ioann. Andr.) v. Pro infectis*,
l. c. p. 358 8.
Cfr. Bened. XIV, Quaest. canon. 171; De Synodo diocc., lib. Xlll, cap. 21, n. 7.
Cfr. Perrone, II, p. 167 es.
Acta Apofft. Sedis, IV, p. 403.

(1) Ilostiensis, Summa, pûg. 339. dicit: t Quae dicuntur secundae nuptlaoî Et quidem
quotcumque primas sequuntur secundat dicuntur etiam si millesimal sint >.

I)E SECUNDIS NUPTIIS

871

Sano: 1° Apostolus Paulus ait: « Dico autem non nuptis et viduis:
bonum est si sic permanserint sicut et ego. Quod si se non continent,
nubant; melius est enim nubere, quam uri...
« Mulier alligata est legi quanto tempore vir cius vivit; quod si
dormierit vir cius, liberata est: cui vult nubat, tantum in Domino.
Beatior autem erit, si sic permanserit... » (2).
Ex quibus manifeste colligitur a) melius quidem esse in statu
virginitatis vel viduitatis permanere; b) licere tamen virginibus et
viduis matrimonium celebrare; c) imo quandoque id opportunius
esse ad concupiscentiam refraenandam.
2° SS. Patres diserte hoc tradunt. V. g. S. Ambrosius in lib. de
viduis: «Non prohibemus secundas nuptias, sed non probamus, saepe
repetitas; neque enim quidquid licet, hoc ipso decet ».
S. Hieronymus in epist. ad Pammachium: «Ego etiam nunc libera voce
proclamo, non damnari in Ecclesia biga miam, imo nec trigamiam; et ita
licere quinio et sexto, et ultra, quo modo et secundo marito nubere; sed
quo modo non damnantur istae nuptiae, ita nec praedicantur. Solatia mi­
seriae sunt, non laudes continentiae ».
Pastor Hermae, qui testis est ox medio saeculo secundo i. e. aetate
apostolica, haec habet: «Dic: si vir vel mulier alicuius decesserit et nup­
serit aliquis illorum, numquid peccat? Qui nubit, non peccat* (3).
Ita Basilius, Clemens Alexandrinus, Augustinus, Chrysostomus et alii (4).
Quidam Patres, v. g. Pastor Hermae et Hieronymus, abusus, qui in
secundis nuptiis irrepserant, modo coucionatorio ita vehementer reprehen­
dunt, ut eas tamquam illicitas damnare videantur. At reapse non dam­
nant, imo contrarium expresse docent, ut vidimus (5).

3° Ecclesia validitatem et liceitatem secundi atque ulterioris
matrimonii strenue vindicavit contra Montanistas, ISovatianos, Waldenses aliasque sectas. Quinimmo ne luctus quidem tempus (decem
atque etiam duodecim mensium), quo non servato, ius romanum
binubam uxorem tum infamia notabat tum variis lucris et commodis
privabat, Ecclesia recognovit et approbavit. Unde iure canonico
mulier quolibet viduitatis tempore potuit olim, sicuti hodie potest,
sua Ubertate legitime probata, ad alias nuptias transire (0).
(2) I Cor. vn. 8, 9, 39, 10; cfr. etiam ad Timoth. v, 14, et ad
vn. 2 8.
(3) Mand. IV, cap. 4.
(4) Cfr. Sanchez, lib. VII, disp. 80; Posch, l. c. n. 835 s.; Palmiori, /. c. pag. 97 ss.;
Wernz, l. c. n. 719; Zhishnum, l. c. p. 402; E.-mein. II, p. 55 88.
(5) Ad Athonagoraiu quod attinet, vido Arnould, De apologia Athenagorae. Parie, 1898,
p 12 ss.
(0) Cfr. S. O. do Prop. Fido, 22 uov. 1799; Schmalzgr., I. c. n. 51 es.; Wernz, l. c. n. 721.

872

CAPUT XIV

At reverentia erga coniugis memoriam, ratio laudabilium morum
et consuetudinum, bonum praesertim prolis ex vidua forte nasciturae, suadent ut novum matrimonium, nisi peculiaria urgeat causa,
statim non celebretur.
2. Quamvis validae et licitae, tamen secundae et eo magis ulteriores
nuptiae minus honorabiles sunt, tum quia videntur insinuare intemperan­
tiam, tum quia minus perfecte typum coniugii cliristiani, nempe unionem
Christi cum Ecclesia repraesentant.
Ob hanc rationem statuta est irregularitas propter secundas nuptias,
turn iure antiquo (cfr. lib. I, tit. 21 de bigamis non ordin.), tum iure novo
(can. 984, 4°). In vetero Ecclesia aliqua poenitentia imponebatur fidelibus
secundas nuptias contrahentibus (7).

861. 3. Dicitur in cit. can. 11-12: « salvo praescripto can. 1069,
§2», quia ad secundas et ulteriores nuptias valide licii eque ineundas
requiritur, ut vinculum prioris coniugii vere sit solutum, et ut
legitime et certo constet de huiusmodi solutione.
Huc spectant quae alibi diximus (nn. 145 ss., 393 ss.).
II
862. Num
secundae et ulteriores nuptiae sint benedicendae. -

1. Benedictio simplex, dc qua suo loco (n. 705), certe danda est.
2. Quoad benedictionem sollemnem, can. 1143 haec statuit:
«Mulier cui semel benedictio sollemnis data sit, nequit in subsequentibus nuptiis eam iterum accipere ».
Haec dispositio non est repetenda ex aliquali Ecclesiae odio erga
secundas nuptias, ut immerito quidam opinantur (8), sed est ratio
mere liturgica; nam benedictio sollemnis dirigitur in mulierem
ideoque semel ei data, non est iteranda. Unde extra hunc casum
licet eam dare, si nempe aut virgo nubat viduo, aut vidua secundo
nubat quae in priori matrimonio sollemnem benedictionem non
acceperit (9). Cfr. n. 710 s.

863. Notae historicae. — 1. Apud Romanos vigebat religio luctus,
i. e. prohibitio viduae facta ne. ad alias nuptias transiret, nisi post
certum tempus. Iure antiquo mulier per decem menses maritum lugere
debebat; et si intra hoc tempus nupsisset, tam ipsa quam vir infamia
(7) Cfr. o. 3, 7, Cone. Neocncs'ir. (an. 311-325); e. 19 Cono. Ancyr. (on. 314); e. 24,
(’. XXVII, q. 1; c. S; C. XXXI. Q. 1; o. Cono. Laodlc. (au. 313 381); 9. Buallii opiat. can. II
til Amvhil. can. 4, eplat. can. II ad Amphil. e. 11. 50, 80.
(8) Linneborn, Grundriss des Ehcrechts nac/ι dxm Codex iur. can. Paderborn, 1919, p. 459.
(9) CH·. Vluming, l. c. n. 808; Wontera, l c. pn«. 57; Venncorscb-CrouBon, L. c. n. 460.

DE SECUNDIS NUPTUS

873

notabantur. Quam prohibitionem adhuc severiorem reddiderunt Chri­
stiani imperatores, tempore lucius seu (spectationis ad integrum
annum producto gravibusque additis poenis (10).
2. Ecclesia catholica indo a primis saeculis, teste Hermae Pa tore
aliisque SS. Patribus (n. 860), secundas et ulteriores nuptias semper
validas et licitas habuit, ita ut nequaquam leges romanas, luctum
decem vel duodecim mensium statuentes, canonizaverit.
Imo Concilium Nicaenum (can. 8) doctrinam Montanistarum et
Novatianorum proscripsit, et in Ecclesia Africana introducta fuit
praxis, ut Episcopus promovendus ante consecrati» m-m inter alia
interrogaretur: «
nuptias non improbet, si secunda matrimonia non
damnet » (11).
3. Ecclesia orientalis inde a saeculo rv, ex auctoritate praesertim S.
Basilii, secundis nuptiis infensior facta est, imo tertias et quartas irritas
declaravit.
Quae severitas ex eo orta est, quod, per summum abusum, toleratae
fuerunt apud Graecos nuptiae secundae, postquam prioris coniugii vinculum,
pro laxis sanctionibus iuris romani, contra leges divinas et canonicas ille­
gitime solutum fuerat (12).
Huiusmodi abusui circa indissolubilitatem matrimonii consultum fuit,
at parum efficaciter, per sanctiones peculiares, quibus tertiae et praesertim
quartae nuptiae nullae atque irritae declaratae fuerunt.
Quam praxim tamen RR. Pontifices numquam approbarunt, imo aperto
reiecerunt, uti constat v. g. ex celeberrima causa Leonis VI, imperatoris
Constantinopolitani (13).

4. In Ecclesia occidentali quaedam poenitentiae fuerunt statutae
contra polygainos (cfr. n. 860), quae tamen tempore Gratiani. Ma­
gistri Rolandi ct Bernardi Papiensis non amplius vigebant (14).
Peculiaris viguit disciplina in patriarchatu Aquileiensi.
5. Cum saeculo XI studium iuris romani maxime refloresceret,
et leges romanae in foro civili magis atque magis reciperentur,
etiam sanctiones poenales iuris romani de secundis nuptiis tum in
foro tum in scholis allegabantur.
Quas tamen Ecclesia non recepit; imo Alexander III et Inno­
centius III, ut cuilibet controversiae finem darent et omne dubium
(10) D. 3, 2, dr his qui not. infant., L 1; C. 5. 9, dc secund. nupt.. L. 1, 2; C. β, 56 ad
S. C. Tortulliun. L. 4; Nov. 22, cap. 22 pr. otj 1; C. Theod. 3, 8, L. 1.
(11) Cfr. c. 9, 10, il, C. XXXI. q. 1.
(12) Cfr. Zhishnian, l. c. p. 409 8.; Wcrnz, l. c. n. 719; Frvisen. I. e. pag 669.
(13) Cfr. Ucfolo, IV, p. 587; Zhishnian, l. c. p. 435 e.
(14) 1’ict. Orat. post. C. 7, 10, C. XXXI, q. 1; Rolandus. /. c. p. 155; Boruardus r.plenste,
I. c. p. 191.

874

CAPUT Xiv

penitus removerent, authentice declararunt viduam ante finitum
annum luctus ad secundas nuptias transeuntem non incurrere legalem
infamiam (15).

864. Ius civile. — 1. Nonna, quam generatim Codices civiles
statuunt, haec est: nemo potest ad secunda vota transire, nisi prae­
cedens matrimonium fuerit solutum aut invalidum declaratum. Ita
v. g. Codex Ital., GaU., Hispan., Germ., etc.
Sed cum non raro admittatur solutio vinculi vel nullitas matri­
monii, ubi reapse exsistit vinculum seu valor prioris coniugii, per
secundum matrimonium perperam celebratum saepe oritur conflictus
inter ius divinum et pravam legislatoris civilis voluntatem (16).
2. Leges civiles lucius rationem proprie non habent, sed ex aliis
motivis, praesertim ut de paternitate constet in casu quo vidua ex
priore matrimonio gravida sit, certum quoddam tempus exspectandi
praescribunt, antequam secundae nuptiae celebrari queant.
Codex Ital. prohibet ne vidua per decem menses secundum ma­
trimonium ineat, postquam primum solutum est. Prohibitio tamen
non urget si interea prolem edidit vel si matrimonium fuit nullum
declaratum ob impotentiam.
Codex Gall, statuit decem menses, sine ulla exceptione.
Codex German, item decem menses exspectationis praescribit, nisi
mulier interea prolem ediderit. Datur dispensatio.
Codex Hispan. pariter decem menses statuit.
Codex Austr. haec praescribit : mulier gravida exspectare debet
partum, non gravida per sex menses, nullo tamen exstante dubio de
praegnantia potest post tres menses dispensari ab auctoritate politica
primi gradus.
Codex Hclv. iubet exspectandum per decem menses. Tempus fini­
tur per partum ; potest a indice Limitari si praegnantia ex priore matri­
monio exclusa videatur (17).
(15) Cap. 1, 5, X, IV, 21. Cfr. Wernz, l. c. n. 719; Freisen, Z. c. p. 661; Leitner, /. c
p. 636 ss.
(16) Cfr. Hollweck, Z. c. p. 183 s.; Wernz, t. c. n. 723; Allègre, l. c. I, p. 164 8.
(17) Cfr. PaclHci-Mazzoni, Istituzioni (fi dirilto civile italiano, v. VII, p. 18 ss., ed. I1,
Firenze, 1919; Gianzana, in Knriclopcdia (/iuridica i talia na, vol. XV, v. Seconde nozze,
p. 912 88.; Brimo, La conditione (/iuridica delta donna nella legislatione i talia na, Firenze, 1801 :
Gabba, Defla condition?. (/iuridica dclb donne, Torino, 1881 ; Digesto ital., v. XXJ, part. 2\
v. Seconde nnzzc, p. 12 2 88.; Del Vecchio, Le seconde nozzc del coniugc superstate, p. 13 ss.; Fu·
zler-lforman, Codes Annotés, Cod. civil, I. p. 215 ss.; Laurent, Principes de droit civil. IL
n. 363; Demoloinbo, Traité du nmriagt, 1, n. 123; llollweck, I. c. p. 107. 1110; Scherer, /. C.
p. 362 s.; Allègre, I. c. ad art. 228 Cod. civ. Gall.
i

DE FORO COMPETENTI

875

865. Scholion. — Ecclesia permittit ut in celebrandis nuptiis iubilaeis
(25, 50, 75 annorum) specialis benedictio coniugalis catholicis concedatur.
Palam est, in huiusmodi nuptiis benedicendis îioviwn consensum dari non
posse. Gratiarum actio iit Deo, et renovatur propositum permanendi fide­
liter usque ad mortem in societate coniugali.
Missa pro sponsis non permittitur; sed alia celebrari potest, v. g. de
B. Μ. V. vel pro gratiarum actione, si rubricae permittant. In fine Missae
addi potest hymnus Ambrosianus (18).

DE CAUSIS MATRIMONIALIBUS
Articulus

I.

De foro competenti

(2).

866. Competentia exclusiva Ecclesiae. — « Causae matrimoniales
inter baptizatos iure proprio ct exclusivo ad iudiccm ecclesiasticum
spectant » (can. I960).
1° Id manifeste profluit ex doctrina quam tradidimus de pote­
state Ecclesiae in matrimonium baptizatorum (n. 56 ss.).
2° Quae privativa potestas indicandi competit tribunali ecclesia­
stico, etiam si agitur de una tantum parte baptizata, utpote ratione
baptismi Ecclesiae subdita et, propter individuitatem contractus,
compartem indirecte ad Ecclesiae forum trahente.
Quamvis matrimonium fidelis cum infideli non sit probabilius
sacramentum (cfr. n. 36), tamen est contractus natura sua sacer
et religiosus a fideli celebratus. Atqui in rebus sacris et religiosis
Ecclesia sola in praesenti ordine est competens quoad fideles seu
baptizatos. Ergo.
Coniugia infidelium, e contra, iudicio ecclesiastico subtrahuntur,
(18) Cfr. Sohnoidor, Manuale sacerd., p. 429. ed. VIII; Leitner. I. c. pag. 638.

(1) NB. Brevi tor hio disseritur, fuso in traotatu De processu matrimoniali.
(2) Cfr. Schmalzgr., lib. II, tit. 13. n. 57 88.. lib. IV. tit. 18, n. 3 ss.; RollTenst., ood. tit.
n. 1 ss.; Bouix. De iudiciis ecclesiasticis. II. p. 120 ss.; \\ eriiz, l. c. n. 725 ss.; Feijc. I. c.
n. 581 ss.; Gasp.irri, /. c. n. 1451 ss.; Lega. De iudiciis eccl siasticis, IV, p. 4 5 9 es.; Bassibey,
Procédure. matrimonial·\ in Cours compl· t th droit canonique tick jurisprudence canonico'civils
pubL sous la direction de l'abbé Dubalhl. t. XII, 1899; Périls, Cod< de la procédure canonique
flans les causes matrimoniales, Paris, 1894; Chvlodi, l. c. n. 171 68.; Vlaming, l. c. u. 784 ss.;
Loitnor, l. c. p. 568 ss.; Scherer, l. c. p. 525 ss.

876

CAPUT XV - ARTICULUS I

donne saltem una pars ad fidem conversa baptismum susce­
perit (3).
De potestate principis civilis circa matrimonia vide n. 80.
3° Proinde index laicus, ubi agitur de coniugiis baptizatorum,
nequit valide indicare de iis omnibus quae respiciunt valorem, liceilutem, effectus essentiales seu inseparabiles matrimonii, v. g. de vin­
culi firmitate, de vi sponsalium, de separatione a toro et mensa,
do legitimitate prolis, de iuribus coniugalibus, etc.

867. 4° Index ecclesiasticus incompetens est quoad causas de
effectibus mere civilibus matrimonii (cfr. n. 71), v. g. de dote, de
successione hereditaria, de donatione nuptiali etc., si obiectum sint
principale atque directum (4).
Huiusmodi causae, si principaliter aguntur, pertinent ad iudicem
civilem ad normam can. 1016; sed si incidentcr et accessorie tale>
causae proponantur, possunt etiam a indice ecclesiastico cognosci
ac definiri (can. 1961). Practice tamen relinqui solent iudici
la ico (5).
5° Delicta contra matrimonium commissa, v. g. adulterium,
incestus, malitiosa desertio coniugis, sunt mixti fori (cfr. cc. 2350,
§ 1, 2353, 2356, 2357) ideoque etiam index laicus competens est,
at quoad punitionem tantum. Si sola vindicta et punitio delicti
intendatur, in foro civili causa aptius introducitur, nisi specialis
ratio aliud suadeat (6).
Item actio damnorum ex non impletis sponsalibus est mixti fori

(cfr. n. 110).
6° Causae de nullitate matrimoniorum pertractandae sunt iuxta In­
structionem S. Congregationis dc Sacramentis diei 16 aug. 1936.
Ista Instructio non est approbata in forma specifica a R. Pontifice, sed
tantum in forma communi. Unde non derogat praescriptis Codicis, ut ex­
presse dicitur in ipso decreto eidem Instructioni praemisso; si quid statuit
ultra Codicis canones, non ad valorem, sed solum ad liceitatem, vel ut
norma mere directiva statuitur; in iis forte quae videantur opposita Codicis
praescriptis, haec praevalent et urgent.
(3) Ofr. Schrnalz-rr.. lib. Π. tlt. 2, n 8 ss.; lib. IV. tit. 18. n. 07; Basslbey, l c. n 40 ss.
Wernz. I. c. n. 731; Feije, l. c. n. 686.
(4> Cfr. ScbtnalzRr., lib. II, tit, 1, n. 54 sa.; Pirhiu», eo<l. tit. u. 70; Wernz l. c. n. 73Î;
Uuepnrrl, l. c. n. 1154; Leitner, l. c. p. 570 a.
■
(5) Boned. XIV, D. friaodo diocc., lib. IX. cnp. 0, n. 5; Boulx, I. p. π«· ο,,βραττί. I. c.
n. 1415 b,
m
(6) Scbmalzgr., lib. V, tlt. 16, n. 72; Santi, lib, IV, tlt. 18, n. 16; Wernz l. e. n. 733;

DE FORO COMPETENTI

877

868. Competentiae ordo (7). — 1. In prima ir similia «ausa matri­
monialis proponenda est coram tribunali Ordinarii loci ubi coniugium
initum est, vel ubi pars conventa habet domicilium aut qua idomicilium (can. 1964). Τη priore casu habetur, ut aiunt, forum
contractus, in altero forum domicilii.
Nomine Ordinarii loci, ubi agitur de ponendis actis judicialibus,
non venit Vicarius Generalis (cfr. can. 1573, § 2; art. 3, § 2).
Ofliciales Curiarum episcopalium aliique ecclesiastici judices in
causis matrimonialibus, titulo quasi-domicilii competentes, accurate
servare tenentur quae praescribuntur in Instructione S. C. de Sacra­
mentis diei 23 dec. 1929 (8).
Si matrimonium initum fuerit inter catholicos diversorum rituwn,
actor ad Episcopum illius ritus debet causam deferre, qui in reum
ratione ritus et domicilii competens est (cfr. can. 98, § 4).
Quod si actor et reus sint eiusdem ritus, et pro diversitate
rituum in eodem territorio plures sint Episcopi, ille solus est com­
petens, (pii non solum ratione domicilii, sed etiam ratione ritus est
proprius Episcopus utriusque coniugis litigantis (9).
1° Si una pars tantum est catholica, per se huius dumtaxat Ordi­
narius est competens ratione domicilii, vel quasi-domicilii, sive ipsa sit
actrix sive sit rea (can. 1964). Unde in casu mixtae religionis, derogatur,
in favorem partis catholicae, principio: t Ador sequitur forum rei* (canon
1559, § 3).
2° Uxor, licet a viro malitiose deserta, eum convenire debet vel
coram Ordinario loci ubi matrimonium celebratum est, vel coram Ordinario
domicilii vel quasi-domicilii viri, non coram Ordinario proprii ac distincti
quasi-domicilii (10).
Actrix vero catholica, a viro non legitime separata, quae tamen habet
proprium quasi-domicilium, potest convenire virum acatholicum siw coram
Ordinario domicilii viri, quod uxor adhuc retinet, sive coram Ordinario
proprii quasi-domicilii (11).
3° Uxor, a viro in perpetuum vel ad tempus legitime separata, i. e.
per sententiam iudicialem competentis tribunalis ecclesiastici, vel etiam
civilis a S. Sede vi concordati recognitam, aut per Ordinarii decretum,
non sequitur domicilium viri, ideoque conveniri debet coram Ordinario
loci ubi matrimonium celebratum est, vel coram Ordinario sui domicilii
\el quasi-domicilii (art. 6, § 2).
(7) Cfr. Schmnlzgr., lib. II. tlt. 2, n. 8 es.; Rossct, l. c. n. 3719 es.; Bassibey, l. c. p. 5S;
Lega. I- c· P- 171; Wernz. I. c. n. 736; VUming, l. c. n. 787.
(8) Ida Aiiost Sediti, XXII. I'·
ss.
(D) Cfr. Wernz. I. c. n. 736, not. 45; Mnnsclla, i. c. p. 175 8.
(10) Pontif. Commissio Codicis. 14 iul. 1922, η. XIV, i.
(11) Pontif. Commissio Codicis, 14 iul. 1922, η. XIV, 2.

878

CAPUT XV - ARTICULUS 1

Uxor, a viro non legitimo separata, quae proprium habeat quasi-doniicilium, conveniri potest etiam coram Ordinario domicilii viri, non autem
quasi-domicilii eiusdem viri, nisi in casu quo hic domicilio eurent (art, 7),
Legitima separatio /it etiam privata auctoritate ex can. 1130 et 1131, $ 1.
4° Domicilium et quasi-domieilium sumunt ur sensu canonico; igitur atten­
denda praescripta can. 92-95 quoad acquisitionem et amissionem.
Lite pendente, mutatio domicilii vel quasi-domicilii coniugum coiupetentiam tribunalis, citatione firmatam, minime tollit aut suspendit (can. 1725,
2o, 50; art. 8).
5° In concursu competentiae, i. e. si multiplex sit forum, actor potest
unum prae alio eligere (can. 1559, § 3). Sed. uti ex generali principio (cfr.
can. 1568) index competens, qui reum citatione praevenit, alium indicem
competentem excludit, ita post citationem iudicialem legitime intimatam,
mutatio domicilii ex parte coniugum nullatenus mutationem inducit respectu
indicis competentis.

869. 2. In secunda instantia seu in gradu appellationis competens
est Metropolita (can. 1594, § 1), nisi quis malit statim ad S. Sedem
appellare (can. 1569, § 1).
A causis in prima instantia pertractatis coram Metropolita fit
appellatio ad illuni loci Ordinarium, quem ipse Metropolita, probante
S. Sede, semel pro semper designaverit (can. 1591, § 1).
A sententiis latis vel ab Archiepiscopo qui caret Sutïraganeis vel
a loci Ordinario qui est immediato subiectus Sedi Apostolicae, fit ap­
pellatio ad Metropolitani, de quo in can. 285 (can. 1591, § 3).
3. In tertia instantia omnes causae, secluso speciali induito cogno­
scuntur a tribunalibus S. Sedis.
Vi Decreti S. C. Consistorialis, 26 mart. 1949, sublata est facultas appel­
landi, dc qua tam in Litteris Apostolicis Leonis XIII Trans Oceanum. 18 april.
1897 (n. 14) quam in T/itleris Apostolicis Pii XI, 30 april. 1929 (n. 12). Appel­
latio, dicebatur, fieri potest « in tertia instantia ad alterum Metropolitani
vel Episcopum eiusdem provinciae, viciniorem ei a quo primo fuit lata sen­
tentia; integra tamen manenti; facultate ad Apostolicam Sedem, ad iuris
tramitem, recurrendi» (A. A. 8'. XXXXI, p. 189 ss.).

870. Causae ad S. Sedem pertinentes. — Ad Sedem Apostolicam
exclusive pertinent omnes causae maiores vel reservatae. Huiusmodi
sunt :
«) Causae eorum qui supremum tenent populorum principatum,
horamque liliorum ac filiarum, eorumve quibus ius est proxime suc­
cedendi iu principatum (can. 1557, § 1, 1θ). Controvert itor, num etiam
praesidentes rerum publicarum comprehendantur. Omnino affirmandum.
b) Causae pro dispensatione super rato et non consummato
(can. 1962).

DE FORO COMPETENTI

879

c) Causae quae referuntur ad privilegium, Paulinum (can. cit.).
d) Causae, quas una pars vel ut raque detulit directe ad Surnmum Pontiiiceni ab eoque acceptatae fuerunt, vel ipse sibi advocavit (can. 1557, § 3, 1559, § 2, 1597, 1769).
In iis igitur index inferior nihil agere potest, nisi ex delegatione.

871. a) Causae principum, quae reservantur turn propter gravi­
tatem negotii turn ut omnimodae indicii indepondentiae caveatur,
delegantur toties quoties a R. Pontifice aut Congregationi, aut Tri­
bunali, aut speciali Commissioni (can. 1962).
b) Causae super matrimonio rato et non consummato sunt
de exclusiva competentia S. C. dc disciplina Sacramentorum, ita qui­
dem ut nullus index inferior possit processum in huiusmodi causis
instruere, nisi facultatem ab ea obtinuerit (cc. 249, § 3, 1963, § 1).
Si una saltem pars sit orientalis, competens est S. C. pro Ecclesia
orientali; si vero sit acatholica, competens est S. C. S. Officii (cfr.
n. 764).

S. Congregatio solet committere confectionem processus Ordinario
loci, qui tamen nullam profert sententiam. Si vero ipse propria aucto­
ritate instituerit processum ex capite impotentiae, et ex eo non quidem
impotentia sed inconsummatio probata emerserit, omnia acta ad S. Con­
gregationem transmittenda sunt, quae iis uti potest ad sententiam
ferendam super rato et non consummato (can. 1963, § 2).
c) Causae quae directe vel indirecte, in iure vel in jacto, refe­
runtur ad privilegium fidei et matrimonii impedimenta disparitatis
cultus et mixtae religionis pertinent ad S. C. S. Officii (cc. 247, § 3,
1962).
Verum quidem est can. 1962 loqui dumtaxat de causis quae referuntur
ad privilegium Paulinum; sed can. 247. § 3 expresse dicit S. C. S. Officii solam
cognoscere « ea (piae, sive directe sive indirecte, in iure aut in facto, circa pri­
vilegium, uti aiunt, Paulinum ct matrimonii impedimenta disparitatis cultus
et mixtae religionis versantur... Quare quaelibet huiusmodi quaestio ad hanc
Congregationem est deferenda, quae tamen potest... quaestionem remittere
ad aliam Congregationem vel ad Tribunal Sacrae Romanae Rotae».
Proinde si S. C. S. Officii potest cognoscere ea quae non solum in iure,
sed etiam in jacto versantur circa impedimenta disparitatis cultus et mixtae
religionis, ita quidem ut quaelibet quaestio sit ad ipsam deferenda, manifeste
consequitur, non tantum ex can. 1962 spectare ad hanc S. Congregationem
causas (piae referuntur ad privilegium fidei, sed ex can. 247, § 3 eas quoquo
causas, (prae ad praefata impedimenta referuntur.
Quod vero agatur seu agi possit de causa proprie dicta, evidentissime patet
ex textu eammis. qui dicit eam remitti posse (non debere, fac sedulo attendas)
ad aliam Congregationem vel ad 8. 11. Potam.

880

CAPUT XV - ARTICULUS Γ

Id confirmatur ex iuro antiquo, praesertim declaratione extensiva S. C.
Consist. 21 ian. 1910 (12), cuius ipsissima verba referi cit. can. 247, § 3, adeo
ut, ante Codicem, omnes admitterent post dictam declarationem S. C. Consist.,
causas matrimoniales, non solum directe circa privilegium fidei, sed etiam
circa impedimenta disparitatis cultus ct mixtae religionis, spectare, xaltem
in linea disciplinari, ad S. C. S. Officii (13).

Hodie nulla de hae re exsistit controversia. Nam authentice de­
claratum fuit in quibuslibet causis matrimonialibus inter partem
catholicam et partem acatholicam, sive baptizatam sive non bapti­
zatam, quocumque modo ad S. Sedem delatis, S. C. S. Officii, salvo prae­
scripto can. 1557, § 1, 1°, habere exclusivam competentiam, ita ut
excludat tum S. R. Rotam tum ceteras Congregationes, scii. S. C.
de Sacramentis et S. C. pro Ecclesia orientali (14).
Attendantur verba : « quocumque modo ad S. Sedem delatis ». Sive
in prima instantia sive in secunda vel tertia, sive judicialiter sive via
disciplinari causae definiantur aut pertractatae fuerint.
Tamen causae inter partem catholicam et partem acatholicam,
sive baptizatam sive non, in prima et secunda instantia cognosci pos­
sunt a tribunalibus dioecesanis; solum si et quatenus delatae fuerint
ad S. Sedem, competunt exclusive S. Officio (Instr. S. C. de Sacram,
art. 12).
d) S. C. pro Ecclesia orientali competens est circa causas ma­
trimoniales Orientalium, easque in linea disciplinari dirimit in prima
vel secunda aut tertia instantia, licet ordine stricte iudiciali apud
tribunalia inferiora actae ac definitae sint. Potest tamen eas remit­
tere ad tribunalia, v. g. ad S. R. Rotam; imo debet remittere, si causa
ordine stricte iudiciali pertractanda videatur.
e) Reliquae causae aguntur apud S. R. Rotam, quae tamen
in prima instantia non nisi ex pontificio commissionis rescripto ius
dicit (can. 1599, §2).
II causa matrimonialis
II
II
872. Utrum
vitari possit, an debeat (15).

— Quam maxime interest, tum privati tum publici boni ratione, ut
matrimonia constent et lites coerceantur. Tdque praesertim dicendum,
(12) Acta A post,
TI. p. 66. Ex Const. « Sapienti corutilio · 29 hin. 1908, S. C. Con·
elstorialis erat dubia dirimere de competentia SS. Consrn sationum. Aliti r nunc ex can. 245.
(13) Cfr. Cappello, /)c Curia Rmnana, I, p. 100 rr.; Monin, De Curia Romana, Lovanil,
1912, p. 220 ss.; 231 : Sinuer, La Curie Romaine, Paris, 1909. p. 17; Besson, in Nouvelle Revu,
thMorjique, XLI, png. 8, XLII, p. 356 e.
T 5·
(14) S. C. S. Oillcii, 18 ian. 1928; Λ. A. S., XX, p. 75.
(15) Cfr. Schmalztrr., lib. IV, tlt. 19, n. 162 ss.·, Lepra, I. e. pair. 461 s.; Gasparri, l.c
n. 1465; Wernz, l. c. n. 737 ss.; Santi, l. c. n. 57; Basslbcy, i. c. p. 132.

DE TRIBUNALI CONSTITUENDO

881

si proles adsit vel scandala aut alia mala ex dissoluto coniugio secu­
tura praevideantur.
Unde index debet imprimis ex officio curare, antequam processus
inchoetur, ut coniuges reconcilientur et matrimonium convalident. si
convalidari potest, vel supplendo deficientem consensum, vel petendo
dispensationem super impedimento, vel denuo contrahendo in forma
legitima, si haec omissa est (efr. can. 1965).
Quod si null itas matrimonii ex aliquo vitio irreparabili oriatur,
causa proponenda et per definitivam sententiam resolvenda est.
Huiusmodi causae matrimoniales de vinculo nequeunt dirimi con­
iugum transactione, aut compromisso in arbitros, aut iureiurando
decisorio.

Articulus II.
De tribunali constituendo.

873. Constitutio tribunalis. — 1. Tribunal constituendum est ab
Ordinario loci (can. 1572), cuius nomine heic non venit Vicarius Gene­
ralis (n. 868). Venit tamen Vicarius et Praefectus Apostolicus.
In locis missionum causae matrimoniales cognoscuntur iuxta Instructio­
nem S. C. do Prop. Fide, 18 febr. 1929. lata pro Indis et ad alias quoquo re­
giones extensa; quae Instructio non fuit publici iuris facta in Acta A post.
Sedis. Refertur v. g. a Vromant (op. cit. p. 350 ss.) et a Payen (II. p. 988 ss.).

Officialis potest constituere tribunal collegiale, vocando iudices
synodales ad normam can. 1574 nominatos, nisi Episcopus aliter
statuat iu singulis casibus. Ita Pontificia Commissio Codicis die 28
iul. 1932.
Officialis enim ex can. 1573 gaudet ordinaria potestate iudiciali
unumque constituit tribunal cum Episcopo. Porro potestas ordinaria
est late interpretanda; et qui eadem fruitur, perinde ac delegatus,
iinmo potiore ratione, iis quoque gaudet, « sine quibus eadem exer­
ceri non posset » (can. 200, § 1).
Officialis nequit exercere suam potestatem suoque munere fungi, ubi
agatur de causa quae tribunal collegiale postulet, nisi designati fuerint iu­
dices qui huiusmodi tribunal constituant. Quare eatenus deneganda est
Officiali potestas designandi per turnum indices ad constituendum tribunal
collegiale, quatenus vel ius ipsum talem potestatem illi deneget vel loci Or­
dinarius sibi expresse reservet huiusmodi potestatem. Atqui neutrum in casu
verificatur.
50 — (’appello, De Sacramcnli'·, ■ V

882
I

I

CAPUT XV - ARTICULUS II

Sane ius commune sen Codex nullibi denegat Officiali facultatem vocandi
per turnum iudices iam legitime nominatos, qui collegiale tribunal una cum
praeside constituant. Nec loci Ordinarius, ut supponitur, facultatem eligendi
iudices sibi reservavit: quod profecto, si vellet, facere posset. Quare neque
ex iure communi neque ex loci Ordinario praedicta facultas deneganda est
Officiali.
Itaque nec speciale mandatum requiritur, nec mandatum generale postu­
latur, ut Officialis per turnum duos vel quatuor iudices synodales vel prosynodales vocet ad constituendum tribunal collegiale, ubi agitur de causis
quas neque ius Episcopo reservat neque Episcopus sibi reservavit.
Consulto excludendum censemus non solum mandat um speciale, ut patet,
verum etiam generale, quia Officialis vi ipsius muneris, quo fungitur, prae­
fata gaudet facultate in memoratis adiunctis. Mandato speciali in hunc tan­
tum finem opus est, ut Officialis censeatur destitutus praedicta potestate
eaqne revera careat. Hinc clausula responsioni affirmativae a Pontificia Com­
missione addita: n nisi Episcopus aliter in singulis casibus statuat».

2. Non loquimur de ordinariis tribunalibus S. Sedis, i. e de S. B.
Rota et de Signatura Apostolica. De his vide can. 1597 ss.
3. Constitui potest tribunal vel stabiliter vel toties quoties pro
singulis causis. Quamvis stabiliter constitutum, est incompetens om­
nino in causis, quae privative ad S. Sedem pertinent, nisi apostolica
delegatione sit munitum.
4. Causae matrimoniales, quae vinculum respiciunt, per tractandae
sunt coram tribunali collegiati trium indicum, i. e. officialis vel viceofficialis qui praeest et processum dirigit (can. 1577, § 2), et duorum
indicum synodalium vel pro-sy nodalium (can. 1574), cum notario et
vinculi defensore (can. 1756, § 1, 1°).
Quae praescriptio de tribunali collegidli est nova omnino. Nu­
merus ternarius seu tribunal collegiale requiritur ad validitatem pro­
cessus et sententiae (1).
Sententia subscribi debet ab omnibus et singulis indicibus, adeo
ut nullitatis vitio laboraret, si tantum a praeside tribunalis et notario
subscriberetur (2).
Sententia fertur ad maiorem suffragiorum partem (can. 1577, § 1).
Si vero agitur de causis separationis vel status liberi sufficit unus
iudex.
Pariter unicus est iudex instructor in inquisitione pro dispensatione
super matrimonio rato et non consummato (can. 1966).
( 1) Aliter putat Vluminir, L c, n. 790, not. 1 ; sed minue recto (cfr. can. 1677, § 1 et can.
1892, 1° coll, cum can. 101, § 1, 1°).
HB
(2) Pontif. Comm. Codicis, II iul. 1922, η. XIII; Λ.
yjy p. 629.

DE TRIBUNALI CONSTITUENDO

883

874. 5. Cuilibet, processui intéressé debet notarius, qui actuarii
officio fungatur, adeo ut nulla habeantur acta si actuarii manu non
fuerint exarata vel saltem ab eo subscripta (can. 1585).
6. Tandem ut. tribunal legitime sit constitutum, adesse debet
etiam defensor vinculi, quo non citato omnia acta irrita sunt, nisi forte
licet non citatus revera adstiterit (cc. 1586, 1587).
Necesse omnino est ut defensor semper intersit causis null itatis et
dispensationis super rato, et iamsi res sit. clarissima et notoria (can. 1967) ;
in aliis causis potest quidem forte interesse, at eius praesentia non
praecipitur.
Si matrimonium initum est clandestine, a personis quae certo legi
formae substantialis sunt subiectae, non indiget vera sententia ut
nullum declaretur, ct ideo neque interventus defensoris vinculi re­
quiritur (3). Cfr. nn. 147, 891.
II
875. Munus moderatoris
actorum seu iudicis qui tribunali
praeest. — Ipsius est tribunal convocare, partes et testes citare ut

in indicium comparcant; terminos dilationis concedere, quoties ratio­
nabiliter ab iis qui ius habent petantur: edere decreta et ordinationes
pro regulari et recta actorum compilatione; sedenti tribunali proc­
esse, partes et testes (delato ipsis iuramento de veritate dicenda) in­
terrogare, eorum responsa cancellario dictare, ac demum (cum aliis
duobus indicibus) iuxta acta et probata sententiam ferre (4).
Quod si agatur de processu mere instructive pro decisione ab
ipsa S. Sede ferenda, omnia acta Romani transmittere debet; idque
in causis super rato una cum voto scripto Episcopi et defensoris vin­
culi (can. 1985).

876. lura et officia defensoris vinculi. — 1. Defensor debet uuiversim omnibus viribus contendere ut matrimonium sustineatur, qua­
tenus honestis mediis id assequi potest. In hunc finem peculiaria a
lege ei imponuntur officia et relativa iura tribuuntur.
2. Alimus defensoris vinculi — ex cc. 1586, 1967, 1968 — hoc est:
1° In causis null itatis et inconsummationis matrimonii ipse
intéressé debet omnibus actibus judicialibus, sub poena null itatis, et
tum verbis tum scripto ea deducere, quae ad matrimonium tuendum
conferre poterunt, quibuslibet humanis rationibus postpositis.
(3) Pontii. Comm. Codicis. 16 oet. 1019, ad 17; .Ida .Ipod. Sedis. XI. p. 476.
(1) Cfr. Instr. S. C. S. Off. ad Episcopos rituum orient. 20 iun. 1883: Inst. S. (’. de Prop.
Hile, 1882 (sino mense et die); Coiled. S. C. dc J'rop. Fide. 11, nn. 1587, 1588.

884

CAPUT XV - ARTICULUS IU

2° Tenetur, in specie, examini partium, testium et peritorum
intéresse', exhibere indici interrogatoria clausula et obsignata, in actu
examinis a iudice aperienda et partibus aut testibus proponenda;
novas interrogationes, ab examine emergentes, indici suggerere,
3° Debet articulos a partibus propositos perpendere, eisque,
quatenus opus sit, contradicere, documenta a partibus exhibita reco­
gnoscere.
4° Animadversiones facere debet contra matrimonii nullitatem
ac probationes pro validitate aut pro consummatione matrimonii scri­
bere et allegare, eaque omnia deducere, quae ad matrimonium tuendum
utilia existimaverit.
5° Si, absoluto processu pro nullitate, sententia adversus matri­
monii validitatem feratur, ad ipsum spectabit appellationem inter­
ponere (n. 887).
3. Ex can. 1969 defensori vinculi ius est:
1° Semper et quolibet causae momento acta processus, etsi
nondum publicati, invisere; novos terminos ad scripta perficienda fla­
gitare, prudenti indicis arbitrio prorogandos;
2° De omnibus probationibus vel allegationibus ita certiorem
fieri, ut contradicendi facultate uti possit;
3° Petere ut alii testes inducantur vel iidem iterum examini
subiiciantur, processu etiam absoluto vel publicato, novasque ani­
madversiones edere;
4° Exigere ut alia acta, quae ipse suggesserit, conficiantur, nisi
tribunal unanimi suffragio dissentiat. Vide n. 880.

Articulus TU.
De modo tractandi causas de vinculo matrimonii.
II
877. Praemittenda.
— 1. Causae matrimoniales eodem ordine per­

tractandae sunt ac reliquae contentiosae. Quare, ad normam canonum
libri IA' Codicis procedendum est, nisi, pro earum natura, quaedam
peculiaria sint a iure statuta.
2. Processus matrimonialis conficiendus est iuxta Instructionem
S. C. de Sacramentis diei 15 aug. 1936 (n. 867, 6°). Apud Orientales
peragendus est secundum Instructionem S. Officii, 20 iun. 1883, «ad
Patriarchas, Arcliiepiscopos ct Episcopos rituum orientalium in causis
matrimonialibus ».
Mi 1

DE MODO TRACTANDI CAUSAS DE VINCULO MATRÏM.

885

878. Ius agendi. — 1. Tribunal nullam causam matrimonialem
cognoscere vel definire potest, nisi regularia accusatio vel iure facta
petitio praecesserit (can. .1970).
2. Accusare matrimonium est actionem iudioialem instituere seu ius
agendi exercere coram tribunali competenti in ordine ad obtinendam
vel separationem personalem vel nullitatis matrimonii declarationem.
Differt a mera denuntiatione, quia quis per eam non ipse actionem
instituit, sed causam Ordinario vel promotori iustitiae (cfr. can. 1586)
simpliciter notifient, ut hic, si iustitia postulare videatur, actionem
u officio instituat.
Can. 1970 loquitur de accusatione et petitione. Quidam censent accusationem haberi, cum una pars valorem matrimonii impetit contra alteram partem
valorem sustinentem, vel actui alterius partis non consentientem; petitionem
haberi, quando utraque pars postulat declarationem nullitatis.
Sed huic opinioni opponitur, quod accusatio est contra vinculum, non
autem contra coniugem; idcirco licet coniuges conveniant, ipsi semper matri­
monium accusant.
Alii intelligent accusationem pro actione nullitatis et separationis, pe­
titionem pro solutione eoniugii rati et non consummati. Huic sententiae vi­
detur obstare textus can. 1970. qui loquitur de tribunali collegiati, quod pro­
fecto non requiritur in processu super rato et non consummato.
Alii putant regularem accusationem haberi cum actio in scriptis directe
proponitur seu per libellum rite confectum, petitionem iure factam cum actio
oretenus proponitur ad normam can. 1707 coram tribunali, quaeque a notario
scriptis redigitur. Quae petitio, scripto mandata, nullatenus differt a libello
quem pars directe exhibet tribunali (1).
Gravior difficultas videtur huic opinioni obesse, cum e Codicis textu di­
scrimen inter accusationem et petitionem non ratione formae, sed potius ra­
tione obiecti statuendum videatur.
Quibus perpensis accurate, tenenda omnino est secunda sententia ut
unice vera, attentis verbis Codicis et praefatae Instructionis. De hac re fuse
in tractatu De processu matrimoniali.
3. Ius agendi seu accusatio nullitatis competit .solummodo coniu­
gibus aut promotori iustitiae. Ceteri omnes, etiam consanguinei, ne­
queunt hodie matrimonium accusare. Possunt tantum nullitatem de­
nuntiare Ordinario vel promotori iustitiae (tribunalis competentis;
resp. Pont if. Comm. Cod. 6 dec. 1943), cuius erit, si iustitia id postulet,
cx officio procedere ut matrimonium aut convalidetur aut dissocietur
(cfr. can. 1971, § 2; art. 35).
(1) Cfr. Uossiboy, /. c. p. 101 ss.; Rosset, l. c. n. 3710; Wcrnz. I. c. n. 712 ss.; Scherer,
l. c. p. 520 ss.; Vknning, L c. n. 790; Torre, Instructio etc., Neapoli 1937, p. 22; Novul,
I)c iudiciis, I, P- 508.

886

CAPUT XV - ARTICULUS III

Oliin ius accusandi matrimonium ob impedimenta natura sua
publica competebat cuilibet catholico (2), hodie imi promotori iustitiae
et coniugibus.
4. Coniuges soli agere possunt in causis: a) separationis; b) nullitatis ob impedimenta natura sua et facto occulta; c) dispensationis
super rato (can. 1971).
Nomine impedimentorum heic intelligi debent etiam vitia sub­
stantialia consensus, scii, error, simulatio, conditio, metus, etc.
Quae sententia iam in praecedentibus editionibus proposita au­
thentice confirmata fuit a Pontificia Commissione Codicis die 12 mart.
1929 (3).
5. Qui fuit causa culpabilis sive impedimenti sive nullitatis matri­
monii, et quidem causa directa et dolosa, v. g. erroris, conditionis
contra substantiam matrimonii, aut non impletae conditionis, a iure
accusandi repellitur, ne commodum de sua fraude reportet; qui causam
impedimenti honestam et licitam apposuit, habilis est ad accusandum;
item coniux qui metum aut coactionem passus est (can. 971, § 1,
1°; Pontif. Comm. Cod. 17 iul. 1933, 27 iul. 1942; art. 37).
Verba «causa culpabilis sive impedimenti sive nullitatis matrimonii » (ex
relata resp. Pontif. Commiss. Cod.) sumenda sunt disiunctive, non copulative;
nam quis potest esse causa culpabilis nullitatis matrimonii, quin fuerit impe­
dimenti, v. g. si conditionem licite positam, ex culpa non impleverit.
Dicitur causa directa, cum quis verbo vel scripto aliove modo ponit im­
mediate motivum impedimenti vel nullitatis; dicitur causa indirecta, quando
quis acceptat seu minime contradicit; ex. gr. vir ponit conditionem de prole
vitanda, mulier acceptat aut nullimode contradicit; ille est causa directa,
haec causa indirecta.
Dicitur causa dolosa, cum quis consulto intendit contrahere matrimonium
invalidum, ut deinceps valeat, si id placuerit, libertatem consequi seu eiusdem
nullitatis declarationem obtinere.
Acatholici, sive baptizat i sive non baptizat i, actoris partes agere nequeunt
in causis matrimonialibus; si vero speciales occurrant rationes ad eosdem
admittendos, in singulis casibus recurrendum est ad S. Officium (cfr. resp.
S. C. S. Off. 27 ian. 1928; art. 35, § 3).
Privatio iuris agendi est poena quae necessario praesupponit culpam,
et quidem gravem. Ignorantia seu bona fides in foro externo non praesumitur.
Coniuges qui, iuxta can. 1971, § 1, 1° et responsum diei 12 mart. 1929
(2) Cfr. cap. β, X, IV, 18; cap. 7. X, IV. 11 ; S. C. C. In cane. Florentina, 0 iul. 1889:
Instr. S. C. do Prop. Fido, an. 1883 (sino mense et dic), n. 3; SchniaJzirr lil> TV' tit
n. 12 88.; Wernz, l. c. n. 713, II; Bassibey, l. c. p. 125.
’
*
’
(3) A. A. S., XXI, p. 171, ad V.

DE MODO TRACTANDI CAUSAS DE VINCULO MATRTM.

887

ac 27 iul. 1942, habiles non sunt ad accusandum matrimonium, ius habent
denuntiandi nullitatem matrimonii Ordinario vel promotori iustitiae (4).

6. Pars innocens nunquam amittit ius accusandi, quia in matri­
monio praescriptio non datur.
Cohabit at io diuturna, etiam accedente repetita consummatione,
potest tantummodo praesumptionem constituere convalidati matri­
monii; quae tamen praesumptio locum habere nequit si ad convalidationem necessaria erat legitima forma.
7. Promotor iustitiae, quippe qui ratione muneris tenetur legem
tueri et bono publico consulere, potest (et per se debet) accusare
matrimonium, si agitur de nullitate ob impedimentum natura sua
publicum (can. 1971, § 1, 2°). Huiusmodi impedimentum est v. g. con­
sanguinitas, affinitas, aetas, ligamen, ordo sacer, professio sollemnis
religiosa.
Si natura sua impedimentum sit occultum, sed de facto publicum sive
notorium, ex. gr. impotentia vel impedimentum criminis, promotor iustitiae
item habilis est ad matrimonium accusandum. Quidnam, si natura sua impe­
dimentum sit publicum, sed de facto occultum? si huiusmodi impedimentum
potest probari in foro externo, ad normam can. 1037 publicum dicendum est,
ideoque promotor iustitiae habilis censetur ad matrimonium accusandum;
secus, si nequeat iuridice in foro externo probari.
Proinde, ubi agitur de nullitate matrimonii ob impedimentum publicum,
promotor iustitiae et coniuges copulative illud accusare valent.

De figura iuridica promotoris iustitiae n. 881.
Sedulo notandum discrimen: in impedimentis natura sua (vel
facto) publicis, promotor iustitiae procedit iure proprio et ratione
officii, absque praevia denuntiatione: in aliis impedimentis procedit
solum post praeviam denuntiationem rite factam (Pontif. Comm. Cod.
17 iul. 1933, ad IV; art. 35, § 1, 2°).

879. « Matrimonium, quod, utroque coniuge vivente, non fuerit accu­
satum, post mortem alterutrius vel utriusque coniugis ita praesumitur
validum fuisse, ut contra hanc praesumptionem non admittatur pro­
batio, nisi incidcnter oriatur quaestio ■ (can. 1972) - (5). Agitur do sim­
plici praesumptione iuris.
(I) Pontif. Comm. Cod. 17 febr. 1930; .1. I. S., XXII. p. 190. ad VI.
(5) Cfr. S. (’. C. 10 deo. 1803» in .lc/« *S’.
XX\ I, p. 107 es.; Basslboy, Z. c. p. 128 8.;
Wernz, /. r. n. 7 1.3, not. 69; Scherer, L c. p. 528 ββ.

888

CAPUT XV - ARTICULUS LU

Batio huius praescripti evidens est. Eatenus potest proponi actio
nullitatis matrimonii, quatenus is qui agit, habeat intéressé agendi
seu illud impugnandi. Porro coniuges habent directe huiusmodi in­
téressé et promoter iustitiae, si, ratione impedimenti publici, adsit
scandalum sive manifesta morum honestatis laesio.
Post obitum utriusque vel alterius coniugis, matrimonium iam
solutum est, ideoque nemo directe habet interesse et consequenter ius
illud impugnandi. Indirecte autem haberi potest, multiplici ex capite,
interesse seu ius proponendi causam nullitatis, quoties nimirum ex
validitate aut nullitate matrimonii quis utilitatem vel damnum sit
consecuturus.
V. g. Titius bona testamento reliquit Sempronio, dummodo tolidum
in facie Ecclesiae contraxerit matrimonium, vel Petro et Paulo, dummodo
sint revera filii legitimi Caii, i. e. ex iustis nuptiis progeniti. Item validité
aut nullitas secundi matrimonii pendet ex validitate aut nullitate prioris co­
niugii.
In hisce aliisve casibus incidentcr oritur quaestio, eaque cognosci ac
definiri debet secundum praescripta iuris communis.
1« speciati II de figura iuridica defensoris vinculi
880. Quaedam
eiusque ] II Luner e. — 1. In causa de vinculo agit qua pars proprie dicta,

sive uterque coniux accuset matrimonium sive alteruter tantum.
Si ambo accusent coniugium, defensor vinculi agit contra eosdem,
ad illius valorem tuendum. Si unus tantum accusat et alter resistit,
hic agit cum defensore vinculi; coniux qua persona privata, defensor
qua persona publica seu vi officii.
Si vero accusatur matrimonium a promotore iustitiae, utraque
pars procedit ratione muneris qua persona publica.
Id consequitur ex ipsa natura iudicii, quod necessario postulat
partes in causa.
2. Ex ipso quod defensor vinculi agit qua pars, manifestum est
eundem habere eadem iura et officia, generatim, quae competunt
ceteris partibus. Dicimus generatim, quia, cum sit persona publica,
defensor habet quaedam iura et officia peculiaria, a legi* ratione mu­
neris obeundi ipsi praefinita, v. g. a prima sententia de nullitate ma­
trimonii debet necessario appellare ad tribunal superius.
3. Si defensor vinculi, post secundam sententiam quae matrimonii
nullitatem confirmaverit, pro sua conscientia censuerit esse appellan­
dum ad normam can. 1987, vinculi defensor ulterius istius instantiae
interpositam appellationem non tene tui* prosequi, sed pro sua con-

DE MODO TRACTANDI CAUSAS DE VINCULO MATRIM.

889

scientia potest eam prosequi aut deserere (art. 221, § 2; Pontii. Comin.
Cod. 29 maii 1947).
An possit vinculi defensor, qui in praefata hypotheai appellationem sit
prosecutus, in decursu processus instantiae sive actioni renuntiare ad nor­
mam can. 1740, ubi v. g. ex noviter deductis certa appareat nullitas matri­
monii! Non videtur deneganda vinculi defensori huiusmodi facultas, dum­
modo coniux ipse non appellaverit aut contradicat, nec videtur posse tri­
bunal renuntiationem reiicere.
De munere defensoris vinculi attendantur verba sapientissime prolata
a Pio XII in Allocutione ad Tribunal S. R. Rotae (A. A. 8. XXXVI, p. 281 ss.)
et monita S. C. de Sacramentis in litteris dici 15 aug. 1949 ad omnes locorum
Ordinarios et indices tribunalium matrimonialium datis.
II
881. Figura iuridica promotoris
iustitiae eiusque munus. —

1. Promotor iustitiae, ut vinculi defensor, agit qua pars, ideoque eadem
iura et officia, quae partibus competunt, imo maiora et graviora,
ipse habet. Nam sicut coniux, qui accusat matrimonium, efficitur pars
in causa atque iure suo utens vere agit, ita promotor iustitiae accusat
in nonnullis casibus matrimonium, et qua accusator aequiparandus
est proprio ac vero sensu acton.
i 2. Publicum munus exercet promotor iustitiae; quare semper agit
qua persona publica, i. e. ratione officii. Hinc manifestum discrimen
inter coniugem qua accusatorem et promotorem iustitiae qua talem.
Hic, quoties bonum publicum postulat, v. g. si nullitas matrimonii
est notoria, iure proprio seu vi muneris agit in iudicio (Pontif. Comm.
Cod. 17 iul. 1933, ad IV), independenter a denuntiatione nullitatis
coniugii facta a coniugibus vel ab aliis.
Sed etiam in iis casibus, in quibus praevia denuntiatio requiritur,
quoties nempe impedimentum secumferens nullitatem matrimonii non
est natura sua vel saltem facto publicum vel notorium, procedit ra­
tione officii atque iure proprio.
3. Ubi agitur de denuntiatione nullitatis facta ab utroque vel
alterutro coniuge, quia unus vel ambo a) positivo voluntatis actu
excluserunt matrimonium ipsum, aut omne ius ad coniugalem actum,
aut aliquam essentialem proprietatem matrimonii: vel b) condicionem
apposuerunt contra substantiam coniugii, promotor iustitiae matri­
monium ne accuset, sed coniugem vel coniuges pro viribus moneat
ut suae conscientiae consulant, et, si fieri possit, causam impedimenti
auferant, cx. gr. per novum consensum rite praestitum.
Si tamen asserta nullitas evaserit publica et scandalum adsit,
ac denuneians resipiscentiae signa, Ordinarii iudicio, revera dederit,

890

CAPUT XV - ARTICULUS III

simulque denuntiata null it at is causa argument is nitatur, sive in
facto sive in iure, ita certis et validis, ut probabilis omnino sit
ipsius matrimonii nullitas, tunc promotori iustitiae ius et officium
est rite accusandi denuntiatum matrimonium (art. 38).
Quatuor conditiones, igitur, requiruntur ut promotor iustitiae habeat
ius et officium accusandi matrimonium in praefatis adiunctis: 1° ut asserta
nullitas evaserit publica, i. e. palam nota; 2° ut adsit scandalum, et quidem
publicum; 3° ut coniux, qui denuntiavit nullitatem matrimonii quique causa
culpabilis fuit, signa resipiscentiae dederit, et quidem publica et certa;
4° ut nullitas coniugii ex allatis argumentis appareat omnino probabilis.
Si desit una vel alia ex his conditionibus, promotor iustitiae nec ius
nec officium habet accusandi matrimonium. Porro, cum accusatio sit valde
odiosa ideoque quantum fieri potest excludenda, promotor iustitiae, generatim
loquendo, difficilem se praebeat in ea admittenda: quo magis severior erit,
eo magis laudandus. Practice vero, ex defectu certo aut saltem probabili
unius altcriusve conditionis praedictae, promotori iustitiae opportunae ra­
tiones praesto sunt ad huiusmodi accusationem excludendam.
Non urget obligatio accusandi ex parte promotoris, si agitur de matri­
monio acatholieorum.

4. Si coniugii nullitas denunciatur a coniuge qui fuit causa cul­
pabilis impedimenti aut nullitatis matrimonii, extra casus de quibus
supra (n. 3; art. 38), promotor iustitiae accusationem ne instituat,
nisi concurrant haec tria:
1° agatur de impedimento quod publicum evaserit quodque ar­
gumentis nitatur, tam in facto quam in iure, adeo certis et validis,
ut serio dubitari nequeat de exsistentia et vi impedimenti;
2° bonum publicum, scii, amotio scandali, Ordinarii iudicio, id
revera postulet;
3° fieri nequeat ut, cessato impedimento, matrimonium rite ce­
lebretur (art. 39).
Si unum vel alterum ex iis requisitis desit, nec ius nec officium
est iustitiae promotori accusandi matrimonium. Ut supra dictum est,
accusatio odiosa habenda ac pro viribus omittenda, nisi bonum
publicum, ceteris exsistentibus requisitis, illam revera suadeat.
5. Si promotor iustitiae pro sua conscientia censeat argumenta in favorem
nullitatis matrimonii denunciati non esse certa et valida aut deessc unam
vel aliam ex conditionibus memoratis, an possit cogi ab Ordinario loci vel
a tribunali ecclesiastico ad matrimonium accusandumT
Non potest profecto cogi a tribunali ecclesiastico, quippe quod circa
causam matrimonialem nihil agere valet independenter ab accusatione coniugii

DE MODO TR-ACTANDI CAUSAS DE VINCI LO MA'IRIM.

891

rite facta per coniuges aut publicam personam ad id constitutam, nimirum
per promotoreni iustitiae. Ne ab ipso quidem Ordinario loci potest idem promotor compelli. Si Ordinarius prudenter indicet cum minus recte munere suo
fungi, illum amovere valet, aut pro certa et determinata causa matrimoniali
peculiarem iustitiae promotorem designare potest.

6. Si unus vel uterque coniux accuset matrimonium, et causa cul­
pabilis impedimenti sive nullitatis haud fuerit, minime sequitur proniotorem iustitiae tunc, iure accusandi carere. Ipsius ius, et interdum
quoque officium, integrum manet, si nullitas coniugii sit publica et
urgeat scandalum amovendum.
7. Facta accusatione matrimonii, munus promotoris iustitiae mi­
nime cessat. Nam qua partes in causa agunt et ipse promotor et vin­
culi defensor, alter pro nullitate alter pro valore matrimonii dimi­
cans. Quare articulos proponit, examini coniugum, testium ac peri­
torum adest, documenta exhibet. Facta publicatione processus et
conclusione in causa, conclusiones in favorem assertae mdlitatis ex
actis et probatis tradit. Sententia pro validitate comiubii lata, ius
appellandi habet.
8. Si in decursu processus iustitiae promotor comperiat deesse argumenta
certa et valida pro asserta coniugii nullitate, ita ut haec videatur omnino ex­
cludenda, potestne accusationem revocaro seu instantiae renuntiare?
Non videtur dubitandum quin promotor, libello ad id exhibito tribunali
ecclesiastico, hoc facere valeat; ipse enim in casu partem actoris agit. Porro
actor, servatis servandis, potest instantiae renuntiare ad normam canonis
1740.
Defensor vinculi, cum agatur do re in favorem matrimonii, non potest
se opponere; nec ipsi coniuges qui. ut supponitur, iure accusandi carent, im­
pugnare valent huiusmodi renuntiationem. An tribunal possit eam non ad­
mittere? Omnibus perpensis, censemus negative respondendum.
Eidem promotori non est deneganda facultas exceptionem proponendi
contra indices et tribunalis ministros, reprobandi personam testis eiusve de­
positionem.

9. Si promotor iustitiae contra sententiam declaratoriam validi­
tatis matrimonii appellaverit ad tribunal superius, huius tribunalis
promotor non tenetur necessario prosequi interpositam appellationem;
sed potest pro sua conscientia eam deserere, si ex actis et probatis
validitas coniugii certa appareat ideoque appellat io solido fundamento
destituatur. Nec potest- cogi ab Ordinario loci, ubi matrimonium
fuit celebratum vel ubi coniuges vivunt, aut ab ipso tribunali ad

892

CAPUT XV - ARTICULUS III

prosequendam appellationem. Ratio quidem manifesta, ex natura
ipsius muneris promotoris iustitiac evidenter deducta (G).
II
882. Figura iuridica coniugum
in processu matrimoniali, si iure
accusandi priventur. — Hac de re nonnulli vel obscure vel rninm

accurate loqui videntur.
1. Eo ipso quod coniuges nequeunt accusare matrimonium, agere
qua verae partes in causa non possunt sive per se sive per alios,
Idcirco privantur omnibus iuribus quae partibus competunt, adeo
ut nequeant proponere exceptionem incompetentiae vel suspicionis
contra iudices et ministros tribunalis, reprobare testes, interponere
appellationem, etc.
Quidam censent coniuges in huiusmodi processu matrimoniali agere po.w
indirecte, ex eo nempe quod applicari possint praescripta dc interventu tertii
tn causa (can. 1852, 1853). Sed immerito prorsus. Nam interventus potest
esse principalis vel accessorius, voluntarius vel necessarius. Hic habetur, cum
iudex ipse ad instantiam partis vel etiam cx officio interventum in causa
iubet (can. 1853).
Per interventum principalem quis constituitur pars in causa et agit
pro iure proprio, ita ut huiusmodi interventus aequivaleat novae actioni.
Per interventum accessorium persona quae intervenit, non constituitur vera
pars, nec agit pro iure proprio, sed pro iure alieno, quatenus actori vel reo
convento sese adiungit eique actione vel defensione assistit (7).
Interventus principalis ex ipsa rei natura excludendus est, quia coniur
iure agendi pro nullitate sui matrimonii caret propter culpam admissam,
ideoque nequit esse pars in causa et agere pro eiusdem nullitate. Sane pri­
vatio iuris agendi seu accusandi matrimonium est absoluta et sino ulla limi­
tatione. Ceterum inutilis foret, immo contradictoria, praedicta exclusio et
privatio ob culpam, si admittendus esset interventus principalis.
Etiam interventus accessorius voluntarius excludendus est, tum quin
agitur in casu de iure proprio, non autem de iure alieno; tum quia er
can. 1852, § 2 eatenus quis dicitur admittendus, quatenus ostendat sibi revera
competere ius interveniendi, quod profecto excluditur ab ipsa lege, scii, a
can. 1971, § 1, 1°. Ob eandem rationem interventus proprie dictus, etiam
necessarius, excludendus est.

2. Coniuges in casu sunt quidem vocandi in indicium et inter­
rogandi, sed solum in ordine ad rei veritatem cognoscendam; iique
(0) Do fl?ura iuridfoa promotoris malitiae oitueque munoro plores aorfpaorunt. Ofr. Morali
e Diritlo, 1935, p. 237; Diritlo A Uasli·
1 <17, p. 85; 1938, p. 157; Apollinaris, 1934, p. 183;
1937, p.igg. 395, 578. 595; tiici<ta di diritlo privato civile, 1937, p. 350.
(7) Cfr. Robortl, De prov. ^ibus, II, n. 115 ss.; Logo, Dc iudicii#, j, n. 551; Wernx-Vithl.
VI. n 501 ss.; Noval, De indiciis, I, n. 597.

DE MODO TRACTANDI CAUSAS DE VINCULO MATRIM.

893

possunt suppeditare promotori iustitiae adiumenta ad nullitatis ma­
trimonii probationem, ut denuntians in processu criminali.
3. Cum coniuges non sint partes in causa proprie dictae, contra
sententiam latam nequeunt appellare (Pontif. Comm. Cod. 6 dec.
1944); et in praefata hypothesi, liquido patet eosdem summo iure
sibi eligere non posse procuratorem et advocatum; nam ex iuris
praescripto (can. 1655 ss., art. 43 ss.) partibus, sive actori sive reo,
talis facultas competit. Non obstat art. 46, qui facultatem tribuit
advocatum constituendi.
Si coniuges, qui non poterant accusare matrimonium utpote causa
dolosa ac directa, at de facto steterunt in iudicio, non ideo sententia
laborat vitio null it at is insanabilis ad normam can. 1892, 2° (Pontif,
Comm. Cod. 4 ian. 1946).

883. Probationes. — 1. Admisso libello et lite contestata, confi­
ciendus est processus probatorias.
2. Media probandi sunt: confessio partium, tesUs, instrumenta,
depositiones peritorum (8).
Generatim eaedem regulae servandae sunt ac in ceteris causis.
At confessio coniugum contra matrimonium non sufficit, etsi
iuramento firmata: obstat enim bonum publicum (can. 1751).
Consanguinei et affines testes habiles habentur in causis suorum
propinquorum (can. 1974).
3. S. C. do Sacram, decreto « Catholica doctrinas 7 maii 1923, statuit
normas servandas in processu super rato; quae normae peculiare habent
momentum.
Accedunt normae, praefinitae ab eadem S. Congregatione die 27 mart. 1929,
ad praecavendam dolosam personarum substitutionem.
Etiam S. Congregatio pro Ecclesia orientali die 10 iun. 1935 Normas
speciales praefinivit pro huiusmodi processu conficiendo.

Cetera circa dispensationem super rato et non consummato vide
n. 757 ss.
4. Specialis modus probandi in causis impotentiae et in consumma­
tion is est testimonium septimae manus et inspectio corporalis.
II
II
5. Quoad testimonium
septimae manus,
haec brevissime sunt
notanda:
1° A iure Germanorum in forum canonicum derivatum est
huiusmodi testimonium.
(8) Cfr. ScbninlzRT., 1. c. n. 22 as.; Mansclln, l. c. p. ISO sa.; Bisalboy, l. c. piwr. 117 as.;
Oaeparrl, I. c. u. 1487 as.; Uosaot, l. c. n. 3712 as.; Wornz, l. c. n. 745; Loitnor, l. c. p. 572 ss

891

CAPUT XV - ARTICULUS ΠΙ

2° Olim, quando coniuges affirmabant iuramento suum matri­
monium esse inconsummatum, necesse erat, ut, pro utraque parte,
septeni consanguinei vel affines, item iureiurando, eorum credibilitalcm
confirmarent.
Hodie septenarius numerus cum tanto rigore non postulatur,
nec requiritur ut testes sint consanguinei, sed familiares quoque aut
vicini bonae famae, aut alioquin de re edocti, audiuntur, praesertim
qui iurare possint de ipsorum coniugum probitate, et praesertim de
voracitate circa rem in controversiam deductam (can. 1975).
3° Hoc testimonium non est peremptorium, et ad plenam pro­
bationem alia adminicula seu argumenta requiruntur.
6. Quoad inspectione II corporale II haec pauca, pro re nostra, sunt
adnotanda:
1° In causis impotentiae aut inconsummationis requiritur in­
spectio corporis utriusque vel alterutrius coniugis, nisi ex adiunctis
inutilis evidenter appareat (can. 1976).
2° Fit per peritos, qui, audito vinculi defensore, eliguntur a
indicé inter eos qui competentis magistratus auctoritate idonei fuerint
comprobati et honesta fama gaudeant (cc. 1977, 1792-1805).
3° Qui iam privatim partes, circa factum de quo est contro­
versia, inspexerunt, non admittuntur ut periti, sed tamquam testes
induci possunt (can. 1978). Partibus vero ius est electos a indice
recusare, si sibi suspecti videantur (cfr. canones 1757, § 2, 3°.
1795, § 2).
4° Vir examini subiicitur a duobus medicis, mulier a duabus
obstetricibus, nisi ipsa malit inspici a duobus medicis, aut id Ordi­
narius necessarium duxerit, quia obstetrices non habet satis expertas
(c. 1979, §§ 1, 2).
5° Corporalis mulieris inspectio fieri debet, servatis plene Chri­
stianae modestiae regulis, et adstante semper honesta matrona ex
officio designanda (can. 1979, § 3).
6° Inspectio fit super capitibus a indice suo decreto, audito
vinculi defensore, definiendis (9).
(9) Can. 1979, §5 1, 2 silet de balneo aqu io pura ·, In quo, secundum Tnstr. S. C. Concilii,
22 aug. 1810, inspicienda mulier prius per tres saltem horne quadrantes permanere de­
bebat, adstantibus semper peritis et matrona. Quod censebatur no ess.irium ad praevenien­
dam virginitatis simulationem, et ipsi inspectioni valde utile.
Ex Codicis silentio putamus iure deduci, balneum hodie non requiri absolute. Ceterum,
etiam ante Codicem, S. O. Concilii et poste i S. C. de disciplina Sacramentorum interdum accep­
tavit processum matrimonialem sine balnei usu instructum.
In regulis S. O. do Sacram., 7 mili 1923, servandis in processibus super ruto, balneum
adhuc memoratur (n. 92) sed cum bac moderatione: « nisi periti censeant in casu balneum ess.·
inutile aut nocivum ·.

DE MODO TRACTANDI CAUSAS DE VINCULO MATRIM.

895

7° Obstetrices aut medici, wwi» singuli, mulieris inspectionem
exsequi debent, et singuli, relationes conficere intra terminum a
indice praelinitum tradendas (can. 1980, §§ 1, 2).
8° Relationes obstetricum potest index examini alicuius periti
medici subiicere, si id opportunum censuerit (can. cit. § 3).
9° Peracta relatione, periti, obstetrices ac matrona, seorsum sin­
guli, a indice interrogantur, secundum articulos a vinculi defensore
antea concinnatos, quibus ipsi, praestito iuramento, respondere de­
bent (can. 1981).
7. Etiam in causis nullitatis ob amentiam requiritur suffragium
peritorum, qui infirmum, si casus ferat, eiusve acta quae amentiae
suspicionem ingerunt, examinent secundum artis praecepta; insuper
uti testes audiri debent periti qui infirmum antea visitaverint (ca­
non 1982).

884. Publicatio processus et conclusio in causa. — 1. Absoluto
processu probatorio, omnia acta sunt publicanda. Tamen, cum causa
matrimonialis nunquam transeat in rem indicatam, adhuc novi testes
vel documenta admitti possunt, vel iam excussi denuo audiri, se­
clusa fraude et collusione, quam cavere tum indicis tum imprimis
defensoris vinculi est, qui in hunc finem opportunas exceptiones
proponere valet (cc. 1781, 1983).
2. Quando partes et defensor declarant se nihil aliud habere de­
ducendum, praeses tribunalis decretum fert conclusionis in causa.
3. Iu causis quae referuntur ad dispensationem matrimonii rati
et non consummati, index instructor neque ad publicationem pro­
cessus neque ad sentetinam super ipsa inconsummatione et causis ad
dispensandum devenire potest, sed omnia acta una cum voto scripto Epi­
scopi et defensoris vinculi transmittenda sunt ad S. Sedem (can. 1985).
Requiritur votum Episcopi, etiamsi Officialis aliusve munere iudicis instructoris functus sit.
4. Edito decreto conclusionis, habentur defensiones et allegationes,
in quibus actor et reus uti possunt opera advocatorum; defensor
vinculi vero ius habet ut «in allegando, petendo et respondendo tam
in scriptis quam in defensione orali, audiatur postremus » (ca­
non 1981, § 1).

885. Sententia eiusque publicatio. — 1° Tribunal nequit ad sen­
tentiam definitivam devenire, nisi prius vinculi defensor interrogatus
declaraverit sibi nihil deducendum vel inquirendum superesse (ca­
non 1984, § 2).

896

CAPUT XV - ARTICULUS ΙΠ

Si vero ante praefinitum a indice diem defensor nihil deduxerit,
praesumitur eum nihil deducendum habere (can. cit. § 3), ideoque
tribunal devenire potest ad sententiam.
2° Praeses tribunalis collegiatis constituat qua dio et hora indices
ad deliberandum convenire debeant: et nisi peculiaris causa aliud
suadeat, in ipsa tribunalis sede conventus habeatur (can. 1871, § 1).
Assignata conventui dio, singuli indices scriptas afferre debent conclusio-nes suas in merito causae, et rationes tam in facto quam in iure, quibus
ad conclusionem suam venerint. Prolatis ex online singulorum conclusionibus,
moderata discussio habenda est sub tribunalis praesidis ductu, praesertim
ut constabiliatur quid statuendum sit in parte dispositiva sententiae. In di­
scussione autem fas est unicuique a pristina sua conclusione recedere (cfr.
can. 1871, §§ 2, 3, 4).

3° Sententia ferenda est ad pluralitatem suffragiorum et in scriptu.
4° Ipsa debet: a) definire controversiam coram tribunali agitatam;
b) continere rationes seu motiva quae dicuntur, tam in facto quam
in ime, quibus dispositiva sententiae pars innititur (cfr. can. 1873).
5° Sententia feni debet, divino Nomine invocato. Exprimat oportet
quinam sint indices; qui sit actor, reus, procurator, etc.
Referre breviter debet facti speciem; dein sequatur pars disposiUva sententiae, praemissis rationibus quibus innititur.
Claudi debet cum indicatione diei et loci in quibus exarata est
et cum subscriptione indicum et notarii (cfr. can. 1874). Requiritur
ad valorem subsignatio omnium iudicum, ex Pontif. Comm. Cod.
14 iul. 1922.
Triplici modo fieri potest sententiae publicatio:
a) citando partes ad audiendam sententiae lectionem sollemniter factam
a indice pro tribunali sedente;
b) partibus denuntiando sententiam esse penes cancellariam tribunalis,
unaque facultatem ipsis fieri eandem legendi et eiusdem exemplar petendi;
c) transmittendo exemplar sententiae ad partes per publicos tabellarios
ad normam can. 1719 (can. 1877). Secundo modo publicari solet frequentius
sententia in causis matrimonialibus.

886. Appellatio. — 1. Duplex requiritur conformis sententia ad
nullitatem matrimonii definitive statuendam. Quare si prima est pro
nullitate matrimonii, debet defensor vinculi appellare, sive pars suc­
cumbens hoc faciat sive omittat, et si officium suum negligit, com­
pellendus est a indice (can. 1986).

DE MODO TRACTANDI CAUSAS DE VINCULO MATIUM.

897

2. Si prima sententia est pro valore coniugii, defensor non appel­
lat; pars vero, quae in processu non obtinuit, pote>t utique appellare.
Item promoter iustitiae, si accusaverit matrimonium.
3. Post secundam sententiam, quae matrimonii nullitatem con­
firmaverit, remittitur conscientiae defensoris vinculi secundae instan­
tiae an appellare velit. Si id non faciat, elapsis fatalibus decem diebus,
coniuges licite novas nuptias inire possunt (can. 1987). Si utraque
sententia est pro valore matrimonii, partes adhuc possunt, in tertia
instantia, recurrere ad Sedem Apostolicam.
Si duae sententiae discrepant, tum parti tum defensori integrum
est recurrere, ut habeant novam sententiam favorabilem; imo, si
altera est contra matrimonium, defensor debet.
Si duae sint pro nullitate et una pro valore, defensor potest, sed
generat ini non tenetur denuo appellare.
4. Sententiae in causa matrimoniali nunquam transeunt in rem
indicatam, et proinde etiam post plures decisiones aut post longum
tempus causa retractari potest, si nova argumenta praesto sint (ca­
non 1989).
Ratio evidens est: falsa sententia fovet peccatum, sive separando
veros coniuges, sive uniendo qui tales non sunt.
Nova argumenta vel documenta non requiritur ut sint gravissima
multoque minus decretoria, seu quae peremptorie exigant contrariam
decisionem. Eorum pondus pro causae revisione aestimandum est,
audito vinculi defensore, a tribunali tertiae instantiae (art. 217, § 3).
5. Causa matrimonialis ab uno tribunali iudicata, ab alio tribu­
nali eiusdem gradus iterum indicari numquam potest, etiamsi praesto
sint nova argumenta, sed de ea videre potest iterum tantummodo
tribunal superioris instantiae, praevia appellatione (Pontif. Commis».
Cod. 16 iun. 1931). Quae dispositio ita intelligeuda est, ut locum
habeat tunc solum, cum revera agitur de eadem causa, scii, propter
idem null ita tis caput (a rt. 218).
6. Decreta matrimonii nullitate, Ordinarius loci curare debet ut
de ea mentio fiat in baptismorum et matrimoniorum regestis, ubi
matrimonii celebratio adnotata invenitur (can. 1988).

887. Quaestio. — Utrum conformes ad normam can. Ί903 ct 1987
dicendae sint duae sententiae dc nullitate matrimonii latae, si eiusdem
nullilas declarata fuerit ex diverso capite.
1. Fingamus casum. Titius et Caia inter se rite celebrarunt coram
parocho et testibus ad normam can. 1091. Huius matrimonii vali­
ditas postea impugnatur ex capite impotentiae. Processu matrimoniali
57 — Cappello. De Sacramenti*, V.

898

CAPUT XV - ARTICULUS ni

legitime confecto, sententia lata est a tribunali primae instantiae:
constare de matrimonii nullitatc ex capite impotentiae. Vinculi defensor
ab hac sententia provocavit ad tribunal superius, iuxta praescriptum
can. 1986. Tribunal secundae instantiae confirmavit matrimonii nul­
litatem, sed ex alio capite, scii, non ob impotentiam antecedentem
et perpetuam, cum ex actis sufficienter ea probata non emerserit,
at cx capite vis et metus. Idem dicas de quocumque alio capite.
2. Ratio et momentum eiusmodi investigationis ex dicendis
patebit.
Secundum praescriptum can. 1902 duplex sententia conform»
constituit rem indication. Ante Codicem tres sententiae conformes
requirebantur ad rem indicatam habendam. Haec autem tantam
vim atque efficaciam obtinet, ut praesumptione iuris et de iure
habeatur tamquam vera et iusta nec directe impugnari possit.
Sed numquam transeunt in rem indicatam causae de statu per­
sonarum, uti sunt ex. gr. causae de vinculo coniugali. Ita iure an­
tiquo (c. 7, X, de sententia et re indicata, II, 27; Bened. XIV,
Const, ii Dei miseratione », 3 nov. 1741, § 11); ita quoque iure novo
(can. 1903, 1989).
Benedictus XIV, Const, o Dei miseratione*, 3 nov. 1741, normam proce­
dendi in causis matrimonialibus accurate praefinivit. Inter alia, haec statuit:
«Si secunda instantia alteri conformis luerit, hoc est, si in secunda aeque
ac in prima nullum ac irritum matrimonium indicatum fuerit, et ab ea pare
vel defensor pro sua conscientia non crediderit appellandum, vel appella­
tionem interpositam prosequendam minime consuerit; in potestate ct arbitrio
coniugum sit novas nuptias contrahere; dummodo alicui eorum, ob aliquod
impedimentum vel legitimam causam, id vetitum non sit. Potestas tamen
post alteram sententiam conformem, ut supra, coniugibus facta intelligatur et
locum habeat, salvo semper et firmo remanente iure seu privilegio causarum
matrimonialium, quae ob cuiuscumque temporis lapsum numquam transeunt
in rem iudicatam; sed si nova res, quae non deducta vel ignorata fuerit, de­
tegatur, resumi possunt, et rursus iu iudiciaiem controversiam revocari».

Quae omnia nunc in Codice confirmata repoliuntur. Sano can. 1903
statuit: «Numquam transeunt in rem iudicatam causae de statu
personarum; sed ex duplici sententia conformi in his causis conse­
quitur, ut ulterior propositio non debeat admitti, nisi novis probitis
iisdemque gravibus argumentis vel documentis ».
Can. 1987 decernit: « Post secundam sententiam, quae matrimonii
nullitatem confirmaverit, si defensor vinculi in gradu appellationis
pro sua conscientia non ciediderit esse appellandum, ius coniugibus

DE MODO TEAOTANDI CAUSAS DE VINCULO MATEIM.

899

est. decem diebus a sententiae denuntiatione elapsis, novas nuptias
contrahendi ».
Demum can. 1989 ait: «Cum sententiae in causis matrimonialibus
numquam transeant in rem iudicatam, causae ipsae, si nova argu­
menta praesto sint, retractari semper poterunt, firmo praescripto
can. 1903 ».
3. Igitur, post duas sententias conformes de nullitate matrimonii,
coniuges, si ulterior appellatio interposita non fuerit, possunt, elapsis
decem diebus a denuntiatione sententiae, novum matrimonium
contrahere.
Porro quandonam altera sententia alteri conformis erit dicenda!
Satisne est, ut utraque sententia pronuntiet matrimonium esse nul­
lum? An requiritur, praeterea, ut nullum irritum que declaretur ob
idem motivum, v. g. ex capite impotentiae, vel ex capite vis et metus,
vel cx capite appositae conditionis contra substantiam!
Res, ut quisque facile perspicit, est magni profecto momenti.
4. Certum videtur, non haberi requisitam conform itertem, si, ut
in casu proposito, alia sententia declaret nullum matrimonium ex
uno capite, alia irritum pronuntiet ex alio capite.
Rationes praecipuae, quibus permovemur ad id affirmandum,
sunt istae:
1° Quando fertur sententia de matrimonii nullitate, non dicitur
simpliciter et in abstracto: constat de nullitate matrimonii, vel: ma­
trimonium est nullum.
Sententia, contra, respicit necessario certum ac determinatum ma­
trimonium, cuius valor impugnatur ob certas et peculiares causas
mature accurateque perpensas. Hinc dicitur: constat de matrimonii
nullitate in casu cx capite impotentiae: vel simpliciter: constat de
nullitate matrimonii in casu; vel proposito dubio: an constet de
matrimonii nullitate in casu, respondetur: affirmative (10).
Igitur eo ipso quod nullum declaratur matrimonium in casu, sententia
fertur do hoc aut illo matrimonio determinato, ut palam est, propter hoc
aut illud caput sive motivum accusato. Indo sequitur, sententiam praescin­
dere non posse a capito seu motive nullitatis, sed necessario illud see uni ferre
in coquo totam niti, adeo ut eiusdem valor ex asserto nullitatis capite
re vera exsistente ac iuridice probato dependeat plane. Quare motivum seu
caput quod allegatur ad impugnandam validitatem matrimonii, v. g. impo­
tentia antecedens ot perpetua, vis et metus, consanguinitas etc., est causa
nullitatis coniugii ac propterea fundamentum ipsius sententiae. Proinde al(10) Cfr. Acta Apost. Sedis, II. pngrr. 170, 212, 298, 348, 521. 595, oto.

900

CAPUT XV - ARTICULUS ΤΠ

tera altori sententiae eatenus conformis erit, quatenus oadem fuerit causa
nullitatis idemque sententiae fundamentum.

Porro si prima sententia nullum declaravit matrimonium, ex. gr.
ex capite impotentiae, altera irritum pronuntiet ex capite vis et metus,
procul dubio causa nullitatis diversa est atque distinctum omnino
utriusque sententiae fundamentum. Igitur sententiae in tali casu
conformes dici nequeunt.
2° Sententia, ut rite feratur ad normam iuris, debet congruam
responsionem exhibere «singulis dubiis seu controversiae articulis.
(can. 1873, § 1, 1°).
Dubia autem seu articuli controversiae ex ipso libello litis intro·
ductorio desumuntur, sive ex litis contestatione qua obiectum indicii
constituitur (cfr. can. 1726 et 1728). Haec litis contestatio, ut docet
clariss. Schmalzgrueber, «fundamentum et principium iudicii dicitur,
nam ab hac proprie indicium incipit... est basis, fundamentum, et,
ut DD. loquuntur, quasi lapis angularis iudicii, quo deficiente nihil
superaedificari potest» (11).
Articuli vero, ut ait idem Schmalzgrueber, « appellantur eae posi­
tiones, quas reus negat, et consequenter actor probare debet » (12).
Rem specie facti declaremus. V. g. unus o coniugibus vel ambo coniugea
mutuo consensu matrimonium accusant ex capite impotentiae, seu con­
tendunt matrimonium fuisse milliter initum ob dirimens impotentiae impedi­
mentum. Defensor vinculi (sive solus, sive una cum alia parte conventa)
valorem matrimonii iam celebrati tuetur. Onus probandi incumbit actori, qui
nempe exsistentiam asserti impedimenti seu impotentiae certis atque indu­
bitatis argumentis evincere debet, ut hide comprobata maneat ipsius matri­
monii nullitas.
Igitur motivum nullitatis ab actore assertum constituit obiectum iudicii,
ita quidem ut tota discussio atque integer processus versetur circa exsistentiam,
necne, praedicti motivi. Quo rite vindicato, sententia de nullitate matrimonii <
est veluti conclusio sponte ac necessario manans ex impedimenti dirimentis
exsistentia plene comprobata. Hinc patet, an et quaenam exsistat relatio
inter motivum seu caput assertum et nullitatem matrimonii ipsamque sen­
tentiam. Motivum est causa, nullitas atque ipsa sententia de eadem habenda
est tamquam effectus.

Si forte sententia congruam responsionem non exhibeat singulis
articulis, procul dubio rite non fertur, cum obstet praescriptum
(11) Lib. II, Ut. 5, nn. 1 ot 4.
(12) Loc. cit, u. 5. Ofr. etiam Plrhlnr. Ilb. II, tit. 5, n. 12.

DE MODO TRACTANDI CAUSAS DE VINCULO MATRIM.

901

can. 1873, § 1, 1°, imo ipsa rei natura. Si autem articuli unius sen­
tentiae sint diversi ab iis qui referuntur in alia sententia, istae
duae sententiae profecto discrepant inter se, nimirum conformes
nequaquam dici possunt.
Nani sententia, ut ait Schmalzgrueber (13), «debet esse conformis
libello seu petitioni in tribus: in re, id est, ut iudex de alia re non
pronuntiet, quam quae petita est: in causa petendi, ut iudex aliam
causam non proferat: in actione, ut eam rationem sequatur, quam
actor instituit ».
Idem egregius Auctor docet, ius appellandi non competere ei
«qui in eadem causa et super eodem articulo tres (hodie, ut supra dictum
fuit, duae sufficiunt) conformes sententiae contra se tulit... Dixi in
eadem causa et super eodem articulo... » (14).
Conformitas igitur sententiarum attendenda est non solum in
ordine ad eandem causam, ex. gr. de nullitate matrimonii, verum
etiam quoad eundem articulum, ac propterea quoad idem motivum
seu caput, ex quo matrimonii validitas impugnatur.
3° Quae doctrina confirmatur etiam praescripto can. 1873, § 1,
3°, quo id statuitur: «Sententia debet... continere rationes seu motiva
quae dicuntur, tam in facto quam in iure, quibus dispositiva sen­
tentiae pars innititur ». Hoc autem praescriptum urget sub poena
nullitatis ipsius sententiae, ut expresse edicitur in can. 1894, 2°.
Porro si lata sententia continere debet rationes seu motiva deci­
dendi, et quidem tam rigorose ut secus nullitatis vitio laboret, a
fortiori eadem sententia continere debet ipsum motivum seu caput,
v. g. impedimentum impotentiae vel consanguinitatis aut affinitatis etc.,
propter quod matrimonium nullum et irritum declaratur. Si vero
duae sententiae, quae decidendi rationes omnino diversas referunt,
conformes dici nequeunt, a paritate, quin dicamus a fortiori, confor­
mes minime sunt, si alia v. g. ex capite impotentiae, alia ex capite
vis et metus irritum matrimonium pronuntiet.
4° Benedictus XIV in citata Const. «Dei miseratione », ex qua Codicis
canones causas matrimoniales respicientes deprompti sunt, statuit, ut nullo
in casu «matrimonii vinculum dissolutum censeatur, nisi duo indicata vel
resolutiones aut sententiae penitus similes, et conformes... emanaverint ».
Igitur sententiae, quae nullum atque irritum declarant matrimonium,
debent esse, iuxta Benedictum XIV, «penitus similes et conformes». Quod
(13) Lib. IT, tit. 5, n. 31
(11) Lib. II» tit. 28, n. 5. Cfr. Won»· Vidal, Dc processibus, n. 092; Roborti, De pro­
cessibus, II, η.

902

CAPUT XV · ARTICITLUS III

autem laudatus Pontifex expresso loquatur dc duabus sententiis, quae
ambao latae sint pro nullitato matrimonii, ex textu ct contextu evidentissimum est.
Unde si, praeter declarationem nullitatis matrimonii in utraque sententia
contentam, requiritur aliquid amplius, id manifesto significat, ex mente
doctissimi Pontificis satis non esse, ut pars dispositiva utriusque sententiae
— quae irritum pronuntiat matrimonium — eadem sit, sed praeterea
exigi, ut in ceteris quoque sententiae latae t penitus similes et conformes i
sint.
Haec sane verba «penitus similes » profecto referri nequeunt ad partem
dispositivam sententiarum, quia nedum similis, verum etiam identica tit
oportet utriusque sententiae pars dispositiva. Quare ea verba, si non refe­
runtur nec referri valent ad partem dispositivam sententiae, necessario ad
alia referenda sunt, imprimis quidem et praecipue ad motivum seu caput,
propter quud irritum declaratum fuit matrimonium.
Neminem vero latet, praefatam Benedicti XIV Constitutionem etiam
hodie attendendam esse, ad normam can. 6, 2°, quia canones « qui ius vetus
ex integro referunt, ex veteris iuris auctoritate... sunt aestimandi ».

5° Quae hucusque diximus, perspicue confirmantur ex mente
legislatoris seu ex fine legis probe spectato. Nam, ut scite animadvertit
Pirhing, « prima (regula) est, in interpretatione legum non tam verba
spectanda sunt, quam mens et voluntas seu intentio legislatoris, quae
est veluti anima legis, a qua haec omnem vim obligandi habet...
Colligitur autem ea mens et voluntas tum ex materia legis, tum ex
circumstantiis, praecipue vero ex fine et causa sive ratione motiva,
ob quam lex fertur » (15).
Cur, duplici lata sententia conformi de nullitate matrimonii, ul­
terior propositio causae non admittitur, nisi novis prolatis iisdemque gravibus argumentis vel documentis? (can. 1903 et 1989).
Ratio manifesta. Iure praesumitur, causam matrimonialem, post
duas sententias conformes, fuisse mature serio que examinatam ei
discussam ac definitam, ita ut inutilis ac fere temeraria videatur
ulterior propositio eiusdem causae.
Porro si tribunal primae instantiae declaravit matrimonium esse
nullum ex uno capite, v. g. ob impotentiam, tribunal contra secundae
instantiae illud irritum edixit ex alio capite, v. g. propter metum gra­
vem iniuste incussum, iudices vel primae vel secundae instantiae
procul dubio errarunt circa motivum seu caput nullitatis, adeo ut
causa matrimonialis in tali casu minus accurate examinata ac definita
(15) Lib. T, tit. 2, n. 101.

DE MODO TRACTANDI CAUSAS DE VINCULO MATRIM.

903

a tribunali vel primi vel secundi gradus dicenda sit. Proinde, ex
ipsa rei natura, tunc deest ea praesumptio de qua supra.
Igitur cone ludendum: duae sententiae de nullitate matrimonii
conformes ad normam can. 1903 et 1987 dicendae non sunt, si nulli»
tas eiusdem matrimonii pronuntiata fuerit ex diverso capite.
888. Expensae iudiciales (16). — 1. Nomine expensarum heic non
mtelliguntur expensae voluntariae, quas partes impendunt ex. gr.
procuratoribus et advocatis pro libitu suo adhibitis, sed necessariae
in causa pertractanda intelliguntur (cfr. can. 1908).
2. Expensae iudiciales regulariter solvendae sunt a parte, quae
in indicio succumbit: praesumitur enim temere litigasse (cfr. can. 1910).
3. Quodsi in indicio pateat, temeritatem abfuisse, seu rationes
saltem probabiles adfuisse agendi in indicio, tribunal decernit ex­
pensas inter partes esse compensandas; imo ipsi parti succumbenti
interdum statuit reficiendas esse, idque tum praesertim, cum victus
est pauper, victor autem dives (cfr. can. 1911) - (17).
De patrocinio gratuito et expensarum iudicialium di minutione vide
cc. 1914-1916.
889. Scholion. — Proles nata ex matrimonio, quod nullum declaratum
fuit, est legitima si matrimonium fuerit putativum (cfr. n. 746); secus, non.
Quoad educationem, onus per se incumbit utrique parenti. Unde sunt
applicanda principia iuris naturalis et servandae dispositiones ecclesiasticae
atque civiles, dummodo iuri divino vel canonico hae non repugnent. Huc
spectant quae alibi diximus (n. 741 ss.).
Iu dubio res arbitrio indicis ecclesiastici favore prolis relinquitur (IS).

890. Notae historicae. — 1. Certum est fideles etiam primis Ec­
clesiae saeculis non potuisse, inconsulta auctoritate ecclesiastica, con­
iugia inita dissolvere (19).
Nec desunt indicia quaedam solutionis causarum matrimonialium
in casibus particularibus (20). At isti casus non erant frequentes,
(16) Cfr, Wernz, l, c. n. 749; Rossot, l c. n. 3729; Gasparri. L c. η. 1512 es.; Bassiboy,
l. c. p. 4 15 ss.; Vlamlng, L c. n. 805.
(17) Cfr. v. g. S. R. R. Ausculana in Piceno, 28 mail 1909 ; Alexandrina, 14 ian. 1909;
Camcraccn., 19 iun. 1909; Monaccn. Friburgcn., 24 iulii 1909; Ravcnnaten., 19 ian. 1910;
Cracovicn., 11 iun. 1910, etc.; Acta A post. Sedis, I, p. 533, 565, 583, 666; II, p. 308, 697.
(IS) Cfr. Sanchez, lib. X» disp. 20, n. 11; Schmalzgr., I. c. n. 128; Gasparri, l. c. n. 1516.
(19) I Cor. v, 1 ss., vi 1 ss.; S. Ignat. Martyr in eplst. ad Polycarpum. cap. 5; Wernz, l. c.
n. 728; I' ihnor, l. c. p. 21 ss.
(20) Cfr. o. 25 Cono. Ancyr. (an. 314); o. 2 Ooun Venetie, (un 165); c. 25 Cone. Agatb.
(an. 506); o. 1, Ο. ΧΧΧΙΠ, Q. 2.

905

DE CASIBUS EXCEPTIS

904

CAPUT XV - ARTICULUS III

cum pauca tunc temporis exsisterent impedimenta matrimonialia
dirimentia.
Crescente vero inde praesertim a saec. vni et ix impedimentorum
numero, causae quoque matrimoniales frequentiores sunt in foro
ecclesiastico.
2. Gratianus in causis separationis necessariam dicit cognitionem causae
por indicem ecclesiasticum (21); sed, in casu adulterii, nimis rigorose sequitur
leges romanas, soli marito vindicans ius accusandi (22). Unde Glossa, Ber­
nardus Papiensis et Tancredus ab eius sententia recedentes, merito doccut
utrique coniugi ius accusandi competere (23).
Idem Bernardus Papiensis cum Tancredo tenet ad Ecclesiam spectare
etiam indicium de causa accessoria effectuum temporalium, quae ex causa
principali matrimonii oriatur (24).

3. Ante Concilium Tridentinum causae matrimoniales propone­
bantur etiam coram decanis, archidiaconis aliisque praelatis infe­
rioribus.
Patres Tridentini omni potestate eos privarunt, id statuentes:
« Causae matrimoniales... non decani, archidiaconi aut aliorum infe­
riorum indicio, etiam visitando, sed Episcopi tantum examini et iurisdictioni relinquantur » (25).
4. In causis matrimonialibus idem processus ac in aliis causis
contentiosis adhibebatur. Sed Clemens V an. 1311 permisit ut pro­
cessus summarius adhiberi posset (26).
In Concilio Constantiensi de reformato processu matrimoniali
actum est (27).
Concilium Trid. nonnullas mutationes quoad causas matrimo­
niales opportune introduxit (28).
5. Maximi momenti est reformatio processus matrimonialis facta
a Benedicto XIV per Const. « Dei miseratione», 3 nov. 1741, qua
introductus fuit defensor vinculi et appellationes accurate determi­
natae fuerunt, ita ut. iste Pontifex iure dici possit ac debeat auctor
hodierni processus matrimonialis.
(21) Cfr. c. 1, 3, 4 cum diet. Grat. C. ΧΧΧΠΙ, q. 2.
(22) Cfr. dictum Grat. post. c. 10, C. ΧΧΧΠ, q. 1.
(23) Cfr. Gloss, nd cit. dIct.v. Accusationem; Bornardus Papiensis, 7. c. p 18-1 s.; Tancrcdtw
l. c. p. 87.
(21) Freisen, Z. c. p. 810 ss.
(25) Sees. XXIV, cap. 27 de reform.
(26) Cap. 2 de iud. II, 1, in Clement.
(27) Cfr. Ilcfelo, VII, p. 338; Freisen, I. c. p. 8,52; Fefjo, 7. c, n. 593.
(28) Sees. XXIV, cap. 20 du reform.; Sees. XXV, cap. 10 du reform.

G. Rigor Const. « Dei miseratione », quoad necessitatem duplicis
sententiae conformis, mitigatus fuit per decretum S. C. S. Off.
5 iun. 1889 (cfr. n. 893). Iam antea, per respons. S. C. C. in causa
Monae. 23 ian. 1875, difficultas haud levis in processu ordiuario
circa causas separationis tori et cohabitationis sublata est (29).
Peropportune editae fuerunt a S. Sede nonnullae Instructiones,
quae perspicue et accurate describunt modum procedendi in cau­
sis matrimonialibus, scilicet Instr. S. C. C. 22 aug. 1840, Instr.
S. C. S. O1Ï. ad Episcopos rituum orient. 20 iun. 1883, Instr. S. C.
de Prop. Fide eiusd. anni (30). Quae mitior disciplina, accuratius
determinata, in C. recepta est.

Articulus

IV.

De casibus exceptis.

891. Quinam sint casus excepti et quomodo procedendum. —
··

U

« Cum ex certo ct authentico documento, quod n ulli contradictioni cel
exceptioni obnoxium sit, constiterit de exsistentia impedimenti dispa­
ritatis cultus, ordinis, voti sollemnis castitatis, ligaminis, consangui­
nitatis, affinitatis aut cognationis spiritualis, simulque pari certitu­
dine apparuerit dispensationem super his impedimentis datam non
esse, hisce in casibus, praetermissis sollemnitatibus hucusque recen­
sitis, poterit Ordinarius, citatis partibus, matrimonii nullitatem de­
clarare, cum interventu tamen defensoris vinculi d (can. 1990). Huc
spectant articuli 226-231 citatae Instr. 15 aug. 1936.
1. Dicitur casus exceptus is qui regulis ordinariis processum ma­
trimonialem respicientibus non subest; ita ut peculiares sollemni­
tates in huiusmodi processu servandae, omittantur.
Porro quae aut ex ipsa rei natura aut ex positiva iuris disposi­
tione in ordinario processu matrimoniali postulantur, haec sunt:
1° iudex competens ratione loci ubi matrimonium initum est,
vel ratione domicilii aut quasi-domicilii, ad normam can. 1964;
2° tribunal collegiale, si agitur de causa quae vinculum matri­
moniale respiciat, ad normam can. 1576, § 1, 1°;
(29) Cfr. Snnti, lib. II, tit. 0, n. » ss.
(30) Collect. S. C. de Prop. Fide. un. 91 J. 1587, 1588; Cappello, Dc visitatione SS. Li­
minum ole., I, p. *167 es.

906

CAPUT XV - ARTICULUS IV

3° regularis accusatio aut iure facta petitio, ad normam ca
nonis 1970;
4° inteiventus defensoris vinculi, si agitur de nullitate iih trimonii aut de probandis inconsummatione et causis ad dispensan­
dum requisitis, ad normam can. 1586;
5° probationes (can. 1747-1836, 1974-1982);
6° Publicatio processus et conclusio in causa, ad normam ca­
nonum 1858-1867, 1983-1985;
7° sententia legitime lata (can. 1868-1877);
8° appellatio, et quidem necessario proponenda per defensorem
vinculi a prima sententia quae matrimonii nullitatem declaraverit,
ad normam can. 1986;
9° necessitas duarum sententiarum conformium, quae tamen
numquam transeunt in rem iudicatain, ut coniugibus, declarata
matrimonii nullitate, liceat novas nuptias contrahere, ad normam
can. 1987 collati cum can. 1903 et 1989.
Ex dicendis patebit quaenam ex his regulis sint servandae, quae­
nam omitti possint aut debeant in casu excepto de quo agitur.
2. Nomine documenti, de quo in can. 1990, intelligitur quodlibet
scriptum sive originale sive transumptum seu eiusdem exemplar.
Necesse est ut documentum:
1° sit certum, quatenus referatur revera ad personam et ad im­
pedimentum de quo agitur, simulque ex eius tenore, omnibus per­
pensis, excludatur quaevis dubitatio aut incertitude ;
2° authenticum, quatenus publicani faciat fidem, sive immediate
et directe si est scriptum originale, sive mediate et indirecte si est
exemplar ex originali desumptum, addita in hoc casu congrua fide
de omnimoda concordantia cum originali·,
3° nulli contradictioni vel exceptioni obnoxium, quatenus docu­
mentum adeo certum, perspicuum, genuinum et authenticitate prae­
ditum sit oportet, ut quemcumque etiam levissimum timorem aut
suspicionem falsitatis, erroris, subreptionis aut obreptionis, tam ra­
tione sui quam ratione adiunctorum, prorsus excludat.
Huiusmodi documentum authenticum est rescriptum K. Pontificis, Sa­
crarum Congregationum et Ordinariorum in exercitio suorum munerum forma
legitima exaratum; item instrumentum a notario ecclesiastico confectum;
pariter actum iudiciale ecclesiasticum; praesertim huc venit inscriptio ba­
ptismi, ordinationis, professionis religiosae, matrimonii, quae habetur in re­
gestis Curiae vel paroeciae aut religionis, et attestatio scripta ex ea desumpta
et a parocho vel Ordinario aut ecclesiastico notario confecta, vel eius exemplar
authenticum (cfr. can. 1813, § I).

DE CASIBUS EXCEPTIS

907

3. Documentum civile aut conjectum a ministro acatholico potestne
liberi ut authenticum in ordine ad casum exceptum de quo agitur!
Fingamus casum. Caius et Sempronia acatholici, qui propterea non
tenentur servare formam a Codice praescriptam ad normam can. 1099, § 2,
matrimonium valide ineunt coram magistratu civili aut coram ministro
haeretico vel schismatico. Postea, obtenta a indice laico sententia divortii,
alias ineunt nuptias. Deinceps utra que vel alterutra pars convertitur ad
fidem catholicam et petit a parocho vel ab Ordinario an tuta conscientia
in vita coniugali manere possit, seu utrum secundae nuptiae ut validae ha­
bendae sint necne.
Undenam constabit de exsistentia prioris eoniugii ac propterea de impe­
dimento ligaminis! Documentum magistratus civilis aut ministri acatholici,
v. g. pastoris sectae protestanticae, potestne haberi tamquam authenticam
in casu, ad probandum impedimentum ligaminis ratione prioris eoniugii
valide initi!
Si documentum, secundum leges uniuscuiusque loci, est publicum, semper
praesumitur genuinum, donec contrarium evidentibus argumentis probetur
(cfr. can. 1913, § 2, 1814), ideoque per se publicam facit fidem. Proinde
etiam in foro canonico per sc attendi haberi que potest ut authenticum. In
praxi tamen maxima prudentia et circumspectio adhibenda est in huiusmodi
negotio, ne ullo pacto in discrimen adducatur aut puritas fidei morumve
sanctitas aut reverentia erga Ecclesiam eiusque leges.

4. Sicut i de exsist entia impedimenti constare debet cx documento
certo et authentico, quod nulla contradictione vel exceptione im­
pugnari queat, seu omnimoda certitudine; ita, ut fiat locus casui ex­
cepto, constare debet eadem plena certitudine impedimentum sub­
latum non fuisse legitima dispensatione. Quare omnimoda et plena
certitudo duo respicere debet, scii, tum exsistentiam impedimenti di­
rimentis, tum durationem eiusdem, quatenus non cessaverit per di­
spensationem aut, si agitur de impedimento ligaminis, morte alterius
coniugis vel solutione eoniugii rati et non consummati.
Quae duo, ut evidenter patet, relativa sunt eaque mutuo et ne­
cessario coniunguntur, sive spectetur ipsum factum sive consideretur
ipsa certitudo. Haec quippe maior aut minor potest esse; hinc fit ut
eadem certitudo requiratur pro exsistentia impedimenti, ac pro eius­
dem perduratione.
5. Ex authentica declaratione Pontif. Comm. Codicis diei
16 iun. 1931 (1) par certitudo, de qua in can. 1990, haberi potest
non solum ex certo et authentico documento, verum etiam ex alio
(1) Jciu 4 post. Sedis, XX11I. pag. 353 e.

908

OAPUT XV - ARTICULUS IV

legitimo modo, v. g. cx testium qualificatorum depositione. Cum
verba a pari certitudinem can. J 990 ac citata declaratio Commissionis
Codicis referantur ad dejectum dispensationis seu cessationis impe­
dimenti dirimentis, quaeri potest, an ipsa quoque exsistentia im­
pedimenti, praeterquam ex certo et authentico documento, alio le­
gitimo modo probari possit.
6. Nonnulli negant aut dubitant, nec forte sine aliquo funda­
mento; nam expressa verba can. 1990 «ex certo et authentico do­
cumento », ita videntur intelligenda, ut consulto legislator modum
probationis significaverit. Sed omnibus mature perpensis, censemus
praefata verba significare quidem modum ordinarium, quo impe­
dimenti exsistentia probanda est, ita tamen ut in casibus extraor­
dinariis, saltem per modum exceptionis, aliae quoque admittantur
probationes, si et quatenus ex iisdem omnimoda seu plenissima cer­
titudo haberi possit.
Rem exemplo explicemus. In quadam paroecia, ex incendio aut alluvione
libri paroeciales perierunt. Paulo ante Titius et Caia matrimonium inter se
contraxerunt in facie Ecclesiae, servatis de iure servandis. Adest parochus
qui astitit celebrationi matrimonii, adsunt testes qui interfuere, adsunt in­
numeri fideles qui praesentes fuerunt in ecclesia, occasione huiusmodi cele­
brationis nuptiarum. Nonne ex depositionibus horum testium omnimoda et
absoluta certitudo, de qua supra, haberi poterit, perinde ac si ageretur de
certo et authentico documento? Nonne ex praescripto can. 1791, § 1 depositio
testis qualificati qui deponat de rebus ex officio gestis, ut parochus in casu
memorato, plenam facit fidem?

7. Can. 1990 expressam facit mentionem de septem tantum im­
pedimentis, scii, de cultus disparitate, ordine, voto sollemni casti­
tatis, ligamine, consanguinitate, affinitate et cognatione spirituali.
Ratio manifesta: ubi agitur de his impedimentis authenticum docu­
mentum ex regestis Curiae vel paroeciae aut familiae religiosae,
ipsa rei natura perspecta, commode haberi potest. Quod de ceteris
impedimentis, saltem universim, profecto dici nequit.
Praedicta enumeratio est quidem taxativa (Pontif. Comm. Cod.
6 dec. 1943) quatenus comprehendit omnia et singula impedimenta
recensita, non est tamen exclusive, quatenus haberi possunt alii casus
iuridice conformes et fere identici qui aut expeditiore ratione ad nor­
mam can. 1717,1° resolvendi sunt, vel servata forma de qua in canone
1990 ss. Nam processus stricte iudicialis tum ratione expensarum
tum ob alia incommoda complura, quantum fieri potest, vitandus
est. Porro si nullitas matrimonii evidenter probari possit etiam

DE CASIBUS EXCEPTIS

909

praetermissis sollemnitatibus iudicialibus, ita ut fiat locus casui ex­
cepto, non est alienum a mente legislatoris, imo magis conforme fini
legis et generalibus iuris principiis, ut processus ille omittatur.
Manifestum autem est, praeter septem impedimenta in can. 1990
expresse memorata, alia quoque haberi, quae interdum probari pos­
sint «ex certo et authentico documento, quod nulli contradictioni
vel exceptioni obnoxium sit». Huiusmodi impedimenta sunt aetas
(can. 1067), impotentia (can. 1068), si de ea certo constet ex duplici
sententia conformi a indicé competente ecclesiastico data, cognatio
legalis (can. 1080), publica honestas (can. 1078), coniugicidiuni no­
torium notorietate iuris ex sententia legitime lata.
Ceterum quaestio est minoris momenti, cum procedi possit in praefatis
casibus per processum ex notorio, ut aiunt, ad normam can. 1747, 1θ.
Eatenus vero censemus locum esse casui excepto, quatenus de exsistentia
impedimentorum revera constet seu constare possit ·■- cx certo et authentico do·
cumento, quod nulli contradictioni aut exceptioni obnoxium sit ·■. Igitur non
valet praescriptum de metu, raptu etc., licet evidenter constaret.
Porro si applicari potest can. 1747, lo, ut concedunt ipsi patroni sententiae
appositae, a fortiori datur facultas applicandi praescriptum can. 1990 ss.
8. Dicitur: u poterit Ordinarius ». Nomine Ordinarii non venit Offi­
cialis, de quo in can. 1573, nec, cx principiis generalibus de potestate
iudiciali, Vicarius generalis sine mandato speciali (Pontif. Comm. Cod.
6 dec. 1943). Ceteri omnes locorum Ordinarii, de quibus in can. 198,
intelligimtur. Competens autem, ad normam can. 1964, est Ordinarius
loci in quo matrimonium celebratum est aut in quo pars conventa, vel,
si una sit acatholica, pars catholica domicilium aut quasi-domicilium habet.
Si Ordinarius sit absens vel impeditus, ipse Officialis procedit in
casu, sed solum de mandato speciali Ordinarii (art. 228), qui pro­
fecto potest alium quoque sacerdotem ad huiusmodi munus deputare.
Vox poterit» evidenter innuit agi de facultate Ordinario concessa, non
vero do stricta obligatione, ita ut ipsius arbitrio et conscientiae remittatur,
utrum, omnibus et singulis mature consideratis, ordinarius processus matri­
monialis instituendus sit, an potius applicandum occurrat praescriptum Co­
dicis de casibus exceptis.

9. Dicitur praeterea: « citatis partibus... cum interventu defensoris
vinculi ». Utraque conditio ad valorem declarationis nullitatis ma­
trimonii postulatur: alia ex positiva iuris dispositione, alia ex ipsa
rei natura. Partes, in casu, habent ius strictum in ordino sive ad
vinculum matrimoniale sive ad propriam libertatem, ideoque ne-

910

CAPUT XV - ARTICULUS IV

cessario citandae sunt, ut suum ius, quatenus opus sit, asserere et
vindicare valeant. Hinc merito Pontificia Commissio Codicis authen­
tice declaravit die 16 iunii 1931 citationem partium faciendam esse
ante declarationem nullitatis matrimonii (2). Huc spectant art. 229
et 230 Instr.
10. Quaeri potest, an in casu processus vere et proprie iudicialis, locum
habeat et an pronuntiatio nullitatis matrimonii sit vera et proprie dicta «en·
tentia iudicialis. Certa ab incertis distinguenda.
Quod processus stricte iudicialis in casus desit, manifestum est. Deest
quippe contestatio litis proprie dicta, desunt ordinariae probationes, deest
publicatio processus et conclusio in causa, deest sententia legitime ferenda
ad normam can. 1873 s., deest vera appellatio de qua in can. 1879 et 1986 ss.:
propterea verificatur casus exceptus ab iis regulis quae processum proprie di­
ctum seu stricte iudicialem respiciunt.
At simul forma quaedam processus procul dubio admittenda est. A non­
nullis huiusmodi processus dicitur oeconomicus, ab aliis administrativus, ab
aliis verius vocatur iudicialis at summarius.
Quaestio authentice resoluta habetur resp. Pontif. Comm. Codicis 6 de­
cembris 1943, quae dixit agi de processu iudiciali.

11. Ex natura processus pendet etiam responsio ad alterum,
scii, an declaratio nullitatis matrimonii sit vera sententia iudicialis
necne.
Quidam affirmant; 1° quia in can. 1992 declaratio vocatur ex­
presse sententia; 2° quia citatio partium et interventus defensoris
Amiculi refertur ad processum iudicialem ideoque ad sententiam pro­
prie dictam; 3° quia in can. 1991 et 1992 sermo est de iudice secundae
instantiae. Fatemur, haec argumenta nec valida nec eo minus perem­
ptoria esse, attentis variis canonibus (v. g. cc. 1715, 1716, 1784, 1793,
§ 1, 1796, 1805, 1839, 1840, 1913, 1963, etc.).
Alii negant seu distinguunt, dicentes declarationem nullitatis
matrimonii esse actum vere iudicialem (Pontif. Comm. Cod. 6 dee.
1943), at nonnisi sensu lato, non autem stricto, sententiam iudicia­
lem vocari posse. Quae opinio verior est. Inde sequitur, omnia et
singula requisita sententiae de quibus in cc. 1873, 1874, et 1877,
non postulari in praefata declaratione, sed ea tantum requiri et
sufficere quae ex ipsa rei natura, secundum normas iustitiae et
aequitatis ac principia generalia iuris, ad valorem actus necessaria
sunt.
(2) Acta A post. Sedis, XXITT, ρηχ. 35 i.

DE CASIBUS EXCEPTIS

911

II
892. Provocatio seu appellatio ad indicem
superiore: II

Can. 1991 statuit: « Λdversus hanc declarationem defensor vinculi, si
prudenter existimaverit impedimenta de quibus in can. 1990 non esse
certa aut dispensationem super eisdem probabiliter intercessisse, pro­
vocare tenetur ad iudicem secundae instantiae, ad quem acta sunt trans­
mittenda quique scripto monendus est agi de casu excepto ».
1. Num ista provocatio ad iudicem secundae instantiae sit vera
et proprie dicta appellatio ad normam can. 1879, controvertitur. Re­
sponsio pendet ex supra dictis de natura huiusmodi processus et de­
clarationis nullitatis. Si haec habetur uti vera sententia iudicialis,
necessario dicendum agi de appellatione iuridiea.
Ius et officium provocandi ad iudicem immediate superiorem ex
parte defensoris vinculi non est absolutum, ut in ordinario processu
matrimoniali (can. 1986), sed conditionatum, quatenus vinculi de­
fensor tunc solum debet provocare ad tribunal superius, cum pru­
denter censet, omnibus mature perpensis, aut impedimentum di­
rimens, ex quo pendet valor vel nullitas matrimonii, non esse certum,
aut dispensationem super eodem probabiliter fuisse concessam.
2. Attentis verbis relati can. 1991, quidam tenent ius provocandi ad
iudicem secundae instantiae competere tantum defensori vinculi, non autem
partibus. Sed aliud videtur dicendum. Codex loquitur de officio provocandi,
«provocare tenetur n, quia officium incumbit uni defensori vinculi; sed nulla­
tenus excludit ius quod forte competit partibus interesse habentibus.
Art. 229, § 2 hanc doctrinam in praecedentibus editionibus traditam
expresse confirmat; qui, praeterea, idem ius merito tribuit ipsi promotori
iustitiae, si interfuerit. At si utra que vel alterutra pars contradicat aut ex­
cipiat, eo ipso non verificatur conditio expresse in can. 1990 indicata, ita ut
locus non sit casui excepto.
3. ludex secundae instantiae quinam eritf Ordinarius tantum,
an quoque Officialis Curiae, ad normam can. 1573 Î Cum in can. 1990
expresse fiat mentio de Ordinario qui in prima instantia rem exa­
minat atque nullitatis declarationem pronuntiat, videretur etiam
in secunda instantia iudex competens esse solum Ordinarius, ne
admittenda foret differentia inter iudicem primae et secundae in­
stantiae.
His tamen non obstantibus, dicendum, verba esse sumenda prout
sonant, secundum propriam significationem in textu et contextu con­
sideratam, ad normam can. 18. Porro nomine iudicis in tribunali
primae et secundae instantiae venit non solum Ordinarius loci (can.
1572, § 1), sed etiam Officialis qui « unum constituit tribunal cum
Episcopo » (can. 1573, § 2). Ergo.

912

CAPUT XV - ARTICULUS IV

Art. 230 hanc conclusionem confirmare videtur, cum dicat:
« Tribunal secundae instantiae definiat... ». Id confirmat Pontif.
Comm. Codicis, 6 dec. 1943.
4. De tempore utili ad provocationem faciendam nihil dicitur in can. 1991,
Applicandumne est praescriptum can. 1881, ita ut intra decem dies ea insti­
tuenda sit? Plures affirmant. Sed verius negandum: tum quia lex silet, aliter
ac in ceteris casibus (v. g. can. 1610, § 3, 1688, 1709, § 3, 1S95, etc.); tum quia
non constat agi de vera et proprie dicta appellatione.
Ceterum, expedit, in praxi, ut vinculi defensor provocet statim seu quam­
primum ad indicem superiorem, quoties matrimonii nullitas evidens undequaque
non appareat.

5. Acta, quae transmittenda dicuntur ad tribunal superius, possunt
esse ipsamet originalia aut eorum authenticum exemplar, ad nor­
mam can. 1644 et 1890.
6. Index secundae instantiae dicitur « scripto monendus... agi de
casu excepto ». Ratio patet. Nam index, si nesciret agi de huiusmodi
casu, deberet statim reficere sententiam seu declarationem et iubere
ut processus conficeretur ad tramitem iuris. Monitio facienda est ab
ipso Ordinario, quia acta ad tribunal superius remittit. Scriptum ad
valorem postulari non videtur.
7. Can. 1992 decernit: « ludex alterius instantiae, cum solo inter­
ventu defensoris vinculi, decernet eodem modo de quo in can. 1990, utrum
sententia sit confirmanda, an potius procedendum in causa sit ad or­
dinarium tramitem iuris; quo in casu eam remittit ad tribunal primae
instantiae ».
Index secundae instantiae, i. e. Ordinarius aut Officialis (Pontif.
Comm. Cod. 6 dec. 1943) attente examinare debet an ex actis trans­
missis ab Ordinario primae instantiae constet omnimoda certitudine
de nullitate matrimonii in casu, scii, tum de exsistentia impedimenti
dirimentis, ex una parte, tum de defectu dispensationis, ex alia parte,
super eodem impedimento.
Quidam censent partes citandas esse etiam apud indicem secundae in­
stantiae, quia, aiunt, id postulat ipsa iustitia et ratio formae processualis
et innuere videntur verba: decernet eodem modo de quo in can. 1990». Porro
canon iste expressam facit mentionem de citatione partium. Eo vel magis,
addunt, partes citari debent, si forte in prima instantia aliquam oppositionem
aut exceptionem ipsae fecerint.
Alii existimant partes non esse citandas. Imprimis quia can. 1992, aliter
ac can. 1990, nullum facit verbum de huiusmodi citatione. Secundo, quia
verba - cum solo interventu defensoris vinculi videntur manifesto excludere
interventum partium. Tortio, quia citatio partium est inutilis; nam si ipsae

DE CASIBUS EXCEPTLS

913

aliquam oppositionem aut exceptionem fecerunt, eo ipso locus non erat casui
excepto, atque ita reficitur ratio paulo superius memorata, quae affertur
a patronis alterius opinionis. Quodsi neutra pars in prirna instantia contra­
dixerit aut exceperit, cur citatio erit repetenda!
Demum responsio Pontificiae Commissionis Codicis diei 16 iunii 1931 dicit
partes citandas esse ante declarationem nullitatis matrimonii.
Haec altera sententia tenenda videtur. Quare verba: decernet eodem
modo de quo in can. 1990 - et verba art. 230 videntur referenda ad plenissimam
certitudinem eruendam ex certo et authentico documento aliisve probationibus,
atque ad praetermissas sollemnitates ordinarii processus matrimonialis.

8. Potestne index secundae instantiae, scii. Ordinarius, committere
huiusmodi causam examinandam iudici delegato! Attento praescri­
pto can. 1572, § 1 et- 1607, § 2, coll, cum can. 199, § 1 nulla videtur
solida ratio dubitandi.
Pronuntiatio indicis secundae instantiae, qua confirmatur aut infir­
matur decisio lata ab Ordinario primae instantiae, est nova sententia
lato sensu, ut prior, iuxta ea quae supra dicta sunt (n. 891, 11).
9. An acatholici in casibus exceptis actoris partes agere valeant,
non constat. Quidam affirmant ex responso S. Officii an. 1931, quo
declaratum fuit « causam ab ipso Ordinario pertractari posse ad nor­
mam can. 1990-1992 » (3).
Alii negant, tum quia principium de incapacitate processuali acatholicorum est absolutum et generale, tum quia certa conclusio ex
relata responsione S. Officii in casu particulari erui non potest.
II
893. Discrimen inter ius antiquum
et novum. — 1. Olim in

casibus etiam omnino claris duplex processus et sententia require­
batur (4).
2. Decretum S. Off. 5 iun. 1889 permisit- Ordinariis ut, in casi­
bus nullitatis evidentis, matrimonia nulla declararent, quin opus esset
uounda sententia.
Casus excepti erant: disparitas cultus, ligamen, consanguinitas,
affinitas ex copula licita, cognatio spiritualis et clandestinitas. In
hisce casibus, verificatis quibusdam conditionibus, remittebantur sol­
lemnitates in Const. « Dei miseratione » Bened. XIV, 3 nov. an. 1741,
requisitae, nominatim appellatione cum secunda nullitatis sententia,
sed in prima instantia processus iudicialis conficiebatur (5).
(3) Cfr. Ohelodi, n. 180; Zitf Pontif. 1932, p. 59, 151.
(1) S. C. C. Sonorcn. 26 aug. 1818; Gasparri, l. c. n. 1171; Wernz, l. c. n. 718; Feije» l. c.
n. 590 s.
(5) Cfr. S. Off. 11 febr. 1891; 10 inn. 1896; 27 mart. 1901; deer. 21 iun. 1912, ad 2;
S. C. C. 16 iun. 1891; Acta S. Sedis. XXVII, p. 1 H es., ΧΧΧΠΙ, p. 756; Acta Apost. Sedis,
pag. 143; Wernz, l. c. not. 95; Leitner, l. c. p. 551.
58 — CAPPELLO, Dc Sacramentis,.V

914

CAPUT XV - ARTICULUS IV

Hodie, contra, huiusmodi processus necessarius non est. Amplis­
sima enim datur facultas procedendi summarie dumtaxat, scii, iis
tantum adhibitis probationibus et formalitatibus, quae acquirendae
certitudini de exsistentia impedimenti non dispensati iure naturali
requiruntur et sufficiunt (6).
11 interventus
• I requiratur processus iudicialis vel saltem
894. Num
H
II
II
defensoris vinculi, si matrimonium
est nullum ob defectum le­
II
II
gitimae
formae.
— 1. Si forma substantialis fuit penitus negkrta,

APPENDIX I.
DE IURE MATRIMONIALI VETERI
ECCLESIAE ORIENTALIS (*)

II

neque iudicialis processus requiritur neque vinculi defensoris inter­
ventus. Sufficit ut casus resolvatur ab Ordinario ipso, vel a parocho,
consulto Ordinario, in praevia investigatione de statu libero (cfr.
n. 147). Ita Pontif. Comm. C. L 16 oct. 1919, ad 17 - (7).
Patio est, quia in talis casu id quod matrimonium vocatur, nec
matrimonium revera est, nec speciem seu figuram matrimonii proprie
habet, ideoque Ecclesia in suo foro illud tamquam matrimonium non
considerat, ita ut de eius nullitate declaranda, non secus ac de contu­
berniis puro et simpliciter fornicariis, nihil ipsa curet.
2. Si forma non fuit penitus neglecta, sed aliquis defectus sub­
stantialis in ea occurrerit, v. g. quia parochus adstitit matrimonio
extra limites sui territorii vel unus tantum fuit testis, habetur species
seu figura formae et ideo matrimonio. Unde, in tali casu, per se et
generatim loquendo, iudicialiter constare debebit de nullitate coniugii.
3. At quaeri potest, num iste casus adnumerari possit inter exceptos,
de quibus in can. 1990. Prima fronte videretur negandum, quia clandestinité,
quae in decreto S. Officii, 5 iun. 1889, inter casus exceptos recensebatur, in
can. 1990, consulto, uti videtur, omissa fuit; aliunde vero accurata enumeratio
casuum exceptorum hanc taxative, licet non exclusive (cfr. n. 891, 7), sumen­
dam esse ostendit.
Sed, ni fallimur, illa omissio ex eo potest et debet explicari, quod huiusmodi defectus in forma, praesertim si sit de se manifestus et evidens, v. g.
absentia testis qualificati, rarissime occurrit; accedit quod de tali defectu,
ex certo et authentico documento difficulter constare poterit.

4. Quibus praemissis, in casu defectus vere evidentis circa formam
substantialem, dicendum vel esse locum doctrinae supra expositae
perinde ac si species matrimonii omnino abfuisset, ad normam respons.
Pontif. Comm. C. I. 16 oct. 1919, ad 17, vel applicandum esse prae­
scriptum can. 1747, 1° (8).
.
(6)
(7)
(8)
Matth.

Cfr. Vlaming. I. c. n. 803; Chelodi, L c. n. 180; Gasparri, n. 1238, ed. post Codicem.
Acia A post. Sedis, XI, p. 479.
Cfr. Vlaming, Z. c. n. 804; Wcrnz-Vfdal, n. 705; Gasparri, n. 1238; Chelodi, n. ISO;
a Coronata, ΠΓ, n. 1501.

Articulus I.
De sponsalibus.

895. Orientales catholici. — 1. Omnes Ecclesiae Orientales
unitae sponsalia admittunt, et quidem, secundum ius antiquum vigens
in Ecclesia Latina (cfr. n. 85), tam puberum quam impuberum, quae
a patre vel tutore nomine eorum contrahantur, ita tamen ut cum
pubertatis aetatem attigerint, unicuique Uberum sit, nisi copula
inter eos intercesserit, spousahtium contractum ratificare aut rescin­
dere, etiamsi altera pars non consentiat.
2. Ex sponsalibus valide initis oritur obligatio etiam in foro cano­
nico standi promissioni, id est matrimonium contrahendi, « et implendi
eas conditiones de quibus inter partes conventum est vel quas coniuetudo requirit » (1).
3. Quamvis nulla determinata forma iuridica praescribatur ad
sponsalia valide ineunda, apud omnes Orientales tamen viget consue­
tudo ut sponsalia peculiari quadam soUemnitate ineantur et sacer­
dotali benedictione donentur.
Synodus Maro nitarum an. 1736 approbata a Sancta Sede in forma
specifica statuit: «Curent parochi, ut antiqua consuetudo ubique reti­
neatur ac servetur, matrimonio scilicet sponsalia praemittendi certa
precum formula, quae in Rituali nostro praescribitur» (2).
Synodus Alexandrina Coptorum praescribit: «Permaneat in nostra Ec­
clesia consuetudo sponsalia contrahendi praesente et benedicente parocho. Du­
plex est apud nos modos sponsalia benedicendi: unus simplicior et in eo con­
sistit quod annulum sponsalitium parochus benedicit et instrumentum
(·) Hodie disciplina matrimonii apud Orientales regitur Motu proprio < Crebrae allatae
'unt* Pii ΧΓΓ dici 22 febr. 1949. Hoc pontificium Integrum documentum refertur in Appen·
iict II.
(1) Cfr. Synod. Alexandr. Coptorum an. 1S98, sect. II, cap. 3, part. 2, art. 8, § 1; Synod.
Sciarfensis Syrorum an. 1888, cap. 5, art. 15, § 1.
(2) Part. II, cap. 11, n. 3.

916

APPENDIX I - ARTICULUS I

contractus nomine suo obfirmat; in altero qui est sollemnior, parochus omnes
orationes super sponsos recitat ritu praescriptas » (3).
Synodus Sciarfensis Syrorum decernit: «Exhortamur filios . nostrae na­
tionis ut consuetudinem laudabilem observent, contrahendi scilicet sponsalia
coram Ecclesia, et illa perficiendi eum benedictione presbyteri ritu proprio,
i. e. ordine liturgico ad hoc statuto in Rituali. In aliquibus dioecesibus
mos invaluit ut loco precis Ritualis quae incipit: Domine Deus, dicatur teshmeshta Dei Genitricis: quod fas est observare in omnibus dioecesibus, sicut
etiam dicere precem: Domine » (4).

Concilium Nationale Armeniorum (5) decernit: «Ut (sponsalia) ca­
nonicos suos sortiantur effectus, debet esse mutua promissio... deli­
berata, non praeceps... inita demum coram parocho coque sollemni ritu,
qui in Rituali habetur ».
Quoad aetatem idem Concilium praecepit: « Decet omnino ut non
contrahantur, nisi pubertate adepta. Hinc Episcopis et parochis
mandamus, ut consuetudinem illam, ubi viget, sponsalia ineundi iam
a puerili aetate, tollere pro viribus satagant» (n. 518).
Idem mos viget etiam apud Armenios, Melchitas et Sorianos, prae­
sertim vero apud Graecos, qui sponsalibus per sacerdotem benedictis
maximam virtutem mutuamque obligationem cum peculiari firmitate
tribuunt (6).
896. 4. Sacerdos, qui ad benedicenda sponsalia vocatur, debet esse
parochus sponsi, et non sponsae, « secundum disciplinam familiarem in Orienti
apud omnes nationes Christianas » (7).
Apud Syros non licet parocho sponsalia absentis benedicere, «nisi actum
scriptum illi tradiderit manu eius subscriptum et sigillo munitum, quo de­
claret se rata habere sponsalia contrahenda, vel duo testes probati idem
testentur, si ille nesciat scribere » (8).
5. Sponsalia valide inita constituunt in iure Orientalium impedimentum
canonicum matrimoniale, ut clim apud nos.
6. Ad sponsalium dissolutionem quod attinet, quaedam Synodi expresse
loquuntur, v. g. Synodus Sciarfensis Syrorum et Alexandrina Coptoruiu,
quae singulas causas accurate exponunt.
I Concilium Armeniorum monet: «Si unus ex sponsis sponsalia abrumpere
velit, de hoc Ordinarium vel parochum certiorem faciat» (n. 549).
(3) Loc. cit., art. 8, j I, n. 6.
(4) Loc. cit., art. 15, § 1, n. 5.
(5) Tit. ΙΠ, cap. 10. n. 517.
(0) Cfr. can. CO ιπι S. Baeilii: can. 98lim Concilii Trullnnl; Papp-Szllrigyi, Enchiridioniuris
Ecclesiae orientalis catholica·, p. 90.
(7) Synodus Soiurfonsis, l. c. n. 6; Synodus Vloxandrlna Ooptorum, l. c. n. 7
(8) Loc. cit., n. 8.

DE IMPEDIMENTIS IMPEDIENTIBUS

917

897. Orientales dissidentes. — 1. Generatim omnes admittunt
promissionem sponsalitiam, ad cuius valorem neque scriptura neque
iilia peculiaris sollemnitas requiritur.
2. Apud Graecos mos viget, saltem alicubi, ut sponsalia ineantur
praesente et benedicente presbytero seu parocho, uti supra de catho­
licis dictum est (n. 895).
Eadem consuetudo viget etiam penes alias sectas, nempe apud
Ooptitas, Nestorianos, Armenios, etc. (9).

Articulus

II.

U
De impedimentis
impedientibus.

898. Orientales catholici. — 1. Apud Maronitas impedimenta
sunt haec: 1° Ecclesiae interdictum; 2° tempus feriatum, quod currit
a prima die ieiunii Quadragesimae, seu feria secunda post dominicam
Quinquagesimae, et a primo die ieiunii Nativitatis Domini, seu die
quinta decembris; quibus temporibus non prorsus vetantur nuptiae,
sed tantum ipsa benedictio sollemnis nuptiarum, et sponsae ad aedes
sponsi traductio cum sollemnitate; 3° sponsalia; 1° catcchismus,
«quod impedimentum tunc solum occurrit, quando supplentur cae­
remoniae baptismi prius sine sollemnitate celebrati: hi enim qui ad
caeremonias supplendas, inter quas est catcchismus seu instructio,
baptizatum puerum deferunt, impedimentum hoc incurrunt » (1);
5° votum simplex castitatis aut religionis.
«Praeter haec quinque impedimenta prohibentia nonnulla alia
referuntur quae praesertim matrimonii usum inter coniugatos impediunt:
1° incestus cum coniugis consanguinea... 2° susceptio prolis sine ne­
cessitate, et eo fine, ut non reddatur debitum coniugale... 3° occisio
coniugis... 4° aetas, quae in viro quatuordecim et in muliere duo­
decim annorum completorum esse debet; nam ante hoc tempus con­
trahere non licet, etsi Episcopus in aetatis defectu ex urgenti neces­
sitate dispensare possit, attento sponsorum temperamento et ca­
pacitate » (2).
2. Apud Coptos «praecipua impedimenta prohibentia quatuor exsistunt:
votum, sponsalia, diversitas communionis, tempus prohibitum »; nimirum
(9) Cfr. Donz.incror, Ritus Orientalium, Coptyrum, Syrorum et Armeniorum in adminislrandis sacramentis, II, p. 367, 383, 430, 151.

(1) Synodus Montis Libani, part. II, cap. 11, n. 9
(2) Synodus Montis Libani, l. c.

918

APPENDIX I - ARTICULUS II

1° votum simplex castitatis aut ingrediendi religionem; 2° promissio spon»alitia valide inita; 3° mixta religio; 4° tempus vetitum, i. e. matrimonium
prohibetur «omnibus diebus in quibus praescribitur ieiunium aut absti­
nentia, necnon in hebdomada Paschatis quae currit a festo Resurrectionis
Domini usque ad novam dominicam, seu dominicam S. Thomae... Quando,
obtenta dispensatione, matrimonium temporibus lege Ecclesiae prohibitis
contrahitur, non convenit illud cum strepitu et conviviis celebrare» (3).
Dicitur: « praecipua impedimenta prohibentia quatuor exsistunt ». Igitur
et alia habentur, licet non proprio et stricto sensu canonica. Sunt autem:
dissensus parentum quoad filios minores, vetitum ne matrimonium contra­
hatur cum indignis, nempe cum publicis peccatoribus vel censuratis, nui
prius sese emendaverint et reconciliationem cum Ecclesia obtinuerint.

899. 3. Apud Syros «praecipua quatuor sunt: tempus prohibitum,
sponsalia, votum, diversitas communionis » (4).
Tempus prohibitum est ab initio ieiunii Nativitatis Domini usque
ad Epiphaniam inclusive, et a feria secunda ingressus ieiunii quadra·
gesimalis usque ad sabbatum quod praecedit dominicam Quomodo.
Votum impediens matrimonium est votum simplex castitatis aut
ingressus in rebgionem aut coelibatus.
Diversitas communionis prohibet matrimonium inter catholicum
et Christianum baptizatum, sed non catholicum.
Dicitur: « praecipua quatuor sunt», quia «praeter hactenus dicta,
prohibetur connubium aut eius sollemnis benedictio quoties Episcopo
visum fuerit illud ad tempus prohibere ob causas iustas... praesertim
si alteruter sponsorum renuit se ad matrimonium disponere per su­
sceptionem sacramentorum poenitentiae et Eucharistiae » (5).

900. 4. Apud Graecos generatim impedimenta sunt quinque: «sa­
cratum tempus, vetitum, sponsalia, votum, mixta religio ».
Nomine sacrati temporis intelliguntur dies poenitentiae sive ie­
iunii et peculiariter sacri seu cultui divino dicati. Huiusmodi sunt
dies ieiunii quadragesimalis et qui his aequiparantur, nempe a die
15 novembres usque ad festum Theophaniae; a dominica prima post
Pentecosten usque ad festum Apostolorum Petri et Pauli; a prima
die augusti usque ad festum Assumptionis B. Μ. V., quibus accedunt
dies Exaltationis S. Crucis et Decollationis S. loannis Baptistae,
atque octava Paschatis (6).
(3) Synodus Alexandrina Coptorum, an. 1898, sect. IT, cap. 3, part. 2, art. 8, J 5, η. 3.
(4) Synodus Sciarfousia Syrorum, un. 188S, cap. 5, art. 15, § 17, n. 1.
(5) Synodus Soiarfensls Syrorum, I. c. n. 6.
(6) Cfr. Papp-Szildeyl, op. cit., p. 278; Mllasch, Das Kirchenrccht, Moetar, 1905, p. 583 es.;
Zhishman, Das Ehcredtt dcr oricntalischcn Kirche, Wien, 1804, p. 250 as,; Klein do Szdd, Dis·

DE IMPEDIMENTIS IMPEDIENTIBUS

91 θ

Bodie dies ieiunii et abstinentiae imminuti sunt; idee que tempus
sacratum, ad matrimonium quod attinet, coarctatum est.
Nomine vetiti intelligitur proprie et stricte loquendo prohibitio
Episcopi; lato sensu intelligitur etiam vetitum parentum vel tutorum
ct vetitum status.
Sponsalia eatenus constituunt verum impedimentum canonicum,
quatenus publice et sollemniter celebrata fuerint, id est cum prae­
sentia et benedictione parochi.
Votum impediens matrimonium est votum castitatis et ingressus
in religionem.
6. Apud Rumcnos in Transilvania i. e. provinciae ecclesiasticae Albaluliensis et Fogarasiensie, «nornine impedimentorum matrimonium impedien­
tium » veniunt istae formalitates: « 1° ut sponsalia cum alia persona non
subsistant; 2° ut nupturientes cognitionem veritatum religionis tam saluti
animae, quam Christianae prolis educationi necessariarum imbuti sint; 3° ut
trina promulgatio tribus successivis diebus dominicis aut festivis in ecclesia
parochiali inter Missarum sollemnia matrimonio praemittatur; 4° ut nuptiae
tempore vetito sive sacrato haud celebrentur; 5° ut voto simplici castitatis
obstricti non sint » (7).
Ex recensitis impedimenta proprio dicta sunt tria: sponsalia, tempus
prohibitum sive sacratum et votum castitatis. His addenda est mixta religio.
Practice viget quoquo vetitum Episcopi.

6. Apud Ruthenos, Melchitas et Bulgaros viget fere eadem disci­
plina, nimirum impedimenta sunt quinque: mixta religio, sponsalia,
tempus prohibitum, votum castitatis et ingressus in rebgionem, veti­
tum Episcopi (8).
7. Penes Armenios impedimenta sunt ista: «sacratum tempus,
Ecclesiae vetitum, sponsalia, votum, disparitas communionis. 1° Sa­
cratum seu feriatum tempus illud est, quo... sollemnitas fidehbus ab
Ecclesia prohibetur... a dominica prima Adventus (Paregentan Hisnagatz) usque ad finem sectionis anni ecclesiastici quae dicitur:
Araciavoratz seu praecedentium ieiuniorum... a prima dominica Qua­
dragesimae usque ad octavam Pentecostes inclusive; a quacumque
dominica die quam immediate sequitur hebdomada ieiunii (Paregentan)
usque ad festivitatem proxime iusequentem inclusive » (9).
rrtatio canonica de matrimonio iuxta disciplinam graccac orientalis Ecclesiae. Vindobonae, 1781,
p. 23 89.
(7) Concilium primum provinciae AIba-Tuliensls ot Fogarasiensis, an. 1872, tit. 4, cap. 8.
(8) Synodus provincialis Ruthenorum habita in clvltato Zamosciae, an. 1720 (approbata
informa spcoitlca a Benedicto N i 11 die 19 iul. 1724), tit. III, $ 8; Acta ot decreta Synodi
provincialis Ruthenorum GaJUcbio, an. 1891; tit. Il, cap. 7; Zhishman, op. cit., p. 270 ss.
(9) Tit. Ill, cap. 10, n. 577.

920

APPENDIX I - ARTICULUS III

8. Apud Chaldeos et Mdlabaricos impedimenta impedientia sunt
ista: tempus vetitum, sponsalia, votum castitatis, mixta religio.
Quibus, licet expresse in Synodis non memoretur, addendum est
Episcopi vetitum.
Eadem fere disciplina apud Malankarcnses.

901. Orientales dissidentes. — 1. Apud Russos haec numerantur
impedimenta impedientia: «1° defectus consensus parentum vel tu­
torum, si contrahentes sint minores, i. e. vigesimum primum aetatis
annum nondum compleverint; 2° defectus “proprii,, parochi com­
petentis; 3° tempus vetitum; 1° locus ubi matrimonium celebrari
nequit; 5° ordines minores clericorum; 6° defectus scientiae princi­
piorum catechismi Christiani; 7° annus luctus viduae; 8° vetitum
auctoritatis civilis, vel saltem defectus, in nonnullis casibus, consensu?
Gubernii; 9° consanguinitas in quinto, sexto et septimo gradu (se­
cundum supputationem orientalem; cfr. n. 917); 10° affinitas, in se­
cundo et tertio gradu, sic dicti tertii generis» (10).
2. Apud ceteros dissidentes graccos (Bulgares, Rumenos, etc.)
generatim haec vigent impedimenta impedientia: 1° defectus consensus
parentum vel tutorum; 2° tempus prohibitum; 3° ordines minores;
4° vetitum Episcopi vel auctoritatis civilis; 5° defectus parochi compe­
tentis; G° consanguinitas et affinitas in gradibus remotioribus se­
cundum supputationem orientalem.
3. Apud Armenios, Ncstorianos, Coptitas etc. haec sunt praecipua
impedimenta: 1° tempus prohibitum; 2° sponsalia, ubi vigent; 3° de­
fectus consensus parentum vel tutorum; 4° consanguinitas et affi­
nitas in remotioribus gradibus.
Diximus praecipua, quia non sunt taxati ve determinata impedi­
menta.

Articulus III.
II
De impedimentis
dirimentibus.

II
II
902. Impedimentum
aetatis.

Omnes Orientales catholici
admittunt tamquam dirimens impedimentum aetatis. Aetas autem,
quae attenditur, est pubertatis, ut olim apud nos (cfr. n. 336), nempe
(10) Cfr. Blornackl, Tus orthodoxum Russorum, Posnnnino, 1914, p. 97; Suworow, Uc;<buik
CerkownaiEo praua, Moekowiae, 1912, p. 360.

DE IMPEDIMENTIS DIRIMENTIBUS

921

14 annorum completorum pro mare et 12 annorum item completorum
pro femina (J).
Excipiuntur solummodo Maronitae, qui, ut supra dictum est
(n. 898), impedimentum aetatis uti mere impediens habent.
2. Apud Orientales, ut olim in Ecclesia Latina (cfr. n. 337),
impedimentum aetatis non est absolutum, sed relativum, nempe
nisi malitia suppleat aetatem. Qua in re deferendum est iudicio
Episcopi.
903. 3. Quoad Orientales dissidentes haec teneas:
1° Apud Russos aetas ad matrimonium valide contrahendum, secundum
vetus ius ecclesiasticum, est 15 annorum pro maribus et 13 pro feminis.
Anno 1830 lex imperialis statuit necessariam esse aetatem 18 annorum
completorum pro maribus, et 1G pro feminis. Episcopi possunt dispensare
in singulis casibus a sex mensibus ante aetatem a lege praescriptam.
Hodie disciplina mutata reperitur.
2° Alii dissidentes — exceptis Nestorianis et Armeniis, de quibus non
satis constat — considerant ut invalidum matrimonium impuberum.

904. Impedimentum impotentiae. — 1. Ecclesia Orientalis admittit
profecto impedimentum impotentiae antecedentis et perpetuae. Agitur
enim dc impedimento iuris divini naturalis; idcirco nullum est nec
potest esse discrimen inter Ecclesiam Latinam et Orientalem.
2. Apud Orientales adhuc viget, generatim loquendo, de iure,
licet non de facto, experimentum triennale (cfr. n. 373).
Processus autem ad impugnandam validitatem matrimonii ex
capite impotentiae fieri debet secundum Instructionem S. Officii
diei 20 iun. 1883 (2).
3. Sectae dissidentes impotentiam qua verum impedimentum diri­
mens ex se matrimonium habere non solent. Concedunt tamen fa­
cultatem postulandi sententiam divortii sive solutionis matrimonii,
quippe quod ab initio invalidum non habetur (3).

905. Impediments II ligaminis. — 1. Inter Ecclesiam Latinam et
Orientalem nullum datur discrimen: agitur enim de impedimento
iuris divini.
(1) Cfr. Synod. Montis Libani, part. IT, cnp. 11, n. 9; Synod, prov. Ruthenorum an. 1720
tit. III, § 8; Cone, primum prov. Alba-lulienso et Fogarusiense, tit. V, cap. 8; Synod. Alex.
Coptorum an. 1898, sect. II, cap. 3, part. 2, art. 8, à 3, n. 4; Cono. nat. Anneniorum, n. 571.
Papp-Szildgyi, op. cit,, p. 249, minus recto Synod. Graocorum Maronitarum an. 1736
refort.
(2) Instruct io ad Patriarchas, A rchi episcopos, Episcopos rituum orientalium in causis
matrimonial U/us adhibenda, part·. 11, art. 5.
(3) Cfr. Biern.icki, op, cit. p. 94; Zhishman, op. cit,, p. 320 sa.

922

APPENDIX I - ARTICULUS HI

Quae supra diximus de ratione probandi statum liberum (n. 393 ss.),
generatim applicantur etiam Orientalibus.
Pro his tamen adest peculiaris Instructio S. Officii, 20 iun. 1883 (1),
ubi accurate exponuntur normae quae servari debent ad status liber­
tatem comprobandam seu non exsistentiam impedimenti ligamini*.
2. Etiam sectae dissidentes huiusmodi impedimentum agnoscunt.
At varii sunt errores de hac re, quos singulos referre supervacaneum
ducimus. Fere omnes orthodoxi admittunt etiam impedimentum
« quarti », ut aiunt, matrimonii (5).

906. Impedimentum disparitatis cultus. — 1. Viget apud omnes
fideles rituum orientalium, et matrimonium dirimit inter personam
baptizatam et personam non baptizatam (6).
Hinc patet discrimen inter Ecclesiam Latinam et Orientalem. In
iure orientali, ut olim apud nos (cfr. n. 414), disparitas cultus viget
qua impedimentum dirimens inter quemcumque baptizatum sive ca­
tholicum sive non catholicum et quemcumque non baptizatum.
Proinde matrimonium inter acatholicos orientales baptizatos et
infideles, vel inter eosdem et catholicos aut acatholicos non valide
baptizatos, nullum est.
2. Circa conditiones, cautiones praestandas, causam etc., applicanda
sunt orientalibus omnia quae de latinis diximus (nn. 309 ss., 423 ss.).
3. In dubio de exsistentia aut valore baptismi, ubi agitur de
matrimonio contracto a parte catholica, applicandum est praescriptum
can. 1070, § 2 (cfr. n. 419).
4. Dissidentes vetitum habent matrimonium initum cum parte
infideli et catholica aut heterodoxa alterius ritus. Utrum huiusmodi
matrimonium mixtum uti nullum et irritum habeant necne, satis
non constat.

907. 1 II pedimentum ordinis. — 1. Coniugatis — excepta Ecclesia
Armeniorum — permittitur ascensus ad subdiaconatum, diaconatum et
presbyteratum. Ordine suscepto, licite possunt maritaliter vivere cum
uxoribus. Tamen — secundum disciplinam alicubi vigentem, quae
varia fuit et est — sacerdotes uxorati per hebdomadam, aut saltem
(1) Pars II, art. 1 · /λ. i npedimento UjamWs ».
(5) Cfr. Biernackl, op. cit., p. 95.
'
(6) Synodus prov. Ruthenorum» nn. 1720. tit. Il I, J 8; Synodus Montis Libani, an. 1736.
part. II, cap. 11, η. 7; Synodus SoiarfeusisSyrnruin, cap. V, art. 1.5, $ 8, n. 14; Concilium primum
prov. Albalulicnso ot Fo^arasienso» tit. V, cap. 8; Synodus Alexandrina Cop torum, sect. II
cap. 3, part. 2, art. 8, § 5.

DE IMPEDIMENTIS DIRIMENTIBUS

923

per triduum, a matrimonii usu abstinere debent, antequam accedant
ad sacrificium conficiendum.
Disputatur, num sub gravi aut sub levi, aut solum de consilio.
Verius hodie (aliter, ut videtur, olim) de consilio tantum.
Ascensus ad Episcopatum non permittitur coniugatis, nisi dispensatione obtenta, et ita promoti caste omnino vivere debent. Ita ex
disciplina Concilii Trullani (Concilii Quinisexti anni 692) a S. Sede
usque ad nostra tempora tolerata.
2. Clerici in ordinibus maioribus seu sacris constituti a matrimonio
post ordinationem ineundo, ut in Ecclesia Occidentali arcentur, etsi
uxor, ante sacram ordinationem ducta, moriatur.
3. Antiquitus clericus orientalis, semel suscepto ordine sub diaco­
natus, non poterat matrimonium inire; sed postea apud nonnullas
Ecclesias Orientales introducta est consuetudo nuptias permittendi
etiam subdiacono.
Ad rem S. C. de Prop. Fide in instructione ad Archiep. Provinciae Eccles.
Fogarasien. et Alba-Iulien. graeci ritus, sub die 24 mart. 1858: « Quinimmo
eo usque in aliqua provincia Orientali se protulit laxioris disciplinae aestus,
ut nonnulli etiam post sacrorum ordinum susceptionem matrimonium at­
tentare praesumpserint: quod tamen utroque iure, ecclesiastico videlicet ac
caesareo, et quidem ante Trullanos canones, severe ac sub gravissimis poenis
improbatum prohibitumque fuit, ut vel ipsae lustiniani leges luculenter
ostendunt. Etenim praefatus Imperator graviter conqueritur de quibusdam
clericis, qui, despicientes sacros canones, post ordinationem nuptias attentare
praesumpserant.
« Sacri siquidem canones severe vetabant sub poena privationis sacri
ministerii, ne qui ex presbyteris, diaconis ac subdiaconis post huiusmodi
ordinationem coniugari possent: undo prosequitur item lustinianus: Quem­
admodum sacris canonibus prohibita sunt talia, sic et secundum nostras leges
rem ipsam prohiberi: et, canonicas poenas civilibus cumulans, filios ex tali
nefaria coniuuctione susceptos, illegitimos decernit, ac si ex incestuoso
roniugio prognati essent: Ita ut neque naturales, aut nothi seu spurii intcUigantur, sed prorsus et undique prohibiti, et successionis genitorum indigni.
Hactenus lustinianus.
«Et quamvis in iuribus ecclesiasticis, ut rectissime loquitur Benedi­
ctus XIV, potestati laicae sola relicta sit gloria obsequendi, non auctoritas
imperandi, tamen in re, do qua agitur, Imperator loquitur relative ad sacros
canones. Neque obstat quod provinciale concilium Ancyranum, can. 10,
diaconis, si in ordinatione contestati fuerint se non posse continere, permisit
ut vel post ordines susceptos matrimonium contrahere possent. Esto enim
quod canon illo concessionis vim habuerit pro Ancyrana provincia, non
poterat certe Orientalis Ecclesiae disciplinam immutaro, ot revera non im­

924

APPENDIX I - ARTICULUS III

mutavit, prout perspicuis verbis una testantur Epiphanius, Hieronymus aliiqu·
Patres, et ipse Imperator apertissime tuetur. Quapropter vel ipsa Trullana
Synodus, can. 6, sub depositionis poena, generatim decernit: Ut nulli penitus
subdiacono, vel diacono aut presbytero post ordinationem nuptias conlrahcu
liceat; unde etiam Graecorum canonistae ultra fatentur canonem Concilii
Ancyrani a Quinisexto fuisse penitus abrogatum.
« Quae cum ita sint, facile quisque videt quantum a germana Orientalis
Ecclesiae disciplina sit alienus mos ille, ut hypodiaconi, contrahentes post
huiusmodi ordinationem matrimonium, ad superiores ordines promoveantur,
cum hoc vel ab ipsa Trullana Synodo penitus abhorreat ».

4. Concilium Armeniorum ait: « Sequitur impedimentum (dirimens)
ordinis sacri... Ut hoc impedimentum vim habeat, requiritur ut ordo
valide susceptus sit ante matrimonii contractum. Quicumque igitur
in aliquo sacro ordine iam constitutus matrimonium contrahere
audet, invalide illud contrahit, gravissimi que sacrilegii fit reus» (Î).

908. An clerici orientales invalide contrahant post ordinem sacrum
II — 1. An clerici orientales, post ordinem sacrum susceptum,
receptum.
ita a nuptiis arceantur, ut eas non solum illicite, sed etiam invalidi
celebrent, nullo apostolico decreto generaliter definitum est.
2. Matrimonium est invalidum ex legis dispositione:
a) Pro Italo-Graecis, qui degunt in Italia et insulis ei adiacentibus, quia Benedictus XIV (8) id habet: «Si quis subdiaconus,
diaconus vel presbyter, post sacram ordinationem, uxore mortua,
aliam duxerit, vel si uxorem non habeat, ducere praesumpserit...
deponendus et ab illegitima uxore separandus: matrimonium enim
post recensitos ordines contractum nullum irritumque declaramus »;
et quidem invalidum est quoad omnes tres ordines maiores.
b) Idem dicendum pro Rumenis et Armeniis (cfr. n. 907. 4).
c) Pro Maronitis, quoad diaconatum et presbyteratum, ex Sy­
nodo Montis Libani an. 1730, in forma specifica a S. Sede appro­
bata (9). Item pro Syris, Coptis, Chaldaeis et Malabar icis.
d) Pro Ruthenis, quoad presbyteratum, ex Synodo Zamosciensi
an. 1720, item in forma specifica a S. Sede approbata: «Si quis
autem presbyter post collates ordines matrimonio iungi, aut prima
uxore defuncta, secundas incestas nuptias inire praesumpserit, per
Episcopos a communione atque altari arceatur, captivetur et aliis
(7) Tit. Ill, cnp. 10, n. 571, 4".
(8) Const. · /' Z i yailoralLs . 26 maii 1742, § VIT, η. 72.
(9) Cfr. Synod. Mnronit. part. II, cup. 11, n. 9.

DE IMPEDIMENTIS DIRIMENTIBUS

925

poenis canonicis afficiatur, ut peregrinam spuriamque coniunctionem
abiciiat » (10).
Id quoque dicendum de diaconis, et verius etiam de subdiaconis.
Idem valet quoad Bulgaros et Melchitas (11).
Etiam pro aliis Orientalibus communiter et probabilius Boctores
tenent matrimonium esse invalidum; idque affirmant, paucis tantum
exceptis, ipsi Graeci schismatici (12).
3. Haec quaestio practica praesertim est pro Graecis aliisve orien­
talibus schismaticis, qui, nuptiis initis post sacram ordinationem, con­
vertuntur ad lidein catholicam.
Benedictus XIV in cit. Constit. « Eo quamvis» n. 38 S3., agit
expresse de hac quaestione, sed eam insolutam relinquit.
Item S. C. de Prop. Fide in cit. lustr. et aliis responsis con­
sulto abstinet ab ea dirimenda.
909. 4. Cum res ita sint, in praxi, si agitur de matrimonio contrahendo,
petenda est dispensatio a S. Sede, quae illam aliquando concedit, saepius
negat. Si agitur do matrimonio iam contrado, recurrendum est in singulis
casibus ad S. Sedem, ad quam transmitti debet processus informatorius,
ab Ordinario confectus, continens documenta necessaria, motiva etc.
Ita decrevit Benedictus XIV in Constit. «Anno vertente», 19 iun. 1750,
5 12: «Auditis congregatorum suffragiis in ea fuimus sententia, ut nemini
facultas dispensandi concederetur, sed Sedi Apostolicae reservaretur: ut cum
casus contigerit et dispensatio postuletur, mature expendantur, quae necesso
est considerare, ut vel concedatur vel denegetur dispensatio, cum de re
gravissima ac magni momenti agatur. Decretum autem conditum est in
haec verba: liccurrant ad Apostolicam Sedem in casibus particularibus: in
quibu-s, si ob graves causas dispensatio super matrimonio inito post Ordines
tacros concedenda videbitur, tunc nullum verbum fiat dc renovatione consensus ».
Dein vero explicat ideo renovationem consensus non fuisse praescriptam,
quia controversia do nullitate matrimonii adhuc viget (13).

910. Orientales in America degentes. — 1. Sacerdotes Rutheni,
qui in Statibus Foederatis Americae Septentrionalis et in regione Canadensi curam animarum suscipiunt, debent esse coclibes, aut vidui
absque liliis (14).
(10) Gap. 3, tlt. 3, 5 8.
(11) Oonollium patri.irch. Hierosolymitanum Mclohltnrum nn 1*1% cap. VII, can 6.
(12) Cfr. Papp-Sziliigyl, Enchiridion iuris Eccl.siae Orientalis catholicae, part. II.
16,
17. 101; Rosi-Bcrnardini, Dc impedimentis matrimonium dirimentibus apud Orientales,p. 15 es.;
Zhlahman, p. 250.
(13) Cfr. CoZZrc/.ô. C. Λ'/‘ηψ. Fidr, I. n. 37G; Gasparri J.c. n. 681; Rosset, /. c. n. 1585 88.
(14) Litt. A post. 14 iun. 1907 ; S. O. do Prop. 1 ido prono-rotiis ritus orientalis, 19 aug. 1913,
cap. 2, art. 10 ss. Cfr. Acta Ap. Sedis, V, p. 303 ss.

926

APPENDIX I - ARTICULUS III

2. Id valet etiam de sacerdotibus aliorum rituum orientalium (15).
3. Quoad Ruthenos in regione Canadensi, notandum eat quod
ex decreto S. C. de Prop. Fido pro negotiis ritus orientalis, 18 aug.
1913, cap. n, art. 10, «nonnisi (clerici rutheni) qui se coelibatum
perpetuo servaturos coram Episcopo promiserint, in Seminarium sive
nunc sive in posterum admittantur » (16).
II
n
911. Causa proxima impedimenti.
— 1.

Apud Orientales ordo

sacer impedit matrimonium solum ex lege ecclesiastica, non autem
ex voto quodam sollemni (17).
2. Inde tamen non sequitur, ut nonnulli aiunt, deesse peccatum
contra religionem: motivum enim legis ecclesiasticae est religio.
Igitur violatio illius erit peccatura etiam contra religionem.
II
912. Impedimentum
professionis sollemnis. —

1. Professio religion

sollemnis constituit apud omnes orientales catholicos impedimentum
dirimens.
2. Sed penes unam vel alteram tantum Ecclesiam orientalem viget
ex iure valde recenti professio religiosa simplex: in ceteris Ecclesiis
haec, proprie dicta secundum conceptum Ecclesiae latinae, non
agnoscitur.
3. Vota religiosa, secundum disciplinam Ecclesiae Orientalis, non
solum expresse coram Superiore emittuntur, verum etiam tacite et
implicite.
Unde Synodus Maronitarnm an. 1736 ait: «Votum sollemne ca­
stitatis, tam in viris, qui monachi habitum, quam in feminis, quae
monialium schema accipiunt, est impedimentum dirimens matrimo­
nium, sive tria vota expresse coram Superiore emiserint, sive tacite
ct implicite, iuxta Rituale orientalis Ecclesiae » (18).
4. Orientales dissidentes habent generatim ut illicitas et invalidas
nuptias a religiosis contractas. Sed ubi primum religiosi e monasterio
egrediantur, censentur capaces matrimonii valide ineundi.

913. 5. Apud Orientales vigent poenae gravissimae contra reli­
giosos, qui matrimonium inire ausi fuerint, nimirum privatio officii,
vocis activae et passivae, inhabili! as, suspensio (alicubi excommuni­
catio ipso facto incurrenda), depositio. Poena carceris, quae ex hue
(15)
(16)
(17)
(18)

S. O. do Prop Fido, 1 oct. 1890; 13 lun. 1891; 10 mali 1892.
Cfr· Jcfa Jposf, Sedis, 1. c., p. 395.
S. Thorn., Suppi., q. 53, a. 3; Ball.-Palm., II, u. 391; Wernz, l c.
Part. II, cap. 11, η. 3.

DE IMPEDIMENTIS DIRIMENTIBUS

927

romano-byzantino viguit usque ad recentissima tempora, hodie non
amplius viget (19).
II
914. Impedimentum
raptus. — 1. Viget, ct quidem ut dirimens,

apud omnes Orientales catholicos, iuxta disciplinam a Concilio Trid.
inductam (20).
Proinde raptus acquivalens, nempe violenta mulieris detentio in
Hill
loco, ubi illa commoratur
aut ad quem libere accessit, non constituit
impedimentum, stante controversia, ex iure tridentino, de qua supra
(n. 459).
Sed ex Cone. prov. secundo Rumenorum provinciae Alba-Iuliensis
et Fogarasiensis an. 1882, «rapta censenda est persona, quae vi
physica abducitur, vel in loco, ad quem dolo allecta est, detinetur » (21).
2. Synodus Ruthenorum Zamosciensis (an. 1720) statuit impedi­
mentum exsistere « si quis mulierem rapuerit, etiam volentem » (22).
Quod intclligi debet, si mulier consenserit ex dolo vel fraude aut
saltem blanditiis.
3. Acatholici orientales impedimentum raptus proprie dictum nul­
latenus agnoscunt (23).

915. Impedimenti! II criminis. — 1. Generatim Ecclesia orientalis
catholica eodem iure utitur ac Ecclesia latina (24).
Papp-Szilâgyi haec habet: « Spiritus legum orientalium is est,
ut graviorum criminum rei, sicut coniugicidae et adulteri, cum com­
plicibus criminis numquam matrimonium contrahere admittantur; imo
non tantum ob perpetratum crimen, sed ex sola etiam praesumptione
et suspicione de crimine matrimonium prohibeat... Impedimentum
autem dirimens criminis in eo consistit, si nempe mulier vel vir
adulterium committat vel coniugicidium perpetret intentione ut
possit postea nubere illi quotum hoc peccatum co: lilii dsit. Quo in
(19) Cfr. Rosl-Bomardini, De impedimentis matrimonium dirimentibus apud Orientales,
p. 95 88.
(20) Sees. XXIV, de ref. cap. 0; cfr. n. *58.
(21) Sectio I, cap. 2, § 5.
(22) Tit. III, § 8.
(23) Minus recto, ut videtur, Wernz-Vidal (n. 310, not. 15) ait: < Quno disciplina Orien­
talis, nunc videtur esse interpretanda ad normam novi Codicis, cum inducta fuerit per accepta­
tionem iurle Ecclesiae latinae >.
Id verum esset, si Codex contineret dumtaxat authenticam interpretationem iuris trldentlnl. Quod falsum est. Omnia Codicis praescripta ex $e vim habent suntque verae leges non
quatenus referunt forte lus vetus, sed Quatenus continentur in Codice. Atqui Codex non respicit
Orientales (cun. 1). Ergo.
(24) Cfr. Synod. Montis Libani (an. 1730) part. II, cap. 11, η. 8; Synod. Ruth. tit. Ill,
I 8; Synod, prov. secundum Alba luliense ot Eogarusienso an. 1882, sect. I, cap. 2, $ 5.

928

DE IMPEDIMENTIS DIRIMENTIBUS

APPENDIX I - ARTICULUS III

casu huius mali partes consciae matrimonium valide inire haud
possunt ».

916. 2. Diximus generatim vigere ius latinum. Nam apud Syros,
Maronitas, Malabaricos, Coptos Aegypt. ct Armenios viget adamussim
impedimentum criminis ad normam iuris tridentini; non ita, e contra,
apud alias Ecclesias. V. g. Synodus Ruthenorum Zamosciends
(an. 1720) statuit, impedimentum haberi « si quis mulierem, quacum nubere vult, polluit ante per adulterium, lidesque inter utnunque
intercessit tunc temporis de contrahendo inter se matrimonio, aut
etiam in vitam defuncti coniugis aliquid alter ex ipsis machinatui
est, altero sciente, consentiente, vel consulente » (25).
Idipsum fere dicas de iure vigenti penes Chaldaeos et Coptos
Aethiopicos.
Apud Runienos inducit impedimentum dirimens « coniugicidium
ex communi conspiratione, et cum intentione contrahendi saltem
ab uno habita » (26).
Penes Melchitas impedimentum criminis non exsistit.
3. Dissidentes orientales impedimentum criminis proprie dictum
non admittunt.

917. Impedimenta II consanguinitatis. — 1. Viget apud

omnes
Orientales. In linea reda dirimitur matrimonium inter omnes ascen­

dentes et descendentes, ut in Ecclesia latina.
In linea collaterali dirimitur usque ad octavum gradum apud Ma­
ronitas, Italo-Graecos, Syros, Malabaricos, Coptos Aegypt., Armenios,
Syro-Malankarenses et probabilius Chaldaeos.
In aliis Ecclesiis usque ad septimum gradum inclusive (27).
Imo apud Melchitas usque ad sextum inclusive (28). Num iuridice
sustineatur an non ista limitatio, valde dubitandum, imo longe verius
negandum.
2. Orientales, exceptis Melchifis (29) et generatim etiam Armeniis, sup­
putant gradus in linea collaterali more romano, ita ut octavus gradus aequi(25) Tit. ΠΤ, 5 8, p. 88.
(26) Cone. prov. eeoundum provinciae Alba-IuIIoneis et Fogarnelcnsle nn. 1882, eed.J,
cap, 2, 5 5.
(27) Cfr. Boned. XIV Const. · Etsi paderatis ·, 26 maii 1743; Synod. Montis Libani,
part. II, cap. 11, η. 4; Synod. Ruth. Znrnosc., til. Ill, J 8, p. 88; Synod. Alex. Copt., p. 16S;
Synod. Sciarf. Syrorum, p. 178; Cone. Alba-InHense ct Fogarnsicnso, p. 55.
(28) Cone. prov. Hferosol. nn. 1849, cap. VII, can. 6, n. 12.
(29) Synod, nationalis Melchitarum an. 1806, cap. 9, n. 4.

929

valent quarto iuxta supputationem latinam, et septimus quarto tangenti
tertium (30).
3. De casu quo alter e nupturientibus teneatur impedimento consangui­
nitatis (aut allinitatis) in tertio seu sexto, alter in quarto sive septimo vel
octavo, vide n. 517, 3.

918. Impedimentum affinitatis. — 1. Apud omr.es Orientales ex­
sistit at secundum conceptum antiquum Ecclesiae latinae (cfr. n. 536).
nempe affinitas oritur ex copula licita et illicita.
2. In linea recta matrimonium dirimitur in quolibet gradu; in
linea collaterali, si provenit ex copula licita, usque ad octavum vel
septimum gradum aut, apud Melchitas, usque ad sextum inclusive (31 ),
ut consanguinitas (cfr. n. 917), si ex copula illicita usque ad quartum,
seu secundum iuxta supputationem iuris latini.
3. Apud Graecos adhuc viget, saltem de iure, affinitas duplicis
et etiam triplicis generis (cfr. n. 540) - (32).
4. Acatholici orientales generatim affinitatem ex copula illicita
vix considerant,; ex copula licita provenientem habent uti impedi­
mentum matrimoniale usque ad secundum vel quartum gradum,
supputatione orientali.
u publicae honestatis. — 1. Secundum conceptum
919. Impedimentum

antiquum (cfr. n. 548), viget apud omnes Orientales.
2. Orta ex sponsalibus publica honestas dirimit tantum in primo
vel secimdo gradu; orta cx matrimonio rato, usque ad sextum vel
septimum aut octavum gradum (cfr. n. 917), iuxta supputationem
orientalem.
3. Dissidentes huiusmodi impedimentum publicae honestatis propriae dictae non agnoscunt.

920. Impedimentum cognationis spiritualis. — 1. Hoc impedimentum
viget apud omnes Orientales.
2. Oritur, ut olim apud nos (cfr. n. 565), tum ex baptismo tum
ex confirmatione.
Apud Graecos, attento Codice Canonum vulgo Pravila, oritur quo­
que ex matrimonio, nempe « inter testes ad matrimonium adhibitos
(30) Cfr. Rosl-Bornardlnl, De impedimentis matrimonium dirimentibus apud Orientales,
p. 63 ss.
(31) Cono, patriarchalo Hieroeol. Melchitarum, n. 1849, cap. VII, can. 6. η. 14.
(32) Cfr. Cone. prov. primurn Alba-Iullonso ot Fogurusicnse, p. 55; Cone. prov. secundum
Alba-luliouso ot Fogarasicnso, soot. I, cap. 2, § 14.
f 59 —

Cappello, De Sacramentis^y.

930

APPENDIX I - ARTICULUS ΓΠ

quasi patrinos, et parentes sponsorum, filiosque eorum inter se » (33):
est tamen, qua tale, mere impediens, imo alicubi in desuetudinem
iam abiit.
3. Quoad ambitum impedimenti datur maximum discrimen inter
Graecos universos, exceptis tantum Italo-Graecis (34), et ceteros
Orientales.
Apud Graecos disciplina vigens haec est: «Cognatio spirituali»
e baptismo proveniens impedimentum dirimens constituit in linea
recta, inter baptizantem, baptizatum baptizatique parentes, inter pa­
trinos et filios spirituales (gradus primus); inter patrinos et parentes
aut filios susceptorum, nec non inter patrinorum filios ac susceptos
(gradus secundus); inter patrinorum filios ac susceptorum filios (gradus
tertius) (35).
Apud ceteras Ecclesias viget disciplina inducta a Concilio Trid. (cfr.
nn. 565, 568, 9). V. g. Concilium Armeniorum decernit: «Ad normam Concilii
Tridentini statuimus, spiritualem cognationem non amplius contrahi nisi
baptizantem vel confirmantem inter et baptizatum vel confirmatum huiusque
patrem et matrem; nec non inter patrinum vel ma trinam et filiolam vel
filiolum eorumque genitores » (36).
4. Acatholici orientales cognationem spiritualem qua impedimentum di­
rimens non admittunt.

DE FACULTATE DISPENSANDI APUD PRAELATOS ORIENT.

931

Eadem disciplina penes Melchitas exsistit (39).
Apud Maronita s haec viget disciplina. «Cognatio legalis dirimit
matrimonium in linea recta ascendentium et descendentium usque
ad quartum gradum canonicum inclusive, et in primo tantum gradu
canonico lineae collateralis; item affinitatem parit in primo gradu
lineae rectae tum ascendentium, tum descendentium, quae matri­
monium dirimit; unde non potest adoptans nubere cum uxore ado­
ptati, nec adoptatus cum uxore adoptantis.
«Talis autem cognatio in linea quidem ascendentium est impedi­
mentum perpetuum, non vero in linea collaterali; adeoque soluta
quidem adoptione remanet adhuc inter ascendentes et descendentes
cognatio legalis; desinit tamen haec cognatio in linea collaterali,
soluta adoptione vel per mortem adoptantis vel per emancipationem
adoptati » (40).
Apud Armenios haec est disciplina: «Matrimonium dirimit in linea
recta inter adoptantem tamquam patrem legalem et adoptatum tam­
quam lilium eiusque descendentes qui tempore adoptionis erant sub
potestate adoptantis (ad quartum gradum inclusive); in linea vero
collaterali inter naturales legitimos adoptantis filios sub adoptantis
potestate constitutos et adoptatum tamquam inter fratres et sorores
legales, nec non inter adoptantem et uxorem adoptati, ac viceversa
inter adoptatum et uxorem adoptantis » (41).

H
921. Impedimentum
cognationis legalis. — 1. Qua dirimens apud

omnes Orientales viget.
2. Attenditur adoptio perfecta, et quidem facta ad normam iuris
romani, saltem quoad substantialia (cfr. nn. 323, 325).
3. Apud Graecos universos (Rumenos, Ruthenos, Bulgaros etc.), co­
gnatio legalis «dirimit matrimonium in linea recta usque ad quartum
gradum inclusive; in linea per modum affinitatis inter adoptantem
et uxorem adoptati et inter adoptatum et uxorem adoptantis; in
linea autem collaterali usque ad primum » (37).
Apud Syros et Coptos dirimit «inter filium adoptivum eiusque
adoptantem ac uxorem adoptantis, et viceversa; item inter adoptantem
prolemque adoptati quae est sub potestate adoptati » (38).
(33) Cfr. Papp-SzIMgyl, op. cit. p. 267; Rosi-Dernardinf, op. cit., png. 85.
(31) Ex Const. « EM, pastoralis > Benedicti XIV, 26 mail 1742, § 8, pro ipsis viget disci
plina Concilii Tridentini, quao ante Codicem apud nos vlgcbat.
(35) Cone. VI, cun. 53; Cone. prov. Alba-Itiilenso et Fogurusiense, I. c.
(36) Tit. Ill, cap. 10, n. 571, 9 .
(37) Cone, prov. Alba-Iuliense et Fognτπκiciisr. p. 55.
(38) Synod. Sciarf. Syrorum, p. ISO; Synod. Alex. Coptoruxn, p, 169.

Articulus IV.
De facultate dispensandi apud Praelatos orientales.
H
922. Facultas dispensandi competens
Patriarchis, Archiepiscopis et
Episcopis orientalibus. — 1. Imprimis notandum est, Patriarchas orien­

tales vera et amplissima potestate frui qua tales in toto patriarchatu,
non solum super laicos et clericos, verum etiam super Episcopos
ipsos.
Idcirco Patriarcha dispensaro potest cum omnibus subditis sui
patriarchates, sive in territorio ipsi versentur sive extra.
2. Apud Syros haec viget disciplina : « Ex concessione Apostolicae
Sedis, quando urget mortis periculum et tempus non suppetit recurrendi
(39) Cfr. Synod, nat. nn. 1806, cap. 9, cun. 3; Cone, patriarch, Hi orosol. an. 1819, cap. VII,
can. 6, n. 16.
(40) Synod. Montis Libani, part. II, cap. 11, n. 4.
(41) Tit, III» cap. 10, n. 571, 8%

932

APPENDIX I - ARTICULUS IV

ad Sanctam Sedem, locorum Ordinarii sive per se sive per ecclesia­
sticam personam sibi benevisam dispensare valent super impedimentis
non solum occultis, sed etiam publicis matrimonium iure ecclesiastico
dirimentibus cum iis qui in concubinatu miserrime vivunt, et propriae
consulere volentes saluti, matrimonium in facie Ecclesiae inire ex­
optant, excepto tamen presbyteratus ordine et affinitate lineae rectae
ex copula licita. Quam facultatem iidem Episcopi etiam parochis, ser­
vatis servandis, subdclcgare possunt...
« Insuper, urgente legitima causa, Episcopi in foro conscientiae
(sacramentali et non sacramentali) possunt ab impedimentis occultis
dispensare, cum sequentes concurrunt conditiones: 1° quod matri­
monium iuxta statuta Ecclesiae iam celebratum sit, et consummatum
per copulam; 2° quod bona tide, idest cum ignorantia excusabili prae­
exsistentis impedimenti, contractum sit; 3° quod difficile sit contra­
hentibus, ob eorum paupertatem vel aliam causam, recurrere aut
scribere ad obtinendam dispensationem ad Sedem Apostolicam, vel
ad Patriarcham, vel ad eum qui ab eo delegatus est; 4° quod timeatur
ne scandala oriantur si contrahentes iubentur ab invicem se sepa­
rare » (1).
Eadem facultas iisdem fere verbis expressa rej oritur in Synodo
Coptorum (2).
In Synodo Maronitarum haec leguntur: « Circa impedimenta diri­
mentia matrimonium et circa votum simplex et absolutum perpetuae
castitatis et religionis, solus Reverendissimus D. Patriarcha ex con­
cessione R. Pontificis dispensare potest.
«Episcopi tamen nonnumquam in impedimentis etiam dirimen­
tibus possunt in foro conscientiae dispensare; sed ad id requiritur:
1° ut iam contractum fuerit matrimonium; 2° ut contractum fuerit
bona fide; 3° ut sit consummatum; 4° ut impedimentum sit occultum;
5° ut partes adeo sint inopes, ut nec ire, nec mittere possint ad
Patriarcham, aut cius delegatum; 6° ut si fieret separatio, scandalum
verisimiliter exoriturum esset » (3).
Concilium Armeniorum expresse loquitur de potestate dispensandi,
quae competit Patriarchae et Episcopis. Ili dispensare valent « tantum
inter limites indulti, quod a R. Pontifice acceperunt. Dispensare
praeterea possunt si agatur de impedimentis dubiis dubio facti...
aut etiam si agatur de impedimentis occultis et de casu urgentissimae
(1) Synodus Sciarfonsie Syrorum on. 1888. cnp. V, art. 15, § 9, η. L
(2f Synodus Alexandrina Coptorum an. 1898, sect. II, part. 2, art. 8, § 6, n. 5 g.
(3) Synodus Montis Libani, un. 1736, part. JI, cup. 11, n. 15.

DE FORMA CELEBRATIONIS MATRIMONII

933

necessitatis. Urgente insuper mortis periculo, quando tempus non
suppetit recurrendi ad S. Sedem... ab omnibus impedimentis, quan­
tumvis publicis... excepto sacro presbyteratus ordine et affinitate
lineae rectae ex licita copula proveniente » (4).
Synodi aliarum Ecclesiarum nihil expresse statuunt de hac reSed, cum litterae encycl. S. Officii diei 20 febr. 1888 etiam ad locorum
Ordinarios orientales missae fuerint, potestas superius memorata ex
Synodo Syrorum universis Episcopis orientalibus tribuenda.
II
II
923. Quomodo
aestimanda
sit potestas dispensandi. — Haec

potestas aestimanda est ad normam can. 1043 et 1015.
Etiam quoad parochum orientalem, confessorium etc., potestas
dispensandi aestimanda videtur ad normam can. 1044 et 1045, § 3.
Nec obstat profecto can. 1.
Itera censemus Orientalibus applicandum esse praescriptum can. 15
et 209. Agitur de principio generali iuris et de publico animarum bono.

Articulus V.
II
De forma
celebrationis matrimonii.

II
924. Forma
iuridica. — 1. Apud Syros viget, iuxta antiqua ter-

minologiam, impedimentum clandestinitatis ex Synodo Sciarfensi
an. 1888, in qua statuitur: «Impedimenta sunt: error, vis, servitus,
aetas... clandestinitas. Praeter haec, Ecclesia nostra Syrorum catho­
lica nullum aliud impedimentum dirimens matrimonium agnoscit, et
si quod aliud unquam fecit, ab ea abrogatum est » (1).
Eadem disciplina viget apud Sorianos.
2. Item Ecclesia Alexandrina Coptorum ut nulla et irrita habet
matrimonia celebrata absque parocho et testibus.
Synodus an. 1898 statuit: «Clandestina matrimonia, ea scilicet
quae fiunt absque praesentia parochi et testium, sancta Ecclesia
semper ut abominabilia detestata est... Quapropter... decernimus
(1) Tit. Ill, cap. 10, u. 578 e.

(1) Cap. V, art. 15, 5 8, n. 1.

I·1
DE FORMA CELEBRATIONIS MATRIMONII

934

935

APPENDIX I - ARTICULUS V

antiquissimam consuetudinem in nostra Ecclesia Alexandrina vi­
gentem esse servandam qua irrita vult matrimonia, quibus non assistit
sacerdos cum duobus saltem testibus » (2).
3. Etiam apud Melchitas matrimonium est invalidum nisi cele­
bretur cum benedictione Episcopi vel parochi aut sacerdotis ab
alterutro delegati (3).

925. 4. Rutheni tenentur servare formam statutam a decreto
«Ne temere n. Hoc decretum a S. C. de Prop. Fide extensum fuit
ad Ruthenos provinciae Galiciae, scii, pro dioecesibus Leopolitana,
Premisliensi et Stanislaopolitana, die 5 maii 1911; ad Ruthenos qui
versantur in dictione Canadensi, die 18 aug. 1913; ad Ruthenos in
Statibus Foederatis Americae Septentrionalis die 17 aug. 1914; demum
ad omnes Ruthenos qui in tota America meridionali degunt, die
27 mart. 1917 (4).
Extensio quoad Ruthenos in America degentes facta fuit ad decennium;
quo elapso facultas renovata est ad normam Codicis.
Quoad Ruthenos Galiciae, decretum « Ne temere » est personale simul et
territoriale.
Die 4 ian. 1932 decretum «Ne temeret fuit extensum a Pio XI, per
litteras S. Congregationis pro Ecclesia Orientali, ad totam dioecesim Crisiensem, idest pro fidelibus ritus rutheni in Jugoslavia commorantibus, et
vim sua exerit a die 1 ian. 1933. Est personale simul et territoriale.

5. Apud Maronitas viget ex iure antiquo impedimentum clan­
destinitatis, non quidem vi publicationis decreti « Tametsi », sed ex
Synodo prov. Afaronit. in monte Libano celebrata anno 1730 (5).
6. Italo-Graeci reguntur iure tridentino (6).
7. Apud Rumenos et Bulgares impedimentum clandestinitatis non
exsistit (7).
8. Penes Armenios viget haec disciplina: « Apud nos a saeculis
invaluit, ut valida habeantur et sint matrimonia, quae coram sacer­
dote, non necessario parocho, contrahantur; quare coniugium sine prae­
sentia sacerdotis initum nullum est et irritum. Unde novum exsurgit
impedimentum clandestinitatis » (8).
(2) Sect. IT, pnrt. 2, nrt. 8, § 5, n. 16.
(3) Synodus nationalis Melchftornm nn, 1806, cnp. 9, n. 9; Cone, patriarch. Hferosol.
an. 1849, cap. VII, can. 6, n. 9.
(4) Cfr. Acta Apost. Sedis, V, p. 398; VI, p. 163; VLU, p. 105; Arc/dv fur katholisches
Kirchenrecht, XOU, p. 484.
(5) Part. II, cap. 11, n. 12.
(6) Cfr. Boned. XIV, Const. « EM padoralis », 26 mail 1742, $ VIII.
(7) Cfr. Synod, diocc. Magno-Varadlensfs, an. 1882, n. 12. Cfr. Mansi, 42, col. 820-824.
(8) Tit. Ill, cap. 10, n. 575.

9. Ex peculiari concessione S. Sedis, Codex iuris canonici viget
a die 7 sept. 1921 in dioecesi Ruthenorum Munkaesiensi, quae olim
pertinebat ad Hungariam, nunc autem ad Ceccoslovakiam. Ibi, igitur,
in matrimoniis ineundis servanda est forma, de qua in can. 1091 ss.
10. Apud alias Ecclesias orientales, generaliter, neque ius tridentinum neque ius novum viget. Proinde ad valorem matrimonii nulla
peculiaris forma iuridica requiritur; ad liccitatcm vero servandae
sunt publicae caeremoniae ab Ecclesia praescriptae (9).
• I sacerdotalis benedictio requiratur ad matrimonii
II
II
926. Num
valorem
penes Orientales. — 1. Imprimis sedulo notandum, non agi in casu

('e forma iuridica matrimonii, seu de praesentia parochi et testium.
Agitur dc benedictione sacerdotis.
Plures affirmant eam requiri ad valorem matrimonii. Plerique
negant.
2. Rationes praecipuae sententiae negantis sunt istae:
1° Lex irritans est natura sua valde odiosa; eiusque exsistentia
eatenus admittenda, quatenus certis ac peremptoriis argumentis com­
probetur. Ita omnes, iuxta notissimas imis regulas.
lamvero nullus est textus legis certus et peremptorius latus vel
immediate a S. Sede vel ab alia competente (nota verbum) auctoritate
ecclesiastica, quo statuatur benedictionem sacerdotis requiri ad valorem
nuptiarum, aut quo civile praescriptum id decernens canonizetur.
Ergo.
2° Benedictio sacerdotis schismatici vel haeretici publici —
quae dicitur sufficere a quibusdam patronis oppositae sententiae —
a priori excludenda est. Nani plane absurdum est, quod Ecclesia,
(piae merito vetat quamlibet communicationem in divinis cum acatholicis, utpote intrinsece malam, statuerit non solum esse permissam
vel toleratam huiusmodi communicationem seu benedictionem mi­
nistri acatholici, sed eam requiri ad valorem matrimonii. Hoc, in­
quam, absurdum est.
3° Patres et Scriptores ecclesiastici veteres loquuntur quidem
de necessitate ritus sacri seu benedictionis sacerdotalis ut licite
ineantur nuptiae; nullatenus tamen illud postulant ad validitatem
earumdem. Ita v. g. S. Ignatius M., Tertullianus, Nicolaus 1 ad
consulta Bulgarorum (10).
(9) Cfr. C.ippollo, Fus Ecclesiae lalinac cum iure Ecclesiae orientalis comparatum, in
Gnfforianum, 1920, p. 502; MUaeoh, Das Kirchcnrccht, p. 581 ss.; Rosi-Bornardiul, op. cit.
p. 73 es.; Papp SziliUo’1, op. cit., § 118.
(10) P. G. 1, 863; P. L. II, 1038; CXIX, 978 ss.

936

APPENDIX I - ARTICULUS V

4° S. Nicephoros, qui iuro maxima pollet auctoritate penes Orientale»,
docet viduos preces rituales seu sacerdotis benedictionem recipere nou posse;
et nihilominus iidem valide contrahunt (11).
Nihil profecto, contra hanc doctrinam, erui potest ex verbis eiusdem
S. Nicephori in suis Syntagmis sub n. 199, ubi proponit hanc quaestionem:
« Coniunctio sine sacerdotali benedictione est fornicatio ». Sensus, ut passim
etiam Patres et Scriptores latini loquuntur, est iste: matrimonium sine sa­
cerdotis benedictione initum illicitum est, ideoque illicita quoque carnalis
copula.
Item S. Theodorus Studita, saltem pro viduis, excludit expressis disertisque verbis necessitatem benedictionis sacerdotis ad valorem matrimonii (12).
Ceterum, si testimonium S. Nicephori et S. Theodori Studitae auctoritate
gaudet, haec profecto non valet pro omnibus orientalibus, sed solum pro suo
ritu et Ecclesia. Sane manifesta est distinctio et diversitas inter unam et
alteram Ecclesiam, v. g. inter graecos et syros aut coptos. Quod affirmatur
de graecis, non potest certe affirmari de aliis.
Praeterea S. Nicephorus et S. Theodorus Studita legifera potestate, prae­
sertim quoad omnes Ecclesias orientales, nequaquam pollebant.
5° Gabriel Metropolita Philadelphiensis in suis Commentar. de sanctis
mysteriis, ut refert Schalstratc (13), ita orientalem disciplinam de hac re
exponit: «Nuptiae autem manifeste et coram multis factae, sunt sacramen­
tum, quod declaratur per mutuum et legitimum consensum viri et feminae.
Nam non quodlibet consortium, sicut dictum est, matrimonium constituit,
sed legitimus consensus. Benedicitur vero et honoratur per praesentiam et
benedictionem sacerdotis tamquam sacramentum ».
Igitur praesentia et benedictio sacerdotis non requiritur ad matrimonii
valorem.
G° Item Balsamon, disserens de orientali disciplina, in scholiis ad
canones S. Basilii 37, 38, 40, refert nuptias solo contrahentium consensu
perfici, atque duo requirit ad earundem celebrationem, scii, benedictionem
sacerdotalem et sumptionem Eucharistiae (14). Porro sicut Eucharistiae
sumptio non est profecto ad valorem coniugii, ita nec sacerdotis benedictio.

7° Concilium Trid., nulla facta mentione de sacerdotali bene­
dictione, absolute et simpliciter docet: «Tametsi dubitandum non
est, clandestina matrimonia, libero contrahentium consensu facta,
rata et vera esse matrimonia, quamdiu Ecclesia ea irrita non fecit... » (15).
8° S. C. de Prop. Fide in Instr. 1 oct. 1785 ad Vicar. Apost.
Constantinop. docet: « Questa opinione (scii, quod matrimonium ce(11)
(12)
(13)
(14)
(15)

Cfr. Pltra, Turin eccl. Graecorum historia ct monumenta, t. II, p. 341.
P. G. XCIX, 1093.
Acta orientalis Ecclesiae, Romae, 1739, part. 1, p. 345 a.
Mlgne. P. G. CXXXVIIT, G73.
Sesa. XXIV, cap. 1 dc ref.

BE FORMA CELEBRATIONIS MATRIMONII

937

lebrandum sit « con la benedizione sacerdotale »), non è corrcdata da
venin canone sinodale, non è approvata dalla Sede Apostolica, ma
piuttosto dériva dall’ignoranza... Sarà pure opportuno che a poco a
poco vada V. S. disingannando gli Anncni dal loro errore, che per
la valid tà del matrimonio sia necessaria la presenza del sacerdote ο.
Huc spectat quoque Instructio eiusdem S. Congregationis diei
20 iun. 1858 (16).
9° Quaedam argumenta sententiae oppositae sunt mere nega­
tiva. Alia sunt quidem positiva, sed pro exsistentia legis irritantis
comprobanda nec peremptoria nec solida sunt, adeo ut meram pro­
babilitatem non excedant.
Praeterea nonnulla argumenta a patronis allata favent profecto
sententiae neganti, quatenus excludunt positivum et directum inter­
ventum tum Sedis Apostolicae tum alius legitimae potestatis legiferae
ecclesiasticae (17).
Insuper argumenta praecipua ab adversariis adducta respiciunt hanc
aut illam Ecclesiam dumtaxat, potissimum Ecclesiam bizantinam, non
autem universam Ecclesiam orientalem.
Demum argumentatio, qua patroni nituntur, falso nititur suppo­
sito, seu ut certum habent ac probatum, id praecise quod dubium et
controversum est. Sane aiunt: « Certum est hoc praescriptum (ius civile
inductum per Novellam Leonis VI) stat i m ab Ecclesia esse receptum
ct applicatum » (18). Quo ex documento id asseritur? Huc, inquam,
spectat praecise tota controversia. Nullum documentum certum et
peremptorium, latum a competente auctoritate ecclesiastica, affertur
a patronis, nec afferri potest, ex quo manifesto constet ius civile
fuisse ab Ecclesia receptum et applicatum seu canonizatum, ut scimus
factum fuisse de aliis legibus civilibus.
Ex dictis argumenta sententiae oppositae facile diluuntur:
a) Minister sacramenti matrimonii, aiunt, est sacerdos. Ergo.
Hoc falsum omnino est, cum ipsi nupturientes sint ministri huius sacra­
menti iuxta catholicam doctrinam (n. 32).
b) Allegatur citata Novella 89“ imperatoris Leonis VI.
Immerito plano. Nam, ut scite animadvertit Sacra Congreg. de Prop.
Fide in citata Instr. 20 iun. 1858, «huiusmodi Leonis imperatoria sanctio,
utpote a civili potestate lata, nec ecclesiasticas leges mutare, neque dirimens
matrimonii impedimentum inducere potuit».
(16) Collect, T, n. 1154.
(17) Jugio, Theol. do^in. christ. orient.. TT, p. 452 ss.; Hormann, De benedictione nuptiali otc.,
In Orientalia. 1938, p. 189 88.
(18) Hormann, Dc benedictione nuptiali oto., in Orientalia. 1938, p. 232.

938

APPENDIX I - ARTICULUS V

c) Affertur opinio seu persuasio fidelium, qui censent matrimonium
initum sine benedictione sacerdotis esse nullum.
Ista persuasio erronea est, ut ait S. Congrcg. do Prop. Fido in Instr,
diei 1 oct. 1785. Ex ea nec legitima consuetudo, nec vera lex induci potest,
ut palam est.
d) Allegatur auctoritas S. Nicephori.
Nihil inde, ut supra diximus.
e) Viget consuetudo, aiunt, ex qua constat benedictionem sacerdotis
requiri ad valorem matrimonii.
Huiusmodi consuetudo vim legis irritantis inducens nec viget de facto,
nec de iure legitime induci potuit (19).

10° Ipsi theologi et canonistae orientales communius et proba­
bilius docent benedictionem sacerdotalem non requiri ad nuptiarum
valorem. Sufficit referre verba Papp-Szilâgyi, qui ait: « Sententia,
quae negat necessitatem benedictionis ad matrimonii validitatem,
communior (est) ac probabilior » (20).
3. Omnibus argumentis utriusque sententiae mature consideratis,
concludendum, sententiam negativam, seu quae excludit necessitatem
benedictionis sacerdotalis ad valorem nuptiarum, deficiente certo et
expresso textu legis irritantis a competente auctoritate ecclesiastica
lato vel canonizato, esse practice certam et unice veram (21).
II
927. Forma
liturgica seu coronatio. — 1. Fere omnes Orientales

in matrimonii celebratione peculiari ritu utuntur, qui dicitur coronatio.
Quae olim etiam in Ecclesia latina in usu erat.
2. Uniusmodi ritus «non continet nisi deprecationes pro sponsis
et benedictionem illis impertiendam, hortationes quibus instruuntur
circa officia sibi invicem praestanda » (22).
Dicitur coronatio, quia benedicitur corona, quae super caput spon­
sorum imponitur.
3. Duo igitur in matrimonii celebratione apud Orientales probe
distinguuntur: desponsatio, ut aiunt, nempe contractus matrimonialis
celebratio et sollemnis matrimonii benedictio seu coronatio. Ad despon­
sationem pertinet benedictio annutorum et consensus manifestatio;
ad benedictionem sollemnem benedictio vestium, benedictio coronarum
(19) Cfr. Cappello, Π diritto matri n) liab η ·11 (Vdese orientali, in CiviltA CaltoHca. 1930,
IV, 298 ss.
(20) Enchiridion iuris Ecclesiae orientalis catholicae, p. 274.
(21) Do hac quaestione \idc Cappello, L c.; Echos d'Ortent, 1929, p. 5 ss.; Benedetti,
In Acta S. Sedis. XLI, p. 254 ss.
;
(22) Synodus Sciarf. Syrorum, nn. 1888, cap. V. art. 15. § 3, η. 5.

j(M|

υ suu congiuiigmiciiio sura un ma trimo mo crisnano »
5. Benedictio iit a parocho, et quidem, generatim loquendo,
sponsi, vel ab Episcopo aut a sacerdote ab alterutro delegato.
6. Gencratim apud omnes Orientales Missa comitatur benedictionem nu­
ptialem. Complures Synodi mandant expresse ut sponsi in Missa sacram Communionem recipiant, confessione sacramcntali praemissa.
V· g. Synodus nationalis Melchitarum an. 1790 haec mandat: «Ad benedictionem nuptiarum ne admittantur, nisi sincera confessione peracta susceptoque Eucharistiae sacramento gratiae statum recuperaverint; censura
vero ecclesiastica muletetur sacerdos, qui sine istiusmodi cautelis, sine saltem
confessione, ad benedicendum matrimonium processerit » (25).

7. Concilium Armeniorum haec refert: «Pro antiquissimo autem
totius Orientis more matrimonio intéresse solent, praeter testes,
quidam patrini, paranymphus ex parte sponsi et paranympha ex
parte sponsae, qui vulgo compari dicuntur. Horum praecipuum of­
ficium est mediatores sese interponere in contrahendis matrimoniis et,
dum haec in ecclesia celebrantur, crucem super contrahentium capita
tenere; ex quo perhibentur, ius quoddam habere prolem ex illo matrimon io suscipiendam levandi e sacro baptismatis fonte » (26).
8. Supra viduos oratio benedictionis matrimonii non recitatur,
sed recitari solet oratio poenitentiae quae habetur in libris liturgicis.
Si tamen ex duobus coniugibus alter non sit viduus, recitatur super
eis ordo orationis coronae ordinarius; corona vero solus non coniugatus cingitur (27).
9. Etiam dissidentes ritum coronationis in celebrando matrimonio
adhibent, cum Missa aliisque caeremoniis, exceptis tantum Ncstorianis qui Missam et communionem omittunt.
(23) Cfr. Donzlngor, Ritus Orientalium, I, p. 176.
(2i) Cap. IX. oan. 9; cfr. Mansi, Concilia, vol. 46. Sj/nodi Melchitarum, p. 543. Synod.
Notch. an. 1806 fuit a S. Sedo reprobata, ut liquet ex Brevi Oreg. XVI, diei 3 iun. 1835.
(25) Soss. XI, De matrimonii sacramento, n. 4.
(26) Tit. Ill, cap. 10, n. 576.
(27) Cfr. Synod. Solarf. Syrorum, l. c. J 6, n. i; Synod. Alex. Copiorum. I. c. § 3. n. 6.

I

I

*
,
C
|<f;
i.
i

;
I
t
j
I
f

|
Κ· .ΐ

940

APPENDIX I - ARTICULUS VI

928. Matrimonium conscientiae. — 1. Viget etiam apud Orien­
tales, non quidem ex Const. « Salis vobis » Benedicti XIV, quippe quae
eos nullatenus attingit, exceptis Italo-Graccis, sed ex iure consuetu­
dinario et penes imam vel alteram Ecclesiam ex lege dioecesana.
2. Patriarcha vel Episcopus aut eius Vicaiius tantum potest
huiusmodi matrimonium permittere.
3. Synodus Sciarf. Syrorum an. 1888 haec ad rem statuit: «Ali­
quando evenit ut matrimonium clanculum contrahatur coram Epi­
scopo vel eius Vicario et duobus testibus confidentibus propter ur­
gentes causas. Huiusmodi matrimonia non scribantur in communi
libro matrimoniorum, sed iis reservetur liber specialis qui sub Epi­
scopi custodia et sigillo remaneat » (28).

Articulus

VI.

De tempore et loco celebrationis matri: H onii.

929. Tempus. — 1. Diebus poenitentiae sive ieiunii, generatim lo­
quendo (cfr. n. 900), vetatur matrimonii celebratio, adeo ut sino
peculiari dispensatione Ordinarii nequeat licite hisce temporibus con­
trahi. Dispensatio iusta de causa facile conceditur.
Synodus nationals Alelchitarum an. 1790 ait: «Sciant parochi
omnes, sollemnem nuptiarum benedictionem a sancta Ecclesia Orien­
tali esso prohibitam temporibus poenitentiae agendae carnique cohi­
bendae addictis» (1).
Et Synodus nationalis an. 1806 addit: «Si necessitas postulet ut
nuptiarum benedictio liat diebus prohibitis, exquiratur licentia ab
Episcopo et nuptiae non publice, sed secreto celebrentur » (2).
2. Matrimonium celebrari debet in ecclesia; at urgente necessitate
permittitur, dc licentia Episcopi vel Patriarchae, ut contrahatur
etiam in aedibus privatis.
Haec iuris dispositio strictius urget quam in Ecclesia latina.
3. Praeterea matrimonium mane celebrari solet; imo alicubi id
iure particulari expresse praecipitur.
Synod. Sciarf. Syrorum haec ad rem decernit: « Exhortamur ac
monemus in Domino nostrae nationis filios, ut deinceps non cele(28) Cap. V, art. 15, S 12. n. 9.
(1) Seas. XI, Dc matrimonii sacramento, n. 9.
(2) Cap. ΓΧ, cun. 12.

DE CONVALIDATIONE MATRIMONII ET SECUNDIS NUPTIIS

941

brentur matrimonia neque eorum perficiatur sollemnitas liturgica in
domibus, sed in ecclesiis, nisi propter necessitatem et cum licentia
Episcopi.
« Congruum est ut matrimonium tempore matutino celebretur » (3).
Rigidior est disciplina apud Graecos.
De Armeniorum disciplina vide n. 900, 7.
4. Dissidentes fere eandem disciplinam sequuntur.

Articulus VII.
II
De convalidatione matrimonii
et secundis nuptiis.

II
II
930. Convalidatio matrimonii.
— 1. Si matrimonium est nullum

ob defectum consensus, idem dicendum ac supra (n. 846).
Si est nullum ob impedimentum dirimens, pariter idem tenendum
ac supra (n. 845).
Num coram parocho et testibus consensus ad valorem renovandus
sit, ita distinguendum: ubi praesentia parochi et testium ad validitatem
praescribitur, haec omnino servanda est; ubi talis praesentia non re­
quiritur ad valorem coniugii, necesse non est ut servetur (cfr. n. 924 ss.).
2. Si matrimonium fuerit nullum ex omissione formae requisitae,
haec ponenda est seu celebrari debet legitima forma.

931. Secundae nuptiae. — 1. Generatim apud Orientales viget
religio luctus ex iure romano (cfr. n. 863).
Unde v. g. Synodus Sciaif. Syrorum ait: «Viduas decet iuxta
consuetudinem in viduitate manere per novem menses antequam
nubant » (1).
Item Synodus Alexandrina Copti mm: « Decet, antequam ad novas
nuptias convolent, novem saltem menses in viduitate degere » (2).
2. Non agitur de praecepto, sed tantum de consilio. Ideo prae­
fatae Synodi utuntur voce « decet ».
(3) Cap. V, art. 15, J 13 η. 5.
(1) Cap. V, nrt. 15. § II, η. 3.
(2) Sect. II. part. 2, art. », 5 3, U. 5.

DE DISCIPLINA MATRIMONII APUD ORIENTALES

943

Pastorum, potquam haec fcl. mem. Summo Pontifici proximo Decessori No­
stro retulit, adprobationi Nostrae hos canones proposuit, quos Nos Apostolica
auctoritate Nostra comprobamus:
DE SACRAMENTO MATRIMONII (1)

APPENDIX IL
MOTU PROPRIO PII XII

DE DISCIPLINA MATRIMONII APUD ORIENTALES
PIUS PP. XII

Crebrae allatae sunt Nobis, praesertim postremis hisce annis, tum a Le­
gatis Nostris tum a sacrorum Antistibus Orientalis Ecclesiae supplicationes,
per quas rogabamur, ut, instantibus votis annuentes, dum codificatio legum
Ecclesiae Orientalis haud multum abest, ut absolvatur, earumdem legum sin­
gularia quaedam capita, magni quidem momenti, nulla interposita mora pro­
mulgaremus, ut gravibus et perniciosis rerum adiunctis, in quibus nonnullae
Christi ovilis partes orientali ritu utentes versarentur, efficaci praesidio ob­
viam iremus.
Nos igitur, attente et cogitate omnibus in Domino perpensis, motu proprio
certa scientia ac de Apostolicae plenitudine potestatis statuimus ac decrevimus
eos canones iam nunc publicare, qui ad sacramenti matrimonii disciplinam
spectant.
Iam initio, cum ad Codicem conficiendum prima conferrentur studia,
Petrus S. R. E. Presbyter Cardinalis Gasparri, Consilii Praeses Codici canonico
Orientalis Ecclesiae praeparando, ob oculos habitis facilitate et frequentia
necessitudinum, quas orbis terrarum populi et nationes ob nostrae aetatis expe­
ditissimum commeatum inter se nectunt, litteris die xv mensis Septembris
anno 1930 datis, sacros Orientalis Ecclesiae Pastores consulebat, ab iisdem
petens an in expletionem optatorum multis e locis Apostolicae Sedi explica­
torum expedire videretur, ut, quoad fieri posset, ecclesiastica disciplina ad
matrimonialia impedimenta et ad formam ineundi nuptialis foederis pertinens
unius tenoris redderetur,· idque poscebatur, quia ob memoratam eundi et
remeandi facilitatem crebriores habebantur inter homines mixti ritus nuptiae
necnon eo proposito, ut in certitudines de matrimoniorum validitate, eorum
sanctitati nocentes, penitus auferrentur.
Consilium igitur Orientalis Ecclesiae Codici canonico conticiendo, debita
attentione libratis responsis, forme cunctis asseverantibus, eorumdem sacrorum

Can. 4.
§ 1. Matrimonium baptizatorum Validum dicitur ratum, si nondum con­
summatione completum est, ratum et consummatum, si inter coniuges locum
habuerit coniugalis actus, ad quem natura sua ordinatur contractus matri­
monialis ct quo coniuges fiunt una caro.
§ 2. «Celebrato matrimonio, si coniuges simul cohabit a verint, praesumi­
tur consummatio, donec contrarium probetur.
§ 3. Matrimonium inter non baptizatos valide celebratum, dicitur legi­
timum.
§ 4. Matrimonium invalidum dicitur putativum, si in bona fide ad una
saltem parte celebratum fuerit coram Ecclesia, douce utraque pars de eiusdem
nullitate certa evadat.

Can. 0
§ 1. Matrimonii promissio, etsi bilateralis seu sponsalitia, irrita est in
utroque foro, nisi facta fuerit coram parocho aut loci Uierarcha aut sacerdote
cui ab alterutro facta sit facultas assistendi.
§ 2. lo Matrimonii promissioni valide assistit idem parochus vel loci
Uierarcha aut sacerdos ab alterutro designatus qui ex praescripto can. 86,
87 matrimonio valide assisit ;
2o Ille qui matrimonii promissioni assistit obligatione tenetur curandi
ut eius celebratio in libro sponsalium adnotetur.
§ 3. At ex matrimonii promissione non datur actio ad petendam matri­
monii celebrationem; datur tamen ad reparationem damnorum, si qua de­
beatur.
Can. 7

Sacerdos promissioni matrimonii assistens, sponsis catholicis benedi­
ctionem in libris liturgicis praescriptam impertire, si ius particulare id ferat,
ne omittat.
(1) Ti lanium du Motu Proprio Canones eduntur qui aut a paribus L. Ill P. I. Tit. Vll
C. L O. vel minimo discrepant aut in Codice non referuntur.

944

APPENDIX II

CAPUT I.
Η
Η
Π
De iis quae matrimonii
celebrationi praemitti
debent

Can. 12
Publice a parocho denuntietur inter quosnam matrimonium sit contra­
hendum, iure particulari id ferente.

Can. 13

§ 1. Matrimoniorum publicationes fieri debent a proprio sponsonnu
parocho.
§ 2. Si pars alio in loco per sex menses commorata sit post adeptam pu­
bertatem, parochus rem exponat Hierarchae, qui pro sua prudentia vel pu­
blicationes inibi faciendas exigat, vel alias probationes seu indicia super statui
libertate colligendas praescribat.
§ 3. Si qua sit suspicio do contracto impedimento, parochus, etiamsi
brevior fuerit commoratio, consultat Hierarcham, qui matrimonium ne per­
mittat, nisi prius suspicio, ad normam § 2, removeatur.

Can. 14
Publicationes flant tribus continuis diebus dominicis aliisque festis de
praecepto in ecclesia, inter divina officia ad quae populus frequens accedat.

Can. 16
Publicationes ne flant pro matrimoniis quae contrahuntur cum dispen­
satione ab impedimento disparitatis cultus aut mixtae religionis, nisi loci
Hierarcha pro sua prudentia, remoto scandalo, eas permittere opportunum
duxerit, dummodo Apostolica dispensatio, salvo praescripto can. 32, prae­
cesserit et mentio omittatur religionis partis non catholicae.

CAPUT II.
De impedimentis in genere.
Can. 26
§ 1. Impedimentum prohibens secumfert gravo vetitum contrahendi ma­
trimonium; quod tamen irritum non redditur si, non obstanto impedimento,
contrahatur.
§ 2. Impedimentum dirimens et graviter prohibet matrimonium contra­
hendum, et impedit quominus valide contrahatur.
AjS

DE DISCIPLINA MATRIMONII APUD ORIENTALES

945

§ 3. Impedimentum, quamvis ex alterutra tantum parte se habeat, ma­
trimonium tamen reddit aut illicitum aut invalidum.

Can. 27
Publicum censetur impedimentum quod publico ex facto oritur vel quod
alio modo probari in foro externo potest; secus est occultum.

Can. 31

§ 1. Impedimenta gradus minoris sunt:
1θ Consanguinitas in sexto gradu lineae obliquae;
2o Affinitas de qua in can. 67, § 1, n. 1, in quarto gradu lineae obliquae:
et illa de qua in eodem canone § 1, nn. 2, 3, in quovis gradu;
3o Publica honestas in secundo gradu;
4o Cognatio spiritualis;
5o Tutela et cognatio legalis de quibus in can. 71;
6o Crimen ex adulterio cum promissione vel attentatione matrimonii
etiam per civilem tantum actum.
§ 2. Cetera impedimenta dirimentia sunt maioris gradus.
Can. 32
§ 1. Salva ampliore facultate quae ex privilegio vel iure particulari iis
competat, canonica suffragante, locorum Hierarchae, non autem Syncellus
sine mandato speciali, dispensare possunt proprios subditos ab impedimentis
prohibentibus, exceptis impedimentis provenientibus ex mixta religione vel
ex voto in professione minore seu simplici emisso in religione iuris pontificii
vel patriarohalis, et a dirimentibus quae sequuntur:
1° Ab impedimento consanguinitatis in quinto et sexto gradu lineae
ohliquae ;
2° Ab impedimento affinitatis do quo in can. 67, § 1, n. 1, in quarto
gradu lineae obliquae et ab impedimentis de quibus in eodem canone § 1,
nn. 2, 3, in quovis gradu;
3° Ab impedimento honestatis publicae in secundo gradu;
4° Ab impedimento cognationis spiritualis;
5° Ab impedimento cognationis legalis et tutelae;
6° Extra patriarchates, ab impedimento aetatis, non autem ultra
biennium completum.
§ 2. Patriarcha, salva ampliore facultate quae ex privilegio vel iure par­
ticulari ei competat, praeter facultatem do qua in § 1, dispensaro potest:
1° Ab impedimento aetatis, non tamen ultra biennium completum;
2° Ab impedimento criminis do quo in can. 65, n. 1;
3° A quarto gradu consanguinitatis in linea obliqua;
4° Ab affinitatis impedimento de quo in can. 67, § 1, n. 1, in secundo
et ulteriori gradu linoao obliquae;
60 Catpello, De Sacramentis. - V.

946

APPENDIX II

50 A forma celebrationis matrimonii in casu de quo in can. 90, § )
n. 2, gravissima tamen ex causa.
§ 3. Patriarcha potestatem quae ei tribuitur vel agnoscitur in §§ 1, 2,
exercere potest in proprios subditos ubique, et in omnes sui ritus fideles in
patriarchatu actu degentes, etsi domicilium vel quasi-domicilium in aliquaepar·
chia patriarchal us non habeant .
§ 4. Ceterorum impedimentorum dispensatio Sedi Apostolicae reservatur.
§ 5. Si contrahentes ad diversas eiusdem ritus eparchias pertineant vel
ad diversos ritus, dispensatio petatur ab Hierarcha viri, et si vir sit aoatholieus,
ab Hieracha mulieris.
§ 6. Delegato ad universitatem causarum non competit facultas eubdelegandi, nisi expresse ei ad singulos actus concedatur.

Can. 33

Urgente mortis periculo, locorum Hierarchae, ad consulendum conscientiae
et, si casus ferat, légitimâtioni prolis, possunt tum a forma in matrimonii
celebratione servanda, tum ab omnibus et singulis impedimentis iuris eccle­
siastici, sive publicis sive occultis, etiam multiplicibus, exceptis impediments
provenientibus ex sacro presbyteratus ordine et ex affinitate de qua in can. 68,
§ 1, in linea recta, consummato matrimonio, dispensaro proprios subditos
ubique commorantes ct omnes in proprio territorio actu degentes, remoto
scandalo, et, si dispensatio concedatur ab impedimento disparitatis cultus aut
mixtae religionis, praestitis consuetis cautionibus.
Can. 34

§ 1. In iisdem rerum adiunctis de quibus in can. 33 et solum in casibus
in quibus ne loci quidem Hierarcha adiri possit, eadem dispensandi facultate
pollet tum parochus, tum vicarius cooperator, tum sacerdos qui matrimonio,
ad normam can. 89, n. 2, assistit, tum confessarius, sed hic pro foro intenio
in actu sacramentalis confessionis tantum.
§ 2. In casu do quo in § 1, loci Hierarcha censetur adiri non posse, si
tantum per telegraphum vel telephonum ad cum possit recurri.

Can. 35
§ 1. Possunt Hierarchae locorum, sub clausulis in fine can. 33 statutis,
dispensationem concedere ab omnibus impedimentis de quibus in can. 33,
quoties impedimentum detegatur vel, quamvis antea cognitum, tunc solum
ad notitiam Hierarchae aut parochi deferatur cum iam omnia sunt parata
ad nuptias, nec matrimonium, sine probabili gravis mali periculo, differri
possit usque dum a Sedo Apostolica vel, quod attinet ad impedimenta a quibus
dispensare valet, a Patriarcha dispensatio obtineatur.
§ 2. Haec facultas valet etiam ad convaldal ionem matrimonii iam con-

DE disciplina MATRIMONII APUD ORIENTALES

947

tracti, si idem periculum sit in mora nec tempus suppetat recurrendi ad Sedem
Apostolicam vel, quod attinet ad impedimenta a quibus dispensare valet,
ad Patriarcham.
§ 3. In iisdem rerum adiunctis, eadem facultate gaudent omnes de qui­
bus in can. 34, § 1, sub eiusdem canonis clausulis, sed solum ei casus natura
sua vel tantum facto sit occultus et ne loci quidem Hierarcha adiri ad normam
can. 34 possit, vel nonnisi cum periculo violationis secreti.
§ 4. Facultate de qua in § 1 non aufertur Hierarchis potestas dispensandi
a forma in matrimonii celebratione servanda, et ab impedimentis iuris eccle­
siastici in quibus Sedes Apostolica solet dispensare, quoties difficilis sit re­
cursus ad Sedem Apostolicam itemque ad Legatum Romani Pontifici neces­
saria facultate praeditum, et simul in mora sit periculum gravis damni.

Can. 37
Nisi aliud ferat rescriptum S. Poenitentiariae aut, intra limites cuiusque
competentiae, Patriarchae vel loci Hierarchae, dispensatio in foro interno
non sacramentali concessa ab impedimento occulto, adnotetur in libro dili­
genter in secreto curiae archivo asservando, nec alia dispensatio pro foro ex­
terno necessaria, etsi postea occultum impedimentum publicum evaserit;
sed est necessaria, si dispensatio concessa fuerat tantum in foro interno sacramentali.

Can. 38
§ 1. Si petitio dispensationis ad Sedem Apostolicam missa sit, Hierarchae
locorum suis facultatibus, si (pias habeant, ne utantur, nisi ex gravi urgentique
causa, quo in casu statim Apostolicam Sedem de re moneant.
§ 2. Idem servetur ab Hierarchis locorum Patriarchae subiectis, si di­
spensationis petitio missa sit ad Patriarcham.

Can. 40
Si quando cum impedimento seu impedimentis publicis a quibus ex in­
duito dispensare quis potest, concurrat aliud impedimentum a quo dispensare
nequeat, pro omnibus adiri debet Superior qui ab omnibus dispensare possit;
si tamen impedimentum seu impedimenta a quibus dispensare potest, compe­
riantur post impetratam ab eo Superiore dispensationem, suis facultatibus
uti poterit.

Can. 43

Data a Sede Apostolica dispensatio a matrimonio rato et non consummato
vel facta, etiam ab iis qui potestatem habent infra Sedem Apostolicam, li­
centia transitus ad alias nuptias ob praesumpta coniugis mortem, secumfert
semper dispensationem ab impedimento de quo in can. 65, u. 1, si qua opus sit.

918

APPENDIX IT

Can. 45

Dispensationes a publicis impedimentis Hierarchae oratorum cODiniieeas
exsequatur Hierarcha qui litteras testimoniales dedit vel preces transmisit
ad Sedem Apostolicam, vel ad Patriarcham, etiamsi sponsi, quo tempore
exsecutioni danda est dispensatio, relicto illius eparcliiae domicilio aut quasidomicilio in aliam eparchiam discesserint non amplius reversuri, monito tamen
Hierarcha loci in quo matrimonium contrahere cupiunt.

Can. 46
Excepta modica aliqua praestatione ratione expensarum cancellariae
in dispensationibus pro non pauperibus, locorum Hierarchae eorumve officiales,
reprobata quavis contraria consuetudine, nequeunt, occasione concessae di­
spensationis, emolumentum ullum exigere, nisi ad id faciendum expressam
obtinuerint Sedis Apostolicae licentiam aut id sit in probatis Synodis consti­
tutum vel recognitum; et si illegitime exegerint, obligatione restituendi te­
nentur.

Can. 47
Qui ex potestate delegata dispensationem concedunt, in eadem expres­
sam mentionem indulti Superioris delegantis faciant.

DE DISCIPLINA MATRIMONII APUD ORIENTALES

949

CAPUT IV.
il

Can. 60

§ 1. Nullum est matrimonium contractum a persona non baptizata cum
persona baptizata.
§ 2. Si pars tempore contracti matrimonii tanquam baptizata communiter
habebatur aut cius baptismus erat dubius, standum est, ad normam can. 3,
pro validitate matrimonii, donec certo probetur alteram partem baptizat ani
esse, alteram vero non baptizatam.
Can. 62
§ 1. Invalide matrimonium attentant clerici maiore ordine aucti.
§ 2. Subdiaconatui, aeque ac maioribus ordinibus, vis dirimendi matri­
monium tribuitur.

Can. 63

Invalido matrimonium attentant religiosi professione solemni seu maiore
adstricti, item que qui votum castitatis extra professionem maiorem emiserunt,
cui tamen, cx speciali Sedis Apostolicae praescripto, vis addita sit nuptias
dirimendi.

CAPUT III.

Can. 65

De impedimentis prohibentibus.

Valide contrahere nequeunt matrimonium :
1° Qui, perdurante eodem valido matrimonio, adulterium inter se
consummarunt, et fidem sibi mutuo dederunt de matrimonio ineundo vel
ipsum matrimonium, etiam per civilem tantum actum, attentarunt;
2° Qui, perdurante pariter eodem valido matrimonio, adulterium inter
so consummarunt eorumque alter coniugem occidit;
3° Qui mutua opera physica vel morali, etiam sine adulterio, mortem
coniugi intulerunt.
Can. 66

Can. 48
§ 1. Matrimonium prohibet:
1θ Votum publicum castitatis perfectae in professione simplici seu
minore emissum;
2o Votum privatum virginitatis, castitatis perfectae, non nubendi,
amplectendi statum religiosum, et, in ritibus in quibus clerici a recepto subdiaconatus ordine obligatione servandi sacrum caelibatum tenentur, susci­
piendi subdiaconatum vel ordinem maiorem.
§ 2. Nullum votum, uno sollemni seu quod in professione maiore emit­
titur excepto dirimit matrimonium, nisi id speciali Sedis Apostolicae prae­
scripto pro aliquibus statutum fuerit.
.·

Can. 49
In iis regionibus ubi lege civili tutela, vel legalis cognatio ex adoptione
orta, nuptias prohibet, iure canonico matrimonium illicitum est.

§ 1. In linea recta consaguinitatis matrimonium irritum est inter omnes
ascendentes ot descendentes tum legitimos tum naturales.
§ 2. In linea obliqua irritum est usque ad sextum gradum inclusive, ita
tainen ut matrimonii impedimentum toties multiplicetur quoties communis
rtipes multiplicatur.
§ 3. Nunquam matrimonium permittatur, si quod subsit dubium num
partes sint consaguineae in aliquo gradu lineae rectae aut in secundo gradu
lineae obliquae.

950

APPENDIX II

io Consanguinitas computatur per lineas et gradus;
In linea recta, tot sunt gradus quot personae, stipite dempto;
3o Γη linea obliqua, tot sunt gradus quot personae in utroque tractu,
stipite dempto.
Can. 67
§ 1. 1° Affinitas de qua in can. 68, § 1, dirimit matrimonium in linea
recta, in quolibet gradu; in linea obliqua, usque ad quartum gradum inclusive;
2° Affinitas de qua in can. 68, § 2, dirimit matrimonium usque ad
quartum gradum inclusive;
3° Affinitas de qua can. 68, § 3, dirimit matrimonium in primo gradu.
§ 2. Affinitatis de qua in can. 68, § 1, η. 1, impedimentum multiplicatur:
1° Quoties multiplicatur impedimentum consaguiuitatis a quo procedit;
2° Secundo vel ulteriore matrimonio inito cum consanguineo coniugis
defuncti.
Can. 68

§ 1. 1° Affinitas ex digeneia oritur ex matrimonio valido etsi non con­
summato;
2° Viget inter alterutrum coniugcm et alterius consanguineos;
3° Qua quis linea et quo gradu, alterutrius coniugis est consanguineus,
alterius est affinis.
§ 2. lo Iure particulari, affinitas ex digeneia do qua in § 1, η. 1, oritur
etiam inter consanguineos viri et consanguineos mulieris;
2o Ita computatur ut tot sint gradus quot fert summa graduum con­
sanguinitatis quibus uterque affinium distat a coniugibus ex quorum matri­
monio affinitas oritur.
§ 3. lo Iure particulari, affinitas praeterea oritur ex trigeneia seu cx duo­
bus matrimoniis validis, etiam non consummatis, si duae personae matri­
monium contrahant: a) cum una eademquo tertia persona, soluto matrimonio,
unam post alteram, aut b) cum duabus personis inter se consanguineis;
2° Affinitatem ex trigeneia contrahunt alteruter coniux cum iis qui
sunt, cx alio matrimonio, alterius coniugis affines ex digeneia;
3° Haec affinitas, inter alterutrum coniugem et alterius affines, ita
computatur ut qui sunt ex alio matrimonio affines viri ex digeneia, in eodem
gradu sint uxoris affines ex trigeneia, ct vice versa;
4° Quoties haec affinitas viget inter consanguineos quoque unius et
affines alterius coniugis, ita computatur ut tot sint gradus quot fert summa
graduum cum consanguinitatis tum affinitatis cx digeneia quibus uterquo
affinium distat a coniugibus ex quorum matrimonio affinitas oritur.

Can. 70
§ 1. Ea spiritualis cognatio matrimonium dirimit do qua in § 2.
§ 2. lo Ex baptismo spiritualem cognationem contrahit pa trinus cum
baptizato eiusque parentibus ;
'7

DE DISCIPLINA MATRIMONII APUD ORIENTALES

951

2° Si iteretur baptismus sub condicione, cognationem spiritualem pa­
trimis non contrahit, nisi iterum idem adhibitus sit.
Can. 71

Qui lege civili inhabiles ad nuptias inter se ineundas habentur ob tutelam
vel ob cognationem legalem ex adoptione ortam, nequeunt vi iuris canonici
matrimonium inter se valide contrahere.

CAPUT V.
H
H
De consensu matrimoniali.

Can. 74

§ 1. Error in persona invalidum reddit matrimonium.
§ 2. Error in qualitate personae, etsi det causam contractui, matrimonium
dirimit tantum:
1° Si error qualitatis redundet in errorem in persona;
2° Si persona libera matrimonium contrahat cum persona quam li­
beram putat, cum contra sit serva, servitute proprie dicta.

Can. 78
§ I. Invalidum quoque est matrimonium initum ob vim vel metum gra­
vem extrinsecus et iniuste incussum ad extorquendum consensum.
§ 2. Nullus alius metus, etiamsi det causam contractui, matrimonii nullitatem secumfert.
Can. 80
§ 1. Matrimonium contrahi nequit per procuratorem, nisi Ilierarcha loci
in casu singulari hanc facultatem scripto dederit.
§ 2. Ilierarcha loci hanc facultatem dare potest tantum in casu neces­
sitatis, id est si contrahentes, ob gravem causam, sacerdoti se una simul si­
stere nequeunt.
Can. 82
§ 1. Ut matrimonium per procuratorem valide celebretur, servandae
sunt normae can. 85 et 86.
§ 2. Coniuges, cum simul fuerint, benedictionem de qua in can. 91 a
sacerdote ad normam horum canonum designato recipere ne negligent.
Can. 83
Matrimonium sub condicione contrahi nequit.

952

APPENDIX II

CAPUT VI.
Ill
De forma celebrationis matrimonii.

Can. 85
§ 1. Ea tantum matrimonia valida sunt quae contrahuntur ritu sacro,
coram parocho, vel loci Hierarcha, vel sacerdote cui ab alterutro facta sit fa­
cultas matrimonio assistendi et duobus saltem testibus, secundum tamen
praescripta canonum qui sequuntur, et salvis exceptionibus de quibus in cami.
89, 90.
§ 2. Sacer censetur ritus, ad effectum de quo in § 1, ipso interventu sa­
cerdotis adsistentis ac benedicentis.

Can. 86
§ 1. Parochus et loci Hierarcha valide matrimonio assistunt:
lo A die tantummodo initae legitime administrationis beneficii, vel
initi officii, nisi per sententiam fuerint excommunioati vel interdicti vel suspensi
ab officio aut tales declarati;
2o Intra fines dumtaxat sui territorii sive contrahentes sunt subditi,
sive non subditi, modo sint sui ritus;
3° Dummodo neque vi neque metu gravi constricti requirant excipiantque contrahentium consensum.
§ 2. Matrimonio fidelium diversi ritus valide assistit Hierarcha loci ct
parochus qui ad normam § 3, nn. 2-4 est eorum proprius Hierarcha vel parochus,
§ 3. 1° Nisi aliud statuatur, sive per domicilium sive per quasidomicilium
suum quisquis parochum et Hierarcham proprii ritus sortitur;
2° Deficiente parocho pro fidelibus alicuius ritus, horum Hierarcha
designet alius ritus parochum, qui eorundem curam suscipiat, postquam idem
Hierarcha habuerit consensum Hierarchae parochi designandi;
3° Extra territorium proprii ritus, deficiente huius ritus Hierarcha,
habendus est tamquam proprius, Hierarcha loci. Quodsi plures sint, illo ha­
bendus est tamquam proprius, quem designaverit Sedes Apostolica vel, ob­
tento eiusdem consensu, Patriarcha, si iure particulari cura fidelium sui ritus
extra patriarchatus commorandum ei commissa est.
4° Proprius vagi parochus vel Hierarcha est sui ritus parochus vel
Hierarcha loci ubi vagus actu commoratur; deficiente parocho vel Hierarcha
sui ritus, serventur normae in nn. 2, 3 statutae;
5° Illorum quoque qui non habent nisi eparohiale domicilium vel quasi­
domicilium, parochus proprius est parochus loci in quo actu commorantur.

DE DISCIPLINA MATREMOND APUD ORIENTALES

953

Can. 87

§ 1. lo Parochus et loci Hierarcha, qui matrimonio possunt valide as­
sistere, possunt quoque alii sacerdoti facultatem dare ut intra fines sui terri­
torii determinato matrimonio assistat, dummodo id expresse faciant, et sa­
cerdos sit determinatus; possunt quoque eidem sacerdoti concedere faculta­
tem subdelegandi alium determinatum sacerdotem, qui illi matrimonio as­
sistat;
2° Vicario cooperatori concedi potest a parocho vel a loci Hierarcha
etiam facultas generalis assistendi matrimoniis; qua obtenta, ipse facultate
subdelegandi gaudet, ut in n. 1;
3° Facultas concessa contra praescriptum nn. I, 2 irrita est.
§ 2. Facultas de qua in § 1, n. 1, ne concedatur, nisi expletis omnibus quae
ius constituit pro libertate status comprobanda.
§ 3. Locorum Hierarchae administrationem fidelium diversi ritus ad
normam iuris gerentes dare possunt cuiusvis orientalis ritus rectoribus eccle­
siarum vel aliis sacerdotibus, curam fidelium, parocho proprii ritus orborum,
habentibus, generalem facultatem assistendi matrimoniis fidelium ritus orien­
talis, etsi a ritu rectoris vel presbyteri diversi.
Can. 88
§ 1. Parochus autem vel loci Hierarcha matrimonio licite assistunt :
1° Postquam sibi legitime constiterit de libero statu contrahentium ad
normam iuris;
2° Postquam, insuper, sibi constiterit de domicilio vel quasi-domicilio
vel menstrua commoratione aut, si de vago agatur, actuali commoratione
alterutrius contrahentis in loco matrimonii;
3° Habita, si condiciones deficiant de quibus in n. 2, licentia parochi
vel Hierarchae domicilii vel quasi-domicilii aut menstruae commorationis
alterutrius contrahentis, nisi vel de vagis actu itinerant ibus res sit, qui nullibi
commorationis sedem habent, vel gravis necessitas intercedat quae a licentia
petenda excuset.
§ 2. Parochus, si ita ferat ius particulare, ut matrimonio licite assistat,
indiget insuper licentia Hierarchae loci.
§ 3. Matrimonium coram sponsi parocho celebretur, nisi vel legitima
consuetudo aliud ferat vel iusta causa excuset ; matrimonia autem catholicorum
mixti ritus, in ritu viri et coram eiusdem parocho sunt celebranda, nisi vir,
domicilium vel quasi-domicilium habens in regione orientali, consentiat ut
matrimonium ritu sponsae et coram huius parocho celebretur.
§ 4. Parochus qui sine licentia iure requisita matrimonio assistit, emo­
lumenta stolae non facit sua, eaque proprio contrahentium parocho remittendi
obligatione tonetur.

954

APPENDIX II

DE DISCIPLINA MATRIMONII APUD ORIENTALES

955

Can. 89

Si haberi vel adiri nequeat sine gravi incommodo parochus vel Hierarcha
vel sacerdos cui facultas assistendi matrimonio facta sit ad normam canonum
86, 87:
lo In mortis periculo validum et licitum est matrimonium contractum
coram solis testibus; et etiam extra mortis periculum, dummodo prudeuter
praevideatur eum rerum statum esse per mensem duraturum;
2o In utroque casu, si praesto sit quivis alius catholicus sacerdos qui
adesse possit, vocari et, una cum testibus, matrimonio assistere debet, salva
coniugii validitate coram solis testibus.
Can. 90
§ 1. Ad statutam superius formam servandam tenentur:
lo Omnes in catholica Ecclesia baptizati et ad eam ex haeresi aut schi­
smate conversi, licet sive hi sive illi ab eadem postea defecerint, quoties inter
se matrimonium ineunt;
2o lidem, de quibus in n. 1, si cum acatholicis, sive baptizatis sive non
baptizatis, etiam post obtentam dispensationem ab impedimento mixtae
religionis vel disparitatis cultus, matrimonium contrahant.
§ 2. Firmo autem praescripto § 1, n. 1, acatholici baptizati, si inter so
vel cum acatholicis non baptizatis contrahant, nullibi tenentur ad catholicam
matrimonii formam servandam.
Can. 91

Extra casum necessitatis, in matrimonii celebratione serventur ritus
et caeremoniae in libris liturgicis ab Ecclesia probatis praescriptae aut le­
gitimis consuetudinibus receptae.

Can. 92
§ 1. Celebrato matrimonio, parochus vel qui eius vices gerit, quamprimum
describat in libro matrimoniorum nomina coniugum ac testium, locum et
diem celebrati matrimonii, dispensationem, si dispensatio locum habuit, eiusque auctorem una cum impedimento eiusque gradu, atque alia secundum modum
in libris liturgicis et a proprio Hierarcha praescriptum ; idque licet alius sa­
cerdos facultate vel a se vel a Hierarcha obtenta matrimonio adstiterit.
§ 2. Praeterea, parochus in libro quoque baptizatorum adnotet coniugem
tali die in sua paroecia matrimonium contraxisse, Quod si coniux alibi baptizatus fuerit, parochus notitiam init i matrimonii ad parochum, apud quem
coniugis baptismus ad normam canonum adnotandus est, per se vel per curiam
episcopalem transmittat, ut matrimonium in baptizatorum librum referatur.
§ 3. Quoties matrimonium ad nonnam can. 89 contrahitur, sacerdos,
si eidem adstiterit, secus tum testes tum contrahentes curare debent ut initum
coniugium in praescriptis libris quamprimum adnotetur.

CAPUT VIII.
II
II
De tempore et loco celebrationis matrimonii

Can. 97
§ 1. Matrimonium quolibet anni tempore contrahi potest, firmo prae­
scripto § 2.
§ 2. Tempore sacro ante Nativitatem Domini et Magnae Quadragesimae,
necnon aliis temporibus iure particulari statutis, vetatur ipsa nuptiarum ce­
lebratio vel tantum sollemnitas in ea, ad normam iuris particularis.
§ 3. Hierarchae tamen locorum possunt, ex iusta causa, vetito tempore
permittere sive ipsam nuptiarum celebrationem sive sollemnem earumdem
benedictionem, monitis sponsis ut a pompae apparatu abstineant.

Can. 98
§ 1. Matrimonium celebretur in ecclesia paroeciali; in alia autem ecclesia
vel oratorio sive publico sive semi-publico celebrari non poterit, nisi cum li­
centia Hierarchae loci vel parochi.
§ 2. Hierarchae locorum iusta tantum ac rationabili de causa permittere
possunt matrimonii celebrationem in aedibus privatis, non autem in ecclesiis
vel oratoriis sive seminarii sive religiosarum, nisi urgente necessitate, et op­
portunis adhibitis cautelis.

CAPUT IX.
II
II
De matrimonii
effectibus.

Can. 103
Legitimi sunt filii concepti aut nati ex matrimonio valido vel putativo.

Can. 104
§ 1. Pater is est quem iustae nuptiae demonstrant, nisi evidentibus argu­
mentis contrarium probetur.
§ 2. Legitimi praesumuntur filii qui naii sunt saltem post centum octo­
ginta dies a dio celebrat i matrimonii, vel intra torcentos dies a die dissolutae
vitae coniugalis.

956

APPENDIX IL

CAPUT X.
De separatione coniugu: II
Art. I. — De dissolutione vinculi.
Can. 108

Matrimonium non consummatum inter baptizatos vel inter partem bapti·
zatam et partem non baptizatam, dissolvitur tum ipso iure per maiorem seu
sollemnem professionem religiosam, tum per dispensatione a Romano Ponti­
fice ex iuxta causa concessam, utraque parte rogante vel alterutra, etsi altera
sit invita.

Art. TI. — De separatione tori, mensae et habitationis.
Can. 120
§ 1. lo Si alter coniux sectae acatholicae nomen dederit ; si prolem acatholice educaverit; si vitam criminosam et ignominiosam ducat; si grave seu
animae seu corporis periculum altori facessat; si saevitiis vitam communem ni­
mis difficilem reddat, haec aliaque id genus, sunt alteri coniugi totidem legi­
timae causae discedendi, auctoritate Ilierarchae loci, et etiam propria auctori­
tate, si de iis certo constet et periculum sit in mora.
2o Iu omnibus his casibus, causa separationis cessante, vitae consuetudo
restauranda est; sed si separatio ab Hierarcha pronuntiata fuerit ad certum
incertumve tempus, coniux innocens ad id non obligatur, nisi cx decreto
Hierarchae vel exacto tempore.
§ 2. Etiam coniux ab altero malitiose desertus obtinere potest decretum
separationis ab Hierarcha loci ad certum incertumve tempus ad normam
§ 1, n. 2.

CAPUT XI.
II
De matrimonii
convalidatione.

Art. II. — De sanatione in radice.
Can. 128
§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu
natura sua sufficiente, sed, ad ius quod attinet, inefficaci ob dirimens impedi­
mentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice
sanari, dummodo consensus perseveret.

1
DE DISCIPLINA MATRIMO ΝΠ APUD ORIENTALES

957

11

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis
vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in
radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti.

II
B·

Can. 130
§ 1. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede, firmo
praescripto §2.
§ 2. Patriarcha potitur facultate concedendi sanationem in radice si
validitati matrimonii obstat tantum defectus formae celebrationis vel impe­
dimentum a quo ipse dispensare potest.
Nos autem per Apostolicas has Litteras motu proprio datas supra recen­
sitos canones promulgamus oisdemque vim legis christifidelibus Ecclesiae Orien­
talis tribuimus, ubique terrarum hi sunt et tametsi Praelato diversi ritus
sunt subiecti. Simulae per Apostolicas has Litteras huiusmodi canones vigere
coeperint, sua destituentur vi quodlibet statutum, sive generale sive particulare
vel speciale, etiam latum a Synodis speciali forma adprobatis, quaelibet praescriptio et consuetudo adhuc vigens, sive generalis, sive particularis ita ut
disciplina sacramenti matrimonii unice iisdem canonibus regatur, neque am­
plius ius particulare iis contrarium vigorem habeat nisi quando et quantum
in iis admittatur.
Ut autem huius Nostrae voluntatis notitia tempestive ad ornnes, quorum
res interest, perveniat, volumus et constituimus, ut Apostolicae hae Litterae
motu proprio date a die secundo mensis Maii an. mcmxxxxix, festo S. Athaenasii, Pontificis et Doctoris, exsecutionem suscipere incipiant, quibuslibet
contrariis non obstantibus, etiam peculiarissima mentione dignis.
Datum Romae apud S. Petrum, die xxn mensis Februarii, in festo Ca­
thedrae S. Petri in Antiochia, anno MCMXXXXIX, Pontificatus Nostri decimo,
PIUS PP. XII

L·

;
■

1 1

I H

F"

fn

I

DE IURE MATRIMONIALI VIGENTE IN ITALIA

APPENDIX HI.

DE IURE MATRIMONIALI VIGENTE IN ITALIA (1)

932. Art. 34 Concordati. — Ius matrimoniale, ex Concordato fe­
liciter inito inter S. Sedem et Gubernium italicum die 11 febr. 1929
inductum, paucis ita enuntiatur in art. 31. eiusdem Concordati:
« Lo Stato italiano, volendo ridonare all’istituto del matrimonio,
che è base della famiglia, dignità conforme alie tradizioni cattoliche
dei suo popolo, riconosce al sacramento dei matrimonio, disciplinato
dal diritto canonico, gli effetti civili.
« Le pubblicazioni dei matrimonio come sopra saranno effettuate,
oltre che nella chiesa i arrocchiale, anche nella casa coniunalc.
« Subito dopo la celebrazione il parroco spiegherà ai coniugi gli
effetti civili dei matrimonio, dando lettura degli articoli dei codice
civile riguardanti i diritti ed i doveri dei coniugi c redigerà 1’atto di
matrimonio, dei quale entro cinque giorni trasmetterà copia integrate
al comune, affinchc* venga trascritto nei registri dello stato civile.
«Le cause concernenti la nullité, del matrimonio e Ia dispensa
dal matrimonio rato e non consumato sono riservate alia competenza dei tribunali e dei dicasteri ecclesiastici.
«I provvedimenti e le sentenze legislative, quando siano divenute
definitive, saranno portate al supremo tribunale della segnatura, il
quale controllerà se siano state rispettate le norme del diritto cano­
nico relative alla competenza dei giudice, alla citazione ed alla legittima rappresent an za o contumacia delle parti.
(1) Cfr. Badii C., Siste ma det diritto matrimoniale italiano, Roma 1932; Bogginno-Picn.
II matrimonio nel diritto canonico, Torino 1936; Falco M., Diritto matrimoniale concordatario
e principi di ordine pubblico, Padovn 1931; Ravà A., II matrimonio seconda it nuovo ordinamtnto
italiano, Padova 1929; Grisostomi-Marini, II diritto matrimoniale nellc recenti disporirieni
legislative, Roma 1929; Vaesilll, Lesioni di diritto matrimoniale, Padova 1932; Stocchlcro,
II matrimonio in Italia dopo il Concordato, Vicenza 1932; Lagri, II matrimonio dopo il Concor­
dato, Firenze, 1929; Cappello, Il matrimonio in Italia, in Civiltà Cattolica, 1931, quad. 1940 ss,;
Suluoci II matrimonio dopo il Concordato Ira la S. Sede c ΓItalia. Torino 1930; Jcinolo, Que·
slionicontroverse nel nvmo diritto matrimonial· italiano, in (Kurisprudenza Italiana, IV, 1929;
Sohlappoli, Il matrimonio nel diritto canonico e civile, Napoli 1929; Guerra, Il matrimonio
nel nuovo ordinament» italiano e seconda il diritto canonico, Napoli 1930; Bosco,
nuere kggi
sui matrimonio, Roma 1930; Krauss R., Dunti controversi dei nuovo diritto matrimoniale dUMia,
Napoli 1931; Jemolo, II matrimonio, Torino 1937, etc.; Del Giudice, II matrimonio nd dirittecanonico c nel diritto concordatario italiano, Milan© 1946,

959

«1 detti provvedimenti e sentenze definitive coi relativi decreti
dei supremo tribunale della segnatura saranno trasmessi alia corte di
appello dello Stato competente per territorio, la quale, con ordinanze
emesse in camera di consiglio, li renderà esccutivi agli effetti civili
ed ordinerà che siano annotati nei registri dello stato civile a margine
delTatto di matrimonio.
«Quanto alie cause di separazione personale, la Santa Sede con­
sente che siano giudicate dall’autorità giudiziaria civile ».

933. Documenta spectanda. — Ex parte S. Sedis accessit Instructio
S. Congrcg. de Sacramentis diei 1 iul. 1929 «ai Rev.mi Ordinari d’Italia,
e per essi ai parroci, circa 1’esecuzione dell’art. 34 del Concordato» (2).
Ex parte Status italici, habetw lex 27 maii 1929, n. 847, sub
titulo: « Disposizioni per 1’applicazione dei Concordato 11 febbraio 1929
ira la Santa Sede e 1’Italia, nella parte relativa al matrimonio ».

934. Praecipua attendenda, ad praxim quod attinet, haec sunt:
1° Quidam censent, legem 27 maii 1929 coarctare sensum
art. 34 Concordati, seu vim atque efficaciam verborum praefati ar­
ticuli restringere, ita ut dicant praedictam legem esse aut certe aut
saltem probabiliter anti-constitution alem (3).
Omnino id negandum. Si lex revera coarctaret sensum art. 34
Concordati, qua talis nullum haberet valorem iuridicum. Concordatum
quippe est pactum bilaterale, ideoque nonnisi mutuo utriusque paci­
scentis consensu potest fieri restrictio, secus profecto lex dicenda foret
anti-costitutionalis seu anti-iuridica. Qucd cederet in gravem ipsius
legislatoris irreverentiam: propterea negandum.
Hinc est, quod, proprie et iuridice loquendo, matrimonium quod­
eumque ad normam art. 34 Concordati rite initum secundum ius
canonicum, adnotari et civiles effectus consequi valet.
«Innanzi tutto, ait Grisostcmi-Marini (1. e.), sebbene il diritto
matrimoniale tragga il suo fondamento dall’art. 34 del Concordato,
il quale paria in genere del Sacramento dei matrimonio, è notcvole
che la Legge del 27 maggio 1929, η. 847, destinata a dare attuazione
all’art. 34 medesimo, non parti altro ehe del matrimonio celebrato dinanzi a un ministro del culto cattolico... Questa esclusione, che dal
punto di vista costituzionale non puô dar luogo a serie préoccupazioni, dimostra come il nostio legislatore siasi ispirato ad uua conce(2) A. A. S., XXT, p. 351.
(3) Cfr. Grisostoîni-Marinl, Π
lUlluuo (octobre 1932), p. 7 8.

di /aniialia. Rcluzionc. Primo Congresso glurldico

I

960

APPENDIX III

zione più ristretta, ma più concreta dal punto di vista sacramentale
del matrimonio ».
2° Fit locus adnotationi matrimonii in regestis status civilis
in ordine ad effectus civiles, etiam si non praecesserint publicationes
municipales ad normam art. 70 ss. Codicis civilis italici, nec ulla
data fuerit attestatio ab officiali civili de absentia impedimentorum,
exceptis hisce casibus: «a) se anche una sola delle persone unite in
matrimonio risulti legata ad altro matrimonio valido agli effetti
civili, in qualunque forma celebrato; b) se le persone unite in matri­
monio risultino già legate tra loro da matrimonio valido agli effetti
civili, in qualunque forma celebrato; c) se il matrimonio sia stato
contralto da un interdetto per infermità di mente» (art. 12 et 13
legis 27 maii 1929).
Postrema limitatio, cum agatur de matrimonio valide iam cele­
brato ad normam iuris, et quidem valide celebrato coram Deo et
Ecclesia etiam ex capite requisitae mentis discretionis, nullatenus
sustinetur. Optandum, proinde, ut plane eliminetur.
3° Item fit locus adnotationi in regestis status civilis matrimonii
rite celebrati ad normam can. 1098.
4° Pariter fit locus adnotationi matrimonii extra Italiam rite
initi, dummodo normae praescriptae adamussim serventur· (4).
5° Dispensatio super matrimonio rato et non consummato itemque declaratio nullitatis matrimonii, legitime pronunciata a compe­
tente auctoritate ecclesiastica, et cum civili auctoritate, servatis
servandis, communicata, effectum sortitur etiam in foro civili, ad
effectus civiles matrimonii quod attinet.
6° Solutio matrimonii legitimi ex potestate vicaria R. Pontificis
aequiparanda est dispensationi matrimonii rati et non consummati,
cum tale revera illud sit.
Id, iuridice et proprie loquendo, videtur applicandum quoque,
attento art. 34 Concordati, solutioni matrimonii legitimi ex Privi­
legio Paulino, cum agatur de vera solutione prioris coniugii. Proinde
norma quae valet pro dispensatione seu solutione matrimonii rati
ct non consummati valet, ob paritatem rationis, etiam pro isto casu.
Enixe optandum, ut practice id admittatur, praeiudiciis quibuslibet
penitus amotis (5).
(4) Cfr. nnldaeanri A., II matrimonio dei cUtadini aWestero rispctlo aWordinamento giu
ridico i taliano. p. 12 es.
(5) Cfr. Avv. Lulerl Cip alti, II Privilegio Paolino nel Concordato, p. 2 ss.; C. Badii, Intono
al Privilegio Paolino, In Diritto Ecclesiastico. 1931, n. 1; Cappello, II matrimonio in Italia
in Civiltà Callolica, 1931, quad. 1940, p. 121 ss.

DE IURE MATRIMONIALI VIGENTE IN ITALIA

961

7° Matrimonium sub conditione celebratum coram Ecclesia
test, servatis servandis, adnotari atque effectus civiles obtinere, saltem
in iis casibus in quibus de apposita conditione non constet ex matri­
monii testimonio ad municipium transmisso (6).
Item adnotari potest matrimonium rite initum cum dispensatione
super forma (can. 1013), vel solo praesente parocho (can. 1044), vel
praesentibus tantum testibus aut praesente dumtaxat sacerdote, vel
cum dispensatione super impedimento disparitatis cultus, vel per
procuratorem, ad normam can. 1089, 1091. Pariter matrimonium
conscientiae, de quo in can. 1104 ss.
Ratio est, quia, ut recte animadvertit Vassalli, «la legge dei
27 maggio 1929 attua in pieno il principio, per cui è il diritto cano­
nico che da solo rego la il matrimonio di coloro che celebrano il
matrimonio in facie Ecclesiae, e il matrimonio cosi celebrato è produttivo degli effetti civili; il che è ossequio alia norma fondamentale
scritta nelTart. 34 dei Concordato » (7).
Etiam matrimonium valide initum in facie Ecclesiae, quod tran­
scriptum non fuerit in regestis status civilis, potest interdum effectus
iuridicos producere, v. g. quoad hereditatem, conditionem vidui­
tatis, etc. Do hac re scite disserit Badii (8).

935. 8. « La trascrizione dell’atto di matrimonio, che per qualsiasi causa sia stata omessa, puô essere richiesta in ogni tempo da
chimique vi abbia intéressé, quando le condizioni stabilite dalla legge
sussistevano al momento della celebrazione dei matrimonio e non
siano venute meno successivamente » (art. 14 legis 27 maii 1929).
9° Si partes ligantur aliquo impedimento, v. g. consanguinitatis,
ab ipso Codice civili admisso, non requiritur — in ordine ad tran­
scriptionem matrimonii eiusque effectus civiles — dispensatio obtenta
quoque a potestate civili (9).
10° Matrimonium ex dispensatione super impedimento dispari­
tatis cultus rite celebratum, licet iuxta veriorem sententiam non sit
sacramentum, potest nihilominus adnotari et civiles effectus consequi.
Contraria opinio iuridico fundamento plane destituta videtur.
(9) Ofr. M. Lotnbardl, II matrimonio condisionato, in Ilivista di diritto prirato, 1931, n. 3;
V. Moicol, Salta traierisione dll'alto di matrimonio canonico celebrato sotto condiziont, 1931,
p. 4 88.
(7) Viuwalll F., profosejre neU'Unlvoraltà di Hoiih, L doni di diritto matrimoniale, u. 59.
(8) Op. cit., pag. 118 ss.
(9) Instructio S. O. <ie Sacramenti», 1 aug. 1930. Cfr. Robuttati, Delia competenza a
dispensare da impedimenti al matrimonio etc., Genova 1930, ρ. 22 es.

962

APPENDIX ΠΙ

11° Si forte in actu celebrationis matrimonii art. 130,131 et 132
Codicis civilis lecti non fuerint, postea legi poterunt. Ex defectu
autem huiusmodi lectionis, absolute excludenda non est transcriptio
matrimonii (10).
12° Legitimatio prolis naturalis, ante matrimonium genitae, fieri
potest a parocho in ipso actu celebrationis matrimonii, etiam ad
effectus civiles quod attinet.

936. Publicationes et transcriptio. — An publicationes fieri debeant
«nel Comune di residenza degli sposi, oppure in quello dove trovasi
la parrocchia nel caso che questa comprenda frazioni appartenenti
a diversi Comuni ».
Publicationes faciendae sunt « nel Comune ove ciascuno degli sposi
ha la sua residenza ».
Tamen «la richiesta delle pubblicazioni deve farsi al solo ufiiciale
dello stato civile che sarebbe competente a celebrare il matrimonio
civile », attento art. 65 R. Decreti 15 nov. 1865, n. 2602.
Contre vertitur «se il Comune competente a ricevere la trascrizione sia quello ove trovasi la chiesa parrocchiale o quello di resi­
denza degli sposi e ove furono fatte le pubblicazioni ».
Ibi matrimonium adnotandum est, ubi fuit celebratum seu ubi
reperitur ecclesia paroecialis. Municipium debet notitiam dare offi­
ciali civili loci ubi nupturientes commorantur.
Quaeritur « se le copie dell’atto di matrimonio debbano essere
rilasciate dal parroco o dall’ufiiciale dcllo stato civile, ovo è awenuta
la trascrizione ».
Huiusmodi testimonia seu exemplaria exhibenda sunt a parocho.

937. Quaeritur « se la giurisdizione ecclesiastica si estenda anche
ai matrimoni religiosi celebrati da cittadini italiani alTestero e produttivi di effetti civili ».
Respondendum affirmative (11).
Pariter quaeritur « se il principio canonico per cui non si dà passaggio in giudicato delle sentenze di nullità, possa essere applicato
anche dopo che la sentenza fu resa esecutiva agli effetti civili».
(10) Cfr. D’A. rack, La lettura degli articoli 130, 131 c 132 dei Codice civile della nuova
legidazione concordataria relativa al matrimonio, p. les.; Badii, Sistema dei diritto matrimonial*
italiano, p. 113 s. Plures sententiae a tribunalibus id confirmant.
v?
(11) Cfr. Badii, op. cit., p. 116; Vassalli, Lezioni di dirit to matrimonialep. 149; Baccari,
La trascrizionc agli effetti civili dei matrimonio canonico contraito alVcstero, in Diritto concordatario, 1938, p. 53.

DE HIKE MATRIMONIALI VIGENTE IN ITAJLIA

963

Sententia affirmativa vera est (12).
a È proponibile il ricorso per cassazione contre il prowedimento
coi quale la Corte d’appello ordina o nega la trascrizione negli atti
dello stato civile di un matrimonio religioso preconcordatario ».
«La trascrizione negli atti dello stato civile di un matrimonio reli­
gioso preconcordatario è consentit» anche dopo la morte di uno dei
coniugi, quando risulti che il ricorso sia stato firmato e presentato
anteriormente da entrambi i coniugi » (13).
«Non impedisce la trascrizione di un matrimonio religioso pre­
concordatario la morte di uno dei coniugi awenuta nelle more della
prescntazione alia Corte di Appello della relativa istanza, quando
questa risulti sottoscritta anche dal coniuge deceduto. Ma gli effetti
civili decorreranno sempre, per tutti i fini, dal giorno dell’awenuta
trascrizione, e non potranno farsi risalire al momento in cui il defunto era tuttora in vita » (Cass. Regno, 9 iul. 1937; Diritto Eccl.
1937, p. 461).
Parochus alius ve sacerdos, qui matrimoniis assistit, munus pu­
blici officialis civilis minime gerit. Nec obstant nonnullae contrariae
decisiones latae a tribunalibus.

938. Efficacia sententiae ecclesiasticae. — «L’art. 22 della legge
27 maggio 1929, η. 847, disponendo che la sentenza dell’autorità
ecclesiastica, che pronunzi la nullità di un matrimonio religioso, cele­
brato prima dell’attuazione della legge suddetta, produce il suo effetto
anche riguardo al matrimonio civile, quando la nullità sia stata
pronunciata per una causa ammessa dal Codice civile, si riferisce
alia causa giuridica obiettiva della nullità, indipendentemente non solo
dalle limitazioni e restrizioni poste dal Codice civile per 1’esercizio
di detta azione, ma anche del riesame della fattispecie, ritenuta
dal giudice ecclesiastico come causa di nullità.
« La nullità, portanto, di un matrimonio pronunziata dal giudice
ecclesiastico per mancanza di consenso, derivante dall’avere gli sposi
dichiarato per iscritto, antecedentemente al matrimonio, di unirai
in modo di non aver figli e da far cessare il vincolo matrimoniale
se fosse cessato 1’affetto di uno dei coniugi, produce il suo effetto
anche nci riguardi dei matrimonio civile » (14).
(12) Cfr. D’AvftOk, Sulla man-mnza d-lla « rr.« indicata » nulle, sentence ecclesiastiche matri­
moniali resc esecuiive agli effetti civili, Roina 1932, p. 23 ss.
(13) Corte di Cassiziono del Regno, Soz. 1 civile; udlonza 5 marzo 1932; Foro Italiano,
I, faec. 23-24, pag. 17 ’1 ss.
(It) Cass. Regno, 19 maii 1931; iul. 1937; 27 iul. 1937; Diritto Eccl. 1934, p. 280; 1937,
p. 320; 1938, p. 48.

964

APPENDIX Ill

939. An receptio iuris canonici sit admittenda. — Matrimonium,
cui tribuuntur effectus civiles, illud est, quod celebratur iuxta ius
canonicum, in genere et universim consideratum, non autem iuxta
eas tantum normas iuris canonici, quae vigebant tempore initi Con­
cordati inter S. Sedem et Gubernium italicum. Hinc quaestio de
receptione (rinvio ricettizio o materiale, rinvio formale) admittenda,
necne.
Scii, controvertitur, utrum ius matrimoniale canonicum fuerit a
Statu italico ex art. 34 Concordati vere receptum, num receptum
formaliter an materialiter.
« Gli autori si sono divisi in due schicre: i fautori della natura
ricettizia di esso, e i negatori di questa. Alia prima appartengono,
principalmente, il Vassalli, il D’Amelio, lo Schiappoli, il GrisostomoMarini, il Rocco e il De Ruggiero. Alla seconda, il Ravà, il Del
Giudice, il Falco e lo Jcmolo » (15).
«Il regime concordatario, ait egregie Baldassari, importa che
10 Stato deve riconoscere gli effet ti civili al matrimonio disciplinato
dal diritto canonico: il rinvio, quindi, è fatto al diritto matrimoniale
della Chiesa cattolica in genere, non già al diritto matrimoniale
della Chiesa cattolica in vigore al momento della stipulazione del
Concordato. Cià non puà negarsi » (16).
«Non essore dubio, docet Jcmolo, che lo Stato abbia inteso che
11 matrimonio canonico venisse regolato non dal diritto della Chiesa
oggi vigente, ma dal diritto della Chiesa puramente e semplicemente,
con assoluta liber!à per la Chiesa di variare il suo diritto attuale » (17).

940. Causae separationis. — Quamvis causae separationis coniugum
cognosci ac definiri possint a tribunali civili ex art. 34 Concordati,
Episcopi tamen potestatem huiusmodi causas cognoscendi adhuc re­
tinent. Expedit nihilominus ut abstineant ab illis cognoscendis, nisi
agatur de causis separationis ob peculiare motivum spirituale seu
fidei et religionis, de quo in can. 1131, § 1.
Magistratus civilis competens est circa causas separationis co­
niugum etiam quoad matrimonia quae celebrata fuerunt ante Con(15) Cfr. Vassalli, II matrimonio net regime del Concordato fra Vitalia e la S. Sede, Ocnovft
1929, pag. 20; Grisostoml-Mariui, op. cit., pag. 19; llnvu, op. cit., png. 13; Krauss, op. cit.
pag. 3.
(16) Baldassari A., op. cit., pag. 67.
(17) Questioni controverse del nuovo diritto matrimoniale. ita'iano, in (liurisprudenta Ita­
liano, 1929, IV, png. 275.

DE IURE MATRIMONIALI VIGENTE IN ITALTA

965

cordatum, quia art. 34 non distinguit inter matrimonia ante vel post
Concordatum inita.
Gravis exsistit controversia circa competentiam tribunalis eccle­
siastici quoad matrimonia celebrata ante Concordatum, in ordine
ad effectus civiles; scii, num sententia lata a tribunali ecclesiastico
sortitura sit effectum in foro civili, necne (18).
ii
Profecto affirmandum,
perspecto textu articuli 34 Concordati et
line legis. lurisprudentia praevalens id confirmat.
(18) Cfr. Del Giudice, Sui potot ffiurisdisionalc dei Tribunali ecctoiatici nr.Ut cause di
nullità dei matrimoni prcconcordatari, Padova 1931; Falco, La fjiurisdizionc dei tribunali ddlo
Stab) suile, azioni di annullamcnto di matrimoni prcconcordatari, Padova 1931; Capalti. La
nullità dei matrimoni ecclesiastici prcconcordatari t i loro efletlicivili, Città di Castello 1931;
Jcmolo, Tribunali dclla Chtoa t Tribunali dello Stato nei regime degli Accordi Lateranensi,
in Archivio Giuridico, ottobre 1929.

EPISTOLA ENC. LEONIS ΧΙΠ « ARCANUM ’

ALLEGATUM I

EPISTOLA ENCYCLICA SSMI D. N. LEONIS PP. XIII
De matrimonio Christiano.

VENERABILIBUS FRATRIBUS PATRIARCHIS PRIMATIBUS ARCUIEPISCOPIS ET EPI­
SCOPIS

UNIVERSIS

CATHOLICI

ORBIS

GRATIAM

ET

COMMUNIONEM CUM

APOSTOLICA SEDE HABENTIBUS.

LEO PAPA XIII.

Venerabiles Fratres salutem et apostolicam benedictionem.
Arcanum divinae sapientiae consilium, quod Salvator hominum lesufl
Christus in terris erat perfecturus, eo spectavit, ut mundum, quasi vetustate
senescentem, Ipse per se et in se divinitus instauraret. Quod splendida et
grandi sententia complexus est et Paulus Apostolus, cum ad Ephesios ita
scriberet: Sacramentum voluntatis suae... insta/urare omnia in Christo, quae in
caelis et quae in terra sunt (1). — Revera cum Christus Dominus mandatum
facere instituit quod dederat illi Pater, continuo novam quamdam formam
ac speciem rebus omnibus impertiit, vetustate depulsa. Quae enim vulnera
piaculum primi parentis humanae naturae imposuerat, Ipse sanavit: homines
universos, natura filios irae, in gratiam cum Deo restituit; diuturnis fatigatos
erroribus ad veritatis lumen traduxit; omni impuritate confectos ad omnem
virtutem innovavit; redonatisque hereditati beatitudinis sempiternae spem
certam fecit, ipsum eorum corpus, mortale et caducum, immortalitatis et
gloriae caelestis particeps aliquando futurum. Quo vero tam singularia bene­
ficia, quamdiu essent homines, tamdiu in terris permanerent, Ecclesiam con­
stituit vicarium muneris sui, eamque iussit, in futurum prospiciens, si quid
esset in hominum societate perturbatum, ordinare; si quid collapsum, restituere.
Quamquam vero divina haec instauratio, quam diximus, praecipue et
directo homines attigit in ordine gratiae supernatural! constitutos, tamen
(1) Ad Ευ/t., i, IMO.

967

pretiosi ac, salutares eiusdem fructus in ordinem quoque naturalem largiter
permanarunt; quamobrem non mediocrem perfectionem in omnes partes
acceperunt eum singuli homines, tum humani generis societas universa.
Etenim, Christiano rerum ordino semel condito, hominibus singulis feliciter
contigit, uti ediscerent atque adsuescerent in paterna Dei providentia con­
quiescere, ct spem alere, quae non confundit, caelestium auxiliorum; quibus
ex robus fortitudo, moderatio, constantia, aequabilitas pacati animi, plures
denique praeclarae virtutes et egregia facta consequuntur. — Societati
vero domesticae et civili mirum est quantum dignitatis, quantum firmitu­
dinis et honestatis accesserit. Aequior et sanctior effecta principum auctoritas;
propensior et facilior populorum obtemperatio; arctior civium coniunctio;
tutiora iura dominii. Omnino rebus omnibus, quae in civitate habentur utiles,
religio Christiana consuluit et providit; ita quidem, ut, auctore S. Augustino,
plus ipsa afferre momenti ad bene beateque vivendum non potuisse videatur,
si esset parandis vel augendis mortalis vitae commodis et utilitatibus unice
nata.
Verum de hoc genere toto non est Nobis propositum modo singula enu­
merare; volumus autem dc convictu domestico eloqui, cuius est in matrimonio
principium et fundamentum.
Constat inter omnes, Venerabiles Fratres, quae vera sit matrimonii origo.
— Quamvis enim fidei Christianae vituperatores perpetuam hac de re doctri­
nam Ecclesiae fugiant agnoscere, et memoriam omnium gentium, omnium
saeculorum delero iamdiu contendant, vim tamen lucem que veritatis nec
extinguero nec debilitare potuerunt. Nota omnibus et nemini dubia commemo­
ramus: posteaquam sexto creationis dio formavit Deus hominem dc limo
terrae, ct inspiravit in faciem eius spiraculum vitae, sociam illi voluit adiungero, quam de latere viri ipsius dormientis mirabiliter eduxit. Qua in re
hoc voluit providentissiinus Deus, ut illud par coniugum esset cunctorum
hominum naturale principium, ex quo scilicet propagari humanum genus, et,
numquam intermissis procreationibus, conservari in omne tempus oporteret.
Atque illa viri et mulieris coniunctio, quo sapientissimis Dei consiliis re­
sponderet aptius, sel ex eo tempore duas potissimum, easque in primis
nobiles, quasi alte impressas et insculptas praesetulit proprietates, nimirum
unitatem et perpetuitatem. — Idque declaratum aperteque confirmatum ex
Evangelio perspicimus divina lesu Christi auctoritate; qui ludaeis et Apostolis
testatus est, matrimonium ex ipsa institutione sui dumtaxat inter duos esse
debere, scilicet virum inter et mulierem; ex duobus unam veluti carnem
fieri; ct nuptiale vinculum sio esso Dei voluntate intime vehementerque nexum,
ut a quopiam inter homines dissolvi, aut distrahi nequeat. Adhaerebit (homo)
uxori suae, et erunt duo in carne una. Itaque iam non sunt duo, sed una caro.
Quod ergo Deus coniunxit, homo non separet (2).
Verum haec coniugii forma, tam excellens atque praestans, sensim cor­
rumpi et interire apud ethnicos populos coepit; et penes ipsum Hebraeorum
(2) Mutt/ι., XIX. 5·β.

968

ALLEGATUM I

gemis quasi obnubilari atque obscurari visa. — Nam apud hos de uxoribus
susceperat consuetudo communis, ut singulis viris habere plus una liceret;
post autem, cum ad duritiam cordis (3) eorum indulgenter permisisset
Moyses repudiorum potestatem, ad divortium factus est aditus. — In societate
vero ethnicorum vix credibile videatur, quantam corruptelam et demutationem nuptiae contraxerint, quippe quae obiectae fluctibus essent errorum
uniuscuiusque populi et cupiditatum turpissimarum. Cunctae plus minus
gentes dediscere notionem germanamque originem matrimonii visae sunt;
camque ob caussam de coniugiis passim ferebantur leges, quae esse e republica
viderentur, non quas natura postularet. Sollemnes ritus, arbitrio legum la­
torum inventi, efficiebant ut honestum uxoris, aut turpae concubinae nomen
mulieres nanciscerentur; quin eo ventum erat, ut auctoritate principum reipublicae caveretur, quibus esset permissum inire nuptias, et quibus non
esset, multum legibus contra aequitatem contendentibus, multum pro iniuria.
Praeterea polygamia, polyandria, divortium caussae fuerunt, quamobrem
nuptiale vinculum magnopere relaxaretur. Summa quoque in mutuis coniugum
iuri bus ct officiis perturbatio exstitit, cum vir dominium uxoris acquireret,
eamque suas sibi res habere, nulla saepe iusta caussa, iuberet; sibi vero ad
effrenatam et indomitam libidinem praecipiti impune liceret excurrere per
lupanaria et ancillas, quasi culpam dignitas faciat, non voluntas (4). Ex­
superante viri licentia, nihil erat uxore miserius, in tantam humilitatem
deiecta ut instrumentum pene haberetur ad explendam libidinem, vel
gignendam sobolcm comparatum. Nec pudor fuit, collocandas in matri­
monium emi vendi, in rerum corporearum similitudinem (5), data interdum
parenti maritoque facultate extremum supplicium de uxore sumendi. Talibus
familiam ortam connubiis necesse erat aut in bonis reipublicae esse, aut in
mancipio patrifamilias (6), cui leges hoc quoque posse dederant, non modo
liberorum conficere et dirimere arbitratu suo nuptias, verum etiam in eosdem
exercere vitae necisque immanem potestatem.
Sed tot vitiis, tantisque ignominiis, quibus erant inquinata coniugia,
sublevatio tandem et medicina divinitus quaesita est; quandoquidem resti­
tutor dignitatis humanae legumque mosaicarum perfector lesus Christus non
exiguam, neque postremam de matrimonio curam adhibuit. Etenim nuptias
in Cana Galilaeae Ipse praesentia sua nobilitavit, primoque ex prodigiis a ee
editis fecit memorabiles (7); quibus caussis vel ex eo die in hominum coniugia
novae cuiusdam sanctitudinis initia videntur esse profecta. Deinde matri­
monium revocavit ad primaevae originis nobilitatem, cum Hebraeorum mores
improbando, quod et multitudine uxorum et repudii facultate abuterentur;
tum maxime praecipiendo, ne quis dissolvere auderet quod perpetuo coniunctiouis vinculo Deus ipso constrinxisset. Quapropter cum difficultates diluisset
(3)
(4)
(5)
(0)
(7)

Matth., XIX, 8.
Ilioronym., Oper., tom. T. col. 455.
Arnob., Adv. Ocnt., 4.
Dioaye. Hulicur., lib. II, o. 20, 27.
Ioan., m

EPISTOLA ENO. LEONIS ΧΙΠ « ARCANUM »

969

ab institutis mosaicis in medium allatas, supremi legislatoris suscepta per­
sona, haec de coniugibus sanxit: Dico autem vobis, quia quicumque dimiserit
uxorem suam, nisi ob fornicationem, et aliam duxerit, moechatur: et qui dimis­
sam duxerit, moechatur (8).
Verum quae auctoritate Dei de coniugiis decreta et constituta sunt, ea
nuncii divinarum legum Apostoli plenius et enucleatius memoriae litterisque
prodiderunt. lamvero Apostolis magistris accepta referenda sunt, quae sancti
Patres nostri, Concilia ct universalis Ecclesiae traditio semper docuerunt (9),
nimirum Christum Dominum ad sacramenti dignitatem evexisse matrimonium;
simulquo effecisse ut coniuges, caelesti gratia, quam merita eius pepererunt,
septi ac muniti, sanctitatem in ipso coniugio adipiscerentur; atque in eo,
ad exemplar mystici connubii sui cum Ecclesia mire conformato, et amorem
qui est naturae consentaneus perfecisse (10), et viri ac mulieris individuam
suapte natura societatem divinae caritatis vinculo validius coniunxisse. Viri,
Paulus inquit ad Ephesios, diligite uxores vestras, sicut et Christus dilexit
Ecclesiam ct scipsum tradidit pro ea, ut illam sanctificaret... Viri debent diligere
uxores suas ut corpora sua... nemo enim unquam carnem suam odio habuit;
sed nutrit ct fovet eam, sicut et Christus Ecclesiam; quia membra sumus corporis
cius ct de ossibus eius. Propter hoc relinquet homo patrem et matrem suam ct
adhaerebit uxori suae et erunt duo in carne una. Sacramentum hoc magnum
est; ego autem dico in Christo ct in Ecclesia (11). — Similiter Apostolis aucto­
ribus didicimus unitatem, perpetuamque firmitatem, quae ab ipsa require­
batur nuptiarum origine, sanctam esse et nullo tempore violabilem Christum
iussisso. Iis qui matrimonio iuncti sunt, idem Paulus ait, praecipio non ego,
sed Dominus uxorem a viro non discedere; quod si discesserit, manere innuptam,
aut viro suo reconciliari (12). Et rursus: Mulier alligata est legi, quanto tem­
pore vir eius vivit: quod si dormierit vir eius, liberata est (13). — Hisce igitur
caussis matrimonium exstitit sacramentum magnum (14), honorabile in omni­
bus (15), pium, castum, rerum altissimum imagine et significatione verendum.
Neque iis dumtaxat, quae commemorata sunt, Christiana eius perfectio
absolutio quo continetur. Nam primo quidem nuptiali societati excelsius quid­
dam et nobilius propositum est, quam antea fuisset: ea enim spectare iussa
est non modo ad propagandum genus humanum, sed ad ingenerandam Ec­
clesiae sobolem, cives Sanctorum ct domesticos Dei (16); ut nimirum populus
ad veri Dei ct Salvatoris nostri Christi cultum ct religionem procrearetur atque
educaretur (17). — Secundo loco sua utrique coniugum sunt officia definait,
sua iura integre descripta. Eos scilicet ipsos necesso est sic esse animo
(8) Matth., XJX. 9.
(9) Cono. Trid., sess. XXIV, in pr.
(10) Cone. Trid., boss. XXIV, cap. 1, de reform. inatr.
(11) Ad Ephes., v, 25 ot ecqq.
(12) I Cor., vil, 10-11.
(13) Ibid., V, 39.
(14) Ad Ephes., v, 32.
(15) Ad Hebr., XIU, 4.
(10) Ad Ephes., II, 19.
(17) Calcch. Rom., cap. vu.

970

ALLEGATUM I

semper affectos, ut amorem maximum, constantem fidem, sollers assiduumque
praesidium alteri alterum debere intelligant. — Vir est familiae princcpe,
et caput mulieris; quae tamen, quia caro est do carne illius et os de ossibus
eius, subiiciatur pareatque viro, in morem non ancillae, sed sociae; ut scilicet
obedicnfiae praestitae nec honestas, nec dignitas absit. Jn eo autem qui praeest, et in hac quae paret, cum imaginem utorque referant altor Christi, altera
Ecclesiae, divina caritas esto perpetua moderatrix officii. Nam vir caput
est mulieris, sicut Christus caput est Ecclesiae... Sed sicut Ecclesia subiccta
est Christo, ita et mulieres viris suis in omnibus (18). — Ad liberos quod per­
tinet, subesse et obtemperare parentibus, liisque honorem adhibere propter
conscientiam debent; et vicissiin in liberis tuendis atque ad virtutem potis­
simum informandis omnes parentum curas cogitationesque evigilaro necesse
est: Patres... educate illos (filios) in disciplina et correptione Domini (19).
Ex quo intelligitur, nec pauca esse coniugum officia, neque levia; ea tamen
coniugibus bonis, ob virtutem quae Sacramento percipitur, non modo tole­
rabilia fiunt, verum etiam ineunda.
Christus igitur, cum ad talem ac tantam excellentiam matrimonia reno­
vavisset, totam ipsorum disciplinam Ecclesiae credidit et commendavit. Quae
potestatem in coniugia Christianorum omni cum tempore, tum loco exercuit,
atque ita exercuit, ut illam propriam eius esse appareret, nec hominum
concessu quaesitam, sed auctoris sui voluntate divinitus adeptam. — Quot
vero et quam vigiles curas in retinenda sanctitate nuptiarum collocarit ut sua
his incolumitas maneret, plus est cognitum quam ut demonstrari debeat. —
Et sane improbatos novimus, Concilii Hierosolymitani sententia, amores
solutos et liberos (20); civem Corinthium incesti damnatum beati Pauli
auctoritate (21); propulsatos ac reiectos eodem semper tenore fortitudinis
conatus plurimorum, matrimonium Christianum hostiliter petentium, vide­
licet Gnosticorum, Manichaeorum, Montanistarum sub ipsa rei Christianae
primordia; nostra autem memoria Mormonum, Sansimonianorum, Phalansterianorum, Communistarum. — Simili modo ius matrimonii aequabile inter
omnes atque unum est constitutum, vetere inter servos ct ingenuos sublato
discrimino (22); exaequata viri et uxoris iura; etenim, ut aiebat Hierony­
mus (23), apud· nos quod non licet foeminis, aeque non licet viris, ct eadem
servitus pari conditione censetur: atque illa eadem iura ob renumerationem
benevolentiae et visissitudinem officiorum stabiliter firmata; adserta et vin­
dicata mulierum dignitas; vetitum viro poenam capitis de adultera sumere (24),
iuratamque fidem libidinose atque impudice violaro. — Atque illud etiam
magnum est quod de potestate patrumfamilias Ecclesia, quantum oportuit,
limitaverit, ne filiis et filiabus coniugii cupidis quidquam do iusta libertate
(18)
(19)
(20)
(21)
(22)
(23)
(24)

Ad Eph , V. 23-24.
Ibid., VI, 4.
Aci., xv, 29.
I Cor., v, 0.
Cap. 1, de. coniuq. srrfi,
Oyer., tom. I, coi. 455.
Cun. Inter)ceto res, ot can. Admoncrr, qua est. 2.

H

EPISTOLA ENO. LEONIS XIII « ARCANUM »

971

minueretur (25), quod nuptiae inter cognatos et affines certis gradibus nullas
esso posse decreverit (26), ut nimirum supernaturalis coniugum amor latiore
se campo diffunderet; quod errorem et vim et fraudem, quantum potuit,
a nuptiis prohibenda curaverit (27); quod sanctam pudicitiam thalami, quod
securitatem personarum (28), quod coniugiorum decus (29), quod religionis
incolumitatem (30) sarta tecta esse voluerit. Denique tanta vi, tanta provi­
dentia logum divinum istud institutum communiit, ut nemo sit rerum aequus
existimator, quin intelligat, hoc etiam ex capite, quod ad coniugia refertur,
optimam esse humani generis custodem ac vindicem Ecclesiam; cuius sa­
pientia et fugam temporum, et iniurias hominum, et rerum publicarum vicis­
situdines innumerabiles victrix evasit.
Sed, adnitente humani generis hoste, non desunt qui, sicut cetera re­
demptionis beneficia ingrate repudiant, sic restitutionem perfectionem que
matrimonii aut spernunt, aut omnino non agnoscunt. — Flagitium nonnul­
lorum veterum est, inimicos fuisse nuptiis in aliqua ipsarum parte; sed multo
aetate nostra peccant perniciosius qui earum naturam, perfectam expletamque omnibus suis numeris et partibus, malunt funditus pervertere. Atque
huius rei caussa in eo praecipue sita est, quod imbuti falsae philosophiae opi­
nionibus corruptaque consuetudine animi plurimorum, nihil tam moleste ferunt,
quam subesse et parere; acerrimeque laborant, ut non modo singuli homines,
sed etiam familiae atque omnis humana societas imperium Dei superbe
contemnant. — Cum vero et familiae ct totius humanae societatis in matri­
monio fons et origo consistat, illud ipsum iurisdictioni Ecclesiae subesse
nullo modo patiuntur; imo dciicere ab omni sanctitate contendunt, et in
illarum rerum exiguum sane gyrum compellere, quae auctoribus hominibus
institutae sunt, et iure civili populorum reguntur atque administrantur.
Unde sequi necesse erat, ut principibus reipublicac ius in connubia omne
tribuerunt, nullum Ecclesiae esse decernerent; quia si quando potestatem
eius generis exercuit, id ipsum esso aut indulgentia principum, aut iniuria
factum. Sed iam tempus esse inquiunt, ut qui rempublicam gerunt, iidem
sua iura fortiter vindicent, atque omnem coniugiorum rationem arbitrio
suo moderari aggrediantur. — Hinc illa nata, quae matrimonia civilia vulgo
appellantur; hinc scitae leges do caussis, quae coniugiis impedimento sint;
hinc iudiciales sententiae de contractibus coniugalibus, iure ne initi fuerint,
an vitio. Postremo omnem facultatem in hoc genere iuris constituendi et
dicundi videmus Ecclesiae catholicae praereptam tanto studio, ut nulla iam
ratio habeatur nec divinae potestatis eius, nec providarum legum, quibus
taindiu vixero gentes, ad quas urbanitatis lumen cum Christiana sapientia
pervenisset.
(25)
(2G)
(27)
(28)
(29)
(30)

Cup.
quaost. 3, cap. 3, de cognat. spirit.
Oftp· 8, ite consang. ct allin., cap. 1, de cognât. legali.
OaP· 26, de sponsat.; oapp. 13, 15, 29, de sponsat. et inatrim., et alibf.
Cap· 1. de conversione infld.; capp. 5 ot 6, de eo qui dnjrit in matr.
OaPP» 3, 5 ut 8. dc sponsat. et matr.; Cone. Trid., sess. XXIV, cap. 3, de re/orm. matr.
Cap. 7. de dieort.

I I

I
|

!

972

ALLEGATUM I

Attamen Naturaliste# iique omnes, qui reipublicae numen se maxime
colere profitantes, malis hisce doctrinis totas civitates miscere nituntur, non
possunt reprehensionem falsitatis effugere. Etenim cum matrimonium habeat
Deum auctorem, fueritque vel a principio quaedam Incarnationis Verbi
Dei adumbratio, idcirco inest in eo sacrum et religiosum quiddam, non adventitium, sed ingenitum, non ab hominibus acceptum, sed natura insitum.
Quocirca Innocentius III (31) et Honorius III (32) decessores Nostri, non
iniuria nec temere affirmare potuerunt, a/pud fideles et infideles exsistere Sacra­
mentum coniugii. Testantur et monumenta antiquitatis, et mores atque in­
stituta populorum, qui ad humanitatem magis accesserant et exquisitiore
iuris et aequitatis cognitione praestiterant; quorum omnium mentibus in­
formatum anticipatumque fuisse constat, ut cum do matrimonio cogitarent,
forma occurreret rei cum religione et sanctitate coniunctae. Hanc ob caussam
nuptiae apud illos non sine caeremoniis religionum, auctoritate pontificum,
ministerio sacerdotum fieri saepe consueverunt. — Ita magnam in animis
caelesti doctrina carentibus vim habuit natura rerum, memoria originum,
conscientia generis humani! — Igitur cum matrimonium sit sua vi, sua natura,
sua sponte sacrum, consentaneum est, ut regatur ac temperetur non principum imperio, sed divina auctoritate Ecclesiae, quae rerum sacrarum sola
habet magisterium. — Deinde consideranda Sacramenti dignitas est, cuius
accessione matrimonia Christianorum evasere longe nobilissima. De Sacra­
mentis autem statuere et praecipere, ita, ex voluntate Christi, sola potest
et debet Ecclesia, ut absonum sit plane potestatis eius vel minimam partem
ad gubernatores rei civilis velle esse translatam. — Postremo magnum pondus
est, magna vis historiae, qua luculenter docemur, potestatem legiferam et
iudicialcm, de qua loquimur, libere constanterque ab Ecclesia usurpari
consuevisse illis etiam temporibus, quando principes reipublicae consentien­
tes fuisse aut conniventes in ea re, inepte et stulte fingeretur. Illud enim
quam incredibile, quam absurdum, Christum Dominum damnasse polygamiae
repudiique inveteratam consuetudinem delegata sibi a procuratore provinciae
vel a principe ludaeorum potestate; similiter Paulum Apostolum divortia
incestasque nuptias edixisse non licere, cedentibus aut tacite mandantibus
Tiberio, Caligola, Neronei Neque illud unquam homini sanae mentis potest
persuaderi, de sanctitate et firmitudine coniugii (33), de nuptiis servos inter
et ingenuas (34), tot esse ab Ecclesia conditae leges, impetrata facultate
ab Imperatoribus romanis, inimicissimis nomini Christiano, quibus nihil tam
fuit propositum, quam vi et caede religionem Christi opprimere adolescentem:
praesertim cum ius illud ab Ecclesia profectum a civili iure interdum adeo
dissideret, ut Ignatius Martyr (35), lustinus (36), Athenagoras (37) et Ter(31)
(32)
(33)
(31)
(35)
(36)
(37)

Cap. 8, de divort.
Cap. 11, dc transact,
Can. Apost.» 16, 17, 18.
Philosophum. Oxon., 1851.
Epist. ad Polycarp., cap. 5.
Apoloy. niai., n. 15.
Legat, pro Christian., nn. 32, 33.

EPISTOLA ENO. LEONIS ΧΠΙ « ARCANUM »

973

tiillianuR (38), tamquam iniustas vel adulterinas publice traducerent nonnul­
lorum nuptiae, quibus tamen imperatoriae leges favebant.
Postea vero
quam ad Christianos Imperatores potentatus omnis reciderat, Pontifices
maximi et Episcopi in Concilia congregati, eadem semper cum libertate con­
scientiaque iuris sui, de matrimoniis iubere vetare perseverarunt quod utile
esse, quod expedire temporibus censuissent, utcumque discrepans ab insti­
tutis civilibus videretur. Nemo ignorat quam multa de impedimentis
ligaminis, voti, disparitatis cultus, consanguinitatis, criminis, publicae ho­
nestatis in Conciliis llliberitano (39), Arelatensi (40), Chalcedonensi (41),
Milevitano II (42) aliisque, fuerint ab Ecclesiae praesulibus constituta, quae
a decretis iure imperatorio sancitis longe saepe distarent. — Quin tantum
abfuit, ut viri principes sibi adsciscerent in matrimonia Christiana potesta­
tem, ut potius eam, quanta est, penes Ecclesiam esse agnoscerent et
declararent. Revera Honorius, Theodosius iunior, lustinianus (43) fateri
non dubitarunt, in iis rebus quae nuptias attingant, non amplius quam
custodibus et defensoribus sacrorum canonum sibi esse licere. Et de connubiorum impedimentis, si quid per edicta sanxerunt, caussam docuerunt
non inviti, nimirum id sibi sumpsisse ex Ecclesiae permissu atque aucto­
ritate (44); cuius ipsius indicium exquirere et reverenter accipere consue­
verunt in controversiis de honestate natalium (45), de divortiis (46),
denique do rebus cum coniugali vinculo necessitudinem quoquo modo ha­
bentibus (47). — Igitur iure optimo in Concilio Tridentino definitum est
in Ecclesiae potestate esse impedimenta matrimonium dirimentia constituere (48),
et caussas matrimoniales ad indices ecclesiasticos spectare (49).
Ne quemquam moveat illa tantopere a Regalistis praedicata distinctio,
vi cuius contractum nuptialem a Sacramento disiungunt, eo sane consilio,
ut, Ecclesiae reservatis Sacramenti rationibus, contractum tradant in pote­
statem arbitriumque principum civitatis. — Etenim non potest huiusmodi
distinctio, seu verius distractio, probari; cum exploratum sit in matrimonio
Christiano contractum a Sacramento non esse dissociabilem; atque ideo non
posse contractum verum et legitimum consistere, quin sit eo ipso Sacra­
mentum. Nam Christus Dominus dignitate Sacramenti auxit matrimonium;
matrimonium autem est ipso contractus, si modo sit factus iure. — Huc
accedit, quod ob hanc caussam matrimonium est Sacramentum, quia est
sacrum signum et efficiens gratiam, et imaginem referens mysticarum nu(38)
(39)
(40)
(41)
(42)
(43)
(44)
(45)
(46)
(47)
(48)
(49)

De coron, milit.. cap. 13.
Do Aguirro, Cone. Ilispan., toni. T, ennn. 13, 15, 16, 17.
Harduin, Aci. Concit., tom. 1, oun. 11.
Ibid., can. 16.
Ibid., can. 17.
Νονοί., 137.
Foior, Matrim. ex Instil. Christ., Post. 1S35.
Cap. 3, dc ordin. cognit.
Cap. 4, de divort.
Cap. 13, qui filii sint legit.
Cone. Trid., sees. XXIV, car. j,
Ibid., oau. 12.

974

ALLEGATUM T

ptiarum Christi cum Ecclesia. Istarum autem forma ac figura illo ipso exprimitur summae coniunctionis vinculo, quo vir et mulier inter se conligantur,
quodque aliud nihil est, nisi ipsum matrimonium. Itaque apparet, omne
inter Christianos iustum coniugium in se et per se esse Sacramentum: nihilque
magis abhorrere a veritate, quam esse Sacramentum decus quoddam adiunctum, aut proprietatem allapsam extrinsecus, quae a contractu disiungi
ac disparari hominum arbitratu queat. — Quapropter nec ratione officitur,
nec teste temporum historia comprobatur potestatem in matrimonia Chri­
stianorum ad Principes reipublicae esse iure traductam. Quod si hac in re
alienum violatum ius est, nemo profecto dixerit esse ab Ecclesia violatum.
Utinam vero Naturalistarum oracula, ut sunt plena falsitatis et iniustitiae, ita non etiam essent fecunda detrimentorum et calamitatum. Sed facile
est pervidere quantam profanata coniugia perniciem attulerint; quantam
allatura sint universae hominum communitati. — Principio quidem lex est
provisa divinitus, ut Quae a Deo et natura auctoribus instituta sunt, ea
tanto plus utilia ac salutaria experiamur, quanto magis statu nativo manent
integra atque incommutabilia; quandoquidem procreator rerum omnium Deus
probe novit quid singularum institutioni et conservationi expediret, cunctasque voluntate et mente sua sic ordinavit, ut suum unaquaeque exitum con­
venienter habitura sit. At si rerum ordinem providentissime constitutum
immutare et perturbare hominum temeritas aut improbitas velit, tum vero
etiam sapientissime atque utilissime instituta aut obesse incipiunt, aut prod­
esse desinunt, vel quod vim iuvandi mutatione amiserint, vel quod tales
Deus ipse poenas malit de mortalium superbia atque audacia sumere. lamvero qui sacrum esse matrimonium negant, atque omni despoliatum sancti­
tate in rerum profanarum coniiciunt genus, ii pervertunt fundamenta naturae,
et divinae providentiae tum consiliis repugnant, tum instituta, quantum
potest, demoliuntur. Quapropter mirum esse non debet, ex huiusmodi co­
natibus insanis atque impiis eam generari malorum segetem, qua nihil est
saluti animorum, incolumitatique reipublicae perniciosius.
Si consideretur quorsum matrimoniorum pertineat divina institutio, id
erit evidentissimum, includere in illis voluisse Deum utilitatis et salutis
publicae uberrimos fontes. Et sane, praeter quam quod propagationi generis
humani prospiciunt, illuc quoque pertinent, ut meliorem vitam coniugum
beatioremque efficiant; idque pluribus caussis, nempe mutuo ad necessitates
sublevandas adiumento, amore constanti et fideli, communione omnium bo­
norum, gratia caelesti quae a Sacramento proficiscitur. Eadem vero plurimum
possunt ad familiarum salutem; nam matrimonia quamdiu sint congruentia
naturae, Deique consiliis apte conveniant, firmare profecto valebunt animorum
concordiam inter parentes, tueri bonam institutionem Liberorum, temperare
patriam potestatem, proposito divinae potestatis exemplo, filios parentibus,
famulos heris facere obedientes. Ab eiusmodi autem coniugiis expectare civi­
tates iure Ή ssunt genus et sobolem civium qui probe animati sint, Deique
reverentia atque amore assueti, sui officii esse ducant iuste et legitime
imperantibus obtemperare, cunctos diligere, laedere neminem.
■

'·

EPISTOLA ENC. LEONIS ΣΙΠ « ARCANUM »

975

Ποθ fructus tantos ac tam praeclaros tamdiu matrimonium revera ge­
nuit, quamdiu munera sanctitatis, unitatis, perpetuitatisque retinuit, a quibus
vim omnem accipit frugiferam et salutarem; neque est dubitandum similes
paresquo ingeneraturum fuisse, si semper et ubique in potestatem fidemque
fuisset Ecclesiae, quae illorum munerum est fidissima conservatrix et vindex.
— Sed quia modo passim libuit humanum ius in locum naturalis et divini
supponere, deleri non solum coepit matrimonii species ac notio praestantissima, quam in animis hominum impresserat et quasi consignaverat natura;
eed in ipsis etiam Christianorum coniugiis, hominum vitio, multum vis illa
debilitata est magnorum bonorum procreatrix. Quid est enim boni quod
nuptiales afferre possint societates, unde abscedere Christiana religio iubetur,
quae parens est omnium bonorum, maximasque alit virtutes, excitans et
impellens ad decus omne generosi animi atque excelsi! Illa igitur semota
ac reiecta, redigi nuptias oportet in servitutem vitiosae hominum naturae
et pessimarum dominarum cupiditatum, honestatis naturalis parum valido
defensas patrocinio. Hoc fonte multiplex derivata pernicies, non modo in
privatas familias, sed etiam in civitates influxit. Etenim salutari depulso
Dei metu, sublataque curarum levatione, quae nusquam alibi est quam in
religione Christiana maior, persaepe fit, quod est factu proclive, ut vix
ferenda matrimonii munera et officia videantur; et liberari nimis multi vin­
culum velint, quod iure humano et sponte nexum putant, si dissimilitudo
ingeniorum, aut discordia, aut fides ab alterutro violata, aut utriusque
consensus, aliacve caussae liberari suadeant oportere. Et si forte satis fieri
procacitati voluntatem lege prohibeatur, tum iniquas clamant esse leges,
inhumanas, cum iure civium liberorum pugnantes; quapropter omnino vi­
dendum ut, illis antiquatis abrogatisque, licere divortia humaniore lege
decernatur.
Nostrorum autem temporum legumlatores, cum eorumdem iuris princi­
piorum tenaces se ac studiosos profiteantur, ab illa hominum improbitate,
quam diximus, se tueri non possunt, etiamsi maxime velint: quare cedendum
temporibus ac divortiorum concedenda facultas. — Quod historia idem ipsa
declarat. Ut enim alia praetereamus, exeunte saeculo superiore, in illa non
tam perturbatione quam deflagratione Galliamm, cum societas omnis, amoto
Deo, profanaretur, tum demum placuit ratas legibus esse coniugum disces­
siones. Easdem autem leges renovari hoc tempore multi cupiunt, propterea
quod Deum et Ecclesiam pelli e medio ac submoveri volunt a societate
coniunctionis humanae; stulte putantes extremum grassanti morum corru­
ptelae remedium ab eiusmodi legibus esse quaerendum.
At vero quanti materiam mali in se divortia contineant, vix attinet
dicere. Eorum enim caussa fiuut maritalia foedera mutabilia; extenuatur
mutua benevolentia; infidelitati perniciosa incitamenta suppeditantur; tui­
tioni atque institutioni liberorum nocetur; dissuendis societatibus domesticis
praebetur occasio; discordiarum inter familias semina spargimtur; minuitur
ac deprimitur dignitas mulierum, quae in periculum veniunt no, cum libi­
dini virorum inservierint, pro devehetis habeantur. — Et quoniam ad per-

976

ALLEGATUM I

dendas familias, frangendasque regnorum opes nihil tam valet, quam cor­
ruptela morum, facile perspicitur, prosperitati familiarum ac civitatum maximo
inimica esse divortia, quae a depravatis populorum moribus nascuntur, ac,
teste rerum usu, ad vitiosiores vitae privatae et publicae consuetudines
aditum ianuamquo patefaciunt.— Multoque esse graviora haec mala consta­
bit, si consideretur, frenos nullos futuros tantos, qui concessam semel di­
vortiorum facultatem valeant intra certos, aut ante provisos, limites coercere.
Magna prorsus est vis exemplorum, maior cupiditatum: hisce incitamentis
fieri debet, ut divortiorum libido latius quotidie serpens plurimorum animos
invadat, quasi morbus contagione vulgatus, aut agmen aquarum, superatis
aggeribus, exundans.
Haec certe sunt omnia per se clara; sed renovanda rerum gestarum
memoria fiunt clariora. — Simul ac iter divortiis tutum lege praestari
coepit, dissidia, simultates, secessiones plurimum crevere; et tanta est
vivendi turpitudo consecuta, ut eos ipsos, qui fuerant talium di­
scessionum defensores, facti poenituerit; qui nisi contraria lege remedium
mature quaesissent, timendum erat, ne praeceps in suam ipsa perniciem
respublica dilaberetur. — Romani veteres prima divortiorum exempla dicuntur
inhorruisse; sed non longa mora sensus honestatis in animis obstupescere,
moderator cupiditatis pudor interire, fidesque nuptialis tanta cum licentia
violari coepit, ut magnam veri similitudinem habere videatur quod a nonnul­
lis scriptum legimus, mulieres non mutatione consulum, sed maritorum
enumerare annos consuevisse. — Pari modo apud Protestantes principio
quidem leges sanxerant, ut divortia fieri liceret certis de caussis, iisque non
sane multis: istas tamen, propter rerum similium affinitatem, compertum
est in tantam multitudinem excrevisse apud Germanos, Americanos, aliosque,
ut qui non stulte sapuissent, magnopere deflendam putarint infinitam
morum depravationem, atque intolerandam legum temeritatem. — Neque
aliter se res habuit in civitatibus catholici nominis: in quibus si quando
datus est· coniugiorum discidiis locus, incommodorum, quae consecuta sunt,
multitudo opinionem legislatorum longe vicit. Nam scelus plurimorum fuit,
ad omnem malitiam fraudemque versare mentem, ac per saevitiam adhibitam,
per iniurias, per adulteria fingere caussas ad illud impune dissolvendum,
cuius pertaesum esset, coniunctionis maritalis vinculum: idque cum tanto
publicae honestatis detrimento, ut operam emendandis legibus quamprimum
dari omnes indicaverint oportere. — Et quisquam dubitabit, quin exitus
aeque miseros et calamitosos habiturae sint leges divortiorum fautrices,
sicubi forte in usum aetate nostra revocentur? Non est profecto in hominum
commentis vel decretis facultas tanta, ut immutare rerum naturalem indolem
conformationemque possint: quapropter parum sapienter publicam felici­
tatem interpretantur, qui germanam matrimonii rationem impune perverti
posse putant; et, qualibet sanctitate cum religionis tum Sacramenti post­
habita, diffingere ac deformare coniugia turpius velle videntur, quam ipsa
ethnicorum instituta consuevissent. Ideoque nisi consilia mutentur, perpetuo
sibi metuere familiae et societas humana debebunt, ne miserrime nnnii.

EPISTOLA ENC. LEONIS ΧΙΠ α ARCANUM »

977

ciantur in illud rerum omnium certamen atqne discrimen, qnod est Socialistaruin ac Communistarum flagitiosis gregibus iamdiu propositum. — Unde
liquet quam absonum et absurdum sit publicam salutem a divortiis exs­
pectare, quae potius in certam societatis perniciem sunt evasura.
Igitur confitendum est, de communi omnium populorum bono meruisse
optime Ecclesiam catholicam, sanctitati et perpetuitati coniugiorum tuendae
semper intentam; nec exiguam ipsi gratiam deberi, quod legibus civicis
centum iam annos in hoc genere multa peccantibus palam reclamaverit (50);
quod haeresim deterrimam Protestantium de divortiis et repudiis anathe­
mate perculerit (51); quod usitatam Graecis diremptionem matrimoniorum
multis modis damnaverit (52); quod irritas esse nuptias decreverit ea condi­
tione initas, ut aliquando dissolvantur (53); quod demum vel a prima aetate
leges imperatorias repudiarit, quae divortiis et repudiis perniciose favis­
sent (54). — Pontifices vero maximi quoties restiterunt Principibus potentissimis, divortia a se facta ut rata Ecclesiae essent minaciter petentibus,
toties existimandi sunt non modo pro incolumitate religionis, sed etiam
pro humanitate gentium propugnavisse. Quam ad rem omnis admirabitur
posteritas invicti animi documenta a Nicolao I edita adversus Lotharium;
ab Urbano II et Paschali II adversus Philippum I regem Gallianun; a Caelestino III et Innocentio III adversus Philippum II principem Galliarum;
a Clemente VII et Paulo III adversus Henricum VIII; denique a Pio VII
sanctissimo fortissimoque Pontifice adversus Napoleonem I, secundis rebus
et magnitudine imperii exultantem.
Quae cum ita sint, omnes gubernatores administratoresque rerum pu­
blicarum, si rationem sequi, si sapientiam, si ipsam populorum utilitatem
voluissent, malle debuerant sacras de matrimonio leges intactas manere,
oblatumque Ecclesiae adiuinentum in tutelam morum prosperitatem que fa­
miliarum adhibere, quam ipsam vocare Ecclesiam in suspicionem inimicitiae,
et in falsam atque iniquam violati iuris civilis insimulationem.
Eoquc magis, quod Ecclesia catholica, ut in re nulla potest ab religione
officii et defensione iuris sui declinare, ita maxime solet esse ad benignitatem
indulgentiamque proclivis in rebus omnibus, quae cum incolumitate iuriurn
et sanctitate officiorum suorum possunt una consistere. Quam ob rem nihil
unquam de matrimoniis statuit, quin respectum habuerit ad statum commu­
nitatis, ad conditiones populorum; nec semel suarum ipsa legum praescripta,
quoad potuit, mitigavit, quando ut mitigaret, caussae iustae et graves
impulerunt. — Item non ipsa ignorat neque diffitetur, Sacramentum matri(50) Pius VI, Eplst. ad Episc. Luoion., 28 maii 1793; Pius VII, Litt, eno.: die 17 febr.
1809, ot Const, dat. dio 19 iulii 1817; Pius VIII, Litt, eno.: die 29 maii 1829; Gregorius X\ .
Const, dat. die 15 nug. 1832; Pius IX, ulloo. habit, dio 22 sopt. 1852.
(51) Cono. Trid., sess. XXIV, oann. 5 ot 7.
(52) Cone. Florent., et Instr. Eug. IV ad Armenios; Boned. XIV, Const. Etsi pastoralis,
0 maii 1742.
(53) Cap. 7, de condit, appos.
(51) Hioron., Epist. 79 ad Ocean.; Ambros., lib. VIII, in cap. 16 Lucae, n. 5; August.,
Dr nuptiis, cap. 10.

978

ALLEGATUM I

monii, cum ad conservationem quoquo et incrementum societatis humanae
dirigatur, cognationem et necessitudinem habere cum rebus ipsis humanis,
quae matrimonium quidem consequuntur, sed in genere civili versantur; do
quibus rebus iure decernunt et cognoscunt qui rei publicae praesunt.
Nemo autem dubitat, quin Ecclesiae Conditor lesus Christus potestatem
sacram voluerit esse a civili distinctam, et ad suas utramque res agendas
liberam atque expeditam; hoc tamen adiuncto, quod utrique expedit, et
quod interest omnium hominum, ut coniunctio inter eas et concordia inter­
cederet, in iisque rebus quae sint, diversa licet ratione, communis iuris
et indicii, altera, cui sunt humana tradita, opportune et congruenter ab altera
penderet, cui sunt caelestia concredita. Huiusmodi autem compositione, ac
fere harmonia, non solum utriusque potestatis optima ratio continetur, sed
etiam opportunissimus atque efficacissimus modus iuvandi hominum genus
in eo quod pertinet ad actionem vitae et ad spem salutis sempiternae. Etenim
sicut hominum intelligentia, quemadmodum in superioribus encyclicis litteris
ostendimus, si cum fide Christiana conveniat, multum nobilitatur multoque
evadit ad vitandos ac repellendos errores munitior, vicissimque fides non
parum praesidii ab intelligentia mutuatur; sic pariter, si cum sacra Ecclesiae
potestate civilis auctoritas amice congruat, magna utrique necesse est fiat
utilitatis accessio. Alterius enim amplificatur dignitas, et, religione praeeunto,
nunquam erit non iustum imperium; alteri vero adiumenta tutelae et defen­
sionis in publicum fidelium bonum suppeditantur.
Nos igitur, harum rerum consideratione permoti, cum studiose alias,
tum vehementer in praesenti viros Principes in concordiam atque amicitiam
iungendam iterum hortamur; iisdemque paterna cum benevolentia veluti
dexteram primi porrigimus, oblato supremae potestatis Nostrae auxilio,
quod tanto magis est hoc tempore necessarium, quanto ius imperandi plus
est in opinione hominum, quasi accepto vulnere, debilitatum. Incensis iam
procaci libertate animis, et omne imperii, vel maxime legitimi, iugum ne­
fario ausu detrectantibus, salus publica postulat, ut vires utriusque potestatis
consocientur ad prohibenda damna, quae non modo Ecclesiae, sed ipsi etiam
civili societati impendent.
Sed cum amicam voluntatum coniunctionem valde suademus, precamurque Deum, principem pacis, ut amorem concordiae in animos cunctorum
hominum iniiciat, tum temperare Nobis ipsi non possumus, quin Vestram
industriam, Venerabiles Fratres, Vestrum studium ac vigilantiam, quae in
Vobis sumina esso intelligimus, magis ac magis hortando incitemus. Quantum
contentione assequi, quantum auctoritate potestis, date operam, ut apud
gentes fidei Vestrae commendatas integra atque incorrupta doctrina reti­
neatur, quam Christus Dominus et caelestis voluntatis interpretes Apostoli
tradiderunt, quamque Ecclesia catholica religioso ipsa servavit, et a Christi­
fidelibus servari per omnes aetates iussit.
Praecipuas curas in id insumite, et populi abundent praeceptis sapientiae
Christianae, semperque memoria teneant matrimonium non voluntate hominum,
sed auctoritate nutuque Dei fuisse initio constitutum, et hac lege prorsus ut

EPISTOLA ENO. LEONIS XIII « ARCANUM »

979

eit unius nd unam; Christum vero novi foederis auctorem illud ipsum ex
officio naturae in Sacramento transtulisse, et quod ad vinculum spectat,
legiferam et iudicialem Ecclesiae suae ad tribuisse potestatem. Quo in genere
cavendum magnopere est, ne in errorem mentes inducantur a fallacibus
conclusionibus adversariorum, qui eiusmodi potestatem ademptam Ecclesiae
vellent. — Similiter omnibus exploratum esse debet, si qua coniunctio viri
et mulieris inter Christiiideles citra Sacramentum contrahatur, eam vi ac
ratione iusti matrimonii carere; et quamvis convenienter legibus civicis facta
sit, tamen pluris esse non posse, quam ritum aut morem, iuri civili intro­
ductum; iure autem civili res tantummodo ordinari atque administrari
posse, quas matrimonia efferunt ex sese in genere civili, et quas gigni non
posse manifestum est, nisi vera et legitima illarum caussa, scilicet nuptiale
vinculum, exsistat. — Haec quidem omnia probe cognita habere maxime
sponsorum refert, quibus etiam probata esse debent et notata animis, ut
sibi liceat hac in re morem legibus gerere; ipsa non abnuente Ecclesia, quae
vult atque optat ut in omnes partes salva sint matrimoniorum effecta,
et ne quid liberis detrimenti afferatur. — In tanta autem confusione sen­
tentiarum, quae serpunt quotidie longius, id quoque est cognitu necessarium,
solvere vinculum coniugii inter Christianos rati et consummati nullius in
potestate esse; ideoque manifesti criminis reos esse, si qui forte coniuges,
quaecumque demum caussa esse dicatur, novo se matrimonii nexu ante
implicare velint, quam abrumpi primum morte contigerit. — Quod si res
eo devenerint, ut convictus ferri diutius non posse videatur, tum vero Ec­
clesia sinit alterum ab altera seorsum agere, adhibendisque curis ac remediis
ad coniugum conditionem accommodatis, lenire studet secessionis incommoda:
nec umquain committit, ut de reconcilianda concordia aut non laboret aut
desperet. — Verum haec extrema sunt; quo facile esset non descendere,
si sponsi non cupiditate acti, sed praesumptis cogitatione tum officiis con­
iugum, tum caussis coniugiorum nobilissimis, ea qua aequum est mente ad
matrimonium accederent; neque nuptias anteverterent continuatione quadam
serieque flagitiorum, irato Deo. Et ut omnia paucis complectamur, tunc
matrimonia placidam quietarnque constantiam habitura sunt, si coniuges
spiritum vitamque hauriant a virtute religionis, quae forti invictoque animo
esse tribuit; qua efficit ut vitia, si qua sint in personis, ut distantia morum
et ingeniorum, ut curarum maternarum pondus, ut educationis liberorum
operosa sollicitudo, ut comites vitae labores, ut casus adversi non solum
moderate, sed etiam libenter perferantur.
Illud etiam cavendum est, ne scilicet coniugia facile appetantur cum alie­
nis a catholico nomine; animos enim de disciplina religionis dissidentes vix
sperari potest futuros esso cetera concordes. Quin imo ab eiusmodi coniugiis
ex eo maxime perspicitur esso abhorrendum, quod occasionem praebent
vetitae societati et communicationi rerum sacrarum, periculum religioni
creant coniugis catholici, impedimento sunt bonae institutioni liberorum, et
persaepe animos impellunt, ut cunctarum religionum aequam habere ra­
tionem assuescant, sublato veri falsique discrimine. — Postremo loco, cum

980

ALLEGATURI I

probe intelligamus, alienum esso a caritate Nostra neminem oportere, au­
ctoritati, fidei et pietati Vestrae, Venerabiles Fratres, illos commendamus,
valde quidem miseros, qui aestu cupiditatum abrepti, et salutis suae immemores contra fas vivunt, haud legitimi matrimonii vinculo coniuncti. In
his ad oilicium revocandis hominibus Vestra sollers industria versetur: et
cum per Vos ipsi, turn interposita virorum bonorum opera, modis omnibus
contendite, ut sentiant se flagitiose fecisse, agant nequitiae poenitentiam,
et ad instas nuptias ritu catholico ineundas animum inducant.
Haec de matrimonio Christiano documenta ac praecepta, quae per has
litteras Nostras Vobiscum, Venerabiles Fratres, communicanda censuimus,
facile videtis, non minus ad conservationem civilis communitatis, quam ad
salutem hominum sempiternam magnopere pertinere. — Faxit igitur Deus
ut quanto plus habent illa momenti et ponderis, tanto dociles promptosque
magis ad parendum animos ubique nanciscantur. Huius rei gratia, supplici
atque humili prece omnes pariter opem imploremus beatae Mariae Virginis
Immaculatae, quae, excitatis mentibus ad obediendum fidei, matrem se et
adiutricem hominibus impertiat. Neque minore studio Petrum et Paulum
obsecremus, Principes Apostolorum, domitores superstitionis, satores veritatis,
ut ab eluvione renascentium errorum humanum genus firmissimo patrocinio
tueantur.
Interea caelestium munerum auspicem et singularis benevolentiae Nostrae
testem, Vobis omnibus, Venerabiles Fratres, et populis vigilantiae Vestrae
commissis, Apostolicam benedictionem ex animo impertimus.
Datum Romae apud S. Petrum, die 10 februarii 1880, Pontificatus Nostri
anno secundo.

LEO PAPA XIII.

LITTERAE ENCYCLICAE SSMI D. N. PII PP. XI
De matrimonio Christiano
spectatis praesentibus familiae et societatis condicionibus
necessitatibus erroribus vitiis.
AD VENERABILES

FRATRES PATRIARCHAS PRIMATES ARCIIIETISCOPOS ALIOSQUE

LOCORUM ORDINARIOS PACEM ET COMMUNIONEM CUM APOSTOLICA SEDE

HABENTES.

PIUS PAPA XI.
Venerabiles Fratres salutem ct apostolicam benedictionem.

Casti connubii quanta sit dignitas, ex eo maxime dignosci potest, Vene­
rabiles Fratres, quod Christus Dominus, aeterni Patris Filius, carne lapsi
hominis assumpta, non solum amantissimo illo consilio, quo universam nostri
generis instaurationem peregit, hoc quoque societatis domesticae atque adeo
humanae consortionis principium et fundamentum peculiari quadam ratione
complecti voluit, sed illud etiam, ad pristinam divinae institutionis integri­
tatem revocatum, ad verum et «magnum» (1) Novae Legis Sacramentum
evexit, eiusque propterea disciplinam curamque totam Ecclesiae Sponsae
Suae commisit.
Ex hac tamen matrimonii renovatione, ut apud omnes totius orbis et
cuiusque temporis gentes exoptati colligantur fructus, hominum mentes in
primis debent germana Christi de matrimonio doctrina illuminari; deinde
Christiani coniuges, interiore Dei gratia infirmas voluntates roborante, omnem
suam cogitandi agendiquo rationem ad purissimam illam Christi legem com­
ponant oportet, unde veram sibi ac familiae suae beatitudinem et pacem
nanciscantur.
At contra, non modo Nos ex hac apostolica quasi specula circumspicimus,
sed vos ipsi, Venerabiles Fratres, et cernitis et una Nobiseum profecto vehe­
menter doletis complures homines, divinum illud instaurationis opus oblitos,
tantam christiani coniugii sanctitatem aut penitus ignorare aut impudenter
negaro aut etiam, falsis novae cuiusdam et perversae admodum morum
doctrinae principiis innixos, passim conculcare. Qui quidem perniciosissimi
(1) Ephes., v, 32.

982

ALLEGATUM II

errores pravique mores cum etiam inter fideles induci coepti sint et sensim
sine sensu altius in dies sese insinuaro contendant, pro Christi in terris Vi­
carii ac supremi Pastoris et Magistri munere, Nostrum esse duximus apoetolicam attollere vocem, ut oves Nobis commissas a venenatis pascuis deter­
reamus et, quantum in Nobis est, immunes servemus.
Vos igitur, Venerabiles Fratres, et per vos universam Ecclesiam Christi,
atque adeo humanum genus universum, de christiani matrimonii natura,
dignitate, commodis beneficiisque inde in familiam atque humanam ipsam
societatem emanantibus, de erroribus gravissimo huic evangelicae doctrinae
capiti contrariis, de vitiis eidem coniugali vitae adversis, de praecipuis
denique remediis adhibendis, alloqui statuimus, vestigiis inhaerentes tel.
rec. Leonis XIII, decessoris Nostri, cuius de matrimonio christiano Encyclicas Litteras Arcanum (2), ante quinquaginta annos datas, hisce Nostris
et Nostras facimus et confirmamus et, dum nonnulla pro aetatis nostrae
condicionibus ac necessitatibus paulo fusius exponimus, non modo non ob­
solevisse sed plenam suam vim retinere declaramus.
Atque ut ab his ipsis Litteris initium faciamus, quae totae fere sunt
in vindicanda divina matrimonii institutione eiusque sacramentali dignitate
et perpetua firmitate, primum quidem id maneat immotum et inviolabile
fundamentum: matrimonium non humanitus institutum neque instauratum
esse, sed divinitus; non ab hominibus sed ab ipso auctore naturae Deo
atque eiusdem naturae restitutore Christo Domino legibus esse communitum,
confirmatum, elevatum; quae proinde leges nullis hominum placitis, nulli ne
ipsorum quidem coniugum contrario convento obnoxiae esse possint. Haec
Sacrarum Litterarum est doctrina (3), haec constans atque universa Ecclesiae
traditio, haec soHemnis Sacrae Tridentinae Synodi definitio, quae perpetuum
indissolubilemque matrimonii nexum eiusdemque unitatem ac firmitatem a Deo
auctore manare ipsis Sacrae Scripturae verbis praedicat atque confirmat (4).
At, quamquam matrimonium suapte natura divinitus est institutum,
tamen humana quoque voluntas suas in eo partes habet easque nobilissimas;
nam singulare quodque matrimonium, prout est coniugalis coniunctio inter
hunc virum et hanc mulierem, non oritur nisi ex libero utriusque sponsi
consensu: qui quidem liber voluntatis actus, quo utraque pars tradit et
acceptat ius coniugii proprium (5), ad verum matrimonium constituendum
tam necessarius est ut nuUa humana potestate suppleri valeat (6). Haec
tamen libertas eo tantum spectat ut constet, utrum contrahentes re vera
matrimonium inire et cum hac persona inire velint an non; libertati vero
hominis matrimonii natura penitus subducitur, ita ut, si quis semel matri­
monium contraxerit, divinis eius legibus et essentialibus proprietatibus
subiciatur. Nam Angelicus Doctor de fido et prole disserens, «haec, iuquit,
(2) Litt. enc. Arcanum divinae sapientiae, 10 febr. 1880.
(3) Gen., I, 27-28; II, 22-23; Matth., XJX, 3 aqq.; Ephes., V, 23 sqq.

(4) Cono. Trid., boss. XXIV.
(5) Cfr. Cod. lur. can., o. 1081, 5 2.
(6) Cfr. Cod. lux. can., c. 1081, $ 1.

LITTERAE ENC. PII XI « CASTI CONNUBTI »

983

in matrimonio ex ipsa pactione coniugali causantur, ita quod ei aliquid
contrarium his exprimeretur in consensu qui matrimonium facit, non esset
verum matrimonium » (7).
Coniugio igitur animi iunguntur et coalescunt, hique prius et arctius
quam corpora, nec fluxo sensuum vel animorum affectu, sed deliberato et
firmo voluntatum decreto: et ex hac animorum coagmentatione, Deo sic
statuente, sacrum et inviolabile vinculum exoritur.
Quae contractus huius natura propria omnino et singularis, eum toto
caelo diversum facit cum a conjunctionibus pecudum solo naturae caeco in­
stinctu factis, in quibus nulla ratio est nec voluntas deliberata, tum ab iis
quoque hominum vagis coniugiis, quae ab omni vero honestoque voluntatum
vinculo remota sunt et quovis domestici convictus iure destituta.
Exinde iam constat legitimam auctoritatem iure pollere atque adeo cogi
oflicio coercendi, impediendi, puniendi turpia coniugia, quae rationi ac
naturae adversantur; sed cum de re agatur ipsam hominis naturam conse­
quente, non minus certo constat id quod fel. rec. Leo XIII decessor Noster
palam monuit (8): « In deligendo genere vitae non est dubium, quin in po­
testate sit arbitrioque singulorum alterutrum malle: aut lesu Christi sectari
do virginitate consilium, aut maritali se vinclo obligare. Ius coniugii naturale
et primigenum homini adimere, causamve nuptiarum praecipuam, Dei aucto­
ritate initio constitutam, quoquo modo circumscribere lex hominum nulla
potest: Crescite et multiplicamini » (9).
Itaque germani connubii sacrum consortium divina simul et humana
voluntate constituitur: ex Deo sunt ipsa matrimonii institutio, fines, leges,
bona; Deo autem dante atque adiuvante, ex hominibus est, per generosam
quidem propriae personae pro toto vitae tempore factam alteri traditionem,
particulare quodlibct matrimonium cum ofliciis ac bonis a Deo statutis
coniunctum.
I.

Quae voro quantaque sint haec veri matrimonii bona divinitus data
dum exponere aggredimur, Venerabiles Fratres, illius Nobis praeclarissimi
Ecclesiae Doctoris verba occurrunt, quem non ita pridem, Nostris Encyclicis
Litteris Ad salutem pleno ab eius obitu saeculo xv datis (10), celebravimus:
< Haec omnia — inquit S. Augustinus — bona sunt, propter quae nuptiae
bonae sunt: Proles, Fides, Sacramentum » (11). Quae tria capita qua ratione
luculentissimam totius de christiano connubio doctrinae summam continere
iure dicantur, ipse Sanctus Doctor diserte declarat, cum ait: « In fide atten­
ditur no praetor vinculum coniugale cum altero vel altera concumbatur;
(7) S. Thom. Aquin., Summa thtoloQ., p. III, Supplom., q. XI.IX. urt. 3.
(8) Litt. ono. Rerum novarum, 15 mali 1891.
(9) Gen., I, 28.
(10) Litt. ono. Ad salutem, 20 npr. 1930.
(11) S. August., De bono coniu<j., cap. 21, n. 32.

j

4

■Μ
984

ALLEGATUM Π

in prole, ut amanter suscipiatur, benigno nutriatur, religioso educetur; in
sacramento autem, ut coniugium non separetur, et dimissus aut dimissa, nec
causa prolis, alteri coniungatur. Haec est tamquam regula nuptiarum, qua
vel naturae decoratur fecunditas vel incontinentiae regitur pravitas» (12).
Itaque primum inter matrimonii bona locum tenet proles. Et sano
ipse humani generis Creator, qui pro sua benignitate hominibus in vita pro­
paganda administris uti voluit, id docuit cum in paradiso, matrimonium
instituens, protoparentibus et per eos omnibus futuris coniugibus dixit:
«Crescito et multiplicamini et replete terram» (13). Quod ipsum Sanctus
Augustinus ex Sancti Pauli Apostoli verbis ad Timotheum (14) perbelle eruit,
dicens: «Generationis itaque causa fieri nuptias, Apostolus ita testis est:
Volo, inquit, iumiores nubere. Et quasi ei diceretur: ütquidf, continuo subiecit: Filios procreare, matres/amilias esse » (15).
Quantum vero hoc Dei beneficium sit et matrimonii bonum ex hominis
dignitate et altissimo fine apparet. Homo enim vel solius rationalis naturae
praestantia omnes alias creaturas visibiles superat. Accedit, quod Deus
homines generari vult, non ut solum sint et impleant terram, sed multo magis,
ut Dei cultores sint, ipsum cognoscant et ament coque tandem perenniter
fruantur in caelis; qui finis ex mirabili hominis per Deum in supernaturalem
ordinem elevatione, omne superat quod oculus vidit et auris audivit et in
cor hominis ascendit (16). Ex quo facile apparet proles, omnipotenti Dei
virtute, coniugibus cooperantibus, orta, quantum divinae bonitatis sit
donum, quam egregius matrimonii fructus.
Christiani vero parentes intelligant praeterea se non iam solum ad genus
humanum in terra propagandum et conservandum, immo vero, non ad
quoslibet veri Dei cultores educandos destinari, sed ad pariendam Ecclesiae
Christi subolem, ad cives Sanctorum et domesticos Dei (17) procreandos,
ut populus Dei et Salvatoris nostri cultui addictus in dies augeatur. Etei
enim christiani coniuges, quamvis ipsi sanctificati, sanctificationem in prolem
transfundere non valent, immo naturalis generatio vitae facta est mortis
via, qua originale peccatum transeat in prolem; aliquid tamen quodammodo
participant de primaevo illo paradisi coniugio, cum eorum sit propriam
subolem Ecclesiae offerre, ut ab illa matre filiorum Dei foecundissima per
lavacrum baptismatis ad supernaturalem iustitiam regeneretur, et vivum
Christi membrum, immortalis vitae particeps, atque aeternae gloriae, quam
omnes toto pectore concupiscimus, heres tandem fiat.
Quae si perpendat mater vere Christiana, intelliget profecto, celsiore
quodam et pleno solatii sensu, de se illud Redemptoris nostri dictum esso.
Mulier... cum peperit puerum, iam non meminit pressurae, propter gaudium
(12)
(13)
(14)
(15)
(16)
(17)

S. August.» De Ocn. ad lilt., lib. IX, cap. 7, u. 12.
Gen., I, 28.
I Tim.9 v, 14.
S. August., Dc bono coniug., cap. 24, η. 32.
Cir. 1 Cor.t II» 9.
Cfr, Ephea., n, 19.

’

LITTERAE ENC. PII XI « CASTI CONNUBH »

985

quin natus est homo in mundum » (18); omnibusque materni officii doloribus,
curis, oneribus maior effecta, multo iustius et sanctius quam matrona illa
romana, Gracchorum mater, florentissima liberorum corona in Domino glo­
riabitur. Uterque vero eoniux hos liberos, prompto gratoque animo e manu
Dei susceptos, ut talentum sibi a Deo commissum intuebitur, quod non in
suum neque in terrenae tantum reipublicac commodum impendat, sed in
die rationis Domino cum fructu restituat.
Procreationis autem beneficio bonum prolis haud sane absolvitur, sed
alterum accedat oportet, quod debita prolis educatione continetur. Parum
profecto generatae proli atque adeo toti generi humano providisset sapientissimus Deus, nisi, quibus potestatem et ius dederat generandi, iisdem ius
quoque et officium tribuisset educandi. Neminem enim latere potest prolem,
ne in iis quidem quae ad naturalem vitam, multoque minus in iis quae ad
vitam supernaturalem pertinent, sibi ipsam sufficere et providere posse,
sed aliorum auxilio, institutione, educatione per multos annos indigere.
Compertum autem est, natura Deoque iubentibus, hoc educandae prolis ius
et officium illorum in primis esso, qui opus naturae generando coeperunt,
inchoatumque, imperfectum relinquentes, certae ruinae exponere omnino ve­
tantur. Iamvero huic tam necessariae liberorum educationi optima qua fieri
potuit ratione provisum est in matrimonio, in quo, cum parentes insolubili
inter se vinculo connectantur, utriusque opera mutuumque auxilium semper
praesto est.
Cum autem de Christiana iuventutis educatione alias copiose egerimus (19),
haec omnia nunc iteratis Sancti Augustini verbis complectamur: « In prole
(attenditur), ut amanter suscipiatur..., religiose educetur» (20); quod quidem
ipsum in Codice iuris canonici quoque nervose edicitur: «Matrimonii finis
primarius est procreatio atque educatio prolis» (21).
Neque id denique silendum quod, cum tantae dignitatis tantique mo­
menti sit utrumque hoc munus parentibus in bonum prolis commissum,
facultatis a Deo ad novam vitam procreandam datae honestus quilibet usus,
ipso Creatore ipsaquo naturae lege iubentibus, solius matrimonii ius est
ac privilegium et intra sacros connubii limites est omnino continendus.
Alterum matrimonii bonum, quod diximus ab Augustino commemoratum,
est bonum Fidei, quae est mutua coniugum in contractu coniugali implendo
fidelitas, ut quod ex hoc contractu divina lege sancito alteri coniugi unico
debetur, id neque ei denegetur neque cuivis permittatur; neque ipsi coniugi
concedatur quod, utpote divinis iuribus ac legibus contrarium et a fide
coniugali maxime alienum, concedi nunquam potest.
Quapropter haec fides in primis postulat absolutam coniugii unitatem,
quam in protoparentum matrimonio Creator ipse praestituit, cum illud
noluerit esso nisi inter unum virum et mulierem unam. Et quamquam
18) Ioan., xvi, 21.
(11») Litt. one. Divini illius Magistri, 31 deo. 1929.
(20) S. August., De Ocn. ad lilt., lib. IX, cap. 7, u. 12.
(21) Cod. iur. can., c. 1013, § 1.

I

i

p

I

986

ALLEGATUM Π

deinde hanc primaevam legem supremus Legislator Deus ad tempus aliquantum relaxavit, nullum tamen dubium est quin illam pristinam perfectamque unitatem ex integro restituerit omnemque dispensationem abrogaverit
Evangelica Lex, ut Cliristi verba et constans Ecclesiae sive docendi sive
agendi modus palam ostendunt. Iure igitur Sacra Tridentina Synodus sollem­
niter professa est: « Hoc autem vinculo duos tantummodo copulari et coniungi Christus Dominus apertius docuit, cum... dixit: Itaque iam non sunt
duo, sed una caro » (22).
Nec vero tantum damnatam voluit Christus Dominus quamlibet, sive
successivam sive simultanoam, quae dicitur, polygamiae et polyandriae
formam (23), externumve aliud quod vis inhonestum opus, sed, ut sacra
connubii septa inviolata prorsus custodiantur, ipsas quoque de his omnibus
cogitationes voluntarias atque desideria prohibuit: « Ego autem dico vobis
quia omnis qui viderit mulierem ad concupiscendum eam, iam moechatus est
eam in corde suo » (24). Quae Christi Domini verba ne alterutrius quidem
coniugis consensu irrita fieri possunt; Dei enim et naturae exhibent legem,
quam nulla unquam hominum voluntas infringere aut flectere valet (25).
Quin et mutua inter ipsos coniuges familiaris consuetudo, ut bonum
fidei debito splendeat nitore, nota castitatis insigniri debet, ita ut coniuges
ad Dei naturaeque legis normam sese in omnibus gerant, et sapientissimi
sanctissimique Creatoris voluntatem cum magna erga Dei opus reverentia
semper sequi studeant.

Haec autem, quae a Sancto Augustino aptissime appellatur castitatis
fides, et facilior et multo etiam iucundior ac nobilior B orcscet ex altero
capite praestantissimo : ex coniugali scilicet amore, qui omnia coniugalis
vitae officia pervadit et quemdam tenet in christiano coniugio principatum
nobilitatis. «Postulat praeterea matrimonii fides ut vir et uxor singulari
quodam sanctoque ac puro amore coniuncti sint; neque ut adulteri inter
se ament, sed ut Christus dilexit Ecclesiam; hanc enim regulam Apostolus
praescripsit, cum ait: Viri, diligite uxores vestras sicut et Christus dilexit
Ecclesia/m (26); quam certe immensa illa caritate, non sui commodi gratia,
sed Sponsae tantum utilitatem sibi proponens, complexus est » (27). Cari­
tatem igitur dicimus, non carnali tantum citiusque evanescente inclinatione
innixam, neque in blandis solum verbis, sed etiam in intimo animi affectu
positam atque, — siquidem probatio dilectionis exhibitio est operis (28) —
opere externo comprobatam. Hoc autem opus in domestica societate non
modo mutuum auxilium complectitur, verum etiam ad hoc extendatur opor(22) Cono. Trld., Bees. XXIV.
'M···
(23) Vox < successiva ■ hole indioat aliud oonluglurn, perduranto primi matrimonii vin­
culo (Nota auctoris).
(21) Matth., V. 28.
(25) Cfr. Doer. S. Olllcll, 2 martii 1679, propos. 50.
f‘
(26) ΖίρΛ^β., v, 25; cfr. Col., in, 19.
'.L
(27) Catech. Bom., II. oap. VIII, <1. 21.
(28) Cfr. S. Greg. M., Homil. XXX in Evang. (Ioan., xiv, 23-31), η. 1.

LITTERAE ENC. PH XI « CASTI CONNUBH »

987

tet, immo hoc in primis intendat, ut coniuges inter se iuventur ad interiorem
hominem plenius in dies conformandum perficiendum que; ita ut per mutuam
vitae consortionem in virtutibus magis magisque in dies proficiant, et prae­
cipue in vera erga Deum proximosque caritate crescant, in qua denique
i universa Lex pendet et Prophetae » (29). Scilicet absolutissimum totius
sanctitatis exemplar hominibus a Deo propositum, quod est Christus Dominus,
omnes cuiuscumque sunt condicionis et quamcumque honestam vitae ra­
tionem inierunt, possunt ac debent imitari atque, Deo adiuvante, ad summum
quoquo Christianae perfectionis fastigium, ut complurium Sanctorum exemplis
comprobatur, pervenire.
Haec mutua coniugum interior conformatio, hoc assiduum sese invicem
perficiendi studium, verissima quadam ratione, ut docet Catechismus Ro­
manus (30), etiam primaria matrimonii causa et ratio dici potest, si tamen
matrimonium non pressius ut institutum ad prolem rite procreandam educandamque, sed latius ut totius vitae communio, consuetudo, societas acci­
piatur.
Cum hac eadem caritate reliqua coniugii tam iura quam officia compo­
nantur neccsse est; ita ut non solum iustitiae lex, sed etiam caritatis norma
sit illud. Apostoli: «Uxori vir debitum reddat: similiter autem et uxor
viro » (31).
Firmata denique huius caritatis vinculo domestica societate, floreat in
ea necesse est ille, qui ab Augustino vocatur ordo amoris. Qui quidem ordo
et viri primatum in uxorem et liberos, et uxoris promptam nec invitam
subiectionem obtemperationemque complectitur, quam commendat Apostolus
his verbis: « Mulieres viris suis subditae sint sicut Domino; quoniam vir caput
est mulieris, sicut Christus caput est Ecclesiae » (32).
Haec autem obtemperatio non libertatem negat neque aufert, quae ad
mulierem tam pro humanae personae praestantia quam pro nobilissimis
uxoris, matris, sociae muneribus pleno iure pertinet; neque obsecundare
eam iubet quibuslibet viri optatis, ipsi forte rationi vel uxoris dignitati
minus congruentibus, nec denique uxorem aequiparandam docet personis,
quae in iure minores dicuntur, quibus ob maturioris iudicii defectum vel
rerum humanarum imperitiam liberum suorum iurium exercitium concedi
non solet; sed vetat exaggeratam illam licentiam, quae familiae bonum non
curat, vetat in hoc familiae corpore cor separari a capite, cum maximo
totius corporis detrimento et proximo ruinae periculo. Si enim vir est caput,
mulier est cor, et sicut illo principatum tenet regiminis, haec amoris princi­
patum sibi ut proprium vindicare potest et debet.
Haec dein uxoris viro suo obtemperatio, ad gradum et modum quod
attinet, varia esso potest pro variis personarum, locorum, temporum condi­
cionibus; immo si vir officio suo defuerit, uxoris est vices eius in dirigenda
(29)
'30)
(31)
(32)

Maith., XXII, 40.
Cfr. Calech. Rom., p. II, Cnp. VIII, q. 13.
I Cor., vu. 3.
Ephes., V, 22-23.

988

ALLEGATUM II

familia supplere. At ipsam familiae structuram ciusque legem praecipuam, a
Deo constitutam et firmatam, evertere aut tangere numquam et nus­
quam licet.
Persapienter de hoc uxorem inter et virum ordine servando fel. rcc.
decessor Noster Leo XIII in iis, quas commemoravimus, de christiano
coniugio Encyclicis Litteris docet: « Vir est familiae princeps et caput mulieris;
quae tamen, quia caro est de carne illius, et os de ossibus eius, subiciatur
pareatque viro, in morem non ancillae, sed sociae; ut scilicet oboedientiae
praestitae nec honestas nec dignitas absit. In eo autem qui praeest, et iu
hac quae paret, cum imaginem uterque referant alter Christi, altera Ecclesiae,
divina caritas esto perpetua moderatrix officii » (33).
Haec sunt igitur, quae bono fidei comprehenduntur: unitas, castitas,
caritas, honesta nobilisque oboedientia; quae, quot sunt nomina, tot sunt
coniugum atque eoniugii emolumenta, quibus pax, dignitas, felicitas matri­
monii in tuto collocentur atque promoveantur. Quare mirum profecto non
est, hanc fidem inter eximia et matrimonii propria bona semper fuisse
numeratam atque habitam.
Attamen tantorum beneficiorum summa completur et quasi cumulatur
illo christiani eoniugii bono, quod Augustini verbo nuncupavimus Sacra­
mentum, quo denotatur et vinculi indissolubilitas et contractus in efficax
gratiae signum per Cliristum facta elatio atque consecratio.
Et primo quidem, indissolubilem foederis nuptialis firmitatem ipse Chri­
stus urget dicendo: «Quod Deus coniunxit, homo non separet» (34); et
« Omnis, qui dimittit uxorem suam, et alteram ducit, moechatur: et qui di­
missam a viro ducit, moechatur » (35).
In liac autem indissolubilitate Sanctus Augustinus hoc quod vocat bonum
Sacramenti ponit apertis his verbis: «In Sacramento autem (attenditur), ut
coniugium non separetur, et dimissus aut dimissa, nec causa prolis, alteri
coniungatur » (36).
Atque haec inviolabilis firmitas, quamquam non eadem perfectissimaque
mensura ad singula, ad omnia tamen vera coniugia pertinet: nam illud
Domini: Quod Deus coniunxit, homo non separet, cum de protoparentum connubio, cuiusvis futuri eoniugii prototypo, dictum sit, ad omnia proreus
vera matrimonia spectare necesse est. Quamquam igitur ante Christum
illa primaevae legis sublimitas et severitas adeo temperata est, ut Moyses
ipsius populi Dei civibus ad duritiam cordis eorum libellum repudii certis de
causis dare permiserit; Christus tamen pro sua supremi legislatoris potestate
hanc maioris licentiae permissionem revocavit et primaevam in integrum
restituit legem per illa verba nunquam oblivioni danda: Quod Deus coniunxit,
homo non separet. Quare sapientissime fel. rec. Pius VI decessor Noster ad
(33)
(34)
(35)
(3G)

Litt. enc. Arcanum, 10 febr. 1880.
Matth., xix, 0.
Luc., xvi, 18.
S. August., Dc Ocn. ad lilt., lib. IX, c. 7, n. 12.

LITTERAE ENC. ΡΠ XI « CASTI CONNUBH »

989

Agriensem Episcopum rescribens: « Quo manifesto patet, inquit, matrimonium
vel in ipso statu naturae, ac sane ante multo quam ad proprie dicti Sacra­
menti dignitatem eveheretur, sic divinitus institutum esse, ut secum afferat
perpetuum indissohibilemque nexum, qui proinde nulla civili lege solvi
queat. Itaque licet Sacramenti ratio a matrimonio seiungi valeat, velut inter
infideles, adhuc tamen in tali matrimonio, siquidem verum est matrimonium,
perstare debet, omninoque perstat perpetuus ille nexus, qui a prima origine
divino iure matrimonio ita cohaeret, ut nulli subsit civili potestati. Atque
adeo quodeumque matrimonium contrahi dicatur, vel ita contrahitur ut
reapse sit verum matrimonium, tumque adiunctum habebit perpetuum
illum nexura divino iure omni vero matrimonio cohaerentem; vel contrahi
supponitur sine illo perpetuo nexu, tumque matrimonium non est, sed illicita
coniunctio divinae legi ex obiecto repugnans; quae proinde nec iniri potest
nec retineri » (37).
Quod si exceptioni, etsi rarissimae, haec firmitas obnoxia videatur, ut
in quibusdam coniugiis naturalibus solum inter infideles initis vel, si inter
christifideles, ratis illis quidem sed nondum consummatis, ea exceptio non
cx hominum voluntate pendet, neque potestatis cuiuslibet mere humanae,
sed ex iure divino, cuius una custos atque interpres est Ecclesia Christi.
Nulla tamen, neque ullam ob causam, facultas huiusmodi cadere unquam po­
terit in matrimonium Christianum ratum atque consummatum. In eo enim, que­
madmodum maritale foedus plene perficitur, ita maxima quoque ex Dei voluntate
firmitas atque indissolubilitas, nulla hominum auctoritate relaxanda, elucet.
Huius autem divinae voluntatis intimam rationem si reverenter investi­
gare velimus, Venerabiles Fratres, facile eam inveniemus in mystica chri­
stiani connubii significatione, quae in consummato inter fideles matrimonio
plene perfecteque habetur. Teste enim Apostolo, in sua (quem ab initio
innuimus) ad Ephesios epistola (38), Christianorum connubium perfectis­
simam illam refert· coniunctionem, quae Cliristum inter et Ecclesiam inter­
cedit: « Sacramentum hoc magnum est, ego autem dico, in Christo et in
Ecclesia »; quae quidem coniunctio, quamdiu Christus vivet et Ecclesia
per ipsum, nulla profecto separatione unquam dissolvi poterit. Quod etiam
Sanctus Augustinus diserte docet his verbis: « Hoc enim custoditur in Christo
ct Ecclesia, ut vivens cum virtute in aeternum nullo divortio separetur.
Cuius Sacramenti tanta observatio est in civitate Dei nostri,... hoc est in
Ecclesia Christi...; ut cum filiorum procreandorum causa, vel nubant foeminae, vel ducantur uxores, nec sterilem coniugem fas sit relinquere ut alia
foecunda ducatur. Quod si quisquam fecerit, non lege huius saeculi (ubi,
interveniente repudio, sine crimino conceditur cum aliis alia copulare connubia; quod etiam sanctum Aloysen Dominus propter duritiam cordis illorum
Israolitie permisisse testatur); sed lege Evangelii reus est adulterii, sicut etiam
illa si altori nupserit » (39).
(37) Plue VI, Rescript, ad Episc. Agrien., 11 lui. 1789.
(38) Ephes., X, 32.
(39) S. August., Dc nupt. ct concup., lib. I, cup. 10.

ALLEGATUM U

990

a
Quot vero quanta que ex matrimonii indissolubilitate fluant bona, eum
fugere non potest qui vel obiter cogitet sive do coniugum prolisque bono
sive de humanae societatis salute. Et primum quidem coniuges hac infir­
mitate certum habent perennitatis signaculum, quod generosa propriae per­
sonae traditio et intima suorum animorum consociatio suapte natura tan­
topere exigit, cum vera caritas finem nesciat (40). Firmum praeterea adstruitur fidae castitati propugnaculum contra infidelitatis incitamenta, si qua
interius exteriusve obiciantur; anxio timori num adversitatis aut senectutis
tempore alter coniux sit recessurus, quivis praecluditur aditus eiusque loco
quieta statuitur certitudo. Servandae item utriusque coniugis dignitati ac
mutuo auxilio praestando quam aptissime providetur, cum per insolubile
vinculum perpetuo perseverans coniuges continenter admoneantur se non
caducarum rerum causa, nec cupiditati ut inservirent, sed ut altiora et
perpetua bona sibi mutuo procurarent, nuptiale iniisse consortium, quod nisi
morte solvi non queat. Liberorum quoque tuitioni et educationi, quae ad
multos annos produci debet, optime consulitur, cum gravia et diuturna
huius officii onera unitis viribus facilius a parentibus ferantur. Neque mi­
nora toti humanae consortioni oriuntur bona. Usu enim cognitum habemus
matrimoniorum inconcussam firmitatem uberrimum esse honestae vitae mo­
rumque integritatis fontem; hoc autem ordine servato, felicitas salusque rei
publicae in tuto positae sunt: nam talis est civitas, quales sunt familiae
et homines, ex quibus ea constat, ut corpus ex membris. Quapropter, cum
do privato coniugum et prolis, tum de publico societatis humanae bono
optime merentur, qui inviolabilem matrimonii firmitatem strenue defendunt.

Verum hoc Sacramenti bono, praeter indissolubilem firmitatem, multo
ei iam celsiora emolumenta continentur, per ipsam Sacramenti vocem aptis­
sime designata; Christianis enim hoc non inane et vacuum est nomen, cum
Christus Dominus «Sacramentorum institutor atque perfector» (41), suorum
fidelium matrimonium ad verum et proprium Novae Legis Sacramentum
provehendo, illud re vera effecerit peculiaris illius interioris gratiae signum
et fontem, qua eius «naturalem illum amorem perficeret, et indissolubilem
unitatem confirmaret, coniugesque sanctificaret » (42).
Et quoniam Christus ipsum coniugalem inter fideles validum consensum
signum gratiae constituit, ratio Sacramenti cum christiano coniugio tam
intime coniungitur, ut nullum inter baptizatos verum matrimonium esse
possit, « quin sit eo ipso Sacramentum » (43).
Cum igitur sincero animo fideles talem consensum praestant, aperiunt
sibi sacramentalis gratiae thesaurum, ex quo supernatum les vires hauriant
ad officia et munera sua fideliter, sancte, perseveranter ad mortem usque
adimplenda.
(40)
(41)
(42)
(43)

I Cor., χτπ, 8.
Cone, Trid., boss. XXIV.
Cone. Trid., boss. XXIV.
Cod. lur. can., c. 1012.

LITTEBAE ENO. ΡΠ XI < CA8TI CONNUBH >

991

Hoc enim Sacramentum, in iis qui obicem, ut aiunt, non opponunt, non
goliiin permanens vitae supernaturalis principium, gratiam scilicet sanctifi­
cantem, auget, sed etiam peculiaria addit dona, bonos animi motus, gratiae
germina, naturae vires augendo ac perficiendo, ut coniuges non ratione tantum
intelligero, sed intime sapore firmiterque tenere, efficaciter velle et opere
perficere valeant quidquid ad statum coniugalem eiusque fines et officia per­
tinet; ius denique iis concedit ad actuale gratiae auxilium toties impetrandum,
quotiescumque ad munera huius status adimplenda eo indigent.
Attamen, cum divinae Providentiae in ordine supernatural! lex sit ut
homines ex Sacramentis, quae post adeptum rationis usum recipiant, fructum
plenum non colligant, nisi gratiae respondeant, gratia matrimonii magna
ex parte talentum inutile, in agro reconditum, manebit, nisi coniuges supernaturales vires exerceant ac recepta gratiae semina colant atque evolvant. Si
autem, faciendo quod in se est, ad gratiam se dociles praebeant, sui status
onera ferre atque officia implere poterunt eruntque tanto Sacramento ro­
borati et sanctiiicati et quasi consecrati. Nam, ut Sanctus Augustinus docet,
sicut per Baptismum et Ordinem homo deputatur et iuvatur sive ad vitam
christiano more degendam sive ad sacerdotale munus gerendum, eorumque
sacramentali auxilio nunquam destituitur, eodem fere modo (quamquam non
per characterem sacramentalem), fideles, qui semel matrimonii vinculo iuncti
fuerint, eius sacramentali adiutorio ac ligamine privari nunquam possunt.
Quin imrao, ut addit idem Sanctus Doctor, vinculum illud sacrum, etiam
adulteri facti, secum trahunt, quamquam non iam ad gratiae gloriam, sed
ad noxam criminis, « sicut apostata anima, velut de coniugio Christi recedens,
etiam fide perdita, Sacramentum fidei non amittit, quod lavacro regenera­
tionis accepit » (44).
lidem vero coniuges, aureo Sacramenti ligamine non constricti sed ornati,
non impediti sed roborati, omnibus viribus ad hoc nitantur, ut suum connu­
bium non solum per Sacramenti vim et significationem, sed etiam per ipsorum
mentem ac mores sit semper et maneat viva imago fecundissimae illius
unionis Christi cum Ecclesia, quae est venerandum profecto perfectissimae
caritatis mysterium.
Quae omnia, Venerabiles Fratres, si attento animo et viva fide perpen­
dantur, si eximia haec matrimonii bona, proles, fides, sacramentum, debita
luce illustrentur, nemo potest divinam sapientiam et sanctitatem et benigni­
tatem non admirari, quae cum dignitati ac felicitati coniugum, tum humani
generis conservationi propagationique, in sola nuptialis foederis casta sacraque
consortione procurandae, tam copiose providerit.
II.

Quo libentius tantam casti connubii praestantiam perpendimus, Venerabiles
Fratres, eo magis Nobis dolendum videtur, quod divinum hoc institutum,
nostra potissimum aetate, spretum saepe ac passim abiectum conspicimus,
(41) S. August., Da nupi. eteoncup., lib. I, cap. 10.

992

ALLEGATUM Π

Non iam enim occulto neque in tenebris, sed palam, quovis pudoris
sensu deposito, qua voce qua scriptis, scaenicis cuiusque generis ludis, fabulis
romancnsibus, amatoriis ludicrisquo narrationibus, cinematographies quae
dicuntur imaginibus, radiophonicis orationibus, omnibus denique recentioris
scientiae inventis, matrimonii sanctitas vel conculcatur vel deridetur; divortia,
adulteria, turpissima quaeque vitia aut laudibus extolluntur aut saltem iis
depinguntur coloribus, ut ab omni culpa ot infamia vindicari videantur.
Nec desunt libri, quos scientificos praedicare non verentur, sed qui re vera
non raro solum quodam scientiae fuco idcirco illiti sunt, quo faciliorem
inveniant sese insinuandi viam. Quae autem in iis propugnantur doctrinae,
eae venditantur recentioris ingenii portenta, illius nimirum ingenii, quod,
veritatis unice studiosum, praeiudicatas quaslibet veterum opiniones abdi­
casse perhibetur, quodque inter has obsoletas opiniones etiam traditam do
coniugio Christianam doctrinam amandat atque relegat.
Et instillantur haec omne genus hominibus, divitibus et egenis, operariis
et heris, doctis et indoctis, solutis et connubio ligatis, Dei cultoribus et
osoribus, adultis et iu venibus; his praesertim, utpote faciliori captu praedae,
peiores struuntur insidiae.
Non omnes quidem novarum huiusmodi doctrinarum fautores ad extrema
quaeque indomitae libidinis consectaria devehuntur, sunt qui, medio quasi
itinere consistere enisi, in quibusdam tantum divinae naturalisquo legis
praeceptis aliquid nostris temporibus concedendum putent. Sed hi quoque,
plus minusve conscii, emissarii sunt illius inimici nostri, qui semper conatur
zizania superseminare in medio tritici (45). Nos igitur, quos Paterfamilias
agri sui custodes posuit, quosque sacrosanctum urget officium cavendi ne
bonum semen herbis nocentibus opprimatur, Nobismctipsis a Spiritu Sancto
dicta existimamus gravissima, quibus Apostolus Paulus dilectum suum Ti­
motheum hortabatur, verba: «Tu vero vigila... .Ministerium tuum imple...
Praedica verbum, insta opportune, importune, argue, obsecra, increpa in
omni patientia et doctrina » (46).
Et quoniam, ut inimici fraudes vitari possint, detegi eas ante necesse
est, multumque iuvat eius fallacias incautis denuntiare, quamvis profecto
mallemus huiusmodi flagitia nec nominare «sicut decet Sanctos» (47), pro­
pter animarum tamen bonum et salutem, ea penitus silere non possumus.
Ut igitur ab horum malorum fontibus incipiamus, praecipua eorum radix
in eo est quod matrimonium non ab Auctore naturae institutum neque a
Christo Domino in veri Sacramenti dignitatem evectum, sed ab hominibus
inventum vocitent. In natura ipsa eiusque legibus alii se nihil matrimonii
invenisse asseverant, sed deprehendisse tantum procreandae vitae facultatem
ad eamque quoquo pacto satiandam impulsum vehementem; alii tamen initia
quaedam ac veluti germina veri connubii in hominis natura inveniri agno­
scunt, quatenus, nisi stabili quodam vinculo consocientur homines, dignitati
(45) Cfr. Matth., ΧΠΙ, 25.
(4G) II Tim., IV. 2-5.
(47) Ephes., v, 3.

LITTERAE ENO. ΡΠ XI < OASTI CONNUBH >

993

coniugum et naturali prolis propagandae et educandae fini bene provisum
non esset. Nihilominus hi quoque docent matrimonium ipsum, quippe quod
illa germina excedat, variis concurrentibus causis, sola hominum mente in­
ventum, sola hominum voluntate esse institutum.
Quanto opere autem hi omnes errent quamque turpiter ab honestate de­
flectant, iam ex his constat quae de origine ac natura coniugii, de finibus
bonisquo in eo insitis Nostris his Litteris exposuimus. Perniciosissima vero
haec commenta esse, ex consectariis etiam elucet, quae ipsi illorum defensores
inde deducunt: leges, instituta ac mores quibus connubium regatur, cum sola
hominum voluntate sint parta, ei soli subesse, ideoque pro humano lubitu et
humanarum rerum vicissitudinibus condi, immutari, abrogari et posse et
debere; generativam autem vim, quippe quae in ipsa natura nitatur, et
sacratiorem esse et latius patere quam matrimonium: exerceri igitur posse
tam extra quam intra connubii claustra, etiam neglectis matrimonii finibus,
quasi scilicet impudicae mulieris licentia eisdem fere gaudeat iuribus, quibus
legitimae uxoris casta maternitas.
Hisce principiis innixi, quidam eo devenerunt, ut nova effingerent coniunctionum genera, ad praesentes hominum ac temporum rationes, ut opi­
nantur, accommodata, quae totidem novas matrimonii species esse volunt:
aliud ad tempus, aliud ad experimentum, aliud amicale quod plenam matri­
monii licentiam omniaque iura sibi vindicat, dempto tamen indissolubili
vinculo et prole exclusa, nisi partes suam vitae communionem et consue­
tudinem in pleni iuris matrimonium deinde converterint.
Irnmo non desunt qui velint et instent ut etiam legibus huiusmodi por­
tenta probentur aut saltem publicis populorum usibus institutisque excu­
sentur; et ne suspicari quidem videntur talia nihil sane habere recentioris
culturae de qua tantopere gloriantur, sed nefandas esse corruptelas, quae
ad barbaros quarundam ferarum gentium usus etiam cultas nationes procul
dubio redigerent.
Sed, ut ad singula iam, Venerabiles Fratres, tractanda accedamus, quae
singulis matrimonii bonis opponuntur, primum de prole sit sermo, quam
multi molestum connubii onus vocare audent, quamque a coniugibus, non
per honestam continentiam (etiam in matrimonio, utroque consentiente coniugo, permissam) sed vitiando naturae actum, studiose arcendam praeci­
piunt. Quam quidem facinorosam licentiam alii sibi vindicant, quod prolis
pertaesi solam sine onere voluptatem explero cupiunt, alii quod dicunt se
neque continentiam servare, neque ob suas vel matris vel rei familiaris
difficultates prolem admittere posse.
At nulla profecto ratio, ne gravissima quidem, efficere potest, ut quod
intrinsece est contra naturam, id cum natura congruens et honestum fiat.
Cum autem actus coniugii suapto natura proli generandae sit destinatus,
qui, in eo exercendo, naturali hac eum vi atque virtute de industria desti­
tuunt, contra naturam agunt ot turpe quid atque intrinsece inhonestum
operantur.
Quare mirum non est, ipsas quoque Sacras Litteras testari Divinam
03 — Cappkllo, De Sacramentis, V,

994

ALLEGATUM Π

Maiestatem summo prosequi odio hoc nefandum facinus illudque interdum
morte puniisse, ut memorat Sanctus Augustinus: «Illicite namque ct turpiter
etiam cum legitima uxore concumbitur, ubi prolis conceptio devitatur. Quod
faciebat Onan, filius ludae, ct occidit illum propter hoc Deus » (48).
Cum igitur quidam, a Christiana doctrina iam inde ab initio tradita
neque unquam intermissa manifesto recedentes, aliam nuper de hoc agendi
modo doctrinam sollemniter praedicandam consuerint, Ecclesia Catholica,
cui ipse Deus morum integritatem honestatemque docendam et defendendam
commisit, in media hac morum ruina posita, ut nuptialis foederis castimoniam
a turpi hac labe immunem servet, in signum legationis suae divinae, altam
per os Nostrum extollit vocem atque denuo promulgat: quemlibet matrimonii
usum, in quo exercendo, actus, de industria hominum, naturali sua vitae
procreandae vi destituatur, Dei et naturae legem infringere, et eos qui tale
quid commiserint gravis noxae labe commaculari.
Sacerdotes igitur, qui confessionibus audiendis dant operam, aliosque
qui curam animarum habent, pro suprema Nostra auctoritate et omnium
animarum salutis cura, admonemus, ne circa gravissimam hanc Dei legem
fideles sibi commissos errare sinant, et multo magis, ut ipsi se ab huiusmodi
falsis opinionibus immunes custodiant, neve in iis ullo modo conniveant.
Si quis vero Confessarius aut animarum Pastor, quod Deus avertat, fideles
sibi creditos aut in hos errores ipsemet induxerit, aut saltem sive approbando
sive dolose tacendo in iis conflrmarit, sciat se Supremo Indici Deo de muneris
proditione severam redditurum esse rationem, sibique dicta existimet Christi
verba: «Caeci sunt, et duces caecorum: caecus autem, si caeco ducatum
praestet, ambo in foveam cadunt » (49).
Causae vero, ob quas matrimonii malus usus defenditur, non raro — ut
de iis quae turpes sunt taceamus — fictae aut exaggeratae proferuntur.
Nihilominus pia Mater Ecclesia optime intelligit atque persentit quae de
matris sanitate, vita periclitantis, dicuntur. Ecquis nisi miserenti animo haec
perpendere possit? Quis non summa afficiatur admiratione, si quando matrem
cernat vix non certae sese morti, heroica fortitudine, offerentem, ut proli
semel conceptae vitam conservet? Quod ipsa fuerit perpessa ut naturae of­
ficium plene impleret, id unus Deus ditissimus et miserentissimus retribuero
poterit, dabitque profecto mensuram non tantum confertam sed super­
effluentem (50).
Optime etiam novit Sancta Ecclesia, non raro alterum ex coniugibus
pati potius quam patrare peccatum, cum ob gravem omnino causam perver­
sionem recti ordinis permittit, quam ipse non vult, eumque ideo sine culpa esse,
modo etiam tunc caritatis legem meminerit et alterum a peccando arcere
et removere ne negligat. Neque contra naturae ordinem agere ii dicendi
sunt coniuges, qui iure suo recta et naturali ratione utuntur, etsi ob natu(48)
3 april.,
(40)
(50)

S. Auçust., De coniug. adult., lib. IT, η. 12; cfr. Gen., χχχνιπ, 8-10; S. Poonitont.
3 lunli 1016.
Matth., XV, 14; S. Oillc., 22 nov. 1022.
Luc., vi, 38,

LITTERAE ENC. PII XI « CASTI CONNUBIT »

995

rales sive temporis sive quorundam defectuum causas nova inde vita oriri
non possit. Habentur enim tam in ipso matrimonio quam in coniugalis
iuris usu etiam secundarii fines, ut sunt mutuum adiutorium mutuusque
fovendus amor et concupiscentiae sedatio, quos intendere coniuges minime
vetantur, dummodo salva semper sit intrinseca illius actus natura ideoque
eius ad primarium linem debita ordinatio.
Vehementer item Nos percellunt illorum coniugum gemitus, qui, dura
egestate oppressi, gravissimam in alendis liberis difficultatem patiuntur.
At cavendum omnino est ne funestae externarum rerum conditiones
multo funestiori errori occasionem praebeant. Nullae enim exurgere possunt
difficultates quae mandatorum Dei, actus, ex interiore natura sua malos,
vetantium, obligationi derogare queant; in omnibus vero rerum adiunctis
semper possunt coniuges, gratia Dei roborati, suo munere fideliter fungi
et castitatem a turpi hac macula illibatam in coniugio conservare; nam stat
fidei Christianae veritas, Synodi Tridentinae magisterio expressa: «Nemo
temeraria illa et a Patribus sub anathemate prohibita voce uti (debet).
Dei praecepta homini iustificato ad observandum esse impossibilia. Nam
Deus impossibilia non iubet, sed iubendo monet et facere quod possis, et
petere quod non possis, et adiuvat ut possis » (61). Eademque doctrina iterum
sollemn it erque praecepta est ab Ecclesia et confirmata in damnatione haeresis
iansenianae, quae contra Dei bonitatem haec blasphemare erat ausa: « Aliqua
Dei praecepta hominibus iustis volentibus et comantibus, secundum prae­
sentes, quas habent, vires, sunt impossibilia: deest quoque illis gratia, qua
possibilia fiant » (52).
Sed aliud, etiam, Venerabiles Fratres, gravissimum commemorandum est
facinus, quo vita prolis, in sinu materno reconditae, attentatur. Id autem
permissum volunt alii et matris patrisve beneplacito relictum; alii tamen
illicitum dicunt, nisi pergraves accedant causae, quas medicae, socialis, eugenicae indicationis nomine appellant. Hi omnes quod ad poenales reipublicae leges attinet, quibus genitae necdum natae prolis peremptio prohi­
betur, exigunt, ut quam singuli, alii aliam, defendunt indicationem, eandem
etiam leges publicae agnoscant et ab omni poena liberam declarent. Immo
nec desunt qui postulent, ut ad has letiferas sectiones magistratus publici
praebeant auxiliatrices manus; id quod, proh dolori, alicubi quam frequen­
tissime fieri omnibus notum est.
Quod vero attinet ad « indicationem medicam et therapeuticam » — ut
eorum verbis utamus — iam diximus, Venerabiles Fratres, quantopere Nos
misereat matris, cui ex naturae officio gravia imminent sanitatis, immo
ipsius vitae pericula: at quae possit umquam causa valere ad ullo modo
excusandam directam innocentis necem! De hac enim hoc loco agitur. Sive
ea matri infertur sive proli, contra Dei praeceptum est vocemque naturae:
«Non occides!» (53). lies enim aeque sacra utriusque vita, cuius oppri(51) Cono. Trid.. sess. VI, cnp. 11.
(52) Const. Apost. Cum occasione, dio 31 maii 1653, prop. 1.
(53) Exod., XX, 13: ofr. Door. S. Cilicii 4 maii 1898, 21 iulii 1895, 31 nudi 1884.

996

ALLEGATUM II

mendae nulla esse umquam poterit ne publicae quidem auctoritati facultas.
Ineptissime autem haec contra innocentes repetitur e iure gladii, quod in solos
reos valet: neque ullum viget hic cruentae defensionis ius contra iniustum
aggressorem (nam quis innocentem parvulum iniustum aggressorem vocetî);
neque ullum adest « extremae necessitatis ius » quod vocant, quodque usquo
ad innocentis directam occisionem pervenire possit. In utraque igitur et
matris et prolis vita tuenda ac servanda probi expertique medici cum laude
enituntur; contra, nobili medicorum nomine et laude indignissimos se ii
probarent, quotquot alterutri, per speciem medicandi, vel falsa misericordia
moti, ad mortem insidiarentur.
Quae quidem plane severis consonant verbis quibus Episcopus Hippo­
nensis in coniuges depravatos invehitur, qui prolis quidem praecavere student,
at, si nullo exitu, nefarie eam interimere non verentur: « Aliquando eo usque,
inquit, pervenit haec libidinosa crudelitas vel libido crudelis, ut etiam steri­
litatis venena procuret, et si nihil valuerit, conceptos fetus aliquo modo intra
viscera extinguat ac fundat, volendo suam prolem prius interire quam vivere,
aut si in utero iam vivebat, occidi antequam nasci. Prorsus, si ambo tales
sunt, coniuges non sunt: et si ab initio tales fuerunt, non sibi per connubium sed per stuprum potius convenerunt: si autem non ambo sunt, tales,
audeo dicere: aut illa est quodammodo meretrix mariti, aut ille adulter
uxoris » (54).
Quae autem afferuntur pro sociali et eugenica indicatione, licitis honestis­
que modis et intra debitos limites, earum quidem rerum ratio haberi potest
et debet; at necessitatibus, quibus eae innituntur, per occisionem innocentium
providere velle absonum est praecepto que divino contrarium, apostolicis etiam
verbis promulgato: Non esse facienda mala ut eveniant bona (55).
Iis denique, qui apud nationes principatum tenent feruntve leges, ob­
livioni dare non licet auctoritatis publicae esse, congruis legibus poenisque,
innocentium vitam defendere, idque eo magis, quo minus ii, quorum vita
periclitatur et impugnatur, se ipsi defendere valent, inter quos primum sane
locum tenent infantes in visceribus maternis abditi. Quod si publici magi­
stratus parvulos illos non solum non tueantur, sed, legibus suisque ordina­
tionibus, permittant atque adeo tradant medicorum aliorumve manibus occi­
dendos, meminerint Deum iudicem esse et vindicem sanguinis innocentis, qui
de terra clamat ad caelum (50).
Reprobetur denique oportet perniciosus ille usus, qui proxime quidem
naturale hominis ius ad matrimonium ineundum spectat, sed ad prolis quoque
bonum vera quadam ratione pertinet. Sunt enim qui, de finibus engcnicis
nimium solliciti, non solum salubria quaedam dent consilia ad futurae prolis
valetudinem ac robur tutius procurandum — quod rectae rationi utique
contrarium non est — sed cuilibet alii etiam altioris ordinis fini eugenicwn
anteponant, et coniugio auctoritate publica prohiberi velint eos omnes ex
(54) S. August·, Dc nupl. cl concupisc., cap. XV,
(55) Cfr. Rom.9 ni, 8.
(56) Cfr. Gcn., iv, 10.

LITTERAE ENC. PII XI « CASTI CONNUBII »

997

quibus, secundum disciplinae suae normas et coniecturas, propter heredita­
riam transmissionem, mancam vitiosamque prolem generatum iri censent,
etiamsi iidem sint ad matrimonium ineundum per se apti. Quin immo natu­
rali illa facultate, ex lege, eos, vel invitos, medicorum opera privari volunt;
neque id ad cruentam sceleris commissi poenam publica auctoritate repe­
tendam, vel ad futura eorum crimina praecavenda, licebit, scilicet contra
omne ius et fas ea magistratibus civilibus arrogata facultate, quam numquam
habuerunt nec legitime habere possunt.
Quicumque ita agunt, perperam dant oblivioni sanctiorem esse familiam
Statu, hominesque in primis non terrae et tempori, sed caelo et aeternitati
generari. Et fas profecto non est homines, matrimonii ceteroqui capaces,
quos, adhibita etiam omni cura et diligentia, nonnisi mancam genituros esse
prolem conicitur, ob eam causam gravi culpa onerare si coniugium contrahant,
quamquam saepe matrimonium iis dissuadendum est.
Publici vero magistratus in subditorum membra directam potestatem
habent nullam; ipsam igitur corporis integritatem, ubi nulla intercesserit
culpa nullaque adsit cruentae poenae causa, directo laedere et attingere nec
cugenicis nec ullis aliis de causis possunt unquam. Idem docet Sanctus Thomas
Aquinas, cum, inquirens num humani iudices ad futura mala praecavenda
hominem possint malo quodam plectere, id quidem concedit quod ad quaedam
alia mala, sed iure meritoque negat quod ad corporis laesionem: « Numquam
secundum humanum indicium aliquis debet puniri, sino culpa poena flagelli,
ut occidatur vel mutiletur vel verberetur » (57).
Ceterum, quod ipsi privati homines in sui corporis membra dominatum
alium non habeant quam qui ad eorum naturales fines pertineat, nec possint
ea destruere aut mutilare aut alia via ad naturales functiones se ineptos
reddere, nisi quando bono totius corporis aliter provideri nequeat, id Chri­
stiana doctrina statuit atque ex ipso humanae rationis lumine omnino constat.
Iam ut ad alterum caput errorum, quod finem coniugii respicit, veniamus,
quidcumque in prolem peccatur, consequens est in fidem quoque coniugii
peccari quodammodo, cum alterum alteri sit connexum matrimonii bonum.
At totidem praeterea contra coniugii fidem singillatim enumeranda sunt er­
rorum et corruptelarum capita, quot eadem fides complectitur domesticas
virtutes: castam scilicet utriusque coniugis fidelitatem, uxoris honestam
viro obtemperationem, firmam denique germanamque inter utrumque
caritatem.
Fidelitatem igitur primo corrumpunt, qui huius temporie opinionibus
ac moribus do falsa quadam nec innocua amicitia cum extraneis indulgendum putant, et maiorem quandam in mutuis hisce rationibus sentiendi
atque agendi licentiam coniugibus concedendam esse asserunt, idque eo
magis quod (ut autumant) non pauci habeant congenitam indolem sexualem,
cui intra angustos connubii monogamici limites satisfacere non possint.
Quapropter honestorum coniugum rigidum illum animi habitum, qui omnem
(57) Summ. throloff., 2Λ·'-Λ0, q. 108, a. -1 ad 2iu.

ALLEGATUM Π

998

cum extraneis libidinosum affectum ot actum damnat et recusat, obsoletam
quandam esse censent mentis animique debilitatem, aut abiectam et vilem
obtrectationem seu zelotypiam: et ideo, quaecumque de fido coniugali reti­
nenda latae fuerint poenales reipublicao leges, eas irritas esse volunt, aut
corte irritandas.
Nobilis quidem castorum coniugum animus commenta haec, vel sola
natura duce, ut vana et turpia respuit profecto atque contemnit; ot hanc
naturae vocem approbat sane atque confirmat cum Dei mandatum «Non
moechaberis » (68), tum illud Christi: « Omnis, qui viderit mulierem ad con­
cupiscendum eam, iam moechatus est eam in cordo suo » (59). Nullae autem
humanae consuetudinis vel exempla prava, nulla quo progressae humanitatis
species poterunt umquam huius divini praecepti vim infirmaro. Nam quem­
admodum unus idem que « lesus Christus heri et hodie ipse et in saecula » (60),
ita una eadomque Christi doctrina permanet, ex qua no unus quidem apex
praeteribit, donec omnia fiant (Gl).
Quicumque vero nuptialis fidei et castimoniae nitorem scribendo dicendoque obscurant, iidem errorum magistri fidam honestamque mulieris viro
obtemperationem facile labefactant. Audacius etiam complures ex iis indi­
gnam illam esse alterius coniugis erga alterum servitutem effutiunt; aequalia
inter coniuges omnia esse iura; quae cum unius servitutes violentur, quandam
mulieris emancipationem superbissimo praedicant peractam esse vel pera­
gendam. Hanc autem triplicem, sive in domestica societate regenda, sive
in re familiari administranda, sive in prolis vita arcenda vel perimenda,
statuunt, et socialem·, oeconomicam, physiologicam vocant: physiologicam qui­
dem, quatenus mulieres ab oneribus uxoris, sive coniugalibus, sivo maternis,
pro sua libera voluntate solutas aut solvendas volunt (hanc autem non eman­
cipationem, sed nequam facinus esse iam satis diximus), oeconomicam vero,
qua volunt mulierem, etiam inscio ct repugnante viro, libere posse sua sibi
negotia habere, gerere, administrare, liberis, marito farniliaque tota post­
habitis; socialem denique, quatenus ab uxore curas domesticas sive liberorum
sive familiae removent, ut, iis neglectis, suo ingenio indulgcro valeat, ct ne­
gotiis officiisquo etiam publicis addicatur.
At ne haec quidem est vera mulieris emancipatio neque illa rationi con­
gruens et dignissima libertas, quae Christianae nobilique mulieris et uxoris
muneri debetur; potius est muliebris ingenii et maternae dignitatis corruptio
et totius familiae perversio, qua maritus privatur uxore, proles matre, domus
farniliaque tota vigili semper custode. Quin immo in ipsius mulieris perniciem
vertitur haec falsa libertas et non naturalis cum viro aequalitas; nam si mulier
ab regia illa descendit sede, ad quam per Evangelium intra domesticos pa­
rietes evecta est, brevi in veterem servitutem (sin minus specie, re tamen
vera) redigetur, fietque, ut apud ethnicos erat, merum viri instrumentum.
(58)
(59)
(60)
(61)

Exod., xx, u.
Matth., v, 28.
Hebr., xm, 8.
Cfr. Matth., v, 18.

LITTERAE ENO. ΡΠ XI « CASTI ΟΟΝΝΤ7ΒΠ »

999

Aequalitas autem illa iurium, quae tantopere exaggeratur et praetenditur,
in iis quidem agnosci debet, quae propria sunt personae ac dignitatis huma­
nae, quaeque nuptialem pactionem consequuntur et coniugio sunt insita; in
iisque profecto uterque coniux eodem omnino iure gaudet eodemque debito
tenetur; in ceteris, inaequalitas quaedam et temperatio adesse debet, quam
familiae bonum ac debita domesticae societatis et ordinis unitas firmitasque
postulant.
Sicubi tamen sociales et oeconomicae condiciones mulieris nuptae, ob
mutatos conversationum humanarum modos et usus, aliquo pacto mutari
debent, auctoritatis publicae est, civilia uxoris iura ad huius temporis neces­
sitates ct indulgentias aptare, habita quidem ratione eorum, quae exigunt
diversa sexus feminei indoles naturalis, morum honestas, commune familiae
bonum, modo etiam essentialis ordo societatis domesticae incolumis maneat,
qui altiore quam humana, id est, divina auctoritate atque sapientia conditus
est, et nec legibus publicis nec privatis beneplacitis mutari potest.

Sed ulterius etiam progrediuntur recentiores coniugii osores, eo quod
germano solidoque amori, coniugalis felicitatis et intimae dulcedinis funda­
mento, caecam quandam sufficiunt indolis convenientiam consensionemque
ingenii, quam sympathiam vocant; qua cessante, relaxari vinculum docent
quo solo uniuntur animi, ac plene dissolvi. Quid hoc erit aliud nisi domum
super arenam aedificare? Quam, cum primum obiecta fuerit adversitatum
fluctibus, ait Christus Dominus labefactandam esse continuo et collapsuram:
«Et flaverunt venti et irruerunt in domum illam, et cecidit et fuit ruina
illius magna » (62). At contra, quae supra petram constituta fuerit domus,
mutua nempe inter coniuges caritate, et deliberata ac constanti animorum
coniunctione solidata, nulla concutietur adversitate, nedum evertatur.
Praestant issima quidem hactenus duo priora Christiani coniugii bona
vindicavimus, Venerabiles Fratres, quibus hodierni societatis eversores in­
sidiantur. Sed sicut haec bona tertium, quod sacramenti est, longe antecellit,
ita nil mirum quod hanc imprimis excellentiam multo acrius videmus ab
iisdem oppugnari. Et primum quidem tradunt, matrimonium rem esse omnino
profana mereque civilem, nec ullo modo religiosae societati, Ecclesiae Christi,
sed uni societati civili committendam; tum vero addunt a quovis indissolu­
bili vinculo nuptiale foedus esso liberandum, coniugum secessionibus seu
divortiis non modo toleratis, sed lege sancitis; ex quo denique fiet ut, omni
spoliatum sanctitate, coniugium in rerum profanarum ac civilium numero
iaceat.
Primum illud in eo statuunt, quod actus ipse civilis sit pro vero contractu
nuptiali habendus (matrimonium civile id vocitant); actus religiosus autem
sit additum quiddam, vel, ad summum, plebi superstitiosiori permittendum.
Deinde, sino ulla reprehensione volunt ut liceat connubia a catholicis homi­
nibus cum acatholicis misceri, nulla religionis habita ratione neque quaesito
(62) Ifallh., VII, 27.

1000

ALLEGATUM H

religiosae auctoritatis consensu. Alterum, quod sequitur, in perfectis divortiis
excusandis ponitur, et in legibus iis civilibus laudandis ac provehendis,
quae ipsius vinculi solutioni favent.
Quod ad religiosam cuiusvis coniugii et multo magis christiani matri­
monii et sacramenti indolem attinet, cum, quae de hac re notanda sunt,
Leonis XIII Litteris Encyclicis, quas saepe commemoravimus quasque Nostras
quoque diserte iam fecimus, fusius tractentur gravibusque fulciantur argu­
mentis, ad eas hinc remittimus nec nisi perpauca nunc Nobis repetenda
ducimus.
Vel solo rationis lumine, maxime si vetusta historiae monumenta investi­
gentur, si constans populorum conscientia interrogetur, si omnium gentium
instituta et mores consulantur, satis constat sacrum quiddam ac religiosum
inesse in ipso naturali coniugio, «non adventitium sed ingenitum, non ab
hominibus acceptum, sed natura insitum », cum « habeat Deum auctorem,
fueritque vel a principio quaedam Incarnationis Verbi Dei adumbratio » (63).
Consurgit enim sacra coniugii ratio, quae intime cum religione et sacrarum
rerum ordine coniuncta est, cum ex origine illa divina, quam supra comme­
moravimus, tum ex fine ad ingenerandam educandamquo Deo sobolem, ac
Deo item coniuges christiano amore mutuoque adiumento addicendos; tum
denique ex eiusdem naturali coniugii officio, providentissima Dei Conditoris
mente instituto, ut quoddam sit transvehendae vitae quasi vehiculum, quo
parentes divinae omnipotentiae velut administri inserviunt. Ad haec accedit
nova dignitatis ratio ex Sacramento petita, qua matrimonium Christianorum
evasit longe nobilissimum atque ad tantam excellentiam provectum, ut
« mysterium magnum », « honorabile... in omnibus », apparuerit Apostolo (64).
Quae religiosa matrimonii indoles, celsaque eius gratiae et coniunctionis
Christum inter et Ecclesiam significatio, sanctam ab sponsis postulat erga
Christianum connubium reverentiam sauctumque studium, ut matrimo­
nium quod ipsi inituri sunt, ad archetypum illud ipsum quam proxime
accedat.
At multum in hoc deficiunt, et aliquando non sine salutis aeternae pe­
riculo, qui temere mixtas ineunt nuptias, a quibus maternus Ecclesiae amor
et providentia, gravissimis de causis, retrahit suos, quemadmodum ex multis
apparet documentis, illo Codicis canone comprehensis, qui haec decernit:
« Severissime Ecclesia ubique prohibet, ne matrimonium ineatur inter duae
personas baptizatas quarum altera sit catholica, altera vero sectae haereticae
seu schismaticae adseripta; quod si adsit perversionis periculum coniugis
catholici et prolis, coniugium ipsa etiam lege divina vetatur » (66). Quod
si Ecclesia interdum, pro temporum, rerum, personarum rationibus, a seve­
rioribus his praescriptis (salvo iure divino, et per opportunas cautiones re­
moto, quantum fieri potest, perversionis periculo) dispensationem non recusat,
(63) Leo XIII, Lltt. enc. Arcanum, 10 febr. 1880.
(64) Cfr. Ephcs., v, 32; Hr.br., xm, 4.
(65) Cod. iur. can., c. 1060.

.5

LITTERAE ENO. PII XI « CASTI CONNUBII »

1001

difficulter tamen fieri potest ut coniux catholicus nonnihil detrimenti ex istis
nuptiis non capiat.
Unde in prognatos haud raro derivatur lugenda a religione defectio vel
saltem praeceps decursus in religiosam illam negligentiam seu, quam vocant,
indifferentiam, infidelitati impietatique proximam. Illud etiam accedit quod
in mixtis nuptiis multo difficilior reddatur viva illa animorum conformatio,
mysterium, quod diximus, arcanam nimirum Ecclesiae cum Christo coniunctionem, imitatura.
Facile enim deficiet arctior animorum communio, quae sicuti est Ec­
clesiae Christi signum et nota, ita christiani coniugii signum sit oportet,
decus ct ornamentum. Nam distrahi solet aut saltem relaxari animorum vin­
culum, ubi in rebus ultimis et summis, quas homo veneratur, idest in reli­
gionis veritatibus et sensibus, dissimilitudo mentium habetur et voluntatum
intercedit diversitas. Ex quo periculum est, ne langueat inter coniuges
caritas, itemque labefactetur domesticae societatis pax et felicitas, quae ex
cordium potissimum unitate proficiscitur. Nam, ut iam ante tot saecula
antiquum Ius Romanum definierat: «Nuptiae sunt coniunctio maris et feminae
et consortium omnis vitae, divini et humani iuris communicatio » (66).
At maxime, ut iam monuimus, Venerabiles Fratres, restitutionem istam
perfectionemque matrimonii a Christo Redemptore statutam augescens in
dies divortiorum facilitas impedit. Quin immo neopaganismi fautores, tristi
rerum usu nihil edocti, in sacram coniugii indissolubilitatem, legesque
eam iuvantes, acrius in dies invehi pergunt, ac licere divortia decernen­
dum esse contendunt, ut alia scilicet, eaque humanior, lex obsoletis legibus
sufficiatur.
Divortiorum autem causas ii quidem multas in medium proferunt et varias;
e personarum vitio seu culpa alias profectas, alias in rebus positas (aubiectivas illas, has obiectivas appellant); quaecumque denique individuam vitae
societatem asperiorem efficiunt atque ingratam. lias porro causas ac leges
multiplici ex capite probari volunt: ex utriusque bono coniugis in primis,
sive alter innocens est atque a reo propterea secedendi suo iure gaudens, sive
sceleribus obnoxius, eaque de causa ab ingrata et coacta coniunctione se­
jungendus; deinde e bono prolis, quae recta institutione destituitur vel eius­
dem fructus amittit, cum nimis facile, e parentum discordiis aliisque male
factis offensionem passa, a virtutis via abstrahatur; denique ex communi
bono societatis, quod postulet, primo ut ea matrimonia exstinguantur penitus,
quae iam nihil valeant ad id assequendum quod natura spectat; dein ut
coniugibus discedendi potestas fiat lege, cum ut avertantur crimina quae
ex eorumdem coniugum convictu vel consociatione facile essent pertime­
scenda, tum ne magis in dies ludibrio habeatur iudiciale forum et legum
auctoritas, eo quod coniuges, ad exoptatam divortii sententiam impetrandam,
aut crimina, ob quae index ad normam legis solvere valeat vinculum, consulto
committant, aut eadem se commisisse, coram iudice, licet rerum condicionem
(00) Modestinus, in Diu. (lib. XXIII, IT: De Rilu nuptiarum), lib. I Recularum.

1002

ALLEGATUM II

clare ipse perspiciat, insolenter mentiantur atque peiurent. Quamobrem bla­
teratur, leges omnibus his necessitatibus, mutatisque temporum condicionibus,
hominum opinionibus, civitatum institutis ac moribus esso omnino confor­
mandas: quae vel singula, maximo vero omnia in unum collecta, facultatem
divort iorum certis de causis concedendam prorsus esse luculentissime testontur.
Alii, ulterius mira procacitate progressi, matrimonium utpote contractum
mere privatum, consensui item arbitrioque privato utriusque contrahentis,
ut fit in ceteris privatis contractibus, prorsus esse relinquendum opinantur,
quavis propterea de causa dissolvendum.
Verum, contra has quoque insanias omnes stat, Venerabiles Fratres, una
lex Dei certissima, a Christo amplissimo confirmata, nullis hominum decretis
vel scitis populorum, nulla legumlatorum voluntate debilitanda: «Quod Deus
coniunxit, homo non separet » (67). Quod quidem si iniuria homo separa­
verit, irritum id prorsus fuerit; iure propterea, ut plus semel vidimus, Chri­
stus ipse asseveravit: « Omnis qui dimittit uxorem suam et alteram ducit,
moechatur; et qui dimissam a viro ducit, moechatur » (68). Et haec Christi
verba quodeumque respiciunt matrimonium, etiam naturale tantum et legi­
timum; omni enim vero matrimonio convenit illa indissolubilitas, qua illud
partium beneplacito et omni saeculari potestati, ad vinculi solutionem quod
pertinet, est omnino subtractum.
Memoria item renovanda est sollemnis indicii, quo Concilium Tridentinum
sub poena anathematis haec reprobavit: « Si quis dixerit, propter haeresim
aut molestam cohabitationem aut affectatam absentiam a coniuge dissolvi
posse matrimonii vinculum: anathema sit» (69); et: «Si quis dixerit, Ec­
clesiam errare, cum docuit et docet, iuxta evangelicam et apostolicam doctri­
nam propter adulterium alterius coniugum matrimonii vinculum non posse
dissolvi, et utrumque, vel etiam innocentem, qui causam adulterio non dedit,
non posse, altero coniuge vivente, aliud matrimonium contrahere, moecharique eum, qui, dimissa adultera, aliam duxerit, ct eam, quae, dimisso altero,
alii nupserit: anathema sit » (70).
Quod si non erravit neque errat Ecclesia, cum haec docuit et docet,
ideoque certum omnino est matrimonii vinculum ne ob adulterium quidem
dissolvi posse, in comperto est reliquas tanto debiliores, quae afferri solent,
divortiorum causas multo minus valere nihilique prorsus esso faciendas.
Ceterum quae supra contra vinculi firmitatem e triplici illo capite obiiciunt, ea facile dissolvuntur. Incommoda enim illa omnia arcentur ac peri­
cula propulsantur, si quando, in extremis illis adiunctis, discessio permittatur
coniugum imperfecta, id est incolumi atque integro vinculo, quam lex ipsa
Ecclesiae concedit claris canonum verbis, quae de separatione tori et mensae
et habitationis decernunt (71). Iam secessionis huiusmodi causas, conditiones,
(67)
(68)
(69)
(70)
(71)

Matlh., XX, 6.
Luc., xvi, 18.
Cone. Trld., sees. XXIV, o. 5.
Cone. Trld., sess. XXIV, o. 7.
Cod. iur. can., cc. 1128 eqq.

LITTERAE ENO. I’ll XI « CASTI CONNUBII »

1003

modum simul ct cautelas, quibus et liberorum institutioni et familiae inco­
lumitati fiat satis, atque incommoda item omnia, sive ea coniugi, sive proli,
sive ipsi civili communitati impendent, quoad poterit, praecaveantur, legum
erit sacrarum statuere, et ex parte saltem, etiam civilium legum, pro civilibus
scilicet rationibus atque effectibus.
Quaecumque, autem ad firmitatem coniugii indissolubilem asserendam
afferri solent et supra attigimus, constat eadem eodemque iure valere
sive ad necessitatem facultatemque divortiorum excludendam, sive ad po­
testatem ea concedendi cuilibet magistratui negandam; quot item pro priore
illa stant praeclara emolumenta, totidem contra apparent in altera parte
detrimenta, cum singulis tum universae hominum societati perniciosissima.
zUque, ut iterum sententiam decessoris Nostri afferamus, quantam ma­
teriam bonorum in se coniugii indissolubilis firmitas contineat, tantam ma­
lorum segetem divortia complecti, vix attinet dicere. Hinc videlicet, incolumi
vinculo, tuta ac secura matrimonia conspicimus, illinc, coniugum secessio­
nibus propositis vel ipsis divortiorum periculis obiectis, ipsa foedera nuptialia
mutabilia aut certe anxiis obnoxia fieri suspicionibus. Hinc mutua benevo­
lentia consociatioque bonorum confirmata mirifice; illinc, ex ipsa secessionis
facta potestate, extenuata miserrime. Hinc coniugum castae fidei addita
peropportuna praesidia; illinc infidelitati perniciosa incitamenta suppeditata.
Hinc liberorum susceptio, tuitio, educatio provecta efficaciter; illinc gravio­
ribus usque detrimentis affecta. Hinc inter familias cognatosquc discordiis
multiplex praeclusus aditus; illinc discordiarum occasio oblata frequentius.
Hinc facilius oppressa, illinc iacta copiosius multoque latius semina simul­
tatum. Hinc potissimum dignitas officiumque mulierum, in societate sive
domestica sive civili, redintegrata feliciter ac restituta; illinc indigne depressa,
siquidem in periculum colliciuntur uxores «ne cum libidini virorum inser­
vierint, pro derelictis habeantur» (72).
Et quoniam ad perdendas familias, ut iam Leonis XIII gravissimis verbis
concludamus, « frangendasque regnorum opes nihil tam valet, quam corruptela
morum; facile perspicitur, prosperitati familiarum ac civitatum maxime ini­
mica esse divortia, quae a depravatis populorum moribus nascuntur, ac,
testo rerum usu, ad vitiosiores vitae privatae et publicae consuetudines
aditum ianuamque patefaciunt. Multoque esso graviora haec mala constabit,
si consideretur, frenos nullos futuros tantos qui concessam semel divortiorum
facultatem valeant intra certos, aut ante provisos, limites coercere. Magna
prorsus est vis exemplorum, maior cupiditatum: hisce incitamentis fieri
debet, ut divortiorum libido latius quotidie serpens, plurimorum animos,
invadat, quasi morbus contagione vulgatus, aut agmen aquarum, superatis
aggeribus, exundans » (73).
Ideoque, ut in iisdem Litteris legitur, «nisi consilia mutentur, perpetuo
sibi metuere familiae et societas humana debebunt, ne miserrime coniciantur
(72) Leo ΧΓΠ, Litt. eno. Arcanum, 10 fobr. 1880.
(73) Litt. eno. Arcanum, 10 febr. 1880.

1001

ALLEGATUM ΤΙ

in... rerum omnium certamen atque discrimen » (74). Quae quidem omnia
quam vere ante quinquaginta annos praenuntiata fuerint, abunde confirmat
crescens in dies morum corruptio ot inaudita familiae depravatio in iis
regionibus, ubi Commimismus plene dominatur.
III.

Quid sapientissimus nostri generis Creator ac Redemptor de humano
coniugio statuerit, Venerabiles Fratres, huc usque venerabundi admirati
sumus, simulque doluimus tam pium divinae Bonitatis consilium ab humanis
cupiditatibus, erroribus, vitiis frustrari conculcarique nunc passim. Consen­
taneum igitur est ut animum Nostrum paterna quadam cum sollicitudine ad
opportuna invenienda remedia convertamus, quibus perniciosissimi quos re­
censuimus abusus tollantur et debita matrimonio reverentia ubique restituatur.
Ad quod in primis iuvat certissimum illud in memoriam revocare, quod
in sana philosophia atque adeo in sacra theologia sollemne est: quaecumque
nimirum a recto ordine declinarunt, non posse ea in pristinum ac suae na­
turae congruentem statum alia via reduci, quam ad divinam rationem, quae
(ut docet Angelicus) - (75) omnis rectitudinis exemplar est, revertendo.
Quae quidem fel. rec. decessor Noster Leo XIII contra Naturalistes gravis­
simis hisce verbis iure urgebat: « Lex est provisa divinitus, ut quae a Deo
ct natura auctoribus instituta sunt, ea tanto plus utilia ac salutaria experiamus, quanto magis statu nativo manent integra atque incommutabilia;
quandoquidem procreator rerum omnium Deus probe novit quid singularum
institutioni et conservationi expediret, cunctasque voluntate et mente sua
sic ordinavit, ut suum unaquaeque exitum convenienter habitura sit. At si
rerum ordinem providentissime constitutum immutare et perturbare hominum
temeritas aut improbitas velit, tum vero etiam sapientissime atque utilissimo
instituta aut obesse incipiunt, aut prodesse desinunt, vel quod vim iuvandi
mutatione amiserint, vel quod tales Deus ipse poenas malit de mortalium
superbia atque audacia sumere » (76).
Oportet igitur ad rectum ordinem in re coniugali restituendum, ut omnes
divinam de matrimonio rationem contemplentur ad eamque se conformare
studeant.
Verum, cum huic studio indomitae praesertim concupiscentiae vis ob­
sistat, quae sane potissima est causa cur contra sanctas matrimonii leges
peccetur, cumque homo cupiditates suas, sibi subditas habere non possit,
nisi prius se subiciat Deo, hoc primum curandum erit secundum ordinem
divinitus statutum. Nam firma lex est, ut quicumque se Deo subiecerit,
gaudeat ille subici sibi, divina gratia opitulante, concupiscentiam animiquo
sui motus; qui vero rebellis Deo fuerit, illatum sibi a violentis cupiditatibus
(74) Litt, enc. Arcanum, 10 febr. 1880.
(75) S. Thom. A quin., Summ. Ihcolou., 1Ιι-2»θ, q. 91, a. 1-2.
(7C) Litt. enc. Arcanum, 10 febr. 1880.

LITTERAE ENC. PII XI « CASTI CONNUBU »

1005

intestinum bellum experiatur ac doleat. Quod quam sapienter decretum sit,
ita exponit S. Augustinus: « Hoc enim expedit: inferius subici superiori;
ut et ille qui sibi subici vult quod est inferius se, subiciatur superiori se.
Agnosce ordinem, quaere pacem! Tu Deo; tibi caro. Tibi caro. Quid iustiusl
quid pulchrius? Tu maiori, minor tibi: servi tu ei, qui fecit te, ut tibi serviat
quod factum est propter te. Non enim hunc ordinem novimus, neque hunc
ordinem commendamus: Tibi caro, ct tu Deo! sed: Tu Deo, et tibi caro! Si
autem contemnis, Tu Deo, numquam efficies, ut Tibi caro. Qui non ob­
temperas Domino, torqueris a servo » (77).
Quem divinae Sapientiae ordinem ipse beatissimus Doctor Gentium,
afflante Spiritu Sancto, testatur: cum enim veterum sapientium meminisset,
qui cognitum a se ct exploratum omnium rerum Conditorem adorare et
revereri renuissent: «Propterea, inquit, tradidit illos Deus in desideria cordis
eorum, in immunditiam, ut contumeliis afficiant corpora sua in semetipsis »;
et iterum: «propterea tradidit illos Deus in passiones ignominiae» (78).
Deus (enim) superbis resistit, humilibus autem dat gratiam » (79), sine qua,
quemadmodum idem Doctor Gentium monet, homo nequit rebellem coercere
concupiscentiam (80).
Quoniam igitur huius indomiti impetus nequaquam, ut requiritur, tem­
perari poterunt, nisi prius animus ipse demissum pietatis et reverentiae
obsequium Conditori suo praestiterit, prae ceteris id est necessarium, ut
eos, qui se sacro eoniugii vinculo nectunt, intima et germana pervadat
totos erga Deum pietas, quae universam eorum vitam informet, mentem
et voluntatem summa erga Dei Maiestatem impleat reverentia.
Rectissime igitur et ad absolutissimam christiani sensus normam faciunt
illi animarum Pastores qui coniuges, ne in matrimonio a Dei lege desciscant,
in primis ad pietatis et religionis exercitia hortantur, ut Deo se totos tradant,
eius auxilium assidue implorent, Sacramenta frequentent, piam semper et in
omnibus devotam erga Deum voluntatem foveant atque servent.
Falluntur vero vehementer qui, posthabitis aut neglectis his, quae na­
turam excedunt, rationibus, naturalium scientiarum usu et inventis (biologiae
scilicet, scientiae transmissionis hereditariae, aliarumque id genus) homines
inducere posse putant, ut carnis desideriis frenos iniciant. Quae non ita dicta
volumus, perinde ac si res naturales, quae inhonestae non sint, parvi sint fa­
ciendae; unus est enim auctor et naturae et gratiae, Deus, qui utriusque ordi­
nis bona in usum et utilitatem hominum contulit. Iu vari igitur possunt et
debent fideles naturalibus quoque artibus; sed errant qui has sufficere opi­
nentur ad foederis nuptialis castitatem stabiliendam, aut iis maiorem vim
inesse putent, quam gratiae supernaturalis auxilio.
Haec autem eoniugii et morum ad divinas de matrimonio leges confor­
matio, sine qua eius instauratio efficax esse non potest, postulat ut ab omni(77)
(78)
(79)
(80)

S. August., Enarrat, in I'sr 143.
Rom., I, 24, 20.
lac., iv, 6.
Cfr. Rom., vu. vni.

1006

ALLEGATUM Π

bus expedite, firma certitudine et nullo admixto errore quaonam sint eiusmodi
leges dignosci possit. At nemo non videt, quot fallaciis aditus aperirentur
et quanti errores admiscerentur veritati, si res singulis relinqueretur solo ra­
tionis lumine exploranda, aut si privata veritatis revelatae interpretatione
investigaretur. Quod quidem si in multis aliis ordinis moralis veritatibus
locum habet, id tamen potissimun in his, quae ad coniugium pertinent, at­
tendi debet, ubi voluptatis libido irrumpere in fragilem humani generis natu­
ram eamque decipere et corrumpere facile possit; id quo eo magis, quod ad
legis divinae observationem, ardua interdum, eadomque diu coniugibus experiunda sunt, quibus, ut rerum usu docemur, debilis homo quasi totidem utitur
argumentis, ut a lege divina servanda sesc eximat.
Quapropter ut legis divinae non fictio aliqua aut corruptio, sed vera germa­
naque cognitio humanas mentes collustret hominumque mores dirigat, pietati
erga Deum eique obsequendi studio sincera atque humilis erga Ecclesiam
oboedientia adiungatur oportet. Ecclesiam enim constituit ipso Christus Do­
minus magistram veritatis, in his etiam quae ad mores pertinent regendos
ordinandosque, etsi in his multa humanae rationi per se impervia non sunt.
Deus enim, quemadmodum ad naturales religionis et morum veritates quod
pertinet, rationis lumini revelationem addidit ut, quae recta et vera sunt,
♦ in praesenti quoque generis humani conditione ab omnibus expedite, firma
certitudine et nullo admixto errore cognosci possint» (81), ita Ecclesiam in
eundem finem constituit totius de religione et moribus veritati custodems
et magistram; cui propterea fideles, ut a mentis errore et a morum corrup­
tione immunes serventur, oboediant, et mentem animumque subiciant. Et
ne auxilio a Deo tam liberali benignitate collato se ipsi privent, necessario
hanc oboedientiam praestare debent non solum sollemnioribus Ecclesiae definitio­
nibus, verum etiam, servato modo, ceteris Constitutionibus et Decretis, quibus
opiniones aliquae ut periculosae aut pravae proscribuntur et condemnantur (82).
Quocirca christifideles caveant in his etiam, quae hodie de matrimonio
circumferentur, quaestionibus, ne suo se iudicio nimis committant neve falsa
rationis humanae libertate, seu «autonomia» quam vocant, allici se sinant.
Alienissimum enim est ab omni veri nominis Christiano, suo ingenio ita su­
perbe fidere, ut iis solum, quae ipse ex interioribus rerum visceribus cognoverit,
assentiri velit, et Ecclesiam, ad omnes gentes docendas regendasque a Deo
missam, rerum et adiunctorum recentium minus gnaram existimare, vel
etiam iis tantum, quae per sollemniores quas diximus definitiones ea iusserit,
assensum et oboedientiam praestare, perinde ac si opinari prudenter liceat
cetera eius decreta aut falso laborare aut veritatis honestatisquo causa niti
non satis. Est proprium, contra, veri omnis christ i fidelis, sive doctus hic est
sive indoctus, in omnibus quae ad fidem et mores pertinent se regi et duci
sinere a Sancta Dei Ecclesia, per eius Supremum Pastorem Romanum Pon­
tificem, qui regitur ipse a lesu Christo Domino Nostro.
(SI) Cono. Vat., sesa. Ill, cap. 2.
(82) Cfr. Conc. Vat., eesa. 1ΙΓ, cup. 4; Cod. iur. can., c. 1321.

LITTERAE ENC. PII XI « CASTI CONNUBH »

1007

Cum ergo omnia ad Dei legem et mentem reducenda sint, ut in universum
et perpetuo matrimonii instauratio peragatur, summi eane momenti est,
fideles bene do matrimonio edoceri: verbo et scripto, non semel nec leviter,
sed saepe ct solide, claris gravibusquc argumentis, ut eiusmodi veritates intel­
lectum percellant animumque permoveant. Sciant iidem a-ddueque recogi­
tent quantam Deus sapientiam, sanctitatem, bonitatem erga humanum
genus ostenderit, matrimonium instituendo, sacris legibus illud fulciendo,
multoque tum magis cum ad Sacramenti dignitatem mirifice evexit, per quam
tam copiosus gratiarum fons Christianis coniugibus patet, ut nobilissimis
connubii finibus caste fideliterque inservire queant in sui et liberorum,
totiusque societatis civilis atque humanae consortionis bonum et salutem.
Profecto, si hodierni matrimonii eversores toti in eo sunt, ut sermonibus
scriptis, libris et libellis, aliisque innumeris modis mentes pervertant, animos,
corrumpant, coniugalem castimoniam ludibrio dent, turpissima quaeque
vitia laudibus efferant, multo magis Vos, Venerabiles Fratres, quos « Spiritus
Sanctus posuit Episcopos regere Ecclesiam Dei, quam acquisivit sanguine
suo » (83) tot i in eo esse debetis, ut per vos ipsi et per sacerdotes vobis commissos,
atque adeo per apte electos laicos Actionis Catholicae a Nobis tantopere ex­
optatae et commendatae, in apostolatus hierarchici auxilium vocatos, omni
qua par est via errori opponatis veritatem, turpi vitio splendorem castitatis,
cupiditatum servituti libertatem filiorum Dei (84), iniquae divortiorum faci­
litati perennitatem genuinae in matrimonio caritatis et ad mortem usque
inviolatum datae fidei sacramentum.
Unde fiet, ut christifideles toto animo gratias Deo referant, quod eius
mandato ligentur et suavi quadam vi cogantur ut quam longissime fugiant
a quavis carnis idololatria et ab ignobili libidinis servitute; itemque ut ma­
gnopere absterreantur omnique studio sese avertant a nefariis illis commentis,
quae, in dedecus sano dignitatis humanae, voce et scripto, sub nomine <■ per­
fecti matrimonii » nunc ipsum circumferuntur, quaeque scilicet perfectum
istud matrimonium idem tandem esse faciunt ac < matrimonium depravatum »,
prouti etiam, iure moritoquo, dictum est.
Haec salubris do matrimonio ehristiano instructio ac religiosa disciplina
ab exaggerata illa institutione physiologica longe distabit, qua, his nostris
temporibus, nonnulli, qui se coniugalis vitae emendatores iactant, servire
coniugibus contendunt, plurima verba de physiologicis his rebus faciendo,
quibus tamen ars potius discitur callide peccandi quam virtus caste vivendi.
Itaque, Venerabiles Fratres, Nostra toto animo facimus verba quibus
decessor Noster fol. rec. Leo XI11 in suis de matrimonio ehristiano Litteris
Encyolicis universi orbis Episcopos est allocutus: « Quantum contentione
assequi, quantum auctoritate potestis, date operam, ut apud gentes fidei
Vestrae commendatas integra atque incorrupta doctrina retineatur quam
Christus Dominus et coelestis voluntatis interpretes Apostoli tradiderunt,
(83) Jrf., xx, 28.
(84) Cfr. Io., vm, 32 eqq.; <ud.. v, 13.

1008

ALLEGATUM Π

quamque Ecclesia Catholica religiose ipsa servavit, et a Christifldelibus ser­
vari per omnes aetates iussit » (85).

Verum, vel optima per Ecclesiam institutio sola non sufficit, ut matrimonii
ad legem Dei conformatio rursus habeatur; quamvis enim coniuges de Chri­
stiano matrimonio doctrinam calleant, accedat tamen oportet cx parte eorum
firmissima voluntas sanctas Dei et naturae de matrimonio leges servandi.
Quidquid tandem verbo et scripto asseri et propagari velit, firmiter constanterque coniugibus sanctum ac sollemne esto: in omnibus quae ad matrimo­
nium pertinent, sine ulla haesitatione Dei mandatis stare se velle: mutuo
caritatis auxilio semper praestando, castitatis fide servanda, vinculi firmitate
numquam violanda, iuribus per coniugium acquisitis non nisi Christiane semper
et moderate adliibendis, primo praesertim coniugii tempore, ut, si quando
postea rerum adiuncta continentiam postularint, uterque iam assuetus con­
tinere, faciliore negotio, se queat.
Magnopere autem ipsos, ut hanc firmam voluntatem concipiant, retineant
atque exsecutioni mandent, iuvabit frequens sui status consideratio atque
operosa recepti Sacramenti memoria. Meminerint assidue, se ad sui status
officia et dignitatem peculiari veluti consecratos et roboratos esso Sacramento,
cuius efficax virtus, quamquam characterem non imprimit, perpetuo tamen
perseverat. Meditentur idcirco haec Sancti Cardinalis Roberto Bellarmino
verba, solidi profecto solatii plena, qui cum aliis magnae notae theologis ita
pie sentit et scribit: «Coniugii Sacramentum duobus modis considerari potest:
uno modo, dum fit; altero modo, dum permanet postquam factum est. Est
enim Sacramentum simile Eucharistiae, quae non solum dum fit, sed etiam
dum permanet, Sacramentum est; dum enim coniuges vivunt, semper eorum
societas Sacramentum est Christi et Ecclesiae » (86).
Verum ut huius Sacramenti gratia vim suam totam exserat, coniugum
opera, prout iam monuimus, accedere debet, eaque in hoc esse, ut, quantum
contentione possunt, in officiis implendis suis studiose elaborent. Quemad­
modum enim in naturae ordine, ut vires a Deo datae plenam suam edant
efficacitatem, eae ab hominibus proprio labore atque industria adhibendae
sunt, quod si negligatur, nihil inde emolumenti colligitur, ita etiam vires gra­
tiae, quae ex Sacramento in animum profluxere ibique manent, ab hominibus
proprio studio et labore exercendae sunt. Nolint ergo coniuges Sacramenti
gratiam negligere, quae in ipsis est (87); sed sedulam officiorum suorum ob­
servationem quamvis laboriosam aggressi, ipsam illius gratiae vim efficaciorem in dies experientur. Et si quando condicionis suae vitaeque laboribus
gravius se premi sentiant, ne animos despondeant, sed sibi quodammodo
dictum existiment id quod Timotheo discipulo carissimo, laboribus et con­
tumeliis vix non deiecto, S. Paulus iVpostolus de Ordinis Sacramento scribo(85) Litt. one. Arcanum, 10 fobr. 1880.
_
(86) S. Bob. Bollarm., De coidruveraii#, tom. 111, De matr., ccritrov. II, cap. G.
(87) Cfr. I Tim., IV, 11.

LITTERAE ENC. PII XI « CASTI CONNUBII »

1009

bat: «Admoneo te ut resuscites gratiam Dei quae est in te per impositionem
manuum mearum. Non enim dedit nobis Deus spiritum timoris sed virtutis
et dilectionis et sobrietatis » (88).
Sed haec omnia, Venerabiles Fratres, magnam partem a debita coniugum
pendent tam remota quam proxima ad matrimonium praeparatione. Illud
enim negari non potest, felicis coniugii firmum fundamentum, et infelicis
ruinam, iam pueritiae et iuventutis tempore in puerorum puellarumque ani­
mis instrui ac poni. Nam qui ante coniugium in omnibus seipsos et sua quae­
siere, qui suis cupiditatibus indulgebant, timendum est, ne iidem in matrimonio
tales futuri sint quales ante matrimonium fuerint; item id tandem metere
debeant quod seminaverint (89) — infra domesticos nimirum parietes tri­
stitiam, luctum, despectum mutuum, rixas, animi simultates, vitae commu­
nis taedium — neve, quod maximum est, seipsos cum suis indomitis cupidi­
tatibus inveniant.
Bene igitur animati paratique, sponsi ad statum coniugii ineundum accedant,
ut possint ea qua par est ope se mutuo iuvare in adversis vitae vicibus sube­
undis, multoque magis in aeterna salute procuranda et in interiore homine ad
plenitudinem aetatis Christi (90) conformando. Id etiam eo conferet, ut ipsi
dilectae suboli tales revera sese praebeant quales Deus voluit parentes prae­
stare se proli: ita videlicet ut pater vere pater sit, mater vera sit mater; per
quorum pium amorem assiduasque curas, domestica sedes, etiam in magna
rerum inopia mediaque in hac lacrimarum valle, evadat, liberis quoddam
illius iucundi paradisi vestigium, in quo primos homines Creator generis hu­
mani collocavit. Hinc etiam sequetur ut filios facilius efficiant perfectos homi­
nes perfcctosque Christianos, eos genuino Ecclesiae Catholicae sensu imbuant,
iisdemquo nobilem illam erga patriam caritatem iniieiant, ad quam pietatis
gratique animi causa tenemur.
Itaque, tam illi, qui iam de sancto hoc connubio aliquando ineundo co­
gitant, quam qui iuventutis Christianae educandae curam habent, haec tanti
faciant, ut bona praeparent, mala praecaveant, memoriamque renovent
eorum quae in Nostris de educatione Litteris Encyclicis monuimus: «A pue­
ritia igitur voluntatis inclinationes, si pravae, cohibendae, sin autem bonae,
promovendae sunt, ac praesertim puerorum mens imbuatur doctrinis a Deo
profectis et animus divinae gratiae auxiliis roboretur oportet, quae si defue­
rint, nec suis quisque moderari cupiditatibus poterit neque ad absolutionem
porfectionemque disciplina atque informatio ab Ecclesia adduci, quam ideo
Christus caelestibus doctrinis ac divinis Sacramentis instruxit, ut efficax
omnium hominum esset magistra» (91).
Ad proximam vero boni matrimonii praeparationem maximopere per­
tinet eligendi coniugis studium; nam plurimum indo pendet utrum inatri(88)
(89)
(90)
(91)
I

It Tim., I, 0-7.
Cfr. (lai., VI, 9.
Cfr. Eph., IV, 13.
Litt. cuo. Divini illius Magistri, 31 dcc. 1929.

'
04 — Cacpklix), De Sacramentis, - V.

1010

ALLEGATUM II

monium felix futurum sit necne, cum alter coniux alteri aut magno adiutorio
ad vitam Christiano modo in coniugio ducendam, aut magno periculo atque
impedimento esse queat. No ergo inconsultae electionis poenas per totam
vitam luero debeant, maturam sponsi deliberationem instituant antequam
personam seligant, quacum deinde perpetuo sibi degendum erit; in hac vero
deliberatione in primis rationem habeant Dei veraeque Christi religionis,
deinde sui ipsius, alterius sponsi, futurae prolis bono consulant itemque so­
cietatis humanae et civilis, quae ex connubio tamquam ex suo fonte oritur.
Petant sedulo divinum auxilium, ut eligant secundum Christianam pruden­
tiam, minimo vero caeco et indomito cupiditatis impetu neque solo lucri desi­
derio above minus nobili impulsu ducti, sed voro rectoque amore et sincero
erga futurum coniugem affectu; praeterea cos tines in matrimonio quaerant
propter quos illud est a Deo constitutum. Neque omittant denique, de eli­
gendo altero coniuge prudens parentum consilium exquirere, ilhidque haud
parvi faciant, ut, eorum maturiore humanarum rerum cognitione et usu, per­
niciosum hac in re errorem praecaveant et divinam quarti mandati benedi­
ctionem, matrimonium inituri, copiosius assequantur: « Honora patrem tuum
et matrem tuam (quod est mandatum primum in promissione), ut bene sit
tibi, et sis longaevus super terram » (92).
Et quoniam non raro perfecta mandatorum Dei observatio et coniugii
honestas graves inde patiantur difficultates, quod coniuges rei familiaris
angustiis ot magna bonorum temporalium penuria premuntur, eorum neces­
sitatibus, meliore qua fieri potest ratione, subveniendum profecto est.
Atque in primis est illud omni contentione enitendum ut, id quod iam
sapientissime decessor Noster Leo XIII decreverat (93), in societate civili
rationes oeconomicae et sociales ita constituantur, ut omnes patresfainilias
sibi, uxori, tiliis pro dignitate et loco alendis necessaria mereri ac lucrari pos­
sint: «dignus est enim operarius mercede sua » (94). Hanc negaro aut aequo
minorem facere gravis iniustitia est et a Sacris Litteris inter maxima ponitur
peccata (95); neque fas est mercedes statui tam tenues, quae, pro rerum con­
dicionibus, alendae familiae sint impares.
Curandum tamen est, ut vel ipsi coniuges, idque iam diu antequam ma­
trimonium ineant, futurae incommoda necessitatcsquo vitae praevertere
aut saltem minuero studeant, et quomodo id efficaci simul et honesto modo
faccro possint, a peritis edoceantur. Providendum etiam ut, si sibi ipsi unis
non sufficiunt, coniuncta similium opera conditisque privatis aut publicis soda­
liciis, vitae necessitatibus succurrant (96).
Quando vero haec, quae diximus, familiae, praesertim si grandior sit aut
minus valeat, sumptus aequare non possunt, amor proximi Christianus re­
quirit omnino, ut ea quae desunt indigentibus compenset caritas, ut divitea
(92)
(93)
(91)
(95)
(96)

Ephcn., vi, 2-3; cfr. Exod., XX, 12.
Lltt. one. lieruin novarum, 15 mail 1891.
Luc., X, 7.
Cfr. Deui., xxiv, 14, 15.
Cfr. Loo XIII, Litt. one. Herum novarum, 15 mali 1891.

I

LITTERAE ENO. ΡΠ XI « CASTI CONNUBII »

1011

praecipuo tenuioribus opitulentur, nove qui superflua habent bona in vanos
sumptus impendant aut prorsus dissipent, sed in sospitandam vitam et vale­
tudinem eorum convertant, qui etiam necessariis carent. Qui Cliristo in pau­
peribus dc suo dederint, ii a Domino, cum venerit indicare saeculum, uber­
rimam recipient mercedom; qui contra fecerint, suas poenas luent (97). Non
enim frustra monet Apostolus: « Qui habuerit substantiam huius mundi, ct
viderit fratrem suum necessitatem habere, et clauserit viscera sua ab eo: quo­
modo caritas Dei manet in eo ? » (98).
Quod si privata subsidia satis non sunt, auctoritatis publicae est supplere
impares privatorum vires in re praesertim tanti momenti ad bonum com­
mune, quanti est familiarum et coniugum condicio hominibus digna. Si enim
familiis, iis in primis quibus est copiosa proles, apta desunt domicilia; si la­
boris victusque acquirendi occasionem vir nancisci nequit; si ad quotidianos
usus nisi exaggeratis pretiis res emi non possunt; si etiam materfamilias,
haud exiguo domesticae rei nocumento, necessitate ct onere premitur pecu­
niae proprio labore lucrandae; si eadem in ordinariis vel etiam extraordinariis
niaternitatis laboribus, convenienti victu, medicamentis, ope periti medii i
aliisquo id genus caret: nemo non videt, si quidem coniuges animo deficiant,
quam difficilis eis reddatur convictus domesticus et mandatorum Dei obser­
vatio, praetereaque quantum discriminis securitati publicae et saluti vitae­
que ipsius civilis societatis inde obvenire queat, si tales homines eo despera­
tionis redigantur, ut, eum iam nihil habeant quod sibi timeant auferendum,
multa se fortasse assecuturos speraro audeant ex reipublicae rerumque om­
nium perturbatione.
Quapropter qui curam rei publicae et boni communis habent, tales con­
iugum familiarumque necessitates negligere non possunt, quin gravo civitati
et bono communi nocumentum afferant: in legibus igitur ferendis et in pu­
blicis expensis statuendis huic egenarum familiarum inopiao sublevandae
sic prospiciunt, ut eiusmodi curam inter praecipuas suae potestatis partes
habeant.
Quo in genere non sine moerore animadvertimus, id nunc haud raro evenire,
ut, recto ordino inverso, matri proliquo illegitimae (cui ecquidem, etiam ad
praecavenda maiora mala, succurrendum est) facile admodum suppeditetur
praesens copiosumque subsidium, quod legitimae aut denegetur aut parco
sic concedatur, ut quasi ab invitis videatur extortum.
Sed non solum, Venerabiles Fratres, auctoritatis publicae plurimum in­
terest, in Ids quae temporalia bona sunt, matrimonium familiamque bene
constitui, sed in iis etiam, quae bona animarum propria sunt dicenda: leges
videlicet ferri instas et servari fideliter, quao ad castitatis fidem et mutuum
coniugum auxilium pertineant, propterva quod, historia teste, salus rcipublicae et temporalis civium felicitas tuta esse et salva manere non potest,
(97) ΛίαίΛ.. XXV, 34
(98) 1 lo., HI, 17.

sqq.

1012

ALLEGATUM II

ubi fundamentum, quo ipsa innititur, rectus scilicet morum ordo, labefa­
ctetur et, vitio civium, obstruatur fons, ex quo civitas gignitur, matrimonium
nimirum et familia.
Ordini autem morali servando, neque externae civitatis vires et poenae
sufficiunt nec virtutis pulchritudo et necessitas hominibus proposita, sed
accedat oportet auctoritas religiosa quae mentem veritate illustret, volun­
tatem dirigat et humanam fragilitatem divinae gratiae auxiliis confirmet,
quaeque sola est Ecclesia a Christo Domino instituta. Quapropter ad con­
cordiam et amicitiam cum hac Christi Ecclesia ineundam firmandamque
omnes, qui supremam civilem potestatem habent, vehementer in Domino
hortamur, ut consociata utriusque potestatis opera et diligentia, immania
propulsentur damna, quae, ex irruentibus in matrimonium et familiam pro­
cacibus libertatibus, tam Ecclesiae quam ipsi civili societati impendent.
Summopere enim gravissimo huic Ecclesiae officio leges civiles favere
possunt, si in praeceptis dandis rationem habeant eorum, quae lege divina
et ecclesiastica statuta sunt, et poenis animadvertant in eos qui peccaverint.
Nam non desunt qui, quod leges civitatis permittunt aut certe poenis non
prosequuntur, id quoque aut sibi secundum moralem legem licere putent,
aut, vel conscientia renitente, id opere exsequantur, quia nec Deum timeant
nec ab hominum legibus quidquam sibi metuendum cernant; unde haud raro
sibi ipsis et aliis bene multis pariunt ruinam.
Nec vero civitatis iuribus et integritati, ex hac cum Ecclesia consociatione,
quidquam aut periculi aut deminutionis accidet; inanis est enim et vana omnis
eiusmodi suspicio et timor: quod iam Leo XIII luculenter ostenderat: «Nemo
autem dubitat, inquit, quin Ecclesiae conditor lesus Christus potestatem sacram
voluerit esse a civili distinctam, et ad suas utramque res agendas liberam atque
expeditam; hoc tamen adiuncto, quod utrique expedit, et quod interest omnium
hominum, ut coniunctio inter eas et concordia intercederet... Si tum sacra
Ecclesiae potestate civilis auctoritas amice congruat, magna utrique necesse
est fiat utilitatis accessio. Alterius enim amplificatur dignitas, et religione praeeunte, numquam erit non iustum imperium: alteri vero adiumenta tutelae et
defensionis in publicum fidelium bonum suppeditantur» (99).
Atque ita, ut recens clarumque exemplum afferamus, secundum rectum
ordinem et secundum Christi legem id prorsus evenit, quod, in sollemni Con­
ventione inter Sanctam Sedem et Italiae Ilegnum feliciter inita, etiam quod
ad matrimonia attineret, pacifica quaedam compositio et amica actio statuta
est, ut gloriosam decebat Italicae gentis historiam ac vetustas eius sacrasque
memorias. Et sane, haec in Lateranensibus Pactionibus decreta leguntur:
« Civitas Italica, matrimonii instituto, quod est familiae fundamentum, eam
dignitatem restituere volens, quae populi sui traditionibus congruat, Sacra­
mento matrimonii, quod iure canonico regitur, effectus civiles agnoscit » (100);cui
normae ac fundamento ulteriora dein sociatae conventionis capita adiecta sunt.
(90) Litt. eno. Arcanum, 10 febr. 1880.
(100) Concord., art. 31: Acta Apost. Sed., XXI (1929), pair. 290.

LITTERAE ENC. PII XI «CASTI CONNUBIT »

1013

Ea res omnibus exemplo esse potest et argumento, hac etiam nostra aetate
(<pia, pro dolor, civilis auctoritatis plenissima ab Ecclesia, immo vero ab omni
religione separatio tam saepe praedicatur), posse alteram supremam potestatem
cum altera sine ullo alterutrius iurium summaeque potestatis detrimento,
mutua concordia et amico foedere, ad commune societatis utriusque bonum,
coniungi et sociari, curamque de matrimonio ab utraque potestate haberi posse
communem, qua perniciosa pericula, immo vero ruina iam imminens, a coniugiis christianis procul arceantur.
Quae omnia, Venerabiles Fratres, vobiscum, pastorali sollicitudine permoti,
attente perpendimus, ea inter universos dilectos filios vestris curis proxime com­
missos, quotquot sunt e magna Christi familia, secundum christianae prudentiae
normam, large evulgentur atque illustrentur velimus, ut sanam de matrimonio
doctrinam omnes plene noscant itemque pericula ab errorum praeconibus parata
sedulo caveant, ct maxime « ut, abnegantes impietatem et saecularia desideria,
sobrie et iuste et pie vivant in hoc saeculo, exspectantes beatam spem et ad­
ventum gloriae magni Dei et Salvatoris nostri Icsu Christi» (101).

Faxit ergo omnipotens Pater, «cx quo omnis paternitas in caelis et in terra
nominatur » (102), qui debiles corroborat et infirmis timidisque animum adicit;
faxit Christus Dominus ac Redemptor, «venerabilium Sacramentorum insti­
tutor atque perfector » (103), qui matrimonium mysticam esse voluit effecitque
imaginem suae ineffabilis cum Ecclesia coniunctionis; faxit Sanctus Spiritus,
Deus Caritas, lumen cordium et robur mentis, ut, quae hisce Nos litteris de sancto
matrimonii Sacramento, de mira Dei circa illud lege et voluntate, de erro­
ribus et periculis quae imminent, de remediis quibus possit illis occurri, expo­
suimus, mente omnes percipiant, prompta voluntate assumant, Dcique gratia
iuvaute in usum traducant, ut inde rursus florescat et vigeat in matrimoniis
christianis Deo dicata fecunditas, fides illibata, inconcussa firmitas, Sacramenti
sanctitas et gratiarum plenitudo.
Quod ut Deus, auctor omnium gratiarum, a quo est omne velle et perfi­
cere (104), secundum suam benignitatem et omnipotentiam efficiat et largiri
dignetur, dum enixas ad eius gratiae Thronum preces demisso animo admo­
vemus, eiusdem Omnipotentis Dei copiosae benedictionis pignus, vobis, Vene­
rabiles Fratres, et clero popidoquo assiduis vigilantiae vestrae curis commisso
Apostolicam benedictionem peramanter impertimus.
Datum Romae, apud Sanctum Petrum, die xxxi mensis decembris anno
mdccccxxx, Pontificatus Nostri anno nono.
PIUS PP. XI
(101)
(102)
(103)
(104)

TU., Π, 12-13.
Eph., III, 16.
Cono. Trid., eeea. XXIV.
PMI., II, 13.

INDEX BIBLIOGRAPHICUS
NB. — Praecipuos tantum allegamus scriptores, qui de matrimonio expresse
agunt, ceteris omissis, licet in decursu uperis citatis.

Abellan P. M., El fin y la significaciôn sacramental del matrimonio
etc., Granda, 1939.
Abram, L'évolution du mariage, Paris,
1908.
Aertnys-Damen, Theol. muralis, II,
n. 623 ss., Taurinorum Augustae,
1932.
Ayrhinac-Lydon, Mariage Legislation
and the new Code oj Canon Law,
New-York, 1932.
Alberti, Commentarium in recens De­
cretum de sponsalibus et matrimonio,
Romae, 1908.
- Theologia pastoralis. De matrimonio,
Romae, 1904.
Alfrad, Ius matrimoniale compara­
tum, Romae, 1937.
Alphonsus (S.), Theologia moralis,
lib. VI, tract. VI. De matrimonio,
Romae, 1913.
Amicus F., Cursus theol., Tom. IN.
De. magno sacramento matrimonii,
Antverpiae, 1650.
Amort, Theologia eclectica moralis et
scholastica. T. Ill, tract, de sacra­
mento matrimonii, Augustae Vind.,
1752.
AndreuCCI, De matrimonio conscien­
tiae nuncupato (in llicrarchia eccle­
siastica), Roinae, 1766.

Anonym., Dissertatio de Episcoporum
in dispensationibus super matri­
monii impedimentis potestate, Fa­
ventiae, 1789.
- Suile leggi civili chc riguardano il
matrimonio dei cristiani, Torino,
1864.
Antonelli I., De conceptu impotentiae
et sterilitatis relate ad matrimonium,
Romae, 1900.
- De mulieris excisae impotentia ad
matrimonium, Romae, 1913.
- Pro conceptu impotentiae et sterili­
tatis relate ad matrimonium. Ani­
madversiones in opus P. Eschbach,
Romae, 1901.
- Brevis synopsis historica circa evo­
lutionem doctrinae de impotentia et
sterilitate etc., Romae, 1932.
- Medicina pastoralis in usum confes­
soriorum et Curiarum ecclesiasti­
carum. Vol. Ill, De sacramentis
baptismi et matrimonii, Romae,
1932.
A. P., II matrimonio rivendicato alia
sua originaria istituzione, Cagliari,
1875.
Arcudius, De concordia Ecclesiae occi­
dentalis et orientalis in septem sa­
cramentorum administrations. Lib.
VU, De Matrimonio, Lutetiae Pa­
risiorum, 1626.
Arendt S. I., Analysis theologico-

1016

INDEX BIBLIOGRAPinCUS

canonica Decreti «Ne temere * de
sponsalibus et matrimonio, Romae,
1909.
- Iïelectio analytica super controversia
de impotentia feminae ad generan­
dum, Romae, 1913.
- Circa controversam validitatem ma­
trimonii feminae excisae. — Dia­
triba pro sanctitate pacti coniugalis,
Romae, 1923.
- De absoluta inhabilitate sterilium ad
matrimonium, in Ius Pontificium,
1925, p. 77-100.
- De genuina ratione impedimenti im­
potentiae, in Ephem. Theol. Lovanien., 1932, p. 28 ss.
- Ius divinum arcet a connubio in­
eundo feminam recisam, in Ephem.
Theol. Lovanien., 1932, 432 ss.
- De genuina ratione impedimenti im­
potentiae, in Ephem. Theol. Lo­
vanien., 1932, 442 ss.
Arquer de, Novissima disciplina
sobra Esponsales y Matrimonia,
Barcelona, 1910.
- Derecho matrimonial, Barcelona
1949.
Arribas, Exposition documentada y
completa del Decreto « Ne temere »,
Madrid, 1911.
Augustine, Λ Commentary on the new
Code of Canon Law, St. Louis, 1919.
Vol. V. Marriage Law and matri­
monial Trials.
Aversa, De ordinis et matrimonii sa­
cramentis, Bononiae, 1G42.
Avogadro E., Teorica dell'istituzione
del matrimonio, Torino, 1^53.
Awocato Pistoiese, Sulla podestà
della Chiesa intorno al matrimonio,
Ferrara, 1787.
B

Badii C., Il timore rcverenziale come
vizio del consenso, Roma, 1929.
- La simulatione del consenso nel ma­
trimonio, Roma, 1929.
- Intorno al Privilegio Paolino, Roma,
1931.

- Sistem a del diritlo matrimoniale italiano, Roma, 1932.
- Il procedimento matrimoniale dananti ai tribunali ecclesiastici, Roma,
1937.
Baldassari A., Il matrimonio dci
cittadini alVestero rispetto all'ordinamento giuridw i1alia.no, Bari, 1931.
Baixertni A. S. I., Opus theol. mor.
Vol. VI, De matrimonio, Prati, 1900.
I Ballet, Dissertatio de potestate Ec­
clesiae in statuendis matrimonii im­
pedimentis. Argentorati, 1785.
I Ballini A. L., Il valore giuridico della
celebratione nuziale cristiana dal
primo secolo all'etd giustinianea,
Milano, 1939.
Balog, Die Eheformvorschriflen der
Dekret Tametsi und Ne temere und
die Bestrafung der Peligiondieners wegen VoVzugs der Trauung vor dem
Nachweis der Zivilehe, Stuttgart,
1910.
Bangen, Instructio practica de spon­
salibus et matrimonio, Monasterii,
1858-1867.
Barbosa P., De matrimonio, Francofurti, 1650.
Barnes A. S., The Early Church in
the Light of the Monuments, London,
1913.
Basdevan, Des rapports de VEglise
et de l'Etat dans la législation du
mariage, Paris, 1900.
Bassibey, Le mariage devant les tri­
bunaux ecclésiastiques, Paris, 1899.
- De la clandestinité dans le mariage,
Paris, 1904.
Beauciiet L., Etude historique sur les
formes de la célébration du mariage
dans l'ancien droit français, Paris,
1886.
Bellarminus (S.), Disputationes de
controversiis christianae fidei, III.
Dc sacramento matrimonii, lib. uni­
cus, Neapoli, 1858.
Bernard, Etude historique, juridique
et critique sur le consentement des
ascendants au mariage, Paris, 1899.
Bernasconi A., Commentario alla

1017

INDEX BIBLIOGRAPHIOUS

leggc Piana o Decreto « Ne temere » '
per la cclcbrazione dcgli sponsali e
dei matrimonio, Roma, 1914.
Besson, De la publicité dee fiançailles
et du mariage dans la nouvelle légis­
lation, in Nouv. Revue théol., 1907,
p. 608 ss.; 1908, p. 20 ss.
Bevilacqua, Traltato giuridico e mo­
rale sui matrimonio Cristiano, Roma,
1918.
Billot, De Ecclesiae sacramentis, II,
thés. 35-37, ed. 7.
Billuart, Summa S. Thomae etc.,
to. X, tract. De matrimonio, Lug­
duni, 1852.
Binterim, Collectio dissertationum de
matrim. vinculo, Düsseldorf, 1819.
Blau, Die judische Ehescheidung.
— Eine historische Untersuchung,
Strassburg, 1911.
Bo, Il matrimonio per procura, Pa­
dova, 1934.
Bockenhoff, Die Unauflôslichkeit der
Elie (Glaube und Wissen), München,
1908.
- Das ncue Kirchengesetz betr. die
Form der Eheschliessung, Strass.
Diôzesanblatt, 1907, p. 550 ss.;
1908, 196 ss.
- Rejormehe und christliche Ehe, Kohr,
1912.
Boenicke, Die Ehe sur linken Hand,
Berlin, 1915.
Boggiano-Pico, Il matrimonio nel diritto canonico, Torino, 1936.
Bonacina, De magno matrimonii sa­
cramento, Mediolani, 1617.
Bonaventura (S.), In IV Sent., D.
26, art. 2, q. 1 ot 2; D. 27, art. 3,
q. 2; D. 28, art. unie., q. 4 et 5.
Bonzi, Del matrimonio di coscienza,
Piacenza, 1796.
Bosco G., Le nuove leggi sui matri­
monio e la loro influenza nel diritto
in tern azion ale privato Italiano, Roma,
1930.
BOSSIUS, Tractatus de matrimonio,
Vonetiis, 1643.
Boudinhon, Le mariage el les fian­
çailles, Paris, 1912.

- Le mariage religieux et les procès
en nullité, Paris, 1900.
Bova P., Matrimonio conwrdatario e
sue controvereie, Milano, 1943.
Brancatus de Lalraea, Commen­
taria, to. Ill, De sacramento ma­
trimonii, disp. 1-42, Romae, 1662.
Brand ileon e F., Saggi sulla storia
della celebrazione dei matrimonio in
Italia, Milano, 1906.
Braun Έ1., Instructions dogmatiques sur
le mariage chrétien, Quebec, 1866.
Braun P., Dissertatio utrum matri­
monii vinculum et in casu adulterii
alterius coniugum... insolubile sit,
Mainz, 1787.
Brilland, Traité des empêchements et
des dispenses de mariage, Paris, 1871.
Brini, Matrimonio e divorzio nel di­
ritto romano, Bologna, 1889.
Brouardel, Le mariage, nullité, di­
vorce, Paris, 1900.
Brunelli, Divorzio e nullité di ma­
trimonio negli Stati d’Europa, Mi­
lano, 1937.
Brys, De dispensatione in iure cano­
nico praesertim apud Decretistas et
Decretalistas usque ad medium sae­
culum quartum, Brugis, 1925.
Bucceroni, Instit. theol. mor., IV,
De matrimonio, Romae, 1915.
BUONOCORE G., Sacramento del ma­
trimonio del diritto canonico, Roma,
1931.
Buxterfl I., Dissertatio de sponsa­
libus et divortiis, Basileae, 1652.

C
Cailland, Manuel des dispences, à
Γusage de curé, du confesseur et de
Vofficial, Paris, 1882.
Calamari, Il favor matrimonii nel
processo matrimoniale canonico e
civile, Padova, 1932.
Capalti L., Per un nuovo indirizzo
nello studio dell' r impedimentum im­
potentiae », Roma, 1929.
— II Privilegio Paolino nel Concordato
Lateranense, Roma, 1930.

1018

INDEX BIBLIOGR APIIICUS

[Capalti L·.], La nùllità dei matrimo ni
ecclesiastici preconcordatarii e i loro
effetti civili, Città di Castello, 1930.
- « Istanza di parte » c « trasmissione
d'ufficio » ncgli effetti civili dei matrinioni preconcordatarii in Italia,
Roma, 1930.
- La funzione giudiziaria negli effetti
civili dei ma trimo ni preconcorda­
tarii, Città di Castello, 1930.
- La competenza civile nella nùllità
dei matrimoni preconcordatarii, Città
di Castello, 1930.
- II matrimonio religioso susseguente
alia celebrazione civile nel sistema
concordatario italiano, Roma, 1931.
- Tre anni di diritto matrimoniale con­
cordatario in Italia, Roma, 1932.
Cappa di Nicola, Il matrimonio con­
cordatario. La famiglia, Siena, 1932.
Cappello, Il matrimonio in Italia, in
Civiltà Cattolica, 1931, quad. 1936,
1938, 1940, 1942, 1955.
- Il diritto matrimoniale delle Chiese
orientali, in Civiltà Cattolica, 1930,
quad. 1930, p. 289 ss.
Carbonero y Sol, Tratado del ma­
trimonio, Madrid, 1885.
Cardenas, Theol. moralis, tr. V, de
castitate etc., Venetiis, 1700.
Caron, De l'alliance ou affinité. —
Etude d'histoire et de droit compare,
Paris, 1907.
Carrière, Praelectiones theologicae. —
De matrimonio, Parisiis, 1837.
Carteron, Du mariage putatif et des
effets dc la nullité en général en
matière de mariage, Paris, 1907.
Caston, Des seconds mariages, Paris,
1908.
Castropalao, Opus morale, pars V,
tract. XXVIII. Dc sponsalibus et
matrimoniis, Lugduni, 1647.
Cavalchinus, Dc matrimoniis inter
haereticos ac inter haereticos et catho­
licos initis, Romae, 1741.
Cerato, Matrimonium a Codice iuris
canonici integre desumptum, Patavii,
1920.

Cha BAGNO, Le. mariage des infidèles,
Yokohama, 1913.
Chardon, Histoire des sacrements.
To. VI, Histoire du sacrement de
mariage, Paris, 1745.
Ciielodi I., lus matrimoniale, Tri­
denti, 1937.
Ciiénon, Recherches historiques sur
quelques rites nuptiaux, Paris, 1912.
Choupin, Les fiançailles et le mariage,
Paris, 1911.
Chrétien, Praelectiones de matrimonio,
Metis, 1937.
Christianus F. a S. Ursula, Disser­
tatio de coniuge, infideli facto fideli,
Bambergae et Wirceburgi, 1782.
Clemens, Traité du pouvoir de VEglise,
sur le mariage des catholiques, Liège,
1768.
Clericatus I., Decisiones de matrim.
sacramento theol., canon, et legales,
Venetiis, 1708.
Colin, Des fiançailles et des promesses
dc mariage, Paris, 1881.
Collet, Traité des dispenses, Louvain,
1760.
- Conférences ecclésiastiques de Paris
sur le mariage, Paris, 1756.
Conte M. a Coronata, De matri­
monio, Taurini-Romae, 1946.
Corbei, Des oppositions au mariage,
Paris, 1906.
Cornaggia-Medici, Dell'essenza del
matrimonio e di duc recenti scritli sui1'inipcdimento dell'impotenza, Roma,
1928.
- I capaci alia copula chc si conoscono
incapaci alia generazione possono
validamente contrarre matrimonial
Roma, 1930.
- L'impotcnza a generare si pud proporre come causa di annullamento
dei matrimonial Roma, 1932.
Corsanego C., II matrimonio, Fi­
renze, 1932.
Creagh, A Commentary on the Decree
«No temero», Baltimore, 1908.
Cronin, The new matrimonial legis­
lation, London, 1909.

INDEX BIBLTOGR M’flIf’îTS

D
Damen, Dic Eho Donauworth, 1904.
D’Annibale, Summula theol. mor.,
lib. Ill, tract. VI, Dc matrimonio,
Romae, 1908.
Daudet P., Etudes sur V histoire dc
la jurisdiction matrimoniale, Paris,
1933.
Dauvillier, Le mariage dans le droit
classique dc V Eglise, depuis le Décret
de Gratien (1140) jusqu'à la mort dc
Clement V (1314), Paris, 1933.
D’Avack P. A., Sulla maneanza della
a rcs indicate » nelle sentenze ecclesiastiche matrimoniali resc csecutive
agli effetti oivili, Roma, 1932.
- La base giuridica del nuovo diritto
matrimoniale concordatario vigente
in Italia, Roma, 1932.
- Sui metus consultus nel Codex iuris
canonici, Milano, 1938.
D’Avezan F., Dc sponsalibus et ma­
trimonio, Parisiis, 1661.
Day, Marriage, divorce and morality,
London, 1912.
De Augustinis, Dc re sacramentaria,
II, dc matrimonio, th. 1-11, Romae,
1879.
De Becker, De sponsalibus et matri­
monio — Praelectiones canonicae,
Lovanii, 1931.
- Legislatio nova dc forma substan­
tiali quoad sponsalia ct matrimonium,
Lovanii, 1908.
De Bernardis, II matrimonio di
coscienza, Padova, 1935.
Degni, Del matrimonio, Torino, 1927,
1929.
Dejardins, Le mariage en Italie,
Paris, 1933.
De Justis, Dc dispensationibus ma­
trimonialibus, Lucae, 1691.
DelasSUS, L'antériorité des formalités
civiles sur le sacrement dans le
mariage, Lille, 1906.
Del Giüdice, Il matrimonio nel diritto
canonico c nel diritto concordatario
italiano, Milano, 1946.

1019

Delphinus, Dc matrimonio et caeli­
batu, Camerini, 1553.
De Luca (Card.), Theatrum veritatis
iustiliac. Lib. XIV, Pars IL De
matrimonio, sponsalibus et divortio,
Romae, 1672.
De Luca I., Consecrator christiani
matrimonii, Catanae, 1871.
De Ram P. F., Dissertatio canonica
de matrimoniis mixtis, Lovanii, 1 847.
De la jurisdiction de V Eglise sur le
contract du mariage (anonym.), Lyon
-Paris, 1824.
Délit le.ggi civili che riguardano il ma­
trimonio dei cristiani (anonym.),
Torino, 1 864.
Desforges, Etude historique sur la
formation du mariage en droit romain
et en droit français, Paris, 1902.
Desiiayes, Questions pratiques de droit
et dc morale sur le mariage {clandes­
tinité), Paris, 1898.
De Smet, Praxis matrimonialis ad
usum parochi et confessarii, Brugis,
1920.
- Commentarius in Decretum de spon­
salibus ct matrimonio, Brugis, 1908.
- Tractatus theologico - canonicus de
sponsalibus et matrimonio, Brugis,
1927.
Desplats, Pour V honnêteté conjugale,
Louvain, 1910.
Detzei, Kurze systematische Erkldrung
des Dekrcte Ne temere und Provida,
Passau, 1908.
Devine, The law of Christian marriage
according to the teaching and disci­
pline of the catholic Church, London,
1909.
Diana A., Resolutiones morales. To. II,
tract. VI. Dc sacramento matrimonii.
Lugduni, 1667.
Dictionn. apologétique de la Foi catholi­
que, v. Mariage et divorce, col. 87-115.
Dictionn. de théol. cath., v. Mariage,
col. 2044-2335.
Dictionn. pratique des connaissances
religieuses, v. Mariage, col. 708-741.
Dictionn. d'archéologie chrétienne et de
liturgie, v. Mariage, col. 1843-1982.

1020

INDEX BIBLIOGRAl’IIICUS

Dicastillus, De sacramentis. III. De
sacramento et contractu matrimonii,
Antverpiao, 1662.
Didon, Indissolubilité et divorce, Paris,
1880.
Di Pauli, Kommentar zum Decrete
Ne temere, Gratz u. Wien, 1909.
Domaica, Decreti Ne temere de spon­
salibus et matrimonio commentarius
canonico-moralis, Victoriae, 1908.
Doms, Sinn und Zweck der Ehe,
Breslau, 1935.
Dossetti I., La violenza nel matri­
monio in diritto canonico, Milano,
1943.
Dujon, De l'empêchement au mariage
gui résulte des ordres sacrés dans
l'histoire du droit, Paris, 1902.
Dumas, Histoire de l'indissolubilité du
mariage en droit français, Paris,
1902.
Durieux, Les dispenses matrimoniales
— Etude historique, théologique et
pratique, Le Puy, 1913.
- Le mariage en droit canonique, Paris,
1924.
Düssac, Le mariage par procuration,
Paris, 1921.

E

Ebeling, Ehescheidung, Eheschliessung
und Kirchliche Trauung, Gotersloh,
1904.
Ehrler, Glückliches Ehcleben — Ehelehre, Mergontheim, 1911.
Eichmann, Das katolische ülischeherecht nach dem Codex iuris cano­
nici, Paderborn, 1921.
Eisner, Origine e utilità del matri­
monio, Roma, 1862.
Elbel-Bierbaum, Theol. mor., Pars
X. De sacramento matrimonii etc.,
Paderbonae, 1892.
Engel, Oolleg. univ. iuris canonici.
Lib. IV, De matrimonio, Venetiis,
1718.
Engert, Ehe- und Familienrecht des
Hebràer, München, 1905.
Englmann, Katholisches, Ehcrecht (bc-

arbcitet von L. Kingl.), Regensburg,
1901.
Eschbach, Disputationes physiologicotheologicae, Romae, 1911.
- Casus de feminae impotentia, Romae,
1899.
Escobar S. J., Universa theologia mo­
ralis, Lib. XXIV, De sponsalibus,
Lib. XXV, De matrimonio, Lugduni,
1653.
Esmein, Le mariage en le droit cano­
nique, Paris, 1929-1935.
Esser, Zcnding en polygamie, Baarn,
Hollandia-drukkerij, 1905.
Examen du pouvoir législatif de l'Eglise
sur le mariage, Paris, 1917.

F
Fagnanus, Commentaria in Decretales
Gregorii IX, Lib. IV, De sponsalibus
et matrimonio, Venetiis, 1764.
Fahrner, Geschichtc der Ehescheidung
in Kanonischen liecht, Freiburg i. B.,
1903.
- Das Eherecht im neuen Kirchlichen
Gesetzbuch, Strassburg, 1918.
Falk, Die Ehe am Ausgange des
Mittelalters, Freiburg i. B., 1908.
Farrugia, De matrimonio et causis
matrimo nialib tes, Taurini-Roniae,
1924.
Faurey, Le droit ecclésiastique matri­
monial des Calvinistes français, Tans,
1910.
Fedele, Metus ab extrinseco, iniuste
incussus, consulto illatus, Roma,
1934.
- Error qualitatis redundans in er­
rorem personae, Roma, 1934.
Ferraboschi, II matrimonio sotto
condizione, Padova, 1937.
Ferreres, Les esponsales y cl matri­
monio, Madrid, 1911.
- Derecho sacramental, Barcelona,
1932.
- De vasectomia duplici necnon dc ma­
trimonio mulieris excisae, Madrid,
1913.
- Compendium theol. mor., II, n. 925
ss., Barcinone, 1928.

INDEX BIBLI0GRAPJIICU3

1021

Ferrogi.io, II can. 1092 del Codex
nuo va legge sugli sponsali e sui ma­
iuris canonici e il dir illo matrimo­
trimonio, Roma, 1908.
niale italiano, Torino, 1932.
Gennari G., Degli usi dei Padovani
Feye, De impedimentis ei dispensatio­
nei tempi di mezzo nei loro matrinibus matrimonii, Lovanii, 1893.
moni, Venezia, 1819.
- Dissertatio canonica de matrimoniis Gerbais, Traité du pouvoir de VEglisc
mixtis, Lovanii, 1847.
ct des princes sur les empêchements
Fourneret, Le mariage chrétien, Paris,
du mariage, Paris, 1698.
1926.
Gerdil H. S., Tractatus de matri­
- Le domicile matrimonial — Prin­
monio, Mediolani, 1896.
cipes juridiques, évolution historique, Giiiron M.» Il matrimonio canonico
Paris, 190G.
degli italiani alVestero, Roma, 1941.
Fragiiî S., De condicionibus matri­ Gibert, Tradition ou histoire de
monio appositis, Romae, 1941.
VEglisc sur le sacrement de mariage,
Paris, 1725.
Freisen, Das Ehcschliessungsrccht in
Spanicn, Grossbritannica und Irland - Consultations canoniques sur le sa­
und Schandinavien. in geschichtcrement de mariage, Paris, 1727.
licher Entwicklung mit Abdruck Gigot, Crist's teaching concerning di­
vorce in the New Testament, Newvicier Urkunden dargestellt, Pader­
York, 1912.
born, 1918-1919.
- Gcschichte des canonischcn Eheredits Gilbert, Le mariage des prêtres,
bis zum Vcrjall der Glossenlitteratur,
Paris, 1903.
Paderborn, 1893.
Gilbert, Das Ehcrccht in neuen kirch­
Friedberg, Das Recht des Eheschlieslichen Gesetzbuch, Freib. i. B., 1725.
sung in seiner geschicldlichen Ent­ Gillmann, Das chômais zicischen der
wicklung, Leipzig, 1865.
soboles ex secundis nuptiis und
den Blutsverwandien des verstorbenen
Ehctciles bestehende Ehehinderniss,
G
Mainz, 1909.
Gagliardi, Apologia del matrimonio - Das Ehehindcrnis gegenseitigen geistlichen Verwandtschaft der Pathen, in
cristiano, Napoli, 1869.
Garcia Baton, Tractatus canonicoArchiv f.k. Kirchenr., 1906, p. 688 ss.
moralis de sacramento mairimonii, - Das Ehehindcrniss der gcistlichen
Madrid, (sine data).
Verwandtschaft aus der Busse, in
Gasparri, Tractatus canonicus dc ma­
Archiv f. k. Kirchenr., 1910, p. 236
trimonio, Parisiis, 1904; od. nov.
ss.; 1911, p. 178 ss.
ad montem Codicis, Romae, 1932. - Zur Gcschichte der kanonischen Ehe­
Quoties haec nova editio citatur,
scheidung — Der Katholik, 1904,
toties indicatur.
t. XXIX, p. 191 ss.
Gaugusch, Das Ehehinderniss der hô- - Zum Ehehinderniss des gcistlichen
heren Weihe, Wien, 1902.
Verwandtschaft im Mittelalter,abcndl.
Geeicken, Zur Gcschichte der Ehe­
Kirchenrccht — Beilage 1: zum
scheidung vor Gratiam, Leipzig, 1894.
Spender u. dusseres Zeichen der
Genestal, Histoire de la légitimation
Bischofswcike nach Huggucio, Würz­
des enfants naturels en droit cano­
burg, 1922.
nique, Paris, 1905.
- Zum Problem vom Privilegium PauGénicot, Instit. theologiae moralis,
linum, in Archiv f. k. Kirchenr.,
tract. XVIII, De matrimonio, Bru­
1922, p. 27 ss.; 1924, p. 242 ss.
xelles, 1920.
Giovine, De dispensationibus matri­
Gennari C., Breve commento della
monialibus, Neapoli, 1863.

1022

INDEX B1BLIOGRAPUICUS

Gtrard-Teulon, Les origines du ma­
riage et de famille, Paris, 1884.
GlASSON, Le mariage civil et le di­
vorce, Paris, 1880.
GONTHIER, La publicité des mariages
— Commentaire du Décret « N * te­
mere », Montréal, 1908.
Gonzales, Commentaria perpetua in
singulos textus quinque Librorum
Decretalium. Lib. IV, De sponsa­
libus et matrimonio, Maceratae, 1737.
Gortno, II privilegio Paolino nel diritto canonico e nel diritto concordatario, Roma, 1933.
Gougnard, Tractatus de matrimonio,
Mechliniae, 1937.
Gradatii, De iurisd/ictione in causis
matrimonialibus, Regiom., 1703.
Granclaude, Règles pratiques tou­
chant la coopération au divorce
civil, Paris, 1887.
Grisostomi-Marini, Il diritlo matri­
moniale.
Grzymala, Ratio sacra in matrimonio
canonico et civili, Romae, 1935.
Gualco, Tractatus de matrimonio,
Taurini, 1837.
Gutierrez, Quaestiones tam ad spon­
salia de futuro quam ad matrimonia
eorumque impedimenta pertinentes,
Venetiis, 1618.
Gutmann, Gluckliches Eheleben-Erziehungslehre, Mergent herm, 1911.
II
IIanauer, Coutumes matrimoniales au
Moyen-Age, in Mémoires de ΓAca­
démie de Stanislas, I, 1892, p. 253 ss.
IIaring, Das neu Ehedekret Ne te­
mere », Gratz, 1917.
- Das Eherecht auf Grund des Coder
iuris canonici, Lintz, 1918.
Heiner, Grundriss des katholischen
Eherechts, Münster, 1910.
Heislinger A. S. I., Resolutiones
morales de matrimoniorum impe­
dimentis et istorum dispensatione,
Aug. Vindob., 1739.
Herrera A., La doctrina canonicolegal dei contrato cspon salitio en la

legislation y iurisprudencia potiridentinas, Roma 1942.
Heuser, Dc potestate statuendi im­
pedimenta dirimentia pro fidelium
matrimoniis soli Ecclesiae propria,
Lovanii, 1853.
Hilling, Studicn zum Eherecht de»
Coder, iuris canonici, in A rch i v /. k.
Kirchenr., 1922, p. 3 ss.
- Das Eherecht des Codex iuris ca­
nonici, Freiburg i. B., 1927.
Hirsciiberg, Das Ehehiderniss der
Blutverwandtschaft, Greisswald, 1918.
Hizette, Les fiançailles et le mariage,
Namur, 1908.
Hoffmann, Dissertatio de matrimonii)
instaurato et conscientiae, Giessae
Assorum, 1719.
IIollweck, Das Civileherecht dee
Biirgerlichen Gesctzbuchs, dargeslelll
in Lichte des canonischen Eherechts,
Mainz, 1900.
Holtzclau S. I., Tract dus de ma­
trimonio, Wirceb., 1766.
HOrmann, Dic Desponsatio impubtrum, Innsbruck, 1891.
Hosius J. (Card.) Opera. De matri­
monio, Lugduni, 1563.
IIosTiENSis IL, Summa aurea, Lib. IV,
De sponsalibus et matrimonio, Lug­
duni, 1568.
Howard, A Ili story of matrimonial in
stitutions,Chicago and London, 1904.
Hurtado, Tractatus de matrimonio ft
censuris, Lugduni, 1629.
Hussarek von Heinlein, Die bedingl·
Eheschliessung, Wien, 1892.
Hutii S. I., Casus iuridico-canonici
dc sponsalibus et matrimonio, Fuldae,
1742‘
I-J

Iacori Io., De dispensationibus, lenae,
1674.
- Indissolubilitas vinculi matrimonia­
lis, Mog., 1788.
Ianke, Jle conditionibus matrimonioap
positis dissertatio, Vratislaviae, 1851.
•Iemolo, Il privilegio Paolino dal prin­
cipio del secolo xi agli albori del xv.
Studi Sassarcsi. Sassari, 1922.

1023

INDEX BIBLIOGRAPBICUS

- Il matrimonio, Torino, 1937.
- Il matrimonio nd diritto canonico,
Milano, 1941.
Innocentius IV, In quinque Decre­
talium libros etc. Lib. IV, De spon­
salibus et matrimonio, Vonetiis, 1570.
Joannes Andréas, In Decretalium
libros novella commentaria, lib. IV,
De matrimonio, Venetiis, 1581.
Isidoro GomA Tomas, El matrimonio.
Explication dialogada de la Enciclica Casti connubii, Barcelona,
1931.
Jaconet, Des fiançailles et des pro­
messes de mariage. Etude d'histoire
de droit et de jurisprudence moderne,
Paris, 1902.
Joder, Formulaire matrimonial, Paris,
1891.
Joyce, Christian Marriage, London,
1933.
Jolly, Des seconds mariages. Etude
historique sur la legislation des
seconds et subséquents mariages,
Paris, 1890.
Jombart E., Le mariage, Paris, 1925.

,

K

I
*

I

I
;

Karst, Commentar zu dem Dehrete
iiber die Form der Verlôbnisse und
der Eheschliessung, Limburg, 1908.
Kiefer, Nova decreta de sponsalibus
et matrimonio, Eystadii, 1810.
Kitzelius Io., Synopsis matrimo­
nialis theorico-praclica, Giessae Hes^orum, 1620.
Klee, Dic Ehe, Mainz, 1883.
Kling, Tractatus matrimonialium cau­
sarum, Frankfurt, 1553.
Knecht, Die neue ehcrcchtliche Dekrete, Kôln, 1908.
- Grundriss des Eherechts, Freiburg
i. B., 1918.
Knock, La nouvelle législation ca.nonique concernant les fiançailles ct le
mariage, Liège, 1909.
- L'onanisme coniugal et le tribunal
dc la Pénitence, Liège, 1914.

Knoll, Der Bcgrifi der Ehe nach
heutigen Ledit, Karlsruhe, 1913.
Kogler, Beitrâge zur Geschichte der
Ilezcption und der Symbolik der legi­
timatio per subsequens matrimonium,
Weimar, 1904.
Kônig P., Tractatus de iure matri­
moniali, Venetiis, 1698.
Krauss G. R., Punti controversi del
nuovo diritto matrimoniale d'Italia,
Napoli, 1931.
Kugler, Tractatus theologico-canonicus
de matrimonio et sponsalibus, Herbipol., 1713.
- Tractatus de dispensationibus, Vratislav., 1727.
- De nuptiis incestuosis, Aug., 1771.
Kutsciiker, Das Eherecht der katolischen Kirchs nach seiner Theorie
und Praxis, Wien, 1856-1857.

L

Lacey. Marriage in Church and State,
London, 1912.
Lacroix, Theol. mor., lib. VI, pars
III, De matrimonio, Ravennae, 1761.
Lafourcade, Elude historique des
fiançailles, Bordeaux, 1902.
Lanier II., Guide pratique de la pro­
cédure matrimoniale, Paris, 1927.
Lanza A., De fine primario matri­
monii, Romae, 1941.
Laurin, Introductio in ius matrimo­
niale, Vindobonae, 1805.
Lavaud, Le monde moderne et le
mariage chrétien, Paris, 1935.
Laymann S. I., Ius canonicum. Lib.
IV, De sponsalibus et matrimonio,
Dilingae, 1628.
- Theol. mor., lib. V, tract. X, De
matrimonii sacramento, Venetiis,
1719.
Le Bec, Prods en nullité de mariage
ct en dispense de mariage non con­
sommé, Bourges, 1914.
Ledesma P., Tractatus de magno ma­
trimonii sacramento super doclriu.
Angelici doctor is, Vonetisi, 1592.

1024

INDEX BIBLIO GRAPHICUS

Ledru, Comment se forme le mariage
en droit romain, Paris, 1874.
Leinz, Der Ehevorschrift des Concils
von Trient etc., Freiburg i. B., 1888.
Leitner, Die tridentinischc Eheschlicssungsform nach der Konstitution
Pius X a Provida », Regensburg,
1906.
- Die Verlôbungs-und Eheschliesswngsform, Regensburg, 1908.
- Lehrbuch des katholischen Eherechts,
Paderborn, 1920.
Lemaire, Le mariage civil, Paris, 1910.
Leby, Le privilège de la foi, Montréal,
1938.
Leürenius S. I., Forum ecclesiasticum
seu ius canonicum universum, Lib.
IV, De sponsalibus et matrimonio,
Venetiis, 1729.
Liberius λ Jesu, De sacramento ma­
trimonii (Controversiarum tom. VI),
Mediolani, 1752.
Lindner, Die gesetzlicheVerwandtschaft
ais Ehehinderniss im abendldndischen Kirchenrecht des Mittelalters,
Paderborn, 1920.
Linneborn, Grundriss des Eherechts
nach dem Codex iuris canonici, Pa­
derborn, I, 1919; II, 1921.
Litta, Del diritto di stabilire impe­
dimenti dirimenti al matrimonio,
Cremona, 1784.
Lombardi, De matrimoniis per pro­
curatorem, nuncium, internuncium,
litteras, telegraphum et telephonium,
in Acta S. Sedis, vol. 37, 38, 39.
Luckrock, The history of marriage,
jewish and Christian, in relation to
divorce and certain forbidden degrees,
London, 1895.
Ludwig, Dc matrimoniis principum
per procuratorem, Halae Salicae,
1736.
M

Ma GN IN E., Les procès en nullité de
mariage dans VEglise catholigue,
Paris, 1929.
Manenti, Della inopponibilità delle
condizioni ai negozi giuridici e in

ispecie delle condizioni opposfs al
matrimonio, Siena, 1889.
Mansella 1., Dc impedimentis matri­
monium dirimentibus ac dc processu
iudiciali in causis matr., Romae,
1881.
Mansella I.-Solieri F., De causis
matrimonialibus, Romae, 1906.
i
Martin, De matrimonio et potestate
ipsum dirimendi Ecclesiae soli pro­
pria, Lugduni-Parisiis, 1844.
Martin, Le mariage. Precis théolo­
gique et canonique, Rennes, 1936.
Mauser, Tractatus de nuptiis, Leipzig,
1569.
Mayer, Des rapports conjugaux con­
sidérés sous le triple point de vue
de la population, de la santé et de
la morale publique, Paris, 1882.
Mazzei, De matrimonio conscientiae,
Romae, 1771.
Melata, De potestate qua matrimonium
regitur ct de iure matrimoniali civili
apud praecipuas nationes, Romae,
1903.
Miceli I., Le dispense matrimoniali,
Roma, 1941.
I
Michaud, La vasectomia double, in j
Nouv. Revue théol., 1914, p. 140 ss.
Michel, Questions pratiques sur le |
mariage dans les missions, MaisonCarrée, 1903.
1
Mitterer, Geschichte des Ehehinder- I
nisses der Entf ührung im kanonischen
Recht... nach Gratian, Paderborn,
1924.
Molinus, Tractatus de ritu nuptiarum
et pactis in matrimonio conventis,
Barcinonao, 1617.
1
Mon ner, Tractatus de matrimonio,
Jena, 1561.
1
Monsabré, Le mariage, Paris, 1899.
Morel, Etude historique sur le ma­
riage putatif, Paris, 1913.
Il
Moser, De impedimentis matrimonii,
Mechliniae, 1847.
f
Moulard, St Jean Chrysostomc. Le
défenseur du mariage et VApôtre de
la virginité, Paris, 1923.
'
Mo Y, Dus Eherecld der Christen in

J

1025

INDEX BIBLI0GRAPIIICU3

der morgenlandischen und abendlandischen Kirche hie Zeil Karl»
des Grosses, Regensburg, 1833.
Mulcahy, De matrimonio iuxta con­
cordala vigentia, Romae, 1937.
Murray, Comment. dc impedimentis
matrimonii dirimentibus, Dublini,
1881.
Muscettula, Dissertatio theologicolegalis de sponsalibus et matrimoniis
quae a filiis-familias contrahuntur
parentibus insciis vel iniusle invitis,
Bruxellis, 1766.

P

Pacati P., Tractatus dogmaticus, mo­
ralis et canonicus de matrimonio
christiano, Bergomi, 1906.
Palmieri D., Tractatus de matrimonio
christiano, Romae, 1880.
PaYEN, De matrimonio in missionibus
ac potissimum in Sinis, Zika-Wei,
1929.
Paoli, Etude sur les origines et la na­
ture du mariage civil, mis en regard
dc la doctrine catholique, Paris, 1800.
Pasquier, Traité des causes de divorce
Λ
et dc séparation de corps, Bruxelles,
Nardi, Dissertatio dc sanctitate ma­
(sine data).
trimonii vindicata, Romae, 1896.
Pauwels, Magnum matrimonii sacra­
NavarrüS M., Consilior, seu rcspons.
mentum redactum in casus, Lovanii,
quinque libri, to. II, lib. IV, De
1759-1760.
sponsalibus ct matrimonio, Venetiis, Perghold, De sponsalibus et matri­
1601.
monio adversus naturalistes, Aug.,
Noldin, Decretum dc sponsalibus et
1763.
matrimonio, Oeniponto, 1907.
Perrone, De matrimonio christiano,
- Dc iure matrimoniali iuxta Codicem
Leodii, 1861.
iuris canonici, Lincii, 1919.
PESCH C., Praelectiones dogmaticae,
- Summa theol. moralis, vol. III.
VII, de matrimonio, η. 698 ss.,
Friburgi
B.,
1920.
0
Peters, Die Ehe nach der Lehre des
O’Connell G., Dc intima natura assihl. Augustinus, Paderborn. 1918.
stentiae matrimonialis, Romae, 1940. Petzeck, De potestate Ecclesiae in
Oddi-Baglione A., II matrimonio
statuendis impedimentis, Freiburg,
condizionato, Padova, 1938.
1783.
Ojetti B., In ius antepianum et Petrus Lombardus, Libri IV Sen­
Pia num cx Decreto « Ne temere »,
tentiarum, IV, Dist. 26-42.
Romae, 1908.
Pezzani, De celebratione sponsalium et
- Synopsis, v. Cia/ deslinitas, Dispamatrimonii seu commentarium in De­
ritas cultus, Matrimonium, etc.,
cretum < Ne temere», Romae, 1908.
Romae.
Philippe (Elie), Etude historique sur les
Oreseu, Le mariage quant aux con­
origines et le développement du droit
ditions intrinsèques ct aux forma­
matrimonial dans VEglise, in Cano­
lités extrinsèques en droit internatio­
niste contemp., 1892-1895 et 1902.
nal privé, Paris, 1908.
Pichler S. 1., Ius canonicum. Lib. IV,
Ortolan, Disparité de culte, in Diction,
Dr ni salibus ct matrimonio, Ve­
de théol., XXX, c. 1416 ss.
netiis, 1750.
Ott, Die Auslegung des neutestament- Pieraxtonelli, Ordo iudiciarius in
lichen Texte, Γcher die Ehcschcidung,
praxim traductus matrimonialium
historisch-krit isk dargcstcllt, Münster
causarum speciminibus, Romae,1904
i. W., 1911.
-1903.
Otten B. I., Institutiones dogmaticae, PiGiii, De sacramento matrimonii, Ve­
VI, nn. 394-517, Chicago, 1925.
ronae, 1919.

1026

INDEX BIBLIOGRAPHICUS

Piola A., La competenza giurisdizionale dello Stalo c della Chiesa, agli
efjetti civili, sui matrimo n i non «oncordatari, Genova, 1934.
- La compctenza giurisdizionale eccle­
siastica sui matrimonio e suoi effetti
civili, Padova, 1938.
- Sulla concordanza dclle leggi italiane
di atluazione con i Patti Lateranensi,
Padova, 1939.
- S uliammissibilità della delibazione
di sentenze stranicrc di annullamcnlo
di matrimonio concordatario, in 11
Dirilto Ecclesiastico, 1934, p. 89 ss.
Pjrhing S. I·, Ius canonicum. Lib. IV,
De sponsalibus et matrim-on io, Vonetiis, 1759.
Pisani, Les nullités de mariage, Paris,
1905.
Piscetta-Gennaro, Elementa th. mo­
ralis. Vol. VI, De ordine et matri­
monio, Torino, 1928. Vol. VII, De
peccatis castitati oppositis et de usu
matrimonii, Torino, 1932.
Pitonius F. AI., Constit. Pontif. et
Romanar. Oongrcg. decisiones ad
matrimonium spectantes, Venetiis,
1725.
Planchard, Dispenses matrimoniales,
Angoulême, 1882.
Plat, Dissertatio de sponsalibus et
matrimonii impedimentis, 1782.
Poggi, L'esecutorietà dclle pronuncie
ecclesiastiche in materia matrimo­
niale, Padova, 1937.
Pohle-PreüSS, The Sacraments, IV,
p. 3 e 2 ss.
Polacco, Del matrimonio contralto
sotto condizione o a termine, Venezia,
1895.
Pompen, Tractatus de dispensationibus
et de revalidalione matrimonii, Amatelodami, 1897.
Pontius A., Tractatus de sacramento
matrimonii, Lugduni, 1640.
Probst, Sacramento und Sacram-entalien in den drei ersten chris tlichen
Jahrhundcrten, Tübingen, 1872.
- Die diteste n rômischen Sacramentarien und Ordines, Münster, 1S92.

PrÜmmer, Manuale lheol. mor., Ill,
η. 625 88., Friburg i. 13., 1928.
ΡϋΤΟΝ, Essai sur le mariage d'après
les usages des anciens Germains,
Nancy, 1902.
PyrrüS Corradus, Praxis dispen­
sationum apostolicarum, Coloniae,
1717.
R

Raia S., Il matrimonio, Napoli, 1918.
Ravà A., Ilmatrimonio secondo il nuovo
ordinamenlo ilaliano, Padova, 1929.
Rebuttati C., Della compctenza a
dispensare da impedimenti al ma­
trimonio e dalle pubblicazioni. L’art.
17 della legge sui matrimonio, Ge­
nova, 1930.
- Le disposizioni transitorie della nuova
legge sui matrimonio, Genova, 1930.
- Matrimonio canonico tra affini in
linea retia e delitto d'inccsto, Roma,
1931.
- Del consenso matrimoniale, Milano,
1933.
- Sui riconoscimento di prole naturale
nella celcbrazione dei matrimonio re­
ligioso, Roma, 1934.
- Matrimonio, Torino, 1939.
- Ordinamenlo matrimoniale concorda­
tario, Roma, 1940.
Reiffenstuel, Ius canonicum uni­
versum. Lib. IV, De sponsalibus et
matrimonio, Venetiis, 1560.
Resemans, Dc competentia civili in
vinculum coniugale infidelium, Ro­
mae, 1887.
Reutlinger J., Magnum matrimonii
sacramentum casibus practices expo­
situm, Aug., 1716.
Richardot V. H., Les pactes de sé­
paration amiable des epoux. Elude
historique etc., Paris, 1930.
Rieder, Der Brautunterricht Freiburg
i. B., 1925.
Riedler, Bcdingtc Eheschliessung,
Kempten, 1892.
Rive-Umberg S. I., Die Ehc im dogmatischer, moralischer und sozialcr
Beziehung, Regensb., 1921.

INDEX BIBLIOGRAPHICUS

Roberts, The Banns of Marriage,
Washington, 1931.
Roche, Essai sur les origines romaines
cl germaniques du contrat des fian­
çailles, Grenoble, 1899.
Rognoni G., Manuale per la celebrazione dei matrimonio, Venezia, 1931.
Roncaglia, Universa moralis theo­
logia. To. Ill, tract. XXI, De sa­
cramento matrimonii, Lucae, 1730.
Rosambert, La veuve en droit cano­
nique jusqu'au xiv siècle, Paris, 1923.
Rosignoli, Novissima praxis in uni­
versas de matrim. controversias, Me­
diolani, 1686-1687.
Roskovàny, De indissol ubilitate ma­
trimonii, Augustae, 1840.
- De matrimoniis mixtis, Quinqueccl.,
1 842 es.
- Matrimonium in Ecclesia catholica
potestati ecclesiasticae subtectum, Nitriao, 1887.
Rosset, De sacramento matrimonii,
tractatus dogmaticus, moralis, cano­
nicus liturgicus et iudiciarius, Pa­
risiis, 1895-1896.
Rossi F., De consensu matrimoniali,
Romae, 1911.
- De impedimento impotentiae, Romae,
1910.
Rossi I., De matrimonii celebratione
iuxta Codicem iuris canonici, Romae,
1924.
- La celebratione dei matrimonio in
Italia dopo il Concordato, Torino,
1934.
RoüBâüd F., Traité de l'impuissance
et de la stérilité, Paris, 1876.
Rousseau, licnscignements pratiques
à l'usage du curé et du confesseur
sur la législation canonique du ma­
riage, Paris, 1905.
S

Sagnori, Exemplar actorum forensium,
quibus inquirendum est de matri­
monii null itate ex capite impotentiae
ac de matrimonii· rati tt non con­
summati diremptione. Romae, ! 902.
Salvioli, La giurisdizione matrimo­

3 027

niale e la giurisdizione della Chiesa
in Italia prima dei mille, Modena,
1884.
- La benedizione nuziale fino al Con­
cilio di Trento, Bologna, 1894.
Salucci R., Il matrimonio, TorinoRoma, 1930.
Sanchez, De sancto matrimonii sacra­
mento, Antverpiae, 1607.
Sasse, De sacramentis Ecclesiae, II,
de sacramento matrimonii, th. 1-12,
Friburgi B., 1898.
Savaldi, L'errore dei matrimonio in
diritto canonico, Roma, 1933.
Savaré Th., De errore communi circa
aeeistentiam ad matrimonium, Ro­
mae, 1936.
Saviano, II matrimonio. Legge della
Chiesa e legge dello Stato, Napoli,
1934.
Schaefer, Das Eherecht nach dem Co­
dex iuris canonici, Münster W., 1924.
Schaub, Die ne usten Bestimmungen
auj dem Gebiet des katholischen Eherechts, Regensburg, 1911.
Binder-SchEicher, Praktische Ilandbuch des katholischen Ehorechts, Frei­
burg i. B., 1891.
SCHIAPPOLI, II matrimonio seconda il
diritto canonico e la legislazione con­
cordataria italiana, Napoli, 1932.
Schmai.zgrueber, Ius ecclesiasticum
universum. Lib. IV, Sponsalia et
matrimonium, Ingolstadii, 1716.
Schmidt. Ius primae noctis - Eine
geschichtliche U ntersuchung, Frei­
burg i. B.. 1881.
Schmier. lurispru dentia canonico-civilis seu ius canonicum universum.
Lib. VI, De matrimonio, Venetiis.
1754.
Schmitz B., Die Bussbiicher und die
Bussdisciplin der Kirche, Maiuz,
1883.
ScHNlTZER, Kalholischcs Eherecht, Frei­
burg i. B., 1898.
Schlosser, Dissert.de indissolubili ma­
trimonii sacramento, Lugduni, 1631.
Schulte, liandbuch des katholischen
Eherechts, Giessen, 1855.

1028

INDEX BIBLTOGRAPIIICUS

Schulte G-. F., Istruzionc della legge
sui matrimoni dei cattolici, Milano,
1857.
Scotus, In IV Sent.; D. 26, q. unie.;
D. 28, q. unie.; D. 31, q. unie.;
D. 33, q. 3, Lugduni, 1639.
Sehling, Die neuesten papslilichen pr­
iasse auf dem Gebiete des Hechtes
insbesondcre des Ehcrechts, in Neue
Kirchliche Zeitschrift, 1908, p. 384 ss.
Silbermann, Matrimonium trino iure
absolutum, Aug., 1732.
Singer, De la publicité du mariage,
Lille, 1907.
Slater, The new marriage law, in
The Truth, 1908, p. 337 ss.
Soiim, Das Hecht der Eheschliessung
aus dem deutschcn und canonischcn
Hecht geschichtliche entwickcit. Wei­
mar, 1875.
SOLMON, Dc matrimonii sacramento
tractatus pastoralis, Liège, 1930.
Sporer, Theologia moralis. De sacra­
mentis in genere et in specie. Pars IV,
De matrimonio ct annexis, Venetiis,
1726.
Steigler, Dispensation, Dispensationswesen, und Dispensationsrecht,
im Kirchenrecht geschichtlich dargcstellt, Mainz, 1907.
Stocciiiero, Il matrimonio in Italia,
Vicenza, 1939.
Struggl, Theol. moralis, tract. Nil,
Dc sacramento matrimonii, Ferrariae,
1758.
Stutz, Zum neuesten Stand der katholischen Mischehenrcchts im Deutschcn
Heiche, Stuttgart, 1908.

T

Tamburini, S. I., To. II, lib. VIII,
Dc sacramento matrimonii, Venetiis,
1755.
Tanquerey, Synopsis theologiae mo­
ralis. Tom. I, De poenitentia, de
matrimonio et ordine, Romae, 1920.
Ter Haar F., De matrimoniis mistis
eorumque remediis, Taurini-Romae,
1931.
i

Thaner, Dic Persônlickheit in der
Eheschliessung, Gratz, 1900.
Theologia Meehliniensis, Tractatus dc
sponsalibus et matrimonio, Mechliniao, 1911.
Tiiepiiany, Traité des dispenses ma­
trimoniales, Paris, 1889.
Timlin, Conditional matrimonial con­
sent, an historical synopsis and com­
mentary, Washington, 1934.
Topai, De, necessitate uteri in genera­
tione et matrimonio, Romae, 1903.
Tournely, Praelectiones theol. dc sa­
cramento matrimonii, to. XI, Vonetiis, 1790.
Trabucciii, II matrimonio putativo,
Padova, 1936.
Trampe, Tractatus de matrimonio,
Gradiae, 1911.
Trenta, La nuova disciplina sulla celebrazione degli sponsali e del ma­
trimonio, Ascoli Piceno, 1909.
Triebs, Praktisches llandbuch des geitenden kanonischen Eherechts in Verglcichung mit dem deutschcn Staatlichcn Eherecht, Breslau, 1, 1925,
11, 1927.
U

Upianus D., De matrimonio, Venetiis,
1760.
Ursaia D., De nullitate matrimonii e.:
defectu consensus contrahentis et mo­
ralis praesentiae parochi, Romae,
1695.
V
Van de BurGT, Tractatus de dispen­
sationibus matrimonialibus, SylvaoDucis, 1865.
Van de Burgt-Sciiaepman, Tractatus
de matrimonio, Ultraiecti, 1908.
Van den Acker. Decreti «No te­
mere fZc sponsalibus ct matrimonio
interpretatio, Bi.scoduci, 1909.
Van Hemel, De formis civilibus ma­
ti imonio Christiano praemittendis eorumque effectibus et impedimentis,
Mechliniae, 1863.
\ an troys, Elude historique et juri-

1029

INDEX BIBLIOGRAPinCUS

digue sur le consentement des parents
au mariage de leurs enfants, Paris,
1880,
Vasquez, In III P. S. Thomae, IV.
tract, de sacra mento matrimonii,
Lugduni. 1631.
V ASS ALLI, Lezioni di diritto matrimo­
niale, Padova, 1932.
VELA de Orenna, De matrimonio con­
tracto per procuratorem, Halae Salicae, 1736.
VeracRUX, Speculum confugiorum,
Mediolan. 1599.
Vermeersch, Dc casu Apostoli, Bru­
gia, 1911.
- De forma sponsalium et matrimonii,
Brugis, 1912.
- Theologia moralis. Tom. Ill, Tract.
VIII, Dc matrimonio, Romae-Bru­
gis, 1923.
- Catechismo del matrimonio cristiano,
Torino-Roma, 1931.
Victorius ab Appeltern, Manuale
Missio nariorum. Pars 3n, De matri­
monio, Brugis, 1911.
VlGLlNO, Oggetto c fine primario dei
matrimonio, in II Diritto Ecclesia­
stico, 1929, p. 142 ss.
- Lo scopo cssenzialc del matrimonio,
in 1?ivista internationale di filosofia
dei diritto, 1927, fasc. I.
VlSCONT A., Tractatus canonicus de
matrimonio rato et non consummato,
Romae, 1928.
Vitale S., Dc iure accusandi matri­
monium, Romae, 1937.
Vito P., II matrimonio in Italia, Na­
poli, 1931.
Vlaming, Praelectiones iuris matri­
monii ad normam Codicis iuris ca­
nonici, Bossum, 1919-1921.
Vogt, Das kirchliche Eherecht, Koln,
1910.
Vromant, Ius Missio nariorum. Toni
V, De matrimonio. Louvain, 1931’

w
Watkins, Holy matrimony, London,
1895.
Weltzer u. Wei.te, Ebe, Eheschei-

(>5*

—

Cappello, De Sacramentis* V.

dung. Eh chin dernisse, Eheverlôbniss,
in K irchen lexicon.
Wehnz F. S., Ius Decretalium. Tom.
IV, lus matrimoniale Ecclesiae ca­
tholicae, Prati, 1911-1912.
Wernz-Vidal, Ius canonicum. T. V,
Ius matrimoniale, Romae, 1925.
Westermarck, Origine du mariage
dans l'espèce humaine, Paris, 1895.
WlESTNER S. L, Institutiones cano­
nicae. Lib. IV. De sponsalibus et
matrimonio, Monach., 1705-1706.
Wilhelm, Das Eheleben, Regensburg,
1 909.
Wilkins, The history of divorce and
rc-marriage, London, 1910.
Willemberg, De matrimonio conscien­
tiae, Lugduni. 1698.
Winter 1. C., Sponsalia una cum ma­
trimonio practice explicata, Aug.
Vind., 1748.
W irce Bergen SES, Theologia dogma­
tica, polemica, scholastica ct moralis,
X, de sacramento matrimonii, nn.306390, Lutetiae Parisiorum, 1853.
WoESS, Der Dispcns vom Hindent isse
der bestchenden Ehe, Innsbruck, 1920.
Wordsworth, The law of the Church,
as lo the marriage of a man with his
deceased wife's sister, London, 1908.
Woods, The Constitutions of canon
1125, U. S. U., 1935.
WOUTERS, Commen ta riu m in Decre­
tum « Ne temere >-, Amstelodami,
1910.
- De forma promissioni el celebra­
tionis matrimonii, Bossum, 1191.

I
'

Z

Zallingfr, Institutiones iuris eccle­
siastici, Romae, 1823.
Zarzycii, Le divorce et la séparation
de corps compares dans leurs causes,
Paris, 1903.
ZmsiniAN, Das Eherecht des Orientalischen Kirche, Wien, 1864.
ZiLETTUS, Matrimonialium consiliorum etc., Venetiis, 1562.
Zitelli, De dispensation ibus matrimonialibus, Romae, 1887.

I

I
I

I
I

INDEX RERUM ORDINE ALPHàBETICO DBTUS
Numerus arabicas numerum marginalem indicat.

Λ
Abbas nullius, 92, 230.
Ablativum absolutum, num importet
semper conditionem, 284.
Abrogare impedimentum potest Ro­
manus Pontifex, 208; num possit
consuetudo, 209.
Absolutio, 286, 317.
Acatiiolici valide contrahere possunt,
26; non tenentur ad formam cano­
nicam celebrationis matrimonii, 701.
Quinam relate ad hoc acatholici
censeantur, ibid. Vide Infidelis, Hae­
retici, Schismatici.
Acceptatio in sponsalibus, 83; in
consensu matrimoniali, 574. Accep­
tatio dispensationis, 271.
Accidentalia sponsalium, 102 ss.
Accusare matrimonium quinam pos­
sit, 878.
Actus coniugalis: Notio, 793; cius
liceitas, 794. Conditiones requisitae,
795 ss. Circumstantiae, 799 ss. Fi­
nis, 799; situs, 801; locus, 802;
tempus, 803 ss. Quaenam sint illi­
cita inter coniugee, 806 ss. Actus
imperfecti mutui, 807. Actus soli­
tarii imperfecti, 808. Cogitationes,
delectationes et desideria, 809. Obli­
gatio actus coniugalis, 810. Quando
amittatur ius exigendi debitum, 811.
Impedimenta actus coniugalis, 812

ss. Matrimonium invalidum aut
nullum, 812. Adulterium, 813; vo­
tum castitatis, ibid. An impo­
tentia impediat usum matrimonii.
814. Agendi ratio confessorii, 820 s.
Vide Foecundatio artificialis, Ona­
nismus, Sodomia.
Adiutor parochi, an valide assistat
matrimoniis, 651.
Adnotatio dispensationis, 241 ss.;
matrimonii, 718 ss.
Adoptio, 323 ss. Hodierna disciplina
canonica, 324. Convenientia impe­
dimenti, 326. De dispensatione, 327.
Num infideles teneantur impedi­
mento cognationis legalis, 328. No­
tae historicae, 329.
Adrogatio quid sit, 323, 5.
Adulterium cum promissione matri­
monii, 480 ss.; eum attentatione
matrimonii, 486; cum coniugicidio,
488 ss.
Adventus est tempus feriatum, 726.
Advocatus in causis matrimonialibus
a partibus assumi potest, 840. De
stipendio inter partem et advoca­
tum conveniri solet, 888.
Aetas mulieris superadulta causa di­
spensationis, 261.
Aetas pro sponsalibus, 86. Aetas pro
matrimonio, 335 ss. Utrum hoc im­
pedimentum urgeat, si utraque pars
est infidelis, 336, 7 s.; aut uua fi-

1032

INDEX RERUM ORDINE ALPHABETIC© DIGESTUS

dclis et alia infidelis, 330, 8. Discrimen inter ius votus et novum,
337. Quomodo cesset impedimen­
tum aetatis, 338. Ius civile, 339.
Affinitas quid sit, 530. Quomodo
computetur et multiplicetur affi­
nitas, 531 s. Nomina personarum
affinium, 533. Ambitus impedimenti,
534; eius convenientia, 535. Dis­
crimen inter ius antiquum et no­
vum, 536. Quo iure dirimat matri­
monium, 537. Utrum hoc impedi­
mentum exsistat pones infideles,
538. De dispensatione super impodimento aflinitatis, 539. Notae historicae, 540.
Agentia, 289.
Agnati quinam iure Romano dice­
rentur, 509, 3°.
Alimenta filiis quinam praestare de­
beat, 742, 889.
Amentes num contrahere valeant
sponsalia, 87; num matrimonium,
578 ss. Num valeat matrimonium
a procuratore initum, mandanto in
amentiam prolapso, 619.
Amissio domicilii et quasi-domicilii,
684.
Angustia loci causa dispensationis,
260.
Annuli nuptialis benedictio, 705 s.
Antistes, vide Episcopus.
Apostata num obnoxius impedimen­
tis matrimonialibus, 66. Eius ma­
trimonio num valeant parochi et
testes adesse, 330 ss. Apostata pa­
rochus num valeat matrimonio assi­
stere, 662.
Appellatio in causis matrimonialibus,
887.
Arbor genealogica quid sit et quo­
modo conficienda, 516.
Armenii, vide Orientales.
Arrhae sponsalitiae, 103.
Assistentia parochi et testium ma­
trimoniis indignorum, 330 ss.; pas­
siva matrimonio mixto, 190. Figura
parochi (Ordinarii etc.) matrimoniis
assistentis, 650. Assistentia matri­
monio qualis debeat esse, 655. As­

sistentia matrimonio in casibus ex­
traordinariis, 690 ss.
Attentatio matrimonii: quid sit, 486,
2°; quid efficiat quoad coniugatos,
ibid.; quoad clericos maiores et re­
ligiosos, 444, 455.

B
Baptismi testimonium num necessa­
rium sit ad matrimonium permit­
tendum, 148 s. Quomodo baptismus
probetur, 147 ss.
Baptimus quoad impedimentum
disparitatis cultus, vide Disparitas
cultus.
Baptismus quoad solutionem ma­
trimonii legitimi, vide Privilegium.
Banna, vide Publicationes.
Benedictio mulieris post partum,
730.
Benedictio sacerdotis, num requi­
ratur ad matrimonii valorem penes
Orientales, 926.
Benedictio sollemnis nuptiarum,
709 ss. Vide Missa pro sponsis.
Bestialitas, 826.
-l
Bigamia quibus poenis puniatur, 407.
Bimestre coniugibus concessum ad
deliberandum de ingredienda reli­
gione hodie non datur, 737.
Bona fides facit matrimonium puta­
tivum, 48, 2; non turbanda, 369.
Bona matrimonii, 15.
Bonum pacis causa dispensationis, 265.
Bulgari, vide Orientales.

C
Caeci num possint sponsalia inire, 80.
Num valeant esse testes matri­
monii, 654.
Caelibatus praestat statui matrimo­
niali, 431. Eius votum obstat ma­
trimonio, 301. Lex caelibatus eccle­
siastici in Ecclesia seu Occidentali
seu Orientali, 432 ss. Vide Ordo sacer.
Caeremoniae post baptismum sup­
pletae, num inducant cognationem
spiritualem, 558, 1°. Quatenus omit­
tendae in mixtis nuptiis, 716.

INDEX RERUM ORDINE ALPHABETIC!) DIGESTUS

Capitulum sede vacante, 92.
Cappellani piorum locorum, num
assistere possint matrimoniis, 668.
Cappellanus militum, an valeat as­
sistere celebrationi matrimonii, 668;
si valet, utrum privative vel cumu­
lative cum parocho territoriali, 669.
Cardinalis num possit, tamquam Or­
dinarius, matrimonio sui subditi as­
sistere in suo titulo, 652.
Castitatis votum rescindit sponsalia,
119, 121; et impedit matrimonium,
300; et dirimit, 447 ss. C. in coniugali statu servanda, num apponi
possit, tamquam conditio, in nu­
ptiarum contractu, 635. Voto cas itatis amittitur ius ad copulam, 813.
Casus excepti quinam sint, 891 ss.
Casus perplexus, sive quoad paro­
chum sive quoad confessarium, ho­
die sublatus est, 233, 6°.
Catechismi ignorantia non constituit
impedimentum impediens matrimo­
nium, 155.
Catechumeni: an potestas vicaria Pa­
pae exerceri possit quoad ipsos, 791.
Catholice baptizati quinam sint,
411.
Causa Matrimonialis: Competentia
exclusiva Ecclesiae, 60, 866; ordo
competentiae, 868. Constitutio tri­
bunalis, 873. Processus matrimo­
nialis, 877 ss. Probationes, 883. Te­
stimonium septimae manus, ibid.
Inspectio corporalis, ibid. Sententia
eiusquo publicatio, 885. Appellatio,
886. Expensae iudiciales, 888. Notae
historicae, 890. Casus excepti, 891
ss. Num requiratur processus iudi­
cialis vel saltem interventus defen­
soris vinculi, si matrimonium est
nullum ob defectum legitimae for­
mae, 894.
Causa pro dispensationibus matrimo­
nialibus, vide Dis; cnsatio.
Causa apposita sponsalibus, 100,
3; et matrimonio, 644.
Cautiones requisitae ad dispensan­
dum in impedimento mixtae reli­

1033

gionis et disparitatis cultus, 309 ss.,
423, 4.
Celebratio matrimonii, eius forma
et huius formae distinctio, 648 ss.
Vide Forma celebrationis.
Censura innodati, 322. Num censuratus valide assistat matrimoniis,
662 ss., 677. Vide Poena.
Certioratio nullitatis matrimonii pro
eiusdem revalidatione hodie non re­
quiritur, 845.
Chaldaei, vide Orientales.
Circumstantiae in supplici libello ex­
primendae, 275 ss.
Civilis potestas, vide Princeps civ.
Clandestinum matrimonium, 49.
Clausulae, quae in rescriptis dispen­
sationum apponi solent, 284 ss.
Clerici seu minores seu maiores con­
trahentes matrimonium, vide Ordo.
Coadiutor parochi num possit spon­
salibus adesse, 92; num matrimonio,
649.
Cognatio quid et quotuplex, 323, 509,
530. Vide Affinitas, Consanguinitas,
Honestas publica.
Cognatio legalis, 323 ; vide Adopt io.
Cognatio sp ritualis, 556 s. Con­
ditiones requisitae ad inducendum
impedimentum, 558 Oritur etiam ex
baptismo privato, 559 ss. Discrimen
inter ius antiquum et novum, 566;
cessatio et dispensatio impedimenti,
567. Notae historicae, 568.
Cognati quin m iure Romano di
cerentur, 509.
Cohabitatio num permittenda in ma­
trimonio contracto cum scientia aut
ignoranti impedimenti impoten­
tiae, 368 ss.; num in casu matri­
monii aliter invalidi sed occulte. 841.
Periculosa et suspecta est causa di­
spensationis ab impedimento, 266,7°.
Commoratio actualis, in ordine ad
matrimonium, 6S6, 3°.
Commoratio menstrua, 685.
Communio eucharistica a nupturien­
tibus suscipienda, 185.
Communio tori, mensae, et habitatio­
nis est potius de integritate quam

1034

INDEX RERUM ORDINE ΛΙ.ΙΊΙ ABETICO DIGESTUS

de essentia coniugii, 6. Inter con­
iuges servanda est, 822. Eiusdem
solutio, vide Divortium semiplenum.
Compaternitas aut commaternitas,
566.
Competens iudex in causis matrimo­
nialibus, 60, 866.
Competentia territorialis, in testo
qualificato requisita in forma cele­
brationis sponsalium, 90; et ma­
trimonii, 667.
Componenda seu compositio quid, 290,
3. Falso allegata paupertate, dispen­
satio valet, sed componenda solvi
debet, 290, 5.
Concubinatus, quid et quotuplex,
544. Qualis inducat impedimentum
publicae honestatis, 544. Periculum
concubinatus est causa dispensa­
tionis, 267.
Conditio addita sponsalibus, 99, 117.
Conditiones dispensationis ab impe­
dimento mixtae religionis, 309 s.
Conditionis servilis error, 587. Ma­
trimonium sub conditione de futuro
necessario, 629; aut impossibili,
ibid.; contra substantiam, 630 ss.
Matrimonium sub conditione de
praeterito vel de praesenti, 642 ss.
Confessarius potest dispensare su­
per impedimentis matrimonii eius­
que forma, 238. Interdum conscri­
bit instantiam pro dispensatione,
271, 3; eiquo committitur eiusdem
fulminatio, 283. Quid agere debeat
si poenitens fateatur impotentiam,
369; vel dubitet do morte prioris
coniugis, 401 ss.; si pandat impedi­
mentum, 238. Quomodo sese gerere
debeat cum onanistis, 820.
Confessio sacrainentalis matrimonio
praemittenda, 185; tamquam con­
ditio pro dispensationis exsecutio­
ne, 287.
Confirmationis sacramentum ante
nuptias suscipiendum, 150; num
confirmationis testimonium neces­
sarium sit ad matrimonium permit­
tendum, ibid.
Congregationes Romanae, organa

dispensationum, 225 ss. Num S. Con­
gregatio S. Oflicii sit competens
circa causas matrimoniales, 871.
Coniugicidium constituens impedi­
mentum, 488 ss., 494 ss.
Coniux, voto virginitatis vel castitatis
adstrictus, num possit petere et
reddere, 299 ss. Coniugibus ali­
quando interdictus est usus matri­
monii, 812 ss. Coniux infidelis, pri­
vilegio fidei transiens ad alias nup­
tias, vide Privilegium.
Consanguinitas quid sit, 508. Con­
sanguinitatis stipes, linea gradus,
510 s. Quomodo gradus compu­
tentur, 512 s. Consanguineorum no­
mina, 514. Consanguinitatis multi­
plicatio, 515. Modus inveniendi gra­
dus consanguinitatis, 516. Ambitus
impedimenti, 517. Origo impedi­
menti, 518 ss. Ratio impedimenti,
522. Discrimen inter ius antiquum
et novum, 523. Dispensatio, 525.
Notae historicae, 527. Poenae contra
illos qui contrahunt in gradu prohi­
bito num vigeant, 526.
Consensus sponsalitius, 83.
Consensus mutuus solvit spon­
salia, 117; et semiplenum divortium
inducit, 822.
Consensus parentum vel tutorum
utrum et quatenus necessarius sit
ad matrimonium filiorum, 186 ss.
Consensus mutuus et matrimonii
essentia, 2, 571. Consensus matri­
monialis, 574. Qualitates consensus
matrimonialis, 575. Notae histori­
cae, 577.
Causae quae consensum matri­
monialem excludunt, 578 es.; aut
sponsalitium, 83, 87. Vide Discre­
tionis debitae defectus, Error, Fictio,
locus, Metus.
Consensus sponsalitius manife­
stari debet, ut sponsalia valeant,
83. Manifestandus est legitima for­
ma, 83, 97 ss.
Consensus matrimonialis manife­
stari debet, sive verbis, sive signis
aut factis; sive per procuratorem;

»

INDEX RERUM ORDINE ALPHABETIC© DIGESTUS

1 035

sive per interpretem, 616 ss.; non Dataria olim dispensabat in impe­
tamen per epistolam, 617 s. Vide
dimentis publicis, 229.
Epistola, I n tcrpres, Perseverari tia con ■ Debitum coniugale quid sit, 793. Co­
niux impedimenti conscius, non po­
sensus, Procurator, Renovatio con­
sensus.
test nec petere nec reddere, 812.
Quid si coniux dubitat de impedi­
Consensus renovatio in revalidamento, ibid. Quomodo confessariue
tione matrimonii invalidi, 617 s.
sese gerere debeat, 820 s. Vide Actus
Consuetudo nequit inducere vel abro­
coniugalis, Onanismus. Quid si im­
gare impedimenta, 209. Consue­
tudo individua vitae in matrimonio,
potentia superveniat, 814.
vide Communio tori, Ligamen, Ma­ Declaratio Benedictin a. quid sit,
659, 3°.
trimo n ium.
Consummatum matrimonium quando- Decretum « Ne temere », 660.
nain dicatur, 47, 380 s. Consum­ Decretum Tridentinum, 659.
Deductio sponsae in domum mariti
matio praesumitur, 385.
an tempore feriato vetita sit, 710.
Contractus natura convenit matri­
monio, 2. Episcopus contractus, Defectus occulti num manifestandi
ante contractum sponsalitium vel
idest loci in quo matrimonium con­
matrimonialem, 131 s.
tractum fuit, est competens, 868.
Contumelia Creatoris quando inter­ Defensor vinculi matrimonialis. Eius
iura et officia, 876; figura iuridica
cedere dicatur, 770.
ipsius, utrum in omnibus causis ma­
Convalidatio simplex matrimonii,
trimonialibus sit necessarius, 892,
841 ss. Vide Sanatio in radice.
894.
Convivia nuptialia num prohibeantur
Deficientia dotis est causa dispen­
tempore clauso, 710.
sationis, 262.
Cooperator parochi, num possit scrip­
turam sponsalitiam subsignare, 92; Delegatio ad dispensandum, vide In­
dultum. Quandonam cesset delegata
num assistere matrimoniis, 650; au
potestas, 255. Delegatio ad assisten­
et quatenus delegari valeat, 674.
dum matrimonio, 672 ss. Quinam
Copti, vide Orientales.
possit delegare, 672; et quinam de­
Copula carnalis nuptias non facit,
legari, 674, lîequisita ad delega­
7, 572 ss.; potest esse causa dispen­
tionem, 675.
sationis, 266. Copulae incestuosae
expressio ad obtinendam dispensa­ Delegatus, vide Delegatio.
tionem hodie non requiritur, 266, Demonstratio quid sit; sub qua spon­
salia, 99 s., aut matrimonium, 644,
8°, 275, 7°. Num copula sit signum
contrahuntur.
consensus matrimonialis, 845, 3°.
Crimen prout est impedimentum ma­ Denuntiatio impedimentorum, fa­
ctis publicationibus, est obligator!. .
trimoniale, 478 ss.
171 ss. Denuntiato impedimento,
quid parochus aut Ordinarius facere
I)
debeat, 178. Vide Publicationes.
Damna compensanda ratione sponsa­ Denuntiatio nullitatis matrimonii,
878.
lium, 137; matrimonii simulati.
Derogare impedimentis matrimonia­
594 ss.
libus non valet consuetudo, 209.
Data, in sponsalibus, 90; in mandato
procuratoris, 619, 4. Num dispen­ Discretionis debitae defectus pro
sponsalibus, 86 s., pro matrimonio,
satio valeat a tempore datae vel
578 ss.
a tempore praesentatao, 280, 2.
Num et dispensandi indultum, 246. Disparitas cultus, 410 ss.

1036

INDEX REBUM ORDINE ALPHABETIC!) DIGESTUS

Dispensatio: Notio, causa, divisio di­
spensationis matrimonialis, 215 ss.
Num causa requiratur ad validita­
tem vel ad liceitatem, 217. Dispen­
satio a proclamationibus, 168. Num
R. P. dispensare possit super impe­
dimentis iuris divini, 223. Num di­
spenset super omnibus impedimentis
iuris ecclesiastici, 224. Organa qui­
bus R. P. utitur pro dispensatio­
nibus concedendis, 225 ss. Potestas
dispensandi Ordinariorum, 230 ss.
Potestas parochi, confessarii, sa­
cerdotis, 236 ss. Adnotatio conces­
sae dispensationis, 241 ss. Usus po­
testatis ordinariae et delegatae di­
spensandi, 244 ss. Vide Indultum
dispensandi.
Dispensatio concessa ex errore
aut in dubio, 256. Causae dispensa­
tionum matrimonialium, 257 ss.
Petitio dispensationis, 270 ss. Vide
Instantia. Num, denegata dispen­
satione, haec iterum peti possit, 274.
Num valeat dispensatio si in li­
bello vel rescripto contineatur error
seu obreptio aut subreptio, 277.
Modus concedendi dispensatio­
nem, 280 s. Exsecutor dispensa­
tionum, 282. Clausulae quae appo­
nuntur in rescriptis dispensationum,
284 ss. Modus exsequendi dispensa­
tionem, 289. Taxae pro dispensa­
tionibus, 290. Legitimatio prolis vi
legitimationis, 291. Vide Confessa­
rius, Ordinarius, Parochus, Pontifex
R·., Princeps civilis.
Dissidentes orientales: sponsalia, 897;
impedimenta impedientia, 901; di­
rimentia, 903 ss.
Dissolutio vinculi, vide Divortium,
Privilegium fidei, Professio religiosa,
Dissolutio.
Divortium seu plenum seu semiple­
num quid sit, 822. Num divortium
plenum sit contra legem naturae,
755. Quandonam inducatur, vide
Matrimonium. Divortii semipleni
plures causae esse possunt, 822 ss.
Adulterium unius partis, 826. Lap-

sus in haeresiin, 828. Grave pericu
lum seu animae seu corporis, 829. Mu­
tuus consensus, 825b,s». Pronuntiato
divortio, a quanam parte filii ali et
educari debeant, 829. Divortium ci­
vile num sit intrinsece illicitum, 833.
Domicilium quid et quotuplox, 680 ss.;
quomodo probetur, ibid.; quomodo
amittatur, 684; determinat paro­
chum et Ordinarium, 679. Vide
Commoratio actualis, Commoratio
menstrua, Quasi-domicilium.
Donationes propter nuptias, 104.
Dos litibus involuta est causa dispen­
sationis, 263; item deficientia aut
incompetentia dotis, 262.
Dubium circa impedimentum, 202.
Vide Impedimentum. Num coniuges,
dubitantes de validitate matrimonii,
valeant debitum reddere aut pe­
tere, 812.

Ebrius num sit capax consensus spoil*
salitii, 87; aut mat rimonialis, .579, 1°.
Ecclesia potest ferre impedimenta pro
fidelibus, 56 ss.; eademque revo­
care, 208 s.
Educatio prolis, 8, 741 ; physica et
civilis, 742; spiritualis, 743.
Effectus matrimonii, 735 ss.; quoad
coniuges, 737; quoad filios, 739 ss.
Vide Communio tori, mensae et habi­
tationis, Debitum coniugale, Edu­
catio, Potestas patria.
Eleemosyna in rescripto dispensa­
tionis, 289 s. Vide Taxa.
Emolumenta stolae, quid sint, 689;
quando percipi possint et quando
amittantur, 689 s. Num aliquid per­
cipi valeat a parocho ob publica­
tiones, 164, 7.
Episcopus dispensat a lego publica­
tionum, 168. Ferre nequit impedi­
menta nec dirimentia, nec impe­
dientia, nisi ad modum praecepti,
62 ss. Quandonam dispensare pos­
sit in impedimentis matrimoniali­
bus, 230 ss. Num possit aliquid exi­
gere, 290. Vide Indultum,

INDEX RERUM ORDINE ALPHABETICO DIGESTUS

Epistola num possint iniri spon­
salia, 96; et matrimonium, 617 s.
Error quid et quotuplex, 581 ss.
Num irritet aut rescindibilia reddat
sponsalia, 98. Error in supplici li­
bello aut in rescripto dispensationis,
277. Error facti in personam irritat
matrimonium, 584, et error circa
qualitatem positam tamquam con­
ditionem, aut quae refunditur in
personam, 585 ss. Error iuris circa
obiectum ipsum matrimonii, aut
essentialem proprietatem, aut ma­
trimonii validitatem, 588 ss.
Error communis, 670 s.
Essentia matrimonii in quo consi­
stat, 2, 23, 571.
Eucharistiae sacramentum num iure
communi praemittendum sit matri­
monio, 185.
Eunuchi quinam sint, et num va­
leant matrimonium inire, 348.
Examen sponsorum, 145 ss.
Excellentia meritorum causa di­
spensationis, 268.
Excommunicatio, vide Censura.
Exemptio unius partis a forma cele­
brationis hodie alteri non commu­
nicatur, 699 ss.
Expensae in variis negotiis quae matrimonium attinent, vide Taxa Ex­
pensae in causis matrimonialibus,
888. Expensae pro obtenta dispen­
satione refici semper debent, 290.
Experimentum triennale recessit ab
aula, 373 s.
Expositi num legitimi habendi, 750.
Exsecutio: Quinam sit exsecutor di­
spensationis matrimonialis, 282 s.
Clausulae servandae in exsecutione,
284. Modus exsequendi 289. An ct
quaenam taxa percipi possit ab
exsecutore, 290, 8.
Exsecutor, vide Exsecutio.
F

Facultas dispensandi, 230 ss. Vide
Conjessarius, Indultum, Ordinarius,
Parochus.

«r*·.

i

1037

Falsitas expressa in instantia quando
reddat nullum rescriptum dispen­
sationis, 277. Num falsitas in pau­
pertate expressa irritet dispensa­
tionem, 290, 5.
Fama: Utrum et quando fama impedimenti satis sit ad matrimonium
impediendum, 179, 3°.
Familiaritas nimia vitanda a sponsis
de futuro, 139 ss. Periculosa et su­
specta est causa dispensationis,
266, 7°.
Fatui num capaces sint consensus
sponsalitii, 86, et matrimonialis, 579.
Favore iuris gaudet matrimonium et
in quo consistat, 51 ss.
Feriatum tempus, 726.
Fictio in sponsalibus, 82, 3°; et in
matrimonio, 593 ss. Nolens con­
trahere probabilius sacrilegium non
committit, 596; sed peccat graviter,
ibid., et matrimonium est nullum,
594. Fictio ditlicilis probationis est,
et exempla afferuntur, ibid. Volens
contrahere, sed nolens sese obligare,
invalide contrahit, 59S. Tandem vo­
lens contrahere et sese obligare, sed
nolens implero, va ide contrahit, 600.
Fides baptismi, 148; confirmationis,
150. Aride Bona fides, Testimonium.
Filii num indigeant consensu parentum ad matrimonium ineundum,
186 s. Num teneantur obedire parentibus, in ordine ad matrimonium, 1SS ss. Nuptiae filiorumfamilias minorum, 191 ss. Domicilium
et quasi-domicilium, 681 s.VideEducatio, Legitimatio, Legit imitas, Potestas patria.
Finis matrimonii, 8. Nexus inter fines
secundarios et primarium, 9.
Foecundatio artificialis, quid sit, 382;
an licita, ibid.; num per eam con­
summetur matrimonium, 383.
Forma sponsalium, S8 ss.; sacramenti
matrimonii, 30; celebrationis matrimonii, 648 ss. Forma iuridica,
649 ss.; forma liturgica, 704 ss.
Quinam subiiciantur formae iuridieae, 700 ss. Forma celebrationis ma-

I

1

I
!
I

I

I

i
I

I

’
!

I

I
I
I
I
I
I

103S

INDEX RERUM ORDINE ALPHABËTICO DIGESTUS

trimonii inter partem catholicam et
acatholicam, 715 ss.; apud Orien­
tales, 924 ss.
Rescriptum dispensationis in for­
ma commissoria et gratiosa, 220;
in forma communi, nobilium et
pauperum, ibid.
Formula publicationum, 167. For­
mula instantiae pro dispensatione
obtinenda, 272.
Fornicatio cum tertia persona post
sponsalia, qualo peccatum, 107, 4;
et num eadem solvat, 129.
Forum competens in causis matrimo­
nialibus, vide Iudex. Dispensatio
data pro foro interno et externo,
220; data in foro externo, 241 ; data
in foro interno non sacramentali,
242; data in foro interno sacramen­
tali, 2 43.
Fuga mulieris non confundenda cum
cius raptu, 458. Vide Raptus.
Fulminatio dispensationis pro foro
interno, 283; pro foro externo, 289,7.
G
Generationis humanae genesis ac
modus, 340.
Gradus in consanguinitate et affini­
tate quid sit, 511. Quid sit gradus
simplex et mixtus, 509, 4°, 511.
Gradus exprimi debet in instantia
pro dispensatione, 275, 4°. Error
seu obreptio vel subreptio circa
gradum, 277, 6. Impedimenta gra­
dus maioris et minoris, 196, 9°,
206. Dispensatio in gradu remotiori
non valet pro propinquiori, 277, 6.
Graeci, vide Orientales.
Gratia facta et gratia facienda quid
sit, 220. Vide Dispensatio.
II
Habilitas ad matrimonium determi­
natur, 5.
Haeretici tenentur impedimentis ma­
trimonialibus, 66. Num teneantur
forma iuridica, 715. Num parochus
vel Ordinarius haereticus valeant
matrimoniis assistere. 662.

Hermaphroditi num habiles sint ad
matrimonium, 387.
Honestas publica, 543 ss.
Hora pomeridiana num matrimonium
celebrari possit, 726, 3.
Hospitalis parochus proprius quinam
ait, 92 s., 649.
Idiotae num capaces sint consensus
sponsalitii, 86, et matrimonialis, 579.
Ignorantia num excuset ab impedi­
mentis, 198; num ab impedimento
ordinis sacri, 435, 3°; et ab impedi­
mento criminis, 502; ignorantia
quoad consensum matrimonialem,
581; ignorantia catechismi non im­
pedit matrimonium, 155. Quid mi­
nime necesse est ad validitatem
matrimonii, 582.
Illegitimi quinam sint, vide Legiti­
mate).
Impedimentum matrimoniale quid et
quotuplex, 195 ss. Impedimentum
matrimoniale ferre potest auctori­
tas competens in ipsum matrimo­
nialem contractum, 56. Inter baptizatos ferro potest Ecclesia, 57 ss.;
et quinam in Ecclesia, 62 ss. Utrum
Princeps possit, vide Princeps.
Impedimentum quosnam afficiat,
num haereticos, schismaticos, apo­
statas, excommunicatos, ignorantes,
66, 198. Num excuset impossibilitas
petendi et obtinendi dispensatio­
nem, aut ignorantia, 198, 199.
Quaenam sit vis impedimenti,
197. Quomodo probetur exsistentia
impedimenti, 201 s. An et qualo
peccatum sit matrimonium cele­
brare cum impedimento, 203 s.
Quot et quaenam sint impedi­
menta, 205. Num Codici sit vis retroactiva quoad impedimenta, 207.
Impedimenta impedientia in spe­
cie, vide Cognatio legalis, Religio
mixta, Votum.
Impedimenta dirimentia in spe­
cie, vide Actas, Affinitas, Cognatio
legalis, Cognatio spiritualis, Consan­

INDEX RERUM ORDINE ALPIIABETICO DIGESTUS

1039

guinitas, Crimen, Disparitas cultus, Infans ordinatus num teneatur obli­
Honestas publica. Impotentia, Ordo
gationibus clericalibus, 438.
sacer, Professio religiosa, Papius, Infidelis non afficitur directe lege
Vinculum.
ecclesiastica, 67. Ecclesia non po­
Impedimentum quoad revocatio­
test pro ipsis impedimenta ferre,
nem, vide Abrogare, Derogare, Di­
bene vero Princeps, 75 ss. Con­
spensatio.
trahit legitimum matrimonium, 47,
Impossibilitas ineundi matrimonium
3°. Si uterque vel alteruter con­
solvit sponsalia, 118, 123. Impossi­
vertatur ad fidem, matrimonium
bilitas petendi et obtinendi dispen­
non solvitur 784; an vicaria po­
sationem num eximat ab impedi­
testas quoad ipsos possit exerceri,
mento, 119; in specie pro forma,
791. Vide Disparitas cultus, Pri­
891 ss.
vilegium.
Impotentia, 342 ss. Num coniuges, Infirmi, vide Oappellani piorum lo­
facti impotentes, uti matrimonio
corum.
valeant, 814. Vide Vasectomia.
Inspectio corporalis, quando et quo­
Impuberes inter se aut cum pubere
modo perficienda in causis matri­
num valeant sponsalia valida inire,
monialibus, 883, 6°.
85. Matrimonium eorum est nul­ Instantia pro petenda dispensatione,
lum, 335 ss.
270 ss.; pro petenda sanatione in
Incestus, 210 ss. Quibus poenis pu­
radice, 854.
niatur incestus, 526.
Institutum zVFFiliationis, 570bis.
Indignitas ratione peccati et censurae Intentio non contrahendi, vel non
impedit matrimonium, 330 ss. Indi­
sese obligandi, vel non implendi
gnitas ratione ignorantiae elemento­
obligationem, vide Fictio.
rum doctrinae christianae, 155 ss. Interpellationes, vide Privilegium
Indissolubilitas proprietas matri­
laulinum.
monii, 45, vide Divortium, Ligamen, Interprete iniri potest matrimo­
P< ivilegium fidei.
nium, 621.
Indultum dispensandi est generale et Investigatio de statu libero in quo
particulare, 245. Quandonam valere
consistat et quomodo peragenda,
incipiat, 246. I. dispensandi super
151 ss. Vide Status liber.
matrimoniis nulliler contradis, 253. locus evacuat tum sponsalia, S3, tum
Indultarius servare debet limites
matrimonium, 602.
indulti, et sequi omnes regulas Cu­ Irregularitas incurritur ab iis qui
riae Rom 247, 250, 254. I. num
matrimonium attentant cum impe­
sit latae vel strictae into prêtât ionis,
dimento voti aut ordinis, ligaminis,
244; extendi nequit de impedimento
407, 444, 455.
ad impedimentum, de gradu ad Italo-Graeci, vide Orientales.
gradum, 250. Num i. dispensandi Iudex competens in causis matrimo­
super pluribus impedimentis com­
nialibus inter iideles est tantum
prehendat impedimenta multiplicia,
ecclesiasticus, 866; imo etiam inter
248. I. dispensandi implicat etiam
fidelem et infidelem, ibid. Quinam
potestatem legitimandi prolem, 291.
iudex, inter ecclesiasticos, compe­
I. pro foro interno non extenditur
tens sit, 868. Munus iudicis in
ad externum, sed i. simpliciter da­
causis matrimonialibus, 875.
tum utrumque forum comprehendit, Iuramentum in sponsalibus, 102; non
244. Quando i. expirât, 255.
impedit eadem solvi, 102. luramenInfamia mulieris causa dispensationis,
tum ad probandam libertatem sta­
tus, 157, 175.
266, 9°.

1040

INDEX RERUM ORDINE ALFIIABETICO DIGESTUS

Ius accusandi matrimonium, 877 ss.
Ius coniugale aliquando amittitur,
812 ss. Num in dubio impotentiae
usus matrimonii licitus sit, 372, 814,
vide Debitum.

L

Legatus S. Sedis num valide assistat
matrimoniis, 652.
Legitimatio per rescriptum dispen­
sationis, 291; per subsequcns ma­
trimonium, 751 ss.; causa dispen­
sationis, 232, 266, 8°; vide Legilimilas prolis.
Legitim itas prolis undenam oria­
tur, 745 s. Quinam sint effectus,
ibid. Quinam filii dicantur legitimi,
746. Quid censendum do legitimitate expositorum, 750. Praesumptio
iuris in dubio de logitimitato, 748.
Legitimum matrimonium, 47,3°. Qua­
nam potestate regatur, 75 ss. Utrum
et quomodo solubile, 767 ss., 789 ss.
Liber matrimoniorum, 241, 718.
Licentia facta sacerdoti ut matri­
monio assistat, 672 ss., 687.
Ligamen matrimoniale quid sit, 2.
Num ligamen cum tertia persona
solvat sponsalia, 123. Impedimen­
tum ligaminis, 390 ss. Num indissolubilitas sit ex iure naturae, 45.
Quando autem solvatur, vide Dis­
solutio.
Linea in consanguinitate et affinitate,
510.
Lites vel earum periculum causa di­
spensationis, 263.
Locus pro publicationibus matrimo­
nialibus, 165. Locus angustus pro
dispensatione obtinenda, 260. Locus
celebrandi matrimonii, 728.
M

MalabariCI, vide Orientales.
Malitia supplens aetatem hodie non
admittitur, 337.
Mandatum dispensandi quomodo ces­
set, 255. Mandatum datum procu­
ratori ad nuptias ineundas, 619 s.

Manus, vide Testimonium septimae
manus.
Maritus, eius iura et officia, 737.
Maronitae, vide Orientales.
Materia sacramenti matrimonii, 30.
Matrimonium quid sit, 2. Subiectum,
5; obiectum, 6; essentia, 7; finis, 8;
bona matrimonii, 15; institutio et
origo, 17; necessitas, 18 s.; hone­
stas, 19 ss.
Matrimonium est verus contrac­
tus, 33; differentiae inter contractum
matrimonialem et alios contrac­
tus, 24.
Matrimonium inter Christianos
est sacramentum, 24 ss.; sed retinet
naturam contractus, 28; et nulla
est realis distinctio inter rationem
sacramenti et rationem contractus,
ibid. Materia, forma ct ministri sa­
cramenti, 30 ss. Utrum sit quoquo
sacramentum inter duos infideles
post baptismum receptum, vel inter
fidelem et infidelem, praevia dispen­
satione, 35 s. Num matrimonio
applicetur propositio prima dam­
nata ab Innocentio XI, 38. Pro­
prietates matrimonii, 40 ss.; unitas,
41; polygamia, 42 ss.; indissolubilitas, 45.
Matrimonii divisio, 47 ss.; matri­
monium conscientiae, 723 ss.
Matrimonium quoad publicatio­
nes, vide Publicationes.
Matrimonium quoad impedimen­
ta, vide Impedimentum.
Matrimonium quinam contrahere
valeant, 194.
Matrimonium cum scientia vel
dubio impedimento initum, 203 s.
In dubio impotentiae vel mortis
coniugis, num novas nuptias inire
liceat, 366 ss., 401 ss.
Matrimonium secundum, tertium,
etc., successivum licitum est; sed
est minus honorabile, 860 s. Num
dari possit benedictio nuptialis, 862.
Iure Romano celebrari non poterat
nisi post annum a morte coniugis,
863.

INDEX RERUM ORDINE ALPHABETIC© DIGE8TUS

t

Matrimonium quandonam dica­
tur consummatum, 47, 380.
Matrimonium valide initum ali­
quando solvitur, 755 ss.
Matrimonium consummatum fi­
delium est prorsus indissolubile, 755;
ratum autem solvitur dispensatione
Romani Pontificis, 757; et sollemni
professione religiosa, 758 ss.
Matrimonium legitimum solvitur
ex privilegio fidei, 767 ss. Vide Pri­
vilegium. Ex Romani Pontificis di­
spensatione, 759 ss.
Si contractum matrimonium est
nullum, quatuor coniugibus remedia
sunt, 841.
M. nullum quomodo revalidetur,
vide Revalidotio, Sanatio in radice.
Matrimonium civile, quid sit, 731.
Doctrina Ecclesiae circa matrimo­
nium civile, ibid. Hodiernae legisla­
tiones, 732. An fideles possint illud
inire, 733. Vide Syndicus.
Solutio m. civilis, vide Divertium.
Matrimonium conscientiae, 723 ss.;
apud Orientales, 928.
Matrimonium in Italia, 932.
Matrimonium praesumptum, 50bis.
Matrina, vide Cognatio.
Melchitae, vide Orientales.
Metus num irritet sponsalia, 98. Quid
sit, 605. Irritat matrimonium, 607
ss.; probabilius iure ecclesiastico,
609; quid inter infideles, aut inter
fideles et infidelem, 610.
Militum quinam sit parochus proprius
pro matrimonio, 668 s.
Minister sacramenti, 32. Iu matri­
monio contracto per procuratorem,
interpretem, 621. Minister haere­
ticus num possit adiri a contrahen­
tibus mixtum matrimonium, 317.
An et quale peccatum committant
contrahentes sine statu gratiae, 735.
Minores indigent consensu paren­
tum ad contrahendum matrimo­
nium, 186 ss. Quoad domicilium et
quasi-domicilium, 681.
Missa in mixtis nuptiis non potest ce­
lebrari, 716.

1041

Missa pro sponsis, 712 ss.
Mixta religio, vide Religio mixta.
Modus appositus pro sponsalibus, 99,
aut matrimonio, 644.
Morganaticum matrimonium, 50.
Mors coniugis probanda ut novae
nuptiae superstiti permitti valeant,
et quomodo probetur, 393 ss.
Motu proprio Pii XII de matrimo­
niali disciplina penes Orientales,
Appendix II.
Mutatio notabilis animi, corporis,
fortunarum solvit sponsalia, 130.
N

Nativitas quoad legitimitatem prolis,
745 ss. Nativitas mulieris praecedere
debet copulam cum eius matre, 554.
Novitiatus num solvat sponsalia, 119.
Nullitas matrimonii: Quomodo ei
generatim consulendum, vide Causa
matrimonialis.
Nuptiae, vide Matrimonium.
Nuptiae iubllares, 865.
Nuptiae secundae: Notio, 859; valor
et liceitas. 860; num sint benedi­
cendae, 862; notae historicae, 863;
ius civile, 864.
O

Obligatio revelandi impedimenta,
171 ss. Obligatio reddendi debitum
coniugale, vide Debitum.
Obreptio, subreptio in dispensatio­
nibus, vide Dispensatio.
Occisio coniugis, vide Coniugicidium.
Officialis civilis an et quatenus li­
cite civili matrimonio assistere pos­
sit, 734.
Omissio formae liturgicae, 711.
Onanismus, 816 ss.
Oratoria quoad matrimonii celebra­
tionem, vide Locus.
Ordinarius loci quinam dicatur. 92;
quoad sponsalia, 92 ss.; quoad pu­
blicationes matrimoniales, 168 ss.:
an et quando possit dispensare su­
per impedimentis et forma matri­
monii, 230 ss.
Ordinarius assistere potest ma­
trimoniis. 649, 679 ss,; et licentiam

1042

INDEX RERUM ORDINE ALPITABETICO DEGESTUS

assistendi coininiterc sacerdoti, 672.
rochi post peractas publicationes,
Quaenam praesentia Ordinarii assi­
ISO ss. An et quando dispensare
stentis requiratur, 655.
valeat super impedimentis et forma
matrimonii, 237 ss.
Ordo quoad sponsalia, 120. Ordinis
votum impedit matrimonium, 302.
Parochus saepius instantiam con­
Ordo sacer est impedimentum di­
scribet ad petendam dispensatio­
rimens, 428 ss. Num ordo sacer
nem ab impedimento, 271.
solvat matrimonium contractum in
Num parochus assistere possit
matrimoniis indignorum, 331 s.
infidelitate, 760, 9.
Organa per quae Romanus Pontifex
Quid agendum parocho si, ipsa
matrimonii die, ante nuptias, impe­
dispensationes matrimoniales con­
dimentum deprehendat, 237, 2.
cedit aut indulta generalia dispen­
Parochi assistentia, 649 ss. Pa­
sandi, 225 ss.
rochus assistit tamquam testis, 649,
Orientales: sponsalia, 895; impedi­
3. Quinam parochus valide assistat
menta impedientia, 898 ss.; impe­
matrimonio, 649; figura parochi (or­
dimenta dirimentia, 902 ss.; facul­
dinarii etc.) qui matrimoniis assi­
tas dispensandi competens Prae­
latis orientalibus, 922; forma iuristit, 650; quinam valide et licite, 679.
Parochus delegans alium sacerdo­
dica celebrationis matrimonii, 924;
tem ad assistendum matrimonio non
forma liturgica, 927 ; matrimonium
exercet iurisdictionem ; et quandoconscientiae, 928; tempus et locus
nam delegare valeat necne, 672 ss.
celebrationis matrimonii, 929; convalidatio matrimonii, 930; secundae
Qualis debeat esse parochi assi­
nuptiae, 931; Motu Proprio Pii XII
stentis praesentia, 655.
Num parochus aliquid exigere
de matrimoniali disciplina penes
Orientales, Appendix II.
possit pro assistentia praestita ma­
Ovaria: Num eorum carentia consti­
trimonio, 698.
tuat impotentiam, 353, 1.
Parochus haereticus vel schisma­
ticus, an valide assistat matrimo­
P
niis, 661.
Patrinus, 556, 562.
Parentes baptizantes prolem num Pauperes quinam intelligantur in ma­
contrahant cognationem spiritua­
teria dispensationum, aut fere pau­
lem, 565. Num valeant pro filiis
peres, 290, 4.
inire sponsalia, 101. Quoad obliga­ Periculum mortis quoad dispensatio­
tionem alendi et educandi prolem,
nem matrimonialem 233; periculum
741 ss.
animae et corporis potest esse causa
divortii semipleni, 828 s. Periculum
Parochus quinam dicatur, 92; quoad
matrimonii civilis, mixti, celebrandi
sponsalia, 92, 138.
coram ministro acatholico, vel inceParochus investigare debet ante­
quam matrimonio assistat, 146 ss.
stuosi concubinatus causa dispen­
Parochus an possit assistere ma­
sationis, 267.
trimoniis vagorum, 182.
Perseverantia consensus: An et
Parochus quoad publicationes,
quatenus praesumatur, 647.
vide Publicationes.
Poena adiecta sponsalibus quid sit,
Parochus quid facere debeat si dete­
et num apponi valeat. 103. Poena
gatur aliquod impedimentum, 175 ss.
in contrahentes matrimonium mix­
Parochus instructionem ad spon­
tum sine dispensatione vel coram
sos habere debet antequam matri­
ministro haeretico, 321 ; in raptorem,
monio assistat, 184. Officium pa­
475; in attentantes et consumman-

INDEX RERUM ORDINE ALPHA B ETIC 0 DIGESTUS

tes matrimonium cum impedimento
voti sollemnis aut ordinis sacri, 444,
455; in bigamos, 407; in scienter
contrahentes in gradu prohibito,
526.
Poenitentiae sacramentum praemit­
tendum matrimonio, 185, 332.
Poenitentia in dispensationibus, 287,
6°.
Poenitentiaria dispensat in occultis
impedimentis pro foro interno, 227;
quaenam sint exprimenda in sup­
plici libello ad S. Poenitentiariam,
278. Quaenam clausulae apponi so­
lent a S. Poenitentiaria, 287.
Polyandria quando adsit, 41. Veta­
tur iure divino seu naturali seu po­
sitivo, 41, 3.
Polygamia quando verificetur, 41.
Prohibetur iure divino, 41, 4.
Pontifex Romanus potest ferre im­
pedimenta pro fidelibus, 62, et re­
vocare, 222 ss.; dispensare a matri­
monio rato fidelium, 757; et a ma­
trimonio contracto in infidelitate,
789 ss.; ab interpellationibus coniugi
infideli faciendis, 781. Potest matri­
monium sanare in radice, 850bls ss.
Potestas patria: Eius fundamentum,
effectus et mensura, 740.
Praegnantia mulieris causa dispen­
sationis, 266, 8°.
Praesentia Ordinarii, parochi et te­
stium sponsalium, 90; et celebra­
tioni matrimonii, 649 ss.
Princeps civilis non est competens in
matrimonium baptizatorum, 69 ss.;
moderatur more civiles effectus, 71.
Num princeps possit punire, 72;
num debeat recognoscere filiorum
legitimitatom, 73; an et quonam
t itulo servandae sint praescriptiones
civiles, 74. Princeps est competens
in matrimonium infidelium, et ferre
potest impedimenta, 75 ss. Ratio
et natura huius potestatis, 79 s.
Privilegium fidei sou Paulinum, 767
ss. Quo iure inductum, divino an
Apostolico, 767. In quo praecise
consistat, ibid. .Matrimonium legi­

1043

timum non solvitur per discessum,
sed per novum matrimonium a fideli
initum, 785. Conditiones, 769 ss.
Disciplina interpellationum, 775 ss.
Dispensatio ab interpellationibus,
781. Solutio vinculi, 784 s.
Probatio matrimonii, 722.
Processus pro libero statu probando,
144 ss. Vide Status liber. Processus
in causis matrimonialibus, 864 ss.
Procurator quoad sponsalia, 96;
quoad matrimonium, 619. Quod­
nam mandatum requiratur, 619 ss.
Utrum procurator an mandans de­
beat esse in statu gratiae in actu
matrimonii, 735.
Professio religiosa solvit sponsalia,
118. Sollemnis dirimit matrimonium
contrahendum, 447. Item simplex
in Societate lesu; non autem in aliis
Ordinibus Regularibus, 447, 4. Sol­
lemnis dirimit quoque matrimonium
fidelium iam contractum ratum tan­
tum, 758. Num etiam matrimonium
consummatum in infidelitate, 760.
Promissio, qualis requiratur pro spon­
salibus, 83; conditiones requisitae,
88 ss.; promissio unilateralis vel in­
formis, 113 s.
Promotor iustitiae num et quando
habeat ius et officium accusandi
matrimonium, 878 ss.; eius figura
iuridica, 881.
Proprietates matrimonii, 40 ss. Con­
ditio contra essentiales matrimonii
proprietates, 630 ss.
Pubertas quid sit, et quando habea­
tur, 336, 4.
Publicationes matrimoniales: Notio
et origo, 160. Obligatio ac vis, 161.
Haec lex urget, etsi parochus certe
sciat nullum esse impedimentum,
ibid. Quando possint omitti publi­
cationes, 162. Num suppleri possint
per civiles denuntiationes, 163. Quid
exprimi debeat in formula publi­
cationum, 165. Normae praecipuae,
183bl\
Utrum parochus pro his publicatio­
nibus aliquid recipere possit, 164, 7

1044

INDEX RERUM ORDINE ALPHARETICO DI GEST US

Publicationes fieri debent a pro­
hac dispensatione, 314. Obtenta di­
prio parocho, 164. Tribus diebus
spensatione, coniuges nequeunt vel
continuis festivis in ecclesia infra
ante vel post matrimonium coram
Missarum sollemnia, 165. Suppleri
parocho initum, adire ministrum
possunt per aflixionem ad valvas
acatholicum, 317. Invigilandum ut
ecclesiae, 166. Forma, 167.
cautiones a coniugibus promissae
Obligatio tum naturalis tum po­
serventur, 320. Poenae contra de­
sitiva revelandi impedimenta 171 s.
linquentes circa matrimonia mixta,
Quandonam haec obligatio cesset,
321.
173 s.
Religionis votum non impedit ma­
A publicationibus dispensat Ordi­
trimonium, 303.
narius, 168. Quid si alter contrahens Remotio scandalorum et occasionis
ad aliam dioecesim pertineat, 169.
peccati causa dispensationis, 267 ; ct
Utrum Ordinarius et cancellarius
clausula in rescripto dispensatio­
pro concessa dispensatione a pu­
nis, 285.
blicationibus aliquid percipere va­ Renovatio consensus in simplici releant, 170. Testimonium de peractis
validatione matrimonii, 844 ss.; in
publicationibus, 180.
sanatione in radice, 852.
Quantum temporis matrimonium Revalidatio matrimonii quid sit, 841
retardari possit post publicationes
se. Effectus revalidationis est legi­
expletas, 181.
timatio prolis, 851. Revalidatio ma­
Num publicationes fieri possint
trimonii invalidi ob impedimentum
aut debeant in matrimoniis mixtis,
quod dispensatione removetur, 844.
162. Quando sint repetendae, 183.
Clausulae, quae dispensationi addi
Putativum matrimonium, 746.
solent, si impedimentum est pu­
blicum, 853 s.; item si est occultum,
ibid. Revalidatio matrimonii inva­
Q
lidi ob impedimentum, quod per se
Quadragesima tempus feriatum, 726.
ipsum cessat. 844. Revalidatio ma­
Quasi-domIcilium quid sit, 680; quo­
trimonii invalidi ob defectum con­
modo constituatur, ibid.; quomodo
sensus, 846. Revalidatio matrimonii
probandum, ibid.; effectus, 679;
invalidi ex defectu formae, 849. Re­
quomodo amittatur, 684.
validatio matrimonii invalidi ex plu­
ribus simul capitibus, 843 ss. Reva­
lidatio matrimonii causa dispensa­
tionis, 267. De revalidatione matri­
Raptus quid sit, 458. Conditiones re­
monii in radice, vide Sanatio.
quisitae ut raptus dirimat matrimo­ Ritualis caeremoniae servari debent
nium, 459 ss. Ratio et natura impe­
in matrimonii celebratione, 704 ss.,
dimenti, 471 s. Poenae contra rapto­
vide Benedictio.
res, 475. Notae historicae, 476.
Rumeni, vide Orientales.
Ratum matrimonium quando dicatur, Rutheni, vide Orientales.
47. In eo dispensat Romanus Pon­
tifex, 757; et solvitur sollemni pro­
S
fessione religiosa, 758.
Religio mixta quid, 306. Matrimo­ Sacerdos simplex num et quando
nium prohibet, 306 s. Ecclesia di­
possit dispensare super forma et
spensare potest, 309. Conditiones et
impedimentis matrimonii, 697.
cautiones in hac dispensatione con­ Sacerdos supplens, an valide assi­
stat matrimoniis, 650bis.
cedenda, 310 ss. Causa iusta pro

INDEX RERUM ORDINE ALPHABETICO DIGÊSTUS

1015

Sacramenta quae a sponsis praemit­ Species matrimonii quid sit, et quando­
tenda sunt celebrationi matrimonii,
nam habeatur, et quid importet, 891,
1 85.
Sponsalia quid sint, 82 s. Conditio­
Sacramentum baptismi, vide Baptis­
nes, 84 ss. Num aetas septennii
mus; confirmationis, vide Confir­
sufficiat ad sponsalia ineunda, 86.
matio; poenitentiae, vide Poeniten­
Quinam inire ea nequeant, 87. For­
tia; eucharistiae, vide Eucharistia;
ma, 88 ss. Num iniri possint per
ordinis sacri, vide Ordo; matrimonii,
procuratorem et per epistolam, 96.
vide Matrimonium.
Num et quando irritentur ex errore,
Sacrilegium num habeatur in fictione
vi, metu, 98. Num iniri possint,
matrimonii, 590.
sub conditione, modo, etc., 99. De
Sanatio in radice quid sit, 850bi .
iuramento, poenis, arrhis, etc. addi­
Sanatio in radice dari non potest si
tis contractui sponsalitio, 102 s.
matrimonium fuit ab initio nullum
Effectus sponsalium, 107 ss. Immu­
ob defectum consensus, 853; aut si
tatio iure novo inducta, 109 ss. An
momento sanationis consensus ab
et quinam effectus oriantur ex pro­
initio praestitus fuerat revocatus,
missione unilaterali vel informi, 114.
et quandonam revocatus dici de­
Dissolutio sponsalium, 115 ss. Di­
beat, ibid. Si matrimonium nullum
spensatio Romani Pontificiis, 135.
fuit ob impedimentum iuris divini,
An sponsalia, exsistente iusta
854. Sanationem in radice concedit
causa, possint privata auctoritate
Romanus Pontifex, 855. Requiritur
solvi, 136. Reparatio damnorum,
causa gravis et urgens, 853, 4°. De
137. Regula practica pro confes­
instantia pro eadem obtinenda, et
sario et parocho, 138, vide Sponsi.
dc eiusdem fulminatione, 850.
Sponsi: Quaenam sunt licita ipsis,
Schismatici impedimentis per se te­
139 s.; quenam illicita, 141 ss.
nentur, 00. Utrum etiam forma te­ Status liber sponsorum quid sit et
neantur, 099 ss. Num parochus
quomodo probetur, 145 ss. À’ide
schismaticus valido matrimonio as­
Examen, Investigatio, Publicationes.
sistat, 001, 5.
Sterilitas quid sit, 345.
Scriptura pro forma sponsalium, 89; Sterilizatio. 3 75.
pro mandato procuratoris ad ma­ Stipes in consanguinitate et affini­
tate, 510.
trimonium, 019.
Secundae nuptiae quid sint, 859; Stuprum sponsae solvit sponsalia,
valor et liceitas, 800 ss.
129 s.
Sententia in causis matrimonialibus Stylus Curiae servandus est ab inquomodo proferenda, 885. Num
dultario, 247, 6; item in supplici
libello pro foro externo, 279.
transeat in rem iudicatam, 880.
Separatio coniugum, 822 ss.
Subreptio, 277.
Surdi num possint esse testes cele­
Sequestratio mulieris, 401, 473.
Servi num sint habiles ad matrimo­
brationis matrimonii, 654.
nium, 587.
Syndicus quoad assistentium matri­
monio civili, 734; quoad divortium
Simulatio, vide Fictio.
civile, 834.
Sodomia, 815. Num sit causa separa­
tionis, 820.
Syri, vide Orientales.
Sollemnitates nuptiarum, 709 ss.
T
Solutio, vide Dissolutio vinculi.
Soriani, vide Orientales.
Taxa num exigi possit pro statu libero
probando, 149; pro publicationibus,
Spadones nequeunt valide nuptiae
170; pro dispensatione, 290.
inire, 348.

1046

INDEX EERUM ORDINE ALPHABETICO DIGESTUS

Tempus implendi obligationem spon­
salitiam, 107. Tempus bannorum,
105. Tempus ad nuptias licite ineun­
das. 726. Tempus feriatum, 726.
Testes pro sponsalibus, 91; pro ma­
trimonio, 653; qualis debeat esse
horum testium praesentia, 655.
Testes qui admittantur in causis
matrimonialibus, 882 s.; in casibus
extraordinariis, 690 ss.
Testimonium baptismi, 148; an sit
transcribendum de verbo ad ver­
bum, 149; num recognoscendum
a Curia episcopali, ibid. Testimo­
nium confirmationis, 150; publica­
tionum, 180.
Testimonium septimae manus in cau­
sis inconsummationis et impoten­
tiae, 883.
Testis quai.ificatus in matrimonii
celebratione, 649.
Tonsurae susceptio solvit sponsalia,
120.
Torus, vide Communio tori.
Traditio in consensu matrimoniali,
30.
Tribunal competens in causis ma­
trimonialibus, 60, 866.
Quomodo tribunal matrimoniale
constitui debeat, 873 ss.

U
Unitas est proprietas matrimonio es­
sentialis, 41.
Usus matrimonii potest esse illicitus
ob votum castitatis, 813; vel si
matrimonium est nullum aut du­
bium, 812.

Uterus: Eius carentia num impoten­
tiam constituat, 353 ss.
Uxor: Eius iura et ollicia, 737 ss.

V
Vagus non admittitur ad matrimo­
nium, nisi habita licentia ab Epi­
scopo, 182. In qua parochia publi­
cari debeat matrimonium vagi,
164. Quinam sit parochus proprius
vagi, 686.
Validitas matrimonii: Brevis con­
spectus doctrinae de cognitione re­
quisita ad valide matrimonium ine­
undum, 590. Quid minime necesse
est, 582.
Vasectomia quid sit, 375. Num con­
stituat impotentiam, 377 ss. Num
licita, 376.
Vicarius actualis, oeconomus, sub­
stitutus, cooperator, adiutor, 92, 2,
650bls. Vide Parochus.
Vicarius Capitularis, Generalis, Apostolicus, 92. Vide Ordinarius.
Viduitas casta praeferenda secundis
nuptiis, 800, 2.
Vinculum coniugale, vide Ligamen.
Violatio fidei sponsalitiae solvit spon­
salia, 126.
Virginitas praeferenda matrimonio,
20; votum virginitatis, 299.
Vis physica irritat matrimonium, 605.
Vis moralis, vide lictus.
Vitatio scandalorum causa dispen­
sationis, 267.
Votum num dissolvat sponsalia, 121.
Vota impedientia matrimonium, 299
ss. Votum dirimens matrimonium,
447 ss. Vide Professio,

EIUSDEM EDITORIS

Λ CORONATA P. MATTHAEUS, Ο. M. C.
Doctor et Lector Iuris Canonhi.

Institutiones Iuris Canonici
AD

USUM

CLERI

Vol. I. Liber I: Normae Generales. Liber II: De Personis. In-8 max., editio III
emendata et aucta, 1948, pag. VIII-1078

Vol. II. Liber III. Pars I: De Rebus. In-8 max., editio III emendata et aucta,
1948, pag. IV-708
Vol. III.Liber IV: De Processibus. In-8 max., Editio III emendata et aucta
1948, pag. IV-717
Vol. IV. Liber V: De Delictis et Poenis. In-8max., III ed. 1948, p. IV-7

• ·

Vo). V. Index rerum totius operis et Appendices. In-8 maximo, ed. II
1947, pag. 1V-89O
...uno fra i più Importanti lavori usciti dopo il Codice è certo quello del P. Coronata, che
ha saputo conciliaro una chiara esposiziono, accessibile a tutti, con un mctodo scientlflco, una
soda dottrina o un’ampia orudiziono. E’ un’opera necessaria al Sacerdote che desidera avere
una chiara e précisa conosconza dello canonicho disposizioni circa il suo ministcro...
Cirilià Caitolica*
L’ouvrage nous paraît un des meilleurs, des plus riches et de plus complets dans la caté­
gorie dos Institutiones: est do ceux dont on no se dispense pas.
Revue de VUnirersiU d'Ottawa (Canadà).
... Même érudition, même clarté d’exposition et même solidité do doctrine que dans les
volumes précédents: autant do qualités qui le recommandent commo l’un des meilleurs ma­
nuels do droit canon parus en ces dernières années. L’usage do doux sortes do caractères dans
le corps même du livre (sans parler des notos' aide le lecteur ft distinguer aisément ce qui est
fondamental do ce qui est explication.
Christus (Francia).
... Dobbiamo vlvamcnto congratulare! con 11 dotto canonista per avere con questa sua
opera pienamento corrisposto a quanto gli studiosi si attendovano ed auguriamo ad essa 11
più schietto successo.
Studium - Roma.

... anche se si tien conto di opere simili pubblicato ultrovo, non eeitiamo a diro eho a questa
spetta un posto fra I primi per solidité di lænsiero, nitidezza di esposlzione, corrodo non esubcranto ma sufficiente di rlchiami alie fonti ed alia lotteratura saggiamente scelta fra I cano­
nist!, o non di rado anohe fra I civi listi...
Rasseana di morals e di diriUo - Roma.

— Jus Publicum Ecclesiasticum. Introductio ad Institutiones Canonicas ad
usum scholarum. Editio altera emendata et aucta Pactis lateranensibus
accommodata. In-8 max., II ed. 1948, pag. XX-318
...il nomo dell’A., Ia sorprendonte dlvulgazlone dolia prima odlzione sono efficaci presen·
tazloni di un manuale, oomo il présente, che giudichlamo il migliore in materia...
(Scuola Catiolica).

EIUSDEM EDITORIS
A CORONATA P. MATTHAEUS, O. M. C.
Doctor et Lector Iuris Canonici.

COMPENDIUM IURIS CANONICI
AD

USUM

SCHOLARUM

Vol. I. Introductio - Ius publicum - Normae Generales - De Clericis - De
Religiosis - De Laicis. Accedit Appendix: De jure coucordatario italico.
In-8, editio IV emendata, 1944, pag. XXIV-660
Vol. IL De Rebus - De Processibus - De Delictis et Poenis. In-8, editio III emendata, 1948. pag. XVI-632
Clarissimus A., jam optimo meritus do scientia juris can., opus scripserat: Institutiones
Juris Canonici ad usum utriusque cleri ei scholarum 5 vol. constans, co fine ut obviaret defectibus
aliorum manualium, quæ aut nimis voluminosa aut niinis succincta visa tuerant, praesentis
operis publicatione fatetur so impegisse defectui prioris generis manualium: ex quo, cedens
precibus plurium magistrorum, hoc Compendium exaravit. Hic ortus, hic finis.
Consulto « Jus Publicum » præposuit huic operi, ut inelius inservire possit utilitati schola­
rum. Post Indicem generalem amplam dat bibliographiam auctorum qui post promulgationem
C. J. C. scripserunt. Sequitur tractatus do Jure Publico, dc Normis Generalibus, dc Clericis,
de Religiosis, de Laicis. Ad calcem, ante indicem rerum, ponitur index canonum in opere
relatorum. Methodus eadem est quæ servatur in opere Institutionum. Claritati facilitatique
styli nil obest: typographice maximam opus laudem meret: distinctis characteribus satis
factum est paedagogicls exigentiis.
Duobus voluminibus opus absolvetur. Auspicare licet optimum exitum. Qui « Manuale >
conficit ob oculis ponat id esso; « inanuductlo » pro scholaribus, ita ut locus detur vivæ voci
antecessoris: secus periculum adest ut schola degeneret in meram lectionem.
Oreoorianum

INTERPRETATIO AUTHENTICA
Codicis Juris Ca/nonici et Jurisprudentia S. Sedis circa ipsum.
In-8 max., ed. II 1948, pag. 350
Liber, magna cum diligentia confectus, utilissimus, Immo necessarius, est, non solum
magistris pro usu scholae sed etiam et praecipue omnibus magistratibus ecclesiasticis, quibus
vocucls iuris canonici ad praxim deducendi occasio quotidie offertur.
(Comm. Fratrum Minorum).

Manuale Practicum iuris disciplinaris
et criminalis regularium
In-8 max., 1938, pag. 276
Practicum iuris disciplinaris ct criminalis Heoularium
Conte a Coronata perfecit. Auctor iam eatis notus omnibus scientiae canonicae
cultoribus ob varia opera iam edita et maximo favore accepta, summa cum dilidentia solita
±^„{nrth?dOMU8U8
QU? flt ut hoc Ma^li uti possint etiam illi SupeHorcs quibus iuris
canonici scientiae addiscendae tempus deest. Opus utilliinum, pene dixi necessarium est om­
nibus Superioribus et ministris tribunalium, ex eo praesertim quod nullumi bucSuo p^stc“dlcls luris canonici promulgationem manuale huiusmodi completum in lucem prodierit Est
P

” V°? 8

< · imita ( auolica.
Stabilimento Gralico Manctti - Via Lcgnano. 23 - Torino
Finito di stamparc in Novembre
1950

S